Hulda Garborg – 150 År
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Randi Arnestad Hulda Garborg – 150 år Denne teksten var først framført som eit kå- kurs og skilsmisse, måtte flytte med seri på Litteraturfest Røros i 2009, der mora til ein hybel på Hamar da ho var temaet var «Sterke kvinner». Den er her litt bare lita, mens dei eldre søstrene budde omarbeidd. med faren. Det var ei brutal sosial de- gradering, dei hadde dårlig råd og I Nord-Østerdalen var Hulda Garborg mora var mye sjuk, deprimert og etter- lenge eit kjent namn, ho budde her kvart alkoholisert. Det var ikkje lett å mye i lange periodar av livet, og har sett djupe spor etter seg. I år feirar vi at det er 150 år sia ho vart født, med nasjonale markeringar og biografiar. Men kan ei dame som var født langt nede på 1800- talet vere av interesse for oss i dag? Det ho framleis blir knytt til er arbeidet med bunader, med dans, og med teater. Og det skulle vel rekke som livsverk for eit enkelt menneske! Men Hulda er også mye meir enn det, biografen Arn- hild Skre kallar henne «nasjonal stra- teg», og meiner at Hulda fortener ein langt større plass i historia om det nye Norge enn det ho har fått. Og at Hulda Garborg var ei sterk kvinne ser vi av livs- verket hennes, og bare det at ho over- levde barndommen som eit heilt menneske, viser at her var det sterkt to. Tidlig biografi Ho vart født på ein storgard i Stange på Hedemarken, faren var jurist og mora Hulda på veg til barneball, i ny kjole, men med av «vanlig folk». Hulda opplevde kon- sko lånt av mora. Foto frå Arnhild Skree si bok. 32 Årbok for Nord-Østerdalen 2012 skulle fø seg sjøl og ein jentunge som sy- lese Kierkegaard, var svolten på nye tan- dame! Hulda måtte tidlig ta ansvar, ho kar. Juristen Andreas Hølaas var leiar i hadde til og med betalt arbeid ei stund. Arbeidersamfunnet ei tid, og oppfordra Men gamle venner frå det kondisjo- henne til å bli «målmann», «ho som var nerte miljøet hjelpte henne, slik at ho vinstremann og nihilist og elles alt som fekk gå på Gløersens pikeskole på godt var», burde også bli målmann. Ho Hamar. Det var ein privat skole som tok han på ordet, las Aasen, Vinje og bygde på Grundtvigs tankar, Gløersen Garborg, og meldte seg på «Målskule» hadde starta skulen i protest mot den hos Ivar Mortensson Egnund. tronge pietismen han sjøl hadde vakse Av og til var det fest i Arbeidersam- opp i; her var bibelhistoria ikkje pugg funnet, og når dansen gikk satt ikkje men forteljing, her var teikning og Hulda veggpryd! Lyrikaren Nils Collet song, her var litteratur, og norsk og nor- Vogt har beskrive henne slik: »Jeg ser disk historie. Hulda skjønte ikkje før sei- for meg Hulda Bergersen, senere fru nare, at her hadde ho fått heile folke- Garborg, omringet, hyldet, tilbedt, med høgskuleideologien inn bakvegen, og nasjonalfargede bånd over brystet. Visst den kom til å merke henne djupt. Ho noe av en valkyrie for de ideelt beve- såg ein samanheng mellom tankane til gede blant ungdommen her.» . «De ide- Rousseau, som ho var sterkt prega av elt bevegede» vart elles kalla eit radikalt heile livet, Grundtvig og Gløersen. revolusjonært rottereir og hørte ikkje til Da ho var 13 år gammal flytte Hulda det gode selskab... til Kristiania, budde saman med mora, Den unge Hulda, som hadde måtta og levde fortsatt i elendigheit. Men ei gå på ball på Hamar i for store sko lånt eldre søster som var gift i byen støtta av mora, og med omsydd kjole, som henne. Hos familien til søstera trefte ho hadde måtta lure seg til pantelånaren i hedemarkingen Mikkel Dobloug, og Kristiania med gullklokka til mora, for å det møtet vart eit vendepunkt for halde liv i dei, – ho hadde drømmer, Hulda. Ho fekk jobb i butikken hans, først og fremst om teater. Men drøm- «Bdr. Dobloug», og han og kona tok seg men måtte ho glømme, i strevet for dag- av henne på mange vis. Dobloug var ein lig brød. Men ho hadde styrke og vilje radikal idealist, han kalte hesten sin for til å sjå det positive i livet, og ein glø- Darwin og selte reine flagg i butikken, - dande sans for sosial rettferd. flagg utan unionsmerket, og vart kalt I dette miljøet, der alle stridsspørs- Flagg-Dobloug. mål i tida vart diskutert, i miljøet som Og Mikkel Dobloug tok Hulda med svingte mellom russisk nihilisme, Dar- i Arbeidersamfunnet, ei forening for wins tankar og Bjørnsons talar – der «nyttig og foredlende underholdning» trefte ho også Arne Garborg. Og