DZIENNIK URZĘDOWY WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO

Gdańsk, dnia 24 lutego 2016 r.

Poz. 716

UCHWAŁA NR XII/79/2015 RADY GMINY

z dnia 30 grudnia 2015 r.

w sprawie: przyjęcia Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami dla Gminy Stara Kiszewa na lata 2016-2019.

Na podstawie art. 7 ust. 1 pkt 9 i art. 18 ust. 2 pkt. 15 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym ( tekst jednolity Dz.U. z 2015 r poz. 1515) oraz art. 87 ust. 3, 4 Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami ( tekst jednolity Dz.U. z 2014 r. poz. 1446 ze zm.) po uzyskaniu pozytywnej opinii Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków 1.dz. RD.5120.18.2015.DH z dnia 19 listopada 2015 r. Rada Gminy uchwala , co następuje: § 1. Przyjmuje się „Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Stara Kiszewa na lata 2016-2019” – stanowiący załącznik nr 1 do niniejszej uchwały. § 2. Wykonanie uchwały powierza się Wójtowi Gminy Stara Kiszewa. § 3. Uchwała podlega publikacji w Dzienniku Urzędowym Województwa Pomorskiego i wchodzi w życie po upływie 14 dni od ogłoszenia.

Przewodniczacy Rady Gminy Stara Kiszewa

Maria Moritz Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 2 – Poz. 716 ______Załącznik do Uchwały Nr XII/79/2015 Rady Gminy Stara Kiszewa z dnia 30.12.2015r.

GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI DLA GMINY STARA KISZEWA na lata 2016-2019

Stara Kiszewa, wrzesień 2015 r. Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 3 – Poz. 716 ______Spis treści

1. Wstęp ...... 3 2. Podstawa prawna opracowania i cele programu ochrony zabytków w świetle ustawy o ochronie zabytków ...... 4 3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami ...... 4 3.1. Obowiązek konstytucyjny ochrony zabytków ...... 4 3.2. Zasady ochrony dziedzictwa kulturowego w świetle ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami ...... 4 3.3. Zadania samorządu z zakresu ochrony dziedzictwa kulturowego ...... 5 3.4. Inne uregulowania prawne ...... 6 4. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego ...... 6 4.1. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami ...... 6 4.1.1. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury w latach 2004 - 2020 ...... 6 4.1.2. Krajowy Program Opieki nad Zabytkami na lata 2014 – 2017 ...... 7 4.2. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie województwa i powiatu ...... 8 4.2.1. Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego 2005-2020 ...... 8 4.2.2. Regionalny Program Operacyjny Województwa Pomorskiego na lata 2014-2020 ...... 9 4.2.3. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego ...... 10 4.2.4. Program Opieki nad Zabytkami Województwa Pomorskiego ...... 12 5. Uwarunkowania wewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego ...... 13 5.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy ...... 13 5.2. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Stara Kiszewa 14 5.3. Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy Stara Kiszewa ...... 14 5.3.1. Charakterystyka gminy ...... 14 5.3.2. Zarys historii gminy ...... 15 5.3.3. Krajobraz kulturowy ...... 16 5.3.4. Układy ruralistyczne ...... 17 5.3.5. Zabytki nieruchome ...... 29 5.3.6. Zabytki ruchome ...... 29 5.3.7. Zabytki archeologiczne ...... 30

1

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 4 – Poz. 716 ______

5.3.8. Zabytki w zbiorach muzealnych i innych ...... 30 5.3.9. Dziedzictwo niematerialne ...... 30 5.4. Zabytki objęte prawnymi formami ochrony ...... 30 5.4.1. Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków ...... 30 5.4.2. Wykaz zabytków ruchomych wpisanych do rejestru zabytków ...... 31 5.4.3. Wykaz zabytków archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków ...... 31 5.5. Zabytki w gminnej ewidencji zabytków ...... 31 5.5.1. Obiekty nieruchome ...... 31 5.5.2. Obiekty archeologiczne ...... 43 5.6. Zabytki o najwyższym znaczeniu dla gminy ...... 44 5.6.2. Obiekty nieruchome ...... 44 5.6.3. Obiekty proponowane do wpisu do rejestru zabytków ...... 45 6. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy. Analiza szans i zagrożeń...... 46 7. Założenia programowe ...... 46 8. Instrumentarium realizacji programu opieki nad zabytkami ...... 49 8.1. Instrumenty prawne ...... 49 8.2. Instrumenty koordynacji ...... 49 8.3. Instrumenty finansowe ...... 49 8.4. Instrumenty społeczne ...... 50 8.5. Instrumenty kontrolne ...... 50 9. Zasady oceny realizacji programu opieki nad zabytkami ...... 50 10. Źródła finansowania programu opieki nad zabytkami ...... 50 10.1. Publiczne źródła finansowania ...... 50 10.2. Fundusze strukturalne...... 56 11. Realizacja i finansowanie przez gminę zadań z zakresu ochrony zabytków ...... 66

2

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 5 – Poz. 716 ______

1. Wstęp

Gmina Stara Kiszewa znajduje się na obszarze, który łączy dwie odrębne pod względem etnicznym kultury: kaszubską i kociewską. Kultury te w sposób harmonijny współuczestniczyły w historii, przenikały się i czerpały wzajemnie ze swoich korzeni, aby zbudować współczesną rzeczywistość. O bogactwie tych kultur świadczy zachowane do dziś dziedzictwo kulturowe: zespół zamkowy w Zamku Kiszewskim, osiemnastowieczne kościoły w Starych i Nowych Polaszkach, zespoły dworsko-parkowe czy budownictwo mieszkalne i towarzyszące mu budynki gospodarcze czy inwentarskie. Niepokojącym zjawiskiem jest powolne zanikanie zespołów dworsko-parkowych w gminie Stara Kiszewa. Z krajobrazu zginął niemal całkowicie zespół dworsko-parkowy w Dolnych Malikach, po którym zachował się park podlegający nieustannemu przeobrażeniu ze względu na brak bieżącej pielęgnacji. Z zespołu dworsko-parkowego w Chwarzenku zachował się park w szczątkowej formie. W Czernikach z pałacu pozostały tylko ruiny, zaś w Bożympolu Szlacheckim zachował się dwór, ale w złym stanie. Po zespole dworsko-parkowym w Strudze pozostał tylko jeden budynek gospodarczy. Bardzo cennymi, a nie wykorzystanym w promocji gminy, zabytkami techniki są zespoły stacji kolejowych w Bąku i Olpuchu-Wdzydze. Najbardziej zdegradowane jest niematerialne dziedzictwo kulturowe; brak jest wśród mieszkańców poczucia tożsamości kulturowej z Kociewiem, natomiast coraz większy wpływ w gminie ma kultura kaszubska, co nie jest zjawiskiem negatywnym, ponieważ przenikanie się kultur trwa na tym terenie od wieków, jednak utrata jednego z elementów kulturowych byłaby nieodwracalną stratą. Należy położyć duży nacisk na przywracanie kulturze niematerialnej współobecności w życiu codziennym mieszkańców. Aby zachować to bogate dziedzictwo kulturowe opracowano Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Stara Kiszewa na lata 2016-2019, który jest podstawowymi dokumentem służącym inicjowaniu, wspieraniu oraz koordynowaniu prac z dziedziny ochrony zabytków i krajobrazu kulturowego oraz upowszechnianiu i promowaniu dziedzictwa kulturowego przez jednostki samorządu terytorialnego. Głównym jego celem tego opracowania jest dążenie do znaczącej poprawy stanu zasobów dziedzictwa kulturowego położonego na obszarze gminy, w szczególności w zakresie stanu zachowania i utrzymania obiektów zabytkowych oraz zachowania krajobrazu kulturowego. Realizacja tego celu będzie się odbywała poprzez wskazane w dokumencie kierunki działań w ramach zdefiniowanych priorytetów. Ważnym czynnikiem promocji Gminy jest włączenie się do regionalnych lub międzynarodowych szlaków turystycznych (pieszych, rowerowych oraz samochodowych). Dla realizacji tych działań niezbędna jest współpraca z gminami sąsiednimi. Do istniejących szlaków turystycznych włączyć można nie tylko zabytki architektury, ale posiadające własne formy terenowe – wczesnośredniowieczne grodziska oraz cmentarzyska, przy których można stworzyć ścieżki edukacyjne. Szlaki te można poszerzać o nowe obiekty i tym samym je uatrakcyjnić, a gminie stworzyć większe możliwości promocji. Ogromną szansą dla Gminy Stara Kiszewa jest utworzone Centrum Informacji Turystycznej w Wilczych Błotach w ramach tzw. Bramy Kaszubskiego Pierścienia – inicjatywa ta pozwala na wymianę informacji nie tylko o obszarze gminy, ale o terenie niemalże całych Kaszub. Niniejszy program opracowano na podstawie dokumentu pt. „Gminny programu opieki nad zabytkami. Poradnik metodyczny” opracowany przez zespół w składzie: mgr inż. arch. Tomasz Błyskosz, mgr Anna Fortuna-Marek, mgr Elżbieta Jagielska, mgr Iwona Liżewska, mgr Bogna Oszczanowska, mgr inż. arch. Jolanta Welc-Jędrzejewska.

3

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 6 – Poz. 716 ______Program opracowany został na cztery lata i będzie cyklicznie aktualizowany. Dwa lata od ogłoszenia w dzienniku urzędowym wójt sporządzi sprawozdanie z jego wykonania, które przedstawi radzie gminy. Prowadzony w trakcie realizacji programu monitoring umożliwi uwzględnianie nowych uwarunkowań prawnych, społecznych i gospodarczych oraz sprecyzowanie lub modyfikację założonych celów.

2. Podstawa prawna opracowania i cele programu ochrony zabytków w świetle ustawy o ochronie zabytków Podstawą prawną niniejszego opracowania jest Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami1. Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Stara Kiszewa na lata 2016-2019 ma na celu: 1) włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju; 2) uwzględnianie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej; 3) zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; 4) wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego; 5) podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami; 6) określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków; 7) podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami.

3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami

3.1. Obowiązek konstytucyjny ochrony zabytków Na obowiązek ochrony zabytków wskazuje Konstytucja Rzeczpospolitej Polski z dnia 2 kwietnia 1997 r.2 W myśl art. 5 Konstytucji „Rzeczpospolita Polska (…) strzeże dziedzictwa narodowego (…)”. Natomiast art. 6 mówi o tym, że „Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju”. Art. 73 zapewnia wolność korzystania z dóbr kultury. Art. 82 Konstytucji wskazuje, iż obowiązkiem Obywatela Polskiego jest m.in. troska o dobro wspólne.

3.2. Zasady ochrony dziedzictwa kulturowego w świetle ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami definiuje pojęcie zabytku jako nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową.

1 t.j. Dz. U. 2014 r poz. 1446, z 2015 r. poz. 397, 774; 2 Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483, z 2001 r. Nr 28, poz. 319, z 2006 r. Nr 200, poz. 1471, z 2009 r. Nr 114, poz. 946; 4

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 7 – Poz. 716 ______Zabytki podzielono na grupy. Pierwszą stanowią zabytki nieruchome, do których zaliczają się krajobrazy kulturowe, układy urbanistyczne, ruralistyczne i zespoły budowlane, dzieła architektury i budownictwa, dzieła budownictwa obronnego, obiekty techniki, a zwłaszcza kopalnie, huty, elektrownie i inne zakłady przemysłowe, cmentarze, parki, ogrody i inne formy zaprojektowanej zieleni, miejsca upamiętniające wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji. Druga grupa obejmuje zabytki ruchome: dzieła sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, kolekcje, numizmaty, militaria, sztandary, pieczęcie, odznaki, medale i ordery, wytwory techniki, materiały biblioteczne, instrumenty muzyczne, wytwory sztuki ludowej i rękodzieła oraz inne obiekty etnograficzne. Trzecią grupą są zabytki archeologiczne: pozostałości terenowe pradziejowego i historycznego osadnictwa, cmentarzyska, kurhany, relikty działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej. Ochronie mogą podlegać także nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej. Organami ochrony zabytków są: - Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w imieniu, którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje Generalny Konserwator Zabytków, - wojewoda, w imieniu, którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje wojewódzki konserwator zabytków. Wojewoda, na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków, może powierzyć w drodze porozumienia wykonywanie części kompetencji wojewódzkiego konserwatora zabytków gminom i powiatom, z wyjątkiem prowadzenia rejestru zabytków i wojewódzkiej ewidencji zabytków. Ochrona zabytków polega na podejmowaniu przez administrację publiczną działań mających na celu zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie, zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków, udaremnienie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków, przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę, kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków, uwzględnienie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska. Formami ochrony zabytków są: wpis do rejestru zabytków; uznanie za pomnik historii; utworzenie parku kulturowego; ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego.

3.3. Zadania samorządu z zakresu ochrony dziedzictwa kulturowego Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami nakłada na gminy obowiązek sporządzenia programu opieki nad zabytkami. Program opieki przyjmuje rada gminy po uzyskaniu opinii właściwego miejscowo wojewódzkiego konserwatora zabytków. Następnie dokument ten jest ogłaszany w wojewódzkim dzienniku urzędowym. Z realizacji programu wójt sporządza co 2 lata sprawozdanie, które przedstawia radzie gminy. Po czterech latach program powinien zostać zaktualizowany. Organ stanowiący gminy może udzielić dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru, na zasadach określonych w podjętej przez ten organ uchwale. Zadaniem własnym jednostki samorządu terytorialnego jest sprawowanie opieki nad zabytkami, w tym finansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku, do którego tytuł prawny posiada.

5

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 8 – Poz. 716 ______Ponadto zadania gminy z zakresu kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami wpisane są w ustawę z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym3 w art. 7 ust. 1 pkt 9.

3.4. Inne uregulowania prawne Obowiązek ochrony zabytków uwzględniony został również w innych ustawach, tj.: - ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym4, - ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane5, - ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska6, - ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody7, - ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej8, - ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i wolontariacie9, - ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych10, - ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami11, - ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach12, - ustawa z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych13, - ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach14.

4. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego

4.1. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami 4.1.1. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury w latach 2004 - 2020 Misją Narodowej Strategii Rozwoju Kultury jest: „zrównoważony rozwój kultury jako najwyższej wartości przenoszonej ponad pokoleniami, określającej całokształt historycznego i cywilizacyjnego dorobku Polski, wartości warunkującej tożsamość narodową i zapewniającej ciągłość tradycji i rozwój regionów.” Formułując zadania gminy w zakresie ochrony dóbr kultury musimy realizować powyższy cel. W 2005 r. Ministerstwo Kultury wydało Uzupełnienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-202015. Zawarto w niej cele realizacji Strategii, przy czym za cel strategiczny obrano zrównoważenie rozwoju kultury w regionach. Cel nadrzędny realizowany jest przez następujące cele cząstkowe / uzupełniające16: 1. Wzrost efektywności zarządzania sferą kultury. 2. Zmniejszenie dysproporcji regionalnych w rozwoju i dostępie do kultury. 3. Wzrost udziału kultury w PKB.

3 t.j. Dz. U. z 2015 r. poz. 1515; 4 t.j. Dz. U. z 2015 r. poz. 199, poz. 443, poz. 774; 5 tj. Dz. U. z 2013 r. poz. 1409; zm.: Dz. U. z 2014 r. poz. 40, poz. 768, poz. 822, poz. 1133 i poz. 1200 oraz z 2015 r. poz. 200, poz. 443, poz. 528, poz. 774, poz. 1265, poz. 1642 i poz. 1777; 6 t.j. Dz. U. z 2013 r. poz. 1232; zm.: Dz. U. z 2013 r. poz. 21, poz. 888 i poz. 1238, z 2014 r. poz. 40, poz. 47, poz. 457, poz. 822, poz. 1101, poz. 1146, poz. 1322 i poz. 1662 oraz z 2015 r. poz. 122, poz. 151, poz. 277, poz. 478, poz. 774, poz. 881, poz. 1045, poz. 1223, poz. 1434 i poz. 1593, M. P. z 2013 r. poz. 729 i poz. 821 oraz z 2014 r. poz. 648 i poz. 790; 7 t.j. Dz. U. z 2015 r. poz. 1651; 8 t.j. Dz. U. z 2012 r. poz. 406; zm.: Dz. U. z 2014 r. poz. 423 oraz z 2015 r. poz. 337; 9 tj. Dz. U. z 2014 r. poz. 1118; zm.: Dz. U. z 2014 r. poz. 1138 i poz. 1146 oraz z 2015 r. poz. 1255, poz. 1339 i poz. 1777; 10 tj. Dz. U. z 2011 r. Nr 118, poz. 687; zm.: Dz. U. z 2011 r. Nr 144, poz. 853, z 2012 r. poz. 951, z 2013 r. poz. 1650 oraz z 2015 r. poz. 935 i poz. 1274.; 11 t.j. Dz. U. z 2015 r. poz. 1774; zm.: Dz. U. z 2015 r. poz. 1777; 12 tj. Dz. U. z 2012 r. poz. 987; zm.: Dz. U. z 2011 r. Nr 207, poz. 1230; 13 t.j. Dz. U. z 2015 r. poz. 909; zm.: Dz. U. z 2015 r. poz. 1338; 14 t.j. Dz. U. z 2014 r. poz. 1153; zm.: Dz. U. z 2013 r. poz. 1247 oraz z 2015 r. poz. 349, poz. 671 i poz. 1322; 15 Uzupełnienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2020, Warszawa 2005, http://bip.mkidn.gov.pl/media/docs/050617nsrk- uzupelnienie.pdf [strona Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, 12.09.2015 r.]; 16 Ibidem, s. 74-75; 6

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 9 – Poz. 716 ______4. Zachowanie dziedzictwa kulturowego i aktywna ochrona zabytków. 5. Modernizacja i rozbudowa infrastruktury kultury. 6. Wzrost uczestnictwa w kulturze. 7. Rozwój szkół artystycznych i zwiększenie liczby godzin edukacji kulturalnej w programach szkolnych. 8. Efektywna promocja twórczości. 9. Promocja polskiej kultury za granicą. 10. Ochrona własności intelektualnej i walka z piractwem. 11. Wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań w systemie organizacji działalności kulturalnej i w systemie upowszechniania kultury. 12. Rozwój przemysłów kultury (kinematografia, media, design, wydawnictwa, fonografia). Cele cząstkowe realizowane są w ramach pięciu obszarów priorytetowych, którym odpowiadają szczegółowo opisane w NSRK – Narodowe Programy Kultury (NPK):  Czytelnictwo i sektor książki NPK Promocja czytelnictwa i rozwój sektora książki;  Dziedzictwo kulturowe NPK Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego;  Instytucje artystyczne i promocja twórczości NPK Rozwój instytucji artystycznych;  Szkolnictwo artystyczne i promocja młodych twórców - NPK Wspierania debiutów i rozwoju szkół artystycznych;  Sztuka współczesna NPK Znaki Czasu. Instrumentami realizacji NSRK są Programy Operacyjne, które określają szczegółowo system realizacji Strategii w obszarze finansowania działalności kulturalnej ze środków pozostających w dyspozycji Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Programy Operacyjne ogłaszane będą do 202017. W kolejnych latach począwszy ochrona dziedzictwa kulturowego odbywać się będzie poprzez Program Operacyjny „Dziedzictwo kulturowe”18. Celem tego programu jest ochrona polskiego dziedzictwa kulturowego w kraju i za granicą, wspieranie działalności muzeów oraz popularyzacja kultury ludowej. Program „Dziedzictwo kulturowe” składa się z następujących priorytetów:  Ochrona zabytków  Wspieranie działań muzealnych  Kultura ludowa  Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą  Ochrona zabytków archeologicznych  Ochrona i cyfryzacja dziedzictwa kulturowego.

4.1.2. Krajowy Program Opieki nad Zabytkami na lata 2014 – 2017 24 czerwca 2014 r. Rada Ministrów przyjęła Krajowy Program Opieki nad Zabytkami na lata 2014-2017. Głównym celem Krajowego Programu jest „wzmocnienie roli dziedzictwa kulturowego i ochrony zabytków w rozwoju potencjału kulturowego i kreatywnego Polaków”. Dla realizacji celu głównego opracowano trzy cele szczegółowe: - wspieranie rozwiązań systemowych na rzecz ochrony zabytków w Polsce, - wzmocnienie synergii działania organów ochrony zabytków,

17 Ibidem, s. 77; 18 Ibidem, s. 81; 7

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 10 – Poz. 716 ______- tworzenie warunków do aktywnego uczestnictwa w kulturze, edukacji na rzecz dziedzictwa kulturowego oraz jego promocji i reinterpretacji, które z kolei realizowane będą w ramach szczegółowych zadań. Po przeprowadzeniu analizy stanu dziedzictwa kulturowego w Polsce oraz potrzeb związanych z ochroną zabytków i opieką nad zabytkami, zdefiniowano cele i kierunki interwencji w tym zakresie, przyjęte na lata 2014–2017. W ramach programu rządowego będą one realizowane przy pomocy projektów wiodących, finansowanych ze środków budżetu państwa, w części której dysponentem jest minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Odnośnie pierwszego celu szczegółowego zaplanowano następujące kierunki działań: 1. Porządkowanie rejestru zabytków nieruchomych. 2. Przygotowanie ratyfikacji Konwencji UNESCO ds. ochrony dziedzictwa podwodnego. 3. Wypracowanie jednolitych standardów działania konserwatorskiego w odniesieniu do wybranych typów i kategorii zabytków nieruchomych zgodnie z obowiązującą doktryną konserwatorską. 4. Wzmocnienie instrumentów ochrony krajobrazu kulturowego. 5. Opracowanie diagnozy prawnej ochrony zabytków ruchomych. 6. Opracowanie kompleksowego raportu o stanie zachowania zabytków. 7. Kontynuacja badań w ramach AZP na obszarach szczególnie istotnych ze względu na zagrożenia dla dziedzictwa archeologicznego. Odnośnie drugiego celu szczegółowego zaplanowano następujące kierunki działań: 1. Zwiększenie efektywności zarządzania i ochrony zabytków poprzez wdrażanie infrastruktury informacji przestrzennej o zabytkach. 2. Wypracowanie standardów, pozwalających na lepszy przepływ informacji pomiędzy organami ochrony zabytków a społecznościami żyjącymi w otoczeniu zabytków objętych ochroną. 3. Podniesienie jakości procesów decyzyjnych w organach ochrony zabytków. 4. Merytoryczne wsparcie samorządu terytorialnego w ochronie zabytków. Odnośnie trzeciego celu szczegółowego zaplanowano następujące kierunki działań: 1. Przygotowanie ratyfikacji Konwencji ramowej Rady Europy w sprawie znaczenia dziedzictwa kulturowego dla społeczeństwa, Faro 2005. 2. Wspieranie budowania świadomości społecznej funkcji dziedzictwa kulturowego jako podstawy kształtowania się tożsamości narodowej i społeczności lokalnych. 3. Promocja zasobu dziedzictwa za pośrednictwem Internetu. 4. Zwiększanie dostępu do zasobu dziedzictwa i ułatwienie jego odbioru społecznego.

4.2. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie województwa i powiatu 4.2.1. Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego 2005-2020 Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego 2005-2020 przyjęta została przez Sejmik Województwa Pomorskiego w dniu 24 września 2012 r. (uchwała nr 458/XXII/12 Sejmiku Województwa Pomorskiego z dnia 24 września 2012 roku)19. W Strategii zauważono, że województwo „pomorskie charakteryzuje się unikatowym środowiskiem i walorami krajobrazowymi oraz różnorodnością kulturową, wynikającą z tożsamości regionalnej i lokalnej czerpiącej z dziedzictwa Kaszub, Kociewia, Powiśla, Żuław i innych części regionu”20.

19 Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego 2020, Gdańsk 2012, http://www.pomorskie.eu/res/strategia2020/pomorskie_srwp2020.pdf [strona Sejmiku Województwa Pomorskiego, 24.09.2015 r.]; 20 Ibidem, s 11; 8

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 11 – Poz. 716 ______Nakreślono wizję województwa pomorskiego w roku 2020, kiedy to region będzie cechował się trwałym wzrostem, w którym uruchamiane i wykorzystywane są zróżnicowane potencjały terytorialne dla wzmocnienia i równoważenia procesów rozwojowych; o unikatowej pozycji, dzięki aktywności społeczeństwa obywatelskiego, silnemu kapitałowi społecznemu i intelektualnemu, racjonalnemu zarządzaniu zasobami środowiska, gospodarczemu wykorzystaniu potencjału morza oraz inteligentnym sieciom infrastrukturalnym i powszechnemu stosowaniu technologii ekoefektywnych; będący liderem pozytywnych zmian społecznych i gospodarczych w Polsce i w obszarze Południowego Bałtyku. Ponadto będzie miejscem cechującym się m.in. atrakcyjną przestrzenią, tworzącą trwałe podstawy rozwoju poprzez dostosowanie systemu transportowego i energetycznego do długofalowych potrzeb, racjonalne wykorzystanie zasobów i walorów przyrodniczych, kulturowych i krajobrazowych, a także ograniczanie i efektywne rozwiązywanie konfliktów przestrzennych, tworzenie wysokiej jakości przestrzeni oraz przeciwdziałanie skutkom ekstremalnych zjawisk naturalnych w regionie21. Jednym z wyzwań strategicznych dla regionu uznano konieczność lepszego zarządzania przestrzenią dla zmniejszenia presji na środowisko, poprawę bezpieczeństwa powodziowego, a także optymalne wykorzystanie potencjałów terytorialnych (przyrodniczego, krajobrazowego, kulturowego i gospodarczego) dla zapewnienia wysokiej jakości życia22. W Strategii wskazano 3 cele strategiczne uszczegółowione poprzez 10 celów operacyjnych oraz 35 kierunków działań23. W ramach celu strategicznego 1. Nowoczesna gospodarka jednym z celów operacyjnych uznano 3. Unikatową ofertę turystyczną i kulturalną. Jego realizacja odbywać się będzie w ramach dwóch kierunków działań: 1.3.1. Rozwój sieciowych i kompleksowych produktów turystycznych. Zobowiązaniem Samorządu Województwa Pomorskiego będzie rozwój regionalnych sieciowych produktów turystycznych obejmujących m.in. małe porty morskie, mariny, szlaki rowerowe i kajakowe oraz śródlądowe drogi wodne, a także unikatowe dziedzictwo regionalne i ofertę kulturalną24. Oczekiwanymi efektami mają być: - całoroczna, kompleksowa i atrakcyjna oferta turystyczna i kulturalna regionu obejmująca także efektywne wykorzystanie obiektów sportowych o randze krajowej; - unikatowe walory naturalne, kulturalne i dziedzictwa kulturowego, w tym kulinarne, wykorzystywane w sposób racjonalny, efektywny i zrównoważony; - wzmocniony wizerunek regionu oraz większa rozpoznawalność i spójność kluczowych regionalnych marek turystycznych i kulturalnych; - silna współpraca pomiędzy podmiotami branży turystycznej i kulturalnej. Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Stara Kiszewa na lata 2016-2019 zgodny jest z zapisami Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego 2005 – 2020.

4.2.2. Regionalny Program Operacyjny Województwa Pomorskiego na lata 2014-2020 Regionalny Program Operacyjny Województwa Pomorskiego na lata 2014-2020 skupia się na 10 celach tematycznych (CT) i 30 priorytetach inwestycyjnych (PI), które obejmują zagadnienia z zakresu gospodarki, edukacji, aktywności zawodowej i społecznej, obszarów o nie w pełni uruchomionych potencjałach, transportu, energii oraz środowiska25. W ramach celów tematycznych i priorytetów inwestycyjnych wydzielono 11 Osi Priorytetowych26. Wśród nich znalazła się Oś Priorytetowa 8 – Konwersja, która skupiać się będzie

21 Ibidem, s. 23; 22 Ibidem, s. 28; 23 Ibidem, s. 29; 24 Ibidem, s. 38; 25 Regionalny Program Operacyjny Województwa Pomorskiego na lata 2014-2020, s. 20-26, http://www.rpo.pomorskie.eu/documents/10184/21711/Tekst+RPO+WP+2014-2020/a4b90c91-683a-4838-87ed-8aa562807d70 [strona Samorządu Województwa Pomorskiego, 21.09.2015 r.]; 26 Ibidem, s. 35-133; 9

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 12 – Poz. 716 ______głównie na następujących działaniach: a) zagospodarowaniu tras turystycznych o charakterze regionalnym i ponadregionalnym, budowie lub modernizacji infrastruktury żeglarskiej, rozwoju infrastruktury turystycznej, w tym szlaków kajakowych i rowerowych oraz rozwoju infrastruktury o charakterze uzdrowiskowym, b) ratowaniu, przywracaniu wartości i otoczeniu ochroną charakterystycznych zabytków lub ich zespołów27. W ramach PO8 – Konwersja sformułowano cele tematyczne: CT 6 i CT 9, które skupiać się będą na kompleksowej rewitalizacji zdegradowanych obszarów miejskich oraz zrównoważonym wykorzystaniu regionalnego dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego28. Priorytet inwestycyjny Ochrona, promocja i rozwój dziedzictwa kulturowego i naturalnego ma na celu zwiększenie atrakcyjności turystycznej miejsc o szczególnych walorach kulturowych i przyrodniczych w szczególności w strefach koncentracji charakterystycznych dla regionu elementów dziedzictwa kulturowego, określonych w Planie zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego29. Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Stara Kiszewa na lata 2016-2019 zgodny jest z zapisami Regionalnego Programu Operacyjny Województwa Pomorskiego na lata 2014-2020.

