Yerbilimleri, 34 (2), 101-132 Hacettepe Üniversitesi Yerbilimleri Uygulama ve Araştırma Merkezi Bülteni Bulletin of the Earth Sciences Application and Research Centre of Hacettepe University

Çaldağ (Turgutlu-) Lateritik Ni-Co Yatağının Jeolojisi, Mineralojisi ve Jeokimyasal Özellikleri Geology, Mineralogy and Geochemical Properties of the Çaldağ Ni-Co Laterite Deposits

CAHİT HELVACI1*, İBRAHİM GÜNDOĞAN1, TOLGA OYMAN1, HASAN SÖZBİLİR1, OSMAN PARLAK2 1Dokuz Eylül Üniversitesi, Jeoloji Mühendisliği Bölümü, Buca-İZMİR 2Çukurova Üniversitesi, Jeoloji Mühendisliği Bölümü, Balcalı-ADANA

Geliş (received) : 31 Temmuz (July) 2013 Kabul (accepted) : 15 Ağustos (August) 2013

ÖZ Çaldağ Ni-Co yatağı Gediz grabeni içinde bir havzaiçi yükselti şeklinde yea ralan Çaldağ’ın üst kesimlerinde yakla- şık 10 km2’lik bir alan kapsar. Halen pilot üretim aşamasında olan Çaldağ Ni-Co yatağı dünyanın önde gelen Ni-Co yatakları arasındadır. Yatak, % 1.14 Ni ve % 0.05 Co olmak üzere, 38 milyon ton cevher içermektedir. Yeni Kale- donya tipi lateritik Ni-Co yatakları olarak literatürde yeralan bu tür yataklar eser miktar Ni-Co içerikli peridotitlerin lateritleşmesi sonucu karmaşık ve zonlu bir yapı sunarlar. Çaldağ Ni-Co yatağı Geç Kretase-Erken Paleosen yaşlı ofiyolitik karmaşık içinde yeralmaktadır. Bu karmaşık tür- biditik kumtaşı-çamurtaşı ardalanması, pelajik kireçtaşı ve çamurtaşı arakatkılı spilitik volkanitlerden oluşan bir matriks ile içindeki değişik boyutlu kireçtaşı, radyolarit ve serpantinleşmiş ultramafik kütlelerinden oluşur. Fark- lı derecelerde serpantinleşmiş peridotitik kayalar başlıca dünit, harzburjit ve piroksenitlerden oluşmaktadır. Bu kaya topluluğu yapısal bir dokanak ile Menderes Masifi’ne ait metamorfik kayalar üzerinde oturur. Bu kayalar Üst Miyosen-Alt Pliyosen yaşlı gölsel tortullar tarafından açısal uyumsuzlukla örtülür. Volkanik kayaçlar üzerinde ya- pılan ana, iz ve nadir toprak element analizleri bu kayaçların toleyitik magmadan türediklerini ve okyanus içi-yay ortamında oluştuklarını işaret etmektedir. Nikel içeren birincil minerallerin serpantinleşmiş ultramafik kütleler içinde yeralan pentlandit ve çeşitli nikel-sülfür alaşımları oldukları saptanmıştır. Çalışmalarda nikel ve kobaltın yatak oluşturacak şekilde zenginleşmesini sağ- layan iki farklı lateritleşme evresinin varlığı saptanmıştır: (1) Üst Paleosen-Orta Eosen dönemine karşılık gelen ilk lateritleşmede kolloform yapılı götit, hematit,limonit, Ni-Co asbolan, Mn oksitler oluşmuştur. Lateritik yatak Üst Eosen’de gelişen bindirme faylarıyle kuzeye doğru bugunkü Çaldağı bölgesine taşınmıştır. (2) Oligosen’de gelişen ikinci lateritleşmede kolloform yapı yanında breşik yapılı ve çatlak dolgusu Ni-Co asbolan, takovit, pekorait, Mn oksitler, jips, bravoit, götit, limonit, pirit ve markasit ile nimit, haloysit ve montmorilllonit gibi kil mineralleri oluşmuş- tur. Çaldağ bölgesindeki lateritik nikel-kobalt zenginleşmesi başlıca serpantinleşmiş ultrabazikler (% 0,2-1,2 Ni; % 0,04-0,11 Co) demirli ve kilce zengin (% 0,02-5,6 Ni; % 0,02-5,2 Co), karbonatlı-jipsli (% 0,2-1,2 Ni; % 0,04-0,11 Co) ve silisli laterit(% 0,2-1,2 Ni; % 0,04-0,11 Co) olmak üzere farklı zonlardan oluşmaktadır. İkinci lateritleşme sonrası Çaldağ laterit yatağı Miyo-Pliyosen döneminin karasal-gölsel çökelleri ve gölün son ev- resinde oluşan algli kireçtaşları ile örtülmüştür. Neotektonik dönemde bölge normal faylarla parçalanarak KB-GD uzanımlı horst ve graben yapılarının oluşumu sağlamıştır. Çaldağ yükseliminin gerçekleştiği bu evrede, yükselen bloklar aşınmaya başlamış ve Pliyo-Kuvaterner yaşlı genç çökeller oluşmuştur. Bu dönemde Çaldağ yükseltisinde örtülü bulunan lateritik düzeyler yüzeyleyerek aşınma etkisi altında kalmıştır.

Anahtar Kelimeler: Çaldağ, lateritik Ni-Co yatağı, Ni-mineralleri, Batı Anadolu

Cahit Helvacı e-posta: [email protected] 102 Yerbilimleri

ABSTRACT Çaldağ Ni-Co deposit covers an area approximately 10 km2 on the Çaldağ horst of Gediz Graben. This world class Ni-Co deposit has recently started to be exploited. Extensive exploration drilling on the mineralization proved a reserve of 38 million tonnes, with a grade of 1.14% nickel and 0.05% cobalt. Showing complex and zoned struc- tures, Çaldağ mineralization is analogous to the New Caledonian type residual nickel deposits that are formed by the intense tropical weathering (lateritization) of the peridotites which consist of trace amounts of nickel. Çaldağ Ni-Co mineralization is developed over the ultramafic rocks of Late Cretaceous-Early Paleocene ophiolitic mélange. The ophiolitic mélange consists of limestone blocks, radiolaria, and serpentinized ultramafic rock masses set in a matrix composed of interbedded sandstone-shale, spilitic volcanic rocks with pelagic limestone and shale intercalations. Peridotites with variable serpentinization are mainly composed of dunite, harzburgite and pyroxenite. The ophiolitic mélange was emplaced tectonically on the basement rocks of Menderes masif. The whole succes- sion is uncomformably overlain by Upper Miocene-Lower Pliocene lacustrine sediments. Whole rock, trace and REE analysis on volcanic rocks implies that they have tholeiitic magmatic source and they formed in intra oceanic –arc environment. The primary Ni-bearing ore phases in serpentinized peridotites are pentlandite and associated nickel-sulfide alloys. In Çaldağ mineralization, lateritic profile consists of serpentinized peridotites (% 0,2-1,2 Ni; % 0,04-0,11 Co), iron- oxide and clay-rich saprolite (% 0,02-5,6 Ni; % 0,02-5,2 Co), carbonate and gypsum-bearing laterite (%0,2-1,2 Ni; % 0,04-0,11Co), and silica rich laterite (% 0,2-1,2 Ni; % 0,04-0,11 Co) with different Ni-Co contents. Two different lateritization stages are determined in the enrichment of Ni-Co ore; 1) Colloform goethite, limonite and hematite, Ni-Co asbolane and manganese oxides are mainly formed during the first lateritization stage (Upper Paleocene- Middle Eosene). Laterite was carried tectonically towards north to its present place by thrust faults during Upper Eocene. 2) The second lateritization took place in Oligocene, beside the colloform ore, takovite, pecoraite, manga- nese oxides, gypsum, bravoite, pyrite, marcasite and clay minerals such as nimite, halloysite, montmorillonite were deposited either as fracture infills or brecciated masses. Following the second lateritization event, the Çaldağ lateritic deposit was covered by Mio-Pliocene terrestrial- lacustrine sedimentary units. During the Neotectonic period, the region was dissected by high-angle normal faults resulted in NW-SE trending horst and graben structures. The Çaldağ horst was uplifted during this stage and the Plio-Quaternary alluvial fans were formed around the Çaldağ Horst due to erosion of the rising blocks. Finally, the latest event resulted in erosion of the cover series and the Çaldağ lateritic deposit cropped out over the Çaldağ Horst. Keywords: Çaldağ, Ni-Co laterite deposits, Ni-minerals, west

