Randi Arnestad Hulda Garborg – 150 år

Denne teksten var først framført som eit kå- kurs og skilsmisse, måtte flytte med seri på Litteraturfest Røros i 2009, der mora til ein hybel på Hamar da ho var temaet var «Sterke kvinner». Den er her litt bare lita, mens dei eldre søstrene budde omarbeidd. med faren. Det var ei brutal sosial de- gradering, dei hadde dårlig råd og I Nord-Østerdalen var Hulda Garborg mora var mye sjuk, deprimert og etter- lenge eit kjent namn, ho budde her kvart alkoholisert. Det var ikkje lett å mye i lange periodar av livet, og har sett djupe spor etter seg. I år feirar vi at det er 150 år sia ho vart født, med nasjonale markeringar og biografiar. Men kan ei dame som var født langt nede på 1800- talet vere av interesse for oss i dag? Det ho framleis blir knytt til er arbeidet med bunader, med dans, og med teater. Og det skulle vel rekke som livsverk for eit enkelt menneske! Men Hulda er også mye meir enn det, biografen Arn- hild Skre kallar henne «nasjonal stra- teg», og meiner at Hulda fortener ein langt større plass i historia om det nye Norge enn det ho har fått. Og at Hulda Garborg var ei sterk kvinne ser vi av livs- verket hennes, og bare det at ho over- levde barndommen som eit heilt menneske, viser at her var det sterkt to.

Tidlig biografi Ho vart født på ein storgard i Stange på Hedemarken, faren var jurist og mora Hulda på veg til barneball, i ny kjole, men med av «vanlig folk». Hulda opplevde kon- sko lånt av mora. Foto frå Arnhild Skree si bok.

32 Årbok for Nord-Østerdalen 2012 skulle fø seg sjøl og ein jentunge som sy- lese Kierkegaard, var svolten på nye tan- dame! Hulda måtte tidlig ta ansvar, ho kar. Juristen Andreas Hølaas var leiar i hadde til og med betalt arbeid ei stund. Arbeidersamfunnet ei tid, og oppfordra Men gamle venner frå det kondisjo- henne til å bli «målmann», «ho som var nerte miljøet hjelpte henne, slik at ho vinstremann og nihilist og elles alt som fekk gå på Gløersens pikeskole på godt var», burde også bli målmann. Ho Hamar. Det var ein privat skole som tok han på ordet, las Aasen, Vinje og bygde på Grundtvigs tankar, Gløersen Garborg, og meldte seg på «Målskule» hadde starta skulen i protest mot den hos Ivar Mortensson Egnund. tronge pietismen han sjøl hadde vakse Av og til var det fest i Arbeidersam- opp i; her var bibelhistoria ikkje pugg funnet, og når dansen gikk satt ikkje men forteljing, her var teikning og Hulda veggpryd! Lyrikaren Nils Collet song, her var litteratur, og norsk og nor- Vogt har beskrive henne slik: »Jeg ser disk historie. Hulda skjønte ikkje før sei- for meg Hulda Bergersen, senere fru nare, at her hadde ho fått heile folke- Garborg, omringet, hyldet, tilbedt, med høgskuleideologien inn bakvegen, og nasjonalfargede bånd over brystet. Visst den kom til å merke henne djupt. Ho noe av en valkyrie for de ideelt beve- såg ein samanheng mellom tankane til gede blant ungdommen her.» . «De ide- Rousseau, som ho var sterkt prega av elt bevegede» vart elles kalla eit radikalt heile livet, Grundtvig og Gløersen. revolusjonært rottereir og hørte ikkje til Da ho var 13 år gammal flytte Hulda det gode selskab... til Kristiania, budde saman med mora, Den unge Hulda, som hadde måtta og levde fortsatt i elendigheit. Men ei gå på ball på Hamar i for store sko lånt eldre søster som var gift i byen støtta av mora, og med omsydd kjole, som henne. Hos familien til søstera trefte ho hadde måtta lure seg til pantelånaren i hedemarkingen Mikkel Dobloug, og Kristiania med gullklokka til mora, for å det møtet vart eit vendepunkt for halde liv i dei, – ho hadde drømmer, Hulda. Ho fekk jobb i butikken hans, først og fremst om teater. Men drøm- «Bdr. Dobloug», og han og kona tok seg men måtte ho glømme, i strevet for dag- av henne på mange vis. Dobloug var ein lig brød. Men ho hadde styrke