4.2.3. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego Plan zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego przyjęty został przez Sejmik Województwa Pomorskiego w dniu 30 września 2002 r. uchwałą Nr 639/XLVI/02, a następnie zmieniony w dniu 26 października 2009 r. uchwałą Nr 1004/XXXIX/2009 (Dz. U. Woj. Pom. Nr 172 z dnia 16 grudnia 2009 r., poz. 3361) 30. Uznano, że zrealizowanie celów polityki przestrzennej jest możliwe pod warunkiem stosowania określonych ogólnych zasad rozwijających zasadę generalną: długookresowego równoważenia rozwoju. Jedną z tych zasad jest stosowanie trójochrony (integralnej ochrony wartości przyrodniczych, kulturowych i krajobrazu) dla utrzymania równowagi środowiska i poprawy warunków i jakości życia31. W rozdziale 12.1.2. poświęconym systemowi ochrony środowiska kulturowego wskazano, że ochrona elementów dziedzictwa kulturowego jest częścią składową procesu kształtowania i ochrony ładu przestrzennego32. Sformułowano następujące zasady zagospodarowania przestrzennego: a) Ochrona różnorodności dziedzictwa kulturowego, wykształconego w wyniku wielu procesów kulturowych oraz dóbr kultury współczesnej. b) Ochrona zachowanych zespołów obiektów zabytkowych o wyrazistej tożsamości – nawet jeśli poszczególne obiekty nie posiadają wybitnej wartości historycznej, lub artystycznej. c) Wprowadzanie funkcji umożliwiających efektywne i racjonalne gospodarowanie obiektem zabytkowym. d) Unikanie przekształceń przestrzennych mogących zagrażać zasobom dziedzictwa kulturowego, np.: dysharmonijne lub szkodliwe sąsiedztwo. e) Stwarzanie przestrzennych warunków dla kontynuacji funkcji tożsamych dla tradycji miejsca, których podtrzymywanie jest racjonalne np.: targowe w śródmieściach miast o korzeniu średniowiecznym, rybołówstwo na wybrzeżu i rybactwo na Zalewie Wiślanym. f) Eksponowanie w strukturze przestrzennej, w panoramach i sylwetach miejscowości elementów najcenniejszych i udostępnianie miejsc o wysokich walorach kulturowych, w

27 Ibidem, s. 140; 28 Ibidem, s. 14; 29 Ibidem, s. 101; 30 Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Pomorskiego, Gdańsk, październik 2009, http://www.gdansk.uw.gov.pl/du/2009/Nr_172_09.pdf [strona Samorządu Województwa Pomorskiego, 12.09.2015 r.]; 31 Ibidem, s. 143; 32 Ibidem, s. 154; 10

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 13 – Poz. 716 ______szczególności zabytków rangi światowej, europejskiej i krajowej oraz wybitnych dóbr kultury współczesnej. g) Komponowanie nowych struktur z uwzględnieniem historycznej zabudowy – uzupełnianie istniejących struktur o nowe elementy tworzące harmonijną całość, h) W gminnych dokumentach planistycznych należy zidentyfikować istniejące i potencjalne konflikty funkcjonalno-przestrzenne związane z ochroną walorów kulturowych; zidentyfikować elementy charakterystyczne krajobrazu kulturowego oraz określić zasady ich ochrony (np.: wskazanie wytycznych dotyczących zgodnych z tożsamością miejscowości zasad: posadowienia obiektów na działce, formy obiektu, detalu architektonicznego); określić elementy charakterystyczne w przypadku dóbr kultury współczesnej, które winny zostać zachowane33. Jako kierunki zagospodarowania przestrzennego wskazano: 1) Ochronę i odnowę charakterystycznych zasobów dziedzictwa kulturowego regionu, m.in.: układów urbanistycznych i ruralistycznych, zabytków wsi pomorskiej, dziedzictwa morskiego i rzecznego, dziedzictwa budownictwa ceglanego (przede wszystkim najstarsze kościoły i założenia klasztorne, zamki krzyżackie) i drewnianego (przede wszystkim dziedzictwo kulturowe Ziemi Słupskiej, Żuław, Powiśla, Kaszub i Kociewia), obiektów dziedzictwa obronnego i techniki (w tym systemów hydrotechnicznych), kultury materialnej portów morskich i rzecznych oraz wsi rybackich, materialnych reliktów dziedzictwa solidarnościowego, zespołów rezydencjalnych, zespołów zieleni urządzonej, wybitnych dóbr kultury współczesnej. 2) Rewitalizacja zabytkowych układów przestrzennych zwłaszcza: (…) e) zabytkowych struktur mieszkaniowych i wzbogacenie ich o nowe funkcje podwyższające atrakcyjność miejsca. 3) Ekspozycja i udostępnienie stanowisk archeologicznych o własnej formie krajobrazowej 34. W rozdziale 12.1.3. poświęconym systemowi ochrony walorów krajobrazu wskazano następujące zasady zagospodarowania przestrzennego: (…) c) Ograniczanie zainwestowania na terenach leśno-rolnych (szczególnie o wysokich wartościach kulturowych i estetycznych) przez wyznaczanie w dokumentach planistycznych gmin obszarów wyłączonych spod zabudowy i jej ograniczanie oraz wskazywanie linii zabudowy oddzielającej obszar zabudowany od obszarów rolnych, lub zagrodowej zabudowy rozproszonej. d) Eliminacja i przeciwdziałanie powstawaniu zabudowy o cechach dysharmonijnych w strefach wglądów na tereny o wysokich walorach krajobrazowych. e) Eksponowanie i odtwarzanie dominant architektonicznych (np. baszty, wieże zamków, kościołów czy ratuszy). f) Preferowanie i kontynuacja dobrej praktyki w zagospodarowania przestrzeni (układów ruralistycznych, niw siedliskowych etc.) i sposobie użytkowania obszarów o wyraźnych walorach przyrodniczo-kulturowych i krajobrazowych. g) Ochrona przestrzeni o specyficznych i unikatowych walorach krajobrazowych. h) Ograniczanie wprowadzania obcych krajobrazowo elementów i form zagospodarowania antropogenicznego oraz dewastowania elementów przyrodniczych i architektonicznych krajobrazu – ochrona tożsamości wszystkich typów krajobrazu. i) Kształtowanie i podnoszenie walorów krajobrazowych oraz ich lepsze udostępnienie, jako elementu jakości życia i atrakcyjności turystycznej województwa.

33 Ibidem, s. 155; 34 Ibidem, s. 155; 11

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 14 – Poz. 716 ______j) Opracowywanie studiów krajobrazowych przy realizacji inwestycji wielkopowierzchniowych, wysokościowych, lub liniowych w dominujący sposób oddziaływujących na przestrzeń. k) Zachowanie charakterystycznych cech naturalnych krajobrazów nadmorskich i naturalnych procesów ich kształtowania, ekspozycji widokowej.35 Jako kierunki zagospodarowania przestrzennego wskazano m.in.:(…) 2) Ochrona przedpola ekspozycji bądź poprawa wyeksponowania m.in. przez ograniczenie wprowadzania zabudowy, zalesień, reklam wielkoformatowych i innych przekształceń, ochronę charakterystycznych akcentów i dominant, odtwarzanie wartościowych elementów obiektów zabytkowych i historycznych sylwet panoramicznych, w tym szczególnie: (…) l) zespołów ruralistycznych: (…) miejscowości Stara Kiszewa (…). 5) Zachowanie i rewitalizacja: d) osadnictwa rozproszonego kolonijnego (…) miejscowości (gm. Stara Kiszewa) 36 (…); 11) Podejmowanie czynnych działań – restytucji, rewaloryzacji i rekultywacji elementów przyrodniczych i architektoniczno-kulturowych decydujących o zachowaniu, lub przywróceniu walorów krajobrazowych specyficznych dla poszczególnych typów obszarów. 12) Podejmowanie działań ochronnych na obszarach wiejskich mających na celu utrzymanie przestrzeni otwartych cennych krajobrazowo, w tym głownie ochrona terenów leśnych i rolnych, poprzez wyłączanie ich z terenów potencjalnie przeznaczanych pod zabudowę37. Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Stara Kiszewa na lata 2016-2019 zgodny jest z zapisami Planu zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego.

4.2.4. Program Opieki nad Zabytkami Województwa Pomorskiego W chwili obecnej Województwo Pomorskie nie posiada aktualnego programu opieki nad zabytkami. Ostatni Program obejmował lata 2011-2014.

4.2.5. Strategia Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Ziemi Kościerskiej na lata 2010-2015 Strategia Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Ziemi Kościerskiej na lata 2010 – 201538 została opracowana w roku z udziałem gmin leżących na obszarze powiatu kościerskiego tj: Dziemiany, Karsin, Kościerzyna, Kościerzyna – miasto, Liniewo, Lipusz, Nowa Karczma, Stara Kiszewa. W Strategii… określono wizję ziemi kościerskiej w roku 2025: „Ziemia kościerska – serce Kaszub - jest obszarem wysokiej jakości życia”. Celem nadrzędnym Strategii… jest podniesienie jakości życia mieszkańców Ziemi Kościerskiej poprzez: • zwiększenie konkurencyjności gospodarki lokalnej; • poprawę dostępności komunikacyjnej i spójności wewnętrznej obszaru; • poprawę stanu środowiska naturalnego; • podniesienie umiejętności i aktywności mieszkańców Ziemi Kościerskiej. Cel ten realizowany będzie w oparciu o zasadę zrównoważonego rozwoju społeczeństwa i gospodarki, z poszanowaniem środowiska naturalnego, w oparciu o racjonalne wykorzystanie zasobów obszaru oraz partnerstwo trójsektorowe, dialog społeczny i współpracę wszystkich odpowiedzialnych za realizację Strategii podmiotów, osób i instytucji.

35 Ibidem, s. 157; 36 Ibidem, s. 159; 37 Ibidem, s. 160; 38 Strategia Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Ziemi Kościerskiej na lata 2010 – 2015, Kościerzyna, sierpień 2010, http://www.powiatkoscierski.pl/upload/Strategia_Spol__Gosp_Ziemi_Koscierskiej_30_11.pdf [strona Powiatu Kościerskiego, 12.09.2015 r.]; 12

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 15 – Poz. 716 ______Działania powiatu we współpracy z gminami oparte są o zasadę zrównoważonego rozwoju społeczeństwa i gospodarki, poszanowanie środowiska naturalnego oraz racjonalne wykorzystanie zasobów obszaru. Działania te skoncentrowane są na budowaniu nowoczesnego, zdrowego, aktywnego i zintegrowanego społeczeństwa, którego fundamentem jest tożsamość regionalna oparta o kulturę i tradycje kaszubskie, uzupełniona o różnorodność innych elementów kulturowych, występujących na obszarze Ziemi Kościerskiej. Budując wizerunek regionu kościerskiego, dla zaakcentowania jego oryginalności oraz wykorzystania i wzmocnienia najsilniejszego wyróżnika kulturowego, jakim jest tożsamość kaszubska, używany jest slogan (hasło) marketingowe: „Ziemia Kościerska – Serce Kaszub”, jednocześnie pamiętając o dbałość o zachowanie i pielęgnowanie pozostałych elementów kulturowych występujących na obszarze Ziemi Kościerskiej. Podstawą podejmowanych inicjatyw i projektów jest partnerstwo trójsektorowe, dialog społeczny i współpraca wszystkich odpowiedzialnych za realizację Strategii… podmiotów, osób i instytucji. Aby osiągnąć cel sformułowano cztery priorytety: priorytet I: Konkurencyjność gospodarcza i atrakcyjność, priorytet II: Dostępność komunikacyjna i spójność wewnętrzna, priorytet III: środowisko i racjonalne wykorzystanie zasobów , priorytet IV: Zasoby ludzkie i zintegrowane społeczeństwo. Priorytety te wyznaczają kluczowe obszary działań, w ramach których wyznaczone są konkretne grupy zadań i przedsięwzięcia niezbędne do realizacji dla osiągnięcia nadrzędnego celu strategii. Jednocześnie priorytety te są ze sobą powiązane i w dużej mierze przenikają się wzajemnie. Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Stara Kiszewa na lata 2016-2019 zgodny jest z zapisami Strategii Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Ziemi Kościerskiej na lata 2010 – 2015.

5. Uwarunkowania wewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego

5.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy W październiku 2009 r. Stara Kiszewa przystąpiła wraz z innymi samorządami z terenu powiatu kościerskiego do opracowania "Strategii Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Ziemi Kościerskiej". Celem nadrzędnym Strategii Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Ziemi Kościerskiej Na Lata 2010-2025 jest podniesienie jakości życia mieszkańców Ziemi Kościerskiej poprzez: · zwiększenie konkurencyjności gospodarki lokalnej; · poprawę dostępności komunikacyjnej i spójności wewnętrznej obszaru; · poprawę stanu środowiska naturalnego; · podniesienie umiejętności i aktywności mieszkańców Ziemi Kościerskiej. Cel ten realizowany będzie w oparciu o zasadę zrównoważonego rozwoju społeczeństwa i gospodarki, z poszanowaniem środowiska naturalnego, w oparciu o racjonalne wykorzystanie zasobów obszaru oraz partnerstwo trójsektorowe, dialog społeczny i współpracę wszystkich odpowiedzialnych za realizację Strategii podmiotów, osób i instytucji. Do jego realizacji posłużą następujące priorytety: Priorytet I Konkurencyjność Gospodarcza i Atrakcyjność, Priorytet II Dostępność Komunikacyjna I Spójność Wewnętrzna, Priorytet III Środowisko i Racjonalne Wykorzystanie Zasobów, Priorytet IV Zasoby Ludzkie i Zintegrowane Społeczeństwo. Priorytety te wyznaczają kluczowe obszary działań, w ramach których wyznaczone są konkretne grupy zadań i przedsięwzięcia niezbędne do realizacji dla osiągnięcia nadrzędnego celu strategii. Jednocześnie priorytety te są ze sobą powiązane i w dużej mierze przenikają się wzajemnie Poprzez systemowe wsparcie promocji gospodarczej i turystycznej oraz pozyskiwania nowych inwestorów, określonego jako cel operacyjny Priorytetu I, promocją objęte mogą zostać również zabytki gminy Stara Kiszewa.

13

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 16 – Poz. 716 ______Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Stara Kiszewa na lata 2016-2019 zgodny jest z zapisami Strategii Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Ziemi Kościerskiej na lata 2010-2025.

5.2. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Stara Kiszewa "Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Stara Kiszewa" uchwalone zostało Uchwałą Rady Gminy w Starej Kiszewie Nr XVIII/124/2004 z dnia z dnia 23 czerwca 2004 r. W rozdziale „Uwarunkowania stanu dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej na terenie gminy” opisany został proces dziejowego rozwoju struktury przestrzennej środowiska kulturowego gminy, omówione zostały zasoby dziedzictwa kulturowego gminy, przeanalizowano wartości kulturowe miejscowości, opisano i scharakteryzowano zasoby archeologiczne środowiska kulturowego gminy, podano wykaz oraz szczegółowy opis stref ochrony archeologicznej, zawarto ocenę zagrożeń archeologicznego środowiska kulturowego. Omówione zostały uwarunkowania i ograniczenia wynikające z ochrony archeologicznego środowiska kulturowego, sformułowano postulaty dotyczące ochrony archeologicznego środowiska kulturowego. W rozdziale „Kierunki zagospodarowania przestrzennego dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej na terenie gminy” wskazano obiekty objęte ochroną konserwatorską tj.: obiekty i zespoły wpisane do rejestru zabytków, obiekty ujęte w wojewódzkiej ewidencji zabytków, strefy ochrony archeologicznej wpisane do rejestru zabytków oraz ujęte w wojewódzkiej ewidencji zabytków. Wskazano także zasady ochrony zabytków nieruchomych oraz archeologicznych. Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Stara Kiszewa na lata 2016-2019 zgodny jest z zapisami Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Stara Kiszewa.

5.3. Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy Stara Kiszewa 5.3.1. Charakterystyka gminy położona jest w południowej części województwa pomorskiego, w powiecie kościerskim. Graniczy z gminami powiatu kościerskiego: Kościerzyna, Liniewo, i Karsin oraz powiatu starogardzkiego: Skarszewy, Zblewo, Kaliska oraz z z powiatu chojnickiego. Obejmuje powierzchnię 213,1 m2, mieszka tu 6607 mieszkańców39 w 20 sołectwach, z których największe to Stara Kiszewa, Stare Polaszki, , Góra. W ujęciu geograficznym gmina leży w pasie Pojezierza Pomorskiego, północna część gminy należy do Pojezierza Starogardzkiego, a część południowa do Borów Tucholskich, rozdziela je dolina rzeki Wierzycy40. Północna część gminy to strefa pięciu połączonych kanałami jezior polaszkowskich. Obszar gminy ma charakter typowo wiejski, użytkowany rolniczo (47 %) i w znacznej części zalesiony (42 %), stosunkowo duży procent powierzchni gminy zajmują wody (8 %). Niewielkie fragmenty zachodniej części gminy włączone zostały w granice Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego, południowa część gminy leży w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Borów Tucholskich. Tereny północne należą do Polaszkowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, natomiast dolina Wierzycy i przyległe jeziora do Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Wierzycy. W ujęciu kulturowym gmina Stara Kiszewa leży na pograniczu Kaszub i Kociewia, pod względem etnicznym wchodzi w skład grupy kociewskiej.

39 stan w dniu 31 XII 2011 roku wg badań GUS; 40 J. Kondracki, Geografia fizyczna Polski, Warszawa 1965; 14

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 17 – Poz. 716 ______5.3.2. Zarys historii gminy41 Obszar gminy Stara Kiszewa, ze względu na swoje ukształtowanie, sprzyjał osadnictwu od najdawniejszych czasów. Osady powstawały przede wszystkim w dorzeczu rzeki Wierzycy i Wietcisy oraz nad jeziorami. W czasach przedhistorycznych, w okresie plemiennym, Kiszewa (Stara) należała do kasztelani garczyńskiej. Najstarsze zapiski o dzisiejszych wsiach pochodzą z XIII wieku, kiedy były własnością książąt pomorskich. Z tego okresu zachowały się dokumenty dotyczące nadań na rzecz klasztorów, czy zasłużonych rodów, a w nich nazwy istniejących wówczas miejscowości. Na terenie dzisiejszej gminy jest pięć wsi posiadających metrykę trzynastowieczną: Stara Kiszewa, Stare Polaszki, Czerniki, Kobyle, Pałubin, lokowano je w późniejszym okresie już jako wsie zagospodarowane na prawie chełmińskim i polskim W 1281 roku Mściwój II nadał wieś Kiszewę Mikołajowi Przedpełkowicowi z rodu Łodziów - wielmożowi wielkopolskiemu pełniącego funkcję sędziego w Poznaniu. Nadanie dotyczyło wsi Vela Kissewa, w skład której wchodziły dzisiejsze wsie: , Konarzyny, , Chwarzno, Chwarzenko, , Strzelki i Stara Kiszewa. Ponadto do Kiszewy należały wsie w okolicach jeziora Wdzydzkiego i Piechowic. Stare Polaszki w XIII wieku należały do klasztoru byszewskiego, Czerniki i Kobyle do cystersów pelplińskich. W XIV- XV wieku mapa osadnicza nie uległa poważniejszym zmianom. W okresie panowania krzyżackiego powstało kilka wsi: Góra, Górne Maliki, , Stary Bukowiec i - w miejscu wczesnośredniowiecznej osady. Po zajęciu Pomorza Gdańskiego przez Krzyżaków w 1308 r., Kiszewa nadal stanowiła własność rodu Przedpełkowiców. Po śmierci Mikołaja w 1305 r. dobra przejęli czterej jego synowie. Najstarszy syn Jakub przypuszczalnie został zmuszony do przekazania swoich dóbr Krzyżakom. Nastąpiło to w 1316 roku, wystawiony wówczas został akt nadania dóbr kiszewskich na rzecz Zakonu Krzyżackiego w zamian za dożywotnią rentę pieniężną. Krzyżacy przejęli także dobra klasztoru byszewskiego - Polaszki. W pierwszej połowie XIV w. Krzyżacy rozpoczęli budowę zamku obronnego w Kiszewie - dzisiaj Zamek Kiszewski. Zamek należał do grupy mniejszych warowni krzyżackich na Pomorzu. Administracyjnie podlegał wójtostwu tczewskiemu i dalej Wielkiemu Mistrzowi w Malborku. Okręg kiszewski zwany komornictwem obejmował między innymi wsie: Wielka Kiszewa, Wielkie i Małe Polaszki, Pałubin, Chwarzno, Boże Pole, Chwarzenko, Góra, Bukowiec (Stary) i Maliki. Po wojnie trzynastoletniej (1454 - 1466) Polacy przejęli zamek krzyżacki, który poddał się jako jeden z ostatnich na Pomorzu. Odtąd mieli tu swoją siedzibę starostowie niegrodowi, a starostwo należało do powiatu tczewskiego. Pierwszym starostą był Piotr Szorc, ostatnim Michał Skórzewski, który złożył przysięgę królowi pruskiemu 27 września 1772 r. Mapa osadnictwa na terenie gminy Stara Kiszewa została ukształtowana w XVII w. Istniejące wcześniej niewielkie osady młyńskie, leśne, rybackie, czy folwarki z czasem przekształciły się i powstawały wsie szlacheckie, chłopskie lub majątki ziemskie z wsią chłopską. W XIX i pierwszej połowie XX wieku powstało poparcelacyjne osadnictwo rozproszone na obrzeżach wsi folwarcznych. W okresie polskim, który trwał ponad 300 lat, urząd starosty sprawowali ponadto: Konarscy, Bąkowscy, Działyńscy i Czapscy. Do starostwa kiszewskiego w okresie polskim (wg lustracji z 1664 r.) należały następujące wsie: Stara i Nowa Kiszewa, zamek z folwarkiem, Semlin, Bartoszy Las, Konarzyny, Maliki, Wieck, Struga, Złe Mięso, Studzienica, Dubrek, Pińczyn i dwie dzierżawy Polaczek Wielki i Mały oraz Parchowo - dawniej należące do starostwa mirachowskiego. Po pierwszym rozbiorze Polski, siedzibę starostwa czyli dzisiejszy Zamek Kiszewski rząd pruski oddał w wieczystą dzierżawę i do 1945 r. był własnością prywatną w rękach zmieniających się

41 Rozdział opracowano na podstawie rozdziału 4. Uwarunkowania stanu dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej na terenie gminy w: Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Stara Kiszewa oprac. J. Bukowski, B. Grechuta, D. Król, G. Lechman, R. Musiał, A. Piotrzkowski, R. Pernak, J. Rolle, J. Ślusarczyk, M. Walicka-Podolska, Gdańsk 2003 r., s. 31-35; 15

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 18 – Poz. 716 ______właścicieli. W okresie zaborów dawne starostwo kiszewskie wchodziło w skład powiatu (Kreis) kościerskiego. Po odzyskaniu niepodległości aż do dnia dzisiejszego przynależność administracyjna nie uległa zmianie.

5.3.3. Krajobraz kulturowy Krajobraz kulturowy to przestrzeń, historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze. Obszar gminy Stara Kiszewa łączy w sobie dwie kultury: kaszubską i kociewską. Granica pomiędzy tymi dwoma etnicznymi regionami przebiega w pobliżu Starej Kiszewy od Niedamowa (gm. Kościerzyna) na linii północ – południe ku Czarnej Wodzie (gm. Czarna Woda) mijając samą wieś Stara Kiszewa od zachodniej strony. Do Kaszub zaliczyć możemy niewielki skrawekw północno-zachodniej części gminy, na pozostałym obszarze dominuje Kociewie. Rejon północny gminy należy do Kociewia północno-zachodniego, przez które przepływają równoleżnikowe odcinki rzek Wierzycy i Wietcisy, dominuje tu krajobraz wielkich dolin, pagórów morenowych oraz dwóch skupisk małych jezior. Rejon zachodni i południowy należy do Kociewia południowo-zachodniego (Lasackiego) obejmującego północno-wschodni skraj Borów Tucholskich, od jeziora Wdzydze aż po Twardą Górę (gm. Nowe) – są to obszary leśno-jeziorne, zamieszkane głównie przez tzw. Lasaków42. Gmina Stara Kiszewa położona jest na terenie o charakterze typowo wiejskim ze znacznym pokryciem kompleksami leśnymi, brak jest tu typowego krajobrazu zurbanizowanego. Krajobraz o charakterze antropogenicznym – ukształtowanym przez człowieka, na który składa się zabudowa wiejska oraz łanowy układ pól, dominuje w północnej i środkowej części gminy, natomiast tereny zalesione zajmują jej zachodnio-południową i wschodnią część. Gmina Stara Kiszewa posiada wysokie wartości krajobrazowe ze względu na bardzo dobrze zachowany w swej historycznej formie i niezdegradowany przez działalność człowieka krajobraz. Charakterystyczne cechy kompozycyjne widoczne w panoramach tj. grupy zieleni z widocznymi dachami zabudowań, w tle mające otwarte przestrzenie upraw rolnych, zachowane są we wsiach: , Konarzyny, Nowe Polaszki, Stare Polaszki oraz w dawnym majątkach ziemskich np. Wilcze Błota. Historyczna sieć drożna jest zachowana w dość dobrym stopniu, wzbogacona o linię kolejową Bydgoszcz – Gdynia, ze stacjami w Bąku, Olpuchu, Olpuch – Wdzydze. Zjawiska o negatywnym charakterze występują na terenie gminy Stara Kiszewa w ograniczonym zakresie ze względu na brak silnej presji inwestycyjnej, która miałaby duży wpływ na przekształcanie się krajobrazu kulturowego, objawiająca się zanikiem układów przestrzennych wsi lub zacieraniem charakterystycznych dla regionu układów zieleni (usuwanie zadrzewień śródpolnych i wzdłuż dróg). Niemniej duży wpływ na zacieranie swoistości i niepowtarzalności krajobrazu kulturowego gminy ma stosowanie współczesnych, zbyt zindywidualizowanych form architektonicznych, a także brak harmonijnego wkomponowania zabudowy w istniejące walory krajobrazowe. Ochrona, a miejscami rewaloryzacja krajobrazu kulturowego w mieście powinna następować poprzez stosowanie historycznej kolorystyki dachów i elewacji; wykorzystywanie elementów tradycyjnego budownictwa miejskiego w budownictwie współczesnym, sytuowanie i komponowanie bryły zgodnie z historyczną zabudową pierzejową, ograniczeni gabarytów budynków oraz użycie lokalnych materiałów budowlanych drewno, miejscowy kamień, ceramika).

42 S. Gołąbek, Kociewie. Przewodnik po szlakach turystycznych, Warszawa 1984, s. 9; 16

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 19 – Poz. 716 ______5.3.4. Układy ruralistyczne43

BARTOSZYLAS Dawne nazwy: Bartoszow Las, Fersenau, Bartoków Las, Bartszówlas, Bartoschoflass. Podstawowe dane historyczne: wieś założona została w 1621 r., a w 1645 r. nadana przywilejem króla Jana Kazimierza dla Stanisława Muchy. Wieś osadzono na 12 włókach z czego 2 należały do sołtysa, pozostałe 10 podzielono na 6 gospodarstw chłopskich. W 1664 r., po wojnach szwedzkich, zachowały się cztery gospodarstwa chłopskie, sołtys i bednarz. Według katastru z 1772 r. była to wieś królewska, mieszkańcy byli Polakami i katolikami. Sołtys miał według przywileju 2 włóki, z tego 1 wolna. We wsi było 13 gospodarstw chłopskich o powierzchni 10 włók. Ze względu na ziemie gorszej jakości – nie wszystkie były obsiewane. Chłopi mogli brać drzewo na opał i do budowy z pobliskiego królewskiego gaju. Każda chłopska włóka była obsiewana 4 korcami żyta, 1,5 jęczmienia, 3 gryki. Czynsz za włókę wynosił 16 florenów, sołtys – 15. Każdy musiał 1 morgę zaorać, zabronować, obsiać i zwieźć zboże, ponadto 2 tygodnie pracować kosą, 4 grabiami. Sołtys był zobowiązany oddać 1 gęś, 2 kury, chłopi – 10 gęsi i 20 kur. Z jednej włóki płacili 8 florenów hiberny i 5 florenów pogłównego, o których nadmiar skarżyli się chłopi i prosili o ich obniżenie44. W 1789 r. wieś królewska - liczyła 12 gospodarstw chłopskich. W 1885 r. jako gmina wiejska obejmowała: Bartoszy Las, Bei Olpuch, Hinter Wygonin i Samanicę, obejmowała 915 ha obszaru, liczyła 520 mieszkańców. W 1910 r. gmina wiejska obejmowała Bartoszylas i Rudę, obszar wynosił 902 ha, budynków mieszkalnych 57, gospodarczych 86, mieszkańców 471. Po I wojnie światowej znacznie zmniejszyła się liczba mieszkańców i ubyło budynków mieszkalnych. Pod koniec lat 30. XX w. wieś Bartoszylas obejmowała 662 ha obszaru, 39 budynków mieszkalnych, 42 gospodarstw rolnych, liczyła 269 mieszkańców. We wsi był sklep kolonialny (polski), szkoła jednoklasowa, 2 nauczycieli, biblioteka, prowadzone były kursy dokształcające dla dorosłych, ponadto działała Ochotnicza Straż Ogniowa i była oberża. Urząd gminy i poczta znajdowały się w Starej Kiszewie, istniała komunikacja autobusowa Kościerzna - Zblewo przez Starą Kiszewę (4 km z Bartoszegolasu). W okresie międzywojennym Bartoszylas jako wieś gromadzka należała do powiatu kościerskiego i gminy Stara Kiszewa. Do gromady należały: Bartoszylas - wieś, - Kalk - pustkowie, Samanica - pustkowie, Starokiszewska Ruda - osada młyńska i Starokiszewska Wygoda - przysiółek. Mieszkańców ogółem było 406 w tym 1/3 stanowili gospodarze, a 2/3 bezrolni, stąd liczna emigracja zarobkowa sezonowa na teren Wolnego Miasta Gdańska. Domy budowane były z drewna, kryte słomą, nowsze murowane, kryte dachówką. Gospodarstwa samodzielne - płodozmian, rybołówstwo rzeczne i jeziorne, wydobywanie torfu na własne potrzeby. Układ przestrzenny: wieś ulicowa zabudowana wzdłuż drogi z rozwidleniem w części wschodniej. Położona na łagodnym stoku doliny rzeki Wierzycy. Kilka dawnych gospodarstw rozproszonych oraz liczna współczesna zabudowa letniskowa na obrzeżach wsi.

