Informator Turystyczno-Przyrodniczy Powiatu Kościerskiego

Informator turystyczno-przyrodniczy powiatu kościerskiego

1 Spis treści

Spis treści 3 Wstęp 4 Charakterystyka powiatu i gmin 6 Turystyka historyczna 26 Szlakiem kościołów 28 Muzea 36 Miejsca pamięci 42 Inne atrakcje 44

Turystyka aktywna 48 Atrakcje i wypoczynek 50 Przyroda 56 Szlaki 62

Turystyka kulturowa 74 Wydarzenia 76 Zespoły, ludzie i twórcy ludowi 81

Turystyka kulinarna 88 Kuchnia regionalna 90 Wydano na zlecenie Lokalnej Organizacji Turystycznej „Serce Kaszub” Produkty regionalne 96

Wykonawca: Firma Floks Wojciech Zdunek 86-005 Zielonka ul. Długa 22, tel. +48 601 163 176, www.studiofloks.pl Pakiety (wycieczki) 98 e-mail: [email protected] Rodzinne 100 Skład i DTP: Fabric Art Edukacyjne 102

Opracowanie tekstu: Angelina Stolc, przy współpracy z członkami LOT „Serce Kaszub” Aktywne 104

Korekta: Ewa Chmielecka, Andrzej Penk, Krzysztof Jażdżewski, Jan Dittrich Baza noclegowa i gastronomiczna 106 Fotografie: Wojciech Zdunek, Jolanta Bork, Angelina Stolc, archiwum Urzędu Gminy Karsin, Starostwa Powiatowego, Niezbędnik teleadresowy 121 Kościerskiego Domu Kultury oraz właścicieli obiektów wypoczynkowych i członków Lokalnej Organizacji Turystycznej

ISBN XXXXXXXXXXXXX MAPA 122 Wszelkie prawa zastrzeżone

2 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 3 WSTĘP

LOT ,, Serce Kaszub’’ jest stowarzyszeniem, do którego przystąpiły wszystkie samorzą- dy z powiatu kościerskiego, a jego głównym celem jest promocja walorów i atrakcji turystycznych powiatu. Działalność organizacji nastawiona jest na rozwój gospodarczy regionu, integrację miejscowej społeczności wokół lokalnych atrakcji turystycznych, tworzenie regionalnych produktów turystycznych, a także ich promocja. Pozostałymi celami sta- tutowymi LOT „Serce Kaszub” są m.in.: • zapewnienie funkcjonowania i rozwoju regionalnego systemu informacji turystycznej; • inicjowanie i opiniowanie planów rozwoju turystyki oraz wspomaganie ich realizacji; • integracja środowiska turystycznego z terenu powiatu kościerskiego; • wspieranie rozwoju turystyki i kultury; • propagowanie i podejmowanie działań na rzecz ekologii i ochrony środowiska; • tworzenie warunków do powstawania i promowania produktów oraz atrakcji turystycznych; • promocja i rozwój turystyki wiejskiej; • podejmowanie innych zadań sprzyjających rozwojowi turystyki oraz jej infrastruktury. Stowarzyszenie LOT „Serce Kaszub” ma na celu zbudowanie profesjonalnej i komplekso- wej jednostki zajmującej się propagowaniem ziemi kościerskiej, jako miejsca niezwykle atrakcyjnego turystycznie.

4 5 CHARAKTERYSTYKA POWIATU I GMIN

Powiat kościerski „Serce Kaszub” jest częścią Pojezierza Kaszubskiego. Jego powierzchnia wynosi 1 165, 85 km2 i zamieszkuje go ponad 70 tysięcy mieszkań- ców. Jest jednym z 17 powiatów ziemskich województwa pomorskiego i graniczy bezpośrednio z powiatami: starogardz- kim, chojnickim, gdańskim, kartuskim i bytowskim. Stanowi lokalną wspólnotę samorządową tworzoną przez mieszkań- ców powiatu oraz terytorium obejmujące ponad sześćsetletnie miasto Kościerzy- na, (będące centrum społecznym, gospo- darczym, kulturalnym, administracyjnym, a także siedzibą władz powiatu) oraz gminy: Dziemiany, Karsin, Kościerzyna, Linie- wo, Lipusz, Nowa Karczma i Stara Kiszewa. Ciekawostką jest fakt, że właśnie na obszarze powiatu kościerskiego – na terenie gminy Kościerzyna, w miejscowości Kłobu- czyno – znajduje się środek województwa pomorskiego. Geologicznie tereny powiatu kościerskiego to pogranicze moreny czo- łowej i piaszczystych sandrów tworzących tzw. Równinę Charzykowską. Tereny te, poprzez bogactwo form rzeźby, kontrasty krajobrazowe wywołane obecnością licznych głęboko wciętych rynien jeziornych i towarzyszących im wzgórz, nazywane są od dawna „Szwajcarią Kaszubską”. Nie- bezpodstawnie więc tereny te są zaliczane do najpiękniejszych i najbardziej uroczych zakątków kraju. Większość ludności powiatu etnicznie stanowią osoby wiążące swoje korzenie z tutejszą ziemią i tradycją 6 kaszubską. 7 Gdynia Charakterystyka powiatu i gmin Kartuzy Powiat kościerski

Pod względem przyrodniczym i krajobrazowym powiat kościerski jest jednym z najbardziej atrakcyjnych regionów w Polsce.

Nowa Karczma Czynnikiem krajobrazu wpływającym na można m. in. nurogęś, gągoła, łabędzia jego piękno są wody jezior, rzek i potoków. niemego i krzykliwego. Spośród ptaków W całym powiecie kościerskim jest ponad drapieżnych stwierdzono obecność myszo- 200 jezior. Swym niepowtarzalnym urokiem łowów, jastrzębi i bielików. W Parku licznie Lipusz zachwyci z pewnością każdego największe zamieszkują bobry, a w jeziorach wystepuje i najbardziej znane nie tylko w powiecie, endemiczna odmiana troci jeziorowej, zwa- ale i na całych Kaszubach jezioro Wdzydze, na wdzydzką. zwane „Kaszubskim Morzem”. Jeżeli chodzi Niepowtarzalny klimat powiatu kościer- o rzeki, to przez powiat kościerski przepły- skiego tworzy kultura materialna i duchowa wają dwie wraz ze swoimi dopływami – Wda Kaszubów. Tu spotkać można wciąż żywą tra- i Wierzyca. Przebieg tych rzek – w dużej czę- dycję ludu kaszubskiego, zażyć tabaki, czy też ści wśród lasów – niewątpliwie podkreśla ich wysłuchać opowieści o Stolemach – kaszub- wartość wypoczynkową. Nie bez znaczenia skich olbrzymach. Mieszkańcy są gościnni, jest także fakt, że prawie wszystkie jeziora otwarci, serdeczni i mają pozytywne nasta- objęte są gospodarką rybną. wienie do gości odwiedzających nasz region. Na szczególną uwagę zasługuje, położo- Charakterystykę przyrodniczą i kulturową ny w całości na terenie powiatu, Wdzydzki powiatu uzupełnia wiele zabytków architekto- Park Krajobrazowy. Prawdziwą atrakcją Par- nicznych i atrakcji turystycznych, które szerzej Dziemiany ku jest Zespół Jezior Wdzydzkich obejmują- przedstawimy w dalszej części Informatora.

Stara Kiszewa cy obszar o łącznej powierzchni 1455,6 ha. Wszystko to sprawia, że powiat kościerski Występuje tu ponad 40 gatunków roślin to wymarzony region do uprawiania sportu i ponad 130 gatunków zwierząt chronionych, i turystyki, czynnego i biernego odpoczynku, z których liczną grupę stanowią gatunki pta- gdzie rozbrzmiewa kaszubska muzyka, a za- ków. Na wodach jezior Wdzydzkich spotkać pachem i smakiem kusi regionalna kuchnia.

Karsin

8 Informator turystyczno-przyrodniczy 9

Charakterystyka powiatu i gmin Miasto Kościerzyna W samym sercu Kaszub, na północnym krańcu Borów Tucholskich, w otoczeniu pięknych lasów, między jeziorami, które mienią się jak klejnoty, leży miasto Kościerzyna.

szpital To Centrum turystyczne i gospodarcze i przigòdë Remùsa”), w której dał świadec-

policja regionu, przez które codziennie przewijają two niezłomnej wiary w kulturę i zasady Ka-

straż pożarna się rzesze mieszkańców i turystów. Miasto szubów. Herosem powieści jest emisariusz z bogatą przeszłością, sięgającą 1284 r., Remus, który wędrując po jarmarkach i od- poczta kiedy to „Costerina” została nadana przez pustach budził wśród Kaszubów świadomość parking księcia pomorskiego Mściwoja II księżnicz- chlubnej przeszłości i wolę przetrwania pod- postój taksówek ce Gertrudzie. Dziś ze Wzgórza Księżniczki czas pruskiego zaboru. Dziś figura Remusa

stacja benzynowa Gertrudy można podziwiać piękną panora- stoi na kościerskim rynku, a wartości przeka-

33 3 25 warsztat mechaniczny mę miasta z zachowanym średniowiecznym zywane kolejnym pokoleniom pozwoliły Ka- układem urbanistycznym. szubom przetrwać trudny okres do czasów cmentarz 1 10 Kościerzyna zawsze słynęła z wielokul- obecnych, w których dzieci mogą uczyć się 12 kino 6 3 3 2 turowości. W okresie zaborów mieszka- języka kaszubskiego w szkołach. Kościerzyna 21 i informacja turystyczna 25 20 li tutaj: Polacy-Kaszubi, Niemcy i Żydzi. Tu to także ważne miejsce na mapie europej- 11 32 12 13 powstały pierwsze próby kodyfikacji języka skich sanktuariów maryjnych (dwa w jednej 9 1 19

4 10 2 i literatury kaszubskiej, a od końca XIX wieku parafii), do których zmierzają liczni pielgrzy- 31 inteligencja skupiona w ruchu młodokaszub- mi. Atrakcją jest stojący niedaleko rynku skim ratowała fenomen wyjątkowej w swoim Stary Browar, który łączy tradycję (1856 r.) rodzaju kultury kaszubskiej. z nowoczesną technologią warzenia złotego 1 Dziś Kościerzyna chlubi się nazwiska- trunku. Bogata oferta kulturalna i sportowa, mi ks. dra Leona Heykego, Franciszka Sę- dopełniona nowoczesnymi ekspozycjami dzickiego, Tomasz Rogali, Jana Karnow- Muzeum Ziemi Kościerskiej, Muzeum Kolej- skiego i Aleksandra Majkowskiego. Ten nictwa i Muzeum Akordeonu sprawia, że Ko- ostatni napisał w języku kaszubskim epo- ścierzyna to atrakcyjne miejsce wypoczynku peję „Życie i przygody Remusa” („Żëcé przez cały rok.

szpital

policja

Turystyka historyczna 21 Muzeum Akordeonu Turystyka aktywna Turystyka kulturowa Turystykastraż pożarna kulinarna (str. 39) Kościół pw. św. Trójcy Kaszubskie Centrum Zespół Pieśni i Tańca 1 Golonka Browarnika 1 4 3 poczta Sportowo Rekreacyjne „Kościerzyna” (str. 82) (str. 91) i Sanktuarium Matki Boskiej 25 Sala edukacji przyrodniczo- Kościerskiej Królowej leśnej w Nadleśnictwie – „Aqua Centrum” Rodzin (str. 28) Kościerzyna (str. 41) (str. 52) parking Big Band „Freddens” 10 Piwo regionalne (str. 97) Kościół pw. Matki Boskiej Hala sportowa Sokolnia 6 2 9 (str. 84) Anielskiej i Sanktuarium 31 Pomnik Józefa Wybickiego (str. 54) postój taksówek Matki Bożej Bolesnej (str. 43) 10 Czesław Hinc (str.86) (str. 29) 12 Sala widowiskowa im. stacja benzynowa 32 Rynek miasta Lubomira Szopińskiego Kościół pw. Baza noclegowa LOT 3 (str. 44) (str. 55) Zmartwychwstania 11 Beata Jankowska (str. 86) warsztat mechaniczny Pańskiego (str. 29) 33 Centrum Kultury 13 Lodowisko Biały Orlik 1 BAZUNY*** Hotel & SPA Kaszubskiej „Strzelnica” (str. 55) (str.cmentarz 108) (str. 44) 12 Jolanta Bork (str. 86) Muzeum Kolejnictwa 19 Aleja Jaworowa 2 Hotel Stary Browar *** w Kościerzynie (str. 37) 25 kino (str. 61) Kościerzyna (str. 108)

i Informacjainformacja turystyczna turystyczna 20 Muzeum Ziemi Kościerskiej (str. 38) 10 Informator turystyczno-przyrodniczy 11 Charakterystyka powiatu i gmin 10 11 2 12

25 Gmina Kościerzyna Gmina leży w środkowej części województwa pomorskiego, jej obszar 11 wynosi 310 km2 i zamieszkuje ją ponad 15 tysięcy mieszkańców.

4 16 2 Ze względu na swoje położenie gmina nami: Radolne, Jeleń i Gołuń, tworząc tzw. uznawana jest za jeden z najpiękniejszych „Krzyż Jezior Wdzydzkich”. Z wieży wido-

3 i najbardziej atrakcyjnych turystycznie re- kowej we Wdzydzach rozpościera się, za- gionów Polski. Malownicze lasy, pola, łąki, pierający dech w piersiach, panoramiczny jeziora, urozmaicona rzeźba terenu, uro- widok na „Kaszubskie Morze” i jego oko- 4 7 cze doliny rzeczne, czyste powietrze, cisza lice. Mieszkańcy gminy kultywują boga- 11 i spokój stanowią o tym, że jest to wyma- te tradycje regionalne, które zachwycają rzone miejsce wypoczynku. Tereny gminy piękną muzyką, językiem, haftem, tańcem 9 sprzyjają uprawianiu turystyki aktywnej: i wyborną kuchnią. Koniecznie trzeba „zazëc 23 wędrówek pieszych, przejażdżek konnych tabaczi” i posmakować tradycyjnych „rucha- 4 i rowerowych, kajakarstwa, żeglarstwa nek”. Tu też zlokalizowany jest najstarszy 12 i wędkarstwa. Licznie wy- w Polsce skansen, Mu- stępujące lasy kryją ob- zeum – Kaszubski Park 19 TERENY GMINY 3 3 fitość grzybów i leśnych Etnograficzny im. Teodo- owoców. W wodach rzek SPRZYJAJĄ ry i Izydora Gulgowskich, i jezior na wędkarzy cze- UPRAWIANIU w którym zgromadzono kają liczne gatunki ryb, liczne obiekty kultury 34 w tym – występująca tyl- TURYSTYKI AKTYWNEJ materialnej Kaszubów ko na tym terenie – troć i Kociewiaków. W zabyt- wdzydzka. Część terenu kowej wsi Juszki koniecz- gminy zajmuje Wdzydzki Park Krajobrazo- nie trzeba zobaczyć tradycyjną regionalną 22 wy, w skład którego wchodzi zespół jezior zabudowę, a najpiękniejsze pamiątki nabyć rynnowych, spośród których największe można w znanej w całej Europie fabryce por- jest jezioro Wdzydze wraz ze swymi ramio- celany stołowej „Lubiana” w Łubianie.

27 7 9 8 1 8

Ośrodek Wypoczynkowy Żurawina z Kaszub (str. 97) 9 Turystyka historyczna Turystyka kulturowa 11 „Mała Szarlota u Jabłonki” Zakłady Porcelany Stołowej 3 (str. 109) „Lubiana S.A.” (str. 51) 12 Kościół pw. św. Judy 2 Zespół folklorystyczny Kaszubskie Tadeusza w Lizakach Przystań „U Grzegorza” „Kaszubskie Nuty” (str. 81) 12 7 Stowarzyszenie (str. 33) we Wdzydzach Baza noclegowa LOT Agroturystyczne Muzeum-Kaszubski str. 53) 4 Zespół Pieśni i Tańca 18 Park Etnograficzny „Młoda Kościerzyna” KOŚCIERSKA CHATA 4 Hotel Szarlota (str. 108) (str. 110) we Wdzydzach 8 Stanica wodna PTTK (str. 83) (str. 36) Wdzydze (str. 54) 9 Józef Ciężki i Galeria 16 Powiatowe Centrum Osada Grzybowski Młyn Młodzieży (str. 111) 34 Zabytkowa zabudowa wsi Hala sportowa „Odyseja“ (str. 85) 3 10 (str. 108) w Juszkach (str. 45) w Skorzewie (str. 54) 22 Ośrodek „Piękny Wrzos” Ekologiczny Ośrodek Szenajda (str. 112) 37 Diabelski kamień Hala sportowa w Wielkim 7 11 wypoczynkowy Sudomie w Owśnicach (str. 47) Klinczu (str. 55) Turystyka kulinarna (str. 109) 27 Stanica wodna PTTK Wdzydze (str. 113) Wdzydzki Park 2 Frikasy potrawka 14 Zespół Domów Krajobrazowy (str. 56) z kurczaka (str. 92) 8 Turystyka aktywna Wypoczynkowych 25 Łowisko Niedamowo Ruchanki (str. 94) Helena - Danuta - Gabriela - (str. 113) „Kajaki Młyn” Korne 4 11 Marzenie (str. 109) 1 Wieża widokowa (str. 70) we Wdzydzach Dom Gościnny „Guzkówka” Pstrąg po kaszubsku 23 Informator turystyczno-przyrodniczy (str. 50)12 3 19 Czaplinek przy lesie (str. 111) Sycowa Huta (str. 112) 13 (str. 93) Charakterystyka powiatu i gmin Gmina Dziemiany 28 Gmina Dziemiany liczy ponad 4 tysiące mieszkańców i zajmuje obszar 125 km2, z którego połowę obejmuje 10 Wdzydzki Park Krajobrazowy.

5 26 21 16 Nazwa Dziemiany wywodzi się od na- żone przemysłem. Do atrakcji turystycznych 16 Dziemiany zwy pierwotnej „Damianowa”. Pierwsze należą ścieżki przyrodnicze, zarówno piesze, wzmianki na temat Damianowej pochodzą jak i rowerowe. W miejscowości Schodno znaj- z roku 1290 r., kiedy należała jeszcze do duje się „Zielona Szkoła” Wdzydzkiego Par- 15 kasztelanii gdańskiej. ku Krajobrazowego, organizująca dla dzieci Położenie geograficzne gminy Dziemiany i młodzieży warsztaty z ekologii i ochrony i warunki, jakie stwarza środowisko przyrod- środowiska. Bez wątpienia, jedną z najwięk- nicze, służą rozwojowi turystyki pieszej, rowe- szych letnich atrakcji turystycznych samych rowej, konnej, wędkarskiej i Dziemian jest – najdłuższa wodnej. W jeziorach wystę- na Pomorzu – zjeżdżalnia puje wiele gatunków ryb, NAJDŁUŻSZA na otwartym powietrzu z których najbardziej popu- NA POMORZU przy strzeżonym kąpieli- larnymi są: szczupaki, wę- ZJEŻDŻALNIA sku nad jeziorem Rzuno. gorze oraz leszcze. Miłośni- W centrum Dziemian znaj- cy ciszy i bezpośredniego ZNAJDUJE SIE NAD duje się Gminne Centrum kontaktu z naturą znajdą tu JEZIOREM RZUNO Informacji Turystycznej, Chojnice idealne warunki do relaksu- które powstało w 2006 jącego wypoczynku, pozwa- roku. Obiekt jest kryty lającego zapomnieć o tem- strzechą i wybudowany pie dnia codziennego. Gminę charakteryzuje na wzór chaty z Trzebunia. Odbywają się tu urokliwa przyroda, lesisty krajobraz, liczne warsztaty rękodzieła ludowego oraz jego jeziora, czyste powietrze i środowisko nieska- wystawy.

Turystyka historyczna Turystyka aktywna Baza noclegowa LOT 10 16 Kościół pw. św. Antoniego 5 Kąpielisko nad Jeziorem Pokoje U MARIOLI (str. 110) w Dziemianach (str. 35) Rzuno w Dziemianach (str. 52) 26 Pomnik ofiar Sophienwalde 21 Domki na Kaszubach w Dziemianach (str. 42) 15 Wyspy Kompleksu Jezior Violetta Cysewska (str. 112) Wdzydzkich (str. 57) 28 Borsztal- replika bunkra partyzanckiego 16 Półwysep Kozłowiec (str. 57) (str. 43) 14 Informator turystyczno-przyrodniczy 15 Charakterystyka powiatu i gmin Gmina Karsin Gmina Karsin należy do najpopularniejszych miejsc wypoczynku 19 5 na południowych Kaszubach. Połowę jej powierzchni stanowią lasy, a 26% zajmuje Wdzydzki Park Krajobrazowy. 18

Wśród 18 jezior znajdujących się na jej znany nie tylko na Pomorzu, zespół folk- terenie, największe w całości znajduje się lorystyczny „Kaszuby”. Lubiącym zwiedza- w Wielu (168 ha powierzchni). Przez tereny nie gmina Karsin oferuje wiele ciekawych gminy Karsin przepływa też rzeka Wda, wraz miejsc. Wizytówką jest zbudowana na 6 ze swoim dopływem, rzeką Niechwaszcz. wzgórzach niezwykła Kalwaria Wielewska. Ze względu na swe położenie i liczne W jej kapliczkach podziwiać można figu- 39 atrakcje, rejon ten od dawna jest odwie- ry, będące dziełami ludowych rzeźbiarzy. dzany przez rzesze turystów. Nieska- Koniecznie należy odwiedzić letniskową żone przemysłem środowisko, piękne wieś Borsk, którą wyróżnia rzadko już spo- jeziora, grzybodajne połacie komplek- tykana tradycyjna, drewniana zabudowa sów leśnych, liczne trasy rowerowe, pie- z początków XX w. Nie można też ominąć 6 sze i kajakowe – stwarzają idealne wa- Muzeum Ziemi Zaborskiej czy Regionalnej runki do aktywnego wypoczynku dla Izby Pamiątek w Karsinie. Ciekawostką jest żeglarzy, wędkarzy, myśliwych, grzybiarzy fakt, iż wiodąca przez Karsin ulica Długa 13 i obserwatorów przyrody. liczy 3,5 km i jest najdłuższą ulicą wiejską 7 22 1 11 Gmina Karsin słynie także z kultywowa- w woj. pomorskim. Prestiżowe imprezy

14 nia wartości kulturowych Kaszub. Dobrym cykliczne odbywające się w gminie Karsin tego przykładem jest działające z rozma- przyciągają corocznie tłumy ludzi. Różno- 5 chem Koło Gospodyń Wiejskich z Górek, rodnością kulturową urzeka Międzynaro- 40 Karsin które m.in. wypromowało „Gruszkę Gdań- dowy Festiwal Folkloru, a biesiady kaszub- czonkę” – produkt regionalny, który otrzy- skich i kociewskich gawędziarzy czarują mał „Perłę” w konkursie „Nasze kulinarne gości swoimi wzruszającymi i zabawnymi dziedzictwo”. Tu też swoją siedzibę ma, opowieściami.

Turystyka historyczna Turystyka aktywna Turystyka kulturowa Baza noclegowa LOT

13 Kościół pw. św. Mikołaja 6 Kąpielisko nad jeziorem 1 Zespół pieśni i tańca 5 Ośrodek Wypoczynkowy w Wielu (str. 34) Wielewskim (str. 53) „Kaszuby” (str. 81) PÓŁWYSEP LIPA (str. 109)

14 Kalwaria Wielewska (str. 34) 17 Motowęże- projektowany 5 Zespół tańca nowoczesnego 6 Ośrodek Wypoczynkowy rezerwat torfowiskowo- „Paradise” (str. 83) LARGO (str. 109) krajobrazowy (str. 57) 22 Muzeum Ziemi Zaborskiej 11 Ośrodek Wypoczynkowy w Wielu (str. 40) 18 Półwysep Lipa (str. 58) eFKa (str. 110) Turystyka kulinarna 40 Regionalna Izba Pamiątek w Karsinie (str. 41) 6 Gruszka „Gdańczonka” (str. 96) 39 Drewniana zabudowa wsi w Borsku (str. 47) 16 Informator turystyczno-przyrodniczy 17 Charakterystyka powiatu i gmin Bytów Gmina Lipusz

Gmina Lipusz leży w południowo-zachodniej części Pojezierza Kaszubskiego, zajmuje powierzchnię 109 km2 i liczy ponad 3500 mieszkańców.

Lipusz jest starą osadą, której historia szlaku kajakowym Wdy, trasy wyznaczone sięga czasów przedchrześcijańskich, na co do turystyki pieszej i rowerowej, pomniki wskazuje cmentarzysko prehistoryczne przyrody, ośrodek jeździecki w Zdrojach, 39 odkryte jeszcze przed II wojną światową. malowniczo usytuowane kwatery agrotu- 15 Lipusz 24 10 Samą nazwę miejscowości Lipusz tłumaczy rystyczne oraz bardzo rozwinięte zaplecze się jako „lipowy gaj”, a złożona jest z połą- sportowe świadczą o wysokiej atrakcyjno- czenia polskiego słowa „lipa” z niemieckim ści turystycznej gminy. Zlokalizowano tu „busch”. Lasy porastają 66% jej powierzchni, m.in. Muzeum Gospodarstwa Wiejskiego, a niemal cały jej obszar które mieści się w zbu- objęty jest ochroną LIPUSZ TŁUMACZY dowanym w 1865 r. ko- w granicach Lipuskiego ściele poewangelickim. 24 Obszaru Ochrony Kra- SIĘ JAKO „LIPOWY GAJ” W jego zbiorach znala- 24 jobrazu oraz Gowidliń- zło się wiele przedmio- skiego Obszaru Ochrony tów użytkowych, które Krajobrazu. Południowo-wschodni frag- już na zawsze zniknęły z wiejskich zagród. ment gminy stanowi też część Wdzydzkiego Wizytówką Lipusza jest także drewniany Parku Krajobrazowego. Przez Lipusz prze- młyn wodny nad Wdą – starannie odre- pływa rzeka Wda, zwana też Czarną Wodą, staurowany zabytek kultury kaszubskiej. która jest jednym z najpiękniejszych w Pol- Warto poznać legendę o 30-metrowym sce szlakiem wodnym dla turystyki kajako- śródleśnym pomniku przyrody ożywionej wej. Czyste jeziora, lasy bogate w grzyby „Tuszkowska Matka” i odwiedzić kościół i owoce, pola biwakowe usytuowane przy pw. św. Michała Archanioła z 1866 roku.

Turystyka historyczna Turystyka aktywna Baza noclegowa LOT

15 Kościół pw. św. Michała 24 Tuszkowska Matka 24 Agroturystyka Rancho Maszera Archanioła w Lipuszu pomnik przyrody ożywionej w PłocicachDziemian (str. y112) (str. 35) (str. 61) 10 24 Muzeum Gospodarstwa NAVIGO (kajaki) (str. 69 ) Wiejskiego w Lipuszu (str. 41)

39 Młyn wodny nad rzeką Wdą w Lipuszu (str. 47) 18 Informator turystyczno-przyrodniczy 19 Charakterystyka powiatu i gmin Gmina Liniewo

Obszar gminy Liniewo to tereny, o których można znaleźć

Pruszcz Gd. wzmianki w omszałych annałach, spoczywających w archiwach państwowych.

Nowa Karczma Okoliczne wsie i drewniane kościoły niwy poprzecinane polnymi drogami zostały zarejestrowane już w XIII w. Naj- i położona wśród nich urocza dolina bardziej znana w gminie wieś Garczyn niespokojnej rzeki Wietcisy. Wielu tury- należy do najstarszych osad na ziemi stów i mieszkańców przemierza okolicę pomorskiej. Wzniesione tam wczesno- w poszukiwaniu fotograficznych tematów średniowieczne grodzisko jest kontynu- i bez trudu je znajduje. Obszar gminy acją osadnictwa, którego ślady świad- to raj dla miłośników nieskażonej przy- 8 czą o tym, iż zamieszkiwali tu ludzie już rody, wędkarzy, myśliwych, amatorów w V-IV wieku p.n.e. Mówią o tym również wycieczek pieszych i rowerowych. Znaj- odkrywane od cza- dą się także nad wodą su do czasu okruchy DOLINA NIESPOKOJNEJ miejsca dla wielbicieli dawnych cmentarzy, letniego plażowania 8 a także legendy o pod- RZEKI WIETCISY i kąpieli, a także przy- ziemnych korytarzach, stanie, skąd można tajemniczych przej- wypłynąć na kajakowe ściach i intrygach. Dziś nie wszyscy są i żeglarskie szlaki. Dla amatorów wędko- wielbicielami historii i poszukiwaczami wania gratką jest „Łowisko Piaseczno”, Tczew pamiątek po zamierzchłej przeszłości, zlokalizowane przy kameralnym pensjo- ale każdego wrażliwego człowieka za- nacie „Neptun” w Orlu. Warto obejrzeć chwyci piękno niepowtarzalnego krajo- także XVI-wieczny kościół pw. św. Andrze- brazu gminy: trzynaście jezior, malow- ja Apostoła w Garczynie oraz najstarszą 7 23 nicze wzgórza, kępy drzew, gaje i lasy, w Polsce Farmę Strusi Afrykańskich.

2 14

Turystyka historyczna Turystyka aktywna

7 Kościół pw. św. Andrzeja 2 Farma Strusi Afrykańskich Apostoła w Garczynie w Garczynie (str. 50) (str. 31)

8 Kościół pw. Wszystkich Świętych w Wysinie (str. 31) Turystyka kulinarna

23 Izba Pamięci w Garczynie 9 Miód liniewski (str. 97) (str. 41)

Baza noclegowa LOT

14 Gospodarstwo Agro STRUŚ (str. 110) 20 Informator turystyczno-przyrodniczy 21 Kartuzy Charakterystyka powiatu i gmin

13 5 Gmina Nowa Karczma Gmina Nowa Karczma położona jest na pograniczu krain: 4 kaszubskiej i kociewskiej, jednakże sama należy do regionu Pojezierza Kaszubskiego.

Teren gminy Nowa Karczma ukształto- których gospodarstwach agroturystycznych wała epoka lodowcowa. Występują tu licz- istnieje możliwość uprawiania także turysty- ne wzniesienia oraz wiele jezior, z których ki konnej. We wsi Lubań dwa razy do roku

6 największym jest Jezioro Grabowskie. Wa- organizowane są Targi Rolno-Przemysłowe, lorami krajobrazowymi są także: rzeka Wie- które przyciągają tysiące osób. Prócz typo-

27 rzyca i jej dopływ Leniwka, a także ścieżka wych, rolniczych wystaw ze zwierzętami, przyrodnicza „Skok w NATURĘ”, ukazująca roślinami i maszynami, poobcować można 29 Przywidzki Obszar Chro- z kaszubską kulturą. Tu- Nowa Karczma nionego Krajobrazu oraz rystów przyciągają sto- 17 JEDYNE NA ŚWIECIE obszar Natura 2000 Do- iska z rękodziełem ka- 19 MUZEUM HYMNU 30 lina Środkowej Wietcisy. szubskim, haftowanymi

18 Walory wypoczynkowe NARODOWEGO strojami i serwetami, in- służące regeneracji cia- strumentami, figurkami. ła i ducha występują na Można też popróbować terenie całej gminy – Kaszubski Park Krajo- kaszubskich specjałów, zażyć tabaki, posłu- brazowy, dwa obszary chronionego krajo- chać regionalnej muzyki. Jednakże bez wąt- brazu, sześć obszarów Natura 2000. Czyste pienia największą atrakcją turystyczną gminy

5 20 powietrze, cisza i niski stopień urbanizacji jest jedyne na świecie Muzeum Hymnu Na- oraz urozmaicone ukształtowanie terenu rodowego oraz powiązane z nim imprezy: i obecność jezior sprzyjają uprawianiu tu- Batalia Napoleońska oraz Bieg Mazurka Dą- rystyki pieszej, kolarskiej i wodnej, a w nie- browskiego.