og vilje radikal idealist, han kalte hesten sin for til å sjå det positive i livet, og ein glø- Darwin og selte reine flagg i butikken, - dande sans for sosial rettferd. flagg utan unionsmerket, og vart kalt I dette miljøet, der alle stridsspørs- Flagg-Dobloug. mål i tida vart diskutert, i miljøet som Og Mikkel Dobloug tok Hulda med svingte mellom russisk nihilisme, Dar- i Arbeidersamfunnet, ei forening for wins tankar og Bjørnsons talar – der «nyttig og foredlende underholdning» trefte ho også Arne Garborg. Og resten som det heitte, der var det foredrag og er historie, som det heiter –. ordskifte. Der hørte ho blant andre Bjørnstjerne Bjørnson, der møtte ho mange av dei toneangivande radikale Den første Kolbotn-tida kreftene i byen, og mottok skjellset- Arne Garborg er eit namn alle har hørt, tande inntrykk. Ho las Darwin, prøvde å og mange ser for seg denne vesle tuslete

Årbok for Nord-Østerdalen 2012 33 Kolbotn ved Savalen, rundt 1900. Nordøsterdalsmuseet, nr. 45423. og tunglynte jærbuen som visstnok litt kokett: «Ja for no, då eg hev mist det skreiv gode bøker, men som dei fleste meste av mitt hår og tri jekslar, og der- gymnasiastar opp gjennom tida har fått til mitt gode namn, då var det ei som avsmak for, fordi dei måtte lese Bonde- tenkte at dette kunne vere noko å gifte studentar, utan å forstå kva boka ei- seg med». gentlig handlar om. For meg er han eitt Ja, ho vart kona til Arne Garborg, og av dei største åndsmenneske vi har hatt for mange var ho bare det –. Dei «måtte her i landet; han tenkte, han skreiv gifte seg» som det heitte, og gikk til by- betre enn dei fleste, han var open for fogden i desember 1887. Den store iro- nye impulsar, og han prega samtida si nikaren Garborg skriv i «Kolbotnbrev»: like mye som Bjørnson. Hadde han gitt «... me hadde no brev på at me var gifte. ut bøkene sine på Gyldendal, hadde det Og det er brevet det stend på, veit du. trulig vore fem store ... Fyrr hadde me vori syndige; no var me Men i år er det Hulda! Ho likte Arne reine som gull. Og det hadde ikkje Garborg godt, kanskje syntes ho som kosta meir enn 5 kronur og 36 øre» –. Harriet Backer, som trefte han i Paris, Så drog dei til Kolbotn, midtvinters, at «han har en sådan løyerlig stillferdig til ei gissen lita stue. Og her begynner måte at lirke seg inn i ens hjerte på». historien om Hulda på Kolbotn, det er Dei var jo eit umake par, ho vakker og herifrå nordøsterdølene har minna sine staut, han liten, og sjenert der det var om henne, det var her ho gav dei inn- mye folk. Han var 11 år eldre enn sikt og kunnskap dei ikkje før hadde, og Hulda, og i boka Kolbotnbrev seier han her dei opplevde dans og moro, stort

34 Årbok for Nord-Østerdalen 2012 hjarterom og møte med menneske frå ein dei væl med ein kost elder ein grov andre kulturar, ikkje minst kunstnarar handduk, naar ein hev vaska dei, og av ulike slag. byter hosur tidt og ofte. Plagast ein av Men ho lærte sjøl òg. Ingen av dei to heite og sveitte føter, er det godt aa hadde noe særlig praktisk erfaring med vaska dei av og til med eddikk og vatn. å greie seg i snøhaugen, med utett hus, Men tek ein jamt kalde fotbad, so slepp med ein peis som røk inn, og der det ein nok baae desse plaagurne.» var langt til butikken. Men dei greidde Og om sengestell: «Høy eller halm seg, mye med gode grannars hjelp, og er friskt og godt å liggje på, når det den første tida på Kolbotnen var det berre vert ofte umbytt, og vel upprist nok strevsamt, men òg trivelig og mo- kvar dag; men å liggje i same høyet i rosamt, og Arne hadde ein av sine gode lange tidir, som dei gjer mange stadir, periodar, da tungsinnet ikkje fekk tak. er fælt. Slik ei seng er eit framifrå reir Hulda kunne heller lite om matstell, for alt slag sjukdomar.» men ho lærte av grannekonene. Riktig- Ho tileigna boka «grannekjerringan nok hadde