BOŻEPOLE SZLACHECKIE Dawne nazwy: Bozepol, Boschpol, Boschpol Adlig, Gross Boschpohl. Podstawowe dane historyczne: pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1570 r. Był to niewielki majątek szlachecki - dwie włóki zasiedlone i karczma. W 1664 r. właścicielem był Florian Pawłowski. Pod koniec XVIII w. był to majątek szlachecki z folwarkiem.

43 Rozdział opracowano na podstawie rozdziału 4. Uwarunkowania stanu dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej na terenie gminy w: Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Stara Kiszewa oprac. J. Bukowski, B. Grechuta, D. Król, G. Lechman, R. Musiał, A. Piotrzkowski, R. Pernak, J. Rolle, J. Ślusarczyk, M. Walicka-Podolska, Gdańsk 2003 r., s. 36-76; 44 H. Schuch, Die Zustande der Landbevölkerung im Kreise Berent am Schlusse der polnischen Herrschaft 1772, w: Zeitschrift des Westpreussischen Geschtsvereins, H. XIII, Danzig 1884, s. 134; 17

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 20 – Poz. 716 ______Według katastru z 1772 r. Bożepole należało do Stanisława Malinowskiego „ad dies vitae”. Właścicielką właściwie była pani Mrudzińska – luteranka. Mieszkańcy wsi byli mieszanych wyznań. Było tam 2 dzierżawców, 3 najemców, 6 komorników. Całość miała 8 włók. Wysiew: blisko 37 korców żyta, 5 korców jęczmienia, 25 – owsa, 4 grochu, 1 lnu. Arenda (czynsz dzierżawny) dawała 500 florenów, z tego każdy najemca płacił 20 florenów i pracował przy szarwarku. Pogłówne wynosiło 4 florenów 24 grosze45. W połowie XIX w. właścicielem majątku był Rogowski, około 1880 r. Zalewski - w tym okresie obszar wynosił 967 mórg. W 1885 r. obwód dworski Boże Pole Szlacheckie obejmował 255 ha obszaru, liczył 100 mieszkańców, w 1910 r. 113 mieszkańców, 7 budynków mieszkalnych i 17 gospodarczych. W drugiej połowie lat 30. XX w. 98 mieszkańców - 14 rodzin robotników rolnych, 7 budynków mieszkalnych z tzw. pruskiego muru, 338 ha powierzchni i jedno gospodarstwo folwarczne. Bożepole w okresie międzywojennym należało do powiatu kościerskiego, gminy i parafii katolickiej w Starej Kiszewie i gromady Lipy. Układ przestrzenny: wieś leży przy drodze Zblewo - Stara Kiszewa nad rzeką Wierzycą. Po zachodniej stronie drogi znajduje się teren dawnego folwarku, zachował się dwór – w złym stanie technicznym, pozostałe zabudowania pofolwarczne przebudowane lub rozebrane.

CHWARZENKO

Dawne nazwy: Chwaścienko, Gwarszno, Chwarscenko, Chwarszenko, Elsenthal, Chwaszczenko. Podstawowe dane historyczne: Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1570 r. Była to posiadłość szlachecka obejmująca 17,5 włók obszaru. Według katastru z 1772 r. Chwarzenko z Foshutą i Szaflarami (Schuflarze). Z tego ¾ należało do Skórzewskiego ze Starych Polaszek i ¼ do Tokarskiego, który mieszkał w Chwarzenku. Obydwaj właściciele byli katolikami. Mieszkali tam: 1 szlachcic, 1 arendarz, 9 najemców, 7 komorników, 14 Żydów. W Szaflarach mieszkał 1 dzierżawca Skórzewskiego i jeden Tokarskiego. W Foshucie 8 zagrodników, 1 szynkarz, 1 kowal. Dzierżawca Skórzewskiego wysiewał 50 korców żyta, 15 jęczmienia, 30 owsa, 3,5 grochu i dawał 300 talarów dzierżawy, w Szaflarach dawał 50 talarów dzierżawy i wysiewał 22,5 korca żyta, 3 jęczmienia, 9 owsa, 1 grochu i 1 gryki. Dzierżawca Tokarskiego w Szaflarach dawał 10 talarów i wysiewał 5 korców żyta, 1,5 jęczmienia, 2 owsa, ½ grochu i ½ gryki. W Foshucie wysiewał każdy chłop na swojej pół włóce 4 korce żyta, 1,5 owsa, ½ grochu. Każdy płacił 7 talarów czynszu i pracował przy szarwarku 18 dni w czasie żniw i 3 dni z zaprzęgiem w Starych Polaszkach. Każdy Żyd płacił 3 talary 72 grosze Skórzewskiemu. Pogłówne wynosiło 25 florenów i 6 groszy. Chwarzenko miało 16 włók, Szaflary 4 i Foshuta też 4. Na 5 włókach Tokarskiego było 5 krów, 3 jałówki, 10 owiec i 10 świń.46 W 1789 r. majątek szlachecki z folwarkiem, wieś i dwa pustkowia Foshuta i Szaflary liczyły 29 gospodarstw. W 1880 r. majątek został podzielony na dwie części, był w rękach niemieckich właścicieli. Wieś w tym okresie liczyła 12 budynków mieszkalnych i posiadała szkołę. Po 1885 r. część folwarku została rozparcelowana i jako osada Chwarzenko włączona do gminy wiejskiej Foshuta. W 1910 r. obszar dworski Chwarzenko z Foshutą obejmował 274 ha, 5 budynków mieszkalnych i 5 gospodarczych, liczył 94 mieszkańców. W drugiej połowie lat 30. XX w. zagrody Chwarzenka łączyły się bezpośrednio z zagrodami Foshuty, części wsi nosiły nazwy Kozi Rynek i Kosiary. Całość liczyła 269 mieszkańców w tym wieś 122, osada 147, budynków mieszkalnych było 35 w tym wieś posiadała 18, osada 17. Domy w większości były murowane kryte dachówką lub papą, tymczasowe domy osadników łączone pod jednym dachem z gospodarczymi. Obszar wynosił 507 ha w tym wieś obejmowała 274 ha, przeważały gospodarstwa rolne o powierzchni od 10 do 20 ha. Około

45 H. Schuch, op. cit., s. 126; 46 H. Schuch, op. cit., s. 126-127; 18

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 21 – Poz. 716 ______200 m drogi we wsi było obsadzone drzewami morwowymi. Układ przestrzenny: wieś zabudowana po obu stronach drogi Kościerzyna - Zblewo. Po zachodniej stronie drogi usytuowane były zabudowania folwarczne z założeniem dworsko - parkowym, po wschodniej zagrody wiejskie. Występuje zabudowa rozproszona na falistej wysoczyźnie morenowej - przemieszane zagrody należące do Chwarzenka i Foshuty (dawne podziały własnościowe). W sąsiedztwie wsi występują torfowiska i łąki zwane Ostrówka.

CHWARZNO Dawne nazwy: Guarszno, Chuarsnau, Chwarszno, Schwarzin, Schwarznau, Braadorf, Chwarśćno. Podstawowe dane historyczne: wieś istniała już w 1570 r., była własnością szlachecką o obszarze 1,5 włóki, zasiedlona przez czterech zagrodników. Według katastru z 1772 r. Chwarzno z Kozią (Neuhof) należało do pani Linde, która była ewangeliczką i tam mieszkała. Był tam 1 folwark, który przynależał do majątku, 9 najemców, 5 komorników, 1 młynarz, 1 szynkarz i 1 dzierżawca na Pustkowiu Kozia (Neuhof). W folwarku wysiewano 30 korców zyta, 5 jęczmienia, 10 owsa, 2 grochu, 3 gryki. Pustkowie – 7 ½ żyta, 1 jęczmienia, 2 owsa, ½ grochu, 1 gryki. Młyn należał do młynarza. Płacił on 50 florenów gdańskiego złota, każdy najemca płacił 6 florenów czynszu. Dzierżawca folwarku 50 florenów gdańskiego złota. Pogłówne wynosiło 4 talary, 84 grosze, 10 włók zawierało Pustkowie i 1 włóka lasu. Bydło: 9 krów, 5 jałówek, 100 owiec, 10 świń.47 W 1789 r. do majątku należał niewielki folwark i osada Kozia (dawniej Neuhof). W XIX w. ta niewielka posiadłość należała do rodziny Czarlińskich. W 1880 r. Chwarzno było wsią rycerską z folwarkiem, młynem i tartakiem usytuowanym nad strugą (bez nazwy własnej). Obwód dworski w 1885 r. obejmował miejscowości: Chwarzno, Kiszewski Młyn - osada młyńska i Kozia (Neuhof), obszar 820 ha, 124 mieszkańców. 1921 r. było na terenie wsi Chwarzno 41 budynków mieszkalnych, 454 mieszkańców. Gmina wiejska - obszar 819 ha, mieszkańców 399. W drugiej połowie lat 30. XX w. gmina liczyła 380 mieszkańców w tym Chwarzno wieś 189, Chwarzno wybudowania 127, Kozia 32, Pionki 6; budynków ogółem było 160 w tym mieszkalnych 47, przemysłowych 1, domy w większości były murowane, kryte dachówką lub papą, kilka drewnianych i dwie lepianki; obszar 767, gospodarstw rolnych 52 w tym samodzielnych 46 i dzierżawnych 6; we wsi była szkoła 1- klasowa, 2 nauczycieli, biblioteka. W latach 30. XX w. Chwarzno wieś i gromada należały do powiatu kościerskiego, gminy i parafii katolickiej Stara Kiszewa, ewangelickiej Nowe Polaszki. Układ przestrzenny: wieś ulicowa zabudowana w kształcie widlicy leży na pagórkowatym terenie na skraju zmeliorowanych łąk i torfowisk. W północno-wschodniej części pozostałości zabudowań dawnego folwarku. Na terenie wsi leży niewielkie jezioro Chwarzno.

CZERNIKI Dawne nazwy: Sternekow, Czirnkow, Czirnikau, Czernichowo, Gr. Czernikau i KI. Czernikau. Podstawowe dane historyczne: Czerniki są jedną z najstarszych wsi w gminie. W 1258 r. książę pomorski Sambor II zapisał wieś cystersom z Pogódek, którzy w późniejszym czasie przenieśli się do Pelplina. Wieś założona została na prawie polskim, natomiast w 1432 r. przeniesiona na prawo chełmińskie za zgodą opata pelplińskiego Piotra Hönigfelda. W 1583 r. wspomniany jest już w dokumentach dwór w Czernikach. W 1781 r., po zniesieniu klasztoru, przekazano Czerniki w wieczystą dzierżawę dziedziczną. W 1789 r. istniał królewski folwark dziedzicznie dzierżawiony i karczma. W 1885 r. obwód dworski obejmował 625 ha obszaru, 143 mieszkańców, w 1910 r. - 476 ha obszaru, budynków mieszkalnych 14, mieszkańców 163. W 1903 r. właścicielem majątku był Max Neumann. Po częściowej parcelacji folwarku w Czernikach i całkowitej parcelacji folwarku w Małych

47 H. Schuch, op. cit., s. 127; 19

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 22 – Poz. 716 ______Czernikach (ok. 1 km na płn. - zach.) powstała osada Czerniki. W 1912 r. dzierżawcą pozostałej części folwarku był nadal Max Neumann, po nim objął dzierżawę Strachanowski, który pozostał tu do 1939 r. W drugiej połowie lat 30. XX w. folwark i osada w Czernikach należały do powiatu kościerskiego, gminy Stara Kiszewa i gromady Pałubin, parafia katolicka w Starych Polaszkach, ewangelicka w Pogódkach. Układ przestrzenny: wieś Czerniki do pierwszych lat XX w. była jednolita pod względem przestrzennym - po południowej stronie drogi z Kobyla do Starych Polaszek usytuowany był folwark, po jego północnej stronie budynki mieszkalne robotników folwarcznych. Granica parku od strony wschodniej biegła wzdłuż drogi do Pałubina, w głębi był pałac, a w części zachodniej zabudowania gospodarcze i gorzelnia. Po parcelacji majątku powstała osada rozproszona wzdłuż drogi na przestrzeni 1 km na wschód i 1,5 km na północny - zachód od dawnego folwarku.

FOSHUTA Dawne nazwy: Fosshütte. Podstawowe dane historyczne: pierwsza wzmianka pochodzi z 1662 r., była to osada hutnicza - huta szkła, która pod koniec XVII w. już nie istniała, bowiem wymieniana jest jako pustkowie. Pierwotnie Foshuta należała do majątku ziemskiego Chwarzenko. W XVIII w. posiadłości Chwarzenka z Foshutą były w rękach kilku właścicieli. W 1772 r. część należała do starosty Skórzewskiego ze Starych Polaszek, część do szlachcica Tokarskiego. W 1789 r. istniał już folwark w Foshucie. W 1881 r. jako szlachecka wieś posiadała 8 gospodarstw chłopskich i 2 zagrodnicze. W 1885 r. obszar gminy wiejskiej obejmował 142 ha i liczył 150 mieszkańców. W 1910 r. do gminy wiejskiej Foshuta dołączono część obwodu dworskiego Chwarzenko (po rozparcelowaniu), wówczas obszar zwiększył się do 381 ha, budynków mieszkalnych było 32, gospodarczych 44, mieszkańców 211. W 1931 r. gmina wiejska obejmowała Foshutę wieś i osadę Chwarzenko. W drugiej połowie lat 30. XX w. Foshuta jako wieś gromadzka oddzielona została od Chwarzenka i należała do gminy Stara Kiszewa w powiecie kościerskim. Obszar wynosił 142 ha, gospodarstwa samodzielne, cegielnia, w której pracowało 5 robotników (130 tys. cegieł rocznie), we wsi był kowal, kołodziej, szewc i stolarz, ponadto sklep kolonialny z wyszynkiem (właściciel Polak). Budynków mieszkalnych było 17 - domy murowane, dachy kryte papą lub dachówką oraz drewniane i kilka lepianek. Układ przestrzenny: wieś o zabudowie rozproszonej leży przy drodze Kościerzyna - Zblewo na lekko falistej wysoczyźnie morenowej.

GÓRA Dawne nazwy: Guhrau, Gurra, Gorra. Podstawowe dane historyczne: Góra istniała jako dobra szlacheckie już przed 1570 r. Do końca XVII w. wymieniana w dokumentach jako wieś folwarczna, potem tylko folwark. Według katastru z 1772 r. Góra należała do Górskiego, który był katolikiem. Mieszkańcy wsi są luteranami. Był tam 1 folwark, w którym mieszkał właściciel, 12 najemców, 10 komorników, w tym 1 szynkarz, 2 szewców, 1 garncarz, 2 pastuchów, 1 owczarz. Na Pustkowiu Stobbenkrug mieszkał 1 szynkarz, w Nowymdworze (ob. Nowym Dworcu) - 6 chłopów, 1 pastuch i 1 kowal. Góra miała 17 włók i 4 włóki lasu, Stobbenkrug 2, a Nowydwór 9. W Nowymdworze każdy chłop wysiewał 8,5 korców żyta, 1,5 jęczmienia, 4 owsa, ½ grochu i 1 ½ gryki. Folwark Góra – 90 korców żyta, 12,5 jęczmienia, 50 owsa, 3 ½ grochu, 15 gryki, ½ lnu. Każdy chłop płacił 15 talarów, musiał 6 dni w żniwa odrabiać i owczy nawóz wywozić. Mieli prawo połowu ryb. Dzierżawca w Górze płacił z każdej szóstej morgi 5 talarów, z trzeciej – 2 ½ talara i miał 6 dni odrabiać w żniwa. Szynkarz płacił 25 talarów i nie miał innych obciążeń. Pogłównego właściciel płacił 19 florenów 6 groszy48.

48 H. Schuch, op. cit., s. 128; 20

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 23 – Poz. 716 ______W 1789 r. właścicielem folwarku był Józef Górski, asesor tczewski. Pod koniec XVIII w. wieś liczyła 10 zagród. W 1880 r. do folwarku Góra należał drugi folwark - Nowydwór. Cały majątek ziemski obejmował 5068 mórg obszaru, liczył 321 mieszkańców, budynków mieszkalnych było 23. Góra należała do parafii w Pinczynie i szkoły we wsi Koźmin. Na przełomie XIX/XX w. nastąpiły duże zmiany w zabudowie, powstało wiele nowych budynków gospodarczych, we wsi wybudowano szkołę i kilka zagród. W 1903 r. właścicielem obu folwarków był major Rudolf Schultz. Po I wojnie światowej część majątku została rozparcelowana, a ziemia przekazana przesiedleńcom z najuboższych rejonów ówczesnej Polski. Przy drodze do Nowego Dworca i Koźmina wybudowano kilka zagród zwanych później „poniatówkami”. Po 1945 r. cały majątek przeszedł w ręce Skarbu Państwa. W latach 50-tych XX w. użytkownikiem była Spółdzielnia Produkcyjna, od ok. 1960 r. PGR Skarszewy - Zakład Rolny. Dawne założenie folwarczne jest obecnie własnością prywatną pod nazwą Majątek Ziemski. Układ przestrzenny: Góra leży przy drodze alejowej do wsi Kobyle. Dawne założenie folwarczne z zespołem dworsko - parkowym usytuowane jest po południowej stronie drogi, zabudowania wiejskie wzdłuż drogi, po jej północnej stronie. Około 1 km na północ kilka zagród wzdłuż drogi do Koźmina (dawne poniatówki). Założenie folwarczne w Nowym Dworcu nie istnieje.

KOBYLE Dawne nazwy: Kobyła, Kobilla, Kobyłów, Kobyłowo. Podstawowe dane historyczne: Jest to wieś o bardzo starej metryce, w okresie piastowskim należała do książąt pomorskim. W 1269 r. książę Sambor II darował tę wieś klasztorowi cystersów w Pogódkach (później w Pelplinie). Wieś założona została na prawie polskim, ale w 1377 r. opat Piotr z Rogowa potwierdził wydany wcześniej dokument dotyczący zmiany prawa lokacyjnego polskiego na chełmińskie. Wieś otrzymała 40 włók, z czego 4 należały do sołtysa, pozostałe obciążone były czynszami. W tym samym roku założono karczmę. W 1599 r. założono drugą karczmę, której właścicielem był Jakub Głodowski. W 1785 r., po sekularyzacji dóbr duchownych, rząd pruski przekazał wieś w wieczystą dzierżawę dotychczasowym osadnikom. W 1880 r. wieś Kobyle nadal stanowiła dobra królewskie w dziedziczną dzierżawę przekazaną, obejmowała 3248 mórg obszaru, 182 mieszkańców, 12 budynków mieszkalnych. We wsi była szkoła ewangelicka, parafia w Pogódkach. Pod koniec XIX w. zakupiona została przez Komisję Kolonizacyjną i zasiedlona przez osadników niemieckich. Układ przestrzenny: wieś leży przy drodze Czerniki - Pogódki. W części północnej zabudowa ulicowa, w południowej dawniej niewielkie założenie folwarczne, obecnie zabudowa ulicowa z zespołem budynków szkoły, na obrzeżach pojedyncze zagrody wzdłuż dróg do Garczyna i Pogódek.

KONARZYNY Dawne nazwy: Konarzyn, Osowo, Konarschin. Podstawowe dane historyczne: W 1624 r. istniał tu piec smolny, w drugiej połowie XVII w. wymieniana w lustracjach jako wieś królewska. W 1664 r. posiadała 12 włók, w tym jedna należała do sołtysa. Przed wojnami szwedzkimi było 12 gospodarstw chłopskich - w 1664 r. tylko trzy, każdy gospodarował na 1 włóce (16, 8 ha), pozostałe leżały odłogiem (puste). We wsi była karczma, która została opuszczona. Konarzyny otrzymały przywilej lokacyjny od starosty kiszewskiego - Konarskiego, ale podczas działań wojennych w czasie potopu szwedzkiego wszystkie dokumenty zaginęły. Według katastru z 1772 r. była to wieś królewska, w której miaszkało 4 chłopów wyznania luterańskiego, pozostali mieszkańcy byli katolikami. Wieś liczyła powierzchni 13 ¼ włóki, w tym chałupnik i 1 włóka lemańska. Podczas gorszych czasów nie wszystkie włóki były obsiane. Na 1 włókę wysiew wynosił 7 korców żyta, 1 jęczmienia, 1 ½ gryki. Owies i groch nie były wysiewane. Ich

21

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 24 – Poz. 716 ______bydło pasło się w lasach. Mieszkańcy mieli prawo do drewna opałowego i budowlanego. Sołtys płacił 6 talarów czynszu, leman 9 talarów 30 groszy, chłopi razem – 82 talary 60 groszy i każdy musiał dać 1 gęś, 2 kury. Szarwark odrabiać musiało 14 chłopów - każdy po 3 dni w Semlinie (dziś gm. Zblewo), 2 dni pracować przy wywozie gnoju i 5 dni odrabiać własnoręcznie. Pogłówne wynosiło od chałupników 3 talary i 30 groszy od chłopów 18 talarów 16 groszy. Hiberny płacono za komornika 6 talarów, za chłopów 28 talarów i 60 groszy, łanowe za chałupnika 60 groszy, za chłopów 4 talary 60 groszy. „Wachtgeld” każdy gospodarz płacił 6 groszy. Wieś posiadała dwa przywileje wystawione przez Stanisława Skórzewskiego starostę kiszewskiego 1 1743 r. i 1748 r. 49 Pod koniec XVIII w. była to już duża wieś włościańska licząca 30 zagród. W 1819 r. otrzymała ponownie prawa wiejskie przywilejem z Gdańska. Około 1880 r. Konarzyny należały do powiatu kościerskiego, posiadały 9404 morgi obszaru, 31 zagród, 33 rodzin chłopskich i 678 mieszkańców. We wsi była szkoła katolicka i karczma. Układ przestrzenny: wieś Konarzyny od południa otaczają Bory Tucholskie, od północy Jezioro Krąg. Jest to duża wieś wielodrożna z licznymi placykami, na których stoją krzyże lub kapliczki. Na jednym z większych placów jest kościół. Cmentarz i szkoła oddalone od centrum wsi w części północnej.

MALIKI DOLNE Dawne nazwy: Malchowy Dolne, Malikowy D., Malkowy D., Nieder Malkau. Podstawowe dane historyczne: Wieś folwarczna założona przed 1570 r. jako własność szlachecka. Według katastru z 1772 r. z Pustkowiem Turowo (które było spalone) należało do Ignacego Czarnowskiego, Polaka i katolika. Mieszkańcy wsi byli mieszanego wyznania. Mieszkał tu 1 szlachcic, 3 najemców, 1 młynarz, 7 komorników, w tym 1 szewc i 1 pastuch. 8 włók. Zasiew: 35 korców żyta, 8 jęczmienia, 40 owsa, 4 ½ grochu, 3 gryki, ¼ lnu. Każdy najemca płacił 3 talary czynszu i musiał 8 dni odpracować. Pogłówne wynosiło 5 talarów 85 groszy. Bydło: 8 krów, 4 jałówki, 16 owiec, 16 świń.50 W latach 80 XIX w. właścicielem folwarku był Wilhelm Hall, który miał prawo zasiadania w sejmiku powiatowym. W tym okresie majątek jego wynosił 305,13 ha obszaru, posiadał wodny młyn i olejarnią. W 1868 r. było 82 mieszkańców, 6 domów mieszkalnych, szkoły nie było, dzieci uczęszczały do szkoły ewangelickiej we wsi Kobyle. Majątek folwarczny istniał przypuszczalnie do końca II wojny światowej. Po 1945 r. założono tu Państwowe Gospodarstwo Rolne, wybudowano osiedle mieszkaniowe dla robotników PGR-u. Układ przestrzenny: wieś usytuowana przy drodze z Kobyla do Góry. Zabudowana folwarczne i założenie dworsko-parkowe niezachowane, z założenia istnieje park, który zatraca swój pierwotny układ. W części północnej osiedle mieszkaniowe budynków wielorodzinnych i zabudowania gospodarcze dawnych PGR-ów z drugiej połowy lat 50. XX wieku.

MALIKI GÓRNE Dawne nazwy: Małki, Malchowy Górne, Malkau, Mahlkau. Podstawowe dane historyczne: Wieś założona przed 1570 r., był tu folwark królewski i wieś chłopska. Wieś mała - sołtys i nie więcej jak dwa gospodarstwa chłopskie. Po wojnach szwedzkich wieś opustoszała, siostra dawnego sołtysa Mikołaja Bogurskiego - Anna Szeliska, którego gospodarstwo było zrujnowane, potwierdziła nadanie przywileju lokacyjnego, ale dokument zaginął. Natomiast folwark osadzony był na 12 włókach, było 3 zagrodników przed wojnami szwedzkimi, w 1664 r. ziemia folwarczna leżała odłogiem i tylko w jednej chałupie mieszkała samotna kobieta. Według katastru z 1772 r. Maliki Górne były wydzierżawione przez Jahanna Skralla za 540 florenów

49 H. Schuch, op. cit., s. 134-135; 50 H. Schuch, op. cit., s. 130; 22

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 25 – Poz. 716 ______lub 180 talarów. Chłopi z Konarzyn musieli tu pracować przy szarwarku. Każdy z 3 chałupników musiał 312 dni odpracować ręcznie.51 W latach 80. XIX w. folwark obejmował około 260 ha ziemi. W 1867 r. było tu 5 budynków mieszkalnych, 70 mieszkańców, parafia katolicka w Starej Kiszewie, szkoła ewangelicka we wsi Kobyle, do której uczęszczały również dzieci katolickie z G. Malików. Układ przestrzenny: zabudowa historyczna przekształcona, zachował się zespół budynków szkoły, pozostałe obiekty o wartościach historycznych nie istnieją lub są w trakcie przebudowy.

NOWE POLASZKI Dawna nazwa: Neu Paleschken. Podstawowe dane historyczne: wieś Nowe Polaszki założona została w XIV w. jako wieś chłopska, lokowana na prawie chełmińskim, na 50 łanach. W XVIII w. dzierżawiona. W 1711 r. dziedzicem był protestant, który nie płacił na rzecz kościoła katolickiego, stąd brak wiadomości na temat wsi. Według spisu z 1772 r. Nowe Polaszki należały do Skórzewskiego. W tym okresie we wsi było 17 zagród chłopskich, 1 karczmarz, 1 kowal, 6 zagrodników, 1 robotnik, 2 pastuchów, 1 kaznodzieja. Wszyscy oni byli luteranami. Do wsi należało Pustkowie Kuhberg o dwóch włókach ziemi ornej, które dzierżawiono za 70 florenów. Chłopi mieli 24 włóki ornej ziemi i 10 mórg lasu, każdy wysiewał 7 ½ korca żyta, 2 ½ jęczmienia, 2 owsa, ¾ grochu, 1/8 lnu. Każdy chłop zobowiązany byli do prac polowych (8 tygodni pługiem, 8 kosą, 4 grabiami, 4 broną, 2 dni pomagać w zwożeniu zboża i 4 dni wywożenia gnoju z folwarku w Starych Polaszkach) i płacenia czynszu na rzecz folwarku w Starych Polaszkach 9 talarów, zagrodnicy – 4 ½ talara, kowal 4 ¼ talara. Pogłówne wynosiło 36 talarów, Pustkowie było wolne52. W 1791 r. Fryderyk Wilhelm II nadał prawo dziedzictwa w Starych i Nowych Polaszkach wraz z pustkowiami Wilcze Błota i Kuhberg tajnemu radcy v. Beyer. Po śmierci Ludwiki Skórzewskiej z Czapskich Nowe Polaszki należały do Beyera. Pod koniec XVIII w. Nowe Polaszki były dużą wsią liczącą 27 zagród. W latach 80. XIX w. Nowe Polaszki stanowiły dobra szlacheckie. We wsi był kościół parafialny ewangelicki wybudowany w 1842 r. (pierwszy w 1707 r.), szkoła ewangelicka, dwie karczmy, parafia katolicka w Starej Kiszewie. Wieś obejmowała około 4526 mórg obszaru, 21 gospodarstw chłopskich i 11 zagrodniczych. W 1869 r. było 443 mieszkańców, w 1878 r. liczba mieszkańców wzrosła do 484. Nowe Polaszki do I wojny światowej zamieszkiwała w przeważającej części ludność niemiecka, która częściowo wyemigrowała po 1918 r., pozostali wyprowadzili się w 1945 r. Układ przestrzenny: Nowe Polaszki leżą w rozwidleniu dróg łączących Stare Polaszki ze Starym Bukowcem i z Wielkim Klinczem. Od północy granicę wyznaczają jeziora: Polaszkowskie, Długie, Wykowo i Piaseczno, pozostałe tereny bezleśne, gleby urodzajne. Wieś zabudowana w kształcie owalnicy o placu dostosowanym do rzeźby terenu. Kościół usytuowany jest w centrum wsi, cmentarz w części północnej. Pierwotnie zabudowania duże chłopskie usytuowane były po zewnętrznej stronie drogi, a tylko nieliczne, małe zagrody w pobliżu kościoła.