8 15

Turystyka historyczna 29 Pomnik ku czci Turystyka kulinarna pomordowanych w czasie okupacji w Nowej Kościół pw. św. Anny 8 Okrasa z Gęsiny (str. 97) 4 Karczmie (str. 43) w Grabowie Kościerskim (str. 30) 30 Masowy grób węgierskich Żydówek w Będominie Kościół pw. Matki Boskiej 5 (str. 43) Królowej Polski w Nowym Baza noclegowa LOT Barkoczynie (str. 30) 13 Agroturystyka POD 6 Kościół pw. św. Michała BOCIANAMI (str. 110) Archanioła w Rekownicy Turystyka aktywna (str. 30) „U Miecia” Elżbieta 15 Obszar Chronionego i Mieczysław Sabisz Muzeum Hymnu 19 17 Krajobrazu Doliny Wietcisy (str. 111) Narodowego w Będominie (str. 58) (str. 36) 20 Agroturystyka „Dzika Chata” Nowy Barkoczyn (str. 112) 27 Pomnik ku czci Turystyka kulinarna płk. Franciszka Hynka 18 Kaszubskie Uroczysko w Szatarpach (str. 42) 5 Nalewka Zbyszka (str. 95) Kaszëbsczé Barabónë Informator turystyczno-przyrodniczy 22 (str. 111) 23 Charakterystyka powiatu i gmin Gmina Stara Kiszewa Gmina Stara Kiszewa leży na pograniczu Kaszub i Kociewia, na obszarze 213,1 km² i zamieszkuje ją blisko 6700 osób. 20

19 Jako teren osadniczy gmina Stara Kisze- werowej i konnej. Profesjonalne zaplecze wa zajmowana była przez ludność kultury sportowe gminy oraz cztery imponujące wschodnio-pomorskiej już 2500 lat temu, place zabaw stwarzają doskonałe warun- czyli w epoce żelaza. Południowa część gminy ki do aktywnego spędzania czasu nie tyl- znajduje się w strefie chronionego krajobrazu ko najmłodszym. Tu też znajduje się jedna 11 Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego, Borów z Bram Kaszubskiego Pierścienia – czyli no- 10 36 Tucholskich i rzeki Wierzycy, a północna część woczesne, całoroczne Centrum Informacji to strefa pięciu Jezior Polaszkowskich. Natu- Turystycznej. Warto wiedzieć, że na terenie ralną granicę pomiędzy krainami kaszubską gminy znajduje się rezerwat leśny „Krwawe i kociewską stanowi właśnie dolina rzeki Wie- Doły” o powierzchni 13,02 ha, utworzony dla 7 rzycy. Rzeka ta przepływa przez malownicze ochrony rzadkich roślin i porostów, których tereny, stwarzając idealne warunki do orga- stwierdzono aż 48 gatunków. Natomiast

21 nizowania spływów kajakowych. Przez gminę największe z kiszewskich jezior – Krąg jest

26 przebiega 30 km szlaku, a w najbliższym cza- rezerwatem przyrodniczym i ostoją ptactwa Stara Kiszewa 9 8 sie planowana jest budowa przystani kajako- wodnego i błotnego. 35 wej z niezbędną infrastrukturą i zapleczem Największymi atrakcjami gminy są m.in.: 22 socjalnym w centrum wsi gminnej. ruiny krzyżackiego zespołu zamkowego Krajobraz gminy należy do najbardziej w Zamku Kiszewskim, a także kuźnia malowniczych na Pomorzu. Urozmaicona w Wilczych Błotach czy dwór Skórzewskich rzeźba terenu, lesistość, różnorodność je- w Starych Polaszkach. Na uwagę zasługują 7 17 zior, czyste, zdrowe powietrze – to wszystko również liczne obiekty sakralne, w tym naj- tworzy wspaniałe warunki do uprawiania starszy – kościół pw. św. Mikołaja w Starych turystyki aktywnej: pieszej, wodnej, ro- Polaszkach z 1750 roku. Skórcz

Turystyka historyczna Turystyka aktywna Turystyka kulturowa

9 Kościół pw. św. Marcina 19 Obszar Chronionego 7 Urszula Zimorska - „Zula” w Starej Kiszewie (str. 32) Krajobrazu Doliny Wierzycy (str. 84) (str. 58) 10 Kościół pw. św. Mikołaja 8 Ryszard Rosławski (str. 85) w Starych Polaszkach 20 Polaszkowski (str. 32) Obszar Chronionego Krajobrazu (str. 59) 11 Kościół pw. Niepokalanego Turystyka kulinarna Serca Najświętszej 21 Rezerwat leśny Krwawe Marii Panny w Nowych Doły (str. 59) Polaszkach (str. 33) 7 Herbata z lipy i bzu czarnego z miodem 22 lipowym (str. 96) 35 Ruiny krzyżackiego zespołu Jezioro Krąg (str. 60) zamkowego w Zamku Kiszewskim (str. 46) 9 Czółenko St. Kiszewa (kajaki) Baza noclegowa LOT 36 Dwór Skórzewskich (str. 71) w Starych Polaszkach 17 Dom Wczasów Dziecięcych (str. 47) (str. 111)

26 Agroturystyka „Bartoszówka” 24 w Bartoszylesie (str. 113) Informator turystyczno-przyrodniczy 25 TURYSTYKA HISTORYCZNA

Tożsamość Kaszubów oparta jest zwłaszcza na niezwyklej religijności. W czasach przedchrześci- jańskich jako Słowianie wyznawali charakterystyczny dla tego ludu system wierzeń. Dziś wia- ra Kaszubów to głęboki katolicyzm. Na terenie powiatu kościerskiego przejawia się to w postaci dużej liczby kościołów, licznych kapliczek i przy- drożnych krzyży. Taki krajobraz turyści często określają mianem charakterystycznego dla tego rejonu Pojezierza Kaszubskiego. Największym kultem otaczane są zwłaszcza Madonny. W Ko- ścierzynie mieści się jedyna parafia w Europie, gdzie zlokalizowane są aż dwa sanktuaria maryjne. Nie sposób nie wymienić także niezwykłej Kalwarii, która zbudowana została na wzgórzach Wiela w gminie Karsin. Kulturę ludową mieszkańców ziemi kościerskiej cechuje niezwykła trwałość przekazu na przestrzeni wielu wieków. Bezustannie starają się ocalić te wartości, które wiążą się z dawnymi lu- dowymi kręgami kulturowymi. Służy temu m.in. skansen we Wdzydzach – Muzeum Kaszubski Park Etnograficzny, ale i Muzeum Gospodar- stwa Wiejskiego w Lipuszu. Warto odwiedzić także pozostałe muzea: jedyne na świecie Mu- zeum Hymnu Narodowego, Ziemi Zaborskiej, Ziemi Kościerskiej, Kolejnictwa i Akordeonu. Ponadto w bardzo wielu wsiach powstały izby regionalne gromadzące zbiory, nieraz o dużej wartości etnograficznej. Są to zbiory interesu- jące nie tylko dla turystów, ale także dla miejscowych: dla dzieci i młodzieży, aby uczyli się 26 i wiedzieli „jak dawniej bywało”. 27 Turystyka historyczna

2 Kościół pw. Matki Boskiej Anielskiej siostrami miłosierdzia. Kult Matki Bożej i Sanktuarium Matki Bożej Bolesnej Bolesnej rozwija się nadal. Nawiedzają to Szlakiem kościołów Od 1863 r. w Kościerzynie przy ul. 8 Marca miejsce nie tylko mieszkańcy Kościerzyny znajduje się okazały gmach, w którym obec- z parafii Świętej Trójcy i Zmartwychwstania nie mieści się szkoła podstawowa, obok Pańskiego, ale także pielgrzymują wierni 1 Kościół pw. św. Trójcy i Sanktuarium arium maryjne poświęcone właśnie kultowi klasztor sióstr niepokalanek oraz przy- z sąsiednich parafii oraz z dalszych stron Matki Boskiej Kościerskiej Królowej kościerskiej Królowej Rodzin. legająca do niego neoromańska kaplica Polski, a nawet z zagranicy. Dowodem tego Rodzin w Kościerzynie W 1998 roku obraz Matki Bożej Kościer- Niepokalanie Poczętej Matki Boskiej Aniel- jest kilkutomowa księga łask i podziękowań Kościół zbudowany w latach 1914-1917 na skiej otrzymał papieskie korony, które skiej wybudowana w 1871 r. Jej budowa oraz kilkaset wotów wraz z dołączonymi miejscu wcześniejszego mniejszego murowa- w imieniu Ojca Św. Jana Pawła II na skroń była ściśle związana z powstaniem Zakładu szczególnymi podziękowaniami za powrót nego. Jego wnętrze zachowało wystrój baro- Królowej Rodzin nałożył nuncjusz apostol- Najświętszej Marii Panny Anielskiej, który do zdrowia, pojednanie w rodzinie, nawró- kowy i rokokowy dzięki uratowanym przed ski ks. abp Józef Kowalczyk oraz ks. bp Jan w minionym czasie pełnił funkcję kościer- cenie, porzucenie nałogu itp. pożarami ołtarzom, chrzcielnicy i ambonie, Bernard Szlaga. Od tego momentu Matka skiej placówki kształcącej młodzież żeńską. przeniesionym z poprzednich kościołów. We Boska Kościerska Królowa Rodzin stała się 3 Kościół pw. Zmartwychwstania wnętrzu kościoła znajduje się kaplica Matki patronką Kościerzyny, a jej święto ustano- Pańskiego w Kościerzynie Bożej Kościerskiej Królowej Rodzin, w której wiono na pierwszą sobotę lipca. Piękny neogotycki obiekt sakralny sto- mieści się cudowny obraz przedstawiający W związku z uroczystością koronacyjną cu- jący u zbiegu ulic Świętojańskiej, J. Wybic- wizerunek Maryi trzymającej na ręku małego downego obrazu niedaleko kościoła powstał kiego, Traugutta i Zgromadzenia Księży Jezusa. Obraz wykonany został ok. 1610 roku Plac św. Jana Pawła II, na którym oprócz kapli- Zmartwychwstańców zbudowany został przez nieznanego autora i stanowi niejako czek Tajemnic Różańcowych stoi pomnik Jana w latach 1892-1894 przez architekta Hen- kopię obrazu Matki Boskiej Śnieżnej, który Pawła II dłuta Jarosława Wójcika, który odsło- nike. Jest on dziś wysoko oceniany za za- znajduje się w Rzymie w Bazylice Santa Maria nięto w 2007 roku. Posiadający duże walory bytkowe wartości architektoniczne i wyróż- Maggiore. Łaskami słynący obraz MB Królo- artystyczne pomnik siedzącego papieża za- niającą, oryginalną bryłę, usytuowaną na wej Rodzin już od wieków był czczony i uwiel- prezentowano w przeddzień drugiej rocznicy skraju historycznej XIX-wiecznej zabudo- biany przez lokalną społeczność, co stało się śmierci jako wotum wdzięczności za korona- wy śródmieścia Kościerzyny. Architektura głównym przyczynkiem do tego, by w 1970 cję papieskimi koronami wizerunków maryj- kościoła jest typowa dla ewangelickiego roku w kościerskiej farze powstało sanktu- nych znajdujących się w parafii św. Trójcy. fundatora obiektów sakralnych budowa- nych na Pomorzu pod koniec XIX wieku. Oglądając zewnętrzną bryłę kościoła nale- ży zwrócić uwagę na harmonijne i pięknie wykonane detale neogotyckiej budowli. W szczególności na strzeliste, smukłe otwo- ry okienne zamknięte ostrymi łukami wy- konanymi z ceglanych kształtek. Od strony Gotycka rzeźba pochodząca z ok. 1430 r. frontowej, wschodniej kościół zakończony jest strzelistą wieżą z czterema mniejszy- Najbardziej wartościowym zabytkiem mi wieżyczkami, która pierwotnie pokryta sztuki sakralnej, znajdującym się wewnątrz była płytkami z łupku kamiennego. W wie- kaplicy jest kamienna, polichromowana go- ży zamontowano w 1893 roku trzy spiżowe tycka rzeźba pochodząca z ok. 1430 r. – ar- dzwony, które sprzężone z zegarem wieżo- cydzieło kamieniarskiej sztuki pomorskiej wym rytmicznie wybijają godziny. Zachował z XV wieku, przedstawiająca siedzącą na się do dziś oryginalny mechanizm zegara tronie Maryję, trzymającą na kolanach mar- z trzema tarczami, na których podobnie jak twe ciało Chrystusa. Zarówno okoliczności na dzwonach widnieje nazwa miejscowo- powstania rzeźby, jak i jej pierwsze miejsce ści wykonania i rok odlania: Bochum 1893. pobytu są nieznane. Łaskami słynąca pie- Obecnie na placu przykościelnym można ta znajduje się w Kościerzynie od 1863 r., obejrzeć miniaturę kościoła odlaną z brązu, kiedy to przybyła do miasta z Chełmna która z detalami oddaje wygląd zewnętrzny Kościół pw. św. Trójcy i Sanktuarium Matki Boskiej Kościerskiej Królowej Rodzin w Kościerzynie wraz z przejmującymi opiekę nad zakładem świątyni.

28 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 29 Turystyka historyczna Turystyka historyczna

4 Kościół pw. św. Anny 7 Kościół pw. św. Andrzeja Apostoła męczeńską śmierć świętego Andrzeja Apo- w Grabowie Kościerskim w Garczynie stoła, przypuszczalnie z czasów powstania Barokowy kościół parafialny wzniesiony Kościół pw. Św. Andrzeja Apostoła w Gar- ołtarza. Na drewnianym chórze, wspartym przez kartuzów w roku 1631 i przebudo- czynie jest niezwykle cennym obiektem czterema filarami, znajdują się organy wy- wany w roku 1957. Wewnątrz zachował się barokowej architektury sakralnej na Pomo- konane w 1873 roku, w stylu barokowym, oryginalny barokowy wystrój z interesują- rzu. Istniejąca świątynia została wzniesiona z drzewa świerkowego. cym ołtarzem głównym i dwoma bocznymi w połowie XVI wieku na miejscu pierwotnego obrazami Matki Boskiej i św. Józefa. Jest to kościoła pw. św. Katarzyny. Przypuszcza się, 8 Kościół pw. Wszystkich Świętych obiekt murowany, trzynawowy, z trójbocz- iż budowę kościoła rozpoczęto około roku w Wysinie nie zamkniętym prezbiterium. Początek 1540, jednakże barokowy charakter świadczy Dokładnego czasu powstania kościoła nie dała kościołowi budowa dużej kaplicy św. o późniejszych przeróbkach bądź o przecią- można stwierdzić z powodu braku odnośnych Anny, ufundowanej w 1631 r. przez Zakon gającej się przez wiele lat budowie. Wyposa- dokumentów. Najstarsze zapiski w aktach wi- Kartuzów. Kościołem parafialnym stała się żenie kościoła pochodzi w większości z końca zytacyjnych (1686 i 1780) mówią o czasie po- dopiero w 1701 r. za zezwoleniem biskupa XVIII stulecia, choć w ołtarzu podziwiać może- wstania kościoła, o pierwszym założeniu nic Stanisława Szembeka. Wyposażenie kościo- my gotycką figurę Madonny z końca XV wie- pewnego nie ma. Dopiero z XVI w. są pierw- ła, pochodzące z czasów fundacji, składa się ku, zaliczaną do grupy pomorskich Pięknych sze wiadomości na temat budowli i wyglądu z trzech późnorenesansowych ołtarzy pięk- Madonn Westfalskich. Ołtarz wykonany jest kościoła. Materiał był już wtedy spróchniały nej roboty snycerskiej, które najpewniej są z drzewa sosnowego z przepiękną snycerką i kościół groził zawaleniem. Kościół budowany dziełem mnichów kartuskich. W głównym oł- pozłacaną. W środku znajduje się rokokowe był oczywiście z drewna. Parafianie sami brali tarzu duży obraz z pierwszej połowy XVII w. tabernakulum. Nieco wyżej stoi wspomniana się do pracy, zwożąc materiał do reperacji lub We wnęce prezbiterium znajduje się rzeź- już rzeźba gotyckiej Madonny z Dzieciątkiem. nowej budowy. W czasie wizytacji z 1584 r. ba „Ukrzyżowanie” z XVIII w. Przed kościo- W parafii Garczyn żywy jest jej kult, a mianuje nie był jeszcze całkiem pokryty dachem, ale Kościół pw. Matki Boskiej Królowej Polski łem znajduje się zbiorowy grobowiec księży w Nowym Barkoczynie się ją Matką Boską Garczyńską. Na zasuwie za pozwoleniem biskupa odprawiono w nim Jana Cichockiego (działacza społecznego), kasy pancernej, która chroni rzeźbę Madon- nabożeństwa. W 1590 r. przybył do Wysina Waleriana Kinki (zamordowanego w czasie miejscu zbudowano nowy kościół ewangelic- ny, zamontowano obraz Trójcy Świętej po- ks. biskup H. Rozrażewski i konsekrował nowy okupacji) oraz Hieronima Grzeni i Alfonsa ki z pruskiego muru, ale i ten już w 1888 roku chodzący z XIX wieku. W zwieńczeniu ołtarza kościół. W 1648 r. zabrano się znowu do grun- Grzeni, którzy byli tutejszymi proboszczami. groził zawaleniem. Mógł on pomieścić głównego znajduje się obraz przedstawiający townej reperacji kościoła. Obecny proboszcz, ks. kanonik Paweł Rąbca, około 200 ludzi, a gmina ewangelicka li- stara się przywrócić świątyni jej barokowy czyła wtedy około 2000 ludzi. W 1891 roku charakter. rozpoczęto budowę obecnego kościoła ewangelickiego, ale już w innym miejscu. 5 Kościół pw. Matki Boskiej Królowej W roku 1897 ukończono budowę obecne- Polski w Nowym Barkoczynie go neogotyckiego kościoła ewangelickie- Historia wspomina o istnieniu dużej ka- go. Po roku 1945 kościół stał się kościołem tolickiej kaplicy już na początku XVI wieku. katolickim. Około 1600 roku ewangelicy przejęli kato- licką kaplicę w Nowym Barkoczynie, którą 6 Kościół pw. św. Michała Archanioła około 1650 roku ponownie przekazali ka- w Rekownicy tolikom. Około 1580 roku w katolickiej ka- Przed laty, w miejscu obecnego kościoła plicy miał się zatrzymać król Stefan Batory, stał kościół drewniany, który uległ całkowi- który udawał się do zbuntowanego Gdań- temu zniszczeniu. W roku 1904 rozpoczęto ska, aby zaprowadzić tam pokój. Kiedy budowę obecnego, który do lipca 1937 roku w 1650 roku przekazano kaplicę katolikom, był filią Grabowa Kościerskiego. Kościół ewangelicy zbudowali protestancki kościół pw. św. Michała Archanioła wzniesiono filialny, prawdopodobnie drewniany. Ko- w środku wsi nad rzeką Wierzycą. Prezbite- ściół ten został wspomniany w zapiskach rium zbudowano w kierunku wschodnim. z 1772 roku. O wnętrzu kościoła wypowie- Całość budowli wykonano z czerwonej cedzi brak. W 1797 roku ze względu na groźbę gły i pokryto czerwoną dachówką. W roku Kościół pw. św. Andrzeja Apostoła w Garczynie zawalenia kościół rozebrano i w tym samym 1960 rozbudowano zakrystię.

30 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 31 Turystyka historyczna Turystyka historyczna

9 Kościół pw. św. Marcina ołtarzami. Wnętrze kościoła zwieńczone wie. W późniejszym okresie świątynia ta w Starej Kiszewie jest krzyżowym sklepieniem. Na ołtarzu została przekształcona w kościół katolicki. Obecnie istniejący kościół w Starej Ki- głównym zobaczyć można rzeźbioną gru- szewie powstał wg projektu budowniczego pę z Chrystusem, św. Ignacym, półposta- 12 Kościół pw. św. Judy Tadeusza Hunratha z Kościerzyny w 1891 r. Świąty- cią Boga Ojca, zaś w górnej części figurę w Lizakach nię wzniesiono w stylu neogotyckim, na ka- św. Mikołaja. Chrzcielnica w kształcie wazy, Zabytkowy kościółek w Lizakach został miennym fundamencie, z czerwonej cegły osadzonej na stercie kamieni i zwieńczona zbudowany w 1755 r. Fundatorem budo- gładzonej. Główne wejście do kościoła pro- postacią Chrystusa, jest klasycystycznym wy był Antoni Przebendowski, chorąży po- wadzi przez strzelistą wieżę górującą nad elementem wystroju. Godna uwagi jest morski i generał lejtnant wojsk polskich. okolicą. Na jej szczycie znajduje się zegar. również rokokowa ambona. Kościół w Lizakach jest częścią kościoła Wnętrze prezbiterium otwarte jest nawą w Tyłowie. Bardzo zrujnowany; został roze- ostrołukową; również okna znajdują się 11 Kościół pw. Niepokalanego Serca brany i w 1994 r. przeniesiony do Lizaków. w ostrołukowych wnękach. Centralne Najświętszej Marii Panny Przy samym kościele stoi też przeniesiony miejsce w ołtarzu głównym zajmuje obraz w Nowych Polaszkach zabytkowy krzyż, na którym znajduje się św. Marcina, po jego bokach obrazy św. Wa- W 1842 r. Niemcy, którzy zamieszkiwali informacja: „Ten krzyż stał przeszło 150 lat lentego i św. Kazimierza. W dolnej części oł- w tym czasie Nowe Polaszki, wznieśli świą- nad starym traktem prowadzącym z Ko- tarza ujrzeć można dwie figury Maryi.

10 Kościół pw. św. Mikołaja w Starych Polaszkach W 1750 r. wniesiony został w Starych Polaszkach kościół pw. św. Mikołaja, które- go fundatorami byli Stanisław i Katarzyna Kościół pw. św. Mikołaja w Starych Polaszkach Skórzewscy. Jest on niewielkich rozmia- rów, zwieńczony niską, tkwiącą w korpusie gę elementem jest okazały ołtarz główny, budowli wieżą, z prezbiterium zamknię- tworzący wielką kompozycję architekto- tym trzema ścianami. Zwracającym uwa- niczno-rzeźbiarską z obydwoma bocznymi

Kościół pw. św. Judy Tadeusza w Lizakach

tynię ewangelicką o konstrukcji słupowo- ścierzyny na Wdzydzkie Jeziora, tam gdzie -ramowej. Jest to budynek trójnawowy z schodzą się drogi z Grzybowa, Lizaków transeptem o ramionach zamkniętych i Sycowej Huty. Na znak ciągłości trady- prostokątnie i kalenicach równych wy- cji naszych pradziadów, którzy stawiali sokości nawy. Prezbiterium zamknięte krzyże na kaszubskiej ziemi przeniesiony prostokątnie z zakrystią na osi. Od frontu w 2009 roku na teren kościoła w Liza- Kościół pw. św. Marcina w Starej Kiszewie można zauważyć wieżę posadzoną na na- kach”.

32 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 33 Turystyka historyczna Turystyka historyczna

13 Kościół pw. św. Mikołaja w Wielu dzięki ówczesnemu proboszczowi parafii zabytkowa figurka Matki Bożej z Dzieciąt- Kościół pw. św. Mikołaja w Wielu zbudowa- ks. Janowi Fethkemu i nawiązywał bezpo- kiem wykonana z brązu oraz ołtarz boczny ny jest w stylu neobarokowym na planie krzy- średnio do modelu starej świątyni. z figurą św. Franciszka i dwa osiemnasto- ża. Wewnątrz znajdują sie polichromie oraz wieczne feretrony. Polichromie kościoła wiele zabytkowych obrazów, feretronów, 14 Kalwaria Wielewska i obraz św. Michała Archanioła wykonał monstrancji, kielichów. W kościele znajduje Kalwaria Wielewska – kaszubskie sank- w 1924 r. artysta plastyk Leon Drapiewski. się XVIII-wieczny obraz malowany olejem na tuarium Męki Pańskiej – zbudowana płótnie Matki Boskiej Pocieszenia, słynący w latach 1915-1927 według projektu Teo- 16 Kościół pw. św. Antoniego cudami – sprowadzony z Chojnic. Obraz po- dora Mayra z Monachium dla upamięt- w Dziemianach chodzi z kościoła augustianów w Chojnicach. nienia ofiar pierwszej wojny światowej. Kościół pw. św. Antoniego w Dziemia- Zdobi go metalowa dekoracja barokowa ze Inicjatorem i budowniczym kalwarii był nach został wybudowany w 1923 roku srebrnej blachy, częściowo złoconej, w po- proboszcz ks. Józef Szydzik (1871-1939), w stylu neobarokowym. Pierwsze wypo- staci sukienek Matki Boskiej i Dzieciątka, ko- zamordowany przez hitlerowców w Byd- sażenie dziemiańskiej kaplicy to mszał, rony Matki Bożej, krzyżyka z opaską na kuli goszczy Fordonie na początku II wojny 4 lichtarze i kilka ornatów, które ofiarował ziemskiej oraz kilku wotywnych plakietek. Do światowej. Od października 1924 r. bu- kościół w Lipuszu, natomiast figury św. An- Wiela został przeniesiony w 1852 r. Innym dowę kalwarii kontynuował ks. płk Józef toniego i Matki Boskiej Nieustającej Pomo- cennym zabytkiem jest dzwon z 1686 r. od- Wrycza. Wielewska Kalwaria leży na ma- cy były darem Anieli Czarnowskiej z Piecho- lany przez A. Wittwercka z Gdańska. Obecny lowniczych, zalesionych stokach Białej wic. Pozostałe przedmioty otrzymał kościół kościół został zaprojektowany w 1902 r. przez Góry, nad jeziorem Wielewskim. W jej dzięki ofiarności ogółu parafian. znanego architekta poznańskiego Rogera skład wchodzą 23 obiekty, w tym 14 ka- Budowniczy tutejszego kościoła ks. Sławskiego. Kościół w swojej architekturze plic, 6 kompozycji rzeźbiarskich, święte dziekan Franciszek Podlaszewski był wi- nawiązuje do modelu poprzedniej świątyni schody, ambona i pustelnia. Ziemię pod kariuszem i pierwszym proboszczem (1728 r.), która stała do 1894 r. i została roze- kalwarię ofiarowali gospodarze Białej w Dziemianach w latach 1921-37 r. Zmarł brana ze względu na zły stan i niewystarcza- Góry – Michał i Anna Durajewscy. Dar- w obozie koncentracyjnym Sachsenhau- jącą liczbę miejsc dla wiernych. Nowy powstał czyńcy zostali pochowani obok jednej sen-Oranienburg. W kościele wiszą 2 tablice upamięt- niające wizyty dwóch prezydentów. Dnia Kalwaria Wielewska 24.04.1923 modlił się tu Prezydent Rze- czypospolitej Stanisław Wojciechowski. z głównych kaplic przy najbardziej okaza- W 28.10.1995 r. I Prezydent III Rzeczypo- łej budowli, zwanej kościółkiem. Kalwaria spolitej Lech Wałęsa brał udział w Eucha- wkomponowana jest w krajobraz z zacho- rystii i ofiarował świątyni kielich mszalny waniem naturalnego otoczenia. Kaplice i patenę. są murowane z czerwonej cegły, pokry- te tynkiem, osadzone na fundamentach z kamienia polnego, granitu i cementu. Pozostałe kościoły Pod względem wielkości i formy kaplice w powiecie kościerskim: są bardzo zróżnicowane i nawiązują do nurtu architektury modernistycznej. Kal- • Nowa Karczma waria jest świadectwem chrześcijańskiej – pw. św. Antoniego Padewskiego kultury regionu. • Lubań – pw. św. Jana Pawła II • Olpuch – pw. MB Częstochowskiej 15 Kościół pw. św. Michała Archanioła • Niedamowo – pw. św. Mikołaja w Lipuszu • Wielki Podleś – pw. św. Andrzeja Boboli Zbudowany w 1866-1867 r. w stylu neo- • Wielki Klincz – pw. św. Rodziny gotyckim. Kilka elementów we wnętrzu • Karsin – pw. MB Różańcowej obecnej świątyni pochodzi z poprzed- • Kalisz Kaszubski – pw. św. Rocha nich świątyń, które zostały zniszczone Kościół pw. św. Mikołaja w Wielu przez pożary. Wewnątrz znajduje się

34 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 35 Turystyka historyczna Turystyka historyczna Muzea

17 Muzeum Hymnu Narodowego wstania Królestwa Polskiego, zwane- w Będominie go Kongresowym, poprzez powstanie Muzeum Hymnu Narodowego otwar- listopadowe do ruchów wolnościowych to uroczyście 17 lipca 1978 roku. Zbiory związanych z Wiosną Ludów; druga pre- umieszczono na parterze dworku. Ekspo- zentuje lata 1850-1914, tj. od Wiosny zycja prezentuje życie, działalność publicz- Ludów, poprzez powstanie styczniowe, ną Józefa Wybickiego w ostatnich latach rewolucję lat 1905-1907 do momentu Rzeczpospolitej szlacheckiej, w okresie po- poprzedzającego wybuch pierwszej woj- wstania kościuszkowskiego oraz tworzenia ny światowej. W latach 1999-2000 zo- Legionów Polskich we Włoszech. Warto pod- stał przeprowadzony remont Muzeum, kreślić, iż jest to jedyne na świecie muzeum a ponowne otwarcie nastąpiło 1 lute- o takim profilu. go 2000 r. Dodatkową atrakcją jest całe Oglądanie ekspozycji rozpocząć trzeba drzewo genealogiczne rodu Wybickich. od dużych rozmiarów drzewa genealogicz- Dotychczasowe opracowanie kończyło nego rodu Wybickich, reprodukcji portre- się na dzieciach gen. Józefa Wybickie- tu twórcy hymnu narodowego oraz mapy go. Pracownikom muzeum w Będominie Europy z wykresem emigracji „wędrówek” udało się rozbudować drzewo do czasów J. Wybickiego. W pierwszej salce zapre- współczesnych. Nowością jest również zentowano lata 1815-1850, tj. do po- ekspozycja unikatowej biżuterii patrio- Muzeum – Kaszubski Park Etnograficzny we Wdzydzach tycznej. Dwór otoczony jest pięknym parkiem, w którym rosną pomniki przyrody. Wśród nich na wyróżnienie zasługuje li- wanych na szkle i ceramiki. Naukowa Muzeum - Kaszubski Park Etnograficzny czący ponad 400 lat „Dąb Wybickiego”, działalność i społeczne pasje założycie- im. Teodory i Izydora Gulgowskich który zdobył tytuł Drzewa Roku 2013 li muzeum spowodowały także rozwój we Wdzydzach w ogólnopolskim plebiscycie. miejscowego rękodzieła i odkryły piękno 83-406 Wąglikowice kaszubskiej sztuki ludowej, które tkwi tel./fax (0 58) 686-11-30 Będomin Gmina Nowa Karczma w misternych korzennych plecionkach tel./fax (0 58) 686-12-88 83–422 Nowy Barkoczyn i wielobarwnych wdzydzkich haftach. tel. +48 58 687 71 83 Obecnie już ponad 100-letnie, Mu- 19 Muzeum Kolejnictwa w Kościerzynie fax +48 058 687 74 24 zeum to 22 ha obszaru położonego nad (Parowozownia Kościerzyna) [email protected] brzegiem jeziora Gołuń, zabudowane- Jedną z największych atrakcji Kościerzy- go obiektami regionalnej architektury. ny, muzealną perełką miasta, jest funk- 18 Muzeum – Kaszubski Park Etnograficzny Chałupy, dwory, szkoła, kuźnia, karczmy, cjonujący od 1992 roku skansen „Parowo- we Wdzydzach młyny, kościoły, budynki gospodarcze zownia Kościerzyna”, który w 2009 roku Początki muzeum we Wdzydzach i warsztaty rzemieślnicze – 49 obiektów wszedł w struktury Muzeum Ziemi Ko- sięgają 1906 r. Jego twórcy Teodora z Kaszub i Kociewia – świadczą o bo- ścierskiej i otrzymał swoją obecną nazwę i Izydor Gulgowscy byli założycielami gactwie i różnorodności wiejskiego – Muzeum Kolejnictwa. W tym historycz- pierwszego na ziemiach polskich mu- budownictwa z okresu od XVII do XX nym miejscu, stanowiącym pierwotnie zeum na wolnym powietrzu. Urządzili je wieku. Wiernie odtworzone wnętrza ważny element wybudowanej w latach w XVIII-wiecznej gburskiej chałupie, któ- wraz z autentycznym wyposażeniem, 1926-1933 magistrali węglowej łączącej rą odkupili od miejscowego gospodarza czasowo uruchamiane urządzenia go- Śląsk z Gdynią, podziwiać można zabyt- – Michała Hinca. Tam zgromadzili typo- spodarcze i przemysłowe nadają temu ki techniki kolejowej. Zorganizowana na we dla tego czasu sprzęty domowe i go- miejscu niezwykłego klimatu, spotę- wolnym powietrzu ekspozycja lokomotyw spodarskie oraz cenną kolekcję złotem gowanego malowniczym położeniem i wagonów daje możliwość bezpośred- Muzeum Hymnu Narodowego w Będominie haftowanych czepców, obrazów malo- i walorami otaczającej przyrody. niego obcowania z fascynującą techniką

36 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 37 Turystyka historyczna Turystyka historyczna

powstała również ekspozycja stała dotycząca Towarzystwa Młodokaszubów. Prezentuje dzieje i dorobek grupy działaczy kaszubskich, którzy na początku XX wieku, w związku z silną germanizacją tych terenów, podjęli działania w celu uchronienia rodzimej kultury i rozbudzenia kaszubskiego ducha wśród mieszkańców regionu.

Muzeum Ziemi Kościerskiej ul. Rynek 9, 83-400 Kościerzyna tel. (058) 680-04-88 www.muzeumziemikoscierskiej.com.pl Wystawa Towarzystwa Młodokaszubów

21 Muzeum Akordeonu w Kościerzynie prezentowana jest stała ekspozycja dotyczą- Muzeum Akordeonu w Kościerzynie po- ca Kościerzyny i ziemi kościerskiej od pradzie- wstało w sercu Kaszub, gdzie muzyka akor- jów po czasy współczesne. Do cenniejszych deonowa ma długą tradycję. Jest to jedyne eksponatów znajdujących się w zbiorach w Polsce muzeum o takim profilu i jedno muzeum należy panorama kościerskiego z nielicznych na świecie, w którym zapre- Muzeum Kolejnictwa browaru z końca XIX wieku, drukowane Pi- zentowano blisko 120 instrumentów ze smo Święte z komentarzami Marcina Lutra zbiorów Pawła Nowaka, pochodzących minionej epoki. W Muzeum, oprócz wyjątko- tów Zespołu Parowozowni w Kościerzynie”. z 1662 roku oraz XIX-wieczne kościerskie m.in. z Polski, Włoch, Francji, Niemiec wych i częstokroć unikatowych eksponatów, W ramach rewitalizacji kompleks budynków sztandary cechowe. Warto dodać, że w 2013 r. i Rosji. Wiele z nich to zachwycające kunsztem takich jak prototypowa lokomotywa SP47- z okresu międzywojennego odzyskał dawny 001, czy też wagon kolei linowo-terenowej blask, dawne warsztaty zostały przekształ- z Gubałówki, można znaleźć niespotykane już cone w sale ekspozycyjne, zaś wystawa stała narzędzia, maszyny i elementy starych me- wzbogacona o nowoczesne środki przeka- chanizmów, które niegdyś służyły transpor- zu (multimedia, makiety kolejowe, pokaz towi kolejowemu. Nową jakość uzyskała eks- 3D), stając się jedną z nowocześniejszych pozycja dzięki przeprowadzonym pracom w w Polsce. Całkowitą nowością jest też część ramach dofinansowanego ze środków Unii ekspozycji poświęcona działalności Polskie- Europejskiej projektu pn. „Pomorskiej kolei go Czerwonego Krzyża – partnera Muzeum skarbnica – rewitalizacja zabytkowych obiek- w Projekcie. Łącznikiem z tematyką kolejo- wą jest zrekonstruowany wagon sanitarny używany podczas wojny do transportu i po- mocy medycznej rannym.