ho Hanna Winsnes’ koke- ‘pi åsa og me’ Savala med tak for ven- bok, men der stod «man tager og skab og raad og hjelp i mange år», og tager», og på Kolbotn var det ikkje så boka fins – med dedikasjon – i mange mye å ta av. Men: Ho lærer, prøver, sys- heimar den dag i dag. Seinare gav ho ut tematiserer, og etter 10 år gir ho ut «Madstell på Landbygdi», som bygde på kokebok. Da hadde ho dessutan vore i eit foredrag ho helt i Ålen på eit Noregs Tyskland der ho lærte å bruke frukt, Ungdomslag-stemne i 1901. Foredraget bær og brød, og i Frankrike, der ho gikk seinare som føljetong i Fjell-Ljom, lærte at mat skulle vere god og spen- og kom ut som bok på Røros i 1902. nande, at eit måltid var eit høgdepunkt Ei artig historie i Kolbotnbrev er når i dagen. Det var ikkje bare ei kokebok, Arne fortel om da dei døpte sonen i det var «Heimestell» ho gav ut i 1899, Tynset-kjerka, han fekk namn etter far og den boka omfattar meir enn mat- sin og etter ein kjær ven, den radikale laging,. Her var råd om lufting, vask og Olaus Fjørtoft. Så skriv Arne Garborg: sengestell, og mannfolka får sitt i kapit- «... og eg sat i Tynset kyrkje og hadde mi let «Dumme mannfolk», 90% av dei har moro av, at presten laut nemne tvo so ikkje greie på kva vatn kan brukas til! fæle namn i Guds hus, og lyse nåde og Ho skreiv om kaffe og tobakk, om ra- miskunn yvi Olaus Fjørtoft og Arne Gar- barbravin. Hulda er misjonær, folke- borg, tvo mennar som han i sitt hjarta opplysar. Slik skriv ho om personlig visst dømde ned-i helvites alradjupaste hygiene: kjellarhol». Mindre kjent er den rolla «Fotvask. Aa vaska føterne sine med Hulda spelte i samband med dåpen. I kaldt vatn og saape um kvelden er svært Tynset rådde enda skikken med «inn- godt, baade um vinteren naar ein frys gangskoner». Når ei kvinne hadde født paa dei, og um sumaren, naar ein er eit barn, vart ho rekna for urein, og sveitt og varm. Sveitte føter er ein ufy- måtte få prestens velsigning før ho sen ting baade fyrr ein sjølv og andre. kunne bli ført av presten inn i kyrkja Mødest ein av kalde føter, so gnur gjennom hovuddøra. Denne skikken

Årbok for Nord-Østerdalen 2012 35 På skogtur med venner ved München rundt 1890. Hulda og Arne heilt til høgre. Det var Huldas første utanlandstur. Foto frå Arnhild Skree si bok. har røter i katolsk tid, og tok ikkje heilt skreiv dei beste bøkene sine. Og da går slutt her i landet før på 1920-talet. det an å sjå for seg kva slags liv Hulda Mange vil kjenne Harriet Backers bilde hadde: ho var kone, mor, hushaldar – med tittelen «Inngangskoner». Hulda rett nok med tenestjente –, vertinne, møtte ikkje opp, og skikken tok slutt i samtalepartnar, følge på fjellturar og Tynset ikkje lenge etter. Det skulle vel midtpunkt på festar. eit visst mot til for å stå imot inngrodde Det mannen ikkje visste før lenge skikkar ... etterpå, var at Hulda hadde begynt å I omlag 10 år hadde Hulda og Arne skrive sjøl, først for skrivebordskuffen, Kolbotn som fast adresse, dei var der frå så for utgiving. Vi kjenner mange tidlig vår til sein høst. Om vinteren kvinnelige kunstnarar som måtte gi opp budde dei ofte i utlandet, i Tyskland, sitt eige og vart «fru den og den kunst- Italia og Frankrike, i «forfattarkoloniar» nar», fordi det ikkje var plass til fleire eller for seg sjølve. Dei budde òg i Kris- kunstnarar under eitt tak. Men Hulda tiania i periodar. I desse åra vart Kol- gjorde det ho kjente trong til. Og fleire botn eit slags litterært sentrum, ein år seinare skriv Arne Garborg stolt til litterær salong, med innrykk av kjente ein venn: «Hulda holder på å male forfattarar frå inn- og utland, og med bord og vegger, sy skinnfeller og skrive besøk av musikarar og biletkunstnarar. tragedier.» Det var òg i desse åra at Arne Garborg hadde sin mest produktive periode og