GİRİŞ 1977; Helvacı ve Şahin, 1981; Şahin, 1982; Yıl- dız, 1982; Yıldız, 1994) ve mineralojisi (Cöcen, Çalışma alanı, Manisa Turgutlu ilçesinin 25 km 1980; Çağatay, vd., 1981; Yıldız,1982,Yıldız, kuzeyindeki Çaldağ bölgesinde bulunmaktadır. 1994) üzerinde yoğunlaşmaktadır. Çaldağ (Turgutlu-Manisa) lateritik Ni-Co yatağı, % 1,14 Ni (430.000 ton nikel) ve % 0,05 Co (19.000 Bu çalışmanın amacı Çaldağ Ni-Co lateritik ya- ton kobalt ) olmak üzere 38 milyon ton cevher tağının jeolojik yapısı, mineralojisi, jeokimyası içermektedir (European Nickel Şirketi internet ve oluşum evrelerini saptamaktır. sitesi:www.enickel.co.uk). Bu cevher miktarı Mart-2004 metal fiyatlarına göre 6 milyar Ameri- ÇALDAĞ BÖLGESİNİN JEOLOJİSİ kan dolarına karşılık gelen bir değeri gösterir. Çaldağı bölgesinde alttan üste doğru Menderes Çaldağ Ni-Co yatağı Geç Kretase-Erken Paleo- Masifinin örtü serisine ait Paleozoyik yaşlı me- sen yaşlı ofiyolitik karmaşık içinde yer almaktadır tamorfikler ve bu metamorfik seriyi bindirmeli (Erdoğan, 1990; Okay ve Siyako, 1993; Kaya ve olarak üstleyen Karmaşığına ait birim- vd., 2004) (Şekil 1). ler gözlenir. Bu birimler uyumsuz olarak Neojen Çaldağ bölgesinde Ni-Co madenine yönelik yaşlı karasal gölsel çökeller tarafından örtülür. çalışmalar çoğunlukla yatağın jeolojisi (Yıldız, Çaldağın kuzey ve güneyindeki çöküntülerde Helvacı vd. 103 Şekil 1

Şekil 1. Çalışma alanının yer bulduru haritası. Figure 1. Location map of the study area.

alüvyonal birimler, bölgedeki en genç çökelleri Gölmarmara, Ozanca, Çullugörece, Cambaz- oluşturur (Şekil 2 ve 3). lı ve Kargın köyleri civarında gözlenmektedir. Baskın olarak mikaşist, kuvars mika şist, kuvar- Metamorfik Temel Kayaları sit, kalkşist-fillit ve mermerlerden oluşmaktadır. Mikaşistler içinde içinde yersel olarak bantlı- Çalışma alanının temelini Menderes Masifine ait merceksi ve yapraklanmaya paralel kuvarsit da- örtü serisinin düşük dereceli metamorfik kayala- marları gözlenir. rı oluşturmaktadır. Çalışma alanının doğusunda Şekil 2 leosen (Akdeniz vd., 1986), Paleosen-Eosen, nuk, 1977), Kretase Sonu-Paleosen (Yağmurlu, masından oluşan matriks ile bu matriks içindeki matriks bu ile matriks oluşan masından mann ve İzdar, 1971), “Bornova flişi” (Konuk, nuk, 1981), “Bornova Karmaşığı” (Erdoğan, pantinleşmiş ultramafik kütleleri içeren ofiyolitik matriksten yaşı Birimin oluşur. karmaşıktan bir kın olarak türbiditik kumtaşı-çamurtaşı ardalan- Bornova Filiş Zonu Kayaları (İzmir-Ankara Bornova Filiş Zonu Kayaları (İzmir-Ankara değişik boyutlu kireçtaşı, gabro, peridotit ve ser- Eşder çalışmalarda “İzmir Flişi” (Öngür 1972; - Turoniyen-Pa 1980), vd., (Konak Paleosen KD-uzanımlı İzmir-Ankara Zonu (Brinkmann, KD-uzanımlı İzmir-Ankara Zonu tanımlanmıştır. Bornova Fliş Zonu kayaları bas- Maastrihtiyen-Paleosen veya daha genç (Ko- Zonu) ve bloklarından elde edilen yaşlara göre Üst 1979), Eosen (Düzbastılar, 1980), Kampaniyen- 1966) içinde yayılım sunan birim, önceki birim, sunan yayılım içinde 1966) Brink- 1988), “Kretase flişi” (Brinkmann, 1966; 1977), “Kretase-Paleojen flişi” (Başarır ve Ko- 1990) “Bornova Fliş Zonu” (Okay ve Siyako, 1993) ve Ovacık Grubu (Kaya vd. 2004) olarak / 39 Yerbilimleri Çalışma alanının bölgesel ölçekli jeoloji haritası (kısmen Karamanderesi, 1972’den yararlanılmıştır). Çalışma alanının bölgesel ölçekli jeoloji ( partly modified from Karamanderesi, 1972). Regional geological map of the study area

yaş ölçümlerinde 37,44 Ma, 41,07 Ma, 58,33 40

Figure 2. li olup ayrışmış kısımları koyu yeşil-kahverengi ise bantlı kromit saçınımları gözlenir. iki örnekte 35,89 Ma ve 36,12 Ma plato yaşları renkte ve bantlı mermerlerle ardalanmalar sun- renkte ve bantlı mermerlerle ardalanmalar rinde karlsbat ikizlenmesi gösteren iri K-feldispat rabazik kökenli metamorfik kayaçlar gözlenir. Bugözlenir. kayaçlar metamorfik kökenli rabazik merler iri ve ince kristalli ender olarak masif, bol maktadır. Yapraklanma gösteren kalkşistler için- kalkşistler gösteren Yapraklanma maktadır. beyazımsı, kırmızımsı ve koyu gri renklidir. Mer- kristalleri; gabroyik kökenli metamorfik kayalar- kayaçlardaki amfibol minerallerinde yapılan Ar eklemli, yer yer bantlı ve çözünme boşlukludur. de yaygın ikincil kalsit damarları gelişmiştir. Kalk- gelişmiştir. damarları kalsit ikincil yaygın de da kümulat dokuları ve metaultramafik kayalarda ölçülmüştür. Amfibol şist içindeki çatlak yüzeyle- Kayaaltı Köyü güneyinde, Menderes Masifi me- Kalkşistler sarımsı, yeşilimsi gri ve açık mavi renk- Kalkşistler sarımsı, yeşilimsi gri ve açık tamorfikleri içinde amfibol şist (tremolit-aktinolit) Ma, 60,55 Ma ve 90,77 Ma toplam gaz yaşları Şekil 2. 104 ve 35,63 Ma, 41,07 Ma, 43,30 Ma, 43,80 Ma, ve bantlı-foliyasyonlu metagabro türü bazik-ult- Ar şist ve mikaşistlerle ardalanan mermerler açık gri,şist ve mikaşistlerle ardalanan mermerler 47,62 Ma izokron yaşları elde edilmiştir. Ayrıca Helvacı vd. 105

Şekil 3

Şekil 3. Çalışma alanının genelleştirilmiş kolon kesiti. Figure 3. Generalized stratigraphic section of the study area.

Kampaniyen-Daniyen (Erdoğan, 1990) yaşlarda şeyl-radyolarit-çört ve karbonat düzeylerinden olduğu öngörülmektedir. Bu sonuçlara göre oluşan değişken bir ardalanma sunar. Matriks birim için Geç Kretase-Palesoen yaşı kabul edi- içinde yer yer pelajik kireçtaşı ve spilitleşmiş lebilir. denizaltı volkanitleri gözlenmektedir. Halitpaşa Bu kaya topluluğu yapısal bir dokanak ile Men- köyü güneyinde 1 km2 lik alanda yayılım sunan deres Masifi’ne ait metamorfik kayalar üzerinde kalın bir radyolarit fasiyesi gözlenmiştir. Radyo- oturur ve Üst Miyosen-Alt Pliyosen yaşlı gölsel laritlerle geçişli kumtaşı-şeyl karmaşığı içinde tortullar tarafından açısal uyumsuzlukla örtülür ilksel yapılarını korumuş ve kırıntılı çökeller ile (Kaya vd., 2004). giriklik sunan bazaltik yastık lav yapıları gözlen- Bornova Fliş Zonu kayalarının matriksini miştir. kumtaşı-şeyl ve çamurtaşı ardalanması oluştur. Bornova Fliş Zonu içinde farklı boyutlarda kireç- Yanal ve düşey olarak radyolaritli fasiyeslere taşı blokları mevcuttur. Çaldağı’nın doğu ve gü- geçiş gösterir. Ofiyolitik karmaşık içinde en alt neydoğu kesimlerinde dolomitik kireçtaşı blok- seviyeyi oluşturan kırıntılı çökeller kumtaşı- ları geniş yayılım sunar. Kireçtaşı blokları Çaldağ 106 Yerbilimleri