NOWY BUKOWIEC Dawna nazwa: Neu Bukowiec, Neu Bukowitz. Podstawowe dane historyczne: wieś Nowy Bukowiec założona została w XVII w. W 1682 r. Stary i Nowy Bukowiec stanowiły niewielki majątek ziemski z młynem, dwiema karczmami i 4 gospodarstwami zagrodniczymi. Według katastru z 1772 r. Nowy Bukowiec należał do Czarlińskiego z Kobysewa. Mieszkańcy byli luteranami. 8 chłopów i 1 pastuch. 20 włók. Wysiew na włókę 5 korców żyta, 1 jęczmienia, 1 owsa,

51 H. Schuch, op. cit., s. 133; 52 H. Schuch, op. cit., s. 132; 23

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 26 – Poz. 716 ______pół grochu, 4 gryki, 1/8 lnu.Czynsz w całości wynosił 450 fl., 10 gęsi, 40 kur. Nie obowiązywał szarwark53. W 1789 r. Nowy Bukowiec był wsią szlachecką włościańską z 9 gospodarstwami zagrodniczymi. W 1880 Bukowiec Stary, Nowy i Szlachecki należał do rodziny Czarlińskich. Wieś i dobra szlacheckie łącznie obejmowały 897 ha, we wsi był młyn, cegielnia i szkoła. W 1885 r. gmina wiejska Nowy Bukowiec obejmowała 374 ha i liczyła 143 mieszkańców. 134. W latach 30. XX w. Nowy Bukowiec jako wieś gromadzka należał do powiatu kościerskiego gminy i parafii katolickiej Stara Kiszewa. Wieś liczyła 129, budynków mieszkalnych 16, gospodarczych 53, domy przeważnie drewniane, kryte słomą, 4 budynki mieszkalne murowane, obszar wynosił 493 ha. Układ przestrzenny: wieś rozproszona, leży na wysoczyźnie morenowej na prawym brzegu rzeki Wierzycy. Między polami uprawnymi występują drobne parcele wilgotnych łąk i bagien. Niewielka zwarta zabudowa zagrodowa występuje po obu stronach drogi prowadzącej ze Starego Bukowica do Nowej Kiszewy.

OLPUCH Dawne nazwy: Ozpuch, Klettenhagen. Podstawowe dane historyczne: Niewielka wieś na terenie Borów Tucholskich założona została w XVII w. W 1624 r. wymieniana w dokumentach jako pustkowie smolne - osada między piecami smolnymi należąca do parafii kiszewskiej. Wedłu katastru z 1772 r. wieś z pięcioma polskimi gospodarstwami chłopskimi, podupadła. Wysiew wynosił 25 korców żyta, 5 jęczmienia, 25 gryki. Mieszkańcy korzystali z wolnych pastwisk w królewskim lesie i mieli prawo do bezpłatnego drewna opałowego i budowlanego. Czynsz wynosił 41 talarów 60 groszy, ponadto musieli dostarczyć 5 gęsi i 10 kur. Szarwark obowiązywał 15 dni, zobowiązani byli również do 5 dni pracy przy wywożeniu gnoju. Pogłównego płacono 5 talarów i 30 groszy, hiberny – 10 talarów, łanowego – 1 talar 60 groszy54. W latach 80. XIX w. Olpuch obejmował 10 gospodarstw chłopskich i trzy gospodarstwa zagrodnicze, około 2970 mórg obszaru, we wsi była szkoła katolicka. Układ przestrzenny: wieś ulicowa leży na polanie leśnej Borów Tucholskich, na północ od jeziora Przywłoczno. Do wsi należy kilka osad: Bestra Suka (dawniej do Nowej Kiszewy należąca), Lisia Huta i Olpuch Wdzydze - zabudowania dworca kolejowego. Na obrzeżach wsi domy letniskowe.

PAŁUBIN Dawne nazwy: Pałubino, Pelowe, Polubin, Gross Pallubin alias Palubien. Podstawowe dane historyczne: nazwa miejscowości Pałubin wymieniona została po raz pierwszy w 1258 r. w dokumencie określającym granice przyległych wsi. Nie zachowały się inne materiały pisane z okresu średniowiecza. W XVI w. Pałubin był szlachecką wsią folwarczną. W 1648 r. właścicielem był v. Holtza, który płacił czynsze od 8 włók folwarcznych i 6 zagrodniczych. Według katastru z 1772 r. Pałubin wraz z Pustkowiem Pałubinek należał do Skórzewskiego - dawniejszego kasztelana chełmińskiego i starosty kiszewskiego, zamieszkałego w Starych Polaszkach. Wszyscy mieszkańcy wsi byli ewangelikami. Na Pustkowiu mieszkał dzierżawca i 2 robotników folwarcznych. We wsi było 13 gospodarstw chłopskich, 6 zagrodniczych, 1 młynarz, 1 karczmarz, 2 komorników, 1 kowal i 1 pastuch; nie było folwarku. Chłopi mieli 16,5 włóki, Pustkowie 3, las 2,5. Każdy chłop wysiewał 7,5 korca żyta, 1 ½ jęczmienia, 2 owsa, ½ grochu, ½ gryki, 1/8 lnu. Pustkowie wysiewało 15 korców żyta, 2 ½ jęczmienia, 9 owsa, 1 grochu, 1 gryki, 1/8 lnu. Dzierżawca płacił 50 talarów dzierżawy, każdy chłop 40 florenów czynszu. Młyn należał do młynarza, który wykupił go za 800 florenów, płacił z niego czynsz 280 florenów i 30 korców żyta. Szynkarz płacił 12 florenów, nie

53 H. Schuch, op. cit., s. 126; 54 H. Schuch, op. cit., s. 139; 24

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 27 – Poz. 716 ______miał nic do odrobienia. Pogłówne 28 florenów 12 groszy. Pustkowie było od tego wolne. Bydła: 15 krów, 30 owiec, 30 świń55.W 1868 r. było 295 mieszkańców. W latach 80. XIX w. była to wieś szlachecka, należała do powiatu kościerskiego, parafii katolickiej Stara Kiszewa i ewangelickiej Nowe Polaszki. Wieś posiadała młyn z tartakiem, karczmę, szkołę ewangelicką 18 chłopskich gospodarstw, 3 zagrodnicze, łącznie obszaru 2153 morgi. Układ przestrzenny: Pałubin leży nad niewielką strugą Kaczynka wpadającą do Wierzycy. Wieś ulicowa zabudowana jest w kształcie widlicy. W południowo - zachodniej części znajdują się zabudowania młyna przy strudze Kaczynka. Przy wewnętrznej piaszczystej drodze wiejskiej średnie i duże zagrody po jej obu stronach. Przy głównej drodze alejowej zabudowa rozproszona.

RUDA Dawne nazwy: Rudda. Podstawowe dane historyczne: Młyn na Rudzie istniał od najdawniejszych czasów, pierwsze zapiski o młynie królewskim pochodzą z 1624 r. W 1664 r. młyn w Rudzie był o dwóch kołach na rzece Wierzycy, właścicielem był Kacper Barć, którego powinnością było czynsze w naturze płacić do zamku kiszewskiego. Przy młynie był tartak, a przed wojnami szwedzkimi folusz. Układ przestrzenny: młyn funkcjonuje w tym samym miejscu. Najbliższe otoczenie młyna jest zaniedbane.

STARA KISZEWA Dawne nazwy: Vela Kiseva, Kishovia, Kisew, Kyssow, Kyschau, Alt Kischau. Podstawowe dane historyczne: Akt nadania ziemi kiszewskiej dla Mikołaja Przedpełkowica z rodu Łodziów, został wystawiony przez Mściwoja II w 1281 r. W 1296 r. król Władysław Łokietek potwierdził darowiznę wsi: Mrezino, Kiszewę, Damianową Dąbrowę i Lubnię dla w/w Mikołaja. W 1305 r. zmarł Mikołaj Przedpełkowic i zostawił majątek czterem synom. W 1308 r. Krzyżacy zagarnęli Pomorze, ale Kiszewa nadal pozostawała w rękach prywatnych. Przypuszczalnie na skutek nacisków ze strony Zakonu Krzyżackiego, bracia musieli sprzedać swoje posiadłości. Trzej bracia otrzymali wynagrodzenie, za co nabyli majątki poza granicami zakonnymi, w Polsce, najmłodszy z nich Jakub - kanonik, otrzymał dożywotnią rentę. W 1316 r. został podpisany akt sprzedaży dla Zakonu posiadłości rodziny Przedpełkowiców. Krzyżacy w niewielkiej odległości od wsi wybudowali zamek obronny (dziś Zamek Kiszewski), który stał się siedzibą komornictwa podległego wójtostwu tczewskiemu. W 1347 r. Kiszewa uzyskała lokację na prawie chełmińskim z 56 włókami. Od czasów krzyżackich była wsią kmiecą. Na początku wojny trzynastoletniej (1454-1466) zamek został zdobyty przez zaciężnych z Gdańska, ale wkrótce Krzyżacy go odzyskali pozostając tu do 1466 r. Po zwycięskiej dla Polski wojnie trzynastoletniej, na zamku kiszewskim siedzibę mieli polscy starostowie niegrodowi. Wieś Kiszewa, zwana Starą Kiszewa była jedną z bardziej zagospodarowanych wsi w XVI w. Znajdowało się 12 zagród chłopskich, kilku rzemieślników, dwóch zagrodników i karczma. Kościół drewniany wybudowany w 1573 r. stał na lewym brzegu rzeki Wierzycy. Następny kościół wybudowano po prawej stronie rzeki w 1741 r. ufundowany w dużej części przez starostę kiszewskiego S. Skórzewskiego. Dzisiejszy kościół powstał w 1891 r. Po wojnach szwedzkich Stara Kiszewa, jak większość wsi tego regionu, mocno podupadła. W 1664 r. nie było ani jednego gospodarstwa chłopskiego, tylko 5 zagrodników. Rzemieślnicy nie płacili czynszu, pieców smolnych w 1623 r. było 15, w 1664 r. tylko 4, młyn pod Zamkiem Kiszewskim był zrujnowany, nawet bartnicy narzekali na spustoszone barcie w borach. Według katastru z 1772 r. w Starej Kiszewie mieszkało 5 chłopów – Niemców i luteran, pozostała ludność była polska i katolicka. Było tu 29 włók, 15 mórg, w czym zawierały się 4 włóki kościelne, 4 ½ włóki było opisane jako komornicze, 2 włóki sołtysa. Na

55 H. Schuch, op. cit., s. 131; 25

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 28 – Poz. 716 ______włókę wysiewano 5 korców żyta, 1 ½ jęczmienia, 2 ½ owsa, 1 grochu, 1 gryki. Chłopi posiadali prawo do drewna opałowego i budowlanego. 3 komorników płaciło czynszu 22 talary 60 groszy, chłopi – 122 talary 60 groszy, także zobowiązani byli do dostarczenia 24 gęsi i 48 kur. Każdy z 21 chłopów musiał w polu odrobić 1 poranek, 3 dni przy wywożeniu gnoju, ponadto zobowiązany był do 2 dni pracy kosą i 4 - grabiami. Pogłówne od wszystkich wynosiło 16 talarów 60 groszy, hiberna - 23 talary 30 groszy, łanowe – 4 talary.56 Pod koniec XIX w. było 28 chłopskich gospodarstw, 26 zagrodników, 722 mieszkańców, 80 budynków mieszkalnych. Stara Kiszewa w okresie zaborów była jedną z najbardziej uświadomionych narodowo i dobrze zorganizowanych wsi w całym powiecie kościerskim. Układ przestrzenny: Stara Kiszewa leży przy drodze Kościerzyna - Zblewo. Zabudowana jest po obu stronach rzeki Wierzycy, jest to stara wieś placowa przekształcona w dwurzędową widlicę. W środku wsi, w zakolu rzeki Wierzycy usytuowany jest kościół wraz z cmentarzem.

STARE POLASZKI Dawne nazwy: Pelesowiz, Polaskowy, Alt Paleschken. Podstawowe dane historyczne: W 1289 r. książę pomorski Mściwój II przekazał Polaszki (dzisiejsze Stare i Nowe) rycerzowi Albertowi, podkomorzemu z Tczewa. Na prośbę Alberta książę przeniósł darowiznę na klasztor byszewski. Wieś uzyskała lokacje w 1350 r. na prawie chełmińskim, a w 1359 r. Krzyżacy wykupili całą posiadłość klasztorną. Po 1466 r., w okresie polskim, dobra polaszkowskie jako królewszczyzny zostały wydzierżawione szlachcie i razem z Nowymi Polaszkami miały powierzchni 64 włóki57. W 1555 r. wieś należała do Niemojewskiego, któremu to król Zygmunt III podarował te dobra58. Potem kolejno do rodziny Garczyńskich i od 1664 r. - Czapskich. Według katastru z 1772 r. Stare Polaszki wraz z innymi dobrami należały do Stanisława Skórzewskiego (kasztelana i starosty), który był katolikiem i Polakiem. W jego posiadaniu był przywilej z 1420 r. oraz przywilej wystawiony przez króla Zygmunta III z 1555 r. Mieszkańcy Starych Polaszek byli różnych religii, natomiast Nowych byli luteranami. W starych Polaszkach były dwa folwarki w tym Wilcze Błota (Wolfbruch). Mieszkał tu 1 szlachcic, 8 chłopów, 4 zagrodników, 3 najemców, 29 komorników, 1 szynkarz, 1 młynarz i 4 robotników. W Wilczych Błotach mieszkał szlachcic, w którego posiadaniu były dwa folwarki o łącznej powierzchni 28 ½ włóki, w tym 3 – lasu. Chłopi mieli 10 włók, proboszcz ½ włóki, który o d młynarza miał jeszcze 6 talarów dzierżawy, chociaż w przywileju z 1420 r. proboszcz miał 4 włóki. Do Nowych Polaszek należy 25 włók. Na folwarku zasiew wynosił 90 korców żyta, 20 jęczmienia, 60 owca, 6 grochu, 1 gryki. W folwarku Wilcze Błota wysiewano 7 ½ korców żyta, 1 ½ jęczmienia, 3 owsa, 1 grochu, ½ gryki. Młyn należał do młynarza, który płacił 60 korców żyta, 10 florenów zamiast utuczonych świni, za prawo do połowu węgorzy płacił 12 florenów. Każdy chłop płacił 7 talarów czynszu, musieli 4 dni z grabiami, 4 dni z kosą i 4 dni orki odrabiać, zagrodnicy połowę tego. Ponadto obowiązywał ich 1 dzień służby wart 6 groszy i 1 dzień służby oszacowany na 15 groszy. Pogłównego płacono 24 floreny.59 Na początku XIX w. mieszkańcy wsi skutecznie przeciwstawiali się próbom przesiedlenia ich na gorsze ziemie - do miejscowości Foshuta, która należała do właściciela Starych Polaszek. W 1827 r. nastąpiło uregulowanie stosunków między dworem, parafią i chłopami. Dziedzicem był Skórzewski i wraz z rodziną mieszkał w Starych Polaszkach. W 1772 r. wieś zamieszkiwana była przez 8 rodzin chłopskich, 4 rodziny półchłopskie (Halbbauern), 3 danników, 29 chałupników w tym karczmarz, młynarz i 4 rzemieślników. Do około 1840 roku rodzina Skórzewskich dzierżawiła majątek. W 1841 r. dziedzicem dóbr został Hanneman, po nim pułkownik Modrow. Pod koniec XIX w. we wsi było 12

56 H. Schuch, op. cit., s. 131; 57 H. Schuch, op. cit., s. 131; 58 H. Schuch, op. cit., s. 131; 59 H. Schuch, op. cit., s. 131-132; 26

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 29 – Poz. 716 ______posiadłości chłopskich, 2 zagrodnicze, kościół filialny należący do Starej Kiszewy, szkoła ewangelicka, karczma, ponadto fabryka krochmalu, cegielnia, uprawiano hodowlę bydła i owiec. W 1889-1903 zarządzała majątkiem Królewska Komisja Osiedleńcza dla Prus Zachodnich i Pomorza. Od 1903 r. do 1949 właścicielem dworu był Henryk Schmidt. Układ przestrzenny: Stare Polaszki leżą na skrzyżowaniu dróg Czerniki - Nowe Polaszki i Liniewo - Stara Kiszewa. Przez wieś przepływa rzeka Kaczynką. Jest to stara wieś placowa, z kościołem w północno-zachodniej części. Przy kościele, po jego zachodniej stronie - duże założenie folwarczne z zespołem dworsko-parkowym, na południe od zabudowań folwarcznych - była osada pracowników folwarcznych.

STARY BUKOWIEC Dawne nazwy: Bukowitz, Alt Bukowitz, Alt Buchen. Podstawowe dane historyczne: Stary Bukowiec jako wieś folwarczna istniała już przed 1570 r. Była to własność szlachecka i obejmowała 27 włók. Od XVII w. majątek należał do rodziny Czarlińskich i przetrwał w ich rękach ponad 200 lat. Dwór wybudowano w 1682 r., przebudowany w 2 połowie XIX w. Według katastru z 1772 r. Stary Bukowiec należał do Czarlińskiego z Kobysewa, który był katolikiem. Wszyscy mieszkańcy wsi byli luteranami. We wsi było 12 gospodarstw chłopskich, w folwarku – 3 zagrodników, 8 komorników, 1 młynarz, 1 szynkarz. Powierzchnia wsi wynosiła 19 ½ włóki i 2 włóki lasu. Każdy chłop obsiewał 8 korców żyta 2 jęcznmienia2 owsa, 1 grochu, 1 gryki, 1/8 lnu. Zagrodnicy z folwarku wysiewali razem 12 korców żyta, 3 jęczmienia, 9 owsa, 1 grochu i pół korca lnu. Każdy chłop płacił od 1/1/2 włóki 18 talarów 66 groszy czynszu oraz gęś i 4 kury. Zagrodnicy razem płacili 25 talarów, mnie mieli żadnego szarwarku oprócz 1 wozu do Kobysewa. Bydło: 18 krów, 9 jałówek, 36 owiec, 36 świń. Pogłówne ze Starego i Nowego Bukowca wynosiło razem 22 talary i 45 groszy60. W 1885 r. gmina wiejska obejmowała Stary Bukowiec, Kolonię i Łasinek, łącznie 229 ha, ludności 79; obwód dworski obejmował Stary Bukowiec strażnicę, cegielnię i Schedlinsuh., obszar wynosił 897 ha, ludności 166 (St. Bukowiec 117). W 1895 r., już po parcelacji części majątku obszar gminy wiejskiej obejmował 1030 ha. Ostatnim właścicielem folwarku i młyna w Starym Bukowcu do 1945 r. był Niemiec Engler. W latach 30. XX w. Stary Bukowiec jako wieś gromadzka, wchodził w skład powiatu kościerskiego w gminie i parafii katolickiej Stara Kiszewa. Wieś liczyła 49 budynków mieszkalnych, obejmowała 763 ha obszaru, 42 gospodarstwa rolne w tym 3 dzierżawione, dwa użytkowe, pozostałe samodzielne oraz folwark o obszarze 120 ha. Na rzece Wierzycy był młyn wodny, zajazd, 3 rzemieślników, szkoła z trzema nauczycielami, biblioteka T.C.L. i biblioteka Kółka Rolniczego oraz Ochotnicza Straż Ogniowa. Układ przestrzenny: wieś leży po obu brzegach rzeki Wierzycy na falistej wysoczyźnie morenowej. Wieś ulicowa, pierwotnie zwarta zabudowa wzdłuż drogi po wschodniej stronie rzeki Wierzycy, po zachodniej założenie folwarczne z zespołem dworsko-ogrodowym i młyn. Po częściowej parcelacji pod koniec XIX w. wieś o zabudowie rozproszonej.

WILCZE BŁOTA Dawne nazwy: Wolfsbruch, Hochpaleschken. Podstawowe dane historyczne: Wilcze Błota stanowiły pierwotnie część majątku Stare Polaszki. W 1846 r. nastąpił podział dóbr polaszkowskich i folwark Wilcze Błota odtąd stanowił samodzielną własność szlachecką. Dobra obejmowały 775 ha obszaru. W 1869 r. było 134 mieszkańców i 9 budynków mieszkalnych.

60 H. Schuch, op. cit., s. 126; 27

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 30 – Poz. 716 ______Układ przestrzenny: Wilcze Błota leżą przy drodze alejowej ze Starej Kiszewy do Starych Polaszek. Po wschodniej stronie drogi usytuowany jest dawny folwark z dużymi kubaturowo budynkami gospodarczymi, osiedle pracowników folwarcznych skupione było przy drodze po północnej stronie majątku. Po częściowej parcelacji majątku powstała zabudowa zagrodowa po obu stronach drogi do Starych Polaszek, natomiast najstarsze domy robotników folwarcznych nie istnieją.

ZAMEK KISZEWSKI Dawna nazwa: Schloss Kischau. Podstawowe dane historyczne: Historia zamku Kiszewskiego jest ściśle związana ze wsią Stara Kiszewa. W czasach przedpiastowskich założona została osada w zakolu rzeki Wierzycy usytuowana na terenie obecnego parku dworskiego. Ta niewielka osada nie posiadała wałów obronnych, była to tzw. osada otwarta, liczba domostw wahała się od 6 do 8, a długość jednej chaty wynosiła co najmniej 4 m. Najmłodsza ceramika z połowy XI w. graniczyła bezpośrednio z warstwą z XIV w., to znaczy, że osada zamieszkiwana była od IX do połowy XI w. Około 300 lat później Krzyżacy postawili tu zamek (około 20 m na zachód od osady), wykorzystując naturalne koryto rzeki - odnoga Wierzycy. Na terenie parku dworskiego podczas wykopalisk natrafiono na piwnicę gotycką oraz piec chlebowy zbudowany w XV w. Zamku właściwego, jak przypuszczano do tej pory, nie było, a zachowane mury piwnicy gotyckiej świadczą o istniejącym tu niewielkim domu gotyckim, przypuszczalnie była to siedziba urzędnika krzyżackiego zwanego komornikiem, podległym wójtowi tczewskiemu. Według Heisego miał tu stać właściwy zamek, który z wyspą młynów tworzył kompleks obronny. Dużego zamku nie było, jak również nie zachowały się ślady wyspy młynów. Młyn pod zamkiem istniał, według lustracji z 1664 r. po wojnach szwedzkich całkowicie zniszczony i odbudowywany przez ówczesnego dziedzica M. Działyńskiego. Zamek Kiszewski został wybudowany na pograniczu posiadłości dóbr zakonnych i cystersów pelplińskich, na południu graniczył z wsią Chwarzno, dalej rozciągały się Bory Tucholskie, na północ z wsią Strzelki, której ziemie leżące na wschód od Małej Wierzycy należały do cystersów, pozostała część do zakonu Krzyżackiego. W czasie panowania Zakonu Krzyżackiego miał tu swoją siedzibę urzędnik krzyżacki, od 1466 r. do 1772 r. - starostowie kiszewscy niegrodowi, przy zamku istniał również folwark. W 1772 r. starosta kiszewski Michał Skórzewski złożył przysięgę królowi pruskiemu. Według katastru z 1772 r. Zamek Kiszewski należał do klucza królewszczyzn, był tu młyn, z którego płacono 100 talarów i 50 korców żyta czynszu, a także 1 gęś i 2 kury. Pogłówne wynosiło 60 talarów i 60 groszy, hiberna – tyle samo61. W 1856 r. wybudowano dwór, kilka lat później nowe budynki gospodarcze, założono park dworski. W latach 80. XIX w. Zamek Kiszewski posiadał jeden folwark, jeden młyn i zagrodę młynarza, 2 gospodarstwa chłopskie, obszar całego majątku wynosił 1652 morgi, 157 mieszkańców, 15 budynków mieszkalnych, w miejscu była szkoła ewangelicka, młyn wodny, tartak, gorzelnia. Układ przestrzenny: Zamek Kiszewski leży około 1,5 km na południowy wschód od Starej Kiszewy. Po wschodniej stronie rzeki Wierzycy zachowały się pozostałości średniowiecznego zamku krzyżackiego, na terenie którego stoi dwór z połowy XIX w. Na południe od zabudowań zamkowych jest park otoczony dawnymi fosami zamkowymi, które w XIV w. stanowiły naturalną odnogę rzeki Wierzycy. Z Zamku Kiszewskiego prowadzą dwie drogi do głównej szosy Starogard - Kościerzyna, jedna prywatna przebiegająca przez teren założenia zamkowego, druga okalająca park dworski i fosę - tu niewielka osada dawnych domów mieszkalnych pofolwarcznych. Po zachodniej stronie rzeki, przy drodze do Chwarzna dwa duże gospodarstwa, a przy drodze do Starej Kiszewy zagroda, w której mieściła się dawniej szkoła. Przy rzece po wschodniej stronie młyn i zagroda młynarza.

61 H. Schuch, op. cit., s. 133; 28

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 31 – Poz. 716 ______5.3.5. Zabytki nieruchome Na terenie gminy Stara Kiszewa znajduje się 9 zespołów i obiektów nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków województwa pomorskiego oraz 356 w Gminnej Ewidencji Zabytków. Zabytki te stanowią różnorodną grupę: od średniowiecznych reliktów zamku obronnego, przez obiekty sakralne, zespoły dworsko-parkowe, zabytki techniki, budownictwo mieszkalne i gospodarcze po zespoły ruralistyczne. Najcenniejszym zabytkiem gminy z grupy średniowiecznej architektury obronnej jest zespół zamkowy w Zamku Kiszewskim składający się z dworu, spichlerza, budynku gospodarczego, wieży bramnej, murów obronnych oraz parku, który w XIX w. usytuowany został na miejscu dawnego grodu średniowiecznego. Cennymi XVIII-wiecznymi zabytkami są kościół św. Mikołaja w Starych Polaszkach z poł. XVIII w. oraz kościół luterański w Nowych Polaszkach z lat 1784-1788. Niemniej cenne są założenia dworsko-parkowe w Starym Bukowcu (dwór z 1682 r. przebudowany w 2 poł. XIX w.), Starych Polaszkach (dwór z 1 poł. VIII w.) oraz Wilczych Błotach (dwór z 1 ćw. XIX w.). Ważnymi dla historii gminy były zespoły dworsko-parkowe w Czernikach (niestety pałac jest w stanie ruiny), Bożympolu Szlacheckim (z całego zespołu folwarcznego zachował się dwór w bardzo złym stanie technicznym), w Chwarznie z k. XIX w. (dwór znacznie przebudowany, z parku pozostały relikty). Z zespołu w Dolnych Malikach pozostał jedynie park z XIX w., istniejące do niedawna XIX-wieczne ogrodzenie zostało rozebrane. Ciekawym przykładem architektury neogotyckiej jest kościół św. Marcina z lat 1889-1891, wzniesiony z czerwonej cegły należy do charakterystycznych przykładów architektury neogotyckiej Pomorza. Ponadto na terenie gminy znajdują się zabytki techniki, wśród nich kuźnie w Wilczych Błotach, Foshucie i Nowych Polaszkach, młyn w Starym Bukowcu i dwa młyny w Pałubinie, a także zespoły stacji kolejowych w Bąku oraz Olpuchu-Wdzydze z l. 1926-1927. Znaczącymi zabytkami dla historii i kultury gminy są nekropolie m.in.: cmentarz przykościelny i pomnik pomordowanych w II wojnie światowej w Starej Kiszewie oraz cmentarze poewangelickie w Bartoszymlesie, Czernikach, Nowych Polaszkach, Pałubinie, Starych Polaszkach i Starym Bukowcu. Wysokimi wartościami kulturowymi odznaczają się zachowane leśniczówki i gajówki w Cięgardle, Grzybnie z lat 70-tych XIX w. oraz dom pracowników leśnych w Pikowie z 1931 r. O bogatym dziedzictwie kulturowym gminy świadczy zachowane budownictwo mieszkalne, szczególnie nieliczna już dziś grupa zabytków budownictwa drewnianego w Konarzynach, Nowym Bukowcu, Olpuchu, Starej Kiszewie, Wygoninie. Są to obiekty wznoszone w konstrukcji wieńcowo- zrębowej lub sumikowo-łątkowej, często opierzane deskami, reprezentują tradycyjne budownictwo występujące na tych terenach w okresie przedrozbiorowym. Z okresu międzywojennego interesującym przykładem budownictwa drewnianego są tzw. poniatówki. Całe zespoły zabudowy składające się z domów i budynków gospodarczych i inwentarskich zachowały się w miejscowości Góra. Charakterystycznymi, a zarazem bardzo malowniczymi punktami w krajobrazie kulturowym gminy są małe przydrożne kapliczki, usytuowane przeważnie na rozstajach dróg. Zespoły ruralistyczne w Bartoszymlesie, Konarzynach, Nowych Polaszkach, Starych Polaszkach, Strzelkach i Wygoninie odznaczają się wysokimi walorami krajobrazowymi, posiadają cenne zespoły zabudowy o wartościach kulturowych, historycznych i architektonicznych.