36 Årbok for Nord-Østerdalen 2012 Forfattaren donym, og mange såg ein sjølbiografi i skildringa av samlivet, vart romanen Og det var ingen overdrivelse, Hulda sjølsagt eit skandaleskrift – og kom i har over 40 titlar på si merittliste. Ho er mange opplag! t.d. framleis den kvinna i Norge som Hulda Garborg skreiv eit drygt dusin har skrive og fått oppført flest skode- romanar, blant dei beste er Hedmarks- spel. Men ho debuterte i 1892 med ein romanane hennes, fire bind som ho roman, «Et frit forhold», skriven ut frå skreiv først i 1920-åra, og der ho gir naturalismens program, med realistiske gode presise miljøskildringar og viser skildringar frå 80-åras Kristiania, med interessante menneskeskjebner. «Mens fin ironi, og med eit emne som ho også dansen går» er tittelen på den første ... seinare skulle komme tilbake til: ugifte mødrer, dobbeltmoral og hykleri. Ser vi ho for oss: Ho er kona til den Dansen store forfattaren, som var som ein guru ... og dansen hører saman med Hulda. for mange av dei yngre litteratane som Ho hørte til desse sjeldne menneska, søkte til Kolbotn og andre stader der som tar inn nye tankar, vurderer dei, og dei var å finne, – og så sitt ho ved kjøk- fører dei vidare i sitt eige arbeid, på sin kenbordet og skriv innimellom alt eigen, sjølstendige måte. Og store opp- anna, – mens han har si diktarstove der levingar var for henne ikkje bare gode han kan arbeide uforstyrra. Og han, lit- teraten, var stor nok og raus nok til å støtte henne i skrivearbeidet. Det kom godt med, for dei neste bø- kene hennes vekte storm. «Kvinden skabt af Manden» er ein polemikk mot ein tysk filosof, Dr. Otto Weininger; ho meiner han nedvurderer det erotiske og seksuelle livet, og ho polemiserer mot ei kvinnesak som vil «frigjøre os fra kvinden». I «Fru Evas dagbok» skriv ho satirisk om kvinners «emansipasjon» frå det erotiske livet. Det får vere nok at mennene har utvikla seg til nervøse hjernemenneske, ute av stand til elskov. Ho er – sjølsagt – på kollisjonskurs med det rådande kvinnesakssynet i tida, og vart beskyldt for å vere reaksjonær, fordi ho framheva moderskapet, og meinte kvinner burde bli verdsette for å bli Hulda med jenter frå ungdomslaget «Trond» i meir kvinne, i staden for å bli som Tynset. Frå venstre Gunvor Sandvold, Gudrun menn. Kalbækken, Anne Nybø og Karen Grønn. Fordi boka vart gitt ut under psev- Nordøsterdalsmuseet, nr. 34581.

Årbok for Nord-Østerdalen 2012 37 minne å gle seg over i ettertid, men eit dalen fortel noe om omfanget av dette driv til å finne ut av ting, gå vidare, arbeidet. Fram, Heim, Vidarheim, Mor- skape noe. Arbeidet hennes med folke- genrøden, Tronshall og Fensal, alle visene er eit godt døme på det. Ho ungdomslagshus. Hadde dei funnes kjente dei gamle balladane og visene, utan Hulda? Ennå fins det visst att frå tida i Arbeidersamfunnet, gjennom omlag 300 ungdomshus i Norge ... Moltke Moe og Ivar Mortensson. Men Alt i 1903 vart Hulda og dansarane det var først da ho hørte Torvald Lam- hennes inviterte til Stockholm, av Nor- mers synge visene, at det opna seg ei diska Muséet, og det vart stor suksess, heilt ny og ukjent kulturverd for henne. jamvel kronprinsparet var med og Dette måtte fleire få del i! Ungdom- dansa. Hulda sukka litt over det, – i men! Men korleis? Norge hadde det vore utenkjelig, hos Ho meinte at det måtte ha vore oss hørte dansen til den bygdenorske dansa til visene i eldre tid, men at dan- kulturen, og i alle fall ikkje ved hoffet. sen var utdødd her i landet. Færøyane Kulturkonflikten viste seg, – i små byar vart som vi veit løysinga. Arbeidet med som gjerne ville vere store var det pipe- dansen var frå først av altså like mye eit konsertar, sett i gang av kondisjonerte middel som eit mål, for henne. gymnasiastar. Denne kulturkonflikten Ho starta med noen kondisjonerte stod Hulda midt oppe i, og ho var tind- damer i