ofiyolit serisi ile bindirmeli bir dokanakla sınır- sunan serpantinitlerde, manyezit ve kalsit da- lanmaktadır. Dolomitleşme oranına göre mikritik marları ile karbonatlı ağsı (boxwork) damarcıklar kireçtaşı-dolomit arasında değişen bir litoloji su- ve kısmen ayrışmanın son ürünü olan talklaşma narlar. Birim açık-koyu gri renkli olup çoğunlukla gözlenmektedir. masif yapılıdır. Konak vd (1980) Glomospirella Mafik denizaltı volkanitleri, Bornova Filiş sp., Endothyra sp., İnlitina sp. ve Trachamnia sp. Zonu içindeki pelajik kireçtaşı mercekleri ve fosil içeriklerine dayanarak bu birime Üst Triyas bordo renkli çamurtaşıları arasında ilksel ya- yaşını vermişlerdir. Kireçtaşları yer yer dolomit- pılarını korumuş spilitik denizaltı yastık lavları leşmiş ve kalsit dolguludur. Bu birim kumtaşı, gözlenmiştir. Denizaltı volkanikleri (spilitleşmiş şeyl ve radyolarit ardalanması sunar. Kumtaşı- bazaltik yastık lavlar) ofiyolitik karmaşık içinde şeyl-radyolarit bantları içeren kireçtaşlarının pe- tektonik bir dilim olarak merceksi bir yapı sun- lajik ortamda çökeldiği düşünülmektedir. maktadır. Oldukça değişik şekillerde gözlenen Halitpaşa Köyü’nun güneyinde Bornova Fi- denizaltı volkanitleri, kırıntılı çökellerle aynı za- liş Zonu kumtaşı-şeyl karmaşığı içinde çapları manda oluşmuştur. genel olarak 20 cm ile 70 cm arasında değişen gabro ve meta ultramafik kaya blokları gözlen- Neojen Birimleri miştir. Kumtaşı-şeyl karmaşığı içindeki ultra- mafik kaya blokları Kayaaltı Köyü güneyindeki Kaya vd. (2004), Halitpaşa bölgesinde Neojen bi- metamorfik kayalar içinde gözlenen metault- rimlerini Geç Miyosen-Erken Pliyosen yaşlı Develi ramafik kayalarla benzerlik sunarlar. Ofiyolitik Formasyonu ve Erken-Geç Pliyosen yaşlı Halitpa- karmaşığın yaşının aydınlatılması için bu gabro şa ve Kızıldağ formasyonları şeklinde ayırtlamış- kökenli kayalardan alınan amfibol minerallerin- lardır. Araştırmacılar Develi Formasyonunu alttan den yapılan Ar39/Ar40 yaş ölçümlerinde 225,65 üste doğru sırasıyla çakıltaşı, felsik tüf, kumtaşı, Ma toplam gaz yaşı, 214,23 Ma plato yaşı ve kiltaşı, kireçtaşı, birimlerinden ve bu formasyonu 220,00 Ma izokron yaşı elde edilmiştir. uyumsuzlukla üstleyen Halitpaşa Formasyonu- nu kömürlü çamurtaşı, kiltaşı ve kireçtaşı birim- Peridotitler, Çaldağının kuzeybatı ve kuzeydo- lerinden oluştuklarını belirtmişlerdir. Halitpaşa ğusunda geniş yüzlekler sunan Çaldağ ofiyolit Formasyonu’nu uyumsuzlukla üstleyan Erken serisi dünit, harburjit türü peridotitler ve ser- Pliyosen yaşlı Kızıldağ Formasyonu ise çakıltaşı, pantinitleşmiş ultrabaziklerden oluşmaktadır. kumtaşı ve çamurtaşı birimlerinden oluşmaktadır. Ultramafik kayaları büyük oranda ayrışmaya uğramıştır. Harzburjit ile dünit arasında değişim Bu çalışma kapsamında Neojen birimleri tek gösteren peridodit bileşimli ultramafik kayaların birim altında toplanmıştır. Çalışma alanı gene- taze yüzey renkleri zeytin yeşili, ayrışmış kısım- linde Neojen birimleri tabanda çakıltaşı-kumtaşı ları ise sarımsı yeşil renkten tuğla kırmızısına ka- ile başlamakta ve üste doğru çamurtaşı, kiltaşı, dar değişen renkler sunarlar. Taze yüzeylerinde kireçtaşı kumtaşı-çamurtaşı ardalanması şek- olivin kristalleri çıplak gözle ayırt edilebilen peri- linde devam etmekte ve en üst seviyelerde tra- dotitlerde yaygın olarak kromit bantları gözlen- verten/kireçtaşı ile son bulmaktadır. mektedir. Bölgedeki tektonizmadan etkilenen Çaldağı’nda alt seviyelerde çakıltaşı, kumtaşı peridoditlerde birçok yönde çatlak ve kırık sis- ve çamurtaşı ardalanmalı ince bir kırıntılı se- temleri gelişmiştir. Bu kırık sistemleri boyunca riyle başlayan Neojen kayaları üst doğru marn manyezit, kalsit ve kuvars (kalsedon) damarları ve algli kireçtaşlarına geçiş gösterir. Sarımsı- gelişmiş olup ağsı (boxwork) bir yapı sunarlar. gri-turuncu kahve renkli olan çakıltaşları temel- Ağsı magnezit oluşumları 1-2 mm den 15-20 den türeme bileşenler içerir. Kumtaşları sarımsı cm kadar değişen kalınlıklar gösterirler. renkli olup baskın olarak kuvars tanelerinden ve Serpantinleşmiş ultrabazikler, Ultrabazik az oranda metamorfik kaya kırıntıları içermekte- kayaçların ayrışmaları sonucu oluşmuş ve dir. Orta-iyi boylanmalı ve iyi dereceli kumtaşları çalışma alanı içinde geniş yayılım sunarlar. tane destekli olup yersel olarak çapraz tabaka- Serpantinleşmiş ultrabazikler içinde yaygın ola- lanma gösterir. Kirli beyaz, açık koyu sarı ve bej rak tektonik kayma yüzeyleri gözlenmektedir. renkli çamurtaşları alt düzeylerinde ince taba- Yeşil, sarı ve kahverenginin tonlarında renkler kalanma, yersel olarak laminalanma göstermek- Helvacı vd. 107

tedir. Çamurtaşlarını dereceli olarak üstleyen ki- (Şekil 4 ve 5). Bu dokanaklarda kuzeye ve güne- reçtaşları alt seviyelerinde kalkerli kiltaşı-marn ye doğru tektonik taşınmayı belirten yapısal veri- türü karbonat kayaları üste doğru ise gri-bej ve ler saptanmıştır (Şekil 5). Büyükbelen Köyü’nün 1 kahverengi saz türü bitki fosillerince zengin tra- km güneyinde serpantinleşmiş ultrabazik kayalar verten benzeri kireçtaşlarına geçiş göstermek- içindeki tektonik dilimlerde siyah-camsı psödo- tedir. Birimin sedimentolojik özellikleri karasal- takilit oluşumları gözlenmiştir. Çaldağ bölgesin- gölsel bir ortamı simgelemektedir. deki lateritik oluşumlar Neojen gölsel tortullar ve kireçtaşları tarafından uyumsuzlukla örtülür. Alüvyon, Gediz nehrinin biriktirdiği akarsu çö- kelleri ve Çaldağ yamaçlarından çöküntü havza- Deynekliler Köyü güneyi Bornova Filiş zonu larına doğru büyüyen yelpaze örtüleri metamor- içindeki ofiyolitik karmaşık, kristalize kireçtaşla- fik temel kayaları, Bornova filiş zonu kayaları ve rı üzerinde 25-50 derece arasında değişen gü- Neojen yaşlı kayalara ait çeşitli kaya türevlerin- zeybatıya eğimli fay düzlemi boyunca bindirmeli den oluşan oldukça kalın bir istif sunmaktadır. fayla oturmaktadır. Çaldağ bölgesinde ofiyolitik Musulcalı bölgesinde Urganlı kaplıcalarında karmaşık kristalize dolomitik kireçtaşları üzerine genç fay zonları boyunca traverten oluşumları bindirmeli dokanakla oturur. gözlenir. Traverten oluşumları eski ve güncel Kayaaltı Köyü güneyinde Ofiyolitik karmaşık olmak üzere iki farklı evrede gelişmiştir. Mu- Menderes Metamorfitleri üzerinde gözlenir. sulcalı bölgesinde jeotermal sıcak sulara bağlı Yaklaşık K-G doğrultusu boyunca izlenebilen olarak güncel traverten oluşumları halen devam bindirme zonu boyunca kireçtaşı bloklu ofiyolitik etmektedir. Aktif fay hatlarından çıkan sıcak su- karmaşık mermer, kuvarsit ve meta-gabroik dü- lar fay hatlarına paralel olarak çeşitli traverten zeyler içeren mikaşist topluluğu üzerinde oturur. sırtları oluşturmuştur. Bölgede jeotermal sistem Bindirme fayı zonunda yapılan kinematik ana- Pliyosen döneminden günümüze fay hatlarına lizler fayın 125°-140° doğrultusuna sahip ve bağlı olarak sıcak suların kademeli olarak ku- 25°-50° arasında güneybatıya eğimli olduğu zeyden güneye doğru ilerler (Karamanderesi, 1972). Musulcalı bölgesinin yaklaşık 1 km doğu- saptanmıştır. Fay düzlemlerinde fay çiziklerinin sunda yüzeyde aktif sıcak su çıkışının olmadığı yatım açıları (Rake açıları) 70°-80° G arasında alanda çapı yaklaşık 8 m olan paleo-gayzer ko- değişmektedir. Kinematik veriler, bu fayın bin- nisi ve baskın traverten oluşumları gözlenmiştir. dirme fayı niteliğinde geliştiğini göstermektedir. Bu fayları oluşturan en küçük gerilme ekseni σ3 değeri 233° yönleminde ve düşeye yakın dalım- YAPISAL JEOLOJİ lıdır (76°). Diğer ana gerilme eksenleri σ1 ve σ2, Çaldağı bölgesinde bindirme fayları/ters faylar, sırasıyla, 014°/11° ve 106°/09° konumlarına sa- normal faylar ve doğrultu atımlı faylar olmak hiptir. Bu veriler, ofiyolitik karmaşığın Menderes üzere üç ana fay takımı gelişmiştir. Masifi üzerinde yaklaşık K-G doğrultulu sıkışma kuvvetleri etkisinde taşındığını göstermektedir. Bindirme fayları/ters faylar, çalışma alanındaki Cambazlı Köyü kuzeyinde yeşil, mor, gri a) altere ofiyolit-lateritlerin arasında ve içinde, b) renkli metaçamurtaşlarından oluşan matriks ofiyolitler ile Menderes Masifi’ne ait birimler ara- içinde değişik boyutlu laminalı kireçtaşı ve sında gözlenir. Lateritik düzeyleri ve ultramafik intraformasyonal kireçtaşı düzey ve blokları ile kayaların içinde gelişen bindirme fayları Çalda- serpantinleşmiş ultrabazik dilimler içeren olis- ğı zirvesi ve çevresinde etkili olmuştur. Çalda- tostromal bir kaya topluluğu yüzeyler. Bu kaya ğı’ndaki ultramafik kayaların çoğu tanınmayacak topluluğu kuzeydoğuya eğimli yapısal düzlem- düzeyde ayrışmaya uğratmıştır. Özellikle serpan- lerle birbirinden ayrılan tektonik dilimlerden tinleşmenin yaygın olarak gözlendiği bu kayalar olıuşur. Kayma düzemlerine yakın yerde yapılan çok sayıda makaslama zonlarıyla kesilmiştir. çalışmalarda kuzeye doğu tektonik taşınmayı Bu makaslama zonları lateritik düzeyler içinde gösteren yapılar saptanmıştır. yaygın olarak bulunur. Serpantinleşmiş tektonik dilimler ile lateritik düzeyler sıkça yapısal doka- Normal faylar Çaldağı çevresinde KB-GD doğ- naklıdır. Yersel olarak lateritik düzeyler serpan- rultulu basamaklı yapıları oluşturacak şekilde tinleşmiş dilimlerin üzerinde ve altında gözlenir gelişmiş ve Gölmarmara kuzeyine kadar graben 108 Yerbilimleri Şekil 4