5.3.6. Zabytki ruchome

Zabytki ruchome w gminie Stara Kiszewa wpisane do rejestru zabytków województwa pomorskiego to wyposażenie kościołów w Starej Kiszewie i Starych Polaszkach.

29

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 32 – Poz. 716 ______5.3.7. Zabytki archeologiczne Zabytki archeologiczne z terenu gminy to cmentarzyska płaskie, grody wczesnośredniowieczne oraz osady, o chronologii od epoki wczesnego żelaza po okres późnośredniowieczny. Własną ekspozycję terenową posiadają grody w Nowych Polaszkach i Zamku Kiszewskim. W gminie Stara Kiszewa występuje 20 stanowisk archeologicznych w Gminnej Ewidencji Zabytków, w tym 8 - w rejestrze zabytków województwa pomorskiego.

5.3.8. Zabytki w zbiorach muzealnych i innych Na terenie gminy Stara Kiszewa nie ma muzeów wpisanych do państwowego rejestru muzeów, istnieją jednak muzea i obiekty prywatne, które stanowią dużą atrakcję turystyczną gminy. Są to: zamek Kiszewski, dworek Czarlińskich w Starym Bukowcu, dworek Czarlińskich w Chwarznie, dworek myśliwski w Czernikach, dwór Skórzewskich w Starych Polaczkach i młyn w Starym Bukowcu.

5.3.9. Dziedzictwo niematerialne Obszar gminy Stara Kiszewa łączy w sobie dwie kultury: kaszubską i kociewską. Dominujący udział na obszarze gminy Stara Kiszewa miała kultura kociewska, jednakże granice kulturowe były bardzo płynne i elementy kultury kaszubskiej współistniały z elementami kultury kociewskiej. Najcenniejszym dziedzictwem niematerialnym jest język kaszubski współistniejący razem z dialektem kociewskim. Obecnie gwary kociewskie ulegają w dużym stopniu wpływom języka ogólnego, jednak pewne cechy gwarowe utrzymują się nadal dobrze. Obecnie niematerialna kultura tj. dawne pieśni, tańce, dawne zwyczaje czy obrzędy nie są już tak wyraźne i rozpowszechnione wśród mieszkańców jak jeszcze 50 lat temu. Niematerialnymi elementami dziedzictwa kulturowego są także historyczne i geograficzne nazwy miejscowości, ich fragmentów, rzek, jezior czy części lasów, łąk i bagien. Większość nazw ziemi kiszewskiej datowana jest na okres średniowiecza, jak chociażby nazwa Starej Kiszewy (Vela Kiseva).

5.4. Zabytki objęte prawnymi formami ochrony 5.4.1. Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków

Lp. Miejscowość, obiekt datowanie nr rejestru data wpisu do adres zbytków rejestru zbytków 1. Stare Polaszki kościół parafialny p.w. Św. Mikołaja poł. XVIII w. A-259 8.12.1961 r. 2. Stare Polaszki dwór 1 poł. XVIII w. A-260 8.12.1961 r. 3. Zamek zespół zamkowy (dwór, spichlerz, pocz. XIV w. A-492 25.07.1969 r., Kiszewski budynek gospodarczy, wieża bramna, 14.11.1981 r. mury obronne, park) 4. Stary dwór 1682 r., przebud. w A-991 23.07.1981 r. Bukowiec 2 poł. XIX w. 5. Wilcze Błota kuźnia 4 ćw. XIX w. A-996 2.10.1981 r. 6. Stara Kiszewa kościół parafialny p.w. Św. Marcina l. 1889-1891 A-1186 23.10.1987 r. wraz z cmentarzem przykościelnym 7. Stara Kiszewa cmentarz 1939 r. A-1187 24.10.1987 r. 8. Wilcze Błota zespół dworsko-parkowy (dwór i park) 1 ćw. XIX w. A-1781 21.03.2006 r. 9. Nowe Polaszki kościół luterański, obecnie l. 1784-1788 A-1876 21.03.2011 r. rzymskokatolicki kościół filialny p.w. Niepokalanego Serca Najświętszej Marii Panny wraz z działką

30

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 33 – Poz. 716 ______5.4.2. Wykaz zabytków ruchomych wpisanych do rejestru zabytków

Lp. miejscowość obiekt nr rejestru data wpisu do rejestru zabytków zabytków 1. Stara Kiszewa wyposażenie kościoła B-280/90 7.03.1990 r. 2. Stare Polaszki wyposażenie kościoła B-78/71 8.11.1971 r.

5.4.3. Wykaz zabytków archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków

Lp. miejscowość obiekt chronologia Nr rejestru data wpisu do rejestru zabytków zabytków 1. Stare cmentarzysko płaskie wczesna epoka 258/Archeol. 22.12.1975 r. Polaszki żelaza 2. Stare osada otwarta obiekt 259/Archeol. 23.12.1975 r. Polaszki wielokulturowy 3. Chwarzenko cmentarzysko płaskie wczesna epoka 257/Archeol. 23.12.1975 r. żelaza 4. Zamek grodzisko i osada wczesne 205/Archeol. 1.12.1972 r. Kiszewski otwarta średniowiecze 5. Stara osada otwarta wczesne 120/Archeol. 10.12.1970 r., Kiszewa średniowiecze 206/Archeol. 1.12.1972 r. 6. Nowe grodzisko i osada wczesne 105/Archeol. 25.11.1970 r. Polaszki otwarta średniowiecze 7. Bartoszylas cmentarzysko płaskie wczesna epoka 121/Archeol. 10.12.1970 r. żelaza 8. Chwarzno cmentarzysko płaskie obiekt 298/Archeol. 16.10.1976 r. wielokulturowy

5.5. Zabytki w gminnej ewidencji zabytków

5.5.1. Obiekty nieruchome

Lp. Miejscowość Adres/lokalizacja Nr Obiekt Nr w nr nr działki obręb rejestrze WEZ zabytków 1. Bartoszylas zespół Bartoszylas

ruralistyczny Bartoszylas 15 dom tzw. "Dom 2 492/1 Bartoszylas 2. myśliwski" 3. Bartoszylas 17 dom 3 489 Bartoszylas Bartoszylas 17 budynek 4 488; 489; 490 Bartoszylas 4. gospodarczy 5. Bartoszylas 18 dom 5 487 Bartoszylas Bartoszylas 18 budynek 6 487 Bartoszylas 6. gospodarczy 7. Bartoszylas 27 szkoła 7 118 Bartoszylas Bartoszylas między 28 a 31 budynek 115 Bartoszylas 8. (vis á vis 5) gospodarczy 9. Bartoszylas 31 dom 8 113 Bartoszylas Bartoszylas położony w cz. cmentarz 9 216 Bartoszylas zach. wsi ewangelicki, pow. 10. pomiędzy 0,06 ha zabudową

31

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 34 – Poz. 716 ______

bezpośrednio przy drodze Bartoszylas-Stary Bukowiec, na stoku małego wzniesienia Bąk-Stacja zespół stacji 10/1; 10/2; 10/3; Konarzyny 11. kolejowej 10/4; 10/5; 10/6; 10/7; 10/9 Bąk-Stacja nastawnia 10 10/9 Konarzyny kolejowa w 12. zespole dworca PKP Bąk-Stacja budynek dworca 11 10/9 Konarzyny 13. PKP w zespole dworca PKP Bąk-Stacja pompa przy 12 10/3 Konarzyny 14. dworcu Bąk-Stacja budynek 13 10/1 Konarzyny gospodarczy i 15. toaleta w zespole dworca PKP Bąk-Stacja Konarzyny 156 dom nr 1 w 15 10/3 Konarzyny 16. zespole dworca PKP Bąk-Stacja Konarzyny 156 budynek 16 10/3 Konarzyny gospodarczy przy 17. domu nr 1 w zespole dworca PKP Bąk-Stacja Konarzyny 157 dom nr 2 w 17 10/4 Konarzyny 18. zespole dworca PKP Bąk-Stacja Konarzyny 158 dom nr 3 w 19 10/5 Konarzyny 19. zespole dworca PKP Bąk-Stacja Konarzyny 158 budynek 20 10/5 Konarzyny gospodarczy przy 20. domu nr 3 w zespole dworca PKP Bąk-Stacja Konarzyny 158 budynek 21 10/5 Konarzyny warsztatów przy 21. domu nr 3 w zespole dworca PKP Bąk-Stacja Konarzyny 159 dom nr 4 w 22 10/7 Konarzyny 22. zespole dworca PKP Bąk-Stacja Konarzyny 159 budynek 23 10/7 Konarzyny gospodarczy przy 23. domu nr 4 w zespole dworca PKP Boże Pole Bożepole 1 22/4 Bożepole 24. Szlacheckie Szlacheckie Szlacheckie Boże Pole Bożepole 7 dwór 104/1; 104/2 Bożepole 25. Szlacheckie Szlacheckie Szlacheckie 26. Chwarzenko park 27 109/21 Chwarzenko 27. Chwarzenko kapliczka 24 133/3 Chwarzenko Chwarzenko 20 dom (d. szkoła, 25 33/3 Chwarzenko 28. sołtys) 29. Chwarzenko 21 dom 26 32/1 Chwarzenko Chwarzenko 21 budynek 166 Chwarzenko 30. gospodarczy

32

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 35 – Poz. 716 ______

31. Chwarzno 2 dwór 34/2 Chwarzno Chwarzno naprzeciwko relikty parku 32 279/1; 279/2 Chwarzno 32. dworu, po drugiej stronie szosy 33. Chwarzno 6 dom 28 42/5 Chwarzno 34. Chwarzno 42 dom 31 324 Chwarzno Chwarzno kapliczka w 29 43/2; 35/1 Chwarzno 35. centrum wsi Chwarzno kapliczka Matki 30 43/3 Chwarzno 36. Boskiej Różańcowej Cięgardło 4 leśniczówka w 33 520 Olpuch 37. zespole leśniczówki Cięgardło 4 stodoła w zespole 34 520 Olpuch 38. leśniczówki Cięgardło 4 budynek 35 520 Olpuch gospodarczy w 39. zespole leśniczówki Czerniki zespół dworsko- 100/1, 100/2, 110, Czerniki parkowy z 135/1, 142, 145, 146/1, zespołem 146/2, 147, 148, 150/1, 40. zabudowy wsi 150/6, 150/8, 150/9, 150/10, 150/11, 152/2, 152/3, 170, 182/1, 182/3, 182/4 Czerniki 2 ruina pałacu w 36 145 Czerniki 41. zespole pałacowo- parkowym Czerniki 2 park w zespole 37 145 Czerniki 42. pałacowo- parkowym 43. Czerniki 25 dom 38 93 Czerniki Czerniki 25 budynek 39 93 Czerniki 44. gospodarczy Czerniki położony ok. 600 cmentarz 40 98 Czerniki m na pn. od wsi, ewangelicki, pow. leży na pd. skraju 0,36 ha lasu po stronie 45. zachodniej drogi gruntowej Czerniki-Garczyn, na małym wzniesieniu 46. Dolne Maliki park podworski 41 192 Górne Maliki 47. Foshuta kuźnia 43 89/3 Foshuta 48. Foshuta 4 dom 44 89/3 Foshuta Foshuta 4 budynek 45 89/3 Foshuta 49. gospodarczy 50. Foshuta 5 dom 46 91/3 Foshuta Foshuta 5 budynek 47 91/3 Foshuta 51. gospodarczy Góra relikty parku 48 46/4 Góra 52. podworskiego Góra d. gorzelnia w 49 92/3 Góra 53. zespole dworsko- folwarcznym Góra na zach. od wsi w relikty kaplicy 50 7 /6 Góra odległości ok. 1 grobowej rodziny 54. km Schultz, pow. 0,06 ha 55. Góra 6 dom 383 Góra

33

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 36 – Poz. 716 ______

Góra 24 budynek 225/1 Góra 56. gospodarczy 57. Góra 24 stodoła 225/1 Góra 58. Góra 25 dom (poniatówka) 51 224/6 Góra 59. Góra 25 stodoła 224/6 Góra Góra 26 dom w zespole 52 215/4 Góra 60. poniatówki Góra 26 budynek 215/4 Góra gospodarczy w 61. zespole poniatówki Góra 26 obora w zespole 53 215/4 Góra 62. poniatówki Góra 26 stodoła w zespole 215/4 Góra 63. poniatówki 64. Góra 27 dom 221/3 Góra Góra 29 dom w zespole 54 217/2 Góra 65. poniatówki Góra 29 budynek 56 217/2 Góra gospodarczy w 66. zespole poniatówki Góra 29 stodoła w zespole 55 217/2 Góra 67. poniatówki 68. Górne Maliki kapliczka 57 96 Górne Maliki 69. Górne Maliki budynek szkoły 58 20 Górne Maliki Górne Maliki budynek 59 20 Górne Maliki 70. gospodarczy szkoły 71. Kobyle 6 dom 60 22 Kobyle Kobyle 6 budynek 61 22 Kobyle 72. gospodarczy 73. Kobyle 7 dom 62 21 Kobyle 74. Kobyle 39 dom 63 185 Kobyle Kobyle 39 budynek 64 185 Kobyle 75. gospodarczy 76. Kobyle 41 szkoła 65 290 Kobyle Kobyle 41 budynek 290 Kobyle 77. gospodarczy Kobyle w lesie, ok. 400 m cmentarz 66 202 Kobyle na pd. od szosy ewangelicki, pow. 78. Stara Kiszewa- 0,38 ha (brak Pogódki nagrobków) Konarzyny zespół Konarzyny 79. ruralistyczny Konarzyny kościół pw. św. 67 382 Konarzyny 80. Antoniego Konarzyny w pn. cz. wsi przy cmentarz 68 299; 300 Konarzyny drodze gruntowej parafialny rzym.- 81. Bartoszylas- kat., pow. 0,45 ha Konarzyny 82. Konarzyny 7 dom 440 Konarzyny 83. Konarzyny 7 stodoła 440 Konarzyny 84. Konarzyny 17 dom 450 Konarzyny 85. Konarzyny 19 dom 453 Konarzyny 86. Konarzyny 20/21 dom 454/4; 516/4 Konarzyny 87. Konarzyny 24 dom 438 Konarzyny 88. Konarzyny 25 dom 437 Konarzyny 89. Konarzyny 27 dom 69 435/1 Konarzyny

34

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 37 – Poz. 716 ______

90. Konarzyny 29 krzyż 434/14 Konarzyny 91. Konarzyny 31 dom 394/2 Konarzyny 92. Konarzyny 32 dom 395 Konarzyny 93. Konar zyny 33 dom 430 Konarzyny 94. Konarzyny 34 dom 429 Konarzyny 95. Konarzyny 35 dom 431 Konarzyny 96. Konarzyny 37 dom 426 Konarzyny 97. Konarzyny 38 dom 425 Konarzyny 98. Konarzyny 44/45 dom 70 396; 397 Konarzyny 99. Konarzyny 47 dom 71 399 Konarzyny 100. Konarzyny 48 dom 72 416 Konarzyny Konarzyny 48 budynek 73 416 Konarzyny 101. gospodarczy 102. Konarzyny 52 dom 401 Konarzyny 103. Konarzyny 52 krzyż 401 Konarzyny 104. Konarzyny 53 dom 403 Konarzyny 105. Konarzyny 54 dom 408 Konarzyny 106. Konarzyny 55 dom 409 Konarzyny 107. Konarzyny 56 dom 74 410 Konarzyny 108. Konarzyny 57 dom 75 411 Konarzyny 109. Konarzyny 59 dom 386 Konarzyny 110. Konarzyny 60 dom 677 Konarzyny 111. Konarzyny 61 dom 76 388/3 Konarzyny 112. Konarzyny 64 gospoda 77 376 Konarzyny 113. Konarzyny 66 stodoła 366 Konarzyny 114. Konarzyny 67 dom 341; 647 Konarzyny 115. Konarzyny 70 dom 344 Konarzyny 116. Konarzyny 72 dom 346 Konarzyny 117. Konarzyny 73 dom 359 Konarzyny 118. Konar zyny 77 dom 78 317 Konarzyny Konarzyny 78 budynek 314/14 Konarzyny 119. gospodarczy 120. Konarzyny 78 dawna szkoła 314/14 Konarzyny 121. Konarzyny 79 dom 79 355 Konarzyny Konarzyny 79 budynek 355 Konarzyny 122. gospodarczy 123. Konarzyny 80 dom 357/1; 357/2 Konarzyny 124. Konarzyny 83 dom 381/2 Konarzyny Konarzyny 96 plebania (d. 81 383 Konarzyny 125. szkoła) Konarzyny 96 budynek 82 383 Konarzyny 126. gospodarczy 127. Konarzyny 107 dom 331 Konarzyny 128. Konarzyny 108 dom 332 Konarzyny 129. Konarzyny 109 dom 333 Konarzyny 130. Konarzyny 110 dom 334 Konarzyny 131. Konarzyny 132 dom 119/5 Konarzyny 132. Konarzyny 135 stodoła 26/5 Konarzyny 133. Konarzyny 136 dom 27/1 Konarzyny 134. Konarzyny Grzybno 155 dom (d. 796 Konarzyny

35

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 38 – Poz. 716 ______

leśniczówka) Lipy pomnik 98 Lipy 135. martyrologii (tablica) 136. Lipy kapliczka 83 98 Lipy Lipy 8 dom (ob. 206 Lipy 137. stolarnia) 138. Lipy 9 budynek szkoły 84 214/1 Lipy Lipy 9 budynek 214/1 Lipy 139. gospodarczy szkoły Nowe zespół Nowe 140. Polaszki ruralistyczny Polaszki Nowe położony na cmentarz 86 217 Nowe Polaszki wzniesieniu po ewangelicki, pow. Polaszki pd. stronie drogi 0,64 ha 141. Nowe Polaszki - Kościerzyna, na zach. skraju wsi Nowe na pn. skraju wsi, cmentarz 87 41 Nowe Polaszki po wsch. stronie ewangelicki, pow. Polaszki drogi gruntowej 0,77 ha 142. Nowe Polaszki- Chrztowo, na małym wzniesieniu Nowe 23 dom 88 30/3 Nowe 143. Polaszki Polaszki Nowe 24 dom 89 31 Nowe 144. Polaszki Polaszki Nowe 27 budynek 690/2 Nowe 145. Polaszki gospodarczy Polaszki Nowe 32 budynek 38 Nowe 146. Polaszki gospodarczy Polaszki Nowe 35A dom 90 39 Nowe 147. Polaszki Polaszki Nowe 35A stodoła 39 Nowe 148. Polaszki Polaszki Nowe 35A budynek 39 Nowe 149. Polaszki gospodarczy Polaszki Nowe 36 budynek 40/1 Nowe 150. Polaszki gospodarczy Polaszki Nowe 37 dom 91 148 Nowe 151. Polaszki Polaszki Nowe 37 budynek 92 148 Nowe 152. Polaszki gospodarczy Polaszki Nowe obok budynek 93 163 Nowe 153. Polaszki nr 40 gospodarczy Polaszki Nowe 42 dom 94 130/1 Nowe 154. Polaszki Polaszki Nowe 47 dom 95 219 Nowe 155. Polaszki Polaszki Nowe 47 budynek 219 Nowe 156. Polaszki gospodarczy Polaszki Nowe koło kuźnia 430 Nowe 157. Polaszki nr 59 Polaszki Nowe 61 dom 96 436 Nowe 158. Polaszki Polaszki Nowe 63 budynek 239 Nowe 159. Polaszki gospodarczy Polaszki Nowe 64 dom (ob. sklep 97 237 Nowe 160. Polaszki przemysłowy) Polaszki Nowe 65 szkoła 98 234 Nowe 161. Polaszki Polaszki

36

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 39 – Poz. 716 ______

Nowe 65 budynek 99 234 Nowe 162. Polaszki gospodarczy Polaszki szkoły Nowe 65 zadrzewienie 234 Nowe 163. Polaszki przyszkolne Polaszki Nowe 66 dom mieszkalny 100 230 Nowe 164. Polaszki Polaszki Nowe 67 dom mieszkalny 101 169/3; 169/4 Nowe 165. Polaszki Polaszki Nowe 69a zbór luterański, A-1876 85 162 Nowe Polaszki ob. rzymsko- Polaszki katolicki kościół 166. filialny p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP Nowe 70 dom 102 166; 168 Nowe 167. Polaszki Polaszki Nowe kapliczka 103 158 Nowe 168. Polaszki Polaszki Nowy 5 dom 104 211 Nowy 169. Bukowiec Bukowiec Nowy 5 budynek 105 95 Nowy 170. Bukowiec gospodarczy Bukowiec Nowy 5 stodoła 106 95; 211 Nowy 171. Bukowiec Bukowiec Nowy 9 dom 107 55/1 Nowy 172. Bukowiec Bukowiec Olpuch kościół pw. Matki 109 110 Olpuch 173. Boskiej Częstochowskiej Olpuch cmentarz 110 111 Olpuch 174. przykościelny, pow. 0,15 ha 175. Olpuch kapliczka 111 94/1 Olpuch 176. Olpuch 5 dom 112 47 Olpuch 177. Olpuch 15 dom (d. szkoła) 30/14 Olpuch 178. Olpuch 16 dom 114 100 Olpuch 179. Olpuch 18 dom 115 102 Olpuch 180. Olpuch 20b dom 116 106/6 Olpuch 181. Olpuch 24 dom 109 Olpuch Olpuch zespół stacji 273/1 Olpuch 182. Wdzydze kolejowej Olpuch 32 dom w zespole 117 273/1 Olpuch 183. Wdzydze dworca PKP Olpuch 32 budynek 118 273/1 Olpuch Wdzydze gospodarczy w 184. zespole dworca PKP Olpuch 32 budynek 119 273/1 Olpuch Wdzydze gospodarczy w 185. zespole dworca PKP Olpuch 33 dom w zespole 120 273/1 Olpuch 186. Wdzydze dworca PKP Olpuch 33 budynek 121 273/1 Olpuch Wdzydze gospodarczy w 187. zespole dworca PKP Olpuch 33a budynek dworca 122 273/1 Olpuch 188. Wdz ydze PKP w zespole dworca PKP Olpuch 33a toalety w zespole 123 273/1 Olpuch 189. Wdzydze dworca PKP

37

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 40 – Poz. 716 ______

190. Pałubin 6a młyn 125 264/4; 267 Pałubin 191. Pałubin 18 zespół młyna 171/2 Pałubin Pałubin 18 dom w zespole 171/2 Pałubin 192. młyna Pałubin 18 budynek młyna w 171/2 Pałubin 193. zespole młyna Pałubin 18 budynek 171/2 Pałubin 194. inwentarski w zespole młyna Pałubin 18 stodoła w zespole 171/2 Pałubin 195. młyna 196. Pałubin figura MB 126 9/1 Pałubin 197. Pałubin 40 dom 127 260/7 Pałubin Pałubin 54 budynek 43 Pałubin 198. gospodarczy Pałubin po pd. str. szosy cmentarz 128 35 Pałubin Stara Kiszewa- ewangelicki i aleja Pogódki, lipowa, pow. 0,25 199. oddalony od ha centrum wsi ok. 0,5 km w kier. zach. Pikowo 150 dom robotników 836 Konarzyny 200. leśnych 201. Ruda 1 młyn 129 64/1 Ruda Stara zespół Stara 202. Kiszewa ruralistyczny Kiszewa Stara Konarzyńska 3 dom 130 500/2 Stara 203. Kiszewa Kiszewa Stara Konarzyńska 9 dom 131 503/6 Stara 204. Kiszewa Kiszewa Stara Konarzyńska 10 dom 132 462/2 Stara 205. Kiszewa Kiszewa Stara Konarzyńska 12 dom 153/4 Stara 206. Kiszewa Kiszewa Stara Konarzyńska 17 dom 505/8 Stara 207. Kiszewa Kiszewa Stara Konarzyńska 19 dom 506 Stara 208. Kiszewa Kiszewa Stara Konarzyńska 21 dom 507/1 Stara 209. Kiszewa Kiszewa Stara Konarzyńska 25 dom 133 508/2 Stara 210. Kiszewa Kiszewa Stara Konarzyńska 29 dom 134 512/2 Stara 211. Kiszewa Kiszewa Stara Kościelna 1 dom 135 486 Stara 212. Kiszewa Kiszewa Stara Kościelna 4 dom 136 482 Stara 213. Kiszewa Kiszewa Stara Kościelna 6 kościół parafialny A-1186 137 479 Stara 214. Kiszewa pw. św. Marcina Kiszewa Stara Kościelna 7 organistówka 476 Stara 215. Kiszewa Kiszewa Stara Kościelna kaplica cmentarna 476; 479 Stara 216. Kiszewa Kiszewa Stara Kościelna cmentarz A-186 138 478 Stara 217. Kiszewa przykościelny Kiszewa Stara Kościelna ogrodzenie 478; 479 Stara 218. Kiszewa cmentarza Kiszewa przykościelnego Stara Kościerska 6 dom 136/2 Stara 219. Kiszewa Kiszewa Stara Kościerska 11 dom 140 148/11; 148/12 Stara 220. Kiszewa Kiszewa

38

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 41 – Poz. 716 ______

Stara Kościerska 14 dom 403/1; 403/2; 409/2; Stara 221. Kiszewa 412 Kiszewa Stara Kościerska 20 dom 141 424/1 Stara 222. Kiszewa Kiszewa Stara Kościerska 24 budynek usługowy 142 428/1 Stara Kiszewa - d. poczta (ob. Kiszewa 223. sklep spożywczo- przemysłowy) Stara Kościerska 25 budynek 430/2 Stara 224. Kiszewa mieszkalno - Kiszewa usługowy Stara Kościerska 27 dom 436 Stara 225. Kiszewa Kiszewa Stara Kościerska 31 dom 368/12 Stara 226. Kiszewa Kiszewa Stara Kościerska 48 budynek, bank 143 383/1 Stara 227. Kiszewa Kiszewa Stara Kościerska 49 dom 144 384/6 Stara 228. Kiszewa Kiszewa Stara Kościerska 50 przedszkole 145 388/4 Stara 229. Kiszewa Kiszewa Stara Kościerska 51 dom 146 389/4; 389/6 Stara 230. Kiszewa Kiszewa Stara Kościerska 53 dom 147 392/1; 392/2 Stara 231. Kiszewa Kiszewa Stara Kościerska 53 budynek 148 392/1 Stara 232. Kiszewa gospodarczy Kiszewa Stara Kościerska 53 stodoła 149 393/1; 386/1 Stara 233. Kiszewa Kiszewa Stara Kościerska 56 dom 398 Stara 234. Kiszewa Kiszewa Stara Kościerska 59 dom 150 401/3 Stara 235. Kiszewa Kiszewa Stara Kościerska 64 dom 151 257/1 Stara 236. Kiszewa Kiszewa Stara Kościerska 71 dom 987/3 Stara 237. Kiszewa Kiszewa Stara Kościerska Pomnik 983 Stara Kiszewa Pomordowanych Kiszewa 238. podczas II wojny światowej Stara Kościerska grób masowy na A-1187 161 356/2 Stara 239. Kiszewa cmentarzu Kiszewa komunalnym Stara Partyzantów 1 dom 152 180 Stara 240. Kiszewa Kiszewa Stara Partyzantów 6 dom 153 206/31 Stara 241. Kiszewa Kiszewa Stara Tysiąclecia kapliczka słupowa 139 439 Stara 242. Kiszewa z figurą św. Jana Kiszewa Nepomucena Stara Tysiąclecia 6 dom 154 494/1 Stara 243. Kiszewa Kiszewa Stara Tysiąclecia 26 dom 155 484/1 Stara 244. Kiszewa Kiszewa Stara Tysiąclecia obok budynek 156 487/5 Stara 245. Kiszewa 27 gospodarczy Kiszewa Stara Wyzwolenia 1 dom 157 492 Stara 246. Kiszewa Kiszewa Stara Wyzwolenia 2 dom 158 523/2 Stara 247. Kiszewa Kiszewa Stara Wyzwolenia 3 dom 159 493 Stara 248. Kiszewa Kiszewa Stara Wyzwolenia 4 - 5 dom 524/7; 524/8 Stara 249. Kiszewa Kiszewa

39

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 42 – Poz. 716 ______

Stara Wyzwolenia 10 dom 160 548/33 Stara 250. Kiszewa Kiszewa Stare zespół Stare 251. Polaszki ruralistyczny Polaszki Stare położony na pn. cmentarz 165 145 Stare Polaszki od drogi Stare ewangelicki, pow. Polaszki Polaszki-Nowe 0,14 ha 252. Polaszki, od wsi oddalony ok. 1,5 km Stare przy drodze ok. cmentarz 166 230; 231 Stare Polaszki 300 m na pd.- parafialny rzym.- Polaszki 253. wsch. od jez. kat., pow. 0,5 ha Polaszkowskiego Stare kaplica cmentarna 230 Stare 254. Polaszki na cmentarzu Polaszki parafialnym Stare 4 dom (d. plebania) 167 103/4 Stare 255. Polaszki Polaszki Stare 6 dom (d. szkoła) 168 101/13 Stare 256. Polaszki Polaszki Stare 6 budynek 101/13 Stare 257. Polaszki gospodarczy Polaszki Stare 7 dom 169 97/4; 97/5 Stare 258. Polaszki Polaszki Stare 15 dom 170 209 Stare 259. Polaszki Polaszki Stare 15 spichlerz - 171 209 Stare 260. Polaszki budynek Polaszki gospodarczy Stare 18 dom 172 611 Stare 261. Polaszki Polaszki Stare 18 budynek 173 611 Stare 262. Polaszki gospodarczy Polaszki Stare 22 dom 174 193/1 Stare 263. Polaszki Polaszki Stare 27 dom 175 146/2 Stare 264. Polaszki Polaszki Stare 33 dwór (ob. szkoła) A-260 176 47 Stare 265. Polaszki Polaszki Stare 33 ogród dworski 177 47 Stare 266. Polaszki Polaszki Stare 33 aleja do dworu 48 Stare 267. Polaszki Polaszki Stare 33 mostek przy 178 48; 51 Stare 268. Polaszki zespole szkół Polaszki Stare 33 brama w zespole 179 48 Stare 269. Polaszki dworsko- Polaszki parkowym Stare 35 dom (d. spichlerz 180 46 Stare 270. Polaszki z zespołu Polaszki podworskiego) Stare 35 budynek 181 46 Stare Polaszki gospodarczy (d. Polaszki 271. obora z zespołu podworskiego) Stare 35a kościół parafialny A-259 162 59 Stare 272. Polaszki pw. św. Mikołaja Polaszki Stare 35a ogrodzenie 163 59 Stare 273. Polaszki kościoła pw. św. Polaszki Mikołaja Stare 35a budynek gosp. 164 58/2 Stare 274. Polaszki przy kościele (w Polaszki ciągu ogrodzenia) Stare 43 dom 182 352/2 Stare 275. Polaszki Polaszki