Kristiania i 1901, og lærte trinn rande klar på sitt standpunkt: Ho dreiv etter oppskrift i ei bok. Det vart ikkje nasjonsbygging, og ho vedkjente seg spesielt spenstig! Så drog ho, aleine, til verdien av tradisjonar. Men ho hadde Færøyane for å lære året etter, og da ikkje nisselue! Ho såg framover og ut- fekk ho sjå noe anna. Ho skriv til Arne: over! «Slik Hedenskab har jeg aldri sett. Eg seier dans, Hulda kalte det leik, Gamle veirbidte Mænd blev rent vilde for ikkje å skremme pietistane, som og skraalede av Fryd og Livsglede!» Ho heldt dans for noe syndig. Songdansen legg til at det nok hadde vore medisin og bygdedansen vart ei stor rørsle, over for mannen og! heile landet, i meir enn 50 år, og noen Og med vanlig Hulda-kraft fekk ho miljø fins framleis. Visene og dansen så denne dansen til å spreie seg. Først har vorte ein sjølsagt del av norsk kul- vart det stor suksess i Kristiana, – dette tur, – prinsesse Märtha Louise dansa i fenomenet låg vel i tida, men det var Barneleikarringen på Folkemuseet ... Hulda som forløste det –, og så Hulda var eldsjel, og pedagog. Ho spreidde det seg som eld i tørt gras ut- gav ut fleire bøker med viser og om over landet. Da danseopplæring vart viser, og om dansen. «Songdansen i obligatorisk i Kristiania-skulane i 1910, Nordlandi» kom i 1903, «Norske dan- syntes ho det var utrulig og storveges. sevisur» i 1913, den har vore trykt i Hulda reiste landet rundt, med framsy- mange opplag, og fins nok i fillete ek- ningsringen, med kurs, og dansen vart semplar på mange loft og i mange skuf- snart ein av grunnpillarane i arbeidet til fer. ungdomslaga rundt på bygdene. Alle ungdomslokala som fins i Nord-Øster-

38 Årbok for Nord-Østerdalen 2012 Bunader Teatret Det eine drar ofte det andre med seg: Heilt frå barndommen hadde Hulda Arbeidet med songdansen var både drømt om teater. Ho ville bli skodespe- tilbakeskodande, historisk, og framtids- lar, men økonomi og sosiale forhold retta; for Hulda var dansen eit middel i sette ein bom for slike drømmer. Men arbeidet for nasjonal bevisstheit, og det ho skulle komme til å bli eit einestå- var viktig å få med seg ungdommen. ande teatermenneske, på mange vis. Dei første som møtte opp i leikar- Ho skreiv for scena, og gav ut det første ringen hadde på seg gamle folkedrak- stykket i 1895, «Mødre», som vart sett ter dei hadde funne, eller hadde opp på Kristiania Teater. Året etter kom «nasjonaldrakt», ei forenkla Hardang- «Rasjonelt fjøsstell», som vart ein stor erdrakt som hadde vore mote ei stund. suksess, og har vore brukt i Ungdoms- Da meldte spørsmålet om folkedrakter laga heilt opp i vår tid, og som det har seg. Og sjølsagt stod Hulda i spissen for vore harsellert mye over. Tittelen gav dette bunadarbeidet. Ho hevda at inga kulturfiffen i byen bevis for at det utvikling står stille, ein fekk bygge på Hulda Garborg dreiv med bare passa tradisjonen og lempe den til slik at for uopplyste bønder – . kleda vart gode å ha på seg, ein kunne Under premieren på «Mødre» ergra ikkje kle seg upraktisk bare fordi om Hulda seg over at skodespelarane ikkje folk hadde gjort det før! Ho skapte jo klarte å snakke landsmål, og ho og Arne sjøl si eiga drakt, bygd på Hallingdals- var einige om at målet måtte vere å få drakta, – og høsta mye kritikk for det. eit teater der det vart spela bare på Men drakta vart sydd og brukt, det fins norsk. Dei satsa dobbelt: Ho gikk i gang framleis mange eksemplar i Nord-Øs- med ei gruppe amatørskodespelarar, terdalen. Og den blir laga og brukt i Arne heldt foredrag og skreiv artiklar dag! om «Maalteater». Hulda instruerte, og Seinare har det som vi veit vore spela sjøl når det trongs. Dei øvde litt skarpe kanter mellom ulike grupper: re- overalt, mye heime på Labråten, hei- konstruksjon eller nyskaping? Vi har men dei hadde skapt seg i Asker, Og hatt «bunadpoliti», – og ein flom av der, i stue, loft og hage, øvde dei, det bunader som Hulda aldri kunne drømt surra i replikkar og ljoma i song utover om. Kva hadde ho sagt om ho hadde Askerbygda. Av og til måtte dei gjøra sett 17. mai i dag? dugnad for øvingsrommet, grøftegra- Den pedagogiske og praktiske ving og anna passelig arbeid. Kostyme Hulda gav ut «Norsk kledebunad» i vart lånt av dei som hadde noe som 1903, ny stor utgåve i 1917, med mange passa! mønster. Og ho skaffa utstillingslokale, Og så drog Hulda på turné med som seinare vart Husflidsutsalet Hei- «Det norske spellaget» i 1911, der ho men. Så der var ho òg med og la grunn- var primus motor i både kunstnarlig og laget! praktisk arbeid. Dei spelte Ivar Aasens skodespel Ervingen, på Østlandet og Vestlandet, og heile kysten nordover, med ovasjonar i Volda, men pipekon-

Årbok for Nord-Østerdalen 2012 39 Hulda og Det Norske Spellaget på turné 1911. Nr 2 og 3 frå v. bak er sonen Arne Olaus Fjørtoft Garborg og Johan Mikkelsen (Nygard) frå Alvdal. Fra boka Mye Arne – mest Hulda. sert i Trondheim, som NTH-studentar Men så endelig, i 1913, fekk teatret stod bak. Da rykte til og med Aftenpos- fast speleplass, og Det norske teatret ten ut: «Fra riksmålsstandpunkt må vi vart offisielt stifta. Hulda var innvalt i uttale vor beklagelse over demonstra- styret og var leiar i to periodar. Ho sette sjoner av den art. Det er en raahet at de- seg høge mål: Ho ville skape eit folke- monstrere mot Ivar Aasen og Erving- teater, bygd på tradisjon, men tilpassa en.» Heilt til Tromsø for dei, med alle nåtidas kultur. Teatret var hennes barn, slags framkomstmiddel og i all slags ver, utan henne hadde det ikkje vore noe og budde i alle slags kummerlige hus- Det norske teatret. I dag et DNT eit mo- vere ... derne og nyskapande teater i eit av På heimtur var dei òg innom på Nord-Europas finaste teaterbygg. I 2013 Røros, viste Ervingen og songdans. feirar teatret 100 år, og det blir spen- Det vart fleire turnear, men Hulda nande å sjå om dei sett opp noe av hadde ikkje råd til å vere med, 1911 Hulda i jubileumsåret. »Edderkoppen» hadde vore eit dyrt år for henne. Ho tok er eit stykke som fleire teaterfolk mei- ikkje sjøl ut noa inntekt, enda om sko- ner vil fungere fint på scena også i dag. despelarane fekk. Garborgane hadde Og eg drømmer om ei framsyning av dobbelt hushald, hagen vart vanskjøtta, «Liti Kjersti», bygd på den kjente folke- derfor vart det ingen matauk og heller visa, i dag som alle sjangergrenser inna ingen frukt å selje på torget. teater er borte...

40 Årbok for Nord-Østerdalen 2012 Temaet i alle dei stykka eg har Hulda, og ho handla. Ho besøkte eit re- nemnt er det same, – om uttrykket er servat, snakka med indianarar, hørte svært ulikt; det handlar om sviket mot songen deira og opplevde kulturen barnet. Hulda var vår litteraturs første deira, og las alt ho kom over om Hia- skilsmissebarn, og eigne erfaringar viser watha. Ho begynte på eit skodespel om seg i det ho skriv. han, men blodbadet i 1. første verdskri- gen gikk sterkt inn på henne, og først etter krigen greidde ho å skrive ferdig Verdsborgar stykket om indianerhøvdingen. Ho Ord som begynner på nasjon... er det skreiv ein stor artikkel i Samtiden, og skummelt å bruke i dag, det gir ikkje all- ein serie på 10 artiklar i Morgenposten, tid gode assosiasjonar. Også i tida rundt med tittelen «Et myrdet folk». Så seint unionsstriden før 1905 var det lett å som i 1925 snakka ho om Hiawatha i gjøre narr av dei som arbeidde og radio. Ho såg Hiawatha som ein visjo- glødde for sjølstende og norskdom, – nær religiøs person, samanlikna han dei var bare opptatt av sin eigen navle med Jesus og Buddha. og mangla horisont. Sidan vart det Dama er skarpsynt. Etter besøk i det mumla om nisselua over auga og til og norske Amerika skriv ho i dagboka: «Alt