Muzeum Kolejnictwa ul. Towarowa 7, 83-400 Kościerzyna tel.: (058) 721-86-31 www.muzeumkolejnictwa.com.pl

20 Muzeum Ziemi Kościerskiej w Kościerzynie Siedzibę Muzeum Ziemi Kościerskiej stanowi obecnie Ratusz Miejski znajdujący się Makieta stacji kolejowej w Kościerzynie z lat 50. XX w. na kościerskim rynku. Placówka funkcjonu- Muzeum Akordeonu – ekspozycja znajdująca się w Muzeum Kolejnictwa je od 2007 roku. W kilku salach muzealnych

38 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 39 Turystyka historyczna Turystyka historyczna

wykonania unikaty, nie tylko o dużej wartości cielem, Brzeziński zaczął haftować, co stało historycznej. Muzeum zaprasza odwiedza- się jego pasją. Stworzył „własną” szkołę ha- jących w świat muzyki akordeonowej, która ftu kaszubskiego, wyróżniającą się precyzją towarzyszy gościom podczas zwiedzania. wykonania i swoistą kolorystyką. Wyrabiał Ponadto można posłuchać dźwięku instru- również różne przedmioty z rogu bydlęcego, mentów oraz ich historii ze specjalnie przygo- w tym bardzo efektowne tabakierki. towanych przewodników multimedialnych. W tym bogactwie kultury kaszubskiej Każdy też może spróbować swoich sił w grze zwracają uwagę ciekawe rzeczy, np. po- na akordeonie. wróz rybacki z łyka lipowego (XX w. – Wdzy- dze Tucholskie), sikawka drewniana (XIX w. Muzeum Akordeonu – Knieja), żelazko z litego bloku żelaza ul. Rynek 9, 83-400 Kościerzyna (pocz. XIX w.), ciosło do wyrabiania drewnia- tel. (058) 680-04-88 ków i łyżek (XIX w.) wykonane przez kowala www.muzeumakordeonu.com.pl i przez niego stosowane przyrządy do rwa- nia zębów (XIX w.), dwusercowa wiersza na 22 Muzeum Ziemi Zaborskiej w Wielu raki (XIX w.) i wiele innych. Leonard Brze- Na terenie Wiela funkcjonuje Muzeum ziński był troskliwym opiekunem zebranych

Ziemi Zaborskiej. Placówka powstała przez siebie zbiorów. Chętnie udostępniał Muzeum Gospodarstwa Wiejskiego w Lipuszu w 1987 r. jako część Gminnego Ośrod- je turystom i młodzieży szkolnej. Jednak ka Kultury. Jej głównym bogactwem jest głównym adresatem jego pracy byli wszyscy spuścizna po Leonardzie Brzezińskim, na- mieszkańcy Wiela. 40 Regionalna Izba Pamiątek w Karsinie kę konną, kilka rodzajów bron, pługi. W mu- uczycielu specjalizującym się w biologii Przy Zespole Szkół nr 1 w Karsinie na ulicy zeum zobaczyć można także wóz strażacki i geografii, który od 1954 r. przeszedł na Muzeum Ziemi Zaborskiej Długiej 167 istnieje Regionalna Izba Pamią- z 1913 r., warsztat tkacki z początku XX wie- emeryturę. Od tego czasu zaczął gromadzić ul. Dąbrowska 32 tek, gromadząca ślady przeszłości, świadczą- ku. Podziwiać tu można również wiele przed- zabytki kultury i sztuki ludowej, czego efek- 83-440 Wiele ce o bogatych tradycjach Karsina i okolic. miotów użytkowych, które już na zawsze tem jest zgromadzenie 365 eksponatów, tel./fax 58 687 34 70 zniknęły z wiejskich zagród. 23 w ogromnej większości pochodzących z Ka- e-mail: [email protected] Izba Pamięci w Garczynie szub południowych. Jeszcze będąc nauczy- W budynku starej szkoły w Garczynie Muzeum Gospodarstwa Wiejskiego można podziwiać zabytkowe eksponaty. ul. Wybickiego 1, 83-424 Lipusz W tym miejscu powstała Izba Pamięci Ziemi te. 58 687 45 81 Garczyńskiej. W muzeum znajdują się m.in. żelazka, młotki, książki, motyki, ale też stare 25 Sala edukacji przyrodniczo-leśnej zdjęcia. Wszystkie zgromadzone eksponaty w Nadleśnictwie Kościerzyna pochodzą z Garczyna. Sala edukacji przyrodniczo-leśnej w Nadle- śnictwie Kościerzyna powstała w październiku 24 Muzeum Gospodarstwa Wiejskiego 2005 roku. Od tamtego czasu odwiedziło ją w Lipuszu kilka tysięcy osób. Głównym jej zadaniem jest Powstałe w 2002 roku muzeum mieści ukazywanie piękna przyrody oraz zwrócenie się w zbudowanym w 1865 roku kościele uwagi na pracę leśników jako opiekunów i go- poewangelickim. Do tej pory zgromadzono spodarzy lasu. Sala jest wyposażona w sprzęt 250 eksponatów. W muzeum znajdują się multimedialny do projekcji filmów oraz pre- stare sprzęty domowe oraz sprzęty go- zentacji. Zwiedzanie odbywa się w grupach spodarskie, tj.: naczynia kuchenne, magiel, (wizyta wcześniej umówiona z przedstawicie- drewniane łóżka, różne rodzaje kierzonek, lem nadleśnictwa) oraz indywidualnie. kopanka, 2 młockarnie konne, kamienie do śrutownika, wóz konny, cepy, uprzęże konne, Nadleśnictwo Kościerzyna orczyki, drewniana pompa, cierlica do lnu, ul. M. Skłodowskiej-Curie 6 drobne narzędzia i wiele innych. Ze sprzę- e-mail: [email protected] Muzeum Ziemi Zaborskiej w Wielu tów do prac polowych zgromadzono: kopan- tel. 58 686 28 69

40 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 41 Turystyka historyczna Turystyka historyczna

miejsca startu w Chicago, utrzymując się w powietrzu przez 39 h i 32 min. Ustano- Miejsca pamięci wili tym samym rekord międzynarodowy i zostali zdobywcami trofeum. W ojczyźnie Hy- nek został wyróżniony za swój wyczyn orde- 26 Pomnik ofiar Sophienwalde zawsze będzie przypominać nam pomnik rem Polonia Restituta V klasy. w Dziemianach ofiar Sophienwalde w Dziemianach. Jest on Po wojnie zajmował się popularyzacją lot- Pomnik zlokalizowany obok Urzędu hołdem złożonym ofiarom tego obozu. nictwa w Polsce. Podczas Święta Lotnictwa Gminy w Dziemianach został wybudowany 7 września 1958 r. pułkownik Hynek pod- w 2006 roku. Jest on świadectwem pa- 27 Pomnik ku czci jął się przewiezienia na pokładzie balonu mięci o dramacie ludzkiego losu w obozie płk. Franciszka Hynka w Szatarpach SP BZB „Poznań” listów opatrzonych oko- koncentracyjnym Stutthof-Sophienwalde. Płk Franciszek Hynek: ur. 1 grudnia 1897 r., licznościowym datownikiem. Tuż po półno- Możemy jedynie sobie wyobrazić dramat zginął 8 września 1958 w Szatarpach. Polski cy balon zahaczył o linię wysokiego napięcia ludzi skazanych na zło nieuniknione. Histo- pilot, baloniarz, dwukrotny zdobywca Pucharu przechodzącą przez las. Doszło do zapale- rię Sophienwalde przybliżyli nam ci, którzy Gordona Benetta. Był absolwentem semina- nia powłoki balonu i eksplozji. Hynek zginął ją przeżyli. Pobyt w Stutthofie wspominają rium nauczycielskiego. W czasie I wojny świa- w wyniku katastrofy, a jego ciało odnalazł nad z bólem. SS-Leger Sophienwalde był obozem towej służył na froncie rosyjskim i włoskim jako ranem rolnik Alfons Dysarz. Pośmiertnie zo- pracy związanym z budową zaplecza kosza- żołnierz Legionów Polskich i armii austriackiej. stał odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu rowego dla przyszłego poligonu SS, gdzie Po zakończeniu działań wojennych ukończył Odrodzenia Polski za wybitne zasługi na polu w skrajnie trudnych warunkach więzieni byli Oficerską Szkołę Aeronautyczną w Toruniu. lotnictwa sportowego. W miejscu śmierci lot- obywatele narodowości żydowskiej, jeńcy W 1928 jako pilot balonu „Lwów” uczestni- nika, z inicjatywy Gdańskiego Aeroklubu i lo- angielscy, francuscy i holenderscy. Obóz czył w Krajowych Zawodach Balonowych kalnej społeczności, odsłonięto w 1969 roku w Dziemianach został zlikwidowany tuż o nagrodę im. płk. Wańkowicza, gdzie zdobył pomnik upamiętniający najwybitniejszego przed zajęciem tych terenów przez armię najwyższą lokatę. polskiego baloniarza. Pomnik Józefa Wybickiego w Kościerzynie sowiecką, a więźniowie skierowani zosta- Wraz ze Zbigniewem Burzyńskim repre- li na tzw. „marsz śmierci” w kierunku Łeby zentował Polskę po raz kolejny w Pucharze 28 Borsztal – replika i Słupska. Trudno puścić w niepamięć czas Gordona Bennetta w 1933 w Stanach Zjed- bunkra partyzanckiego 31 Pomnik Józefa Wybickiego wojennej zawieruchy. Pamięć o tragicznym noczonych. Polacy balonem SP-ADS „Ko- Leśna Izba Patriotyzmu i Tradycji poświę- w Kościerzynie losie, męczeństwie i śmierci milionów ludzi ściuszko” przelecieli odległość 1370 km od cona została pamięci mordu komendanta Jó- Przy ul. Wojska Polskiego (głównej arterii zefa Gierszewskiego pseudonim „Major Ryś”. miasta) znajduje się pomnik Józefa Wybic- Bunkier znajduje się w leśniczówce Dywan. kiego (1747-1822), urodzonego w pobliskim Będominie pisarza i polityka, uczestnika 29 Pomnik ku czci pomordowanych walk o odzyskanie niepodległości Polski na w czasie okupacji w Nowej Karczmie przełomie XVIII i XIX w., m. in. u boku Na- Pomnik-kapliczka wzniesiony został ku poleona Bonaparte. Monument ma ponad czci rozstrzelanych 36 osób w czasie okupa- 8 m wysokości i jest największym w Polsce cji. Znajduje się on przy głównym skrzyżowa- pomnikiem twórcy „Mazurka Dąbrowskie- niu w Nowej Karczmie. Na tablicy widnieje go” – będącego polskim hymnem narodo- napis: PAMIĘĆ OFIAROM TERRORU HITLE- wym. Został odsłonięty w 1975 r. ROWSKIEGO 1939 MIESZKAŃCÓW GMINY NOWA KARCZMA. Pozostałe miejsca pamięci: • Karpno – 21 grobów ofiar mordu do- 30 Masowy grób węgierskich Żydówek konanego przez hitlerowców na miesz- w Będominie kańcach Lipusza. Masowy grób (pomnik) – rok upamiętnie- • Szumleś Szlachecki – obelisk ku czci nia 1965 – miejsce zamordowania 30 kobiet bestialsko zamordowanej przez hitle- narodowości żydowskiej z Węgier. Znajduje rowców strażniczki granicznej Gertru- się w lesie po prawej stronie drogi prowa- dy Burczyk. Pomnik ofiar Sophienwalde w Dziemianach dzącej do Będomina.

42 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 43 Turystyka historyczna Turystyka historyczna Inne atrakcje

32 Rynek miasta Kościerzyna oraz ornamentyką liści palmy. Całość zo- Sercem miasta stanowiącym także cen- stała zwieńczona hełmem zakończonym trum zabytkowego układu urbanistycznego sterczyną. śródmieścia zachowanego w niezmienionej Niewątpliwą osobliwością kościerskiego formie od czasów krzyżackiej lokacji mia- rynku jest siedzący nieopodal tryskającej sta jest rynek. Zasada rozplanowania ryn- fontanny na swej taczce Remus, bohater ku i układu ulic Kościerzyny oparta została kaszubskiej epopei pt. „Żecë i przigodë Re- na układzie z placem zamkniętym ośmio- musa” napisanej przez Aleksandra Majkow- ma ulicami wychodzącymi prostopadle skiego, rodowitego kościerzaka, inicjatora z jego rogów. Rynek zbliżony jest kształ- ruchu młodokaszubskiego. tem do kwadratu o przekątnych prze- biegających zgodnie z kierunkami stron 33 Stary Browar Kościerzyna, świata. Obecnie plac obudowany jest który na wiele lat został wyłączony głównie trzykondygnacyjnymi kamie- z funkcjonowania, na nowo tętni życiem. niczkami wybudowanymi na przełomie Od samego początku realizacji projektu, Stary Browar Kościerzyna XIX i XX wieku. Pośród nich na szczegól- jego głównym założeniem było stworzenie ną uwagę zasługuje zbudowana na po- miejsca, które będzie nie tylko chlubą śród- ści na własne oczy mogą zobaczyć, jak wy- oraz dań i produktów charakterystycz- czątku XX w. narożna kamienica z nr 12 mieścia Kościerzyny, ale również stanie się gląda proces produkcji tego złotego trunku. nych dla Kościerzyny, będącej sercem stojąca u wylotu ul. Gdańskiej. Na rogu atrakcją dla osób odwiedzających Kaszuby. W kościerskim browarze znajduje się tego regionu, to tylko zapowiedź tego, co budynku znajduje się wieloboczny wykusz Znowu warzone jest tu piwo tradycyjnymi również: stylowy hotel, restauracja serwu- kryją w sobie „Tajemnice Kościerskiego wsparty na konsolach ozdobionych dwo- metodami, którego receptura bazuje na tej jąca regionalne potrawy w nowoczesnych Browaru”. ma charakterystycznymi maszkaronami z czasów świetności. Mieszkańcy oraz tury- aranżacjach, pizzeria wyposażona w piec opalany drewnem, pub oraz nowoczesna galeria handlowa. Potwierdzeniem rangi Zwiedzanie: lipiec sierpień – codzien- przedsięwzięcia jest nadanie dwukrotnie nie, styczeń – czerwiec oraz wrzesień tytułu „Inwestycji roku”, pierwszy raz pod- – grudzień – na zapytanie (kontakt: czas I Kościerskiej Gali Przedsiębiorczości, [email protected]) drugi – podczas rozdania nagród Starosty Godziny: 13:00, 15:00, 17:00 Kościerskiego „Serca Kaszub 2014”. 34 Zabytkowa zabudowa wsi w Juszkach TAJEMNICE KOŚCIERSKIEGO BROWARU Juszki to urocza wieś, w której warto zo- „Tajemnice Kościerskiego Browaru” to baczyć drewnianą zabudowę z XIX i pocz. oferta skierowana do turystów, oczekują- cych czegoś więcej niż tradycyjna forma zwiedzania. To propozycja kilkudziesię- ciominutowej wizyty w miejscu z ponad 150-letnią historią, podczas której od- wiedzający nie tylko poznają ciekawostki z jego bogatych dziejów, czy prześledzą krok po kroku pracę piwowara, ale do- słownie poczują jego wyjątkową atmos- ferę swoimi zmysłami: wzrokiem, sma-

Rynek w Kościerzynie kiem, zapachem, dotykiem i słuchem. Degustacja „browarowych” specjałów Zabytkowa zabudowa wsi w Juszkach

44 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 45 Turystyka historyczna Turystyka historyczna

36 Dwór Skórzewskich Kaszubach. Obwód kamienia wynosi w Starych Polaszkach 13,2 m, szerokość 4,7 m, a wysokość po- Wzniesiony został w 1748 r. przez Skó- nad 2,2 m. rzewskich, jest jedną z nielicznie zachowanych barokowych siedzib szlachty polskiej 38 Drewniana zabudowa wsi w Borsku w tej części Pomorza. Obiekt jest budowlą Sołecka miejscowość Borsk, licząca po- parterową, kryty łamanym dachem o kon- nad 170 mieszkańców, położona w są- strukcji szkieletowo-ceglanej, z częściowo siedztwie lasów, jeziora Wdzydze oraz zachowanym parkiem oraz ceglanym mu- rzeki Wdy, jest niezwykle urokliwa. Jest rem. Wnętrze było częściowo przebudowy- najmniejszym sołectwem miny Karsin. wane w XIX i XX wieku. Droga do dworu wie- Zainteresowanie Borskiem znacznie wzra- dzie poprzez murowany mostek. Obecnie sta latem w czasie sezonu turystycznego. na terenie posesji mieści się Zespół Szkół Wieś wyróżnia się rzadko już spotykanym w Starych Polaszkach. nagromadzeniem tradycyjnej drewnianej zabudowy z początków XX w. położonej 37 Diabelski Kamień w Owśnicach w centrum wsi. Legenda głosi, że ongiś diabeł chcąc zniszczyć jeden z obiektów sakralnych sto- 39 Młyn wodny nad rzeką Wdą w Lipuszu jących na tym terenie pochwycił głaz i leciał z nim do celu. W czarta uderzył w drodze jasny grom i diabeł kamień, z rąk wypuścił. Ruiny zespołu zamkowego w Zamku Kiszewskim Gdy próbował ponownie podnieść kamień zaświeciło słońce, przed promieniami któ- XX wieku. Okoliczne lasy i liczne jeziora ry stał po południowo-wschodniej stro- rego diabeł ukrył się wewnątrz kamienia nadają Juszkom charakter oazy spokoju nie całego założenia obronnego, oraz dostając się tam poprzez otwór, w który o szczególnych walorach rekreacyjno- z przedzamcza, zachowanego częściowo miejscowy duchowny wbił żelazny krzyż. -turystycznych. Na południu znajduje się do dzisiaj. Całość stanęła na dwu niewy- Prawdopodobnie we wnętrzu kamienia otoczone lasami jezioro Strupino. Juszki, sokich płaszczyznach pośród obniżenia diabeł siedzi do dzisiaj. dzięki swojej zabudowie, jak również za- terenu zalanego wodami Wierzycy. Kamień opisany legendą jest jednym chowanemu oryginalnemu porządkowi Dojście do zamku znajdowało się naj- z największych głazów narzutowych na ruralistycznemu, uzyskały status zabytku prawdopodobniej od południowego architektonicznego. Miejscowość znaj- zachodu i prowadziło przez zwodzone duje się na turystycznym Szlaku Kamien- mosty. Przedzamcze składało się z czte- nych Kręgów. rech baszt narożnych oraz trzech ciągów Młyn wodny nad rzeką Wdą w Lipuszu łączących je murów obronnych i bra- 35 Ruiny krzyżackiego zespołu zamkowego my wjazdowej. Najlepiej zachowała się Młyn pochodzi z początków XIX wieku. w Zamku Kiszewskim baszta przybrana – trzykondygnacyjna Klasyczny młyn poruszany jest siłą spada- Pierwsze historyczne wzmianki pocho- z zasklepionymi pomieszczeniami dol- jącego wodospadu. Początkowo był wy- dzące z roku 1269 potwierdzają, iż na ziemi nej i średniej kondygnacji. Izdebka na łącznie konstrukcją drewnianą, z czasem kiszewskiej stał drewniany gród warowny najwyższym piętrze łączy się z obszer- został podmurowany. Dziś jest starannie książąt pomorskich. W 1316 roku zamek nym pomieszczeniem, zbudowanym na zakonserwowanym zabytkiem kultury ka- został oddany zakonowi krzyżackiemu początkach XVII w. nad gotycką bramą szubskiej. Jest on jednym z nielicznych, w zamian za dożywotnią rentę. Niedłu- wjazdową. Jest to najstarszy i najcenniej- starannie odrestaurowanych młynów go po nabyciu tych ziem Krzyżacy wznie- szy zabytek średniowiecza i jest jednym wodnych na Pomorzu Gdańskim. Jedno- śli tam silny murowany zamek obronny. z niewielu zachowanych pozostałości po cześnie pozostaje pamiątką po dawnej Miał on zabezpieczać tę część zagarnięte- średnich zamkach krzyżackich na Po- historii ziemi kaszubskiej. Lipuski młyn go Pomorza przed ewentualną napaścią jezierzu Kaszubskim, wznoszonych na wodny można obejrzeć także od strony ze strony Polaków. Warownia składała się miejscach dawnych grodów książęcych, rzeki, gdyż nieopodal przebiega szlak ka- z dwóch członów zamku głównego, któ- z którymi wiążą się liczne legendy. Diabelski Kamień w Owśnicach jakowy na rzece Wdzie.

46 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 47 TURYSTYKA AKTYWNA

Najpełniejszą i najlepszą formą wypoczynku jest bez wątpienia turystyka aktywna. Łączy ona bowiem pracę nad ciałem i kondycją fizyczną ze zdobywaniem wiedzy, umacnia- niem charakteru i kształtowaniem naszej osobowości. Aktywny wypoczynek to spływy kajakowe, piesze i rowerowe wycieczki, ale i bezpośredni kontakt ze zwierzętami, jak np. w przypadku jeździectwa. Generalnie każdy sport połączony z pasją, poznawaniem i odkry- waniem ciekawostek otaczającego nas świata jest turystyką aktywną. Takie formy rekreacji ogromnie sprzyjają rozwojowi. Podróżując w ten sposób, mamy szanse na zadzierzgnię- cie fascynujących przyjaźni, otwarcie się na świat i stałe dostarczanie sobie nowych bodź- ców. Powiat kościerski to przede wszystkim kraina lasów i jezior, dająca multum możliwo- ści aktywnego wypoczynku. Malownicze rzeki i jeziora sprzyjają uprawianiu wszelkich odmian turystyki wodnej; ścieżki przyrodnicze zachęcają, by wsiąść na rower czy pomasze- rować leśnymi duktami. A więc, turysto! Kaja- kiem, rowerem, z kijkami czy bez? W naszym regionie przemierzysz szlaki odpowiadające Twoim pasjom i zainteresowaniom, przy okazji podziwiając piękno krajobrazu, jakim natu- 48 ra obdarzyła te tereny. 49 Turystyka aktywna Turystyka aktywna Atrakcje i wypoczynek

1 Wieża widokowa we Wdzydzach 2 Farma Strusi Afrykańskich w Garczynie Po długich staraniach pracowników Hodowlę rozpoczęto od 10 sztuk mło- Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego dych strusi, adaptując dla nich istniejącą oraz dzięki finansowemu wsparciu Eko- oborę. W roku 1997 wybudowano nową Funduszu i Wojewódzkiego Funduszu strusiarnię dla stada podstawowego, któ- Ochrony Środowiska i Gospodarki Wod- re jest podzielone na kilka rodzin. Na te- nej w Gdańsku, na terenie stanicy Wod- renie farmy znajduje się też wylęgarnia. nej PTTK we Wdzydzach stanęła wieża wi- Strusie żyją od 60 do 70 lat, a płodne dokowa o wysokości 35,6 m i konstrukcji są do 40 lat. Ich waga wynosi od 100 do drewnianej z drewna modrzewiowego, 150 kg, a wysokość od 2 do 2,8 m. Potra- z trzema platformami widokowymi usytu- fią biec z prędkością 60 km/h. Co cieka- owanymi na wysokości 10, 20 i 30 m, a tuż we, wytrzymują spadki temperatur na- przy niej wiata edukacyjna. Z wieży można wet do -41 stopni C. Jedno strusie jajo to podziwiać panoramę Wdzydz i Krzyż Jezior ok. 25-30 jaj kurzych. Aby ugotować je na Wdzydzkich z licznymi półwyspami i naj- twardo, potrzeba aż 1,5 godziny. Wbrew większą wyspą jeziora Wdzydze – Ostro- potocznej opinii strusie wcale nie chowa- Porcelana z „Lubiany” wem Wielkim. ją głowy w piasek.

Obecnie na farmie jest ponad 220 zastawy stołowe do najbardziej renomo- strusi w różnym wieku, dla których jest wanych hoteli – polskich i zagranicznych. wydzielone i ogrodzone 5,5 ha wybie- O jakości jej wyrobów świadczy fakt sprze- gu. Od 1994 roku farma współpracuje daży 90% produkcji za granicę. Sławę porce- z Instytutem Genetyki i Hodowli Zwierząt lanie z „Lubiany” przyniósł również kultowy Polskiej Akademii Nauk w Jastrzębcu oraz film francuski Jeana-Pierre’a Jeuneta „Ame- z Wojewódzkim Zakładem Higieny We- lia” z Audrey Tautou w roli tytułowej, gdzie terynaryjnej w Gdańsku, a od 1996 roku w jednej ze scen „zagrał” serwis z kaszub- również z Uniwersytetem Warmińsko- skiej porcelany. Oryginalne wzornictwo -Mazurskim w Olsztynie. wprowadzone było przez doktora inżyniera Benedykta Karczewskiego. Farma Strusi Afrykańskich Dla chętnych istnieje możliwość zorgani- Garczyn 58, 83-420 Liniewo zowania wycieczki po fabryce w Łubianie. tel. 58 687 93 16, 604 412 575, Zwiedzanie z zakładowym przewodnikiem www.kaszuby.wczasy.com trwa ponad godzinę. Zwiedzający przecho- dzą bezpośrednio obok linii produkcyjnych,

3 Zakłady Porcelany Stołowej pieców i dekoratorni. Po wyjściu z fabry- „Lubiana S.A.” ki istnieje możliwość zakupów pamiątek W odległości około 9 km od Kościerzy- w fabrycznym sklepie firmowym. Porcelanę ny, w miejscowości Łubiana, znajduje się z „Lubiany” można też stosunkowo tanio największa w Polsce i najnowocześniejsza kupić w sklepie w Kościerzynie. fabryka porcelany stołowej „LUBIANA” S.A. Zakład, zatrudniający ponad 1400 osób, ZPS LUBIANA S.A. produkuje miesięcznie 3,5 mln sztuk wy- 83-407 Łubiana, ul. Zakładowa 1 robów, a rocznie opuszcza fabrykę ponad tel. 58 686 37 84 do 87, 680 34 01 Farma Strusi Afrykańskich w Garczynie. 12 000 ton porcelany. Fabryka dostarcza www.lubiana.com.pl

50 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 51 Turystyka aktywna Turystyka aktywna

4 Kaszubskie Centrum 5 Kąpielisko nad jeziorem Rzuno Sportowo-Rekreacyjne Sp. z. o. o. w Dziemianach – „Aqua Centrum” w Kościerzynie Największe atrakcje kąpieliska to trzy- Najnowocześniejszy kompleks sportowo-- dziestometrowa zjeżdżalnia i boisko do gry -rekreacyjny na Kaszubach, który swą ofer- w piłkę siatkową. Cieszy się uznaniem nie tą przyciąga tłumy miłośników zdrowego tylko mieszkańców, ale też turystów. Po- i aktywnego trybu życia. Szeroka gama usług łożone jest niemal w samym centrum wsi. skierowana jest nie tylko do ludzi aktyw- Powierzchnia akwenu to prawie 35 ha. Kilka nych, ale wszystkich tych, którzy chcą zadbać lat temu kąpielisko zostało całkowicie zmo- o siebie i poprawić swoją sprawność fi- dernizowane. Jego największym atutem jest zyczną i psychiczną. Kompleks basenów, jedyna na tym terenie bezpłatna zjeżdżal- zjeżdżalnie, inne atrakcje wodne, tj. sau- nia o długości 30 metrów. Wyznaczono tak- ny, solaria, jacuzzi, sala fitness cardio, si- że miejsca dla najmłodszych (brodzik) i tory łownia, gabinety odnowy biologicznej oraz dla umiejących pływać oraz do nauki pły- AC bar&cafe z pysznymi daniami dla każ- wania. Prawdziwą furorę robi boisko do gry dego podniebienia – pozwalają na urozma- w piłkę plażową, dostępne w każdej chwili dla icony wypoczynek zarówno gościom indy- miłośników aktywnego wypoczynku. W tym widualnym, jak i grupom zorganizowanym. miejscu również od kilku lat rozgrywane są zawody powiatowe, które przyciągają mnó- Kaszubskie Centrum Sportowo-Rekreacyjne stwo kibiców. Nad bezpieczeństwem pla- Sp. z o. o. „Aqua Centrum” żowiczów czuwa dwóch ratowników WOPR 83-400 Kościerzyna, ul. Hallera 2 z terenu gminy. Kąpielisko w Dziemia- Kąpielisko nad jeziorem Rzuno w Dziemianach tel. 58 680 25 99, kom. 722 022 268 nach ma jeszcze kilka innych atutów. Plaża www.basen-koscierzyna.pl i dno, które łagodnie opada, są bezpieczne dla użytkowników, czyste i zadbane. Dla korzystając z oferowanych usług a także wszystkich, którzy znudzą się plażowaniem, z lokalnej gastronomii. Niedaleko jeziora przygotowano dodatkową atrakcję. Przy znajduje się słynna Kalwaria Wielewska. jeziorze biegnie ścieżka przyrodnicza, ozna- czona specjalnymi tablicami edukacyjnymi. 7 Przystań „U Grzegorza” Można więc spędzić kilka godzin na łonie we Wdzydzach natury, poznając ciekawostki przyrodnicze Przystań mieści się we Wdzydzach, nad Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego i jego brzegiem jeziora Jelenie. Jest jedną z więk- otuliny. szych i nowocześniejszych przystani na akwenie jezior Wdzydzkich. Działa już od 6 Kąpielisko nad jeziorem Wielewskim wielu lat zdobywając stale nowych, zadowo- Nad jeziorem Wielewskim od strony Wiela lonych klientów. Na terenie przystani znajdu- znajduje się znane kąpielisko i plaża, ją się nowo wybudowane toalety i prysznice. którego płytkie dno ciągnie się na całej jego W ofercie m.in.: wypożyczalnia sprzętu wod- długości. Do dyspozycji wypoczywających nego, cztery jachty, rejsy statkiem wycieczko- pozostaje plaża o długości ponad wym „Stolem” po Kompleksie Jezior Wdzydz- 300 m. Trzech ratowników co roku pilnie kich, drobne usługi szkutnicze, wodowanie strzeże bezpieczeństwa korzystających oraz postój jachtów. z wypoczynku. Wypożyczalnia sprzętu pływającego, plac zabaw, boisko do piłki Przystań „u Grzegorza” G. Turzyński plażowej oraz sąsiedztwo sceny letniej 83-406 Wąglikowice, nad jeziorem wraz z infrastrukturą Wdzydze 27 turystyczną to dodatkowe walory tel. 58 686 13 32, kom. 691 764 414 kąpieliska. W efekcie wypoczywający www.ugrzegorza.com Kszubskie Centrum Sportowo-Rekreacyjne Sp. z. o. o. – „Aqua Centrum” w Kościerzynie mogą spędzić na plaży cały dzień

52 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 53 Turystyka aktywna Turystyka aktywna

8 Stanica wodna PTTK Wdzydze sanitarny dostępny jest dla wszystkich tury- 11 Hala sportowa w Wielkim Klinczu Sala Widowiskowa im. L. Szopińskiego Stanica Wodna PTTK we Wdzydzach to bar- stów przebywających w obiekcie. Na turystów Hala sportowa w Wielkim Klinczu została 83-400 Kościerzyna, ul. 3 Maja 9 dzo charakterystyczny obiekt nad „Kaszubskim zmotoryzowanych czeka pole karawaningo- oficjalnie otwarta w lutym 2011 roku. Obiekt tel. (58)680 23 40, kom. 508 635 048 Morzem” – Jeziorami Wdzydzkimi i na kaja- we z przyłączami. W obiekcie jest 140 miejsc mieści się tuż przy miejscowym Zespole www.kino-remus.pl kowym szlaku rzeki Wdy. Jej korzenie sięgają noclegowych w domkach 7, 4, 3, 2 osobowych Kształcenia i Wychowania. Hala posiada peł- roku 1956, wtedy to powstały pierwsze kul- oraz dwa całoroczne apartamenty, każdy 3- nowymiarowe boisko do gry w piłkę nożną, 13 Lodowisko Biały Orlik w Kościerzynie towe domki na palach przeznaczone i przy- pokojowy z kominkiem, łazienką oraz anek- siatkową i tenisa ziemnego. Dodatkowo budy- stosowane dla kajakarzy, wrosły one na stałe sem kuchennym. nek jest wyposażony w szatnie, pomieszczenia w krajobraz Wdzydz. Po gruntownej moder- trenerskie oraz magazyny sportowe. Widow- nizacji dalej służą turystom zapewniając nie- Stanica Wodna PTTK Wdzydze nia wewnątrz hali pomieści 250 osób. zły standard. Obecnie stanica służy zarówno 83-400 Wąglikowice, Wdzydze żeglarzom jak i kajakarzom. Dla wodniaków tel. 58 686 12 15, kom. 607 590 350 Hala sportowa w Wielkim Klinczu stworzono specjalistyczną infrastrukturę. www.wdzydze-stanica.pl 83-423 Wielki Klincz, ul. Szkolna 1 Zmodernizowano pomosty, zainstalowano tel. 58 686 15 28 9 przy nich przyłącza elektryczne. W recepcji Hala sportowa Sokolnia Lodowisko Biały Orlik funkcjonuje sklepik specjalistyczny z dużą ilo- w Kościerzynie 12 Sala widowiskowa im. Lubomira ścią materiałów krajoznawczych, map, prze- W 2006 r. oddano do użytku pełnowy- Szopińskiego w Kościerzynie Lodowisko sezonowe „BIAŁY ORLIK” to wodników o regionie. Kupić również można miarową halę sportową „Sokolnia”, która Sala im. Lubomira Szopińskiego to no- idealne miejsce do organizacji zajęć rekre- różnego rodzaju akcesoria potrzebne na posiada trybunę na 300 osób oraz zaple- woczesny, spełniający najwyższe standardy acyjno-sportowych oraz spędzenia wolne- spływie czy podczas rejsu żaglówką. Specjal- cze socjalne. Swoją nazwę zawdzięcza ten techniczne obiekt, oferujący miłośnikom go czasu w okresie zimowym. Doskonała nie dla kajakarzy funkcjonuje na Koziej Łące obiekt Towarzystwu Gimnastycznemu „So- X muzy usługi kinowe w technologii 3D. lokalizacja oraz kompleksowe wyposaże- pole namiotowe z miejscem na ognisko, za- kół”, które funkcjonowało w mieście już od Obiekt w pełni dostosowany do niepełno- nie obiektu stanowią duży walor lodowiska daszeniem i stołami. Tu też na wszystkich 1896 r. Organizacja za główny cel stawiała sprawnych artystów i widzów. Miejsce bar- i dlatego cieszy się ono ogromnym za- pragnących zregenerować swoje siły czeka sobie działalność sportową, kulturową, wy- dzo wielu wydarzeń artystycznych (spekta- interesowaniem. Lodowisko czynne jest nad samym jeziorem sauna opalana drew- chowawczą i niepodległościową. W miejscu kle teatralne, koncerty, festiwale, wystawy) w okresie zimowym. nem. Zmodernizowany, nowoczesny pawilon obecnej, przepięknej hali od 1937 r. mieściła z udziałem artystów krajowego i zagranicz- się siedziba Towarzystwa zwana „Sokolnią”. nego formatu. Miejsce ogniskujące życie Lodowisko „Biały Orlik” kulturalne całego powiatu kościerskiego Zespół Szkół Publicznych Nr 1 Hala sportowa SOKOLNIA i jego artystyczna wizytówka. Obiekt zapra- 83-400 Kościerzyna 83-400 Kościerzyna, ul. Sikorskiego 1c sza codziennie. ul. M. C. Skłodowskiej 19 tel. 58 686 69 16

10 Hala sportowa w Skorzewie Pełnowymiarowa hala sportowo-widowiskowa z trybunami na 200 osób, 4 szatnie z zapleczem sanitarnym dla zawodników. W części hotelowej znajdują się pokoje 2-, 3-, 4-osobowe (i większe) z węzłem sanitarnym, sala konferencyjna, bezprzewodowy dostęp do internetu, siłownia. Możliwa jest organizacja obozów sportowych, zawodów i innych imprez rekreacyjnych. Przy hali znajduje się peł- nowymiarowe trawiaste boisko oraz 100-metrowa tartanowa bieżnia lekkoatletyczna.

