Nannette Streicher Née Stein
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Martine de Boer Nannette Streicher née Stein “Een vrouw om op te bouwen” Een beschrijving van de enige vrouwelijke pianofortebouwer van betekenis: Nannette Stein (1769 - 1833) Met een voorwoord door Uta Goebl – Streicher, directe afstammeling van Nannette Nannette Stein, ca 1810 (ca 40 jaar). Bron: Donhauser, P. & Langer, A. Streicher: Drei generationen Klavierbau in Wien Amsterdam, maart 2020 Inhoudsopgave VOORWOORD 3 *** VOORWOORD DOOR UTA GOEBL-STREICHER 4 INLEIDING 5 DE OPKOMST VAN DE PIANOFORTE IN DUITSLAND 6 DE STEIN - STREICHER DYNASTIE 7 *** DE STAMBOOM 7 *** VADER JOHANN ANDREAS STEIN 8 *** ECHTGENOOT JOHANN ANDREAS STREICHER 9 *** ZOON JOHANN BAPTIST STREICHER 10 NANNETTE 12 *** JEUGD 12 *** OPVOLGING NA OVERLIJDEN VADER & HUWELIJK 13 *** WENEN 14 *** DE VLEUGELS VAN NANNETTE 16 *** VRIENDSCHAP MET LUDWIG VON BEETHOVEN 19 *** VRIENDSCHAP MET NANETTE VON SCHADEN 20 *** NANNETTE ALS COMPONIST 21 *** LATERE LEVEN & OVERLIJDEN 22 CONCLUSIE 23 GERAADPLEEGDE BRONNEN 24 BIJLAGE – PRIJSLIJST STREICHER VLEUGELS 1831 25 2 Voorwoord Stel je eens voor. Je bent een onafhankelijke vrouw van 52 jaar en volgt de opleiding Pianotechniek. En in het tweede jaar wordt je gevraagd een werkstuk te schrijven in het kader van het vak “Historische Instrumenten”. Waarover dan te schrijven? Je wikt en weegt langere tijd over verschillende onderwerpen en werkt die al voorzichtig wat uit. Historische stemmingen komen voorbij, of een analyse van de ontwikkeling van werken van componisten gekoppeld aan de ontwikkeling van de instrumenten. Erg interessant en ook wel uitdagend complex. Maar er is een probleem want het voelt niet “eigen”. En dan lees je terloops in een boek dat aan het eind 18e en begin 19e eeuw een VROUW als pianofortebouwer actief is geweest en dat zij jarenlang een concurrerende positie had in dit door mannen gedomineerde vakgebied: Nannette Stein. En dan valt alles op zijn plaats. Natuurlijk! Onderwerp gevonden! Na het schrijven moet ik concluderen dat het stuk niet alléén maar over Nannette gaat maar onder andere ook over haar directe familieleden, haar vrienden en het Wenen van toen. Het blijkt onmogelijk om over Nannette te schrijven zonder die context, immers die blijkt écht nodig om Nannette in haar volle omvang te duiden. Het stuk is dan ook langer geworden dan ik oorspronkelijk voor ogen had. Bij mijn zoektocht naar informatie heb ik gebruikt gemaakt van de boeken van de bibliotheek van het Hout- en Meubileringscollege (HMC) te Amsterdam en heb ik de bibliotheek bezocht van het Nederlands Muziek Instituut in Den Haag waar óók enige prachtige titels voorhanden zijn. Daarnaast heb ik een aardig boekje gevonden bij een Duits antiquariaat. “Beethoven und die Wiener Klavierbauer Nannette und Andreas Streicher” bevat heerlijke informatie zoals inventarislijsten van de werkplaats en brieven uit die tijd. Patrick Drijver heeft een prachtige documentaire gemaakt over de restauratie door Beunk & Wennink van een “Nannette Streicher vleugel” uit 1926. Tot slot beschik ik over de bladmuziek van Nannettes bewaard gebleven composities, besteld bij uitgeverij Christoph Dohr uit Keulen. Bij het schrijven ben ik uitgegaan van een piano-technisch onderlegd lezerspubliek dat de Duitse taal niet schuwt. Eén schrijver steekt er bovenuit qua aantal publicaties over de familie Stein-Streicher. Haar naam is Uta Goebl – Streicher. Gezien haar achternaam ben ik natuurlijk op zoek gegaan naar deze historica en uiteindelijk kwamen we in contact via haar uitgever. Ze blijkt niet alleen heel aardig te zijn, maar ook een directe afstammeling van Nannette Stein en haar man Andreas Streicher: Ze heeft het concept van dit werkstuk ontvangen en – ondanks de taalkloof - hier toch nog enkele opmerkingen op kunnen plaatsen die ik vanzelfsprekend heb verwerkt. Ik voel me dan ook zeer vereerd dat zij een voorwoord heeft willen schrijven. 3 *** Voorwoord door Uta Goebl-Streicher Es ist keine alltägliche Geschichte: Frau de Boer, erfolgreiche Anwältin, wendet sich in ihrer zweiten Lebenshälfte dem Klavierbau zu und wählt Nannette Streicher geb. Stein, die einzige Klavierbauerin von Bedeutung, zum Thema ihrer wissenschaftlichen Arbeit. Es freut mich sehr, dass sie in diesem Zusammenhang Kontakt mit mir als Nannette Streichers direkter Nachfahrin aufgenommen hat. Für ihre neue Tätigkeit wünsche ich ihr und allen Studenten des Klavierbauer-Lehrgangs in Amsterdam alles Gute und hoffe, dass die Freundschaft, die sie im Laufe ihrer Forschungen zu Nannette Streicher entwickelt hat, Ansporn für ihre künftige Arbeit sein wird! Het is geen alledaags verhaal: mevrouw de Boer, een succesvolle jurist, wendt zich in de tweede helft van haar leven tot de pianotechniek en kiest voor haar wetenschappelijke werkstuk voor