med brune striper. Men Garborgane eg såg til dei norske utvandrarane der såg ingen motsetning mellom det å vere var meg meir mørkt enn morosamt. nasjonal og det å vere vendt mot verda Armod og rotløyse, slit og snobbeskap utafor. Det er med god grunn ein bio- og moneymaking. Lite åndsliv, lite grafi over Arne Garborg heiter «Jærbu kunnskap om Noreg. Men gjestfrie, og europear». Noen tankar og noen snilde folk mest alle.» saker hadde dei to felles, og jobba Det er typisk Hulda at på båten heim saman om, like ofte arbeidde dei kvar kjem ho i prat med ein svart amerika- for seg, men lærte av kvarandre. Hulda nar, og seier at «han var utan samanlik- var nysgjerrig, ho ville vite, forstå. Å få ning den mest kunnskapsrike mann eg kunnskap og innsikt i andre forhold råka på heile turen min.» Ho skriv om enn dei heimlege, for å kunne bidra til situasjonen for dei svarte i Amerika, og framgang – det var Huldas program, og meiner dei må vekkje si eiga stoltheit og der var ho ustoppelig. erkjenne det som gjer dei spesielle, Da ho var 51 år drog ho på fore- ikkje streve etter å etterlikne den dege- dragsturné til det norske Amerika, nererte kvite kulturen. saman med Anders Hovden. I New York Hulda er nysgjerrig på andre religi- såg ho ei dramatisering av Longfellows onar og livssyn, og ser ikkje ut til å ha «Song of Hiawatha», spelt av indianarar. fordommar. I 1930 skriv ho ein lang ar- Det er historia om høvdingen som for tikkel om Jiddu Krishnamurti, ein sør- fleire hundre år sia fekk i stand «Den indisk forfattar og filosof, som var ein store freden», der dei rivaliserande sentral inspirator for den teosofiske stammane skulle forplikte seg til å sam- læra. I artikkelen polemiserer ho igjen arbeide i staden for å drive maktkamp. mot den etnosentriske tenkinga i vår Denne historia slo ned som eit lyn i kultur: «Ikkje at dei, meir enn me, eig

Årbok for Nord-Østerdalen 2012 41 »sanningi», men at også dei eig noko av Hulda var ustoppelig, ei handlekraf- sanningi... Då eg langt um lenge nådde tig kvinne. Når ho såg noe som burde inn til det som vel er kjerna i buddhis- vore gjort, fekk ho det gjort. Ho snakka men, Buddhas talor i Benares, kjende tysk flytande, lærde seg fransk da dei var eg med undring att mange av mine i Paris, – Arne og Amalie Skram orka eigne tankar og kjenslor. Mitt eige «fri- ikkje fullføre kurset, men ho gjorde. tenkeri», eller min eigen natur-religion Seinare omsette ho franske bøker til i poetiske austerlandske bilæte». norsk. Engelsk må ho òg ha meistra, nok til å snakke med folk ho trefte om viktige ting. Medmennesket Hulda Ho var visjonær i dei store spørsmåla, Det budde mange kunstnarar av ulikt og misjonær i dei små. Frå drøfting av dei slag rundt Garborgs i Asker, området store verdsreligionane, storpolitikk, sam- vart kalla «Kunstnerdalen», – og mange funnsorden og kulturens vilkår, til råd av dei levde i elendige kår. Hulda tok om personlig hygiene: Kroppsvask kvar seg av kollegaer og kjenningar; den dag, vekk med korsettet, brukte ein det store lyrikaren Olav Nygard budde ei tid kom innreiden i ulage! Og så hadde ho hos dei på Labråten, og ho følgde han eit varmt hjerte –. gjennom sjukdommen, heilt til det siste. Vi i Nord-Østerdalen synes Hulda er Ho vart kjent med Aksel Waldemar vår, – ho var her kvart år i nesten eit Johannessen og kona hans Anna, eit be- halvt hundreår, frå ho kom som nygift gava par. Anna dreiv systue, og dei starta og uerfaren, til ho satt som gammal Heimen. Anna teikna mønster og sydde dame på Veslevangen, hytta si i Strålsjø- drakter, ho og mannen laga kostyme til åsen, og snakka med alle vennene som Det Norske Teatret, og han laga kulis- budde i nærleiken. Ikkje minst Ivar sar. Men eigentleg var han kunstmålar, Mortensson Egnund, – vennskapen og verka hans vekte furore med ei ut- mellom dei var