Hala sportowa w Skorzewie 83-400 Kościerzyna

Skorzewo, ul. Fr. Peplińskiego 6 Sala widowiskowa im. Lubomira Szopińskiego w Kościerzynie Stanica wodna PTTK Wdzydze w tle wieża widokowa tel. 58 687 12 01

54 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 55 Turystyka aktywna Turystyka aktywna

Wdzie oraz na lądzie, poprzez sieć szlaków pieszych i rowerowych, z rozbudowaną in- Przyroda frastrukturą turystyczną oraz urządzonych punktów widokowych, w tym „Wdzydzkie- go Oka”, czyli prawie 36-metrowej wieży 14 Wdzydzki Park Krajobrazowy powyżej 1 ha oraz około 100 mniejszych, we Wdzydzach. Wybitne walory przyrodnicze Wdzydzki Park Krajobrazowy położony na ogół bezodpływowych zbiorników, zwa- i krajobrazowe obszaru, czyste środowisko jest w północno-zachodniej części Borów nych oczkami. Różnorodność i powierzch- i wysoka atrakcyjność turystyczna są nie- Tucholskich, na południowo-zachodnim nia występowania cennych siedlisk oraz wątpliwie czynnikami zachęcającymi do spę- skraju województwa pomorskiego. Cały gatunków roślin i zwierząt świadczy o bo- dzenia aktywnego wypoczynku na terenie obszar WPK leży w powiecie kościerskim. gactwie obszaru parku, co przyczyniło się Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego. Powierzchnia parku wynosi 17,8 tys.ha, do objęcia tych terenów siecią obszarów w tym lasy i zadrzewienia pokrywają chronionych Natura 2000. Zespół jezior 15 Wyspy Kompleksu Jezior Wdzydzkich 64% obszaru, grunty orne 10%, a wody wdzydzkich w formie krzyża, z licznymi, Kompleks Jezior Wdzydzkich o po- powierzchniowe 11%. Park otacza otulina wyspami, półwyspami i zatokami jest nie- wierzchni 1455,6 ha jest największym ze- o powierzchni 15,2 tysięcy ha. W granicach wątpliwie ewenementem na skalę krajową. społem jeziornym w tej części Kaszub, a je- WPK znajdują się grunty administrowane Tożsamość kulturowa, sakralna, tradycje zioro Wdzydze jest szóstym pod względem przez pięć gmin: Kościerzyna, Dziemiany, związane z bogactwem historycznym tego głębokości wśród jezior Polski. Ewenemen- Karsin, Lipusz, Stara Kiszewa oraz Lasy Pań- obszaru są pielęgnowane z ogromną świa- tem na skalę kraju, a nawet Europy są liczne stwowe, na których gospodarują Nadleśnic- domością świetności tych terenów. Dobrze naturalne wyspy na jeziorach kompleksu. twa Kościerzyna i Lipusz. Niemal cały park zachowane środowisko naturalne jest przy- Ostrów Wielki, Glonek, Ostrów Mały, Sor- położony jest w dorzeczu Wdy. Na jego ob- czyną dużego zainteresowania turystyką ka, Sidły, Mielnica, Przerośla i Ceronek to szarze występują 53 jeziora o powierzchni aktywną, m.in. na wodach jezior, rzece wyspy jeziora Wdzydze. Na jeziorze Gołuń znajduje się wyspa Trzepcyn, a na Jelenim – Ostrówek. Największa z wysp, Ostrów Półwysep Kozłowiec Wielki, o powierzchni 90,66 ha i długości około 3 km, to druga co do wielkości wy- wanie jezior: Jelenie, Wdzydze, Radolnego spa jeziorna w Polsce. Najmniejsza – to i Gołuń. Przy tzw. „Kozłowym Cyplu” znaj- zaledwie kępa trzcin wyrastających ponad duje się wąski kanał wejściowy, prowadzący powierzchnię wody. Wszystkie jednak mają na akwen jeziora Wdzydze, którym przepły- ogromne znaczenie jako siedlisko i obszar wa rzeka Wda. lęgowy rzadkich i chronionych ptaków wodno-błotnych. Na wyspach i w ich okolicy na- 17 Motowęże – projektowany rezerwat leży zachować ciszę, nie płoszyć, nie chwytać torfowiskowo-krajobrazowy i nie zabijać zwierząt. Zakazuje się cumowa- Obszar torfowiskowo-krajobrazowy roz- nia łodzi, rozpalania ognisk i tworzenia obo- ciągający się na powierzchni około 118 ha zowisk. Obowiązuje zakaz używania łodzi obejmuje fragment równiny sandrowej motorowych i innego sprzętu motorowego z zespołem bezodpływowych, wytopisko- na otwartych zbiornikach wodnych Wdzydz- wych, oligo- i dystroficznych jezior (Czarne, kiego Parku Krajobrazowego. Syconki Małe, Syconki Wielkie, Motowęże) oraz torfowisk pośród dużego kompleksu 16 Półwysep Kozłowiec borów sosnowych na zachód od jeziora Kozłowiec to zalesiony półwysep o roz- Wdzydze. Dominują tu zbiorowiska przej- winiętej linii brzegowej na obszarze gminy ściowo- i wysokotorfowiskowe, stykające Dziemiany w obrębie Wdzydzkiego Parku się z borem bagiennym, świeżym i miejsca- Krajobrazowego. Na zachodzie znajdują się mi suchym. Zidentyfikowano tu 48 gatunków trzy zatoki jeziora Wdzydze „Retoszyc”, „Ny- roślin naczyniowych oraz 12 mszaków i poro- cyny” i „Płęska”. Na północnym wschodzie stów, w tym 10 chronionych – bagno zwyczaj- Wyspy Kompleksu Jezior Wdzydzkich znajduje się „Wdzydzki Krzyż” – skrzyżo- ne, grążel żółty, mącznica lekarska, rosiczka

56 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 57 Turystyka aktywna Turystyka aktywna długolistna, rosiczka okrągłolistna, porost a zachowując ciszę często można podzi- płucnica islandzka, bagnica torfowa, pływacz wiać te piękne zwierzęta, gdy wieczorną drobny, pływacz średni, pływacz zachodni. porą pływają wzdłuż brzegu. Okoliczne Wiele z nich to również gatunki rzadkie i giną- piękne lasy sosnowe, obfite w runo leśne, ce. Opisany teren stanowi także ważną ostoję sprzyjają wędrówkom pieszym, spacerom ptactwa wodno-błotnego. nordic walking i rekreacyjnej jeździe na rowerze. Turyści znajdą tu liczne ścież- 18 Półwysep Lipa ki rowerowe i malownicze szlaki piesze. Półwysep Lipa leży na wschodnim brze- Jezioro otaczające półwysep zachęca do gu jeziora Wdzydze. Występuje tu wiele pływania, wędkowania i uprawiania spor- gatunków ryb, m.in. unikatowa troć je- tów wodnych, takich jak żeglarstwo, wind- ziorowa, zwana wdzydzką, będąca ga- surfing czy kajakarstwo. tunkiem endemicznym występującym w warunkach naturalnych tylko w jeziorze 19 Obszar Chronionego Krajobrazu Wdzydze. Żyje tu także wiele chronionych, Doliny Wierzycy rzadkich gatunków zwierząt i ptaków. Naj- Położony w centralnej części gminy Stara cenniejszym z nich jest tracz długodzio- Kiszewa, na pograniczu Pojezierza Kaszub- by, gniazdujący na brzegach wysp oraz skiego, Borów Tucholskich i Pojezierza Staro- w zatokach jeziora Wdzydze. Miejscową gardzkiego. Obszar ten obejmuje kilkudzie- ciekawostką są bobry. Ich żeremia moż- sięciokilometrowy odcinek rzeki Wierzycy na obserwować na cyplu półwyspu Lipa, z jej doliną, licznymi jeziorami, spośród któ-

Polaszkowski Obszar Chronionego Krajobrazu

rych na uwagę zasługują przede wszystkim: sobą strugami. Otoczone są one pagór- Godziszewskie, Krąg i Przywłoczno. Bogactwo kami moreny czołowej i dennej. W ob- i urozmaicenie elementów morfologicznych rębie Polaszkowskiego OChK występuje oraz flory stanowią główną wartość tego tere- kilka kompleksów leśnych, z przewagą nu. Gnieździ się tu m.in. bocian czarny, żuraw, buczyn i grądów. gągoł, występuje sporo cennych gatunków ryb, tj. ułudka leśna, pstrąg potokowy, lipień, 21 Rezerwat leśny Krwawe Doły piekielnica, brzanka. W dolinie rośnie wiele Położony jest na zachodnim krańcu gmi- rodzajów zbiorowisk leśnych, m.in. łęgi, grądy, ny Stara Kiszewa, w leśnictwie Cięgardło. buczyny. Powierzchnia obszaru to 10 784 ha. Znajduje się na terenie Wdzydzkiego Par- ku Krajobrazowego i obszaru Natura 2000 20 Polaszkowski „Bory Tucholskie”. Jego powierzchnia wyno- Obszar Chronionego Krajobrazu si 13,02 ha. Rezerwat utworzono w 1996 r. Wyodrębniony został z centralnej czę- dla ochrony mchów oraz porostów ści Pojezierza Polaszkowsko-Grabow- (48 gatunków, w tym 18 pod ścisłą ochro- skiego. Mieści się na terenie gmin: Li- ną) i innych rzadkich gatunków roślin chro- niewo, Kościerzyna i Stara Kiszewa. Jego nionych. Opieki wymaga też fragment do- powierzchnia wynosi 2448 ha. Znajduje brze zachowanego subatlantyckiego boru się tu zespół malowniczo położonych je- sosnowego. Obiekt obejmuje ok. 120-letni zior rynnowych (Polaszkowskie, Hutowe, drzewostan sosnowy na porolnym siedlisku Sobąckie, Wierzchołek, Średnik, Gubel, boru świeżego. Nazwa rezerwatu pochodzi

Półwysep Lipa Piaseczno, Średnik, Wykowo, Duże, Dłu- od występujących w jego sąsiedztwie ob- gie, Gatno, Liniewskie), połączonych ze niżeń wytopiskowych dawno temu poro-

58 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 59 Turystyka aktywna Turystyka aktywna

śniętych licznie rosiczkami oraz torfowcem nym z najcenniejszych ekosystemów nie mie koordynacji informacji o środowisku 25 Aleja Jaworowa w Kościerzynie Sphagnum rubellum. Ich barwa kojarzyła się tylko w Polsce, ale i w Europie. Kolejnym CORINE jako ostoja w powierzchni 970 ha. z kolorem krwi, stąd też miejscowa ludność jest jezioro eutroficzne z bogatą szatą Ostoje programu CORINE są obszarami nazywała je krwawymi dołami. Miano to roślinną zbiorowisk nadwodnych. Na ob- o wyjątkowych, w skali europejskiej, walo- przetrwało do dziś, mimo że w wyniku prze- szarze występuje również wiele rzadkich rach naturalnych i największym znaczeniu obrażeń, jakim uległy te obniżenia, trudno gatunków roślin, co podnosi dodatkowo dla zachowania bioróżnorodności. Środko- teraz odnieść podobne skojarzenia. jego atrakcyjność. Na szczególną uwa- wy odcinek doliny Wetcisy został włączony gę zasługują zwłaszcza lipiennik Loesela do europejskiej sieci Natura 2000, typu B 22 Jezioro Krąg i skalnica torfowiskowa. Miłośnicy ptac- (wydzielone OSO bez żadnych połączeń Jezioro Krąg jest obszarem chronio- twa mogą podziwiać tu wiele rzadkich ga- z innymi obszarami Natura 2000) jako Doli- nym w ramach programu Natura 2000. tunków ptaków, np.: brodźca samotnego, na Środkowej Wietcisy PLH220009. Obszar Znajduje się w gminie Stara Kiszewa, dzięcioła czarnego, świergotka polnego, ten w większości należy do terenu Obszaru niedaleko Konarzyn. Jego powierzchnia białorzytka. Chronionego Krajobrazu Dolina Wietcisy wynosi 424,4 ha. Obejmuje swoim zasię- (3523,1 ha). giem jezioro Krąg oraz tereny do niego 23 Obszar Chronionego Krajobrazu przylegające z torfowiskiem źródlisko- Doliny Wietcisy 24 Tuszkowska Matka – wym, położonym w rynnie dochodzącej Obszar Chronionego Krajobrazu Doli- pomnik przyrody ożywionej do wschodniej zatoki jeziora. Otaczające ny Wietcisy obejmuje środkowy odcinek Pomnik przyrody ożywionej, sosna pospo- teren niewielkie wzniesienia są efektem doliny rzeki Wietcisy. W dolinie występują lita w wieku około 230 lat o obwodzie 3,20 m działalności lądolodu. Przeważającą część dobrze zachowane zmiennowilgotne łąki i wysokości 30 m. W ogólnopolskim konkur- obszaru stanowią wilgotne łąki oraz jezio- z licznymi stanowiskami gatunków chro- sie „Przeglądu Leśniczego” na najgrubsze ro, którego głębokość nie przekracza 2 m. nionych i rzadkich w regionie. Istotnym wa- drzewo – pomnik przyrody zajęła 28 miejsce Występują tu także lasy z przewagą sosny lorem jest naturalny bieg Wietcisy. Dolina na 264 zgłoszone drzewa. Z tym drzewem w drzewostanie. Na terenie tym znajdu- Wietcisy łącznie z doliną rzeki Rutkownicy związana jest legenda, wyjaśniająca jego po- ją się dwa szczególnie cenne typy siedlisk (leżącej poza terenem gminy Nowa Karcz- chodzenie: „W Tuszkowach zmarła najstarsza – torfowisko źródliskowe, które jest jed- ma) została uznana w europejskim progra- wiekiem kobieta, zwana Tuszkowską Matką. Cała wieś uczestniczyła w kondukcie żałob- nym. Z tyłu powoli wieziono trumnę na wozie Aleja jaworowa w Kościerzynie poruszanym przez woły. Nie milkły nabożne pieśni. Kondukt posuwał się powoli dawną Aleja jaworowa w Kościerzynie należy do piaszczystą drogą na cmentarz w Lipuszu. najpiękniejszych zadrzewień przyulicznych Kiedy żałobna procesja znalazła się w poło- znajdujących się na obszarze wojewódz- wie drogi między Tuszowami a Lipuszem, twa pomorskiego. To jedyna taka aleja na wszyscy usłyszeli piękny śpiew jakiegoś pta- terenie województwa, która skupia blisko ka, co było dziwne, gdyż była już późna jesień. 170 zabytkowych drzewostanów. Wystę- Śpiew ptaka był tak donośny, że wystraszone pują tu drzewostany w większości dwu- woły nie chciały iść dalej. Gwałtownie szarp- piętrowe, ok. dwustuletnie okazy klonu, nęły wozem, w wyniku czego trumna zsunę- jawory, dęby w wieku 120-210 lat, rzadziej ła się na ziemię. Uczestnicy pogrzebu uznali młodsze, a także zróżnicowany wiekowo całe to zdarzenie za znak, że zmarła obrała buk, którego najstarsze osobniki osiąga- sobie jako miejsce wiecznego spoczynku ten ją około 180 lat, oraz 180-letnia sosna. właśnie pagórek, nad którym zjawił się ptak. W 1990 r. aleja została uznana za zabytek Pochowali ją więc opodal drogi na zboczu przyrody – pomnik przyrody, który swą pagórka. Na grobie starej kobiety wyrosła opieką otoczył konserwator przyrody. sosna, która potężniała z biegiem lat. Na pa- Z krajobrazem Kościerzyny aleja jaworowa miątkę tego wydarzenia nazwano tę sosnę związana jest już prawie od 200 lat, stano- Tuszkowską Matką”. Tuszkowska Matka to wiąc stały szlak spacerowy mieszkańców jeden z cenniejszych walorów gminy Lipusz, oraz nierozerwalny element subtelnego Jezioro Krąg które warto zobaczyć. pejzażu naszego miasta.

60 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 61 Turystyka aktywna Turystyka aktywna

Sztuki „Odyseja” we Wdzydzach, wybrać się w rejs statkiem „Stolem” i poznać Ka- Szlaki szubskie Morze „od wewnątrz”. Trasa liczy 24 km, znajduje się na niej 7 przy- stanków z tablicami edukacyjnymi. Ścieżka SZLAKI ROWEROWE 8 Schodno-Wdzydze oznakowana za pomocą malowanych żół- „Skok w Naturę” Trasa prowadzi przez północną część tych znaków na drzewach i drogowskazach. Rowerowa ścieżka przyrodnicza „Skok Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego, uka- w Naturę” znajduje się we wschod- zując jego walory przyrodnicze i krajobra- 4 Kościerzyna-Wdzydze niej części gminy Nowa Karczma. Trasa zowe. Na trasie zobaczymy różnorodne Szlak rowerowy z Kościerzyny do ścieżki wynosi około 11 km. Zaczyna się jeziora w otoczeniu lasów – charaktery- Wdzydz łączy dwie atrakcyjne turystycz- i kończy przy drodze prowadzącej z Nowej styczny element krajobrazu parku, rzekę nie miejscowości. Został przygotowany Karczmy do Gdańska. W większości pro- Wdę, krzyż jezior wdzydzkich z wieży wi- z myślą o mieszkańcach Trójmiasta, którzy wadzi po drogach gruntowych, polnych dokowej we Wdzydzach. Na ścieżce war- koleją mogą dojechać do Kościerzyny, a da- i leśnych. Oznakowana jest charaktery- to zobaczyć również jezioro Zatur, drew- lej na rowerze do krzyża jezior wdzydzkich. stycznymi znakami. Ścieżka ta została wy- niany most na Wdzie przy ujściu rzeki do To propozycja przyrodniczo – krajoznawczej tyczona, aby ukazać część obszarów chro- jeziora Radolne, Muzeum – Kaszubski wycieczki rowerowej po leśnych terenach nionych na terenie gminy Nowa Karczma, Park Etnograficzny we Wdzydzach, kom- na północ od kompleksu jezior wdzydzkich. a w szczególności obszaru Natury 2000 pleks łąk w planowanym użytku ekolo- Rozpoczyna się przy dworcu kolejowym Doliny Środkowej Wietcisy. gicznym „Studzience”, odwiedzić Galerię w Kościerzynie, a kończy w centrum Wdzydz przy Muzeum – Kaszubskim Par- ku Etnograficznym. Po drodze mijamy miejscowość Lizaki i przejeżdżamy przez Juszki, wieś o ciekawej i cennej zabudowie regionalnej. Jadąc tą trasą warto zobaczyć Punkt widokowy we Wdzydzach Tucholskich ciekawą i cenną zabudowę wsi Juszki, jezioro Strupino, projektowane rezerwaty Parku Krajobrazowego. Prowadzi brze- przyrody „Torfowisko Strupino” i „Jezioro gami rozległych jezior, gruntowymi dro- Wałachy”, użytki ekologiczne „Studzience” gami przez niekończące się bory, odwie- i „Kiszewskie Bagno”, Muzeum Kolejnic- dza malownicze wsie i pozwala poznać twa w Kościerzynie, Muzeum – Kaszubski naturę ziemi kaszubskiej. Pokonując ją Park Etnograficzny oraz wieżę widokową warto zobaczyć krzyż jezior wdzydzkich we Wdzydzach. Trasa liczy 20 km, znaj- z wieży widokowej we Wdzydzach, je- duje się na niej 7 przystanków z tablicami zioro Wdzydze z punktów widokowych informacyjnymi. Oznakowana jest za po- w Przytarni i we Wdzydzach Tuchol- mocą niebieskich znaków na drzewach skich, torfowiskowe użytki ekologiczne i drogowskazach. i pomniki przyrody, zabytki sakralne w Wielu, tradycyjną architekturę kaszub- 5 Dookoła Jezior Wdzydzkich skiej wsi w Juszkach, rzekę Wda i kanał Niepowtarzalna trasa rowerowa pro- Wdy. Długość trasy 48,5 km. Ścieżka ozna- wadzi przez malownicze tereny Wdzydz- kowana za pomocą malowanych zielonych kiego Parku Krajobrazowego, ukazując znaków na drzewach i drogowskazach. piękno przyrody Kaszub Południowych. Przejedziemy na rowerze dookoła słyn- 6 Pętla Przytarnia nego krzyża jezior wdzydzkich, najwięk- Rozpoczynający się w Wielu szlak wiedzie szego kompleksu jeziornego na Kaszu- przez Przytarnię, przy jeziorze Wdzydze, bach, przez lasy, pola, łąki i wsie. Trasa następnie przez gęste bory urozmaicone została wyznaczona tak, by ukazać jak licznymi śródleśnymi jeziorkami i torfowi- Szlak rowerowy dookoła jezior wdzydzkich – Przytarnia najwięcej walorów obszaru Wdzydzkiego skami na górę Chełmice (201,4 m n.p.m.)

62 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 63 Turystyka aktywna Turystyka aktywna

– najwyższe wzniesienie. W miejscowości przejażdżki tą trasą warto skorzystać Wiele warto zwiedzić kalwarię, kościół pw. z platformy obserwacyjnej nad jeziorem św. Mikołaja z zabytkowym wyposażeniem Lipno, zobaczyć bór bagienny nad jezio- z XVIII w. i Muzeum Ziemi Zaborskiej. Po- rami Lipno i Lipionko, jezioro Słupino, nadto warto spojrzeć na Jezioro Wdzydzkie morenowe ukształtowanie terenu w oko- z punktu widokowego w Przytarni (dojście licy Wantochowa, pomniki przyrody: buk ścieżką od przystani dla kajakarzy), zobaczyć w Głuchym Borze, sosna w Leżuchowie ślady żerowania bobrów nad jeziorem Jo- i jałowce nad jeziorem Lipno. Trasa liczy ninko, śródleśne jeziora i oczka wodne wraz 23 km, znajduje się na niej 11 przystan- z torfowiskami w planowanym rezerwacie ków z tablicami edukacyjnymi. Jest ozna- przyrody „Motowęże”, bór chrobotkowy (sie- kowana za pomocą malowanych czarnych dlisko charakteryzujące się runem pokrytym znaków na drzewach i drogowskazach. siwymi porostami – chrobotkami), Chełmice i wąwóz przy zjeździe do Wiela. Trasa liczy Lipuska Trasa Rowerowa 21 km, po drodze 13 przystanków z tablica- Przebieg trasy rowerowej: Lipusz - Muzeum mi edukacyjnymi, ścieżka oznakowana jest Gospodarstwa Wiejskiego „Diabelski Kamień”- za pomocą malowanych czerwonych zna- - „Tuszkowska Matka” - Szklana Huta - Tuszko- ków na drzewach i drogowskazach. wy - Śluza - Jabłuszek - Skwierawy - Borowiec - Papiernia - Karpno-Lipusz - Muzeum. Ukazuje 7 Pętla Lipno elementy przyrodnicze i kulturowe. Długość Malownicza trasa prowadzi wokół jezior trasy 31 km. Lipno, Słupino i Cheb. Pokazuje bogactwo lasów, jezior i łąk, ale też tradycyjnie Lipusz-Wdzydze użytkowane tereny rolnicze. Przedstawia Trasa przebiega przez miejscowości Li- najcenniejsze przyrodniczo fragmen- pusz, Płocice, Loryniec, Czarlina, Wdzydze. Nad jeziorem Raduń ty Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego Poza walorami przyrodniczymi ukazuje oraz tradycję regionalną Kaszub, widocz- ciekawe elementy kulturowe i historyczne ną w zabudowie wsi i rolnictwie. Podczas Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego. Na SZLAKI PIESZE w tak bliskim sąsiedztwie wsi. Można tu po- trasie warto zobaczyć młyn wodny w Lipu- Wokół jeziora Rzuno znać charakter pejzażu Wdzydzkiego Par- szu, jezioro Oczko, pomniki przyrody, np.: Ścieżka biegnie wokół malowniczego je- ku Krajobrazowego i walory przyrodnicze, buk purpurowy w Wawrzynowie, Muzeum ziora Rzuno w gminie Dziemiany, w otulinie w tym wiele chronionych i rzadkich gatun- Gospodarstwa Wiejskiego w Lipuszu, prze- Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego. Prze- ków roślin i zwierząt. Na ścieżce warto zo- łom rzeki Wdy, Muzeum – Kaszubski Park mierzając ten szlak można poznać wiele baczyć: jeziora Jelenie i Niedźwiadek, cha- Etnograficzny i wieżę widokową we Wdzy- zagadnień dotyczących tematyki roślinno- rakterystyczne rynnowe ukształtowanie dzach. Trasa ma 20 km i jest oznakowana za ści wodnej, funkcji lasu, poznać ptaki, ryby, terenu, chronione gatunki mchów widła- pomocą czerwonych znaków na drzewach i ssaki, drzewa i grzyby tam występujące, ków, ols – las bagienny, torfowisko przej- drogowskazach. Na trasie 6 miejsc przystan- a także dowiedzieć się jakie formy ochro- ściowe nad jeziorem Niedźwiadek. Cztero- kowych z tablicami edukacyjnymi oraz zada- ny przyrody ustanowiono na terenie Parku kilometrowa trasa oznakowana za pomocą szona wiata. i jak wygląda geologia i ukształtowanie te- zielonych znaków na drzewach i drogo- renu w okolicach miejscowości Dziemiany. wskazach, ma 8 przystanków z tablicami W Dziemianach wyznaczone zostały Trasa liczy 3 km, oznakowana jest za po- edukacyjnymi, są tu 3 ławki i wiata. dwie trasy rowerowe: A i B. Trasa A liczy mocą żółtych znaków na drzewach i drogo- 29,5 km i prowadzi przez następujące miej- wskazach. Znajduje się na niej 12 przystan- W Juszkach scowości: Dziemiany, Borsztal, Turzonka, ków z tablicami edukacyjnymi. Ścieżka prowadzi po terenie leśnym Kalisz, Słupinko, Dąbrówka, Piechowice, w sąsiedztwie 4 jezior: Długie, Wielkie Dziemiany. Trasa B liczy 37 km i prowadzi We Wdzydzach Oczko, Głęboczko i Mieliste. Warto zo- przez następujące miejscowości: Dziemia- Ścieżka biegnie na północ od Wdzydz, baczyć charakterystyczną zabudowę ny, Dywan, Sominy, Trzebuń, Raduń, Ja- popularnej miejscowości turystycznej. Za- wsi Juszki (wpisana do rejestru zabyt- Pętla Lipno strzębie, Piechowice, Dziemiany. skakuje bogactwem naturalnej przyrody ków nieruchomych woj. pomorskiego),

64 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 65 Turystyka aktywna Turystyka aktywna torfowisko przejściowe, jeziora w pobliżu ki dla owadożernych ptaków, które chronią ścieżki – lobeliowe, z bardzo przejrzystą las przed gradacją szkodników), wilgotne wodą, przybierającą turkusowy odcień łąki nad jeziorem Kramsko Duże. Trasa liczy z powodu bardzo małej ilości substan- 6 km, jest oznakowana za pomocą czerwo- cji odżywczych. Ścieżka o długości 5 km, nych znaków na drzewach i drogowskazach, oznakowana za pomocą malowanych żół- jest na niej 6 przystanków z tablicami edu- tych znaków, 5 przystanków z tablicami kacyjnymi, ławki, wiata. edukacyjnymi i wiata do odpoczynku. Wokół jeziora Schodno Szlakiem Pięciu Jezior Ścieżka prowadzi wokół jezior Schodno Prowadzi przez różnorodne przyrod- i Jezierznia – części planowanego rezer- niczo tereny, ukazując krajobraz lasów, watu przyrody „Dolina Wdy i Trzebiocha”. jezior, łąk, i rzek Wdzydzkiego Parku Torfowiskowy użytek ekologiczny i pomnik Krajobrazowego. Propozycja dla dzieci przyrody to tylko niektóre z atrakcji, które i młodzieży szkolnej, jak i dla dorosłych. spotkamy na ścieżce. Warto zobaczyć rze- Warto zobaczyć jeziora Kramsko Małe, kę Wdę i jezioro Schodno – siedlisko życia Kramsko Duże i Białe, rzekę Dębrznicę troci jeziorowej i wielu gatunków ptactwa i tamę bobrową, ptasią remizę (czyli spe- wodnego, platformę widokową nad jezio- cjalnie wyznaczone i ogrodzone miejsce rem Schodno, z której można prowadzić z nasadzeniami krzewów i drzew nektaro- obserwacje ornitologiczne, użytek ekolo- i owocodajnych, co stwarza idealne warun- giczny Wesków Bagna, wydzielony drzewostan nasienny, ptasią remizę. Ośmiokilo- Widok na okoliczne lasy przy Centrum Kultury Kaszubskiej „Strzelnica” metrowa trasa oznakowana jest czarnymi znakami na drzewach i drogowskazach, jest tu 9 przystanków z tablicami edukacyj- 1 KOŚCIERSKIE SZLAKI NORDIC WALKING 2 Przez Gajówkę Rybaki nymi, ławki i platforma widokowa. Wokół Strzelnicy Wyruszamy ze Strzelnicy i kierujemy się Licząca 3,4 km trasa prowadzi drogami w lewo, wchodząc do lasu. Pokonujemy Życie lasu wokół remizy leśnymi. Po wyjściu z parkingu kierujemy 400 m, docieramy do rozwidlenia dróg, gdzie Poprowadzona przy Zielonej Szkole się w lewo i wchodzimy do lasu. Przez oko- skręcamy w drogę wiodącą pod wiaduktem w Schodnie stanowi bazę dydaktyczną ło 400 m maszerujemy prosto, docierając linii kolejowej, kierując się na Wieprznicę. do prowadzonych warsztatów z dziećmi do rozwidlenia dróg, na którym skręcamy Po 700 m od wiaduktu docieramy do rozwi- i młodzieżą, ale jest również atrakcyjną w lewo, poruszając się wzdłuż torów bie- dlenia dróg i idziemy prosto, aż do krzyża, propozycją dla turystów odwiedzających gnących po prawej stronie. Napotykamy gdzie skręcamy w lewo. Mijamy widoczny Wdzydzki Park Krajobrazowy. W trakcie kolejne skrzyżowanie dróg (przy przejeździe kamienny słupek drogowskazowy po prawej wędrówki ścieżką warto zobaczyć uży- kolejowym) i tu skręcamy w prawo. Prze- stronie i idziemy prosto. Kiedy dotrzemy do tek ekologiczny „Żabińskich Błoto” z od- chodzimy przez przejazd kolejowy i idziemy następnego skrzyżowania dróg, skręcamy nowioną na początku 2010 roku kładką główną drogą. Po przejściu 300 m mijamy w lewo kierując się na Gajówkę Rybaki. Po dydaktyczną, ptasią remizę, paśnik, cie- rozdroże, idąc prosto według oznaczeń i po dotarciu do kolejnego rozwidlenia dróg kawe tablice dydaktyczne, hydrofitową kolejnych 300 m dochodzimy do następne- skręcamy w lewo według oznaczeń. Kieru- oczyszczalnię ścieków w Schodnie (to go skrzyżowania dróg, skręcając w prawo. jemy się na wprost, aż do momentu, kie- wysoko sprawne systemy biologicznego Teraz kierujemy się w stronę Kościerzyny dy dotrzemy do przejazdu kolejowego. Za oczyszczania ścieków, w ich skład wcho- i Strzelnicy. Docieramy do wiaduktu i skrę- przejazdem maszerujemy prosto główną dzą złoża zasiedlone roślinami wodolub- camy w lewo, powracając wspólnym odcin- drogą i po dotarciu do rozdroża (po około nymi, dzięki którym następuje mecha- kiem do Strzelnicy. 700 m) skręcamy w drugą drogę w lewo. niczne oczyszczanie ścieków). Długość Maszerujemy wznoszącą się ku górze dro- trasy 3 km, oznakowana jest za pomocą Poziom trudności: łatwa gą, mijając po lewej stronie tablice ścieżki znaków niebieskich, ma 9 przystanków Długość szlaku: 3,4 km przyrodniczej Kamienna Góra. Po poko- z tablicami edukacyjnymi, ławkę, kładkę Rodzaj dróg: 100% drogi leśne naniu ok. 300 m od tablicy docieramy do Szlak pieszy – Życie lasu wokół remizy dydaktyczną na torfowisku. Czas przejścia: ok. 45 min rozwidlenia dróg, gdzie skręcamy w lewo,

66 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 67 Turystyka aktywna Turystyka aktywna

10 SZLAKI KAJAKOWE pewniając jednocześnie moc niezapomnia- Szlak wodny nad rzeką Wdą nych wrażeń. „Navigo” organizuje spływy Jeden z piękniejszych szlaków krajowych kajakowe po rzekach i jeziorach Pomorza w Polsce. Wypływa z jeziora Wieckie w miej- i Kaszub, m.in.: Wdą, Brdą, Słupią i Łupawą. scowości Śluza w gminie Lipusz i uchodzi do Wisły pod Świeciem. Szlak liczy 211 km. Producent i wypożyczalnia Płynie w większej części przez Bory Tuchol- sprzętu wodnego „Navigo” skie oraz zespół jezior wdzydzkich. Na po- 83-424 Lipusz, ul. Rogali 8 konanie całego szlaku potrzeba ok. 10 dni. tel. 58 687 45 71, kom. 504 061 520 W naszym regionie często uczęszczany www.navigo-kajaki.pl jest jednodniowy odcinek Lipusz-Wdzydze, który obsługiwany jest przez gminną infra- Szlak wodny nad rzeką Trzebiochą strukturę turystyczną. Proponowane trasy Szlak prowadzący do górnego odcinka spływu: szlaku Wdy. Źródła Trzebiochy znajdują się w okolicy wsi Skorzewo. Szlak rozpoczyna Lipusz – Wdzydze się za wsią Skorzewo, poniżej młyna. Moż- (ok. 6 godz. – 21,5 km) na też rozpocząć spływ z jeziora Osuszyno. Borsk – Wojtal (4 godz. – 11 km) Czas trwania spływu 2 dni, trasa 20,4 km. Szlak jest łatwy ale przy niskim stanie wody Produkcja i wypożyczalnia sprzętu miejscami uciążliwy, wymagający holowa- pływającego „Navigo” w Lipuszu nia kajaka. Stanowi krótkie, ciekawe, uroz- Na szlaku NORDIC WALKING Firma P.P.H.U. „Navigo” z Lipusza orga- maicone połączenie z Wdą. Jest to bardzo nizuje spływy kajakowe, jak również pro- urokliwa rzeka, o zmiennym charakterze. maszerując w dół. Docieramy do przejazdu prawej stronie rozciągają się widoki na Je- dukuje sprzęt pływający. Do dyspozycji za- Płynąc Trzebiochą podziwiamy przepiękne kolejowego, przed którym skręcamy w pra- zioro Wieprznickie. Maszerujemy przez ok. interesowanych jest także wypożyczalnia krajobrazy Kaszub, możemy napawać się wo, podążając wzdłuż torów kolejowych po 300 m i skręcamy w lewo zgodnie z ozna- łodzi, kajaków oraz rowerów wodnych. Pro- pięknem natury, które jest praktycznie dla lewej stronie (razem z żółtym szlakiem NW). czeniami. Po pokonaniu 200 m docieramy fesjonalna organizacja spływów zachęca nas na wyłączność. Na szlaku odbywa się Kiedy dotrzemy do wiaduktu kolejowego, do skrzyżowania dróg i kierujemy się drogą do aktywnego wypoczynku na wodzie, za- sporadyczny ruch kajakowy. Osoby zaczy- skręcamy w prawo i kierujemy się w stronę wiodącą do Garczyna. Maszerujemy około Strzelnicy. 600 m i kiedy dotrzemy do rozdroża, skrę- camy w lewo, mijając zabudowania mły- Poziom trudności: średnia na-elektrowni wodnej. Za chwilę skręcamy Długość szlaku: 7,1 km w prawo i po 300 m w lewo. Maszerujemy Rodzaj dróg: 100% drogi leśne w górę. Po prawej stronie widoczne jest Czas przejścia: ok. 1,5 godz jezioro Garczyn. Docieramy do kolejnego skrzyżowania dróg (po ok. 600 m) i skręca- 3 Przez Wieprznicę my w prawo kierując się w stronę Gajówki Wyruszamy ze Strzelnicy i kierujemy się Rybaki. Mijamy zabudowania i napotykamy w lewo. Mijamy tablicę informacyjną ścież- kolejne rozwidlenie dróg. Skręcamy w lewo ki dydaktycznej. Pokonujemy ok. 400 m i idziemy prosto aż dotrzemy do przejazdu i docieramy do rozwidlenia dróg. Skręcamy kolejowego. Za przejazdami maszerujemy w drogę prowadzącą pod wiaduktem linii prosto drogą główną i po dotarciu do skrzy- kolejowej, kierując się w stronę Wieprznicy. żowania skręcamy w lewo, powracając do Docieramy do skrzyżowania dróg, na któ- Strzelnicy zgodnie z oznaczeniami. rym szlak zielony odbija w lewo, a my idziemy prosto. Na rozwidleniu dróg przy krzyżu Poziom trudności: trudna skręcamy w prawo, idąc dalej prosto przez Długość szlaku: 9,6 km ok. 1,3 km. Wychodzimy z lasu i kierujemy Rodzaj dróg: 100% drogi leśne się w stronę zabudowań wsi Wieprznica. Po Czas przejścia: ok. 2 godz Szlak wodny nad rzeką Wdą w okolicach Borska