Şekil 4. Serpantinleşmiş ultrabazik kayalar ile laterit oluşumlar arasında gözlenen bindirmeli faylı dokanaklar. A, la- teritik oluşum içinde küçük bir dilim olarak gözlenen serpantinleşmiş ultrabazikler; B ve C, serpantinleşmiş ultrabazik kayalar üzerine bindirmeli fayla oturan lateritik oluşum, D, lateritik oluşum üzerine bindirmeli fay- la oturan serpantinleşmiş ultrabazik kayalar; E, lateritik oluşum içinde gözlenen yeşil killeşmiş ilksel ekay yüzeyi; F, ilksel lateritleşme sonrası bindirmeli faylanmayla parçalanmış bloklu ekay yüzeyi. Figure 4. Thrust faulted contact between serpentinized ultrabasic rocks and lateritic formations. A, Small serpen- tinized ultrabasic slice within the lateritic formations; B and C, lateritic formations overlying top of the serpentanized ultrabasic rocks with thrust fault; D, Serpentinized ultrabasic rocks overliying top of the lateritic formations with thrust fault; E, Green clayey filled imbricated surface occurring in the lateritic formations; F, Deformed imbricated surface by the thrust faults after primary lateritic formations. Helvacı vd. 109

Şekil 5. Çaldağ Güney Ocak içinde serpantinleşmiş ultrabazik kayalar üzerine bindirmeli fayla oturan lateritik olu- şum (şematik). Figure 5. Lateritic formation overlying over the serpentinized ultrrbasic rocks with thrust fault at the Çaldağ Güney Ocak (Open Pit Mine ). ve horst yapıları oluşturarak devam ederler. Çul- ölçümlerde 130°-160° arasında değişen doğrul- lugörece Köyü kuzeyinden geçen 110° doğrultu- tuya sahip bir fay yeralır. Fay zonu boyunca ya- lu ve 45° güzeybatıya eğimli normal fayın yükse- pılan ölçümler, fayın 45°-55° arasında kuzeydo- len bloğunda Menderes Masifine ait metamorfik ğuya doğru eğimli olduğu ve yaklaşık eğim atım- kayalar yüzeyler. Bu kayalar 63° kuzeybatıya lı normal fay karakterinde geliştiği saptanmıştır. eğimli zımparalı mermer aradüzeyleri içeren Paleostres analiz sonuçlarına göre maksimum şistlerden yapılıdır. Fayın düşen bloğunda çakıl- gerilme ekseni yaklaşık düşeydir (σ1= 170°/78°). taşı-kumtaşı-kiltaşı-çamurtaşı ardalanmasından Diğer gerilme eksenleri ise yaklaşık yataydır ve oluşan Neojen yaşlı kırıntılı kayalar bulunur. Fay sırasıyla, σ2= 337°/12°, σ3= 068°/03° değerleri- zonu boyunca 30 metre kalınlığa ulaşan karbo- ne sahiptir. Bu değerler KD-GB doğrultulu çek- nat çimentolu mermer, kuvarsit, manyetit ve ko- me kuvvetlerine işaret eder. rendon parçaları içeren fay breşi yer alır. Doğrultu atımlı faylar yaklaşık KG ve KD-GB ve Çalışma alanının kuzeyindeki Lütfiye Köyü do- KB-GD doğrultulu faylardır ve çoğunluğu yırtılma ğusunda KB doğrultulu ve güneybatıya eğimli fayları şeklindedir. Bu faylar Çaldağı kuzeyinde ve bir fay zonu boyunca Mesozoyik kristalize kireç- Gölmarmara güneyinde gözlenir. Arazide 3 km’ye taşları ile Neojen yaşlı birimler yan yana gelmiştir. kadar izlenebilen bu faylar, normal fayları kesip Fay düzlemlerinin 090°-125° arasında değişen öteleyecek şekilde gelişmiştir. Doğrultu atımlı fay- doğrultu değerlerine sahiptir. Bu fay düzlemleri lar, ofiyolitik karmaşık ile Neojen yaşlı gölsel tor- 36°-80° güneybatıya ve kuzeydoğuya eğimlidir. tulların sınırlarında gözlenmelerine karşın, Neojen Fay düzlemleri üzerinde ölçülen yatım açıla- yaşlı kırıntılı tortulları kesenlerde mevcuttur. rı yaklaşık eğim atımlı bir normal fayın varlığını Çaldağı yükseltisini kuzeyden sınırlayan fayların göstermektedir. Bu fayın Lütfiye Köyü doğu- düşen bloğunda ofiyolitik ve lateritik kayalardan sunda maksimum gerilme ekseni σ1= 085°/72° oluşan birimler Neojen yaşlı kırıntılı-gölsel tor- değerlerine sahiptir. Diğer ana gerilme eksenleri, tullar üzerinde saptanmıştır. Düzensiz ve bazen sırasıyla, σ2=296°/16° ve σ3= 203°/09° ‘dir. Bu yataya yakın düzlemler boyunca dokanak yapan verilere göre Çaldağı kuzeyindeki normal faylar bu birimler, bazı kesimlerde iç içe girecek şe- KD-GB çekme kuvvetleri etkisinde oluşmuştur. kilde karmaşık bir görünüm sunar. Bu dokanak- Lütfiye Fayı’nın kuzeydoğusunda Kayaaltı ve lar sadece yol yarmalarında gözlenebilmektedir. Değnekler köyleri arasında uzanan KB-GD Bunlar her nekadar bindirme/ters fay niteliği ta- doğrultulu fay da benzer özellikler taşımakta- şısa da eski heyelanlara karşılık gelmesi olasıdır. dır. İki köy arasındaki fay düzlemlerinde yapılan 110 Yerbilimleri

Yukarıdaki verilere göre laterit oluşumundan serpantinitlerdir (Şekil 8 A ve B). Genellikle kar- sonra gelişen ilk tektonik hareket kuzeye doğru bonat dolgulu ağsı yapılar içermektedir (Şekil tektonik taşınma yönü veren bindirme faylarının 8 C ve D). Bu serpantileşmiş zonun yüksek al- oluşma dönemidir. Bu dönemde sigma 1 yak- terasyon geçirmiş kısımları nikel zenginleşmesi laşık yatay konumludur ve ofiyolitik karmaşık göstermesi bakımından oldukça önemlidir. La- Menderes Masifi üzerine K-G doğrultulu kuv- teritik Kil Oluşumları, lateritleşmeye bağlı ola- vetler etkisinde sıkışarak bindirmiştir. Bölgesel rak yatağın farklı bölümlerinde yüksek ve düşük ölçekte Eosen dönemine karşılık gelen bu sıkış- kristalinli çeşitli kil oluşumları saptanmıştır. XRD, ma fazında, ofiyolitik karmaşığın yükselme ve SEM ve STEM çalışmaları ile Al-smektit (beidel- aşınması sonucunda, bölgesinde yüz- lit-tipi) ve lizardit ana kil mineralleri olarak tespit lek veren Eosen yaşlı Başlamış Formasyonu’na edilmiştir. Kaolinit, kerolit, klorit ve illit mineralleri ilk malzemelerini vermeye başlamıştır (Akdeniz eser olarak gözlenmiştir. Smektitler kayda değer vd., 1986). Daha sonra yine yaklaşık K-G doğ- Cr ve Al içermelerinden dolayı volkonskit veya rultusunda fakat genişleme kuvvetleri etkisinde Cr-içerikli beidellit olarak adlandırılabilir. Smek- kalan bölgede, tüm Batı Anadolu’yu etkileyen titler Ni içerikli (Mg, Fe) saponitler veya (Mg, Fe) ve detachment (sıyrılma) fayları ile ilişkili kara- içerikli pimelitler olarak ta sınıflandırılabilir. Late- sal havzalarla simgelenen genişleme tektoni- ritleşme sırasında veya sonrasında düşük asidik ği sırasında, bazı ters faylar yeniden aktif hale ortamın etkisi ile kısmen kaolenleşmişlerdir. Çal- geçerek normal fay olarak çalışmıştır. Bazı nok- dağ Ni-Co yatağı içindeki Ni içerikli ana kil mine-