40

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 43 – Poz. 716 ______

Stare 47 budynek 348/2 Stare 276. Polaszki gospodarczy Polaszki Stare 48 dom 342 Stare 277. Polaszki Polaszki Stare 50 dom 183 341 Stare 278. Polaszki Polaszki Stare 55 budynek 358 Stare 279. Polaszki gospodarczy Polaszki Stare 60 dom 184 69 Stare 280. Polaszki Polaszki Stare 66 dom 185 335/2 Stare 281. Polaszki Polaszki Stare 73 dom 186 432/1 Stare 282. Polaszki Polaszki Stare 74 dom 433/1 Stare 283. Polaszki Polaszki Stary 1 dom 153/1 Stary 284. Bukowiec Bukowiec Stary 11 dom 208 Stary 285. Bukowiec Bukowiec Stary 12 dom 191 191/3 Stary 286. Bukowiec Bukowiec Stary 14 dom 128 Stary 287. Bukowiec Bukowiec Stary 15 dom 11 Stary 288. Bukowiec Bukowiec Stary 16 dom 192 193/16 Stary 289. Bukowiec Bukowiec Stary 17 dom 193 130 Stary 290. Bukowiec Bukowiec Stary 17 piwniczka ziemna 190 130 Stary 291. Bukowiec Bukowiec Stary 18 młyn 194 9/3 Stary 292. Bukowiec Bukowiec Stary 20 dom (d. poczta) 195 136 Stary 293. Bukowiec Bukowiec Stary 25 szkoła 196 143/3 Stary 294. Bukowiec Bukowiec Stary 25 budynek 197 143/3 Stary 295. Bukowiec gospodarczy Bukowiec Stary 27 dom 198 150/12 Stary 296. Bukowiec Bukowiec Stary 28 dom 199 102/10 Stary 297. Bukowiec Bukowiec Stary 37 dom 108 95/1 Stary 298. Bukowiec Bukowiec Stary 43 dom 2 Stary 299. Bukowiec Bukowiec Stary 46 dom 4 Stary 300. Bukowiec Bukowiec Stary 47 dom 5/2 Stary 301. Bukowiec Bukowiec Stary 48 zespół dworsko- 7/5 Stary 302. Bukowiec parkowy Bukowiec Stary 48 dwór w zespole A-991 187 7 /5 Stary 303. Bukowiec dworsko- Bukowiec parkowym Stary 48 ogród w zespole 188 7 /5 Stary 304. Bukowiec dworsko- Bukowiec parkowym Stary aleja do dworu 188 79/5 Stary 305. Bukowiec Bukowiec Stary 49 dom 33/2 Stary 306. Bukowiec Bukowiec Stary 50 dom 38 Stary 307. Bukowiec Bukowiec

41

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 44 – Poz. 716 ______

Stary 51 dom 525 Stary 308. Bukowiec Bukowiec Stary na pd. od wsi na cmentarz 189 185 Stary Bukowiec terenie leśnym, po ewangelicki, pow. Bukowiec zach. stronie drogi 0,23 ha 309. gruntowej Bartoszylas-Stary Bukowiec Struga 3 budynek 37/8 Lipy 310. inwentarski 311. Struga krzyż przydrożny 10/2 Lipy Strzelki zespół Zamek 312. ruralistyczny Kiszewski Strzelki 3 dom 16/1 Zamek 313. Kiszewski Strzelki 3 budynek 16/1 Zamek 314. gospodarczy Kiszewski Strzelki 4 dom 200 46 Zamek 315. Kiszewski Strzelki 5 dom 18 Zamek 316. Kiszewski Strzelki 7 dom 23 Zamek 317. Kiszewski 318. Wilcze Błota kapliczka 115/3 Wilcze Błota 319. Wilcze Błota kuźnia A-996 201 100 Wilcze Błota 320. Wilcze Błota 1 dom 202 120 Wilcze Błota 321. Wilcze Błota 7 dom 109/4 Wilcze Błota 322. Wilcze Błota 9 dom 203 149 Wilcze Błota 323. Wilcze Błota 14 dom 18/4 Wilcze Błota 324. Wilcze Błota 16 dom 21/2; 21/5 Wilcze Błota 325. Wilcze Błota 18 dom 204 24 Wilcze Błota 326. Wilcze Błota 19 dom 205 26/1 Wilcze Błota 327. Wilcze Błota 20 dom 206 27 Wilcze Błota 328. Wilcze Błota 22 dom 32/1 Wilcze Błota 329. Wilcze Błota 25 dom 207 48/2 Wilcze Błota 330. Wilcze Błota 32 dom 98 Wilcze Błota Wilcze Błota zespół dworsko- 87; 92; 94; 95; 96; Wilcze Błota folwarczny 97; 99; 101; 102/1; 331. 102/2; 103; 104; 105; 106, 107; 108 Wilcze Błota 35- dwór w zespole A-1781 208 96; 99 Wilcze Błota 332. 36 dworsko- parkowym Wilcze Błota park w zespole A-1781 209 96; 97 Wilcze Błota 333. dworsko- parkowym 334. Wilcze Błota 37 dom 210 87 Wilcze Błota 335. Wilcze Błota 40 dom 211 102/2 Wilcze Błota Wilcze Błota 41 dom mieszkalno- 212 106 Wilcze Błota 336. gospodarczy Wilcze Błota 41 budynek 213 107 Wilcze Błota 337. gospodarczy Wygonin 2 stanica ZHP (d. 214 35 Wygonin 338. szkoła) 339. Wygonin 5 dom 215 96/6 Wygonin 340. Wygonin 6 dom 155 Wygonin 341. Wygonin 7 dom 31 Wygonin 342. Wygonin 11 dom 216 25

42

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 45 – Poz. 716 ______

Wygonin 11g budynek 25 Wygonin 343. gospodarczy 344. Wygonin 12 dom 23/18 Wygonin Zamek zespół zamkowy z Zamek 345. Kiszewski układem Kiszewski ruralistycznym Zamek 8 dwór w zespole A-492 217 108/4 Zamek 346. Kiszewski zamkowym Kiszewski Zamek 8 spichlerz w A-492 218 110/5 Zamek 347. Kiszewski zespole Kiszewski zamkowym Zamek 8 budynek A-492 219 110/5 Zamek Kiszewski gospodarczy w Kiszewski 348. zespole zamkowym Zamek 8 wieża bramna w A-492 220 110/5 Zamek 349. Kiszewski zespole Kiszewski zamkowym Zamek 8 mury obronne w A-492 221 110/5 Zamek 350. Kiszewski zespole Kiszewski zamkowym Zamek 8 park krajobrazowy A-492 222 110/5 Zamek 351. Kiszewski w zespole Kiszewski zamkowym Zamek 2 dom 274/2 Zamek 352. Kiszewski Kiszewski Zamek 4 dom 269 Zamek 353. Kiszewski Kiszewski Zamek 5 dom 277/1; 278 Zamek 354. Kiszewski Kiszewski Zamek 10 dom 162/4 Zamek 355. Kiszewski Kiszewski Zamek Kisz. 11 dom 161/2 Zamek 356. Kiszewski

5.5.2. Obiekty archeologiczne

Nr Charakter stanowiska Lp. Miejscowość Chronologia Uwagi obiektu w miejscowości cmentarzysko Dec.nr 121/Archeol. z dnia 1. Bartoszylas wczesna epoka żelaza 4 płaskie 10.12.1970 cmentarzysko Dec.nr 257/Archeol. z dnia 2. Chwarzenko wczesna epoka żelaza 1 płaskie 23.12.1975 okres 3. Chwarzenko osada otwarta 3 wczesnośredniowieczny /?/ 4. Chwarzenko punkt osadnictwa wczesna epoka żelaza 2 cmentarzysko 5. Chwarzenko wczesna epoka żelaza 4 płaskie cmentarzysko Dec.nr 298/Archeol. z dnia 6. Chwarzno obiekt wielokulturowy 1 płaskie 16.10.1976 cmentarzysko 7. Foshuta wczesna epoka żelaza 1 płaskie 8. Foshuta huta szkła ? 2 grodzisko i osada Dec.nr 105/Archeol. z dnia 9. Nowe Polaszki wczesne średniowiecze 3, 4 otwarta 25.11.1970 okres wczesno-i 10. Nowe Polaszki punkt osadnictwa 5 późnośredniowieczny cmentarzysko badanie ratunkowe listopad 11. Nowy Bukowiec wczesna epoka żelaza 1 płaskie 2005 Dec. nr 120/Archeol. z dnia 12. Stara Kiszewa osada otwarta wczesne średniowiecze 2 10.12.1970 Dec.nr 206/Archeol.

43

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 46 – Poz. 716 ______

z dnia 01.12.1972 cmentarzysko 13. Stare Polaszki wczesna epoka żelaza 1 płaskie cmentarzysko Dec.nr 258/Archeol. z dnia 14. Stare Polaszki wczesna epoka żelaza 3 płaskie 22.12.1975 Dec.nr 259/Archeol. z dnia 15. Stare Polaszki osada otwarta obiekt wielokulturowy 4, 5 23.12.1975 wczesna epoka żelaza i 16. Stare Polaszki punkt osadnictwa 6 późne średniowiecze cmentarzysko 17. Stary Bukowiec wczesna epoka żelaza 3 płaskie cmentarzysko 18. Stary Bukowiec wczesna epoka żelaza 6 płaskie cmentarzysko 19. Stary Bukowiec wczesna epoka żelaza 5 płaskie 20. Stary Bukowiec punkt osadnictwa chronologia nieokreślona 4 grodzisko i osada Dec.nr 205/Archeol. z dnia 21. Zamek Kiszewski wczesne średniowiecze 1 otwarta 01.12.1972

5.6. Zabytki o najwyższym znaczeniu dla gminy 5.6.1. Zabytki archeologiczne

Na obszarze gminy Stara Kiszewa znajduje się wiele ważnych dla przeszłości regionu obiektów archeologicznych. Są to przede wszystkim znajdujące się na powierzchni ziemi grodziska (dawne grody) oraz odkrywane pod powierzchnią ziemi ślady dawnych osad, cmentarzysk szkieletowych i ciałopalnych. Najcenniejsze z nich to te, które posiadają własną formę krajobrazową – grodziska. Szczególne znaczenie w powstaniu i rozwoju tego regionu miał gród w Zamku Kiszewskim. Widoczną pozostałością tego grodu są zabudowania zamkowe datowane na XIV w. Z okresu wczesnego średniowiecza pochodzi również grodzisko w Nowych Polaszkach oraz osady otwarte w Chwarzenku, Starej Kiszewie. Nieco wcześniejszą metrykę, bo z wczesnej epoki żelaza mają cmentarzyska płaskie w Starych Polaszkach, Chwarzenku, Bartoszymlesie, Starym i Nowym Bukowcu oraz w Chwarznie. Stanowiska te obrazują bogaty rozwój kulturowy na terenie gminy w okresach pradziejowych. Wskazują przede wszystkim, że region ten był bardzo atrakcyjny dla plemion zamieszkujących Pomorze, zwłaszcza w okresie epoki żelaza i w okresie wczesnego średniowiecza, głównie ze względu na sprzyjające warunki panujące w środowisku naturalnym.

5.6.2. Obiekty nieruchome

Kościół luterański ob. rzymskokatolicki kościół filialny p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP w Nowych Polaszkach. Wzniesiony w latach 1784-1788 w konstrukcji szkieletowej na planie orientowanego, wydłużonego prostokąta, z niewyodrębnionym prezbiterium oraz z wieżą wtopioną w korpus od strony zachodniej. Kolejne remonty miały miejsce w 1842 r. kiedy to wymieniono pokrycie dachu, w 1870 r. drewnianą podwalinę zastąpił ceglany cokół. W latach 1912-1913 miejsce miała rozbudowa świątyni o ramiona transeptu, od zachodu umieszczono klatki schodowe prowadzące na empory.

Kościół parafialny p.w. Św. Marcina wraz z cmentarzem przykościelnym w Starej Kiszewie. Kościół neogotycki z lat 1889-1891, jednonawowy, murowany z czerwonej cegły licowej, z kamiennym cokołem, kryty dachem dwuspadowym. Założony na planie prostokąta, od wschodu niskie poligonalnie zamknięte prezbiterium z dwiema zakrystiami, a zachodu wysoką wieżą z boczną

44

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 47 – Poz. 716 ______zewnętrzną wieżyczką schodową. Okna ostrołukowe, maswerkowe. Wokół kościoła cmentarz założony ok. 1740 r.

Cmentarz z 1939 r. w Starej Kiszewie. Układ cmentarza regularny, prostokątny z osiowo założoną krótką aleją, przy jej północnym krańcu pomnik upamiętniający mieszkańców zamordowanych przez hitlerowców w latach 1939 i 1945 r. Na cmentarzu nagrobki datowane na czas okupacji niemieckiej.

Kościół p.w. Św. Mikołaja w Starych Polaszkach. Świątynia pochodzi z połowy XVIII w., orientowana salowa, na planie prostokąta z niewyodrębnionym prezbiterium, wbudowaną wieżą i krucht od zachodu, ceglana, otynkowana. Dachy dwuspadowy i namiotowy na wieży, kryte dachówką. Wnętrze sklepione.

Dwór w Starych Polaszkach. Wzniesiony w 1 poł. XVIII w. na planie wydłużonego prostokąta, ceglany, otynkowany, kryty dachem mansardowym.

Dwór w Starym Bukowcu. Wzniesiony w 1682 r., przebudowany w 2 połowie XIX w. i w XX w. Początkowo w rękach rodziny Czarlińskich. Budynek usytuowany na niewielkim wzniesieniu na pd.- zach. krańcu wsi. Zbudowany z cegły, otynkowany, na wysokiej kamiennej podmurówce, dach dwuspadowy kryty dachówką ceramiczną. Jest budowlą założoną na planie regularnego prostokąta z płytkim ryzalitem środkowym przy elewacji frontowej (północnej) i kamiennymi schodami przed wejściem. Budynek parterowy, podpiwniczony z mieszkalnym poddaszem, nakryty dachem naczółkowym z dwiema lukarnami.

Kuźnia w Wilczych Błotach. Wzniesiona w 4 ćw. XIX w. Jest to budynek z cegły na kamiennej podmurówce, nakryty dachem dwuspadowym, od frontu znajduje się podcień wsparty na trzech ceglanych filarach, ściana szczytowa o podziałach neogotyckich zwieńczona sterczynami.

Zespół dworko-parkowy w Wilczych Błotach. Dwór wzniesiono w 1 ćw. XIX w., przebudowano około 1906 r. Murowany z cegły na kamiennych fundamentach, o tynkowanych, pierwotnie boniowanych elewacjach. Parterowy, z częściowo mieszkalnym poddaszem w wysokim dwuspadowym dachu. Park dworski o regularnym zarysie czworoboku o swobodnej kompozycji.

Zamek obronny w Zamku Kiszewskim. Zbudowany na pocz. XIV w. przez Krzyżaków. W czasie wojny 13-letniej spalony przez mieszczan gdańskich. Od XVII w. siedziba starostwa polskiego. Założenie składało się z Zamku Głównego wzniesionego na znacznej wyżynie, otoczonego zakolem rzeki, na północny wschód wznosiło się czworoboczne nieregularne założenie przedzamcza z czterema wieżami w narożach i portalem z bramą wjazdową. Mury obwodowe pochodzą z pocz. XIV w., baszta nad bramą nadbudowana w XVII w.

5.6.3. Obiekty proponowane do wpisu do rejestru zabytków Obiekty nieruchome proponowane do wpisu do rejestru zabytków: 1. zespół stacji kolejowej Bąk, 2. zespół stacji kolejowej Olpuch-Wdzydze, 3. ruina pałacu wraz z parkiem w Czernikach, 4. zespół budynków drewnianych w Konarzynach (nr 7, 17, 24, 25, 45, 54, 55, 56, 67, 73, 79), 5. dom drewniany w Nowym Bukowcu (nr 9), 6. domy drewniane w Olpuchu (nr 18, 20b),

45

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 48 – Poz. 716 ______7. dom drewniany w Wygoninie (nr 11).

Obiekty ruchome proponowane do wpisu do rejestru zabytków: 1. wyposażenie kościoła w Nowych Polaszkach.

6. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy. Analiza szans i zagrożeń.

SILNE STRONY SŁABE STRONY - atrakcyjne położenie gminy pod względem - niewystarczająca świadomość społeczna krajobrazowym, geograficznym i przyrodniczym, o konieczności należytego dbania o - znaczne rozpoznanie zasobów dziedzictwa zabytki, kulturowego z terenu gminy, - zły stan techniczny obiektów - bogata historia gminy, która stanowi punkt wyjścia zabytkowych, do restytucji tożsamości kulturowej mieszkańców, - zanikanie tradycji kulturowych - Centrum Informacji Turystycznej w ramach Bramy związanych z dziedzictwem Kaszubskiego Pierścienia w Wilczych Błotach. niematerialnym, - zanikanie poczucia tożsamości kulturowej.

SZANSE ZAGROŻENIA - rozwój turystyki i agroturystyki, - samowolne działania na zabytkach bez - powrót do dawnych tradycji, uzgodnień konserwatorskich, - propagowanie działań przywracających tożsamość - brak gotowych projektów budynków kulturową, mieszkalnych i gospodarczych - poszerzenie tras turystycznych i szlaków o miejsca i nawiązujących do miejscowej tradycji, obiekty zabytkowe, które można by było wykorzystać przy - rozbudowa baz turystycznych z wykorzystaniem realizacji kolejnych inwestycji. obiektów i obszarów o wartościach historycznych i kulturowych, - dofinansowania z budżetu gminy na rewaloryzację i prace konserwatorskie przy obiektach zabytkowych, - pozyskiwanie funduszy na prace remontowe, konserwatorskie czy renowacyjne przy zabytkach ze środków Unii Europejskiej.

7. Założenia programowe Gminny Program Opieki nad Zabytkami dla Gminy Stara Kiszewa na lata 2016-2019 ma służyć ochronie, sukcesywnej rewaloryzacji i wykorzystaniu lokalnych zasobów dziedzictwa kulturowego do różnych dziedzin życia społecznego. Ramy programowe Programu Opieki wyznaczają tezy problemowe, wskazujące na:  umożliwienie finansowania i racjonalnego wykorzystania środków finansowych na utrzymanie krajobrazu kulturowego oraz ratowanie obiektów o szczególnych wartościach historycznych,  wspieranie i kreowanie różnorodnych form i metod umożliwiających ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami – stymulowanie zasad partnerstwa oraz odpowiedzialności właścicieli obiektów o podstawowym znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego na terenie gminy Stara Kiszewa,

46

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 49 – Poz. 716 ______

 podnoszenie walorów zabytkowych i wykorzystanie ich w promocji kultury i dla rozwoju turystyki w gminie, a zwłaszcza jako czynnika wpływającego na rozwój gospodarczy gminy,  umożliwienie kreowania i realizowania lokalnych projektów związanych z kompleksowymi pracami konserwatorskimi i restauratorskimi oraz chroniącymi krajobraz kulturowy dla osiągnięcia zauważalnych i wymiernych efektów jakościowej zmiany,  kreowanie modelu odpowiedzialności za zasoby dziedzictwa kulturowego w gminie wśród mieszkańców i we władzach samorządowych,  wspieranie aktywności lokalnej w działaniach mających na celu poszanowanie dziedzictwa kultury mniejszości narodowych,  poszukiwanie i wspieranie projektów związanych z kreowaniem i wdrażaniem nowych form opieki nad zabytkami i ich promocji (np. szlaki turystyczno-historyczne, ożywianie zabytków),  włączenie kultury i dziedzictwa kulturowego w obszar interwencji i wsparcia zgodnie z zasadami planowania i wdrażania programów prorozwojowych, stosownie do oczekiwań mieszkańców gminy poprzez uznanie znaczenia dziedzictwa kulturowego w rozwoju społeczno-ekonomicznym gminy. Celem strategicznym Programu Opieki Nad Zabytkami Gminy Stara Kiszewa na lata 2015 – 2018 jest: Konserwacja, restytucja i promocja dziedzictwa kulturowego służąca umocnieniu tożsamości kulturowej mieszkańców oraz rozwojowi gospodarczemu gminy.

Metodą do realizacji tak określonego celu będzie: jakościowe i ilościowe powiększenie form ochrony zabytków i opieki nad zabytkami stosowanych przez władze gminy przy wykonywaniu zadań własnych realizowanych na rzecz lokalnego środowiska: infrastruktury podstawowej, społecznej oraz lokalnej społeczności.

Cel będzie realizowany w ramach trzech priorytetów: Priorytet I OCHRONA I REWALORYZACJA KRAJOBRAZU KULTUROWEGO

kierunki działań zadania

ZAHAMOWANIE PROCESU  Systematyczne wykonywanie prac konserwatorskich i remontowych DEGRADACJI ZABYTKÓW I przy obiektach zabytkowych należących do gminy, DOPROWADZENIE DO POPRAWY  Opracowanie planu systematycznych kontroli stanu utrzymania i STANU ICH ZACHOWANIA sposobu użytkowania obiektów zabytkowych należących do gminy  Opracowanie długoterminowego planu remontów obiektów zabytkowych należących do gminy,  Podejmowanie działań na rzecz pozyskania funduszy zewnętrznych na konserwację obiektów zabytkowych należących do gminy,  Dofinansowanie prac rewaloryzacyjnych przy obiektach niebędących własnością gminy na podstawie aktualnej uchwały dotyczącej dotacji na prace remontowo-konserwatorskie przy zabytkach ruchomych i nieruchomych,  Tworzenie programów rewitalizacji zabytkowych przestrzeni publicznych w oparciu o współpracę gminy z właścicielami i użytkownikami nieruchomości przy włączeniu się do działań miejscowych instytucji i organizacji pozarządowych.

47

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 50 – Poz. 716 ______

WZMACNIANIE ATRAKCYJNOŚCI  Prowadzenie bieżących prac porządkowych i rewaloryzacyjnych w ZABYTKÓW I KRAJOBRAZU zespołach zabytkowej zieleni (gminnych parkach, cmentarzach, KULTUROWEGO obszarach nieczynnych cmentarzy),  Iluminacja najatrakcyjniejszych zabytków gminy,  Ustalenie w formie uchwały zasad i warunków sytuowania obiektów małej architektury, tablic reklamowych i urządzeń reklamowych oraz ogrodzeń, ich gabaryty, standardy jakościowe oraz rodzaje materiałów budowlanych, z jakich mogą być wykonane zgodnie z przepisami ustawowymi. ROZPOZNANIE GMINNEGO  Prowadzenie monitoringu i weryfikacji obiektów uwzględnionych w DZIEDZICTWA KULTUROWEGO gminnej ewidencji zabytków.

PODEJMOWANIE DZIAŁAŃ  Współpraca z urzędami pracy w zakresie prowadzenia bieżących prac UMOŻLIWIAJĄCYCH TWORZENIE pielęgnacyjnych, porządkowych i zabezpieczających na terenach MIEJSC PRACY ZWIĄZANYCH Z objętych ochroną, OPIEKĄ NAD ZABYTKAMI  Prowadzenie szkoleń dla osób bezrobotnych z zakresu rzemiosł związanych z tradycyjną sztuką budowlaną,  Wspieranie utrzymywania na rynku pracy zanikających rzemiosł i zawodów poprzez np.: wspieranie działań przedsiębiorców, organizowanie szkoleń i warsztatów.  Wspieranie rozwoju gospodarstw agroturystycznych w zabytkowych obiektach budownictwa drewnianego oferujących wypoczynek i rozrywkę (regionalne potrawy, zwyczaje itp.) oparte na miejscowych tradycjach,  Wspieranie rozwoju muzeów regionalnych, skansenów, izb pamięci itp. Priorytet II PROMOCJA I POPULARYZACJA WALORÓW DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY

kierunki działań zadania

POWSZECHNY DOSTĘP DO  Udostępnianie informacji o zabytkach gminy na stronie internetowej INFORMACJI O DZIEDZICTWIE gminy, KULTUROWYM GMINY  Powiązanie gminnego systemu informacji i promocji z informacjami na temat środowiska kulturowego,  Opracowanie mapy zabytków gminy ułatwiającej zapoznanie się z zabytkami gminy.

EDUKACJA W ZAKRESIE  Pokazywanie i promowanie dobrych realizacji konserwatorskich i DZIEDZICTWA KULTUROWEGO budowlanych przy zabytkach, popularyzacja dobrych praktyk projektowych przy zabytkach, a także zagospodarowaniu obszarów oraz terenów cennych kulturowo, przyrodniczo i krajobrazowo,  Organizowanie szkoleń związanych z ochroną dziedzictwa kulturowego i udział w takich szkoleniach pracowników gminnych,  Organizowanie i wspieranie realizacji konkursów, wystaw i innych działań edukacyjnych,  Wprowadzenie i upowszechnienie tematyki ochrony dziedzictwa kulturowego do systemu edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej poprzez wspieranie i organizowanie zajęć dotyczących zabytków,  Inicjowanie i organizowanie obchodów Europejskich Dni Dziedzictwa we współpracy z Narodowym Instytutem Dziedzictwa,  Wydawanie i wspieranie publikacji (w tym folderów promocyjnych, przewodników) poświęconych problematyce dziedzictwa kulturowego gminy

48

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 51 – Poz. 716 ______

PROMOCJA DZIEDZICTWA  Poszerzanie szlaków turystycznych (np. pieszych, rowerowych, KULTUROWEGO konnych, samochodowych, wodnych) o trasy obejmujące dziedzictwo kulturowe,  Tworzenie i utrzymanie elementów infrastruktury służących funkcjonowaniu i rozwojowi turystyki kulturowej,  Wprowadzenie zintegrowanego systemu informacji wizualnej (m.in. za pomocą tablic informacyjnych) obejmującego zasoby i wartości dziedzictwa kulturowego. Priorytet III RESTYTUCJA NIEMATERIALNEGO DZIEDZICTWA KULTUROWEGO

kierunki działań zadania

EDUKACJA I POPULARYZACJA  Upowszechnianie wiedzy o dziedzictwie niematerialnym służącej do WIEDZY O REGIONALNYM wzmacniania poczucia tożsamości mieszkańców gminy, DZIEDZICTWIE KULTUROWYM  Wzbogacanie zajęć przedszkolnych i wczesnoszkolnych o wiedzę o dziedzictwie niematerialnym regionu.

PROMOCJA REGIONALNEGO  Promocja dziedzictwa niematerialnego, DZIEDZICTWA NIEMATERIALNEGO SŁUŻĄCA KREACJI PRODUKTÓW  Organizacja i wspieranie realizacji konkursów, wystaw i innych działań TURYSTYKI KULTUROWEJ. edukacyjnych mających na celu promocję dziedzictwa niematerialnego gminy,  Włączenie do oferty europejskich dni dziedzictwa na obszarze gminy atrakcji związanych z niematerialnym dziedzictwem,  Wydawanie i wspieranie publikacji (w tym folderów promocyjnych, przewodników) poświęconych problematyce niematerialnego dziedzictwa kulturowego gminy.

8. Instrumentarium realizacji programu opieki nad zabytkami

8.1. Instrumenty prawne Problematyka zachowania dziedzictwa kulturowego zostanie uwzględniona przez władze gminy przy uchwalaniu prawa miejscowego. Gmina nie jest właścicielem obiektów zabytkowych, wskazanych do wpisania do rejestru zabytków. Gmina planuje współdziałanie z właścicielami obiektów zabytkowych, wymienionych w niniejszym programie jako zabytki o najwyższym znaczeniu dla gminy, w działaniach związanych z objęciem ich ochroną prawną, m.in. związanych ze składaniem wniosków o wpis do rejestru zabytków i wykonywaniem odpowiednich decyzji administracyjnych związanych z ochroną i opieką nad tymi obiektami.

8.2. Instrumenty koordynacji Realizacja Programu wymaga współpracy z instytucjami ochrony zabytków różnych szczebli, w tym współpracy z diecezją pelplińską i parafiami z terenu gminy Stara Kiszewa.

8.3. Instrumenty finansowe Podstawowym narzędziem finansowym dla zachowania najcenniejszych zabytków gminy będą dotacje celowe udzielane na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru (na podstawie obowiązującej Uchwały Nr VIII/38/2011 Rady Gminy Stara Kiszewa z dnia 21 kwietnia 2011 r. w sprawie zasad udzielania dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków).