68 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 69 Turystyka aktywna Turystyka aktywna nające przygodę z kajakarstwem bez proble- kaszubskimi rzekami, sprzęt pływający, in- mu sobie poradzą na rzece. Jedyny problem struktaż oraz zwiedzanie starego młyna. mogą stanowić przenoski, które napotkamy. Proponowane trasy spływu: Kajaki Kaszuby – www.kajakimlyn.pl Korne 18, 83-407 Łubiana Szlakiem Graniczna-Trzebiocha: tel. 607815317, 609351095 jezioro Garczyn – jezioro Wdzydze [email protected] (21 km – 8 godz.) Trzebiochą: Rybaki – Loryniec 9 Szlak wodny nad rzeką Wierzycą (6 km – 3 godz.) Malownicza i różnorodna natura oraz wie- Trzebiochą i Wdą: Rybaki – Wdzydze le zabytków na szlaku z roku na rok przy- (16 km – 6 godz.) ciągają coraz więcej miłośników spływów kajakowych. Źródło rzeki znajduję się na 11 „Kajaki Młyn” Wzgórzach Szymbarskich, lecz możliwość Organizator spływów kajakowych „Kaja- spłynięcia kajakiem następuje od 141 km ki Młyn” ma swoją siedzibę tuż nad rze- na jeziorze Wierzysko k. Kościerzyny. Uchodzi ką Borowa, przy starym młynie wodnym zaś ona do Wisły w miejscowości Gniew, gdzie w Kornem. Jest to praktycznie początek największe wrażenie na turystach robi świet- szlaku Borowa - Pilica - Graniczna - Trze- nie zachowany zamek krzyżacki. Ruiny zamku biocha - Wda. Przy przystani „Kajaczkowo” krzyżackiego znajdziemy też w miejscowości do dyspozycji turystów miejsce na ognisko Zamek Kiszewski. Na szlaku spotkamy również Spływ kajakowy i grill, pole namiotowe oraz parking. Firma liczne stare młyny, najczęściej przekształcone „Kajaki Młyn” zaprasza na spływy kajako- w elektrownie wodne. Występowanie elek- i cisza Wierzycy mile zaskoczyła wielu tury- rzyca i Wda, płynące pośród kaszubskich we, fantastyczną zabawę w gronie przy- trowni wiąże się z wysokim spadem oraz stów wybierających ten sposób spędzania borów oraz między malowniczymi łąkami, jaciół i rodziny, przygodę, bliskość natury na niektórych odcinkach reżimem przy- czasu wolnego. Część rzeki leży w obszarze panująca dookoła cisza wraz z nieprzecięt- i niezapomniane chwile oferując spływy pominającym górski charakter rzeki. Dzicz chronionym Natura 2000, na tym etapie spo- nym krajobrazem, tworzą idealną harmo- tkamy wiele gatunków roślin i zwierząt będą- nię, w której można całkowicie odpocząć cych pod ścisłą ochroną oraz rzadko wystę- z dala od codziennego życia. „Czôłenkò” pujących w innych regionach Polski. oferuje także Nordic Walking pod okiem instruktora a także pole przygotowane pod Proponowane trasy spływu: paintball i kulę do zorbingu. Stara Kiszewa – Górne Maliki (3 godz. – 8 km) Wypożyczalnia sprzętu kajakowego Stara Kiszewa – Pogódki „Czôłenkò” (5-6 godz. – 15 km) 83-430 Stara Kiszewa, ul. Kościerska 15 Stary Bukowiec – Stara Kiszewa kom. 727 904 120 (4 godz. – 10 km) www.czolenko-kajaki.pl

Wypożyczalnia sprzętu wodnego Szlaki Jezior Kościerskich „Czôłenkò” w Starej Kiszewie Spływy kajakowe można organizować Siedziba znajduje się w miejscowości, nie tylko na rzekach. Na terenie powiatu przez którą przepływa rzeka Wierzyca. popularny jest także szlak jezior kościer- Nazwa firmy wywodzi się z języka kaszubskich, który tworzą bardzo malowniczo po- skiego, w którym „czôłenkò” oznacza łódkę, łożone leśne jeziora: Graniczne, Garczyn, kajak. Firma głównie zajmuje się wypożycza- Wieprznickie, Sudomie i Żołnowo. Połączo- niem sprzętu do uprawiania turystyki kaja- ne są urokliwymi ciekami i rzeką Trzebio- kowej oraz pomocą w organizacji spływów chą, którą można dopłynąć do Wdy i dalej po rzekach województwa pomorskiego. do Wdzydz. Trasa dwu-, sześciodniowa, Szlak wodny nad rzeką Wierzycą w okolicy Zamku Kiszewskiego Przepiękne i urokliwe rzeki, jakimi są Wie- w zależności od kierunków pływania.

70 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 71 Turystyka aktywna Turystyka aktywna

SZLAKI KONNE łacowego w Zamku Kiszewskim, a w Starej NARCIARSTWO BIEGOWE Kościerzyna – Wygonin Kiszewie – kościół neogotycki z 1891 r. Narciarstwo klasyczne przeżywa teraz Szlak łączy Kościerzynę z trasami w ko- okres swojej ponownej świetności i staje się ciewskiej części regionu. Prowadzi w więk- Trasa liczy 26,0 km coraz bardziej popularne wśród miłośników szości leśnymi drogami, duktami, jest też (w powiecie kościerskim ok. 11 km). białego szaleństwa. Z roku na rok do biegó- kilka odcinków asfaltowych wiodących wek przekonuje się coraz więcej ludzi. Żeby przez miejscowości. Prawie w całości trasa Stara Kiszewa – Huta Kalna swobodnie korzystać z tras biegowych i doce- ta wpisuje się w obszar Wdzydzkiego Parku Trasa rozpoczyna się przy Hotelu „Wro- nić tę dyscyplinę sportu wcale nie trzeba być Krajobrazowego, gdzie napotykamy liczne ta Kaszub” w Starej Kiszewie i początko- wyczynowcem. Na biegówki wybrać może jeziora, kąpieliska i miejsca do odpoczynku. wo przez kilkadziesiąt metrów prowadzi się praktycznie każdy i praktycznie wszędzie. asfaltem, a potem już drogą gruntową do Tereny powiatu kościerskiego sprzyjają zimą Trasa o długości 26,2 km. Przebiega przez wsi Wygonin. Tu styka się ze szlakiem C uprawianiu narciarstwa biegowego pośród miejscowości: Kościerzyna – Rotembark i prowadzi dalej, objeżdżając od północne- lasów, pól, łąk, a także na jeziorach. Gospoda- – Juszki – Olpuch – Konarzyny – Wygonin. go zachodu malownicze jezioro Wygonin. Kulig ze Stadniny „Kaszebsczi Rodeo” przy Domu rze Domu Gościnnego „Guzkówka” w Sycowej Wczasowym „Helena” we Wdzydzach Od kąpieliska znaki biegną dalej na połu- Hucie chętnie „zaszczepią” pasję biegania na Krąg – Stara Kiszewa dnie do Bartla. jęć hipoterapeutycznych. Poprzez hipoterapię nartach u niejednych turystów. „Guzkówka” Ten odcinek szlaku prowadzi z Kręgu rehabilituje się osoby z dysfunkcjami narządu uczestniczy bowiem w programie „Pensjonat koło Starogardu do Starej Kiszewy, po dro- Całkowita długość trasy to 24,1 km ruchu jak i niepełnosprawne intelektualnie. przyjazny biegówkom”, co oznacza, iż posiada- dze mijając miejscowości: Wałdówko, Koź- (w powiecie kościerskim ok. 6,5 km). Zimą, poprzez pełne wrażeń kuligi, dla ją dodatkowe atuty dla narciarzy biegowych min, Maliki Górne, Lipy, Chwarzno i Zamek Przebiega przez miejscowości: Stara Ki- urozmaicenia z pochodniami, turyści mają w postaci dogodnej lokalizacji (najchętniej Kiszewski. Niedaleko Góry wchodzi na te- szewa – Wygonin – Bartel Wielki – Stu- okazję się przekonać, jak piękne są Kaszuby w bezpośrednim sąsiedztwie tras do narciar- ren powiatu kościerskiego malowniczą do- dzienice – Piece – Huta Kalna. w śnieżnej bieli. Stadniny zlokalizowane na stwa biegowego), schowka na narty oraz spe- liną rzeki Wierzycy, przekraczając tę rzekę terenie powiatu kościerskiego oferują swym cjalnych rabatów dla członków Towarzystwa od czasu do czasu. Jeden z ciekawszych od- Jazda konna staje się coraz bardziej popu- gościom szeroki wachlarz możliwości: ku- Narciarskiego „Biegówki”. cinków to ten pomiędzy Malikami a Lipami: larną formą spędzania wolnego czasu. Staj- lig konny z zaprzęgiem, jazda w saniach lub leśne drogi, śródleśne polany, łąki... Po dro- nie, stadniny i ośrodki jeździeckie oferują nie na sankach, ponadto w czasie lub po kuligu Dom Gościnny „Guzkówka” dze mijamy Chwarzno z dworem z XIX w. tylko standardową jazdę czy naukę jazdy kon- ognisko w lesie, pieczenie kiełbasek, zabawy 83-406 Wąglikowice, Sycowa Huta 29 oraz pozostałości założenia zamkowo-pa- nej. Specjalizują się także w prowadzeniu zana śniegu i wiele innych. Jednym zdaniem: Tel: 601 406 176, 605 619 077 niezapomniane wrażenia, duża porcja roz- www.guzkowka.pl rywki i świetna zabawa – gwarantowane.

Stadnina KASZËBSCZI RODEO przy Domu Wczasowym „Helena” 83-406 Wąglikowice, Wdzydze 41-43 tel. 58 686 13 08 www.helena.kaszuby.pl

STAJNIA PALUCH 83-400 Kościerzyna, ul. Klasztorna 39 tel. 58 686 42 58, kom. 536 019 733 www.stajniapaluch.prv.pl

Ośrodek Jeździecki PEGAZ Izabella Podpora 83-425 Dziemiany, ul. Górna 3 kom. 601 84 71 39 Ośrodek Jeździecki „Pegaz” w Dziemianach www.pegazdziemiany.pl Narciarstwo biegowe

72 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 73 TURYSTYKA KULTUROWA

Ciągłe poszukiwanie czegoś nowego i czegoś innego sprawia, że rośnie zainteresowanie turystyką na terenach pozamiejskich. Tury- styka kulturowa na obszarach wiejskich pozwala poznać dziedzictwo kulturowe danego regionu, przejawiające się m.in. w elementach twórczości ludowej, tradycjach kuchni regionalnej czy uczestniczeniu w najrozmaitszych wydarzeniach regionalnych. W powiecie ko- ścierskim nie brakuje okazji, aby się rozerwać. Batalia Napoleońska, Międzynarodowy Festi- wal Folkloru czy Jarmark Wdzydzki – to tylko niektóre z wydarzeń, które na stałe zagościły w corocznym kalendarzu imprez. Zespoły folklorystyczne, muzycy, twórcy ludowi, ma- larze, rzeźbiarze, plecionkarze czy fotograficy nieustannie czerpią wenę do kontynuowania swych pasji z regionu, w którym żyją na co dzień. Powiat kościerski bowiem to nie tylko zachwycające swym pięknem krajobrazy, ale też kultura obyczajowa Kaszubów. Pielęgno- wanie duchowej i materialnej kultury tego miejsca pozwala zachować jego odrębność 74 regionalną, co umożliwia turystom atrakcyjne75 i pełne wrażeń spędzenie wolnego czasu. Turystyka kulturowa Turystyka kulturowa

gry i zabawy, a dla poszukiwaczy regionalnych zapachów i smaków prawdziwą grat- Wydarzenia ką są pokazy kulinarne oraz degustacje regionalnych potraw.

Batalia Napoleońska widowiskowe wydarzenie. Warto odwiedzić Międzynarodowy Festiwal Folkloru Widowisko, którego organizatorem jest obóz i przekonać się na własnej skórze, jak Międzynarodowy Festiwal Folkloru jest Muzeum Narodowe w Gdańsku, odbywa ciężkim żywotem obdarował los polskiego jedną z największych imprez folklorystycz- się w sierpniu każdego roku w Będomi- żołnierza walczącego u boku Napoleona nych na Kaszubach. W ciągu tygodniowej nie i zapewnia realne spotkanie z histo- Bonaparte o wolność ojczyzny. Wstęp na imprezy można zobaczyć zespoły zarów- rią. Za sprawą pasjonatów, którzy wcielają teren widowiska jest całkowicie bezpłatny, no z Kaszub, jak i z innych części świata, się w role żołnierzy, można poczuć się jak a przez cały czas trwania imprezy czynne czasem tak egzotycznych, jak Chiny, Indie, na XIX-wiecznym polu bitwy. Impreza ma jest także Muzeum Hymnu Narodowego. Meksyk czy Turcja. Występy odbywają się charakter europejski i skupia miłośników jednocześnie na kilku scenach w różnych epoki napoleońskiej. Podczas inscenizacji Bieg Mazurka Dąbrowskiego częściach Kaszub. W ramach tego festiwa- odtwarzany jest klimat wojennych realiów Impreza sportowo-patriotyczna pod na- lu występują zespoły z całego świata, które zarówno na polu bitwy, jak i w obozie. Za- zwą „Bieg Mazurka Dąbrowskiego” przy prezentują widzom swoje obyczaje, muzy- proponowana przez organizatorów for- Muzeum Hymnu Narodowego w Będomi- kę, taniec, śpiew i stroje. Cała impreza to ma umożliwia podpatrzenie zasad pro- nie organizowana jest nieprzerwanie od Jarmark Wdzydzki niezwykle barwne i spektakularne wido- wadzenia dawnych wojen. Taktyka, praca 1983 roku. Ma charakter biegów przełajo- wisko, pozwalające licznie zgromadzonym w sztabie, działanie szpitala polowego czy wych na terenach wytyczonych wokół dwor- we wrześniu (miesiącu urodzin gen. Józe- widzom poznać zwyczaje i kulturę ludzi w końcu reakcje walczących ludzi – to głów- ku Wybickich. Adresowana jest głównie do fa Wybickiego). Co roku uczestniczy w niej z całego świata. Celem tego festiwa- ne elementy charakteryzujące to bardzo dzieci i młodzieży. Odbywa się corocznie ponad 1000 amatorów biegania. Oprócz ry- lu jest aktywizowanie ludzi kochają- walizacji sportowej uczestnicy biorą udział cych swój folklor i swoją tradycję. Ze- w prawdziwie patriotycznym pikniku z ce- społy z różnych stron świata nie tylko remoniałem olimpijskim. Nie brakuje też koncertują się na scenicznych wystę- imprez towarzyszących temu wydarzeniu: pach, ale też spędzają ze sobą całe dni, występy zespołów regionalnych, festyn re- ucząc się od siebie nawzajem tradycji kreacyjny, pokazy pożarnicze i policyjne etc. rękodzieła ludowego, muzykowania, a nawet gotowania. Cały festiwal to nie- Jarmark Wdzydzki zwykle piękny i barwny korowód będący Jarmark Wdzydzki to największa im- hołdem dla tradycji różnych kultur. Głów- preza folklorystyczna na Kaszubach, od nym organizatorem imprezy są gminy lat odbywająca się na terenie Muzeum Brusy i Karsin, a inauguracja już od lat od- – Kaszubskiego Parku Etnograficznego bywa się w Wielu. im. T. i J. Gulgowskich we Wdzydzach. W trakcie dwudniowej imprezy prezentu- Rekonstrukcja wkroczenia wojsk je się folklor kaszubski, wystawy i sprze- polskich do Kościerzyny 31.01.1920 r. daż rękodzieła prac twórców ludowych, Coroczne obchody wkroczenia wojsk pol- artystów, rzemieślników i rękodzielni- skich do Kościerzyny to doskonała okazja do ków z Pomorza i innych regionów Pol- świętowania tak ważnego wydarzenia, które ski. Pokazy i warsztaty wiejskich zajęć dokonało się 31 stycznia 1920 roku. Wtedy i rzemiosł, sztuki ludowej i rękodzieła to do miasta wmaszerowały wyzwalające umilają czas odwiedzającym. Jarmarkowi Pomorze na podstawie porozumień Trakta- towarzyszą występy zespołów folklory- tu Wersalskiego wojska gen. Hallera witane stycznych, kabaretów , koncerty muzyki owacyjnie przez lokalną społeczność oraz klasycznej na zabytkowych instrumentach polskie władze. Na pamiątkę tego wydarze- oraz koncerty wokalne. W trakcie trwania nia corocznie na kościerskim rynku w ostat- Batalia Napoleońska imprezy organizowane są także konkursy, nią niedzielę stycznia mieszkańcy miasta

76 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 77 Turystyka kulturowa Turystyka kulturowa spotykają się, aby celebrować kolejny jubile- Kaszubski Festiwal Folkowy dawnictw literatury kaszubskiej i pomor- usz, który uświetnia rekonstrukcję tego wy- „Kaszëbe FOLK – ROCK” skiej oraz stwarzanie im możliwości nawią- darzenia w postaci wjazdu do miasta kawale- Kaszubski Festiwal Folkowy „Kaszëbe FOLK zania kontaktów i współpracy z autorami rzystów II Pułku Szwoleżerów Rokitniańskich. – ROCK” to niecodzienny projekt muzyczny, i wydawcami. który na stałe wpisał się już w tradycję imprez Dni Kościerzyny kulturalnych Kościerzyny. Impreza odbywa „Kościerzyna za pół ceny” Sztandarową imprezą cykliczną, odbywa- się od 2008 roku w każdy pierwszy weekend Co roku w każdy ostatni weekend marca jącą się co roku w lipcu, są „Dni Kościerzy- sierpnia, a swą muzyczną ideą przyciąga licz- oraz ostatni weekend września odbywa się ny”. Bogaty program kulturalny, rozrywkowy ne tłumy miłośników muzyki folkowej nie tyl- akcja promocyjna „Kościerzyna za pół ceny”. i muzyczny skierowany do mieszkańców i tu- ko z naszego regionu. Przez festiwal przewi- Jest to czas odkrywania kulinarnych i rekre- rystów stanowi ciekawą formę relaksu. Pre- nęło się do tej pory wielu znanych artystów, acyjnych walorów miasta. W programie poja- zentacja dorobku kulturalnego kościerzaków, takich jak Redlin, Czesław Śpiewa, Orkiestra wiają się dziesiątki atrakcji dostępnych za pół występy lokalnych zespołów, gwiazd polskiej Świętego Mikołaja, DePress, Trebunie Tutki, ceny wsparte licznymi wydarzeniami kultu- i zagranicznej sceny muzycznej są zawsze nie Żywiołak, Elena Rutkowska, Czeremszyna ralnymi. lada atrakcją przyciągającą tłumy wczasowi- i wielu innych. Festiwal ten nie tylko promu- czów i miejscowych. Dni Kościerzyny to duża je i kultywuje tradycje kultury kaszubskiej, Tydzień kuchni kaszubskiej i spektakularna impreza, w której udział biorą ale też prezentuje piękno i odrębność in- Chcąc poznać prawdziwe bogactwo sma- wybitne gwiazdy sceniczne, zajmujące czoło- nych grup etnicznych. Występom gwiazd ków kuchni kaszubskiej warto odwiedzić we miejsca w radiowych listach przebojów. towarzyszą zawsze liczne stoiska twórców Kościerzynę w trzecim tygodniu sierpnia. To W tych dniach, w całym niemal mieście miesz- ludowych, stoiska warsztatowe, przy których idealna okazja, aby podczas wędrówki po kańcy mogą znaleźć wiele ciekawych atrakcji można samodzielnie zmierzyć się z rzemio- miasteczku kaszubskim zasmakować rozma- o charakterze kulturalno-rozrywkowym. Od- słem i sztuką ludową Kaszub. Dużą atrakcją itych dań kuchni regionalnej, karmiąc zmysły bywają się liczne koncerty, konkursy, turnieje są też stoiska gastronomiczne serwujące unoszącym się w powietrzu smakowitym za- oraz zabawy sportowe z nagrodami. tradycyjne potrawy regionalne. pachem potraw tworzonych według tradycyjnej receptury. Targi Książki Kaszubskiej i Pomorskiej „Costerina” Puchar Jezior Wdzydzkich Targi Książki Kaszubskiej Puchar Jezior Wdzydzkich to największa i Pomorskiej „Costerina” amatorska impreza żeglarska w Polsce. Co Targi Książki Kaszubskiej i Pomorskiej roku staruje prawie 150 załóg – uczestni- „Costerina” to cykliczna impreza literacka cząc w kilkunastu imprezach żeglarskich organizowana od 2000 roku na kościerskim w sezonie. Nasz puchar jest fenomenem na rynku. Inicjatorem targów jest burmistrz skalę Polski. Wspaniała żeglarska atmos- i Rada Miasta Kościerzyna oraz Bibliote- fera, wysoki poziom regat, niesamowita ka Miejska im. ks. Konstantego Damrota otoczka okołopucharowa powoduje, że lu- w Kościerzynie, a głównym pomysłodaw- dzie zjeżdżają z najdalszych zakątków kra- cą całego przedsięwzięcia jest prof. zw. dr ju, chcąc uczestniczyć w naszym żeglarskim hab. Tadeusz Linkner, który nadal aktywnie święcie. Magia jezior wdzydzkich przyciąga realizuje swój pomysł, będąc przewodni- wielu kibiców, rodziny uczestników i wszyst- czącym komisji oceniającej publikacje zgło- kich tych, którzy fascynują się żeglarstwem. szone do konkursu. Od początku istnienia W realizację tego przedsięwzięcia zaanga- targów autorzy i wydawcy ubiegają się żowane jest Wdzydzkie Towarzystwo Że- w konkursach o nagrodę „Remusowej Kary” glarskie oraz kilkadziesiąt osób działających w kategorii wydawnictw literatury kaszub- na zasadach non profit. Imprezy związane skiej i pomorskiej. Zdobycie takiej nagrody z Pucharem Jezior Wdzydzkich to m.in. Re- stanowi prestiż dla danego wydawnictwa, gaty o Puchar Stolema, Regaty Largo, Rega- o czym nagrodzeni autorzy informują na ty o Puchar Stanicy Wodnej PTTK, Puchar obwolutach swoich książek. Nadrzędnym Polski PPJK, Błękitna Wstęga oraz Regaty Międzynarodowy Festiwal Folkloru celem targów jest promocja autorów i wy- Srebrna Szekla.

78 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 79 Turystyka kulturowa Turystyka kulturowa Zespoły, ludzie i twórcy ludowi

1 Zespół Pieśni i Tańca „Kaszuby” go na Kaszubach gawędziarza, wielewia- nina, Edmunda Konkolewskiego. Zespół „Kaszuby” działa przy Oddziale Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego Wiele-Karsin, a finansowany jest przez Urząd Gminy w Karsinie.

Zespół „Kaszuby” Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie Oddział Wiele-Karsin 83-441 Wiele, ul. Wicka Rogali 25 tel. 58 687 33 45

2 Zespół folklorystyczny „Kaszubskie Nuty” Zespół folklorystyczny „Kaszubskie Puchar Jezior Wdzydzkich Nuty” powstał w 1992 roku. Grupa wy- Założycielami zespołu są Urszula i Zbi- wodzi się z Nowego Klincza, gdzie już Majówka i autorytetów (życie i działalność Józefa gniew Studzińscy. Opracowują aranżację, z generałem Józefem Wybickim Wybickiego, jego związki z Polską i Kaszu- wokal i stronę muzyczną wykonywanych Rajd i Konkurs p.n. „Majówka z genera- bami), a także poznanie piękna ziemi ka- przez zespół utworów. W zespole śpiewa łem Józefem Wybickim, czyli wyprawa po szubskiej. 25 chórzystów, tańczy pięć par, a akom- generalskie epolety” jest imprezą cykliczną, W imprezie udział biorą szkolne zespoły paniament tworzy sześcioosobowa kape- skierowaną w głównej mierze do uczniów 3-osobowe ze wszystkich typów szkół oraz la. „Kaszuby” każdego roku występują na szkół podstawowych, gimnazjalnych i po- grupy pozaszkolne i osoby indywidualne. wielu uroczystościach regionalnych (pa- nadgimnazjalnych. Majówka co roku cieszy Zadaniem drużyn jest pokonanie jednej triotycznych i religijnych), przeglądach, się dużym zainteresowaniem i jest atrak- z trzech przygotowanych tras: rowerowej festiwalach, a także biesiadach, festynach cyjną formą spędzenia czasu wolnego. Im- (ok. 25 km), pieszej (ok. 15 km) oraz nor- i piknikach na całym Pomorzu, ale przede preza jest także przykładem bardzo dobrej dic walking (ok. 15 km – indywidualnie dla wszystkim zespół daje oprawę artystycz- współpracy między samorządem powiatu osób dorosłych). Podczas pokonywania ną wszelkim działaniom podejmowanym kościerskiego i powiatu kartuskiego. Jej trasy uczestnicy odpowiadają na pytania na terenie gminy Karsin. Od 2002 roku głównymi organizatorami są: Starostwo oraz wykonują specjalnie przygotowane zespół jest współorganizatorem Między- Powiatowe w Kościerzynie, Starostwo Po- zadania. narodowego Festiwalu Folkloru „Dni Kul- wiatowe w Kartuzach, Zrzeszenie Kaszub- Corocznie rozpoczęcie i zakończenie raj- tury Kaszubskiej” w Wielu. Każdego roku sko-Pomorskie Oddział Stężyca, Dwór Ro- du odbywa się w w Muzeum Hymnu Naro- występuje m.in. na Jarmarku Wdzydzkim, dziny Wybickich w Sikorzynie – właściciele dowego w Będominie oraz dworze rodziny Turnieju Gawędziarzy Kaszub i Kociewia Maria i Leszek Zakrzewscy, Muzeum Hym- Wybickich w Sikorzynie. w Wielu czy w Centrum Edukacji i Promo- drugie pokolenie mieszkańców wsi zwią- nu Narodowego w Będominie. cji Regionu w Szymbarku. W 2008 roku zało swoje życie z zespołem. W „Kaszub- Celem imprezy jest kształtowanie po- Więcej informacji na temat wydarzeń zespół nagrał w Polskim Radiu Koszalin skich Nutach” występują dzieci i młodzież staw patriotycznych i obywatelskich po- można znaleźć na stronie: swoją pierwszą płytę, na której znalazło w wieku od 7 do 17 lat. „Kaszubskie Nuty” przez odkrywanie w historii wzorców http://lot-sercekaszub.pl/?v=wydarzenia sie 26 utworów oraz recytacje najstarsze- są zespołem, który wyrósł z pasji mu-

80 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 81 Turystyka kulturowa Turystyka kulturowa zycznej pani Krystyny Freda, kierownika program. Kaszubski Zespół Pieśni i Tań- cie kościerskim, na terenie kraju oraz artystycznego (a także nauczyciela muzy- ca „Kościerzyna” może poszczycić się w trakcie wyjazdów zagranicznych. ki i nauczania początkowego w lokalnej ogromną liczbą występów na terenie szkole). Przez 20 lat zespół jest godnym kraju i na świecie. Zespół Pieśni i Tańca „Młoda Kościerzyna” ambasadorem kaszubszczyzny, wizy- Powiatowe Centrum Młodzieży tówką nie tylko gminy i całego regionu, Kościerzyna, ul. Długa 31 w Garczynie nie czekając na splendory, a troszczy się tel. 58 686-23-63 Garczyn 1, 83-400 Kościerzyna jedynie o swoją „małą ojczyznę”. Grupa kierownik Zespołu: tel. 58 686 40 98 ma już liczne osiągnięcia na swoim kon- Anna Ziomkowska cie. Prezentuje kulturę Kaszub nie tylko kom. 600 777 900 5 Zespół Tańca Nowoczesnego w Polsce, ale i za granicą. Zespół uświet- „Paradise” niał uroczystości o charakterze religijnym, 4 Zespół Pieśni i Tańca stanowił oprawę mszy świętych, konkur- „Młoda Kościerzyna” sów poezji maryjnej oraz występował Zespół Pieśni i Tańca „Młoda Ko- dla Ojca Świętego. Należy też dodać, że ścierzyna” jest zespołem folklory- zespół brał udział w licznych nagraniach stycznym z 40-letnią tradycją kulty- telewizyjnych i radiowych, takich jak: wowania kultury kaszubskiej wśród „Kawa czy herbata”, „TIK-Tak”, „Przysta- mieszkańców powiatu kościerskiego, jak nek Dwójki” czy „Agrolinia”. „Kaszubskie i poza jego granicami. W zespole tańczy Nuty” reprezentowały swój region tak- i śpiewa ok. 50 dziewcząt i chłopców, że na targach EXPO 2000 w Hanowerze, a przygrywa mu kapela Dreche. Założycie- na Festiwalu Europeische Jugendwoche w Burg- Ludwgstein oraz na Międzyna- rodowym Festiwalu w Marburgu. Naj- nowszym uhonorowaniem dla „Kaszub- skich Nut” jest odznaka „Zasłużony dla Amatorska grupa taneczna powstała Kultury Polskiej” od Ministra Kultury Wybickiego. Przez ten reprezentacyjny w listopadzie 2001r. i działa przy Domu i Dziedzictwa Narodowego, pana Bog- zespół folklorystyczny Kaszub południo- Kultury w Karsinie. W skład grupy wcho- dana Zdrojewskiego. „Kaszubskie Nuty” wych przewinęło się już przeszło tysiąc dzą uczennice Zespołu Szkół nr 1 w Kar- to zespół znany nie tylko w Gminie Ko- osób kultywujących pieśni i tańce regio- sinie i Zespołu Szkół nr 2 w Wielu oraz ścierzyna, ale też na całych Kaszubach, nu. Zespół jest laureatem wielu festiwali uczennice ze szkół podstawowych z Czer- a nawet na arenie ogólnopolskiej. Jako i przeglądów. W 2009 roku zespół otrzy- ska. Obecnie „Paradise” liczy 60 osób reprezentacyjny zespół artystyczny mał Grand Prix XI Przeglądu Zespołów i jest podzielony na 3 kategorie wiekowe: Gminy Kościerzyna „Kaszubskie Nuty” Kaszubskich w Wierzchucinie, natomiast do 11 lat, do 15 lat, powyżej 15 lat. Od zawsze aktywnie uczestniczą w najważ- w 2012 roku – certyfikat CIOFF, Grand 2005 r. zespół jest członkiem Polskiej Fe- niejszych gminnych uroczystościach Prix Nestia Festival 2012 w Bułgarii oraz deracji Tańca. „Paradise” zajmuje się ta- – muzyką, śpiewem i tańcem ozdabiając główną nagrodę za najlepsze widowisko lami zespołu byli Zyta Paszylk i Jerzy Brzo- kimi kategoriami tańca, jak: taniec współ- oficjalne i mniej oficjalne spotkania. artystyczne. O jego wysokich walorach skowski, którzy prowadzili go przy Szkole czesny, hip-hop, disco dance, disco show artystycznych świadczy także akredyta- Podstawowej Nr 3 w Kościerzynie. Obec- i dance show. Grupa ma na swoim koncie Zespół folklorystyczny „Kaszubskie Nuty” cja międzynarodowej organizacji CIOFF. nie „MK” działa w ramach sekcji Powia- liczne sukcesy o randze wojewódzkiej, Szkoła Podstawowa w Nowym Klinczu Zespół prezentuje cztery suity taneczne: towego Centrum Młodzieży w Garczynie, ogólnopolskiej i międzynarodowej. 83-400 Kościerzyna, Nowy Klincz 8 suitę kaszubską, suitę rybacką, suitę we- a zajęcia odbywają się pod okiem Alicji tel. 58 686 35 14 selną – „Kaszëbsci wrëje” oraz suitę pa- Prądzińskiej (zajęcia taneczne) i Jana Wery Zespół Tańca Nowoczesnego „PARADISE” triotyczną w strojach z czasów powstania (sfera muzyczna i wokalna). „MK” jest lau- Dom Kultury w Karsinie 3 Zespół Pieśni i Tańca „Kościerzyna” Księstwa Warszawskiego. Zespół szczyci reatem wielu konkursów i przeglądów 83-440 Karsin, ul. Strażacka 1 Kaszubski Zespół Pieśni i Tańca „Ko- się sporym zapleczem dzieci i młodzie- twórczości regionalnej i dziecięcej. Pre- tel. 58 687 30 67, 58 687 31 18 ścierzyna” od samego początku swego ży, jako jeden z nielicznych posiada zentując własne układy choreograficzne Instruktor zespołu: Iwona Laska istnienia, tj. od 1974 roku, związany jest też własną ekipę absolwencką, zwaną w pięknych strojach kaszubskich, uświet- kom. 606 255 505 z Kościerskim Domem Kultury im. Józefa „oldboyami”, którzy prezentują własny nia swymi występami imprezy w powie-

82 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 83 Turystyka kulturowa Turystyka kulturowa