talarda ofiyolitik karmaşığın Neojen yaşlı tortul ralleri lizardit (MgNi)3SO2O5(OH)4, ve falkondoit

kayalar üzerinde gözlenmesi, yeni bir sıkışma fa- (Ni,Al)2Si4O10(OH)2·nH2O) tir (Şekil 9). Yatağın zına işaret edebileceği gibi (Kaya vd. 2004), fosil farklı bölümlerinde nikelli killer yaklaşık % 34 Ni heyelan yapılarına da karşılık gelebilir. Son saf- içeriğine sahiptir (Şekil 9). Asbolan üzerinde ya- hada ise, bölge KD-GB doğrultulu çekme kuv- pılan SEM ve EDS çalışmaları bu oluşumların ya- vetlerin etkisinde kalarak parçalanmış ve normal tağın nikel (yaklaşık % 18 Ni) ve kobalt (yaklaşık faylar boyunca horst-graben yapıları oluşmuştur. % 3 Co) içeriğini önemli oranda zenginleştirdiği- ni göstermektedir (Şekil 10). Asbolan yataktaki CEVHERLEŞME ÖZELLİKLERİ kobalt içeriği açısından en önemli oluşumdur. Serpantinleşmiş ultrabaziklerin üzerinde farklı Çaldağ yatağının yapı-doku, alterasyon ve mi- oranlarda Ni içeren lateritik zonlar oluşmaktadır. neralojik özellikleri halen işletilmekte olan Dok- Yatağın üst zonlarına doğru gidildikçe demirli ve tor, Kuzey ve Güney ocaklarında yapılan göz- silisli düzeyler artmaktadır. Yanal olarak opal- lemlere göre tanımlanmıştır. Çaldağda işletilen leşme, kalsedonlaşma ve karbonatlaşma gös- ocakların konumları ve jeolojik özellikleri Şekil teren ultrabaziklere geçiş gözlenir. 6’da verilmiştir. Ocak tabanında serpantinleşmiş ultrabazik kaya dayanımlı, sert saprolit olarak adlandırılabilir. Doktor Ocağı Lateritleşmenin gelişim mekanizmasını yansı- Coğrafik olarak kuzeyde ve topoğrafik olarak tan bir gövdeden ayrılan dallar şeklinde başlıca en üstte yer alan Doktor Ocağı, serpantinleşmiş demiroksitlerden oluşan damar sistemleri tara- ultrabazik kayalar üzerinde yaklaşık 20-25 m fından katedilmektedir. Demiroksitlerin egemen kalınlıkta lateritik bir istif sunmaktadır (Şekil 7A). olduğu bölüm üste doğru kalınlaşıp ve ana kaya Doktor ocağının güneybatısında Domuzderesi ultrabaziğe doğru incelerek damar, damarcık ve mevkiinde lateritleşmeden korunmuş ve kısmen ağsı kılcal demiroksit oluşumları şeklinde gözle- serpantinleşmiş dünit-harzburjit türü peridotit- nir (Şekil 7 A ve B). ler gözlenir. Serpantinleşmiş ultrabazikler ay- Dayanımı yüksek sert saprolit olarak tanımlanan rışma derecelerine göre iki farklı zona ayrılabilir. serpantinleşmiş ultrabaziklerin üzerinde kalınlı- Altta bulunan zon kısmen ileri derecede ayrış- ğı en fazla 30-40 cm arasında değişen yataya mış olan serpantinleşmiş dünitler masif yapıda yakın kil düzeyi yeralmaktadır. Dalgalanmalar ve oldukça serttir. Diğer zon ise ayrışmış silisli sunan yataya yakın dayanımlı saprolit ile de- ve/veya karbonatlı ağsı damar yapıları içeren mir laterit arasında kalan killi zon %0,8 ile 1,5 Helvacı vd. 111 Şekil 6

Şekil 6. Çaldağ Ni-Co yatağı ve yakın çevresinin jeoloji haritası. Figure 6. Geological map of the Çaldağ Ni-Co deposit and adjacent areas.

arasında nikel içermektedir. Kil düzeyinin demir Lateritleşmenin yukarıdan başlayıp aşağıya oksitli laterite göre oldukça sınırlı olan kalınlı- doğru ilerlediğini gösteren yapılar tektoniz- ğı lateritleşme sürecinde iklimin bol yağışlı ve madan ve ikincil sedimenter taşınmadan ko- nemli olduğuna işaret etmektedir. Lateritin üst runabilmiş olduğu için ilksel serpantinleşmiş bölümlerinde gözlenen otokton silisli-demirli la- ultrabazik-laterit dokanağının en iyi gözlendiği terit ile olasılıkla bindirmelerle taşınmış demir la- ocaktır (Şekil 11 A). Serpantinleşmiş ultraba- terit arasındaki ekaylı yüzeyler boyunca gelişmiş ziklerin üzerine Ni içerikleri farklı lateritik zonlar olan kil düzeylerinin nikel içeriği sınırlıdır (Şekil 7 gelir ve yatağın üst zonlarına doğru gidildikçe D). Bu killer lateritleşme öncesinin serpantin ve/ demirli ve silisli düzeyler baskın bir şekilde artar. veya ultrabazik kayalarına ait blokları çevreler Yanal olarak opalleşmiş kalsedonlaşmış ve kar- şekilde gözlenmektedir (Şekil 7 E). bonatlaşmış ultrabaziklere geçiş gözlenir. Ocak 112 Yerbilimleri Şekil 7

Şekil 7. A) Çaldağ Ni-Co yatağındaki Doktor Ocağı’nın genel görünüşü. B) Demir oksitlerin egemen olduğu bölüm üste doğru kalınlaşıp masivleşmekte ana kaya ultrabaziğe doğru incelerek damar, damarcık ve ağsı kılcal demir oksit oluşumları şeklinde ilerlemektedir. C) Lateritleşmenin ilerlediği yan kayanın ilksel dokusunun kalıntı olarak izlenebildiği nikelce zengin lateritik zon. D) Otokton silisli-demirli laterit ile olasılıkla bindirme- lerle taşınmış demir laterit arasında ekay yüzeyleri boyunca gelişmiş olan nikel içeriği sınırlı kil düzeyleri. E) Lateritleşme sonrası bindirmeli faylarla parçalanmış bloklu ekay yüzeyleri. Figure 7. A) General view of Doctor Ocak ( Open Pit Mine) at the Çaldağ Ni-Co deposit. B) Dominant ironxides becoming thickining and massive forms upto section and thining and veining towards to ultrabasic source rocks. C) Primary ghoust texture of the host rock where lateritic formation proceeding with Ni- rich lateritic zone. D) Imbricated slice faceses beween authocton siliseous- iron laterite and iron laterite transported by thrust faults where clay horizons with limited Ni content occurring. E) Imbricated surfaces deformed with thrust faults after lateritization. Şekil 8 Helvacı vd. 113