49

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 52 – Poz. 716 ______Planowane jest również wykorzystanie funduszy unijnych oraz dostępnych dofinansowań samorządu województwa pomorskiego. Samorząd zamierza ubiegać się o dofinansowanie na realizację projektów miękkich związanych z rozwojem zasobów ludzkich lub rozwojem obszarów wiejskich: na szkolenia, promocję, współpracę międzynarodową, tworzenie lokalnych oraz regionalnych produktów i marek turystycznych, tworzenie miejsc pracy związanych z dziedziną kultury, turystyki i edukacji. W tym wypadku, gdy wkład własny stanowi niewielki procent w stosunku do przyznawanych grantów (od 1,5 do 15 %), pozyskane środki będą w znaczący sposób wpływały na zwiększenie możliwości operacyjnych Gminy.

8.4. Instrumenty społeczne W działaniach Gminy przewidywane jest prowadzenie działań z zakresu współpracy i współdziałania z właścicielami oraz użytkownikami zabytków (władzami kościelnymi i parafiami, osobami fizycznymi oraz spółkami), a także edukacja i informacja odnośnie dziedzictwa kulturowego gminy Stara Kiszewa.

8.5. Instrumenty kontrolne Zadania sformułowane w niniejszym programie przewidują stosowanie monitoringu jego realizacji w postaci monitoringu stanu środowiska kulturowego.

9. Zasady oceny realizacji programu opieki nad zabytkami Za monitorowanie realizacji Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami Gminy Stara Kiszewa na lata 2016-2019 odpowiada Wójt Gminy Stara Kiszewa, który co dwa lata będzie przedstawiał Radzie Gminy Stara Kiszewa sprawozdanie z realizacji programu.

Kryteria prowadzenia oceny realizacji programu opieki:  poziom (w %) wydatków budżetu gminy na ochronę i opiekę nad zabytkami,  liczba i długość (w km) utworzonych szlaków turystycznych i ścieżek rowerowych,  liczba zrealizowanych konkursów, wystaw i działań edukacyjnych na terenie gminy,  liczba przygotowanych/wydanych wydawnictw (w tym folderów promocyjnych, przewodników),  liczba szkoleń/liczba osób biorących udział w szkoleniach związanych z ochroną dziedzictwa kulturowego.

10. Źródła finansowania programu opieki nad zabytkami

10.1. Publiczne źródła finansowania W celu właściwej i skutecznej ochrony zasobów kulturowych wykorzystane zostaną środki możliwe do zabezpieczenia z budżetu gminy na ten cel, jak również w miarę możliwości prowadzone będą programy czerpiące z budżetów innych publicznych źródeł, tj.: Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz województwa pomorskiego. 1. Gmina: w budżecie gminy co roku zabezpieczane będą środki na zadania wynikające z niniejszego dokumentu. 2. Programy Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego 201562 Program „Dziedzictwo Kulturowe”

62 http://www.mkidn.gov.pl/pages/strona-glowna/finanse/programy-ministra/programy-mkidn-2015.php [strona Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, 21.09.2015 r.]; 50

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 53 – Poz. 716 ______Priorytet 1 – Ochrona Zabytków I.INSTYTUCJA ZARZĄDZAJĄCA PRIORYTETEM: Departament Ochrony Zabytków II. STRATEGICZNE CELE PRIORYTETU: Strategicznym celem priorytetu jest zachowanie materialnego dziedzictwa kulturowego, realizowane poprzez konserwację i rewaloryzację zabytków nieruchomych i ruchomych oraz ich udostępnianie na cele publiczne. Kluczowe dla realizacji celów priorytetu są zadania prowadzące do zabezpieczenia, zachowania i utrwalenia substancji zabytku, w ramach priorytetu dofinansowania nie mogą zaś uzyskać projekty zakładające adaptację, przebudowę obiektów zabytkowych lub ich znaczącą rekonstrukcję. W pierwszej kolejności wsparcie otrzymywać będą obiekty najbardziej zagrożone oraz zabytki najcenniejsze – wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego Ludzkości UNESCO, uznane za Pomniki Historii oraz te, posiadające wyjątkową wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Biorąc pod uwagę fakt, że priorytet ma charakter ogólnopolski, szczególny nacisk kładziony jest też na projekty uwzględniające rolę zabytków w rozwoju turystyki. Dlatego istotnym celem priorytetu jest kierowanie pomocy dla cennych obiektów położonych na terenach uboższych gospodarczo i turystycznie, czego efektem będzie zwiększenie dostępności do zabytków, podniesienie atrakcyjności regionów i wykorzystanie przez nie potencjału związanego z posiadanym dziedzictwem kulturowym. W ramach priorytetu można ubiegać się o dofinansowanie następujących rodzajów zadań: 1) prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków planowanych do przeprowadzenia w roku udzielenia dofinansowania; 2) prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków przeprowadzonych w okresie trzech lat poprzedzających rok złożenia wniosku (po wykonaniu wszystkich prac lub robót określonych w pozwoleniu wydanym przez wojewódzkiego konserwatora zabytków). 3) Do priorytetu nie kwalifikują się zadania, które są współfinansowane ze środków europejskich. O dofinansowanie w ramach priorytetu mogą ubiegać się podmioty prawa polskiego – osoby fizyczne, jednostki samorządu terytorialnego lub inne jednostki organizacyjne, będące właścicielem lub posiadaczem zabytku wpisanego do rejestru albo posiadające taki zabytek w trwałym zarządzie. W przypadku zadań określonych w pkt. 2 o dofinansowanie ubiegać mogą się wyłącznie wnioskodawcy, których działalność nie jest finansowana ze środków publicznych. O dofinansowanie w ramach priorytetu nie mogą ubiegać się państwowe instytucje kultury, publiczne szkoły oraz uczelnie wyższe, uczelnie artystyczne oraz inne podmioty zaliczane do sektora finansów publicznych. Priorytet 2 – Wspieranie działań muzealnych. I. INSTYTUCJA ZARZĄDZAJĄCA PRIORYTETEM: Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów II. STRATEGICZNE CELE PRIORYTETU: Strategicznym celem priorytetu jest wspieranie działalności w zakresie opieki konserwatorskiej nad muzealiami, archiwaliami i księgozbiorami, a także – prezentacji zbiorów w postaci atrakcyjnych poznawczo projektów wystawienniczych. W ramach priorytetu można ubiegać się o dofinansowanie następujących rodzajów zadań: 1) organizacja czasowych wystaw muzealnych; 2) modernizacja stałych wystaw muzealnych; 3) tworzenie stałych wystaw muzealnych; 4) publikacja katalogów do wystaw muzealnych; 5) konserwacja muzealiów, archiwaliów, starych druków, rękopisów, kartografii, muzykaliów, ikonografii, grafiki artystycznej, dokumentów życia społecznego;

51

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 54 – Poz. 716 ______6) zakup wyposażenia pracowni konserwatorskich. O dofinansowanie w ramach priorytetu ubiegać mogą się następujące podmioty prawa polskiego: 1) samorządowe instytucje kultury - z wyjątkiem instytucji współprowadzonych przez ministra i jednostki samorządu terytorialnego; 2) organizacje pozarządowe; 3) kościoły i związki wyznaniowe oraz ich osoby prawne. Priorytet 3 - Kultura ludowa I.INSTYTUCJA ZARZĄDZAJĄCA PRIORYTETEM: Departament Narodowych Instytucji Kultury II. STRATEGICZNE CELE PRIORYTETU: Strategicznym celem priorytetu jest wspieranie najwartościowszych zjawisk z zakresu szeroko pojętej kultury ludowej. Dotyczy to zarówno przedsięwzięć, których zadaniem jest ochrona materialnej i niematerialnej spuścizny kultury ludowej, wpisujących się tym samym w założenia ratyfikowanej w 2010 roku przez Rzeczpospolitą Polską Konwencji UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego, jak i zadań odwołujących się do żywych zjawisk kulturowych. W ramach priorytetu można ubiegać się o dofinansowanie następujących rodzajów zadań: 1) zadań edukacyjnych, w tym warsztatów, kursów i szkoleń dotyczących zagadnień szeroko pojętej kultury ludowej, w tym niematerialnego dziedzictwa kulturowego; 2) zadań z zakresu szeroko pojętej animacji kulturowej i społecznej prowadzonej w oparciu o niematerialne dziedzictwo kulturowe, wspomagających lokalne społeczności w twórczych działaniach nawiązujących do miejscowych tradycji; 3) publikacji książkowych z zakresu dziedzictwa kultury ludowej; 4) zadań dotyczących dokumentacji, archiwizacji i udostępniania unikalnych zjawisk z zakresu dziedzictwa kultury ludowej, w tym sztuki i rękodzieła ludowego, gwary, muzyki, tańca, śpiewu, obrzędowości, obyczajowości; 5) zadań popularyzujących unikalne i żywe elementy kultury ludowej, w tym konkursy, przeglądy, festiwale sztuki i rękodzieła ludowego; 6) zadań dotyczących ochrony architektury regionalnej; 7) zadań o charakterze artystycznym, użytkowym inspirowanych tradycyjną twórczością ludową; 8) projektów badawczych i popularyzatorskich z zakresu antropologii kulturowej, etnologii i etnografii. Z priorytetu wyłączone są zadania związane z obchodami 200 rocznicy urodzin Oskara Kolberga, zadania archeologiczne, zadania o tematyce historycznej, w tym również rekonstrukcje wydarzeń historycznych i turnieje rycerskie, festyny, zloty i zawody regionalne oraz zakupy strojów ludowych. O dofinansowanie w ramach priorytetu ubiegać mogą się następujące podmioty prawa polskiego: 1) samorządowe instytucje kultury - z wyjątkiem instytucji współprowadzonych przez ministra i jednostki samorządu terytorialnego; 2) organizacje pozarządowe; 3) podmioty prowadzące działalność gospodarczą: 4) kościoły i związki wyznaniowe oraz ich osoby prawne. Priorytet 5 – Ochrona zabytków archeologicznych. I.INSTYTUCJA ZARZĄDZAJĄCA PRIORYTETEM: Narodowy Instytut Dziedzictwa II. STRATEGICZNE CELE PRIORYTETU:

52

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 55 – Poz. 716 ______Strategicznym celem priorytetu jest ochrona dziedzictwa archeologicznego poprzez wspieranie kluczowych dla tego obszaru zadań, obejmujących nieinwazyjne badania archeologiczne, ewidencję i inwentaryzację zabytków archeologicznych oraz opracowanie i publikację wyników przeprowadzonych badań archeologicznych. Cel ten został sformułowany w oparciu o fundamentalną dla ochrony dziedzictwa kulturowego zasadę zrównoważonego rozwoju, która dopuszcza inwazyjne metody badawcze jedynie w ostateczności, gdy stanowisko (zabytek archeologiczny) narażone jest na bezpośrednie zniszczenie spowodowane oddziaływaniem przyrodniczym, bądź działaniami człowieka. Stąd zadaniem priorytetu jest wspieranie i promocja badań prowadzonych metodami niedestrukcyjnymi, wykorzystującymi techniki tradycyjne oraz nowoczesne osiągnięcia techniczne, a także publikacja ich wyników. Nie będą natomiast wspierane projekty, które prowadzą do niszczenia stanowisk archeologicznych (np. poprzedzające rekonstrukcje na stanowisku archeologicznym). W ramach priorytetu można ubiegać się o dofinansowanie następujących rodzajów zadań, służących ochronie dziedzictwa archeologicznego na terenie Rzeczypospolitej Polskiej, realizowanych zgodnie z obowiązującymi przepisami w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami: 1) ewidencja i inwentaryzacja zabytków archeologicznych metodą badań powierzchniowych, w tym kontynuacja badań w ramach programu Archeologiczne Zdjęcie Polski oraz weryfikacja badań dotychczasowych; 2) nieinwazyjne badania archeologiczne, nie związane z planowanymi bądź realizowanymi inwestycjami, wykorzystujące nowoczesne metody i sprzęt; 3) opracowanie, wraz z obowiązkową publikacją książkową, wyników przeprowadzonych badań archeologicznych, w tym analiza i konserwacja pozyskanych w ramach tych badań zabytków. O dofinansowanie w ramach priorytetu ubiegać się mogą następujące podmioty prawa polskiego: 1) samorządowe instytucje kultury; 2) państwowe instytucje kultury; 3) organizacje pozarządowe; 4) publiczne uczelnie akademickie; 5) niepubliczne uczelnie akademickie; 6) podmioty prowadzące działalność gospodarczą. Priorytet 6 – Ochrona i cyfryzacja dziedzictwa kulturowego I. INSTYTUCJA ZARZĄDZAJĄCA PRIORYTETEM: Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów II. STRATEGICZNE CELE PRIORYTETU: Strategicznym celem priorytetu jest zainicjowanie kompleksowego procesu opracowania i cyfryzacji materialnych zasobów dziedzictwa kulturowego, w tym zabytków, obiektów muzealnych, archiwalnych (także z zakresu niepaństwowego zasobu archiwalnego), bibliotecznych i audiowizualnych, znajdujących się pod opieką podmiotów spoza sfery finansów publicznych, których działalność nie jest nastawiona na osiąganie zysku, lub uczelni publicznych. Proces ten w sposób szczególny winien uwzględniać właściwy stan zachowania i bezpieczeństwo zbiorów przeznaczonych do digitalizacji. W ramach priorytetu można ubiegać się o dofinansowanie następujących rodzajów zadań: 1) opracowanie zasobów kultury i dziedzictwa narodowego ze szczególnym uwzględnieniem niepaństwowego zasobu archiwalnego wraz z przeprowadzeniem koniecznych prac konserwatorskich; 2) digitalizacja zasobów kultury i dziedzictwa narodowego uwzględniająca przeprowadzenie niezbędnych prac konserwatorskich; 3) udostępnianie cyfrowych zasobów za pośrednictwem urządzeń multimedialnych lub/oraz sieci rozległych (Internetu) poprzez portale internetowe;

53

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 56 – Poz. 716 ______4) przechowywanie zasobów cyfrowych z zapewnieniem trwałości i bezpieczeństwa danych cyfrowych. O dofinansowanie w ramach priorytetu ubiegać mogą się następujące podmioty prawa polskiego: 1) organizacje pozarządowe; 2) kościoły i związki wyznaniowe oraz ich osoby prawne; 3) uczelnie publiczne. Program „Kolekcje” Priorytet 4 – Kolekcje muzealne I. INSTYTUCJA ZARZĄDZAJĄCA PRIORYTETEM: Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów II. STRATEGICZNE CELE PRIORYTETU: Strategicznym celem priorytetu jest wspieranie działalności muzeów poprzez tworzenie oraz systematyczne wzbogacanie zbiorów i kolekcji o randze narodowej i regionalnej. Priorytet ma za zadanie utrwalanie wysokich standardów w zakresie opracowywania, przechowywania, konserwowania i popularyzowania zbiorów i kolekcji muzealnych. Kolekcje dofinansowane w ramach priorytetu powinny być tworzone w oparciu o konsekwentny i długofalowy plan rozwoju. Ze względu na powyższe wymagania priorytet skierowany jest wyłącznie do instytucji kultury wpisanych do Państwowego Rejestru Muzeów, które są w szczególny sposób zobligowane do zachowania wysokiej wartości merytorycznej realizowanych przedsięwzięć oraz do stosowania właściwych reguł opieki nad gromadzonymi zbiorami. Ważne dla celów priorytetu będą projekty wykraczające poza nakreślone wyżej wymagania podstawowe, dla realizacji których zakupy dokonywane w ramach zadania równoznaczne będą z istotnym podniesieniem jakości i wartości posiadanych zbiorów. W ramach priorytetu można ubiegać się o dofinansowanie następujących rodzajów zadań: 1) zakup obiektu do zbiorów muzeum oraz pokrycie kosztów niezbędnych do dokonania przedmiotowego zakupu; 2) zakup kolekcji do zbiorów muzeum oraz pokrycie kosztów niezbędnych do dokonania przedmiotowego zakupu. W ramach jednego wniosku można ubiegać się wyłącznie o zakup pojedynczego obiektu lub spójnej kolekcji. Przedmiotem zakupu nie może być grupa obiektów niestanowiących kolekcji. Z priorytetu wyłączone są zadania związane z zakupem obiektów i kolekcji sztuki współczesnej, o których dofinansowanie można ubiegać się w ramach priorytetów Narodowe kolekcje sztuki współczesnej i Regionalne kolekcje sztuki współczesnej. O dofinansowanie w ramach priorytetu mogą ubiegać się państwowe i samorządowe instytucje kultury, będące muzeami wpisanymi do Państwowego Rejestru Muzeów. Program „Rozwój infrastruktury kultury”. Priorytet 1 – Infrastruktura kultury I. INSTYTUCJA ZARZĄDZAJĄCA PRIORYTETEM: Departament Szkolnictwa Artystycznego i Edukacji Kulturalnej II. STRATEGICZNE CELE PRIORYTETU: Strategicznym celem priorytetu jest stworzenie optymalnych warunków dla prowadzenia działalności kulturalnej, poprzez modernizację i rozbudowę infrastruktury instytucji kultury, a także innych podmiotów działających w tym obszarze. Katalog działań priorytetu, obejmujący prace budowlane, zakup wyposażenia niezbędnego dla realizacji celów statutowych, czy sporządzanie dokumentacji technicznej, daje możliwość finansowania zadań generujących istotne zmiany jakościowe, w zakresie sprawności i efektywności funkcjonowania zaplecza materialno-technicznego, podmiotów objętych priorytetem.

54

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 57 – Poz. 716 ______W ramach priorytetu można ubiegać się o dofinansowanie następujących zadań inwestycyjnych służących prowadzeniu działalności kulturalnej: 1) budowa, roboty budowlane, przebudowa, remont wraz z zakupem niezbędnych urządzeń budowlanych i wyposażenia na potrzeby działalności kulturalnej; 2) zakup wyposażenia na potrzeby działalności kulturalnej; 3) przygotowanie dokumentacji technicznej niezbędnej do prowadzenia inwestycji, w tym projektów architektonicznych, studiów wykonalności, analizy oddziaływania na środowisko; 4) zadania dotyczące budowy, rozbudowy i przebudowy obiektów budowlanych wraz z zakupem niezbędnych urządzeń budowlanych, współfinansowanych w ramach programów europejskich. O dofinansowanie w ramach priorytetu ubiegać mogą się następujące podmioty prawa polskiego: 1) samorządowe instytucje kultury – z wyjątkiem domów kultury, centrów kultury oraz ośrodków kultury; 2) państwowe instytucje kultury; 3) jednostki samorządu terytorialnego; 4) organizacje pozarządowe; 5) kościoły i związki wyznaniowe oraz ich osoby prawne. Priorytet 3 – Infrastruktura domów kultury I.INSTYTUCJA ZARZĄDZAJĄCA PRIORYTETEM: Narodowe Centrum Kultury II. STRATEGICZNE CELE PRIORYTETU: Strategicznym celem priorytetu jest zapewnienie optymalnych warunków dla działalności domów i ośrodków kultury oraz centrów kultury i sztuki w zakresie edukacji kulturalnej i animacji kultury poprzez modernizację i rozbudowę ich infrastruktury. Szeroki katalog działań, obejmujący prace budowlane, opracowywanie dokumentacji technicznej czy zakup wyposażenia niezbędnego dla realizacji celów statutowych, daje możliwość finansowania zadań w obszarze sprawności i efektywności funkcjonowania zaplecza materiałowo-technicznego podmiotów objętych zakresem priorytetu. W ramach priorytetu można ubiegać się o dofinansowanie następujących zadań inwestycyjnych służących prowadzeniu edukacji kulturalnej: 1) robót budowlanych, w tym rozbudowy, nadbudowy, przebudowy, remontu, wraz z zakupem niezbędnych urządzeń budowlanych, realizowanych wyłącznie w już istniejących obiektach budowlanych oraz zakupu wyposażenia na potrzeby prowadzenia edukacji kulturalnej; 2) zakupu wyposażenia na potrzeby prowadzenia edukacji kulturalnej; 3) przygotowania dokumentacji technicznej niezbędnej do prowadzenia inwestycji, w tym projektów architektonicznych, studiów wykonalności, analizy oddziaływania na środowisko; 4) zadań dotyczących budowy, rozbudowy i przebudowy obiektów budowlanych, wraz z zakupami niezbędnych urządzeń budowlanych, współfinansowanych w ramach programów europejskich. O dofinansowanie w ramach priorytetu ubiegać mogą się następujące podmioty prawa polskiego: 1) domy kultury, ośrodki kultury oraz centra kultury i sztuki posiadające status samorządowej instytucji kultury – z wyjątkiem instytucji współprowadzonych przez ministra i jednostki samorządu terytorialnego; 2) jednostki samorządu terytorialnego – wyłącznie jako organy prowadzące dla podmiotów wymienionych powyżej.

55

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 58 – Poz. 716 ______10.2. Fundusze strukturalne. Fundusze Strukturalne Unii Europejskiej63 Program dla Europy Środkowej. Priorytet 4 - Podniesienie konkurencyjności oraz atrakcyjności miast i regionów. Obszar interwencji: P4.3 Wykorzystanie zasobów kulturowych dla uatrakcyjnienia miast i regionów. Celem priorytetu jest ochrona, rozwój i wykorzystywanie do celów gospodarczych (głównie turystycznych) zasobów kulturowe Europy Środkowej takich jak: parki krajobrazowe i narodowe, zamki, pałace, kościoły, zabytki i inne obiekty związane z kulturą i tradycją miast i regionów Europy Środkowej. Dofinansowanie obejmuje np. rozwijanie współpracy związanej z wykorzystaniem obiektów zabytkowych i muzeów w różnych krajach Europy Środkowej w celu stworzenia wspólnej oferty turystycznej, promocji, na tworzenie ponadnarodowych i innowacyjnych strategii zarządzania dla ochrony, konserwacji i eksploatacji zasobów kulturowych czy na stworzenie transnarodowych szlaków turystycznych we współpracujących regionach. Współpraca tego typu musi służyć podnoszeniu konkurencyjności partnerskich regionów. W ramach priorytetu można ubiegać się o dofinansowanie następujących przykładowych zadań:  tworzenie ponadnarodowych i innowacyjnych strategii zarządzania dla ochrony, konserwacji i eksploatacji zasobów kulturowych (miejsc, struktur, krajobrazów, obiektów) zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju (czyli rozwoju gospodarczego z wykorzystaniem zasobów kulturowych, przy jednoczesnej ochronie tych zasobów),  promowanie kultury i tradycji regionów, krajów (np. reklama w telewizji, radio),  zintegrowane koncepcje kulturowe i gospodarcze mające na celu generowanie dochodu i zatrudnienia (np. stworzenie programów wycieczek objazdowych promujących zabytki i kulturę regionów współpracujących),  podejmowanie działań ujętych w strategiach regionów w zakresie wzmacniania kulturowych aspektów regionów,  nawiązanie współpracy pomiędzy obiektami zabytkowymi i muzeami w celu np. stworzenia w przyszłości wspólnej oferty,  ponadnarodowa współpraca nad przygotowywaniem inwestycji w “szlaki kulturowe” w obszarze Europy Środkowej (np. zakup tabliczek informacyjnych, rozbudowa, zagospodarowanie szlaków),  ponadnarodowe centrum kompetencji zajmujące się utrzymaniem zasobów kulturowych (obiektów kultury, parków krajobrazowych itp. w słabszych, peryferyjnych regionach. Można otrzymać dofinansowanie na zakup i wprowadzenie technologii informatyczno- komunikacyjnych do współpracy np. dostęp do stałego i szybkiego Internetu. Beneficjentami priorytetu mogą być podmioty z państw objętych programem, takie jak:  władze lokalne i regionalne,  instytucje planistyczne i badań stosowanych,  agencje rozwoju,  grupy interesu,  firmy transportu publicznego,  spółdzielnie mieszkaniowe i korporacje mieszkaniowe,  grupy inicjatyw kulturowych,  organizacje ponadnarodowe działające w obszarze kultury,

63 https://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/PoradnikBeneficjenta/PoIis/Strony/11.1-Ochrona-i-zachowanie-dziedzictwa-kulturowego.aspx [strona Ministerstwa Infrastruktury i Rozwoju, 21.09.2015 r.]; 56

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 59 – Poz. 716 ______

 wszystkie zorganizowane grupy obywateli i ich przedstawiciele działający dla uatrakcyjnienia miast i regionu w oparciu o zasoby kulturowe. Program Infrastruktura i Środowisko. Priorytet 11 - Kultura i dziedzictwo kulturowe. Działanie: 11.1 Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego o znaczeniu ponadregionalnym. Celem Działania jest ochrona, zachowanie i efektywne wykorzystanie dziedzictwa kulturowego o znaczeniu ponadregionalnym. Dofinansowanie obejmuje np. remont i odnowienie zabytku, konserwację zabytkowego budynku, czy przygotowanie dokumentacji pod inwestycję, tworzenie wirtualnych instytucji kultury przy wykorzystaniu w tym celu zbiorów zabytkowych. Ważne, aby zachęcał mieszkańców i turystów do zwiedzania zabytków i poznawania cennych zbiorów zabytkowych, wskazane jest również, aby projekt przyczynił się do utworzenia nowych miejsc pracy w sektorze kultury. W ramach działania można ubiegać się o dofinansowanie następujących zadań:  rewitalizację, rewaloryzację, konserwację, renowację, restaurację, zachowanie, a także adaptację na cele kulturalne obiektów wpisanych do rejestru zabytków i zespołów tych obiektów wraz z ich otoczeniem,  zakup i remont trwałego wyposażenia do prowadzenia działalności kulturalnej w obiektach będących celem projektu (wyłącznie jako jeden z elementów projektu),  konserwację zabytkowych muzealiów, starodruków, księgozbiorów, archiwaliów i zbiorów filmowych,  zabezpieczenie zabytków przed kradzieżą i zniszczeniem,  rozwój zasobów cyfrowych w dziedzinie kultury, w tym: digitalizację zabytkowych zasobów bibliotecznych, muzealnych, archiwalnych i zbiorów filmowych,  tworzenie wirtualnych instytucji kultury (dot. wykorzystania w tym celu zbiorów zabytkowych),  przygotowanie kompleksowej dokumentacji niezbędnej do wnioskowania i realizacji przedsięwzięcia w ramach działania. Beneficjentami działania mogą być:  instytucje kultury (państwowe, samorządowe oraz współprowadzone z Ministrem Kultury i Dziedzictwa Narodowego),  jednostki samorządu terytorialnego,  kościoły i związki wyznaniowe,  organizacje pozarządowe,  archiwa państwowe,  szkoły artystyczne (dla których organem prowadzącym jest minister właściwy ds. kultury i ochrony dziedzictwa narodowego lub jednostki samorządu terytorialnego), wyłącznie w zakresie zadań z obszaru digitalizacji zabytkowych zbiorów, konserwacji zabytków ruchomych oraz ich zabezpieczenia przed kradzieżą i zniszczeniem,  uczelnie artystyczne (nadzorowane przez ministra właściwego ds. kultury i ochrony dziedzictwa narodowego) wyłącznie w zakresie zadań z obszaru digitalizacji zabytkowych zbiorów, konserwacji zabytków ruchomych oraz ich zabezpieczenia przed kradzieżą i zniszczeniem,  publiczne uczelnie wyższe inne niż artystyczne, wyłącznie w zakresie zadań z obszaru digitalizacji zabytkowych zbiorów, konserwacji zabytków ruchomych oraz ich zabezpieczenia przed kradzieżą i zniszczeniem. Program Infrastruktura i Środowisko. Priorytet - 11 Kultura i dziedzictwo kulturowe.