6 7 8 9 Big Band „Freddens” Urszula Zimorska – „Zula” Ryszard Rosławski Józef Ciężki i Galeria „Odyseja“ Big Band Freddens to formacja muzyczna, Urszula Zimorska maluje od 17 lat, głów- Artysta ze Starej Kiszewy dawniej zaj- Józef Ciężki jest malarzem-rzeźbia- która powstała w 1989 roku w Kościerzynie. nie techniką olejną. Zajmuje się również mował się kowalstwem artystycznym. rzem. Urodził się na Śląsku, ale jego ro- Jego założycielem i wieloletnim dyrygentem sztuką użytkową – techniką decoupage Obecnie maluje różnymi technikami, taki- dzina osiedliła się na Kaszubach, w Łubia- był nieżyjący już Zygfryd Daszkowski. Dzięki a także malowaniem na szkle. Jej głów- mi jak: malarstwo olejne, akwarela, paste- nie. Uczęszczał do szkoły podstawowej swojej wytrwałości i zaangażowaniu powołał ną inspiracją są pejzaże i martwa natura. le i akryl. Jego domeną jest wykonywanie w Kościerzynie. Po jej ukończeniu wy- do życia niezwykły zespół muzyczny, złożony Uczestniczy w licznych plenerach, organizo- nietypowych ram do swoich prac. Intere- jechał do Lublina, gdzie kontynuował wanych m.in. przez Starostwo Powiatowe suje go głównie tematyka martwej natury, naukę w Państwowym Liceum Sztuk w Wejherowie, Ostródzie i innych. Ilustra- pejzaże, zwierzęta, a także portrety. Jest Plastycznych, po czym kolejne dwa lata cje pani Urszuli zamieszczane są również spędził na wydziale malarstwa na Uni- w książkach wydawanych m.in. przez bi- wersytecie Marii Curie-Skłodowskiej bliotekę w Bolszewie. Na uwagę zasługuje w Lublinie. Wyjechał do Paryża, gdzie uczył także udział „Zuli“ w plenerze tematycz- się w prywatnej szkole sztuki profesora nym, zainspirowanym książką kaszubskie- Borowczyka. Od 2008 roku mieszka we go autora – Augustyna Necla pt. „Krwawy Wdzydzach, gdzie wybudował drewniany sztorm“. Od trzech lat malarka prowadzi dom, w którym ma dwie pracownie i pro-

z ludzi z pasją do muzykowania, którą zarazi- li się w Kościerskim Domu Kultury. W miarę upływu czasu, z niewielkiej formacji muzycznej gromadzącej kilku muzyków, ukształto- wał się pełnowymiarowy big band, w skład którego wchodzi: 5 saksofonów, 4 trąbki, 4 puzony, sekcja rytmiczna oraz dodatkowo flet poprzeczny i klarnet. Muzycy wykonują przepiękne standardy polskiej, jak i zagra- również autorem wielu dzieł sakralnych. nicznej muzyki rozrywkowej, występując Jego prace zdobią m.in. wnętrza kościo- nie tylko na scenach lokalnych, ale i zagra- ła w Cedrach Małych. Od niedawna pan nicznych. Przez ponad 20 lat koncertowania warsztaty sztuki użytkowej i malarstwa dla Ryszard prowadzi też zajęcia z dziećmi Big Band „Freddens” stał się muzyczną wizy- dzieci i młodzieży w świetlicach wiejskich w świetlicach w gminie Stara Kiszewa. Pan tówką Kościerzyny, przyprawiając o zachwyt w gminie Stara Kiszewa. Należy do Bałtyc- Rosławski jest autorem wielu prac malar- i drżenie serca niejednego mieszkańca Ko- kiego Stowarzyszenia Marynistów „More skich i metaloplastycznych, które można ścierzyny. W 2008 r., po śmierci założyciela Nostrum” im. Antoniego Suchanka oraz podziwiać na różnych wystawach w całej formacji – Zygfryda Daszkowskiego, misji do koła „Pasji twórczych” przy Bibliotece Polsce. Bierze udział w licznych plene- prowadzenia zespołu podjął się jego naj- w Bolszewie. Jej obrazy wystawiane były rach malarskich, w tym także międzyna- młodszy syn, Grzegorz. Skład muzyczny na wielu wystawach w Polsce i Francji. Sta- rodowych. Stałą wystawę prac artysty nadal prężnie działa, odnosząc sukcesy i za- łą wystawę prac artystki zobaczyć można zobaczyć można w Centrum Informacji skarbiając sobie sympatię i podziw wszyst- w Centrum Informacji Turystycznej w Wil- Turystycznej w Wilczych Błotach, w hote- kich jego fanów. czych Błotach. lu „Wrota Kaszub“ w Starej Kiszewie oraz w „Karczmie Viking“ w Starej Kiszewie. wadzi własną galerię sztuki „Odyseja”. Ma Big Band „Freddens” Urszula Zimorska – „Zula” żonę Kaszubkę i czuje się Kaszubem. Jó- Kościerski Dom Kultury 83-430 Stara Kiszewa Ryszard Rosławski zef Ciężki to człowiek renesansu. Zajmuje im. Józefa Wybickiego Wilcze Błota Kościerskie 19 83-430 Stara Kiszewa się malarstwem, grafiką i rzeźbiarstwem. 83-400 Kościerzyna, ul. Długa 31 kom. 602 615 279 ul. Partyzantów 10a Maluje olejami, akrylami, pastelami tel. 58 686 23 63, fax 58 680 01 50 www.zula.pl kom. 519 863 193 i akwarelami. Tworzy grafiki, karykatury

84 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 85 Turystyka kulturowa Turystyka kulturowa i portrety. Rzeźbi głównie w drewnie. Pi- ną, która zaginęła już prawie całkowicie, przewodnik nordic walking. Oprowadza sze poezje i opowiadania. Zajmuje się tak- nauczył się od swojego ojca, Bolesława zarówno grupy zorganizowane, jak i tury- że fotografią artystyczną. Region, który Hinca (1910-1991) i jest w obecnej chwi- stów indywidualnych po przepięknych za- zamieszkuje (w szczególności same Wdzy- li ostatnim plecionkarzem z Kościerzyny, kątkach kaszubskiej ziemi. Od 2006 roku dze), ujął artystę do tego stopnia, iż stał się który wyplata tą techniką. Pan Czesław prowadzi firmę turystyczną i usługową on motywem przewodnim wielu jego prac. zajmuje się sztuką ludową od 1965 r. Jego „KANIA”, w ramach której organizuje wy- Pan Józef pomaga także młodzieży w przy- wyroby znajdują się m.in. w zbiorach mu- cieczki autokarowe – szkolne, wycieczki gotowaniach do egzaminów wstępnych na zealnych w Gdańsku, Chojnicach i Wdzy- piesze, rowerowe, pobyty kilkudniowe na akademię sztuk pięknych. Jego ogromną dzach. Prace Czesława Hinca i jego żony Kaszubach itd. Pomaga w organizowaniu pasją jest również żeglarstwo, w którym Marii prezentowane są w Polsce i za gra- imprez turystycznych, targów i wystaw odnosi niemałe sukcesy. W ciągu ostatnich nicą. W programie ministerstwa kultury oraz warsztatów regionalnych. dziesięciu lat 47 razy znalazł się na podium pt. „Ginące zawody” pan Czesław Hinc Aktywnie uczestniczy w życiu kultu- w regatach, płynąc na swoim jachcie „Pa- prowadzi zajęcia warsztatowe w zakresie ralnym Kaszub poprzez zaangażowanie blo”. Na swoim koncie ma wystawy m.in. plecionkarstwa w wielu miejscowościach w działalność Zrzeszenia Kaszubsko-Po- w Holandii, Niemczech, Szwecji, Francji w Polsce. morskiego Oddziału w Kościerzynie oraz i Polsce. Jego prace zdobią kolekcje prywat- swoją pracę zawodową. Na szeroką skalę ne i państwowe na całym niemal świecie. Zakład usługowy „Ela“ promuje tradycje, kulturę i język kaszub- Kaszubskie Centrum Szkolenia ski, którym biegle włada. Józef Ciężki „Galeria Odyseja” i Usług Regionalnych 83-406 Wąglikowice 83-400 Kościerzyna „Kania” Beata Jankowska Wdzydze 53 ul. Staszica 5c/2 ul. M. Skłodowskiej-Curie 4/3 kom. 606 435 375 tel. 607 886 774 83-400 Kościerzyna www.jozefciezki.pl www.hinc.kaszuby.pl kom.: 691 937 781 fow.pl; II miejsce w konkursie MIŁOŚĆ or- e-mail: [email protected] ganizowanym przez ForumFotografow.pl; 10 Czesław Hinc 11 Beata Jankowska www.beatajankowska.pl II miejsce w konkursie SZEROKI KADR I PLAN Plecionkarstwo uprawia się na Kaszu- Licencjonowany przewodnik tury- organizowanym przez ForumFotografow.pl; bach nieprzerwanie od średniowiecza. styczny po Pomorzu i Kaszubach oraz 12 Jolanta Bork wernisaż wystawy „Magiczna jesień Dzisiaj, obok haftu, jest najpopularniejszą Pani Jolanta zajmuje się fotografią od – Dolina Kłodzka 2011“; autorska wy- dziedziną sztuki ludowej uprawianej we wielu lat. Traktuje ją nie tylko jako zaję- stawa fotograficzna „Jeziora Wdzydzkie wszystkich rejonach Kaszub. cie zawodowe, ale też źródło pasji, z któ- w obiektywie“ – Wdzydzki Park Krajobrazo- rego czerpie wiele satysfakcji. W swoich wy; Nagroda Główna Starosty Kościerskiego pracach nie tylko uwiecznia krajobrazy, w konkursie „Walory Turystyczno-Przyrod- naturę i architekturę, ale też wysiłek ży- nicze powiatu Kościerskiego“; III nagroda cia codziennego człowieka. Silnie zwią- „Odkrywanie Świata“ Pascal – praca „Moje zana z powiatem kościerskim oraz ca- Kaszuby“; III nagroda „Moje Trzy Epoki“ Pas- łym regionem Kaszub. Jest autorem lub cal – praca „Stróżów Prawa“; wyróżnienie współuczestniczy w wielu wystaw i publi- w konkurskie „Kaszuby – tu spełniają się kacji promujących swoją małą ojczyznę. marzenia“ – Stowarzyszenie Turystyczne W niepowtarzalny sposób rejestruje ota- Kaszuby; I miejsce w konkursie „Lipusz czającą rzeczywistość, ukazując piękno w obiektywie“ oraz album pod tytułem natury w zupełnie innym świetle. Sposób „Między Brdą a Wdą“, do którego wykonała rejestracji obrazu, tak charakterystycz- zdjęcia wraz z Danielem Frymarkiem. ny dla niej, pozwala wydobyć całe piękno z otaczających nas obrazów, których Fotografia Jolanta Bork w pogoni dnia codziennego nie docenia- tel. 662 161 715 my. Pani Jolanta ma na swoim koncie wie- e-mail: [email protected] Czesław Hinc jest znanym plecionka- le prestiżowych osiągnięć i nagród, m.in.: www.yollka.blogspot.com rzem kaszubskim. Trudnej sztuki wypla- I i III miejsce w konkursie RADOŚĆ I EMO- www.jolantabork.pl tania z korzenia sosny techniką spiral- CJE organizowanym przez Forum Fotogra-

86 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 87 Zabytki, niezwykłe widoki, architektura, niezapomniane krajobrazy, muzea, pogoda – to kilka ważnych powodów, dla których wybieramy poszczególne miejsca, w których chcemy spędzić urlop. W ostatnim czasie do powyższych czynników dołączyła także miejscowa kuchnia. Turystyka kulinarna staje się coraz bardziej popularna. Gdziekolwiek jedziemy, lubimy smacznie i nierzadko w du- żych ilościach zjeść. Jedzenie, obok klimatu, zakwaterowania i krajobrazu, uznawane jest obecnie za równie istotny element wyjazdu turystycznego. Jedzenie to nie tylko poży- wienie. Stanowi centralną część stylu życia i kultury. Poznawanie dziedzictwa kulinar- nego danego regionu może nam wiele po- wiedzieć o jego historii, zwłaszcza że nie jest możliwe poznanie miejscowej kultury bez za- smakowania tradycyjnych specjałów. Powiat kościerski słynie z podtrzymywania tradycji w zakresie tradycyjnych, kaszubskich potraw. Coraz więcej obiektów gastronomicznych na tym terenie ukierunkowuje się na regio- nalizm w swoim menu, jednakże najwięcej kaszubskich specjałów mamy okazję spróbo- wać w okolicznych gospodarstwach agroturystycznych, gdzie oryginalne receptury prze- kazywane są z pokolenia na pokolenie.

TURYSTYKA KULINARNA

88 89 Turystyka kulinarna Turystyka kulinarna

dzinie są przygotowywane i konsumowane do dziś. Najpopularniejsze to: „slédze z pul- Czornina (czernina) Kuchnia regionalna kama”, „bulwé z kwasnym mlékiem” lub też „prażnica”, czyli jajecznica na różne sposoby. Składniki: Z dań mięsnych na uwagę zasługuje „szmu- 4 litry wody Na terenie powiatu kościerskiego królu- smalcem i skwarkami. Warto odstać swoje rowanô” (duszona) wołowina lub wieprzowi- szklanka krwi z kaczki lub gęsi je oczywiście tradycyjna kuchnia kaszubska. w długiej kolejce, ponieważ tutejszy szmôlt ze na oraz wszelkie potrawy z drobiu. podroby z gęsi lub kaczki Kaszubi wymyślili kilkadziesiąt własnych po- szpërkama nie ma sobie równych. Jest to także 15 dag suszu owocowego traw. Dla większości turystów najbardziej okazja do skosztowania tradycyjnego chleba włoszczyzna niezwykłą jest czernina (czôrnina), czyli zupa domowego, ruchanek i innych smakołyków. 1,5 łyżki mąki gotowana na kaczej lub gęsiej krwi, z dodat- Kuchnia kaszubska jest na ogół prosta, ziele angielskie kiem warzyw, suszonych owoców, podrobów, oszczędna i smaczna. Przede wszystkim listek laurowy i śmietany. Rozcieńczona octem krew wlana do przyrządzania wszelkich potraw daw- ocet do zupy, nadaje jej niepowtarzalny, „delika- niej stosowało się produkty wyłącznie wła- cukier tesowy” smak. Równie wyśmienita jest zupa snej roboty. Obecnie kuchnia kaszubska sól z brukwi, tzw. zupa z zëłtëch wrëkòw z do- jest trochę bardziej urozmaicona i „wspo- datkiem gęsiego lub wieprzowego mięsa, magana” półproduktami kupowanymi Wykonanie a także słodko-kwaśna fasolowa (miodny w sklepach. Nadal jednak smakuje wyśmienicie. Włoszczyznę pokroić w kostkę i razem i kwasny bonk). Zupa z węgorza także uwiodła Na Kaszubach rolę zakąsek odgrywają śle- z umytymi i oczyszczonymi podrobami i su- niejednego smakosza. Kaszubi zresztą jedzą dziki. Solone, marynowane, z dodatkami i bez. szem owocowym gotować do miękkości na wielkie ilości ryb. Prawdziwym odkryciem jest Pod każdą postacią smakują fantastycznie. wolnym ogniu. Dodać przyprawy, następ- kaszubska jajecznica na zasolonym węgorzu, nie wyjąć mięso, uzupełnić wodę, która się którą zwyczajowo je się z ziemniakami. Także wygotowała, mąkę wymieszać z krwią i do- słony śledź w śmietanie i z cebulką z ziemniakami Wrekowo na gasenie skonale wyrobić, dodać do zupy, ostrożnie w mundurkach, czyli slédz z pulkama, nie zagotować, aby się nie zwarzyło, doprawić ma sobie równych. Wybornie smakuje tak- (brukwiowa na gęsinie) octem, cukrem i solą do smaku. Zupę prze- że lin po kaszubsku, duszony w jarzynach Składniki: Brukwiowa na gęsinie cedzić, podawać z kluskami kładzionymi i kwaśnej kapuście z dodatkiem suszonych 2 skrzydła z gęsi lub z ziemniakami i wszystkimi składnikami grzybów. Mieszkańcy regionu z wielką na- (mogą być też szyjki lub korpusy) zupy, czyli podrobami i suszem owocowym. miętnością jedzą również rybią ikrę, którą główka żółtej brukwi smaży się na patelni z dodatkiem cebuli i przy- włoszczyzna Śledzie w octowej zalewie praw. Na wiejskich stołach goszczą smażone 5 średnich ziemniaków na chrupko płocie lub okonie czy też karasie. 2 litry wody Składniki: Nie mniej popularne są też śledzie lub okonie ziele angielskie 1 kg śledzi marynowane w occie. Oprócz ryb, Kaszubi liść laurowy 2 szklanki wody spożywają też duże ilości drobiu. Szczegól- majeranek 1 szklanka octu Składniki na 4 porcje: nymi względami cieszy się tu gęsina, toteż sól i pieprz do smaku. ziele angielskie 4 szt. golonki wieprzowej tylnej w wielu wiejskich zagrodach maszeruje stad- listek laurowy 400 g obranej marchewki ko białych gęsi. Nadal popularne są tu piersni- Wykonanie cebula 400 g obranej pietruszki czi, czyli wędzone piersi gęsie, które nazywa Mięso należy dobrze opłukać. Wrzuca- sól 400 g obranego selera (korzeń) się również półgęskami, a to dlatego, że są to my je do 2 l wody, dodajemy liść laurowy 600 g obranej białej cebuli tak duże części, iż każda stanowi prawie pół i kilka ziaren ziela angielskiego. Wywar go- Wykonanie 4 ząbki czosnku gęsi. Wedle starej tradycji najpierw pekluje się tujemy około 20 minut. Brukiew i ziemnia- Cebulę pokroić w paseczki, zagotować 1l. piwa Keller je w zalewie z przyprawami, a później wędzi ki kroimy w kostkę, wrzucamy do wywaru z przyprawami w wodzie z octem i wy- 1 kg kapusty kiszonej w dymie z jałowca i drewna owocowego. Jest wraz z włoszczyzną i gotujemy do miękko- studzić. Śledzie oczyścić, delikatnie przy- przyprawy: świeży rozmaryn, majera- to prawdziwy rarytas. Z gęsiny kaszubskie ści. Na koniec doprawiamy majerankiem prawić wedle uznania, obtoczyć w mące, nek, liść laurowy, ziele angielskie, kmi- gospodynie do dziś przygotowują tradycyjną oraz solą i pieprzem. podsmażyć na oleju z obu stron. Wyło- nek, sól, czarny pieprz

obônę, czyli okrasę. Na licznych letnich fe- Niektóre z charakterystycznych i trady- żyć na głęboki półmisek i zalać je zalewą olej roślinny 1 stynach Kaszubki sprzedają pajdy chleba ze cyjnych potraw kaszubskich w niejednej ro- octową. Udekorować cebulą. 0,5l. domowego rosołu

90 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 91 Turystyka kulinarna Turystyka kulinarna

Wykonanie Kurę zalać zimną wodą, gotować na Frikasy -potrawka z kurczaka bardzo małym ogniu dodając włoszczy- Pstrąg po kaszubsku znę i przyprawy. Ryż ugotować w od- Składniki na rosół: Składniki: kura domowa lub kurczak dzielnym garnku. Z żółtka, mąki i śmieta- 4 małe pstrągi włoszczyzna ny zrobić zawiesinę. Kurę wyjąć z rosołu 20 dag selera naciowego sól i dobrze przykryć, by nie wystygła. Ro- 2 łyżki masła pieprz sół przecedzić przez gęste sitko i jeszcze 2 szklanki białego wina 3-4 woreczki ryżu pogotować. Do gotującego rosołu (na 1 por, kminek, cytryna małym ogniu) wlewać powoli zawiesinę, 2 łyżki bułki tartej mocno mieszając, tak, by nie powstały 3 Składniki na sos: słodka mielona papryka 5 łyżek mąki grudki. Dodać resztę składników do sosu: wyciśniętą cytrynę, cukier, sok z kom- 5 szklanek rosołu Wykonanie sok z cytryny potu agrestu oraz sól. Na koniec dodać Pstrągi sprawić, pokroić na dzwonka, osu- cukier sparzone rodzynki oraz owoce agrestu szyć. Dzwonka obtoczyć w papryce, posypać 1/4 litra śmietany z kompotu. Na dużym półmisku ułożyć solą, pieprzem i kminkiem. Na patelni rozgrzać 5 żółtek ryż, dookoła niego ułożyć kawałki kur- masło, obsmażyć dzwonka z obu stron na 10 dag rodzynek czaka, polać sosem, a resztę sosu podać złoty kolor. Podlać białym winem i włożyć na w sosjerce. Pozostały rosół można podać kompot z agrestu 2 10 minut do gorącego piekarnika. W tym czasie w osobnej bulionówce do popijania. Golonka na zasmażanej kapuście pędy selera pokroić na kawałki o długości 10 cm. Sparzyć wrzątkiem, odsączyć. Por pokroić Wykonanie: w cienkie paski. Powiązać nimi pęczki Kaszubskie Stowarzyszenie Agro- Do przygotowania golonek: łodyg selera. Gotowego pstrąga podawać turystyczne Kościerska Chata tą Do golonek przygotować solankę z soli z selerem, polanego stopionym masłem potrawą zdobyło I miejsce w kon- i wody w proporcji: 60g/1l. Golonki trzy- z bułeczką tartą oraz plasterkami cytryny. kursie „Nasze Kulinarne Dziedzic- mać w zalewie 3 dni. Po tym czasie opłu- two” – Smaki Regionów oraz „Perłę” OSADA GRZYBOWSKI MŁYN kać je, natrzeć olejem, dodać liść laurowy, w Poznaniu w roku 2010. Grzybowski Młyn; kom. 725 600 008, ziele angielskie, rozmaryn i majeranek. www.grzybowskimlyn.pl Tak przygotowane golonki wstawić do na- grzanego piekarnika na 2 godziny (160ºC). Pół godziny przed końcem podlać piwem, dodać warzywa pokrojone w kostkę. Do przygotowania kapusty zasmażanej: Pokrojoną cebulę podsmażyć na oleju z kminkiem, dodać pokrojoną kiszoną kapustę, liść laurowy, ziele angielskie i podlać rosołem. Gotować 1 godzinę. Na końce doprawić do smaku solą i czarnym pieprzem.

Specjalność Restauracji Stary Browar Kościerzyna.

Stary Browar Kościerzyna ul. Słodowa 3 (100 m od rynku głównego) 83-400 Kościerzyna, tel. 58 680 07 71

www.starybrowarkoscierzyna.pl Frikasy – potrawka z kurczaka Pstrąg serwowany w „Osadzie Grzybowski Młyn”

92 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 93 Turystyka kulinarna Turystyka kulinarna

Jeżeli chodzi o desery, to może i Kaszubi nie czynu dodać mąkę i mleko/wodę. Dobrze też wyborne nalewki z przeróżnych natu- są wybitnymi specjalistami w ich wytwarzaniu, wszystko połączyć. Pozostawić na około Młodzowy kuch- drożdżówka ralnych składników, a także „napitek” z dzi- ale kaszubski „młodzowy kuch”, czyli droż- 6 godz. do wyrośnięcia. Na rozgrzany olej Składniki na ciasto: kiej róży i czarnego bzu. dżówka lub też słynne kaszubskie „ruchanki” kłaść łyżką stołową ciasto, piec po obu stro- kostka drożdży nie mają sobie równych. nach na złoty kolor. Upieczone placuszki 2,5 szklanki mleka posypać cukrem. 1 kg mąki Nalewka Zbyszka 1,5 szklanki cukru Składniki: 1,5 szklanki cukru 1 kg miodu Ruchanki 2-3 łyżki masła 1 litr spirytusu Pod tą wesołą nazwą kryją się pyszne 4 żółtka 0,75 litra wódki racuchy. Nie zwyczajne, tylko robione 4 całe jajka ½ łyżki cynamonu z żytniego ciasta chlebowego. Nazwa rodzynki cukier waniliowy 5 pochodzi od kaszubskiego słowa „wyru- chané”, czyli wyrośnięte i wyrobione. Tra- Składniki na kruszonkę: Wykonanie dycja smażenia „ruchanek” sięga osiem- 4 łyżki masła Miód zalać spirytusem, dodać cukier nastego wieku. Do dziś starzy, rdzenni pół szklanki cukru waniliowy i cynamon. Odstawić na 2 ty- Kaszubi pamiętają, jak ich babcie czy szklanka mąki godnie. Po 2 tygodniach dolać wódkę mamy, w trakcie pieczenia chleba w piecu łyżeczka proszku do pieczenia i dobrze wymieszać. Aby nalewka nabrała chlebowym smażyły placki z resztek cia- laska wanilii lub cukier waniliowy idealnego smaku, powinna leżakować ko- sta, które zostało w dzieży. Usmażone ra- lejne dwa tygodnie. cuszki jadano gorące, posypane cukrem. Wykonanie Nalewkę serwują swym gościom Bar- Wspaniale przygotowuje je pan Kazimierz Przygotowujemy rozczyn: kostkę droż- bara i Zbigniew Stolc – gospodarze go- Konkol z Rotembarku, gdzie prowadzi dży rozcieramy z niewielką ilością mleka ścinnej agroturystyki „Pod Bocianami” agroturystykę „Na kampie”, która należy i mąki, odstawiamy w ciepłe miejsce. Gdy w Grabowskiej Hucie. do Kaszubskiego Stowarzyszenia Agro- wyrośnie, wlewamy go do ogrzanej (ale nie turystycznego „Kościerska Chata”. Prze- gorącej) miski z resztą mąki i cukrem. Do- pis na te specjały jest w rodzinie pana dajemy 4 jajka i 4 żółtka, dwie łyżki ciepłego Kazimierza od pokoleń. On sam stał się rozpuszczonego masła oraz dwie szklanki niemal mistrzem w ich przygotowywaniu. lekko ogrzanego mleka. Całość wyrabiamy O tym, jak są smaczne, można się prze- starannie, aż ciasto zacznie odchodzić od konać podczas licznych imprez, w których miski. Wrzucamy sparzone i odsączone uczestniczy pan Kazimierz. rodzynki. Przykrywamy lnianą ściereczką i odkładamy w ciepłe miejsce do wyrośnię- cia. Ciasto powinno podwoić swoją obję- Przygotowanie „ruchanek” nie jest tość. Gdy ciasto rośnie, przygotowujemy zbyt skomplikowane. Do ich wyrobu kruszonkę: na stolnicy zagniatamy ciasto potrzebujemy: z zimnego masła, cukru i i mąki z dodat- 3,5 szklanki mąki żytniej kiem proszku do pieczenia i miąższu z la- 500 ml mleka lub wody ski wanilii. Masę kruszonkową wyrabiamy 40 g drożdży szybko i schładzamy w lodówce. Wyrośnię- olej do smażenia te ciasto przekładamy do natłuszczonej sól blachy, posypujemy skruszoną lub startą cukier na tarce o grubych oczkach masą kruszon- 4 kową. Pieczemy w nagrzanym piekarniku w temp. 180 stopni przez ok. godzinę. Ciasto należy zagnieść. Jeżeli nie mamy zakwasu, wówczas drożdże trzeba rozmie- Wśród alkoholi kaszubską specjalnością szać w letnim mleku, dodać trochę mąki było domowe piwo, sporządzane na pod- Ruchanki i cukru. Pozostawić do wyrośnięcia. Do roz- piwku z owoców jałowca. Produkowano Nalewka Zbyszka

94 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 95 Turystyka kulinarna Turystyka kulinarna

8 Okrasa z gęsiny Kaszubskie gospodynie do dziś przygoto- Produkty regionalne wują tradycyjną obônę, czyli okrasę z gęsiny. Surowe mięso z gęsi sieka się tasakiem, a na- stępnie układa się w glinianym garncu zasy- 6 Gruszka „Gdańczonka” miodem lipowym stosowana była dawniej i pując solą. Dodaje się ją do różnych potraw, obecnie leczniczo w okresie jesienno-zimowym np. jako okrasę do ziemniaków popijanych i przy kuracji antybiotykowej. Sposób jej su- maślanką. Nasza pomorska okrasa, przygo- szenia i zaparzania nie zmienił się od pokoleń. towana przez panią Felicję Kropidłowską z Kwiaty lipy i bzu czarnego zbiera się w lipcu, na- Nowego Barkoczyna, została nagrodzona w stępnie suszy w zadaszonym miejscu o odpo- ogólnopolskim konkursie „Nasze kulinarne wiedniej wilgotności powietrza. Bardzo istotne dziedzictwo 2001” specjalną nagrodą – PER- jest również przechowywanie suszu w płócien- ŁĄ, a to znaczy, że ten regionalny produkt Stary Browar Kościerzyna – kadzie nych workach. Aby otrzymać wartościowy na- może ubiegać się o ochronę prawną zgod- par, susz zaparza się w porcelanowym dzban- nie z przepisami Unii Europejskiej. Uzyskanie dostępne na rynku polskim i zagranicznym.

Gruszka „Gdańczonka” ku przez ok. pół godziny, a następnie dosładza ochrony prawnej daje możliwość wypromo- W browarze warzone są 3 rodzaje piwa: Kel- miodem lipowym. Połączenie kwiatów lipy, wania polskiego produktu regionalnego na ler, Ciemna 10 oraz Pszeniczne. W 2007 roku Koło Gospodyń Wiejskich czarnego bzu i miodu działa bardzo silnie i sku- rynkach europejskich. z Górek w gminie Karsin brało udział tecznie przy leczeniu przeziębień oraz wzmac- 11 Żurawina z Kaszub 9 w konkursie „Nasze Kulinarne Dziedzictwo„ nia organizm w okresie jesienno-zimowym, a Miód liniewski Żurawina z Kaszub ucierana na surowo, to w Sztumie i tam otrzymało pierwsze miejsce także chroni przed infekcjami górnych dróg od- Ważnym, ciekawym i atrakcyjnym elemen- kolejny produkt tradycyjny Pomorza, który za „Gruszkę gdańczonkę w occie” w kategorii dechowych. Dziko rosnące rośliny od wieków tem turystycznego pejzażu gminy Liniewo w marcu 2014r. został wpisany na listę Mini- produkt roślinny. Przepis znalazła w starym znajdowały zastosowanie w życiu codziennym jest pszczelarstwo. Koło Pszczelarskie założo- sterstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. O jej wpi- zeszycie jedna z członkiń koła. W tym samym człowieka, zarówno jako źródło pożywienia dla ne przez pana Mieczysława Fuksa liczy obec- sanie na ministerialną listę wnioskowała pani konkursie w 2008 i 2009 roku gruszka była ludzi i zwierząt, jak i w walce z chorobą. Lipa to nie 31 członków. Najbardziej znaną i najwięk- Halina Rogińska, w której rodzinie żurawina nominowana do „Perły” – najwyższego odzna- drzewo często występujące na obszarze Pomo- szą jest pasieka pana Mieczysława Fuksa. wykorzystywana jest od dawna, a recepturę czenia, jakie może otrzymać produkt. „Perłę” rza i Kaszub, a wieś Lipy wzięła swoją nazwę od Liczy 150 pni pszczelich rodzin i mieści się na ucierania zaczerpnęła od swojej babci. otrzymała w 2010 roku w Poznaniu. W 2008 r. dorodnych lip, które występują na obrzeżach półhektarowej działce w Liniewie i mniejszym Żurawina ceniona jest nie tylko za walory dofinansowanie z „Agro-Smaku” pozwoliło na pól uprawnych. Aby skosztować tej wybornej poletku w Orlu. Tereny gminy Liniewo nadają smakowe, ale również wysoką zawartość wi- przeprowadzenie badań dendrologicznych. herbaty, zapraszamy do odwiedzenia Gospo- się szczególnie do hodowli pszczół, ze wzglę- taminy C. W medycynie ludowej ze względu W Górkach jest obecnie 26 sześćdziesięcio- darstwa Agroturystycznego „Lipy” w Lipach, du na swoje walory biologiczne i czystość na właściwości lecznicze stosowana była w letnich grusz. Przeprowadzono też badania prowadzonego przez państwa Alicję i Wiesława środowiska. Pan Fuks uzyskuje rocznie 1500 przypadku stanów zapalnych, jako lekarstwo w Instytucie Sadownictwa i Kwiaciarstwa w Wacholców. kilogramów miodu. Jest to miód wielokwiato- na koklusz, gościec czy przeziębienie. Skierniewicach, po których okazało się, że gru- wy albo lipowy. Oprócz niego pszczelarz uzy- Żurawina to krzewinka występująca głów- szy „Gdańczonki” nie ma w rejestrze odmian. skuje propolis (kit pszczeli) i wosk. Wszystkie nie na północy kraju, najczęściej na kaszub- Stwierdzono jednak, że jest to rzadka lokalna produkty można nabyć jedynie bezpośrednio skich terenach podmokłych. To naturalne bo- odmiana średniej wielkości, a jej owoce są i indywidualnie tylko u producenta. gactwo być może spowoduje, że w przyszłości bardzo słodkie, soczyste, idealnie nadające się żurawina będzie marką promującą Kaszuby. na przetwory. Gruszkę „Gdańczonkę” przygo- 10 Piwo regionalne towuje się z dodatkiem octu i cukru i podda- W miejscu z ponad 150-letnią historią zo- je pasteryzacji. Podaje się ją jako dodatek do stała wznowiona produkcja regionalnego wszelkich mięs. piwa. Doświadczenie i tradycja w połącze- niu z pasją piwowara oraz najlepszym sprzę- 7 Herbata z lipy i bzu czarnego tem, zaowocowały niepowtarzalną jakością. z miodem lipowym Piwo w browarze jest niefiltrowane i niepa- To produkt wpisany na listę produktów steryzowane oraz nie jest w żaden sposób tradycyjnych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju utrwalane chemicznie, czy fizycznie. Do jego Wsi, wytwarzany w miejscowości Lipy w gminie Herbata z lipy i bzu czarnego z miodem lipowym produkcji wykorzystywana jest woda z wła- www.goscina.eu Stara Kiszewa. Herbata z lipy i bzu czarnego z w gospodarstwie agroturystycznym państwa Wacholc snego ujęcia oraz najlepsze słody i chmiel

96 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 97 Powiat kościerski to bogactwo historyczne, kulturowe, przyrodnicze i krajobrazowe. Raj dla amatorów aktywnego i biernego wypoczynku. Kraina na pogodę i niepogo- dę. Czy chcesz spędzić mile czas z rodziną, ucząc się przy okazji kulturowych nawyków kościerskich Kaszubów? Interesuje Cię historia, zabytki architektoniczne czy perełki przyrodnicze? A może wolisz spacer, jazdę na rowerze, kajakarstwo czy jeździectwo? Tereny powiatu kościerskiego, jak i znaj- dujące się tu atrakcje, sprzyjają wszelkim turystycznym aktywnościom. Zaplanuj wy- cieczkę już dziś!