Şekil 8. Çaldağı Ni-Co yatağında, serpantinleşmiş dünitler içinde gözlenen opal ve kalsedon oluşumları. A, laterit- leşmiş ultrabazik (dünit?) içinde ağsı silis damarcıkları ve opal ve kalsedon oluşumları. B, kalsedonlaşmış ultrabazik içinde kalıntı kromit kristalleri. C ve D, parçalanmış dünitler içinde gelişmiş kalsedon oluşumları. E, lateritleşmiş ultrabazik içinde sarımsı opal oluşumları. F, kromit içeren kalsedonlaşmış breşik ultrabazik, götit mineralleri tarafından çimentolanmıştır. Figure 8. Opal and chalcedony formations in serpentinized dunites in the Çaldağ Ni-Co deposit. A, Stocworks sili- ceus veins and opal and chalcedony formations in the lateritized ultrabasics (dunites?). B, Relict chromite crystals in chalcedonized ultrabasics. C and D, chalcedony formations in deformed dunites . E, Yellowish opal formations in lateritized ultrabasics. F, goethite minerals cemented chromite-bearing chalcedonized and brecciated ultrabasics. 114 Yerbilimleri tabanında serpantinleşmiş ultrabazik kaya sert şeklinde başlıca demir oksitlerden oluşan damar saprolit olarak gözlenir (Şekil 11 B). sistemleri tarafından katedilmektedir. Doktor Ocağı’nda götit en yaygın cevher minera- Dayanımı yüksek sert saprolit olarak da tanımla- lidir. (Şekil 11 C). Götitler, olivin ve piroksen gibi nan serpantinleşmiş ultrabaziklerin üzerinde iki kayaç yapıcı minerallerin yanısıra pirit ve kromit- farklı killi seviye mevcuttur. Bunlardan altta olanı leri de ornatmaktadır. Yaygın olarak koyu kah- devamlılığı sınırlı olan ancak % 1,4 civarı Ni içe- verengi-siyah renkli dayanımlı kolloform yapılar ren mavimsi renkli kil düzeyidir. Bu düzey başlıca halinde ve sarımsı limonitik kütleler içinde yeralır nimit, klinoklor ve haloysitten oluşmaktadır. Bu (Şekil 11 D). Lateritleşme sürecinde serpantin- kil düzeyinin üzerinde kalınlığı 30-40 cm arasın- leşmiş ultrabaziklerin çatlakları boyunca demi- da değişen yataya yakın bir kil düzeyi daha ye- roksit oluşumları Doktor Ocağında yaygın olarak ralmaktadır. Yer yer dalgalanmalar sunan yataya gözlenir. Serpantinleşmiş ulrabazik kayaların yakın dayanımlı saprolit ile demir laterit arasında içinde gelişen manyetitlerin martitleşmesi ve kalan killi zon % 0,8 Ni içermektedir. Lateritin götite dönüşümü de izlenmektedir. Lateritleşme üst bölümlerinde gözlenen otokton silisli-demirli sürecinde götitin ana mineral olduğu damarcık- laterit başlıca trevorite, teophrastit, götit ve he- lar boyunca daha önce kristalleşen manyetit ve matitten oluşur. Bu zondaki nikel tenörü % 0,7 dir. sülfürlerin de taşındığı gözlenmektedir. Lateritik cevher yanal yönde de değişimler gös- Kuzey Ocak termektedir. Opalleşmiş kalsedonlaşmış ve kar- Yoğun olarak işletilen Kuzey Ocak, faylarla di- bonatlaşmış ultrabazikler Doktor ocağında yay- limlenmiş ve serpantinleşmiş ultrabazikler üzeri- gın olarak gözlenir ve saçılmış kalıntı kromit kris- ne faylı dokanakla oturmaktadır. Üst düzeylerin- talleri içerirler (Şekil 11 E). Ağsı silis, kalsiyum ve de yeniden taşınma nedeniyle karmaşık bir yapı magnezyum karbonat damarlarının demir lateriti sunmakta ve yatağın bu bölümü sülfür mineral- katettiği bölümler gözlenir (Şekil 11 F). SEM- leri, jips ve karbonatların egemen olduğu farklı EDS çalışmaları ile serpantinleşmiş ultrabazikler zonlardan oluşmaktadır. içindeki ağsı-damarsı hematit ve götit oluşumla- rında %1,47 Ni anomalisi tespit edilmiştir. Serpantinleşmiş ultrabazik kayalar üzerine K 70B/ 15-25 GB yönlü ters fay ile oturan lateritik Doktor Ocağı laterit örneklerinde yapılan mine- kayalar oldukça karmaşık bir iç yapı sunmakta- raloji çalışmaları ocakta yüksek değerlere ulaşan dır. Tabanda ağsı serpantinleşmiş ultrabazik ka- kobalt değerlerinin çatlak ve kovuklarda dol- yadan saprolitik zona geçiş belirgin olarak izlenir. gu şeklinde ortaya çıkan asbolan oluşumları ile Dayanımsız saprolit kalınlığı 15-30 cm arasında ilişkili olduğunu gösterir. SEM-EDS çalışmaları olan karmaşık bir kil zonu tarafından üstlenmek- oluşumların yatağın nikel (yaklaşık % 18 Ni) ve tedir. Bu kil zonu sarımsı turuncu kahverengi li- kobalt (yaklaşık % 3 Co) içeriğini önemli oran- monitik kilden, nikel içeriği yüksek açık yeşilimsi da zenginleştirdiğini göstermektedir. Üst zonlara kil ve ufalanmış kromit tanelerinin yoğunlaştığı doğru demirli ve silisli düzeyler belirgin bir şekil- bölümlerden yapılıdır.Killi düzeyin üzerindeki de artmaktadır. Lateritin üst bölümlerinde demirli lateritin tabanı götitten oluşan demir oksit zo- silisli bölümlerde nikel oranı yüksektir. Bu bölüm- nundan meydana gelmektedir. Demiroksit zonu ler serpantinleşme evresinden türeyen yaygın üzerinde tektonizmadan etkilenmiş, lateritik dissemine manyetit oluşumları içermektedir. demir oksit zonu ile ardalanmalı ve geçişli fark- Doktor Ocağı’nın tabanında yeralan saprolitleş- lı kaya parçalarının demirli, karbonatlı ve jipsli miş, serpantinleşmiş peridotitlerde en yaygın bir çimento ile bağlandığı bir zon yeralmaktadır. serpantin minerali XRD analizlerine göre lizardittir. SEM ve EDS çalışmaları, pekoraitin bu zonda Serpantinitin parlak kesitlerinde martitleşen kü- jipslere eşlik ettiği gösterir. Piritlerin alterasyonu

çük manyetit tane ve damarcıkları ile tane bü- ile gelişen pekorait (Ni3Si2O5(OH)4) ve brindleyit ++ yüklükleri 1,5 mm olan öz, yarı özşekilli uzama (Ni,Mg,Fe )2Al(SiAl)O5(OH)4 türü Ni-silikat mine- gösteren kataklastik dokulu kromit taneleri göz- ralleri ikincil jipsler içinde ve jips tarafından po- lenmiştir. Lateritleşmenin gelişim mekanizmasını ikilitik olarak çimentolanmış olarak gözlenmek- yansıtacak bir şekilde bir gövdeden ayrılan dallar tedir. SEM çalışmaları Ni-silikat minerallerinin Helvacı vd. 115 Şekil 9

Şekil 9. Çaldağ Ni-Co yatağı Güney Ocak içinde gözlenen nikelli kil ( falkondoit?) oluşumları ve eşlik eden kuvarsın SEM görüntüsü ve EDS analizi. Figure 9. SEM and EDS analysis of nickel- bearing clay (falcondoite ?) and associated quartz in the Güney Ocak of the Çaldağ Ni-Co deposit. lateritik yatak içinde ikincil karbonatlaşma son- oluşan bloklardan meydana gelmektedir. Blok- rası ve jips oluşumu öncesi bir aşamada kris- lar içinde silisçe zengin lateritik parçalar karbo- tallendiklerini gösterir. Bu veriler lateritik yatak nat ve jips ile çimentolanmıştır. içinde Ni dağılımının nerelerde olabileceği hak- kında önemli ipuçları vermektedir. Lateritin üst Killi zonun üstünde yeralan demirli laterit başlıca düzeylerinin yeniden taşınması sonucu karma- götit, limonit, siderit az oranda götitten meyda- şık bir yapı sunmaktadır. Kuzey Ocakta laterit na gelmiştir. Götit kolloidal bir çökelmenin tüm istifinin üst bölümü boyutları birkaç metreyi bu- özelliklerini taşımaktadır. Götit kromit taneleri- lan karbonat ve jips ile birlikte demir lateritten ni çevrelemekte, kenar ve çatlaklardan itibaren 116 Yerbilimleri Şekil 10

Şekil 10. Çaldağ Ni-Co yatağındaki Kuzey Ocak içinde gözlenen asbolan oluşumunun SEM görüntüsü ve EDS analizi. Figure 10. SEM and EDS analysis of asbolan formations in the Kuzey Ocak of the Çaldağ Ni-Co deposit.

ornatmaktadır. Kuzey Ocak’ta gözlenen yaygın pentlandit, bravoit, hazlevodit ve nikelin(nikolit), ornatımlardan biri götitlerin piritleri psöydomorf gibi Ni sülfitlerin bir bölümünün varlığı saptan- olarak ornatmasıdır. Aksesuvar mineraller late- mıştır. Pirit ve markazit lateritler içinde kalkopirit ritleşme sonrası Eh-pH koşullarına bağlı olarak ise mafik volkanik kayalar içinde yaygın olarak gelişen götit, lepidokrozit, limonit ve hematit bir gözlenen sülfit mineralleridir. matriks içinde yeralırlar. Düşük sıcaklıkları temsil eden markazit Kuzey Lateritik yatağın ilksel kayacı olarak ultraba- Ocak bölümünde en yaygın sülfür mineralidir. zikler içinde sülfit mineralleri olarak, milerit, Pirit ve markazitlerde yapılan EDS analizleri Helvacı vd. 117 Şekil 11

Şekil 11. A) Doktor Ocağı’nda laterite ait farklı zonların tabandan tavana doğru birbirleri ile olan ilişkisi. B) Ocak tabanında dayanımını korumakta olan saprolit. C) Hematit ve kuşatarak ornatan limonit, D) Limonit içinde kolloform götit oluşumları, E) Opalleşmiş kalsedonlaşmış ultrabazikler, F) Lateritleşme sürecinde gelişen ağsı silis, kalsiyum ve magnezyum karbonat damarları. Figure 11. A) Relationships of different horizons of laterite from bottom to top in the Doctor Ocak (Open Pit Mine). B) Saprolite occurring at the bottom of open pit mine. C) Hematite and invading and replacing limonite . D) Colloform goethite formations whithin limonite, E) Opal and chalcedonized ultrabasics, F) Stockworks siliceous , calcium and magnesium carbonate veins forming during lateritization period.