57

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 60 – Poz. 716 ______Działanie: 11.2 Rozwój oraz poprawa stanu infrastruktury kultury o znaczeniu ponadregionalnym. Celem działania jest rozwój i poprawa stanu ważnych dla kraju i regionu obiektów kulturalnych, tak aby umożliwiały zwiększony dostęp do kultury oraz poprawę jakości oferty kulturalnej dla turystów, inwestorów i mieszkańców. Dofinansowanie obejmuje np. budowę, remont i przebudowę obiektów o znaczeniu ponadregionalnym, takich jak np. muzea, teatry, w tym także na przygotowanie dokumentacji technicznej niezbędnej dla inwestycji. W ramach działania można ubiegać się o dofinansowanie następujących zadań:  budowa, rozbudowa, remont i przebudowa instytucji kultury,  zakup i remont trwałego wyposażenia do prowadzenia działalności kulturalnej,  przygotowanie dokumentacji niezbędnej do przeprowadzenia projektu. Beneficjentami działania mogą być:  instytucje kultury (państwowe, samorządowe oraz współprowadzone z ministrem właściwym ds. kultury i ochrony dziedzictwa narodowego),  organizacje pozarządowe,  kościoły i związki wyznaniowe,  archiwa państwowe,  jednostki samorządu terytorialnego. Program Regionu Morza Bałtyckiego. Priorytet - 4 Promowanie atrakcyjności i konkurencyjności miast i regionów. Kierunek wsparcia: 4.1 Wzmacnianie rozwoju regionów metropolitalnych, miast i obszarów miejskich. Celem jest stworzenie silniejszych powiązań pomiędzy dużymi miastami i obszarami wokół nich, co pozwoli na lepsze wykorzystanie ich możliwości i rozwój całego regionu. W ramach tego kierunku wsparcia można realizować projekty opierające sie na współpracy miast i regionów w zakresie rozwoju gospodarczego, które będą przyczyniać się do realizowania ponadnarodowych programów i polityk wyznaczonych dla całego Regionu Morza Bałtyckiego. Dofinansowanie obejmuje np. wspólne inwestycje, które przyczynią sie do poprawy jakości świadczonych usług w całym regionie. Chodzi tu między innymi o usługi związane z sektorem ochrony zdrowia, edukacji oraz transportu publicznego. W ramach działania można ubiegać się o dofinansowanie następujących zadań:  wspólne działania miast i regionów, dzięki którym będą one realizować założenia programów i polityk dotyczących rozwoju gospodarczego na poziomie całego Regionu Morza Bałtyckiego (np. w zakresie polityki przedsiębiorczości i polityki dotyczącej małych i średnich firm, przyciągania inwestycji zagranicznych, promowania gospodarki opartej na wiedzy, kierowania firmą, wydajności pracy, ochrony środowiska miejskiego, zwiększania aktywności społecznej mieszkańców, strategii dotyczących zatrudnienia),  przygotowywanie inwestycji i wspólnych, ponadnarodowych rozwiązań pozwalających na świadczenia wysokiej jakości usług społeczno-gospodarczych na poziomie całego regionu (chodzi tu przykładowo o usługi w sektorze usług zdrowotnych, transportu publicznego, edukacji oraz pośrednictwa pracy),  realizacja planów działania w zakresie zmian gospodarczych w regionie z mniejszym i rozrzuconym zasiedleniem (chodzi tu o projekty realizowane w ramach partnerstwa złożonego z władz regionalnych i krajowych oraz firm oraz organizacji pozarządowych),  opracowywanie praktycznych rozwiązań na poziomie całego regionu poprawiających współpracę wielkich miast z miastami małymi oraz średnimi,

58

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 61 – Poz. 716 ______

 tworzenie partnerstw miejsko-wiejskich rozwiązujących wspólne problemy tych obszarów (takie jak: przenoszenie się ludności do strefy podmiejskiej, zwiększająca się liczba osób dojeżdżających do pracy z obszarów podmiejskich, wspólne oszczędzanie energii, gospodarowanie energię, w tym odnawialną taką jak słoneczna, wodna czy wiatrowa, rozwiązania służące lepszemu powiązaniu turystyki miejskiej i wiejskiej). Beneficjentami działania mogą być:  władze publiczne (centralne, regionalne i lokalne oraz ich związki),  instytucje badawcze i szkoleniowe,  fundacje,  organizacje pozarządowe oraz instytucje nie działające dla osiągnięcia zysku. Program Regionu Morza Bałtyckiego. Priorytet - 4 Promowanie atrakcyjności i konkurencyjności miast i regionów. Kierunek wsparcia: 4.2 Strategiczne wsparcie zintegrowanego rozwoju BSR oraz spójności społeczno-gospodarczej i terytorialnej. Celem pomocy jest wyrównanie poziomu społecznego i gospodarczego między poszczególnymi obszarami w całym Regionie Morza Bałtyckiego. Chodzi tutaj przede wszystkim o tworzenie koncepcji rozwoju na poziomie ponadnarodowym, dzięki czemu inwestycje podejmowane w całym regionie będą służyły tym samym celom. Dofinansowanie obejmuje np. międzynarodowe projekty dotyczące przygotowywania oraz realizowania wspólnych strategii dotyczących zmiany roli wsi, oszczędzania energii, czystszej produkcji oraz zamówień publicznych dotyczących tworzenia przyjaznych dla środowiska towarów i usług; przygotowanie i realizacje ponadnarodowych strategii marketingowych (np. reklamy czy promocji) związanych z atutami całego Regionu w biznesie i otoczeniu biznesu (takich jak: drogi, telekomunikacja, edukacja, kultura, przyroda); opracowywanie programów związanych z przystosowaniem poszczególnych obszarów do zmian demograficznych (np. zmian w liczbie ludności, wykształcenia, wieku, zjawiskach przypływu lub odpływu mieszkańców) lub też przywracania wartości gospodarczej, społecznej i przyrodniczej obszarom bardzo zniszczonym przez przemysł; działania związane z tworzeniem nowych usług i atrakcji turystycznych, takich jak: planowanie i uruchamianie ponadnarodowych tras turystycznych, promocja turystyki przyjaznej dla środowiska oraz turystyki wiejskiej. W ramach działania można ubiegać się o dofinansowanie następujących zadań:  przygotowywanie i realizację wspólnych strategii dla wsi, dzięki którym rola wsi zostanie zmieniona i dzięki temu łatwiej będzie np. znaleźć tam pracę,  przygotowywanie i realizacja strategii rozwoju (danego obszaru lub danego sektora), dzięki czemu będzie możliwa zmiana kierunku rozwoju gospodarczego i społecznego na lepszy niż dotychczas (np. likwidacja przemysłu, który bardzo zanieczyszcza dany teren czy zmiana kwalifikacji osób mieszkających tam, zalesianie, mądrzejsze wykorzystanie przyrody, rozwój obszarów chronionych),  przygotowywanie i realizacja wspólnych strategii w zakresie oszczędzania energii i czystszej produkcji oraz w zakresie zamówień publicznych dotyczących tworzenia przyjaznych dla środowiska towarów i usług,  przygotowywanie i realizacja strategii marketingowych i działań związanych z atutami całego Regionu w biznesie i otoczeniu biznesu (takich jak: infrastruktura, kultura, przyroda),  przygotowywanie i realizacja ponadnarodowych strategii, działań i modeli związanych z przystosowaniem poszczególnych obszarów do zmian demograficznych (np. zmian liczby ludności, jej wykształcenia czy wieku) i procesów migracyjnych (przypływu lub odpływu ludności),

59

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 62 – Poz. 716 ______

 przygotowywanie i realizacja wspólnych strategii w zakresie przywracania wartości gospodarczej, społecznej i przyrodniczej obszarom bardzo zniszczonym przez przemysł,  opracowywanie produktów turystycznych Regionu w oparciu o dziedzictwo kulturowe tego obszaru i jego walory przyrodnicze (na przykład planowanie i uruchamianie ponadnarodowych tras turystycznych, promocja turystyki przyjaznej dla środowiska oraz turystyki wiejskiej). Beneficjentami działania mogą być:  władze publiczne (centralne, regionalne i lokalne oraz ich związki),  instytucje badawcze i szkoleniowe,  fundacje,  organizacje pozarządowe oraz instytucje nie działające dla osiągnięcia zysku. Program: Program Współpracy Międzyregionalnej. Priorytet: 2 Środowisko naturalne i zapobieganie ryzyku. Priorytet ten dotyczy środowiska naturalnego oraz zapobiegania ryzyku, a w szczególności kwestii związanych z zagrożeniami naturalnymi i technologicznymi, gospodarką wodną, gospodarką odpadami, różnorodnością biologiczną oraz zachowaniem dziedzictwa naturalnego, energią i zrównoważonym transportem, dziedzictwem kulturowym i krajobrazem. Dofinansowanie można otrzymać m.in. na: wymianę doświadczeń i wiedzy w celu usprawnienia systemu obserwacji i ostrzegania o zagrożeniach ekologicznych, poprawy jakości dostarczania i oczyszczania wody, powtórnego wykorzystywania wysypisk śmieci i miejsc składowania odpadów, poprawy jakości powietrza i rozwoju innowacyjnych metod ochrony gleby i ożywiania gruntów na obszarach skażonych i poprzemysłowych. W ramach działania można ubiegać się o dofinansowanie następujących zadań:  wizyty studyjne,  wspólne sesje szkoleniowe i ćwiczenia,  wymianę pracowników,  studia i sprawozdania, analizy danych, porównawcze studia przypadku,  spotkania i imprezy (międzyregionalne warsztaty, seminaria, konferencje, itd.),  akcje informacyjne i promocyjne (komunikaty prasowe, broszury, ulotki, biuletyny, strona internetowa, programy w radiu i telewizji, itd.),  rozwój wspólnych ram koncepcyjnych i metodologicznych,  opracowanie i wstępne testowanie nowych instrumentów i metod,  przygotowywanie operacyjnych planów działań. Beneficjentami działania mogą być:  władze regionalne i lokalne,  instytucje zajmujące się ochroną przyrody,  służby kryzysowe i inne podmioty zajmujące się zarządzaniem zagrożeniami,  zarząd transportu publicznego,  organy zajmujące się ochroną dziedzictwa naturalnego i krajobrazu,  organy zajmujące się sektorem turystycznym,  uniwersytety, instytuty badawcze i naukowe, placówki edukacyjne,  inne organy publiczne lub podmioty prawa publicznego istotne dla procesu ochrony środowiska i zapobiegania ryzyku. Program: Program Współpracy Transgranicznej Południowy Bałtyk Priorytet: 2 Atrakcyjność oraz wspólna tożsamość Działanie: 2.3 Zrównoważone wykorzystywanie dziedzictwa naturalnego i kulturowego dla rozwoju regionalnego

60

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 63 – Poz. 716 ______Celem działania jest wykorzystanie przyrody i kultury rejonu Południowego Bałtyku zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju, czyli ich mądre wykorzystywanie i jednoczesna ochrona zasobów Południowego Bałtyku (krajobrazów, wód, roślin) dziedzictwa kulturowego (tradycji, jedzenia, tańców itp.) do rozwoju gospodarczego obszaru, przy jednoczesnej ich ochronie. W ramach działania projekty mogą realizować instytucje oświatowe, jednostki samorządowe oraz inne instytucje, które mają pomysł na promocję, tworzenie międzynarodowych produktów i oferty turystycznej oraz ochronę środowiska i kultury na terenach Południowego Bałtyku. Dofinansowanie można otrzymać m.in. na współpracę z instytucjami z krajów partnerskich w celu zarządzania miejscami dziedzictwa naturalnego (np. parki krajobrazowe, narodowe) i kulturowego (np. zamki, pałace, kościoły), a także na promocję wprowadzania zmian w działalności firm i instytucji w celu ograniczania negatywnego wpływu na środowisko oraz na promowanie projektów, które udało się wcześniej zrealizować w zakresie turystyki jako wzór dla następnych projektów (tzw. promocja dobrych praktyk). W ramach działania można ubiegać się o dofinansowanie następujących zadań:  rozwój wspólnych strategii dotyczących ochrony i wykorzystywania miejsc dziedzictwa naturalnego i kulturowego (obszarów, krajobrazów i tradycji) dla rozwoju regionalnego,  wspólne tworzenie produktów turystycznych (np. trasy tematyczne, wycieczkowe przebiegające przez obszary krajów partnerskich) uwzględniające potrzeby ochrony przyrody i kultury,  małe inwestycje pilotażowe zwiększające infrastrukturę turystyczną na obszarze Południowego Bałtyku (np. łańcuchy obiektów turystycznych wzdłuż wybrzeża Morza Bałtyckiego, takich jak małe porty lub przystanie jachtów),  zwiększanie kompetencji władz odpowiedzialnych za zarządzanie miejscami dziedzictwa naturalnego i kulturowego, w tym wspólne kampanie zmierzające do współpracy tych władz z krajów partnerskich,  wspólne promocja obszaru Południowego Bałtyku jako celu turystycznego,  wymiana wiedzy i promowanie Systemu Ekozarządzania i Audytu (EMAS-czyli narzędzia stosowanego przez firmy i instytucje, by ulepszyć prowadzoną działalność w celu ograniczenia negatywnego wpływu na środowisko), jak również wspólne działania oznaczające produkty przyjazne dla środowiska,  rozwój i rozpowszechnianie dobrych praktyk w dziedzinie równego dostępu do oferty turystycznej na obszarze Południowego Bałtyku. Beneficjentami działania mogą być:  władze regionalne i lokalne oraz ich związki i stowarzyszenia;  organizacje pozarządowe, stowarzyszenia;  szkoły, uniwersytety i instytucje prowadzące działalność edukacyjną lub badawczą, jednostki badawczo-naukowe;  instytucje wspierające/ promujące zrównoważony rozwój, innowacyjność oraz przedsiębiorczość. Program: Regionalny Program Województwa Pomorskiego Priorytet: 2 Społeczeństwo wiedzy Działanie: 2.2 Infrastruktura i usługi tworzące podstawy społeczeństwa informacyjnego Poddziałanie: 2.2.2 Rozwój usług społeczeństwa informacyjnego Celem działania jest umożliwienie dostępu do wszelkiego rodzaju usług elektronicznych dla mieszkańców, przedsiębiorców, inwestorów oraz turystów przebywających na terenie województw pomorskiego. Dofinansowanie można otrzymać m.in. na uruchomienie narzędzi, które pozwolą na załatwianie bieżących spraw przez Internet tzw. e-Administracji, e-Edukacji, e-Kultura, e-Turystyka e-

61

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 64 – Poz. 716 ______Zdrowie. Twój projekt powinien zapewniać ujednolicenie istniejących oraz nowych systemów informatycznych. Dodatkowo w ramach poddziałania można zrealizować szkolenia dla osób zaangażowanych w świadczenie usług za pomocą Internetu, jednak musi to być element większego projektu. Największe szanse na dofinansowanie mają projekty dotyczące usług elektronicznych świadczonych dla jak najszerszego kręgu mieszkańców oraz przedsiębiorców. W ramach działania można ubiegać się o dofinansowanie następujących zadań:  uruchomienie platform elektronicznych służących do zarządzania oraz pozwalających na załatwiania bieżących spraw administracyjnych drogą elektroniczną (tzw. e-Administracja), usługi takie mają być dostępne dla przedsiębiorców i obywateli w urzędach wojewódzkich, powiatowych i gminnych zlokalizowanych na terenie województwa pomorskiego;  sprawny i bezpieczny dostęp do zasobów danych i informacji publicznej (tj. systemy elektronicznego obiegu dokumentów),  zwiększanie bezpieczeństwa świadczonych usług elektronicznych oraz uruchomienie podpisu elektronicznego w jednostkach administracji publicznej,  nowoczesne technologie informacyjne w nauczaniu, pozwalające na stosowanie kształcenia na odległość i doskonalenia zawodowego (tzw. e-Edukacja) takie jak: specjalistyczne systemy dla niepełnosprawnych, doskonalenie zawodowe dorosłych, systemy wspierające edukację trzeciego wieku oraz wspieranie edukacji szkolnej i studiów wyższych,  rozwój regionalnych zasobów cyfrowych promujących turystykę i kulturę regionu, tj. cyfrowe zasoby biblioteczne i archiwalne, zasoby wirtualnych muzeów, systemy informacji turystycznej i kulturalnej, oraz usług elektronicznych w zakresie kultury i turystyki (tzw. e- Kultura, e-Turystyka),  zastosowanie w ochronie zdrowia technologii informacyjnych i komunikacyjnych poprzez rozwój programów telemedycznych (tzw. e-Zdrowie), w tym m.in. sprawozdawczości medycznej, sprawozdawczości w zakresie rozliczeń finansowych, elektronicznych kart zdrowia, e-Recept, a także usług informacyjnych, np. telekonsultacje, rejestracja przez Internet itp. Beneficjentami działania mogą być:  jednostki samorządu terytorialnego, ich związki i stowarzyszenia,  szkoły wyższe,  jednostki naukowe, w tym jednostki organizacyjne Polskiej Akademii Nauk,  jednostki sektora finansów publicznych w tym m.in. straż pożarna, policja,  instytucje kultury,  organizacje pozarządowe,  kościoły i związki wyznaniowe oraz osoby prawne kościołów i związków wyznaniowych,  zakłady opieki zdrowotnej funkcjonujące w publicznym systemie ubezpieczeń zdrowotnych,  partnerzy społeczni i gospodarczy,  podmioty działające w oparciu o umowę o partnerstwie publiczno-prywatnym. Program: Regionalny Program Województwa Pomorskiego Priorytet: 6 Turystyka i dziedzictwo kulturowe Działanie: 6.2 Promocja i informacja turystyczna Celem głównym Działania jest rozwijanie systemu informacji turystycznej i kulturalnej oraz promocja sieciowych produktów turystycznych. Dofinansowanie można otrzymać m.in. na tworzenie i promocję nowych atrakcji turystycznych lub kulturalnych (m. in. szlaki turystyczne wyznaczone wzdłuż historycznych miejscowości), rozwoju regionalnego systemu informacji turystycznej (np. internetowej bazy

62

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 65 – Poz. 716 ______noclegowej), systemu kontroli oferty turystycznej regionu; na promocję regionu w kraju i za granicą, np.: można otrzymać dofinansowanie na udział w targach promujących dany region. W ramach działania można ubiegać się o dofinansowanie następujących zadań:  opracowanie, rozwój i promocja produktów turystycznych, kulturowych i tradycyjnych charakterystycznych dla Pomorza (m.in. szlaki turystyczne, jarmarki, wydarzenia kulturalne, specyficzne produkty spożywcze, wyroby rzemiosła). O dofinansowanie można się starać również w celu wykonania badań i analiz marketingowych,  integracja i rozbudowa regionalnego systemu informacji turystycznej (poprzez budowę nowych oraz rozbudowę i przebudowę istniejących centrów informacji turystycznej, w tym rozwój systemów informacyjnych, uruchamianie infokiosków i innych nowoczesnych rozwiązań, rozszerzanie oferty wydawnictw informacyjnych i promocyjnych),  finansowanie organizacji lub udziału w imprezach wystawienniczych i targowych oraz innych wydarzeniach o randze ponadregionalnej w kraju i poza jego granicami, bezpośrednio powiązanych z promocją walorów turystycznych regionu,  organizacja kampanii reklamowych promujących walory turystyczne i kulturowe Województwa w kraju i za granicą. Beneficjentami działania mogą być:  samorządy- gminy, powiaty leżące na terenie Województwa Pomorskiego lub województwo oraz związki i stowarzyszenia tych samorządów,  organizacje pozarządowe,  Parki narodowe i parki krajobrazowe;  Podmioty wykonujące zadania jednostki samorządu terytorialnego/związku komunalnego,  Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe i instytucje przez nie założone,  Kościoły i związki wyznaniowe oraz osoby prawne kościołów i związków wyznaniowych,  inne instytucje sektora finansów publicznych (np.: centrum kultury),  szkoły wyższe,  jednostki naukowe (np.: PAN),  Podmioty działające w oparciu o umowę o partnerstwie publiczno-prywatnym. Program: Regionalny Program Województwa Pomorskiego Priorytet: 6 Turystyka i dziedzictwo kulturowe Działanie: 6.3 Regionalne dziedzictwo kulturowe o potencjale turystycznym Celem Działania jest renowacja obiektów zabytkowych i ich przystosowanie do celów turystycznych lub kulturalnych np. przekształcenie dworku szlacheckiego w muzeum. W ramach Działania można również otrzymać dofinansowanie na zabezpieczenie obiektów historycznych, w tym obrazów lub innych cennych przedmiotów, przed zniszczeniem lub kradzieżą. Ponadto można uzyskać wsparcie na poprawę dostępu do zabytków (m.in. oznakowanie dojazdu do zabytku, remont drogi) i wykorzystania terenów wokół obiektów zabytkowych (np. na budowę ogrodu w stylu francuskim), ale tylko jeśli inwestycje te będą częścią większego projektu wspierającego przystosowanie obiektów historycznych na cele turystyki. W ramach działania można ubiegać się o dofinansowanie następujących zadań:  prace restauratorskie, prace konserwatorskie oraz adaptację budynków, budowli i innych obiektów o znaczeniu historycznym, nadanie im nowych funkcji użytkowych, kulturowych oraz turystycznych, w tym także zabezpieczenie obiektów dziedzictwa kulturowego na wypadek zagrożeń;  prace restauratorskie, prace konserwatorskie oraz adaptacja zespołów fortyfikacyjnych oraz budowli obronnych i nadanie im nowych funkcji użytkowych kulturowych oraz turystycznych;

63

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 66 – Poz. 716 ______

 prace restauratorskie, prace konserwatorskie i zagospodarowanie zabytkowych, ogólnodostępnych założeń parkowych oraz zabytków sztuki inżynieryjnej, kompleksowych założeń przemysłowych i folwarcznych wraz z nadaniem im nowych funkcji kulturowych i turystycznych;  prace restauratorskie, prace konserwatorskie zabytkowych budynków sakralnych stanowiących atrakcję turystyczną;  tworzenie nowych oraz przeciwdziałanie niszczeniu istniejących stanowisk i obiektów archeologicznych tworzących własną formę krajobrazowo-turystyczną (np. grodziska, kurhany, kopce) oraz budowa nowych, rozbudowa i przebudowa istniejących obiektów funkcjonalnie z nimi związanych Beneficjentami działania mogą być:  Jednostki samorządu terytorialnego, ich związki i stowarzyszenia;  Organizacje pozarządowe;  Administracja rządowa;  Szkoły wyższe;  Instytucje kultury;  Jednostki naukowe;  PGL Lasy Państwowe i jego jednostki organizacyjne;  Kościoły i związki wyznaniowe oraz osoby prawne kościołów i związków wyznaniowych;  Partnerzy społeczni i gospodarczy;  Jednostki sektora finansów publicznych, posiadające osobowość prawną. Program: Regionalny Program Województwa Pomorskiego Priorytet: 8 Lokalna infrastruktura podstawowa Działanie: 8.1 Lokalny potencjał rozwojowy Poddziałanie: 8.1.2 Lokalna infrastruktura wspierająca rozwój gospodarczy Celem poddziałania jest zwiększenie atrakcyjności województwa pomorskiego pod względem inwestycyjnym i turystycznym oraz zachęcenie ludności do osiedlania się na terenie województwa. Dofinansowanie można uzyskać na budowę, przebudowę lub rozbudowę lokalnej, dostępnej dla wszystkich infrastruktury turystycznej czy turystycznych linii kolejowych. Możesz także utworzyć i rozwinąć system promocji i informacji turystycznej. Twój projekt może również dotyczyć konserwacji i odnowienia budynków o znaczeniu historycznym z możliwością nadania im nowych funkcji (np. turystycznych) oraz odnowienie elementów przestrzeni np. parków. W ramach działania można ubiegać się o dofinansowanie następujących zadań:  budowę, przebudowę lub rozbudowę lokalnej, dostępnej dla wszystkich infrastruktury turystycznej, w tym m.in. tras kajakowych i rowerowych, szlaków turystycznych i przyrodniczych, portów i przystani jachtowych, stanic, punktów i wież widokowych wraz z oznakowaniem i niezbędnymi elementami, miejsc biwakowania, parkingów,  tworzenie i rozwijanie podregionalnych i lokalnych systemów promocji i informacji turystycznej,  budowę, przebudowę i rozbudowę turystycznych linii kolejowych (jednak nie ma możliwości zakupu lub remontów taboru),  konserwację i odnowienie budynków o znaczeniu historycznym z możliwością nadania im nowych funkcji np. turystycznych,  uzbrojenie terenów pod inwestycje gospodarcze (z wyłączeniem mieszkań) związane z doprowadzeniem wodociągów, kanalizacji sanitarnej i deszczowej, sieci teleinformatycznej, sieci ciepłowniczej, elektrycznej, gazowej wraz z drogami wewnętrznymi i w uzasadnionych przypadkach drogami dojazdowymi,  złożone przedsięwzięcia obejmujące m.in.:

64

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 67 – Poz. 716 ______

o przebudowę, rozbudowę lub remonty publicznej infrastruktury turystycznej, społecznej, rekreacyjnej, o odnowienie elementów przestrzeni publicznej, w tym zakładanie parków i odnowa istniejących terenów zielonych, o tworzenie stref bezpieczeństwa i zapobiegania przestępczości. Beneficjentami działania mogą być:  jednostki samorządu terytorialnego, ich związki i stowarzyszenia,  podmioty wykonujące zadania jednostek samorządu terytorialnego lub związku komunalnego,  instytucje kultury,  administracja rządowa,  inne podmioty zaliczane do sektora finansów publicznych,  Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe i jego jednostki organizacyjne,  organizacje pozarządowe,  kościoły i związki wyznaniowe,  podmioty działające w oparciu o umowę o partnerstwie publiczno-prywatnym. Program: Regionalny Program Województwa Pomorskiego Priorytet: 9 Lokalna infrastruktura społeczna i inicjatywy obywatelskie Działanie: 9.3 Lokalne inicjatywy obywatelskie Celem Działania jest aktywizacja i integracja społeczności lokalnych na obszarach wiejskich. Pomoc w ramach działania jest skierowana na tereny wiejskie oraz do miast liczących do 5 tys. mieszkańców. Dofinansowanie można otrzymać na budowę, remont, wyposażenie i adaptację budynków na cele kulturalne (np. domy kultury) oraz społeczne (np. przedszkola); na działania zmierzające do poprawy wyglądu okolicy przez zagospodarowanie przestrzeni na cele publiczne (np. place zabaw), rekreacyjne (np. ścieżki rowerowe), odnowienie pałaców, zamków, organizowanie i promowanie wydarzeń kulturalnych; na opracowanie lokalnych programów rozwoju wsi i miast. W ramach działania można ubiegać się o dofinansowanie następujących zadań:  budowę, dostosowanie oraz wyposażenie obiektów komunalnych, w których odbywają się imprezy kulturalne (np. świetlice, domy kultury),  adaptację oraz wyposażenie budynków, placów itp. na cele społeczne (np. edukacja przedszkolna),  adaptację oraz wyposażenie takich obiektów jak kluby i świetlice środowiskowe, które pomagających odnaleźć się mieszkańcom na rynku pracy, np. poprzez przekwalifikowania zawodowe (kursy, szkolenia), nabywanie nowych kwalifikacji zawodowych (warsztaty, praktyki), zajęcia w zakresie rozpoczynania i prowadzenia działalności gospodarczej,  zagospodarowanie terenu (urządzanie placów zabaw, boisk sportowych),  tworzenie wysokiej jakości przestrzeni publicznej, poprawę wyglądu przestrzeni (np. zagospodarowywanie centrów wsi i osiedli), tworzenie terenów rekreacyjnych (np. zagospodarowanie parku, tworzenie ścieżek rowerowych),  budowę lub remont zaplecza turystycznego (np. szlaki turystyczne) oraz rekreacyjnego (np. trasy rowerowe),  zagospodarowanie zbiorników i cieków wodnych,  konserwację i odnowienie zabytków użytkowanych na cele publiczne (np. zamków, pałaców, kościołów),  organizację i promowanie wydarzeń kulturalnych związanych z zachowaniem dziedzictwa kulturowego wsi (np. zabytków, kultury ludowej, dawnych obyczajów, obrzędów, walorów środowiska naturalnego wsi). Beneficjentami działania mogą być:

65

Dziennik Urzędowy Województwa Pomorskiego – 68 – Poz. 716 ______

 jednostki samorządu terytorialnego, ich związki i stowarzyszenia,  podmioty wykonujące zadania jednostek samorządu terytorialnego/związku komunalnego,  instytucje kultury,  organizacje pozarządowe,  kościoły i związki wyznaniowe oraz osoby prawne kościołów i związków wyznaniowych,  podmioty działające w oparciu o umowę o partnerstwie publiczno-prywatnym. MECHANIZM FINANSOWY EUROPEJSKIEGO OBSZARU GOSPODARCZEGO i NORWESKI MECHANIZM FINANSOWY 1. Rodzaje projektów podlegających dofinansowaniu:  rewitalizacja, konserwacja, renowacja i adaptacja na cele kulturalne historycznych obiektów i zespołów zabytkowych wraz z otoczeniem;  budowa, rozbudowa, remonty i przebudowa instytucji kultury o znacznym potencjale wpływu na społeczno-ekonomiczny rozwój regionu;  konserwacja zabytków ruchomych oraz zabytkowych księgozbiorów, zbiorów piśmienniczych, archiwaliów i zbiorów audiowizualnych, w tym filmowych;  rozwój zasobów cyfrowych w dziedzinie kultury, w tym: digitalizacja zabytków ruchomych oraz zabytkowych księgozbiorów, zbiorów piśmienniczych, archiwaliów i zbiorów audio, audiowizualnych i filmowych oraz tworzenie wirtualnych instytucji kultury. 2. Rodzaje podmiotów, które mogą ubiegać się o dofinansowanie:  państwowe i samorządowe instytucje kultury  publiczne szkoły artystyczne i uczelnie artystyczne (w zakresie zadań z obszaru konserwacji i renowacji historycznych obiektów, zespołów zabytkowych i zabytków ruchomych oraz rozwoju zasobów cyfrowych w dziedzinie kultury);  publiczne uczelnie wyższe (w zakresie zadań z obszarów: konserwacji i renowacji historycznych obiektów, zespołów zabytkowych i zabytków ruchomych oraz rozwoju zasobów cyfrowych w dziedzinie kultury;  archiwa państwowe;  jednostki samorządu terytorialnego i ich związki;  kościoły i związki wyznaniowe;  organizacje pozarządowe ze sfery kultury.

11. Realizacja i finansowanie przez gminę zadań z zakresu ochrony zabytków

Cele określone w Gminnym Programie Opieki nad Zabytkami dla Gminy Stara Kiszewa na lata 2016- 2019 będą osiągane poprzez: - wspólne działania władz Gminy z Ministerstwem Kultury, Urzędem Marszałkowskim Województwa Pomorskiego, wojewódzkim konserwatorem zabytków, władzami kościelnymi oraz innymi jednostkami samorządu terytorialnego na zasadach porozumień, umów, wspólnych podmiotów, - inicjatywy własne władz Gminy Stara Kiszewa, - stosowanie instrumentów finansowych /dotacje, prowadzenie instytucji, nagrody, zachęty, itp./, - funkcje programowe /programy lokalne i projekty, kontrakty, itp./, - inne działania stymulujące.

66