sterk og ekte heile livet. stilling i Kristiania i 1923, tre veker etter Ho kjente alle, og vart sett pris på, at han døde. Hulda hjelpte enka, og bi- ho var fadder til over 20 barn i grenda. drog til at barna fekk skolegang. På Labråten henta dei hushjelper frå Rundt årtusenskiftet vart bileta til Nord-Østerdalen, ho skaffa òg gode Aksel Waldemar Johannessen vist i Ita- venner solid hjelp herifrå. lia, og kritikarane kalte han «den andre Dei første åra Garborgdagane vart Munch». arrangert, tidlig på 90-talet, kom det Hulda var av dei få som kjøpte bilete folk som hadde kjent henne, og som av han, ho vart etter kvart litt av ein fortalte, hadde minne frå foreldre og kunstkjennar, og kjente alle samtidige besteforeldre. Da kom ho nær. Den målarar. Det var ikkje tilfeldig at Harriet gamle Hulda stod det respekt av, når ho Backer var ei god venninne. kom måtte leiken avbrytas, og ein måtte Ein gong sendte Hulda ein sekk pote- gå og helse pent på bestemor, fortalte tar til ein fattig kunstnar som da var i Gud- ein kamerat til barnebarnet. Og ho var brandsdalen, og fekk sekken att, reinvaska nøye: Ho betalte 10 øre for ei bøtte med og brukt som lerret for eit måleri! raspa einer, til å strø på golvet, men var

42 Årbok for Nord-Østerdalen 2012 nale gjennombrotet, og fram til dagens globale tenking.» Ei sterk kvinne, med ein sterk vilje, har eg sagt fleire gonger. Men slik ser ho på seg sjøl, i dagboka i 1927: «Eg veit ikkje kva vilje er. Eg hev alltid gått etter mi kjensle, og den var sopass sterk at eg ikkje reflekterte stort yvi leid og veg og sak. Eg gjekk dit eg måtte gå. Gjorde det eg måtte gjera for å vera meg sjølv. Eg hev vori ærleg mot meg sjølv. Men den som freistar leva ærlegt og utan kunstar etter si kjensle fær svide – von- broti vert so mange og store at ein vert Ivar Mortensson Egnund og Hulda på Vesle- vangen. Fra boka Mye Arne – mest Hulda. som ein flådd sau, gleda vert ein sjeldan gjest, og vanvyrdnaden for hykleriet og ikkje bøtta full nok måtte guten ut att humbugen i kring ein vert til ei pine og fylle bøtta ordentlig. Og kom han som aldri slepper tak i ein.» med meir enn det som var avtalt, fekk Da Hulda skreiv dette, var kanskje han ingenting –. kreftene mindre enn før, og motgangen gikk lettare innpå henne. Likevel står ho att som ei uvanlig sterk og sjølsten- Sluttord dig kvinne, som ikkje bare hadde djupe Når det gjeld intellekt, åndskrefter, vid- tankar og luftige idéar, men som òg syn og visjonar, står ikkje Hulda Gar- hadde styrke til å setje idéane ut i livet. borg noe tilbake for Arne Garborg. Ho var ein viktig strateg i det nasjo- Likevel har ho vorte ståande i skuggen nale arbeidet rundt førre hundreårsskif- av mannen sin. Ho var nok ikkje ein så tet, og fortener å bli hugsa for det. Likeså god forfattar, det er så, men det ho fekk vil ho bli hugsa for all den idealisme og utretta, på mange område, er mest glede ho skapte blant norsk ungdom i utrulig. Og i dag er ho nesten glømt. fleire generasjonar. Og hennes arbeid Korleis kan det vere mulig? for rettferd, toleranse og vidsyn kan vere Tor Obrestad seier i boka si, ein inspirasjon for oss i dag. «Hulda»: «Ho var kvinne. Ho var revo- lusjonær og handlekraftig på ein måte som gjorde at folk vart provoserte av Om forfatteren det, eller ikkje skjøna det. Og ho var gift Randi Arnestad, født 1942, er cand. phi- med Arne Garborg, og kom i skuggen lol med norsk hovedfag, og har arbei- av hans dominerande posisjon i sam- det som lektor på Tynset (Tynset Gym- tida.» Og han gir henne denne attesten: nas, siden Holmen videregående skole «Hulda Garborg er eit bindeledd i den og Nord-Østerdal vidergående skole). moderne norske historia, frå den vak- I mange år var hun aktiv i Organisa- nande nasjonalismen, over det nasjo- sjonen Garborgdagane.

Årbok for Nord-Østerdalen 2012 43