++ bunların düşük Ni içeriğine sahip olduklarını brindleyit (Ni,Mg,Fe )2Al(SiAl)O5(OH)4 türü Ni- göstermektedir (Şekil 12). Piritler Kuzey Ocakta silikat mineralleri jipsler tarafından poikilitik ola- yaygın olarak jipsler tarafından ornatılmıştır. Çe- rak çimentolanmış olarak bulunurlar (Şekil 13). kirdek bölümleri nikel ve kobaltça zengin öz ve Petrografik ve SEM çalışmaları bu Ni-silikat mi- yarı öz şekilli bravoitler Kuzey Ocağın karakte- nerallerin lateritik yatak içinde ikincil karbonat- ristik mineralidir. Piritlerin alterasyonu ile gelişen laşma sonrası ve jips oluşumu öncesi bir aşama- da kristallendiklerini göstermektedir. Tabanda ikincil jipsler içindeki pekorait (Ni3Si2O5(OH)4) ve 118 Yerbilimleri ağsı (boxwork) yapılar sunan serpantinleşmiş kuşaklarında gelişmiştir. Bu oksidasyon kuşak- ultrabazik kayadan dayanımsız saprolitik zona larındaki asbolanlar diğer ocaktakilerden farklı geçiş oldukça belirgin olarak izlenir. Dayanım- zonlu kabuklar şeklinde yapılar sunmaktadır. sız saprolit kalınlığı 15-30 cm arasında olan kar- maşık bir kil zonu tarafından üstlenmektedir. Kil Güney Ocak zonu sarımsı turuncu kahverengi limonitik kil, Tektoniğin etkisinin en fazla gözlendiği Güney nikel içeriği yüksek açık yeşilimsi kil ve yer yer Ocağı topoğrafik olarak yatağın tabanında kal- de ufalanmış kromit tanelerinin yoğunlaştığı bö- maktadır. Bindirmelerin etkisi ile farklı dilimle- lümlerden yapılıdır. Bu zondan alınan örneklerde rin üst üste gelmesi sonucu lateritik istif kalın- XRD çalışması ile tabandaki serpantinleşmiş ult- laşmıştır. Yatağı kateden normal faylar önemli rabaziğe ait lizardit ve lateritleşme sonucu olu- tektonik hatlar oluşturmaktadır (Şekil 15). Bu şan kuvarsın yanı sıra pekorait mineralinin varlığı fayların bir bölümü daha sonra ters fay olarak saptanmıştır (Şekil 14). çalışmıştır. Tabanda yer yer ağsı yapıların bu- Örneklerde farklı evre piritleri gözlenmektedir. lunduğu serpantin tektonik bir dokanakla ince Erken evrede oluşanlar özşekilli olup milimet- kil düzeyleri içeren kalın bir lateritik istif tarafın- re ölçeğinde kristaller oluşturur. Yatağın her dan üstlenmektedir. Tabana yakın düzeylerde yerinde piritler götit tarafından ornatılmaktadır. lateritler koyu kahverengi-siyah renkte, egemen Geç evre pirit oluşumları ise ince taneli yarı-öz- olarak götitten oluşan masif bir zon görünü- şekilli ve özşekilsiz kristaller halinde çatlak dol- mündedir. Egemen demir minerali götit olup yer gusu ve breş parçalarını bağlayan silisli, jipsli yer hematite dönüştüğü zonlar vardır. ve karbonatlı yan kaya içinde gözlenmektedir. Pirit ve markazit Kuzey Ocaktaki kadar yaygın Kuzey Ocakta kromit çatlaklarını dolduran geç değildir. Güney Ocakta piritlerin götitler tarafın- evre piritleri jipsler tarafından ornatılmıştır. Ya- dan ornatıldığı gözlenir. Lateritleşmenin şiddetli tağın bazı bölümlerinde piritler lateritleşme sü- geliştiği bölümlerde duraylı olan kromitler bile recinde gelişen demirli silikatları çevreler. Bu götit tarafından ornatılır ve ancak hayalet sınır- oluşumlar piritlerin en azından bir bölümünün larla ayırt edilebilir. Yer yer kromit kristalleri üze- lateritleşme ile yaşıt olduğunun kanıtıdır. rinde büyümüş kolloform götitler gözlenmektedir. Kalkopiritler ise genellikle bazaltik volkanik- Diğer ocaklardan daha yaygın olarak asbolan ler içinde saçınmış özşekilsiz kristaller halinde yatak içinde kobalt cevherleşmesinin ana mi- gözlenmektedir. Markazit düşük pH değerlerine neralini oluşturur. Ni ve Co ca zengin olan bö- sahip zonlarda kristallenme eğilimindedir. Mar- lümlerde kobalt asbolan ve Mn-oksitlerle, Ni ise kazitin pirite dönüşümü sonucu meydana gelen daha çok Fe-oksitlerinin kristal kafesine girdiğini hacimce daralma yeni gelişen piritin gözenekli SEM analizleri göstermiştir. Asbolan konsantrik bir yapı sunması ile karakteristiktir. kabuklu kürecikler, böbreğimsi, ışınsal kristaller Genellikle yarı özşekilli veya öz şekilli kristaller ve çatlak dolgusu şeklinde gözlenmektedir. halinde bulunan pentlandit (Fe, Ni)9 S8, ultraba- Götitçe zengin lateritik zonu kateden çatlak- zik kayaların piroksen ve olivinleri içinde göz- larda gelişen nikel mineralleri nikel tenörünü lenmektedir. İri taneli kristallerinde tipik özellik arttırmaktadır (Şekil 16). Çatlak dolgusu mineral ++ olarak (111) dilinimi sunmaktadır. Pentlandit mi- bileşimi başlıca brindleyit (Ni,Mg,Fe )2Al(SiAl) neralinin EDS analizleri yaklaşık %18 Ni içeriği O5(OH)4, takovit(Ni6Al2(OH)16(CO3,OH)4(H2O), ile Ni cevherlemesi için önemli mineral olduğu- jips, kalsit olarak belirlenmiştir (Şekil 16). Yarma nu göstermektedir. ve kesitlerde farklı mineralojik özellikler sunan kil düzeyleri ayırt edilmiştir. Yataya yakın kil- Kuzey Ocaktaki lateritleşmiş zonlarda götit- li düzeyler yeşil ve mavinin tonlarından siyaha ler içinde yaygın olarak kalıntı kromit taneleri değişen bir renk aralığında gözlenmektedir. Ni gözlenmiştir. Bu veriler götitlerin kaynağının içerikli düzeyler hematitli, limonitli ve kromitli ultrabazikler olduğuna işaret etmektedir. Ku- düzeylerle ardalanma sunmaktadır. zey Ocak içinde tespit edilen asbolan (Co,Ni)1-y +4 Killi düzeylerin demir oksitli laterite göre olduk- (Mn O2)2-x (OH)2-2y+x nH2O) oluşumları daha çok Ni-sülfat ve Ni-silikatkarın oksidasyon ça sınırlı olan kalınlığı lateritleşme sürecinde Helvacı vd. 119

Şekil 12

Şekil 12. Çaldağ Ni-Co yatağındaki Kuzey Ocak içinde karbonatlaşmış ultrabazik kaya içinde gözlenen pirit (pr) ve kalsit (ka), siderit (sd) ve jips (jp) minerallerinin SEM görüntüsü. EDS analizi pirit minerali içinde yapılmıştır. Pirit minerali % 2’nin üzerinde Ni içermektedir. Figure 12. SEM views of pyrite(pr), calcite (ka), siderite(sd) and gypsum(jp) present in the carbonatized ultrabasic rocks in the Kuzey Ocak of the Çaldağ Ni-Co deposit. EDS analysis performed in the pryrite minerels. Pryrite mineral contents over %2 Ni. iklimin bol yağışlı olduğunu işeret etmektedir. Kesitlerde demir oksit zonunu üst seviyelerde Güney ocağının kilce zengin lateritik kayalarda opal ve kalsedondan yapılı silisçe zengin seviye- (Gb-12) % 10 Ni değeri tespit edilmiştir. SEM ve lerin üstlediği gözlenir. Kolloform yapılar sunan EDS analizleri kil minerallerinin % 37’ye varan opal ve kalsedonlar ultrabazik kayadan kalıntı sa- nikel içerdiğini göstermiştir. çılmış kromit kristalleri içerir. Kalınlığı birkaç metre ile sınırlı silisli düzeyler tekrarlanma sunarlar. 120 Yerbilimleri Şekil 13

Şekil 13. Çaldağ Ni-Co yatağındaki Kuzey Ocak içinde, jipslerle birlikte gözlenen pekorait (Ni3Si2O5(OH)4) mine- ralinin SEM görüntüsü ve EDS analizi. Figure 13. SEM view and EDS analysis of pecoraite (Ni3Si2O5(OH)4) mineral occurring with gypsum in the Kuzey Open Pit Mine of the Çaldağ Ni-Co deposit.

Demiroksitlerin egemen olduğu zon üst se- SEM ve optik mikroskop çalışmaları, kuvarsın viyelere doğru karbonat ve jips düzeylerine kalsit oluşumunu takiben ve kısmen kalsiti orna- geçişlidir. Kalsit minerali lateritleşmeye bağlı tarak oluştuğunu gösterir. Kalsit minerali yüzey olarak ikincil olarak oluşmuş ve kuvars minerali- ayrışma kuşağında meteorik suların etkisi ile de ne eşlik etmektedir. Kuvars-kalsit parajenez çif- gelişir. Lateritik düzeylerde farklı dönemlerde iki ti lateritleşme esnasında pH’ ın asidik ve bazik tip ikincil kalsit mineral oluşumu tespit edilmiştir. arasında değiştiğini göstermektedir. Karbonatın egemen olduğu zon Güney Ocakta Helvacı vd. 121

Şekil 14

Şekil 14. Çaldağ Ni-Co yatağı Kuzey Ocağı’nda, serpantinleşmiş ultrabazik ile lateritin sınırını oluşturan fay zonun- da gelişen pekorait (K-17) oluşumlarının arazi foroğrafı (A) ve XRD analizi (B). Figure 14. Field photo (A) and XRD analysis of pecoraite ( K-17) formations occuring in the fault zone contact between laterite and serpentinized ultrabasics in the Kuzey Open Pit Mine of the Çaldağ Ni-Co deposit. bindirmeler ile kalınlaşan istifin üzerinde çatlak JEOKİMYA dolguları şeklinde gözlenmektedir. Karbonatla- rın kökeni olarak lateriti üstleyen Neojen ait kırın- Çaldağ lateritik Ni-Co yatağında yapılan tılı ve karbonatlı tortulların olduğu düşünülebilir. kimyasal analizler lateritin ilksel kayası olan saprolitleşmiş ve serpantinleşmiş peridotitler ile Çaldağ Ni-Co yatağına ait mineral parajenez ve lateritin kendisi olmak üzere iki ana grup altında süksesyonu Şekil 17’de verilmiştir. toplanmıştır. 122 Yerbilimleri Şekil 15

Şekil 15. Çaldağ Ni-Co yatağındaki Güney Ocakta saprolitleşmiş ultrabazikler arasındaki normal faylı dokanaklar büyük ölçekte (A) ve daha küçük ölçekte (B) gözlenebilmektedir. Fotoğraflardaki bakış yönleri kuzeydoğu (A) ve kuzeydir (B). Figure 15. Normal fault contacts occurring between saprolitized ultrabasics as great scale (A) and small scale (B) in the Güney Open Pit Mine of the Çaldağ Ni-Co deposit. Photos taken towards to norteast (A) and north (B).