PAKIETY WYCIECZKI

98 99 Pakiety – wycieczki Pakiety – wycieczki

W odległości ok. 20 km od Będomina znajduje się miejscowość Garczyn. Wieś Rodzinne ta słynie z legendarnych opowieści o tu- tejszym grodzisku wczesnośredniowiecz- nym, ale także z istnienia farmy strusi Rodzinną wycieczkę po powiecie ko- Kolejnym punktem wyprawy jest oddalo- afrykańskich. Ponad 220 sztuk tych nie- ścierskim warto zacząć od jego ser- ny jedynie o 10 km od Kościerzyny Będo- zwykłych ptaków, biegających na ob- 1ca – miasta Kościerzyny. Szczególnie min, a w nim jedyne na świecie Muzeum szarze 5,5 ha, to nie lada gratka przede polecamy tu odwiedzenie Muzeum Kolej- Hymnu Narodowego. Zbiory umieszczone wszystkim dla najmłodszych. Farmę za- nictwa, które mieści się na terenie dawnej na parterze przepięknego dworku prezen- mieszkuje także wielbłąd oraz kucyki. parowozowni. Największą częścią jego eks- tują życie i działalność publiczną Józefa Wy- Niepowtarzalnym wydarzeniem będzie pozycji są oczywiście parowozy, ale także bickiego w ostatnich latach Rzeczpospolitej na pewno zjedzenie jajecznicy ze strusie- wiele innych ciekawych eksponatów, spo- szlacheckiej, w okresie powstania kościusz- go jaja czy też wyśmienitych steków ze śród których jednym z najcenniejszych jest kowskiego oraz tworzenia Legionów we strusiny. SP47-001, czyli najsilniejsza polska lokomo- Włoszech. Warto poznać historię „Mazur- tywa spalinowa. Jest to jedyny ocalały pro- ka Dąbrowskiego”, który odgrywał ongiś totyp z tej serii. ogromną rolę w podtrzymaniu świadomo- Kościerzyna – Muzeum Kolejnictwa Proponujemy także odpoczynek na zrewi- ści narodowej Polaków w okresie zaborów – Rynek – Będomin Muzeum Hymnu talizowanym kościerskim rynku. Niewątpli- i w ich walkach o odzyskanie utraconej Narodowego – Garczyn – Grodzisko wą jego osobliwością jest siedzący nieopodal państwowości. Po obejrzeniu interesują- Średniowieczne – Farma Strusi tryskającej fontanny na swej taczce Remus, cych eksponatów, warto przespacerować bohater kaszubskiej epopei pt. „Żecë i przi- się po parku dworskim, na terenie którego Rejs statkiem „Stolem” godë Remusa” napisanej przez Aleksandra znajduje się jeden z cenniejszych zabyt- Majkowskiego, rodowitego kościerzaka, ini- ków przyrody ożywionej, 400-letni pomnik Kolejną wycieczkę proponu- Po zejściu z pokładu proponujemy przej- cjatora ruchu młodokaszubskiego. – Dąb Wybickiego. jemy zacząć od malowniczej ście do wieży widokowej. Budowla jest god- 2 wsi Wdzydze i mieszczącego na polecenia przede wszystkim ze względu się w niej niezwykłego, najstarszego na fantastyczną lokalizację. Z mierzącego w Polsce muzeum na wolnym powietrzu blisko 36 metrów obiektu można podziwiać – Kaszubskiego Parku Etnograficznego. panoramę Wdzydz i okolic oraz krzyż jezior To ponad 100-letnie muzeum zajmuje wdzydzkich wraz z wyspami, półwyspami obszar 22 ha i zabudowane jest obiek- i całym pięknem, którym natura ten obszar tami regionalnej architektury. Chałupy, obdarzyła. dwory, szkoła, kuźnia, karczmy, młyny, Na koniec zachęcamy do przejażdżki kościoły, budynki gospodarcze i warszta- do oddalonego o ok. 20 km od Wdzydz ty rzemieślnicze – 49 obiektów z Kaszub – Wiela. Jest to miejscowość z niezwykłą i Kociewia świadczy o bogactwie i różno- kalwarią, która uznawana jest za jedną rodności wiejskiego budownictwa z okre- z najpiękniejszych w Polsce. Na zespół su od XVII do XX wieku. Wielewskiej Kalwarii składają się 23 obiek- Po zwiedzeniu Kaszubskiego Parku Et- ty, w tym 14 kaplic, 6 rzeźbiarskich dzieł, nograficznego warto przespacerować się święte schody, ambona oraz pustelnia, po Wdzydzach do przystani wodnej. Or- w której przez lata mieszkali jej opiekuno- ganizowane tam rejsy statkiem „Stolem” wie. Kalwarię zwiedza się spacerując le- są gratką dla wszystkich, którzy chcą prze- sistymi stokami Białej Góry nad Jeziorem płynąć przez wdzydzkie jeziora, przy oka- Wielewskim. zji podziwiając przyrodnicze piękno tych terenów. Standardowy rejs trwa około Wdzydze – Kaszubski Park Etnograficzny godziny czasu w trakcie którego opływana – Rejs statkiem „Stolem” – Wieża wido- jest największa wyspa wdzydzkiego akwe- kowa – Wiele Kalwaria Wielewska Muzeum Kolejnictwa – Parowóz TKp 100-04 nu – Ostrów Wielki.

100 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 101 Pakiety – wycieczki Pakiety – wycieczki

atrakcją jest możliwość podglądania po- czynań płetwonurków przez pancerną, Edukacjne 12-centymetrową szybę. Frajdę sprawia- ją także wodne bicze oraz zjeżdżalnie, a leniuchom polecamy sauny i jacuzzi. Młodzieży szkolnej proponujemy po- ekspozycji Muzeum Akordeonu wchodzi bli- znanie samego miasta Kościerzyna sko 120 instrumentów z całego świata, w tym Kościerzyna Muzeum Ziemi 1oraz jego kulturalnych zasobów. Su- także bogaty zbiór przed- i powojennych in- Kościerskiej – Muzeum Kolejnictwa – gerujemy zakup wspólnego biletu wstę- strumentów polskich. Na szczególną uwagę Muzeum Akordeonu – Łubiana Fabryka pu do trzech kościerskich muzeów. Na zasługują również akordeony pochodzące Porcelany – Kościerzyna początek zachęcamy do obejrzenia rynku z Francji, Włoch, Niemiec i Rosji. Nowocze- „Aqua Centrum” miasta, ratusza i mieszczącego się w nim sny charakter ekspozycji podkreślają mul- Muzeum Ziemi Kościerskiej. Obecnie pewna timedialny kiosk oraz indywidualne audio- Jako drugi pakiet proponujemy część muzeum poświęcona jest działalności przewodniki. młodzieży pobyt w Zielonej Szkole „Młodokaszubów”. Ich hasłem przewodnim Ostatnim jest Muzeum Kolejnictwa, gdzie 2w Schodnie na terenie gminy Dziemia- w czasach działalności było „Co kaszubskie, w zorganizowanej na wolnym powietrzu ny. Zielona Szkoła jest placówką edukacyj- to polskie”. Wyrażało ono myśl, iż wbrew róż- ekspozycji parowozów, lokomotyw, wago- ną we Wdzydzkim Parku Krajobrazowym. nicom językowym, Kaszuby stanowią niewy- nów i urządzeń torowych czas zatrzymał W atrakcyjny sposób przekazuje podstawo- odrębnioną część narodu polskiego ugrun- się dla najlepszych tradycji polskiego kolej- wą wiedzę na temat środowiska przyrod- towaną wspólną historią, kulturą oraz religią. nictwa. Dzięki temu zwiedzanie kolejowej niczego, wytwarzając u dzieci i młodzieży Frajdą „dla oka” będą zapewne artystyczne ekspozycji w Kościerzynie daje możliwość pozytywną, emocjonalną więź z przyrodą. rękodzieła kaszubskich twórców ludowych. bezpośredniego obcowania z fascynującą Przybliża też kulturę i tradycje tej części Ka- Zajęcia edukacyjne w trakcie lekcji muzealnych Następnie udajemy się do Muzeum Akor- techniką minionych lat. szub. Zielona Szkoła organizuje warsztaty deonu, które jest jedynym w Polsce i trzecim Po wyprawie po kościerskich muzeach i szkolenia z zakresu edukacji ekologicz- Dodatkowe formy wypoczynku w Europie muzeum o takim profilu. W skład zalecamy wycieczkę do oddalonej o ok. 9 km nej: lekcje biologii w terenie w formie za- dla młodzieży znajdziemy także: Łubiany. Tu znajduje się największa w Polsce baw, gier dydaktycznych, badań, pomiarów fabryka porcelany stołowej „LUBIANA” S.A. i obserwacji pod okiem wykwalifikowanych Dom Wczasów Dziecięcych w Wygoninie Zakład, zatrudniający ponad 1400 osób, specjalistów i pasjonatów przyrody. Szkoła tel. 58 687 63 67, www.wygonin.pl produkuje miesięcznie 3,5 mln sztuk wy- oferuje także wędrówki piesze i rowero- robów, a rocznie opuszcza fabrykę ponad we, a zimą kuligi, obserwację tropów zwie- Dom Wczasów Dziecięcych to jednostka 12 000 ton porcelany. Dla podtrzymania rząt czy też dokarmianie zwierząt w lesie. oświatowa Powiatu Kościerskiego. Całorocz- tradycji kaszubskich tzw. „galanteria por- Jedną z atrakcji Zielonej Szkoły jest także na działalność ośrodka jest ukierunkowana celanowa” charakteryzuje się elementami wolnostojący piec chlebowy. Uczestnicy na aktywne formy wypoczynku dziecięcego wzornictwa lokalnego haftu kaszubskiego. zajęć mają okazję obserwować proces tra- (kolonie, zimowiska), edukację ekologiczną Zwiedzanie z zakładowym przewodnikiem dycyjnego wypieku chleba i czynnie w nim (zielone szkoły), profilaktykę problemów trwa ponad godzinę. Zwiedzający przecho- uczestniczyć, wyrabiając własnoręcznie cia- dzieci (turnusy terapeutyczne, integracyjne dzą bezpośrednio obok linii produkcyjnych, sto na chleb, wypiekać je w piecu i skoszto- z nauką szkolną ) oraz biwaki i obozy sportowe pieców i dekoratorni. Po wyjściu z fabryki wać po upieczeniu. Wolne chwile po zaję- istnieje możliwość zakupów pamiątek w fa- ciach uprzyjemnią ogniska, dyskoteki, gry, Powiatowe Centrum Młodzieży brycznym sklepie firmowym. zabawy i konkursy przyrodnicze. w Garczynie Idealnym zwieńczeniem tej wyciecz- (Oferta skierowana jest do dzieci i mło- tel. 58 686 40 98, www.pcmgarczyn.pl ki będzie powrót do Kościerzyny i relaks dzieży z terenu woj. pomorskiego). w Kaszubskim Centrum Sportowo-Re- Garczyński ośrodek prowadzi organizację kreacyjnym „Aqua Centrum”. To jeden Zielona Szkoła w Schodnie biwaków, obozów sportowych, żeglarskich, z największych i najnowocześniejszych ba- Ośrodek edukacyjny Wdzydzkiego Parku obronnych, imprez ukierunkowanych senów na Kaszubach. W „Aqua Centrum” Krajobrazowego – szkoły przetrwania, spływy kajakowe, tu- mieści się 6-torowy basen sportowy, ba- www.zielonaszkola.wdzydzkipark.pl rystyka piesza i rowerowa itp., wczasy ro- sen do nauki pływania oraz basen dla płe- tel. 58 686 12 68 dzinne. Ośrodek dysponuje bazą noclego- Muzeum Ziemi Kościerskiej twonurków o głębokości 4 m. Dodatkową e-mail: [email protected] wo-socjalną na 300 osób.

102 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 103 Pakiety – wycieczki Pakiety – wycieczki

Miłośnikom jednośladów polecamy tak- że pozostałe szlaki i trasy rowerowe, które Aktywne zawarte są w informatorze w rozdziale „Tu- rystyka aktywna”.

Pieszo – Nordic Walking Lipusz – Muzeum Gospodarstwa Spacer sugerujemy rozpocząć od Kościerzyna Muzeum Kolejnictwa Wiejskiego – Wdzydze Kaszubski Park 1Muzeum Kolejnictwa w Kościerzynie. – Centrum Kultury Kaszubskiej Etnograficzny – Lizaki – Szarlota Obszar miasta pokonuje się idąc w kierun- „Strzelnica” – Owśnice Diabelski Kamień – Kościerzyna ku „Strzelnicy” – Centrum Kultury Kaszub- skiej. Tu możemy dowiedzieć się o powsta- Rowerem Kajakiem niu i dziejach Bractwa Kurkowego, którego Rowerzystom proponujemy nie- Wodniakom zalecamy spływy rzekami „Strzelnica” była ongiś siedzibą. „Strzelnica” 2zwykle malowniczą trasę rowerową 3Wdą i Wierzycą. jest miejscem usytuowanym w niezwykle z Lipusza, początkowo do Wdzydz. Trasa Kaszubska część szlaku kajakowego malowniczej okolicy, wśród pofałdowanej liczy 20 km i poza walorami przyrodniczy- rzeki Wierzycy rozpoczyna się nad jezio- rzeźby terenu, która w większości pokryta mi ukazuje ciekawe elementy kulturowe rem Wierzysko (149 km) i wiedzie przez jest parkiem leśnym z układem ścieżek spa- i historyczne Wdzydzkiego Parku Krajobra- następujące miejscowości: Wielki Pod- cerowych i rekreacyjnych. Stąd wyruszamy zowego. Na trasie warto zobaczyć młyn leś, Stawiska, Nowa Kiszewa, Nowy i Sta- w kierunku Owśnic (ok. 6 km w jedną stro- wodny w Lipuszu, jezioro Oczko, pomniki ry Bukowiec, Bartoszylas, Stara Kiszewa, nę), gdzie usytuowany jest legendarny „Dia- przyrody, Muzeum Gospodarstwa Wiejskie- Zamek Kiszewski, Górne i Dolne Maliki, belski Kamień”. Kamień opisany legendą, go w Lipuszu, przełom rzeki Wdy, Muzeum dalej płynąc przez Pojezierze Starogardz- Spływ kajakowy na rzece Wdzie jest jednym z największych głazów narzu- – Kaszubski Park Etnograficzny i wieżę wi- kie i kończąc w Gniewie ujściem do Wisły. towych na Kaszubach. Jego obwód wynosi dokową we Wdzydzach. Następnie może- Proponowana przez nas jednodniowa żemy skorzystać z pola biwakowego PTTK. 13,2 m, ma aż 4,7 m szerokości, a jego wymy skorzystać z 20-kilometrowej trasy ro- trasa spływu Wierzycą wiedzie ze Sta- W miejscowości Loryniec po przepłynięciu sokość to ponad 2,2 m. werowej z Wdzydz do Kościerzyny, którą rej Kiszewy do Górnych Malik. Trasa jest 13 km kajakiem możemy zakończyć spływ. Aktywnym amatorom pieszych wycie- urozmaicą postoje w Lizakach (miejsca po bardzo łatwa, dla początkujących kaja- Proponujemy jednak kontynuację, by móc czek polecamy także pozostałe trasy do żwirowiskach) oraz Szarlocie (przy pomni- karzy, praktycznie nieuciążliwa. Jedyną dłużej cieszyć się wyprawą. Jedyny kłopot nordic walkingu, które zawarte są w infor- ku na cześć leśników walczących w czasie przenoskę spotkamy w miejscowości Za- na rzece może stanowić połączenie się rzeki matorze w rozdziale „Turystyka aktywna”. II wojny światowej). mek Kiszewski (30 min od Starej Kiszewy z jeziorem Słupinko, zaraz za miejscowością – 2 km) gdzie trzeba przenieść kajak ok. Loryniec. Rzeka rozszerza się, wydawać by się 100 m. Spływ rozpocząć możemy również mogło, że szlak prowadzi w prawo, zaś powin- od miejscowości Zamek Kiszewski, omija- niśmy skręcić w lewo, by nie błądzić. Na 17 km jąc przenoskę. Dalej rzeka jest kręta, lecz wpływamy na jezioro Radolne, które jest czę- bardzo spokojna, płynąc wśród malow- ścią Kaszubskiego Morza, kierujemy się w lewo niczych łąk, bez problemu docieramy do i dopływamy do Wdzydz. pierwszego mostu drogowego w miejsco- wości Bożepole Szlacheckie. W dalszym Decydując się na spływ kajakowy etapie podziwiamy piękno przyrody oraz polecamy skorzystanie z ofert: cudowny wąwóz, porośnięty lasem. Spływ kończymy na drugim moście drogowym „Czôłenkò” w Starej Kiszewie w miejscowości Górne Maliki. „Navigo” w Lipuszu „Kajaki Młyn” w Kornym koło Łubiany Jednodniowy spływ kajakowy Wdą pro- „Activitas” Stanica PTTK we Wdzydzach ponujemy zacząć w Lipuszu i zakończyć we Wdzydzach. Trasa ta jest bardzo spokojna, Pakiety wycieczkowe zostały nieuciążliwa, bez żadnych przenosek, bar- opracowane z udziałem przewodnika dzo urokliwa. Idealna dla początkujących terenowego i nordic walking kajakarzy. Na 11 km wpływamy na jezioro – Beaty Jankowskiej Szlak rowerowy - okolice Wyrówna Schodno, gdzie przy drugim jego końcu mo- kom. 691 937 781

104 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 105 Rozwijająca się baza noclegowa o zróż- nicowanym standardzie w postaci hoteli, pensjonatów, domów wczasowych, ośrod- ków wypoczynkowych oraz kwater agroturystycznych, a także tradycyjna kuchnia regionalna, zapewnią gościom odwiedzają- cym nasz urokliwy region idealne warunki do odpoczynku.

BAZA NOCLEGOWA I GASTRONOMICZNA

106 107 Baza noclegowa i gastronomiczna Baza noclegowa i gastronomiczna

Ośrodek Wypoczynkowy PÓŁWYSEP LIPA 5 Półwysep Lipa k. Wdzydz Tucholskich Noclegi / gastronomia tel. 58 687 32 45 www.polwyseplipa.pl

Półwysep Lipa to aż 8 hektarów malowniczo położonego terenu otoczone- go wodą i częściowo zalesionego. Znajdują się tu bar letni i zimowy, stołów- Noclegi szczególnie polecane przez LOT Serce Kaszub ka, sklepik letni, przystań z plażą i wypożyczalnią sprzętu wodnego i sportowego, boiska, ogrodzony plac zabaw i wiele innych atrakcji. Możliwość skorzystania z bogatego programu bezpłatnych animacji oraz zajęć sportowych dla dzieci i dorosłych. Do dyspozycji gości są komfortowe, ogrzewane domki drewniane, rodzinne pole campingowe i przystań jachtowa.

BAZUNY*** Hotel & SPA 1 Ośrodek Wypoczynkowy LARGO 6 Borsk Kościerzyna, ul. Kościuszki 17 tel. 58 687 31 87, kom. 691 891 551 tel. 58 680 21 00, fax 58 680 21 49 www.osrodek.largo.pl www.hotelbazuny.pl Ośrodek znajduje się nad jeziorem Wdzydze, na terenie Wdzydzkiego Bazuny Hotel*** & SPA w Kościerzynie to miejsce stworzone dla wymaga- Parku Krajobrazowego. Lasy iglaste Borów Tucholskich gwarantują odpo- jących klientów. Koncentracja na potrzebach Gościa i indywidualne podej- wiedni wypoczynek, a grzybiarzy uszczęśliwiają różnorodnością grzybów. ście do jego potrzeb są cechami, które wyróżniają ten obiekt wśród sze- Duży akwen wodny umożliwia uprawianie żeglarstwa, wycieczki kajakami rokiej oferty hoteli w Polsce. Atutem hotelu „Bazuny” jest jego kameralny i łodziami oraz połów ryb. Ośrodek dysponuje: własnym kąpieliskiem strze- charakter, który pozwala na bliższy kontakt z Gościem. Również wyjątkowe żonym, sprzętem pływającym (rowery wodne, kajaki i łodzie) oraz boiskiem wnętrza hotelu już od pierwszej chwili wprawiają w przyjemny nastrój, do siatkówki, stołem do ping-ponga i placami zabaw dla dzieci. sprawiając, że pobyt przebiega w poczuciu wysokiego komfortu.

Ekologiczny Ośrodek Wypoczynkowy SUDOMIE 7 Hotel Stary Browar Kościerzyna *** 2 Kościerzyna , ul. Słodowa 3 Rybaki tel. 58 680 07 71, kom. 730 700 111 tel. 58 686 26 01, kom. 602 499 438 www.starybrowarkoscierzyna.pl www.sudomie.pl Ośrodek oferuje niepowtarzalną możliwość skorzystania z całkowicie ekolo- Hotel Stary Browar Kościerzyna usytuowany jest przy rynku w samym ser- gicznej, naturalnej kaszubskiej kuchni. Wszystkie posiłki, potrawy robione są cu Kościerzyny na terenie „Szwajcarii Kaszubskiej” otoczonej kompleksem na miejscu. Nie wykorzystuje się do ich przygotowania półproduktów, mro- jezior wdzydzkich. W odrestaurowanym browarze kościerskim, będącym żonek i koncentratów. EKO-Sudomie to przede wszystkim zdrowa, naturalna jednym z najstarszych zabytków Kościerzyny z 1856 roku, przygotowano żywność, edukacja ekologiczna, wypoczynek, a to wszystko na łonie natury, dla Państwa miejsce, w którym połączono dwie podstawowe potrzeby: snu w środku kaszubskiego lasu nad pięknym jeziorem. Dodatkowo dysponujemy i jedzenia, a ku zaspokojeniu pragnienia Gości przyrządza się piwo własnej salą konferencyjną z węzłem audiowizualnym oraz salą bankietową dla gości receptury. chcących przeprowadzać szkolenia, organizować konferencję czy bankiety.

Zespół Domów Wypoczynkowych OSADA GRZYBOWSKI MŁYN 3 8 Grzybowski Młyn Helena – Danuta – Gabriela – Marzenie tel. 725 600 008, Wdzydze tel. 58 686 13 08, kom. 602 242 512 www.grzybowskimlyn.pl www.helena.kaszuby.pl Urokliwa okolica pełna lasów i jezior, liczne atrakcje turystyczne oraz boga- To zespół domów wczasowych położonych nad „Kaszubskim Morzem” ta kultura kaszubska sprawiają, że jest to idealne miejsce na odpoczynek, we Wdzydzach. Do dyspozycji Gości jest 160 miejsc w pokojach 2-, 3-, 4- organizację imprezy oraz delektowanie się regionalnymi przysmakami. i 5-osobowych oraz 2 apartamenty z aneksami kuchennymi. Dodatkowo Grzybowski Młyn spełni wszystkie Państwa oczekiwania w tym zakresie. Domy Wczasowe oferują: klimatyzowaną salę jadalną na 100 osób, salę konferencyjną na 80 osób, 2 wiaty grillowe, stadninę koni, miejsce na ognisko, plac zabaw, parking, miejsce do strzelania z łuku i wiatrówki, świetlice z kominkiem.

HOTEL SZARLOTA** 4 Ośrodek Wypoczynkowy 9 KOMPLEKS WYPOCZYNKOWY SZARLOTA „Mała Szarlota u Jabłonki” Szarlota 11 Rybaki tel. 58 686 77 55, www.szarlota.pl tel. 58 686 42 90

Jeden z największych kompleksów całorocznych na Kaszubach. Poza kom- Ośrodek Wypoczynkowy usytuowany jest nad jeziorem Osuszyno. Goście fortowym zakwaterowaniem Szarlota** oferuje sym gościom profesjonalną mają do swojej dyspozycji w pełni wyposażone domki dwu-, cztero- i pię- kręgielnię, tawernę żeglarską, wiatę grillową, wiatę ogniskową, kompleks cioosobowe z łazienką, tenis stołowy, wypożyczalnia sprzętu wodnego SPA, przystań wraz z wypożyczalnią sprzętu wodnego, boiska sportowe do i turystycznego, katamarany, żaglówki, deski. Istnieje możliwość urządze- koszykówki, siatkówki, siatkówki plażowej, kort tenisowy, dwa place zabaw, nia ogniska i grilla. Na terenie obiektu znajduje się także plaża z pomo- mini zoo, stajnię i wiele innych atrakcji, a także salę szkoleniową, bankieto- stem. wą i restauracyjną.

108 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 109 Baza noclegowa i gastronomiczna Baza noclegowa i gastronomiczna

11 Ośrodek wypoczynkowy ,,eFKa” Agroturystyka „U Miecia” 15 Wiele, Piątkowo 2 Elżbieta i Mieczysław Sabisz tel. 58 687 34 65, 58 687 25 25 Stary Barkoczyn 24 www.efka-wiele.pl tel. 58 686 16 95, kom. 505 199 974 Ośrodek wypoczynkowy „eFKa Wiele” zaprasza w piękny zakątek Kaszub e-mail: [email protected], www.umiecia.kaszuby.info.pl nad czyste Jezioro Wielewskie, oferując swym Gościom: wynajem pokoi z łazienkami dla 50 osób oraz domków letniskowych dla 150 osób. Zaprasza- Tradycyjne gospodarstwo rolne położone w malowniczej okolicy. Cisza, my na wypoczynek rodzinny i grupowy, kolonie, obozy, wycieczki szkolne. zieleń, urządzony ogród wypoczynkowy, własny staw, własne jezioro. Do Ośrodek dysponuje również dwiema salami bankietowymi: kominkową dyspozycji gości 4 pokoje 2-osobowe, kuchnia. Możliwość udziału w polo- dla 120 osób oraz całoroczną salą do 50 osób na organizację wszelkiego waniu, potrawy z dziczyzny. Możliwość obserwacji zwierząt z ambony, zbie- typu imprez okolicznościowych i integracyjnych. ranie runa leśnego. Wypoczynek przez cały rok!

12 Kaszubskie Powiatowe Centrum Młodzieży 16 Stowarzyszenie Agroturystyczne Garczyn 1 KOŚCIERSKA CHATA tel. 58 686 40 98 Kaliska Kościerskie 34A www.pcmgarczyn.pl tel. 58 686 71 56, kom. 661 620 777 www.na-kaszuby.pl PCM Garczyn dysponuje bazą noclegową na 356 miejsc w formie domków drewnianych, pawilonów schroniskowych i nowoczesnego minihotelowca. Dla aktywnych są do dyspozycji: przystań wodna (żaglówki, kajaki, rowery Całoroczny wypoczynek w gospodarstwach rolnych, kwaterach prywat- wodne), kąpielisko, kompleks boisk „Orlik 2012” oraz sprawnościowy tor nych, pokojach gościnnych, mieszkaniach wakacyjnych, domkach letnisko- przeszkód ze ścianką wspinaczkową, a także strzelnica sportowa. wych.

13 Agroturystyka POD BOCIANAMI Dom Wczasów Dziecięcych 17 Grabowska Huta 26 Stara Kiszewa, Wygonin 18 tel. 58 687 01 14 tel. 58 687 63 67 kom. 888 257 433 www.wygonin.pl www.agropodbocianami.pl Placówka przeznaczona jest do turnusowego pobytu dzieci, wspomaga wy- Gospodarstwo Agroturystyczne „Pod Bocianami” położone jest w malow- chowanie, opiekę szkolną i rodzinną. Ukierunkowana na profilaktykę pro- niczej miejscowości Grabowska Huta, w otulinie Kaszubskiego Parku Kra- blemów dzieci, w tym patologii wśród dzieci, edukację ekologiczną i regio- jobrazowego. Do dyspozycji gości: komfortowe zakwaterowanie w nieza- nalną, promowanie zdrowia oraz aktywnych form wypoczynku dziecięcego. leżnym domu, tv, wi-fi, w pełni wyposażona kuchnia, jadalnia, dwie altany, Pobyt w Wygoninie dostarcza dzieciom doświadczeń społecznych, mają- boiska do gry w piłkę nożną, koszykówkę, siatkówkę, dwa place zabaw, cych korzystny wpływ na prawidłowe kształtowanie ich sfer rozwojowych. ogród, podwórze ogrodzone na przestrzeni 1000 m2.

18 Gospodarstwo Agroturystyczne STRUŚ 14 Kaszubskie Uroczysko - Kaszëbsczé Barabónë Katarzyna i Marian Michnowscy Nowa Karczma, Zielona Wieś 15a Liniewo, Garczyn 58 tel. 722 157 049 tel. 58 687 93 16, kom. 604 412 575 Plenerowa, żywa ekspozycja przyrodniczych skarbów Kaszub. www.kaszuby.wczasy.com Jedyne na Ziemii Kościerskiej „Żywe Muzeum”. Na niewielkim fragmencie terenów, w miejscowości Zielona Wieś Agro STRUŚ oferuje ciszę, dużo świeżego powietrza w spokojnej oko- k. Nowej Karczmy stworzono warunki do eksploracji i poznawania cennych licy i sąsiedztwie hodowli strusi afrykańskich. Do dyspozycji gości zgrupowań organizmów wodnych naszego regionu. 2 samodzielne domki letniskowe o powierzchni 80 m2 każdy, wyposażone w 3 sypialnie dwuosobowe, łazienkę z prysznicem, aneks kuchenny, jadal- nię, salonik z TV oraz zadaszony taras.

10 Pokoje U MARIOLI Czaplinek przy lesie 19 Dziemiany, Dąbrówka 2 83-423 Sarnowy 8A, Wielki Klincz kom. 503 016 001 tel. 58 686 26 28, www.pokojeumarioli.pl www.czaplinek.kaszuby.info.pl

Siedlisko jest dla osób kochających spokój i kontakt z przyrodą. Czyste Gospodarstwo agroturystyczne „Czaplinek przy lesie” znajduje się miej- i świeże powietrze, urzekające widoki, piękne lasy i jeziora oraz wypoczy- scowości Sarnowy na Kaszubach - ok. 8 kilometrów od Kościerzyny. To już nek na łonie natury pozwolą zregenerować siły. Ofertę kieruję zarówno do teren Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego - znanego z licznych jezior oraz indywidualnych turystów, jak i zorganizowanych grup(do 20 osób) lasów pełnych grzybów i jagód. Wędkowanie, grzybobranie, wycieczki rowerowe są tutaj bardzo popularnym i przyjemnym sposobem na spędzanie wczasów, wakacji i weekendów wypoczynkowych.

110 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 111 Baza noclegowa i gastronomiczna Baza noclegowa i gastronomiczna

„Dzika Chata” 20 Łowisko Niedamowo 25 Nowa Karczma, Nowy Barkoczyn 87 Wielki Klincz, Niedamowo Tel. 58 688 20 94, 660 475 746 tel.694 493 310; 694 493 315 www.ruszajwpolske.pl www.lowiskoniedamowo.home.pl

Idealne miejsce dla osób kochających wędkowanie. Dom znajduje się 20 metrów od brzegu jeziora Gubel. Gospodarze gwarantują spokój, ciszę, Dom usytuowany jest w małej kaszubskiej wsi Nowy Barkoczyn, położonej bezpośredni kontakt z przyrodą, pobyt w komfortowo wyposażonym domu 12 km od miasta Kościerzyna. Domek znajduje się 80m od jeziora, które za- drewnianym, wypoczynek na plaży, kąpiel w czystym jeziorze, wędkowanie, chęca do kąpieli i wędkarstwa . Miejsce otoczone pięknymi lasami, malow- wypożyczanie sprzętu wędkarskiego, a także miejsce na ognisko, grill, bo- niczymi trasami spacerowymi i rowerowymi. Idealne warunki dla wszyst- isko do siatkówki, trampolina, parking. Okolica sprzyja aktywnym formom kich spragnionych wypoczynku w ciszy, wśród pięknej przyrody. wypoczynku.

Domki na Kaszubach 21 Agroturystyka „Bartoszówka” 26 Dziemiany, ul. Leśna 6 Stara Kiszewa, Bartoszylas 15 f Tel.: 889-131-961 Tel.514-770-117, 508-305-917 www.wakacjenakaszubach.pl www.bartoszowka.pl

Domki położone są na skraju Dziemian w otulinie Wdzydzkiego Parku Dworek znajduje się w Bartoszymlesie w gminie Stara Kiszewa, 22 km od Krajobrazowego. Od lasu dzieli je kilka kroków, a do jeziora jest tylko 150 Kościerzyny. Wokół rozciąga się piękny las iglasty. Dla ochłody w słoneczne metrów. Te komfortowe domki są w pełni wyposażone dla 4 osób. Pokój dni, można udać się nad jezioro oddalone o 200 metrów. Do dyspozycji dzienny (z zestawem mebli wypoczynkowych) ma aneks kuchenny z lo- Gości 5 pokoi( 2,3,4 osobowe), każdy z oddzielną łazienką. Na parterze dówką, ekspresem do kawy, czajnikiem elektrycznym i tosterem. Łazienka znajduje się kominek, telewizor, stół bilardowy i jadalnia. Na zewnątrz plac z pełnym węzłem sanitarnym. zabaw dla dzieci, miejsce na ognisko i grill.

Ośrodek „Piękny Wrzos” 22 Stanica wodna PTTK Wdzydze 27 Stary Bukowiec, Szenajda 21/1 Wąglikowice, Wdzydze tel. 600-762-107 tel. 58 686 12 15, kom. 607 590 350 www.pieknywrzos.pl www.wdzydze-stanica.pl Stanica Wodna PTTK we Wdzydzach to bardzo charakterystyczny obiekt „Piękny Wrzos” to doskonałe miejsce dla wszystkich, którzy chcieliby od- nad „Kaszubskim Morzem” – Jeziorami Wdzydzkimi i na kajakowym szlaku począć pośród przyrody w ciszy i spokoju, z dala od miejskiego gwaru. rzeki Wdy. Jej korzenie sięgają roku 1956, wtedy to powstały pierwsze kul- Ośrodek oferuje komfortowe warunki zakwaterowania (wszystkie pokoje towe domki na palach przeznaczone i przystosowane dla kajakarzy, wrosły wyposażone w łazienkę z prysznicem, TV, Internet, wyjście na taras). one na stałe w krajobraz Wdzydz. W obiekcie jest 140 miejsc noclegowych w domkach 7, 4, 3, 2 osobowych oraz dwa całoroczne apartamenty, każdy 3- pokojowy z kominkiem, łazienką oraz aneksem kuchennym.