resten som det heitte, der var det foredrag og er historie, som det heiter –. ordskifte. Der hørte ho blant andre Bjørnstjerne Bjørnson, der møtte ho mange av dei toneangivande radikale Den første Kolbotn-tida kreftene i byen, og mottok skjellset- Arne Garborg er eit namn alle har hørt, tande inntrykk. Ho las Darwin, prøvde å og mange ser for seg denne vesle tuslete Årbok for Nord-Østerdalen 2012 33 Kolbotn ved Savalen, rundt 1900. Nordøsterdalsmuseet, nr. 45423. og tunglynte jærbuen som visstnok litt kokett: «Ja for no, då eg hev mist det skreiv gode bøker, men som dei fleste meste av mitt hår og tri jekslar, og der- gymnasiastar opp gjennom tida har fått til mitt gode namn, då var det ei som avsmak for, fordi dei måtte lese Bonde- tenkte at dette kunne vere noko å gifte studentar, utan å forstå kva boka ei- seg med». gentlig handlar om. For meg er han eitt Ja, ho vart kona til Arne Garborg, og av dei største åndsmenneske vi har hatt for mange var ho bare det –. Dei «måtte her i landet; han tenkte, han skreiv gifte seg» som det heitte, og gikk til by- betre enn dei fleste, han var open for fogden i desember 1887. Den store iro- nye impulsar, og han prega samtida si nikaren Garborg skriv i «Kolbotnbrev»: like mye som Bjørnson. Hadde han gitt «... me hadde no brev på at me var gifte. ut bøkene sine på Gyldendal, hadde det Og det er brevet det stend på, veit du. trulig vore fem store ... Fyrr hadde me vori syndige; no var me Men i år er det Hulda! Ho likte Arne reine som gull. Og det hadde ikkje Garborg godt, kanskje syntes ho som kosta meir enn 5 kronur og 36 øre» –. Harriet Backer, som trefte han i Paris, Så drog dei til Kolbotn, midtvinters, at «han har en sådan løyerlig stillferdig til ei gissen lita stue. Og her begynner måte at lirke seg inn i ens hjerte på». historien om Hulda på Kolbotn, det er Dei var jo eit umake par, ho vakker og herifrå nordøsterdølene har minna sine staut, han liten, og sjenert der det var om henne, det var her ho gav dei inn- mye folk. Han var 11 år eldre enn sikt og kunnskap dei ikkje før hadde, og Hulda, og i boka Kolbotnbrev seier han her dei opplevde dans og moro, stort 34 Årbok for Nord-Østerdalen 2012 hjarterom og møte med menneske frå ein dei væl med ein kost elder ein grov andre kulturar, ikkje minst kunstnarar handduk, naar ein hev vaska dei, og av ulike slag. byter hosur tidt og ofte. Plagast ein av Men ho lærte sjøl òg. Ingen av dei to heite og sveitte føter, er det godt aa hadde noe særlig praktisk erfaring med vaska dei av og til med eddikk og vatn. å greie seg i snøhaugen, med utett hus, Men tek ein jamt kalde fotbad, so slepp med ein peis som røk inn, og der det ein nok baae desse plaagurne.» var langt til butikken. Men dei greidde Og om sengestell: «Høy eller halm seg, mye med gode grannars hjelp, og er friskt og godt å liggje på, når det den første tida på Kolbotnen var det berre vert ofte umbytt, og vel upprist nok strevsamt, men òg trivelig og mo- kvar dag; men å liggje i same høyet i rosamt, og Arne hadde ein av sine gode lange tidir, som dei gjer mange stadir, periodar, da tungsinnet ikkje fekk tak. er fælt. Slik ei seng er eit framifrå reir Hulda kunne heller lite om matstell, for alt slag sjukdomar.» men ho lærte av grannekonene. Riktig- Ho tileigna boka «grannekjerringan nok hadde ho Hanna Winsnes’ koke- ‘pi åsa og me’ Savala med tak for ven- bok, men der stod «man tager og skab og raad og hjelp i mange år», og tager», og på Kolbotn var det ikkje så boka fins – med dedikasjon – i mange mye å ta av. Men: Ho lærer, prøver, sys- heimar den dag i dag. Seinare gav ho ut tematiserer, og etter 10 år gir ho ut «Madstell på Landbygdi», som bygde på kokebok. Da hadde ho dessutan vore i eit foredrag ho helt i Ålen på eit Noregs Tyskland der ho lærte å bruke frukt, Ungdomslag-stemne i 1901. Foredraget bær og brød, og i Frankrike, der ho gikk seinare som føljetong i Fjell-Ljom, lærte at mat skulle vere god og spen- og kom ut som bok på Røros i 1902. nande, at eit måltid var eit høgdepunkt Ei artig historie i Kolbotnbrev er når i dagen. Det var ikkje bare ei kokebok, Arne fortel om da dei døpte sonen i det var «Heimestell» ho gav ut i 1899, Tynset-kjerka, han fekk namn etter far og den boka omfattar meir enn mat- sin og etter ein kjær ven, den radikale laging,. Her var råd om lufting, vask og Olaus Fjørtoft. Så skriv Arne Garborg: sengestell, og mannfolka får sitt i kapit- «..