Nannette Streicher, geboren Stein, de enige vrouwelijke pianofortebouwer van betekenis. Ik ben erg blij dat zij in deze context met mij - als directe afstammeling van Nannette Streicher – contact heeft opgenomen. Ik wens haar en alle studenten van de opleiding Pianotechniek in Amsterdam in hun nieuwe hoedanigheid het allerbeste. Ik hoop dat de vriendschap die ze heeft ontwikkeld tijdens haar onderzoek naar Nannette Streicher een stimulans zal zijn voor haar toekomstige werk! Uta Goebl – Streicher, 25 februari 2020 4 Inleiding De grootste stappen in de ontwikkeling van de vleugel en piano zoals wij die anno 2020 kennen zijn gezet in de 18e en de eerste helft van de 19e eeuw bij het ontstaan en de doorontwikkeling van de pianoforte. De familie Stein - Streicher heeft gedurende het grootste deel van die periode – de muziekstromingen barok, classisisme en romantiek doorkruisend - met maar liefst 5 generaties een grote bijdrage aan die ontwikkeling geleverd. De derde (scharnier-)generatie wordt vertegenwoordigd door Nannette Stein. Een vrouw. Voor zover bekend de enige vrouw die een bepalende rol heeft gespeeld in de ontwikkeling van de pianoforte. Het lukte haar om de goede naam en kwaliteit van de Stein instrumenten vast te houden en te verbeteren. En ze onder de naam Streicher door te geven aan de volgende generatie. Zij was degene die het “Duitse” mechaniek naar Wenen bracht en aldus ontstond het “Weense mechaniek”. Hoe komt het dat deze vrouw van zo’n betekenis kon zijn in een door mannen gedomineerde tijd (én vakgebied)? In wat voor een omgeving groeide zij op? Wat heeft ze bereikt? Wat is er bekend over haar instrumenten? Wie waren haar vrienden? Hoe moeten we haar positioneren in de Stein - Streicher dynastie? Wat vonden componisten van haar? En ze componeerde ook zelf. Welke muziek van haar is bewaard gebleven? Om de beantwoording van bovenstaande vragen structuur te geven wordt gestart met een korte beschrijving van de ontwikkeling van de pianoforte in Duitsland, min of meer tot het moment dat Nannettes vader Andreas Stein zijn rol gaat spelen. Daarna volgt een korte beschrijving van de dynastie Stein-Streicher (van 1697 tot 1916). Niet geheel chronologisch krijgen daarna vader Andreas Stein, echtgenoot Andreas Streicher en zoon Johann Baptist Streicher een eigen paragraaf om daarna volledig op Nannette zelf te kunnen inzoomen. Aan bod komen natuurlijk haar ontwikkeling tot pianobouwer en haar wapenfeiten op dat vlak. Maar er is ook ruimte voor haar persoonlijke omstandigheden, haar vriendschappen - onder andere die met Ludwig von Beethoven - en haar ervaringen als pianist én componist. Er wordt afgesloten met een conclusie mijnerzijds over de betekenis van Nannette voor de muziekgeschiedenis en voor mij persoonlijk. 5 De opkomst van de pianoforte in Duitsland Nadat schrijver en uitgever Scipione Maffei in 1711 een artikel publiceerde (in Duitsland vertaald in 17251) over de beroemde uitvinding van Bartolomeo Cristofori2 (1655 - 1731) - het eerste toetsinstrument met hamertechniek - was er ruim baan voor doorontwikkeling. Al langer waren instrumentenbouwers op zoek naar een oplossing om tijdens het spelen dynamische te kunnen differentiëren.3 Het al bestaande clavichord voorzag hier al enigszins in maar er was behoefte aan meer volume. Het is aannemelijk dat de grote Gottfried Silbermann (1683 -1753) - geïnspireerd door de in het artikel beschreven concepten van Cristofori - in Freiburg (Saksen) met het bouwen van pianofortes begon. Een van zijn eerste pianofortes werd door Johann Sebastian Bach (1685 - 1750) flink bekritiseerd. De tonen naar de discant zouden te zwak zijn geweest en de aanslag te zwaar. Silbermann zou als reactie daarop in 1743 een nieuw model hebben voltooid. Van Silbermann zijn drie pianofortes bewaard gebleven waardoor deze goed vergeleken kunnen worden met die van Cristofori. Die van Silbermann waren namelijk zeker geen kopieën. Zo waren er onder andere flinke verschillen in mensuren in mechaniek en besnaring, in toetsomvang en in gebruikte houtsoorten voor de zangbodem. Silbermann had zijn eigen vertrouwde gewoontes uit de clavecimbelbouw toegepast in de pianoforte en aldus worden de verschillen verklaard.4 Na de dood van Gottfried Silbermann in 1753 wordt de zaak overgenomen door zijn neven. Johann Heinrich Silbermann (1712 - 1783) was daarvan de belangrijkste. Waarschijnlijk omdat hij als enige bij zijn oom in de leer was geweest. Hij vestigt zich in Straatsburg en zo krijgen zijn instrumenten onder meer bekendheid in Zuid-Duitsland en Frankrijk. Een andere leerling van Gottfried Silbermann is Christian Ernst Friederici (1709 - 1780). Hij maakte enorme faam met zijn instrumenten. Omdat er geen vroege pianofortes van zijn hand bewaard zijn gebleven is het niet te achterhalen of de traditie van Silbermann behalve via zijn neven