Dom gościnny „Guzkówka” 23 HOTELE Hotel GOŁUŃ** PENSJONATY Wąglikowice, Sycowa Huta 29 Gołuń k. Wdzydz, Gołuń 1 tel.601 406 176, 605 619 077 Hotel GRYF** tel. 58 686 11 88 Pensjonat NEPTUN www.hotel-golun.com.pl www.guzkowka.pl Kościerzyna, ul. Ogrodowa 2 Łowisko Piaseczno Liniewo tel. 58 686 31 55 Orle 35 www.hotel-gryf.pl Zajazd GRUNAU tel. 58 687 94 15 Dom gościnny „Guzkówka” oferuje wynajem pokoi przez cały rok. Do Kościerzyna, ul. Norwida 33 dyspozycji Gości także salon kominkowy, jadalnia, taras, parking. Okolica www.lowisko-piaseczno.pl i warunki terenowe dają mnóstwo możliwości spędzania wolnego czasu. Hotel GARCZYN** tel./fax 58 686 66 95 Wędkowanie, nordic walking, kajaki, narty biegowe to niektóre z atrakcji, Garczyn www.grunau.pl Pensjonat ZACISZE które oferuje „Guzkówka”. Gospodarze domu zapewniają także niebagatel- ne posiłki z produktów naturalnych. tel. 58 686 28 86 Wdzydze 45 www.hotelgarczyn.tp2.pl Hotel WROTA KASZUB*** tel. 58 686 12 28 Stara Kiszewa, www.dw-zacisze.e-meteor.pl Agroturystyka „Rancho Maszera” 24 Lipusz, Płocice 7a NIEDŹWIADEK*** ul. Konarzyńska 16 Tel. 509 435 577 Hotel SPA & Natura tel. 58 687 64 26, kom. 512 867 717 Pensjonat Sailor i Przystań www.wrotakaszub.pl www.ranchomaszera.com Wdzydze 32 „U Grzegorza” tel. 58 686 13 13 Wdzydze 27, 83-406 Wąglikowice www.hotelniedzwiadek.pl Hotel Leśny „Strzelnica” kom. 603 488 144 , 691 764 414 Rancho położone jest w miejscowości Płocice leżącej na terenie Wdzydzkie- Kościerzyna, ul. Strzelnica 2 go Parku Krajobrazowego Na ogrodzonym, częściowo zalesionym obszarze 10 tys. m2 znajdują się: dom, budynki gospodarcze, jurta jakucka, łaźnia „Hotel-ik” tel./fax 58 681 44 92 Dwór BAJBUZA (sauna), zadaszone miejsca do wypoczynku, autentyczne stawy borowino- Kościerzyna, ul. Długa 26 kom. 781 770 770 Liniewo, Garczyn 61 we oraz kuchnia letnia z piecem chlebowym. Gospodarze specjalizują się także w domowej kuchni z użyciem swojskich produktów. tel. 58 686 62 98 www.lesnyhotel.pl tel. 58 687 80 99, kom. 600 332 301 www.hotelik-koscierzyna.pl e-mail: [email protected] www.dworbajbuza.pl

112 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 113 Baza noclegowa i gastronomiczna Baza noclegowa i gastronomiczna

OŚRODKI ZAJAZDY Camping GOŁUŃ Agroturystyka Gościnna Zagroda Agroturystyka /domki, pola namiotowe/ WCZASY POD DĘBEM DWA KASZTANY NA WZGÓRZU OW PORTUS II Bar Zigi Gołuń k. Wdzydz Liniewko Kościerskie 22 Karolina Niemczyk-Ners Raduń-Osiedle 25 Gołuń-Wdzydze Kościerzyna, ul. Kościuszki 34 tel. 58 686 27 60 tel. 58 686 90 99 Stara Kiszewa, Pałubin 25 kom. 602 638 120 tel. 58 686 12 70 tel. 58 686 31 21 kom. 602 368 584 tel. 58 680 42 68 www.wczasynawzgorzu.pl www.portus.gdansk.pl Camping U EDWARDA Agroturystyka GRODZISKO kom. 728 158 649 Pokoje gościnne /pola namiotowe/ Grabówko 41 www.dwakasztany.pl Agroturystyka U ASI OW PORTUS I do wynajęcia „Itan” Szarlota tel. 58 687 72 08 Raduń 24 Gołuń Kościerzyna, ul. Grottgera 4 tel. 58 686 55 69 kom. 889 659 160 Agroturystyka ASTRA tel. 58 688 11 39 tel. 58 686 12 12 tel. 667 260 037 Lipusz, Szklana Huta 3 kom. 888 942 366 www.portus.gdansk.pl www.tvc.pl/itan AKADEMIA PRZYGODA Agroturystyka STRAŻNICA tel. 58 687 50 21 www.uasi.idara.pl Lubań Sztofrowa Huta 4 OW WORZAŁÓWKA Pokoje do wynajęcia tel. 58 688 22 90 tel. 58 687 01 05 Agroturystyka Agroturystyka DĘBINA Łubiana, ul. Kościelna 8 Kościerzyna, ul. Markubowo 4 www.przygoda.com.pl www.straznica.kaszuby.info.pl KAIZERÓWKA Dziemiany, Dębina 7 tel. 58 687 44 26 tel. 58 686 52 03, kom. 508 597 913 Lipusz, Rzym 4 tel. 58 680 43 17 kom. 600 911 053 www.tvc.pl/wiola Zajazd NAD STAWEM Agroturystyka U Filipa tel. 58 687 49 69 kom. 502 419 898 www.worzalowka.tp1.pl Grabówko 54/1 Liniewo, Garczyn 57 www.agroturystykadebina7.pl Zajazd U SOŁTYSA tel. 58 746 59 50 tel. 58 687 61 29 Siedlisko MALWY OW DEBRZYNO Wdzydze 67 kom. 697 909 693 www.wakacje.agro.pl Lipusz, Wyrówno 5 Agroturystyka Debrzyno, tel. 58 686 11 26 www.zajazdnadstawem.pl tel. 58 551 16 06 DOM NA SKARPIE tel. 58 686 72 04 kom. 880 307 642 Pokoje u Bernadki kom. 604 425 442 Dziemiany, Dąbrówka 6 www.debrzyno.com.pl AGROTURYSTYKA Liniewo, Sobącz 8A tel. 58 688 14 36 Łowisko ŚWINIOBUDY kom. 694 353 847 DOMEK kom. 603 799 102 OW STAWISKA Kościerzyna Wybudowanie 28 Agroturystyka www.eholiday.pl NAD BRZEGIEM JEZIORA www.domnaskarpie.pl Stawiska kom. 601 057 249 DWOREK SZYSZKI Dziemiany, ul. Potulicka 11 tel. 58 686 25 96 www.swiniobudy.pl Nowa Karczma Dom Letni ZACISZE kom. 697 621 634, Dom Wypoczynkowy www.stawiska.gdanskafun- Liniewko Kaszubskie Liniewo, Małe Liniewo 29 www.wczasydziemiany.dobry- KOCIA GÓRA dacja.pl Zajazd ASTRA kom. 604 104 410, tel. 58 687 80 98 nocleg.pl Dziemiany, Raduń 9A Kłobuczyno 48 606 915 180 tel. 58 688 11 41 Ośrodek Politechniki tel. 58 680 97 17 Agroturystyka Kaszuby Pokoje gościnne www.zielonakwatera.pl Gdańskiej www.hotelik-koscierzyna.pl/ Agroturystyka POGODÓWKA Irena i Wiesław Stark KASZUBSKIE ZACISZE Czarlina, k/Wdzydz astra.html Nowa Karczma Liniewo, Równe7 Lipusz, Nowe Karpno 4a Agroturystyka tel. 58 686 13 00, Grabówko 34B tel. 58 687 80 03 kom. 660 106 483 AGRO MORENA kom. 608 636 112 Zajazd FLORENCJA kom. 503 157 971 kom. 515 705 051 Dziemiany, Raduń 27 www.domki.pg.gda.pl Nowy Klincz 10A www.pogodowka.eu www.agroturystyka-kaszuby. Agroturystyka kom. 664 990 663 kom. 606 330 260 comweb.pl SIEDLISKO BOBRÓWKA Ośrodek wypoczynkowy www.zajazdflorencja.pl Agroturystyka JASKÓŁKA Lipusz, Wyrówno 3A Pola namiotowe SUMÓWKA CZARNOWODZIANKA Nowa Karczma Agroturystyka LIPY kom. 601 653 828 Piechowice 38 Borsk, ul. Jeziorna 1 Zajazd Myśliwski KOALA ul. Gdańska 17 Alicja i Wiesław Wacholc tel. 58 688 13 13 tel. 58 687 37 88 Mały Klincz tel. 58 687 72 56 Stra Kiszewa, Lipy 2 Agroturystyka kom. 518 974 029 tel. 58 686 88 78 kom. 693 392 973 tel. 58 687 65 15, DZIKA ZAGRODA Agroturystyka MILKOWO www.czarnowodzianka.pl kom. 502 504 795 www.otowakacje.pl www.wacholclipy.starakiszewa.pl Dziemiany, Trzebuń 104 Raduń-Milkowo 1 www.zajazdkoala.pl kom. 603 607 205 tel. 58 688 12 72 Ośrodek wypoczynkowy Agroturystyka Agroturystyka www.nakaszubach.pl kom. 692 289 475 Urszula i Janusz Zimorscy LEŚNA PRZYSTAŃ u JOLI CAMPINGI CHATKA U WŁADKA Borsk Będomin 21 Stara Kiszewa, Gospodarstwo Rajska Jabłoń tel. 58 687 22 16 Wilcze Błota 19 Agroturystyczne Danuta Mańska Camping PARADIES tel. 58 687 74 25 kom. 609 959 469 kom. 602 615 279 Janina Sprawka Dobrogorzcz 18B /domki, pola namiotowe/ kom. 601 616 892 www.czecholinska.eu www.e-kaszuby.net www.zula.pl Dziemiany 83-400 Kościerzyna Wdzydze ul. Karola Sengera 14 tel. 58 686 26 02 tel. 58 588 45 49 Ośrodek Wczasowy AGRO BREZA tel. 58 688 00 54 kom. 605 119 683 www.paradies.maxmedia.pl Agroturystyka KOPLA Stoczni Północnej Lubań 3 Lipusz, Nowe Karpno 2 www.manska.kaszuby.info.pl Wiele, Rogalewo 1 tel. 58 688 22 90, tel. 58 687 46 01 www.na-kaszuby.pl tel. 58 687 34 24, kom. 604 880 644 kom. 501 528 188 kom. 607 897 957 www.wiele.com.pl

114 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 115 Baza noclegowa i gastronomiczna Baza noclegowa i gastronomiczna

AGROTURYSTYKA Zielona Chata ABC - Agroturystyka Hincówka – Maria i Jerzy Hinc U Adasia i Marysi Agroturystyka Irena Hetmańska Lucyna i Wacław Grulkowscy Skorzewo 157/1 Debogóry, 83-423 Wielki Klincz Zagroda Powroty Agroturystyka Kaliska Kościerskie 34 B-1 Skoczkowo 4 83-400 Kościerzyna tel. 58 686 16 98 Lipy 38, Stara Kiszewa Rekowska Eryka 83-400 Kościerzyna 83-406 Wąglikowice tel. 58 686 44 48 kom. 668 034 307 kom. 517 98 24 42 Loryniec 3 tel. 58 686 29 93 tel. 58 680 42 07 www.kaszuby.info.pl e-mail: [email protected] www.zagrodapowroty.pl 83-406 Wąglikowice kom. 609 392 997 kom. 694 149 269 www.agrokaszuby.comweb.pl tel. 58 686 10 21 e-mail: [email protected] www.wczasy.kaszuby.org U Marioli – Mariola Przytarska Agroturystyka Letnisko kom. 600 536 383 Nowa Kiszewa 42 Domek Agatki – Agata Toczek Wybudowanie 12 e-mail: [email protected] Kwatera u Ewy Na Kampie 83-431 Stary Bukowiec Kłobuczyno 57a 83-430 Stara Kiszewa www.kaszuby-wda.pl.tl Ewa i Mirosław Brzezińscy Kazimierz Konkol kom. 693 45 11 46 83-315 Szymbark tel. 58 687 67 75 Czarlina 19 Rotembark 26 e-mail: [email protected] tel. 691 752 322 kom. 517 976 805 Szczypiorki 83-406 Wąglikowice 83-400 Kościerzyna www.kaszubyagro.pl e-mail: toczek.agata89@gmail. www.domki-bory-tucholskie.pl Danuta Szczypior kom. 782 455 007 tel. 58 686 58 23 com Sycowa Huta 3D e-mail: [email protected] kom. 697 529 054 Wczasy u Gosi Gospodarstwo 83-406 Wąglikowice www.agroczarlina.pl e-mail: [email protected] Małgorzata Cieszyńska Pod Klonem – Grażyna Broca Agroturystyczne BOROWIK tel. 58 686 67 94 www.odkryjpomorze.pl Wieprznica 9/1 Wąglikowice Wybudowanie 50 ul. Wyzwolenia 28 kom. 698 00 40 40 Gościna – Halina Rogińska www.na-kaszuby.pl 83-407 Łubiana 83-406 Wąglikowice 83-430 Stara Kiszewa www.szczypiorki.kaszuby.info.pl Kaliska Kościerskie 34 A tel. 58 686 46 79 kom. 505 337 523 kom. 691 670 554 83-400 Kościerzyna Pod Morwą kom. 662 855 968 e-mail: [email protected] U Ewy – Ewa Gańska tel. 58 686 71 56 Krystyna Jaszewska e-mail: malgorzata.cieszyn- www.podklonem.pl Noclegi Wygonin Skorzewo 109 a kom. 505 547 118 Skoczkowo 5 [email protected] Wygonin 5, 83-400 Kościerzyna e-mail: [email protected] 83-406 Wąglikowice www.ugosi.kaszuby.info.pl Pod Wieżą – Maria Łangowska 83-430 Stara Kiszewa tel. 58 680 99 13 www.goscina.eu kom. 504 844 170 Wdzydze 30 tel. 58 687 97 51 kom. 608 228 941, 519 164 844 www.agro.kaszuby.info.pl www.agroturystyka.kaszuby.org Agroturystyka Bez Barier 83-406 Wąglikowice www.wygonin.info – Zygmunt Leszkowski tel. 58 686 13 29 Pod Lipą – Iwona Jaszewska U Kasi – Katarzyna Seyda Brychatka Dobrogoszcz 8C kom. 660 941 211 Pokoje na Kaszubach Loryniec 18/1 Skorzewo 205 Ryszard Gliszczyński 83-400 Kościerzyna www.wdzydze.wczasy.com 83-430 Stara Kiszewa 83-406 Wąglikowice 83-400 Kościerzyna Sycowa Huta 14 kom. 609 786 260 ul. Mickiewicza 2 tel. 58 686 10 35 tel. 58 680 99 24 83-406 Wąglikowice Agroturystyka tel. 58 687 68 52 kom. 605 050 091 kom. 602 798 774 tel. 58 686 72 63 Zabrody Bogumił Gołuński Kaszubskie Chrósty kom. 504 835 533 www.podlipa.idara.pl e-mail: [email protected] www.brychatka.ovh.org pokoje agroturystyczne Nowa Kiszewa-Chrósty 3 Zabrody 2 83-430 Stara Kiszewa Łucja Narwojsz Agroturystyka Agroturystyka Anna Dering Staśkowo 83-442 Karsin kom. 511 569 628, Konarzyny 102A Zofia Migowska Dobrogoszcz 17 Stanisław Grulkowski kom. 508 444 669 506 592 029 83-430 Stara Kiszewa Koscierska Huta 23 83-400 Kościerzyna Skoczkowo 4 A www.kaszubskiechrosty.com- tel. 58 687 96 84 83-400 Kościerzyna tel. 58 686 37 89 83-406 Wąglikowice Pokoje gościnne web.pl kom. 600 269 520 kom. 507 019 537 kom. 692 288 097 Dorota Jakubowski www.migowska.kaszuby.pl U Barbary – Barbara Datta www.noclegi.kaszuby.org Kościerska Huta 22 Agroturystyka Domek Jagi Pokoje Gościnne Czarlina 4/1 83-400 Kościerzyna Nowa Kiszewa-Chrósty 14 Beata Kowalska U Marylki 83-406 Wąglikowice Zielona Polana tel. 58 686 58 50 83-430 Stara Kiszewa Wiele, ul. Derdowskiego 66 Maria Krystoforska kom. 600 535 005 Urszula i Mieczysław Peplińscy kom. 503 972 249 kom. 668 274 563 83-441 Karsin Skorzewo 125A www.ubarbary.tvc.pl Wąglikowice 60 e-mail: [email protected] kom. 604 792 273 83-400 Kościerzyna 83-406 Wąglikowice www.kaszuby.gda.pl Agroturystyka Stara Grusza tel. 58 680 04 01 tel. 58 686 73 82 U Danki – Arkadiusz Domian tel. 58 686 11 94 Lipy www.kowalska.kaszuby.info.pl kom. 667 03 05 60 Nowa Kiszewa 20 A kom. 691 606 058 U Zbyszka – Zbigniew Lipski 83-430 Stara Kiszewa www.umarylki.za.pl 83-461 Stary Bukowiec e-mail: [email protected] Dębogóry 7 kom. 506 832 257 Gościniec Kaszub tel. 58 687 04 19 www.zielona.ttu.pl 83-423 Wielki Klincz Barbara Chechłowska Ranczo w Dolinie kom. 667 182 388 kom. 602 517 635 Agroturystyka Leśne Ranczo Wdzydze Tucholskie 40 Janina i Ludwik Lipscy e-mail: [email protected] Agroturystyka e-mail: [email protected] Górne Maliki 19 83-441 Karsin Skorzewo www.gospodarstwo.domian. Sebastian Kościelski www.zbyszeklp.nocuj.com.pl 83-430 Stara Kiszewa tel. 58 687 21 36 ul. Fr. Peplińskiego 44 ns48.pl Wąglikowice, ul. Kościerska 61 tel. 58 687 65 02 kom. 604 880 644 83-400 Kościerzyna 83-406 Wąglikowice www.wdzydzetucholskie.com.pl tel. 58 686 37 53 tel. 58 686 12 91 e-mail: agrokaszub @o2.pl kom. 608 254 008 www.idara.pl www.agata1.tvc.pl

116 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 117 Baza noclegowa i gastronomiczna Baza noclegowa i gastronomiczna

AGROTURYSTYKA Kwatera agroturystyczna Agroturystyka Dom Letniskowy „Domek nad brzegiem jeziora“ Restauracja Pub HAMLET Henryk Pepliński – Domki wczasowe Maciej Grzywaczewski ul. Potulicka 11 Kościerzyna, ul. Słodowa 1 ,,Gościnny domek” Wdzydze Tucholskie 70 Janusz Marcyniuk Przytarnia Struga 83-425 Dziemiany tel. 58 686 50 54 Kowalczyk Helena 83-441 Karsin Wygoda – Przytarnia 2 83-441 Karsin kom. 697 621 634 Wiele, ul. Ks.Płk.Wryczy 80 kom. 694 457 097 83-441 Wiele tel. 58 687 29 27 e-mail pokoje.dziemiany@ Restauracja & Pub HOTEL-ik 83-441 Karsin tel. 66 258 96 94 (centrum inf.) gmail.com Kościerzyna, ul. Długa 26 tel. 58 687 33 52 ,,Jarzębinka” Krystyna Drąg kom. 889 155 787 Usługi turysytyczne www.wczasydziemiany.dobry- tel. 58 686 62 98, kom. 507 259 928 Wiele, ul. Derdowskiego 15 a www.agrowygoda.noclegiw.pl ,,Nad Wdą” nocleg.pl www.hotelik-koscierzyna.pl www.agroturystyka.pl/gdańsk/ 83-441 Karsin Izabela i Adam Sałata kowalczyk tel. 58 687 34 50 Lizakowski - agroturyzm Borsk 34 b Domki nad jeziorem Restauracja LEMON TREE e-mail: kowalczyk80 @op.p www.jarzebinka.Agroturystyka.pl Przytarnia – Knieja 1 83-441 Karsin ul. Leśna 6 Kościerzyna, ul. Źródlana 9 e-mail:drag@ agroturystyka.pl 83-441 Karsin kom. 694 509 513 83-425 Dziemiany kom. 609 138 742 Pokoje Gościnne Marek Bonik kom. 608 878 026 e-mail: [email protected] kom. 889 131 961 www.restauracjakoscierzyna.pl Wiele, ul. ks.płk.Wryczy 27 Kwatery agroturystyczne www.abcwypoczynek.pl e-mail dziemiany@wakacjena- 83-441 Karsin Barbara Szlasa-Miloch Gospodarstwo kaszubach.pl Pub LA ROCCA tel. 58 687 35 01 Wiele, ul. Derdowskiego 35 Zacisze nad rzeką Wdą Agroturystyczne www.wakacjenakaszubach.pl kebab&pizzeria&restauracja kom. 605 083 222 83-441 Karsin Andrzej Lizakowski Kolatzka Ewa Kościerzyna, ul. Długa 27 e-mail: bonik.idara.pl tel. 58 687 34 12 Borsk 34 Górki – Malary 5 Agroturystyka „Dębina“ tel. 58 686 54 41 www.turystykawiele.yoyo.pl 83-441 Karsin kom. 692 365 181 Dębina 7, 83-425 Dziemiany www.larocca.com.pl „U Basi ” Barbara Sałata e-mail: szlasa-miloch @wp.pl tel. 58 687 38 16 www.kolatzka.kaszuby.info.pl tel. 58 680 43 17, 502 419 898 Przydół 1, 83-441 Karsin kom. 519 102 472 e-mail [email protected] Catering Service tel. 58 687 32 31 ,,U Basi” Barbara Narloch Leśna Grota (domek) www.agroturystyka.debina7.pl Restauracja RZEMYK www.ubasi.kaszuby.info.pl Wiele, ul. Derdowskiego 15 Kwatera agroturystyczna Tadeusz Grota Kościerzyna, ul. Tkaczyka 6 e-mail: [email protected] 83-441 Karsin Stanisław Narloch Karsin, wybudowanie 16 Przysiółek Dywan tel. 58 686 27 42 kom. 608 150 107 Wdzydze Tucholskie 1 83-440 Karsin Dywan kom. 605 424 622 Kwatera agroturystyczna www.agroturystyka.pl/agro-ka- 83-441 Karsin kom. 604 862 094, 692 418 433 kom. 602 214 497 www.restauracjarzemyk.pl Ludwika Kroplewska szuby/narloch tel. 58 687 38 02 www.lesnagrota.pl e-mail [email protected] Wiele, ul. Ks.Płk.Wryczy 40 e-mail: [email protected] kom. 512 519 046 e-mail: kontakt@leśnagrota.pl www.noclegi-dywan.pl Pub TEXAS 83-441 Karsin www.wdzydzetucholskie.pl ul. Długa 11 tel. 58 687 35 02 Pokoje Gościnne e-mail: wdzydzanin @wp.pl „ Pod Sosnami” RESTAURACJE/PUBY kom. 691 311 153 Redelbah Bożena Renata Styp-Rekowska www.texaspub.pl ,,Pod Modrzewiami” Wiele, ul. Wicka Rogali 43 Pokoje gościnne Wiele, ul. Główna 1 Restauracja „Malëna” Stefan Lewiński 83-441 Karsin Beata Peplińska 83-440 Karsin Kościerzyna, ul. Kościuszki 17 Pizzeria MAMMAROSA Biała Góra 5, 83-441 Karsin tel. 58 687 25 20 Wiele, ul. Derdowskiego 25 kom. 783 298 818 tel. 58 680 21 00, fax. 58 680 21 49 Kościerzyna, ul. Rynek 13 tel. 58 687 35 28 www.jan.kaszuby.info.pl 83-441 Karsin www.noclegiwiele.pl www.hotelbazuny.pl tel. 58 686 55 30 kom. 503 691 597 e-mail: b.redelbach @interia.pl tel. 58 687 24 77 www.na-kaszuby.pl www.podmodrzewiami.pl kom. 604 454 261 e-mail: rekowskapodsosna- Restauracja/Pub/Pizzeria Bar Mleczny PRL e-mail: [email protected] ,,Stokrotka” Pokoje gościnne www.idara.pl [email protected] Stary Browar Kościerzyna Kościerzyna, ul. Rynek 1 Alicja Nagórek e-mail: [email protected] ul. Słodowa 3, tel. 537 637 507 Domki letniskowe Wdzydze Tucholskie 39 „Dzika Zagroda” tel: 58 680-07-72, 58 680-07-75 www.barprl.pl Urszula Studzińscy 83-441 Karsin Kwatera agroturystyczna Trzebuń 104 www.starybrowarkoscierzyna.pl Wiele, ul. W. Rogali 25 kom. 661 798 364, Władysław Miloch 83-425 Dziemiany Gospoda NA RONDZIE 83-441 Karsin 661 532 079 Wdzydze Tucholskie koml. 603 607 205 Restauracja „Pod Kurem” Kościerzyna, ul. Traugutta 1 tel. 58 687 33 45 www.stokrotka.kaszuby.info.pl 83-441 Karsin e-mail rezerwacja@nakaszu- Kościerzyna, ul. Strzelnica 2 tel. 698 703 532 kom. 505 285 801 tel. 58 687 37 84 bach.pl tel. 58 681 44 92 www.studzińscy.kaszuby.info.pl Pokoje przy jeziorze www.wakacje.pl www.nakaszubach.pl kom. 661 620 086 Kuchnia Polska PAPUDAJNIA e-mail: studzinski@poczta. Rafał Nakielski [email protected] Kościerzyna, onet.pl Wiele, Jeziorna 1 Pokoje gościnne Wczasy u Gabi www.podkurem.pl ul. Rzemieślnicza 10 83-441 Karsin Joanna Ewald ul. Potulicka 11 www.papudajnia.com.pl Zagroda,,Malwa” tel. 58 687 35 38 Borsk 14 83-425 Dziemiany Restauracja GRYF Barbara Zabrocka www.przyjeziorze.kaszuby.info.pl 83-441 Karsin tel. 58 688 00 61 Kościerzyna, ul. Ogrodowa 2 Pizzeria Gruby Benek Wdzydze Tucholskie 4 e-mail: rafał[email protected] tel. 58 687 37 23 kom. 503 576 451 tel. 58 686 31 55, Kościerzyna, 1000-lecia 17 83-441 Karsin kom. 512 255 300 e-mail wczasy.dziemiany@ www.hotel-gryf.pl tel. 58 746 10 10 tel. 58 687 38 06 www.spływykajakoweborsk.pl gmail.com www.grubybenek.pl kom. 604 823 576

118 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 119 Niezbędnik teleadresowy

RESTAURACJE/PUBY Karczma U WIESI Pizzeria – Lodziarnia PAKO Nowa Karczma, ul. Jeziorna 12 Karsin, ul. Długa 143 Pizzeria Da Grasso kom. 508 227 648 tel. 58 687 33 76 Niezbędnik ul. Jeziorna 4 83-400 Kościerzyna Gospoda Kaszubska Restauracja FIONA tel. 58 686 72 72 TABAKIERA Lipusz, ul. J. Wybickiego 11 Będomin – Muzeum Hymnu tel. 58 687 50 00 GÓRAL – jedzenie na wynos Narodowego teleadresowy Kościerzyna, ul. Klasztorna 15 kom. 607 562 414 Bar POD STODOŁĄ tel. 58 686 28 02 Lipusz,ul. Młyńska 1 Starostwo Powiatowe Szpital Specjalistyczny Przewodnik www.goral.kna.pl Zajazd NAD STAWEM kom. 507 668 158 Grabówko 54 w Kościerzynie w Kościerzynie po mieście Kościerzyna Bar EXPRESSO kom. 605 340 866 Bar BOROWIK 83-400 Kościerzyna 83-400 Kościerzyna i po Kaszubach Kościerzyna, ul. Rynek 6 Lipusz, ul. J. Wybickiego 13 ul. 3 Maja 9 c ul. Piechowskiego 36 Beata Jankowska tel. 58 686 25 08 tel. 58 687 45 68 tel. 58 680 18 40 tel. 58 686 00 00 kom. 691 937 781 Usługi kateringowe www.powiatkoscierski.pl www.beatajankowska.pl Bar GYROS Urszula Potrykus Zajazd COUNTRY Kościerski Dom Kultury Urząd Gminy Kościerzyna Kościerzyna, ul. Długa 34 Wysin, ul. Staropolska 14 Skoczkowo Urząd Miasta Kościerzyna im. Józefa Wybickiego 83-400 Kościerzyna, tel. 58 687 89 33 kom. 669 969 222 tel. 58 686 48 83 83-400 Kościerzyna Kościerzyna, ul. Długa 31 ul. Strzelecka 9 ul. 3 Maja 9 a tel. 58 686 23 63 tel. 58 686 59 80 / 81 / 82 Bar AGA Karczma Viking Zajazd ALDORA Kościerzyna, ul Młyńska14 B Stara Kiszewa, ul. Kościerska Lipusz- Bałachy tel. 58 680 23 00 www.kdk-koscierzyna.pl www.koscierzyna.pl tel. 58 686 81 51 kom. 500 600 679 kom. 504 250 52 www.koscierzyna.gda.pl e-mail: [email protected] www.karczmaviking.pl Straż Gminna Restauracja Pizzeria – Bar „White Horse” Straż Miejska Kościerskie w Kościerzynie BABCINA KUCHNIA Wypas Pizza – Bar Dziemiany, Kalisz 15 w Kościerzynie Centrum Informacji 83-400 Kościeryzna Grzybowski Młyn Stara Kiszewa kom. 502 201 351 83-400 Kościerzyna Kościerzyna, ul. Rynek 21 ul. Strzelecka 9 kom. 725 600 008 ul. 6 marca 1 www.white-horse.com.pl ul. Długa 31 tel. 58 686 28 80 tel. 58 686 59 80 kom. 515 349 940 www.grzybowskimlyn.pl tel. 58 686 31 41 www.kdk-koscierzyna.pl Pizzeria „Corleone” e-mail:[email protected] Zakład Sportu Zajazd Myśliwski KOALA Restauracja AMBROZJA Dziemiany, ul. Wyzwolenia 34 Mały Klincz Karsin, ul. Długa 184 kom. 794 432 437 Komenda Policji Czynne do 10.2014 r. Kultury i Turystyki tel. 58 686 88 78 tel. 58 687 31 13 lub 515 807 425 w Kościerzynie 83-400 Kościerzyna www.zajazdkoala.pl 83-400 Kościerzyna Kościerskie ul. Strzelecka 9 Restauracja NOWA Restauracja „Otwarta” ul. Zgromadzenia Księży Centrum Informacji tel. 58 686 86 01 Restauracja RYBNA Wiele, ul. Główna 12 Kościerzyna, ul. Strzelecka 36 Zmartwychwstańców 2 Kościerzyna, ul. Rynek 9 e-mail: [email protected] Kościerzyna-Wybudowanie tel. 58 687 34 25 kom. 501 754 525 tel. 58 686 49 26 tel. 58 680 04 88 ul. Chabrowa 1 www.restauracjaotwarta.pl e-mail: [email protected] Centrum Informacji Zajazd ZŁOTA RYBKA kom. 531 202 220 Straż Pożarna Czynne od 10.2014 r. Turystycznej www.restauracja-rybna.pl Borsk tel. 58 680 43 44 w Kościerzynie Brama Kaszubskiego Zajazd LEŚNY DWOREK 83-400 Kościerzyna Centrum Kultury Pierścienia Korne 67a Zajazd POD ŚLUZĄ ul. Traugutta 6 Kaszubskiej “Strzelnica” 83-400 Kościerzyna kom. 504 794 391 Borsk tel. 58 686 33 86 Kościerzyna, ul. Strzelnica 2 Garczyn 1 www.zajazdlesnydworek.pl te. 58 687 35 89 tel. 603 388 856 tel. 58 686 40 98 Pogotowie Ratunkowe e-mail: [email protected] Bar NA DOŁKU Kawiarnia REMUS w Kościerzynie Urząd Gminy Łubiana, ul. Leśna 20 Karsin, ul. Długa 182 83-400 Kościerzyna Informacja autobusowa Nowa Karczma tel. 58 687 32 22 kom. 509 258 620 ul. Piechowskiego 36 Kościerzyna 83-404 Nowa Karczma tel. 58 686 06 66 tel. 883 374 862 ul. Kościerska 9 Restauracja NA ROZDROŻU Restauracja/bar Nowa Karczma, ul. Kościerska PÓŁWYSEP LIPA Pn-Pt w godz. 5:00-21:00 tel. 58 687 71 89 tel. 58 687 71 26 Wdzydze Tucholskie, Lipa 2 www.nowakarczma.pl tel. 58 687 32 45 Informacja kolejowa www.polwyseplipa.pl Kościerzyna, tel. 58 721 86 83

120 Informator turystyczno-przyrodniczy Informator turystyczno-przyrodniczy 121 Niezbędnik teleadresowy

Gminny Ośrodek Kultury, Urząd Gminy Karsin Urząd Gminy Dziemiany Sportu i Rekreacji 83-440 Karsin, 83-425 Dziemiany w Nowej Karczmie ul. Długa 222 ul. 8 Marca 3 ul. Szkolna 5 tel. 58 687 31 20 tel. 58 688 00 22 83-404 Nowa Karczma www.karsin.pl www.dziemiany.pl tel. 58 680 06 04 www.nowakarczma.pl Centrum Informacji Gminne Centrum Towarzystwo Przyjaciół Turystycznej Informacji Turystycznej Muzeum Hymnu Narodo- Brama Kaszubskiego 83-425 Dziemiany wego w Będominie Pierścienia ul. Wyzwolenia 20 Będomin 16 83-441 Wiele tel. 58 688 00 27 83-422 Nowy Barkoczyn ul. Dąbrowska 32 A tel. 58 687 71 83 tel. 58 687 34 70 Stowarzyszenie www.towarzystwoprzyja- Przyjaciół Wdzydz ciolmhnb.pl Dom Kultury w Karsinie Wdzydze 32 Ul. Strażacka 1 83-406 Wąglikowice Urząd Gminy Liniewo 83-440 Karsin tel. 58 686 26 23 83-420 Liniewo tel. 58 687 31 18 kom. 609 138 132 ul. Dworcowa 3 www.wdzydze.eu tel. 58 687 85 20 Urząd Gminy Lipusz www.liniewo.pl 83-424 Lipusz, Kaszubskie Stowarzysze- ul. Wybickiego 27 nie Agroturystyczne Gminny Ośrodek Kultury, tel. 58 687 45 15 „Kościerska Chata” Sportu i Rekreacji www.lipusz.pl Kaliska Kościerskie 34 A W Liniewie 83-400 Kościerzyna ul. Dworcowa 3 Stowarzyszenie na Recz tel. 58 686 71 56 83-420 Liniewo Rozwoju Gminy Lipusz kom. 661 620 777 tel. 58 687 85 35 83-424 Lipusz, www.na-kaszuby.pl www.liniewo.pl ul. Młyńska 12 tel. 58 687 45 77 Wdzydzki Posterunek Policji www.lipusz.org Park Krajobrazowy 83-420 Liniewo ul. Świętojańska 5E ul. Wiśniowa 2 Gminne Centrum 83-400 Kościerzyna tel. 58 687 80 97 Informacji Turystycznej tel./fax: 58 686 82 73 w Lipuszu www.pomorskieparki.pl Urząd Gminy ul. Młyńska 12 Stara Kiszewa 83-424 Lipusz 83-430 Stara Kiszewa tel. 58 687 45 77 ul. Ogrodowa 1 www.goksir.eu/gci-lipusz tel. 58 687 60 20 „Techno-Service” S.A. www.starakiszewa.pl Stowarzyszenie Lokalna ul. Siedlicka 6 Grupa Działania “Stolem” 80-222 Gdańsk Centrum Informacji ul. Derdowskiego 7 tel. 58 34 04 200 Turystycznej 83-424 Lipusz fax 58 34 72 560 Brama Kaszubskiego tel. 58 680 05 70 Pierścienia kom. 503 124 612 83-430 Stara Kiszewa www.lgdstolem.pl Wilcze Błota 2B tel. 58 380 03 90

122 Informator turystyczno-przyrodniczy MAPA123 LOT „Serce Kaszub” zaprasza na wypoczynek w powiecie kościerskim

124