Çalışma alanındaki cevher yankayası ve lateritler, silisli laterit, yüksek kil içerikli laterit, laterit türlerinin jeokimyası yüksek demir içerikli laterit ve demir-nikel laterit alt gruplarına ayrılmıştır (Tablo 1). Lateritik zon içinde geçiş gösteren birlikte Serpantinleşmiş peridotitler: Farklı oranlarda oluşmuş bölümler olduğu gibi tektoniğin etki- serpantinleşmiş ve saprolite dönüşmüş peri- si ile farklı bölümlerin karıştığı zonlara da sık- dotitik kayalardan oluşmaktadır. Saprolite dö- ça rastlanmaktadır. Karmaşık bir yapı sunan nüşüm sırasında Mg oranında azalma Ni ve Fe lateritin jeokimyasal analiz sonuçlarının kolay içeriğinde ise zenginleşme olmaktadır. Meteorik anlaşılması için jeokimyasal özelliklerine göre suların etkisi ile kayaç yapıcı mineraller (olivin serpantinleşmiş peridotitler, karbonat ve jipsli ve/veya serpantin, ortopiroksen ve ender olarak Helvacı vd. 123 Şekil 16

Şekil 16. Çaldağ Ni-Co yatağı Güney Ocağı’nda götitçe zengin lateritik zon içinde gelişmiş yüksek Ni içerikli Ni- karbonat (takovit; Ni6Al2(OH)16(CO3,OH)4(H2O)) minerallerinin makro (A) ve SEM (B) görüntüleri. SEM görüntüsünde takovit mineralinin kalsiti kısmen ornattığı görülüyor. Figure 16. Macro (A) and SEM (B) views of high Ni- bearing Ni- carbonte (takovite; Ni6Al2(OH)16(CO3,OH)4(H2O)) minerals occurring in the goethite rich lateritic zone in the Güney Open Pit Mine of the Çaldağ Ni-Co de- posit.

klinopiroksen) hidrolize olarak sulu çözeltiler Fe’ce zenginleşmesi ile sonuçlanır. Lateritleşme içine karışarak bozunur. Olivin ve ileri evreler- sürecinde demirin zenginleşmesi ultrabazik ka- de hidrolize olan ortopiroksen ve serpantin Mg yanın silis ve alüminyum içeriğinde bir azalma ve Si açığa çıkarır ve götit tarafından ornatılır- ile sonuçlanır. Ultramafik kayaların lateritleşmesi lar. Bozunmanın ilerlemesi ilksel dokunun yok sürecinde en yaygın son ürün oksitlerce baskın olması, saprolitleşme süreci ve izleyen everde lateritlerdir. belirgin bir dokusu olmayan masif götitin ege- men olması ile sonuçlanır. Mineralojik değişim Karbonat ve jipsli lateritler: Güney Ocakta Mg’un kaybı ve Fe’in kalıntı olarak yığışımı late- egemen olarak karbonatlı, Kuzey Ocakta ise ritin üst seviyelerine doğru Mg’ca tükenme ve jipsli lateritler yaygın şekilde gözlenir. Yüksek 124 Yerbilimleri

CaO ve MnO içeriği ile belirgindir. Kalsiyum ya- silis ve magnezyumca tüketilmiştir. Kil içeriği tak içinde karbonatlı-jipsli lateritlerde en yüksek yüksek lateritlerin MgO içerdiği ve smektit türü değerlere ulaşmakta ve kalsiyumun kaynağı killer ile temsil edildiği gözlenir. Karbonatlı late-

olasılıkla Neojen ait gölsel tortullardır. Jipslerin ritler SiO2 ve MgO açısından tüketilmiştir. oluşumu için gerekli olan sülfürün kaynağıda ise Fe O -MgO diagramı serpantinleşmiş perido- pirit ve bravoit gibi sülfür mineralleridir. 2 3 titlerde lateritleşmenin gelişimine paralel olarak Silisli laterit: Çalışma alanında Ayşe Kız demir içeriğinin yükselmesini ve magnezyum

Tepe’den düşük kotlara doğru SiO2 içeriğinin içeriğinin azaldığını açık bir şekilde göstermek- azaldığı görülmektedir. Silisleşme altere olmuş tedir (Şekil 18B). Lateritleşmenin ilk evrelerine ultrabazikler üzerinde etkili olmuş ve ayrış- ait ürünlerde demir ve magnezyumun birbirleri- mış ultrabaziklerlerde silisleşme ile kalsedon ni ornatma mekanizması gerçekleşmiştir. Demir oluşumları gerçekleşmiştir. Silisli lateritler Ayse- içeriği yüksek lateritlerde magnezyumun tama- kizi Tepe ve yakın çevresinde geniş alanlarda men tüketildiği gözlenir. yüzlek verir. Alt kotlarda bulunan silisli lateritle- Fe O -SiO diagramında silisli lateritler, demir rin bir bölümü yükselmeye bağlı olarak aşınan 2 3 2 içeriği yüksek lateritler ve demir-nikel laterit- ve taşınarak yeniden biriken bölümlerdir. Mat- lerde Fe ve Si arasında negatif bir korelasyon riks, götitin baskın olduğu bölümlerde dayanım- gözlenmektedir (Şekil 18C). Son ürün olan la- lı ve az dayanımlı olan kesimlerde ise limonitik teritik kayalarda demir ve silis içeriği arasındaki veya sideritik malzemeden meydana gelmiştir. negatif korelasyon lateritleşmenin son aşama- Yüksek kil içerikli laterit: Fay zonlarında olduk- sında demir ve silis elementleri arasında yer ça yaygın olarak gözlenir. Lateritleşme zonunun değiştirmenin gerçekleştiğini göstermektedir. farklı bölümlerinde düzensiz olarak dağılmış, çatlak dolgusu ve sınırlı cepler halinde izlenir. Nikel ve Kobalt dağılımı Çaldağ Ni-Co yata- Asbolan yatak içinde genellikle kil mineralleri ile ğının ekonomik durumunu belirleyen en önemli birlikte bulunur. Laterit içindeki kovuk ve çatlak jeokimyasal parametre yataktaki kaya grupla- dolgularında yaygın olarak asbolan oluşumları- rının Ni ve Co içerikleridir. Benzer jeokimyasal na rastlanmaktadır. davranış gösteren Ni ve Co değerleri farklı kaya türlerinin tümünde pozitif bir korelasyon sunar ve Yüksek demir içerikli laterit: Yüksek oranda jeokimyasal olarak ana elementlerden farklı dav- Fe O içeren ve başlıca götit, limonit ve az oran- 2 3 ranırlar (Şekil 19). Ultramafik kayalarda Ni ve Co da hematitten oluşan laterit yaygın olarak bu- olivin ile olivinden türeyen serpantin içinde katı lunur. çözelti halinde bulunurlar. İlksel minerallerin ay- Demir-nikel laterit: Demir içeriği yüksek laterit- rışması ile ortaya çıkan Ni ve Co, kristalleşmesini tamamlamamış yeni oluşan Fe hidroksitler içinde lerden farkı daha fazla Fe2O3 ve yüksek oranda nikel içermesidir. adsorbsiyon ve Fe3+ in yerini alarak yığışırlar. Lateritleşen peridotitlerde Ni içeriği MgO ve Lateritleşme sürecinde Ana, İz ve Nadir Fe2O3 içeriğine bağlı olarak arttığı gözlenmekte- Toprak Elementi (NTE) Jeokimyası dir. Demirce zengin demir-nikel lateritlerde nikel içeriği MgO ile doğru Fe O ile ters orantılı ola- Ana Elementler Çaldağ bölgesine ait lateritik 2 3 rak değişmektedir. Kil içeriği yüksek lateritlerde kayaçların MgO ve SiO içeriği karşılaştırıldığın- 2 ise MgO içeriğinin artışına bağlı olarak Ni içe- da lateritin ana kayacı peridotitlerde bu iki ana riğinde azalma izlenir. Karbonatlı-jipsli ve silisli oksit arasında doğru orantılı bir zenginleşme lateritlerde Ni içeriği ile MgO ve Fe O içerikleri olduğunu gözlenir (Şekil 18A). Silisli lateritler- 2 3 arasında çok net bir ilişki gözlenmez (Şekil 20). de SiO2 içeriği oldukça yüksek olmasına karşın MgO neredeyse tamamen tüketilmiştir. Demir Lateritin farklı zonlarında kobalt içeriği MnO içe- içeriği yüksek lateritler ve demir-nikel lateritler riği ile doğru orantılı olarak artış gösterir. Kil içeri- ği yüksek lateritlerde, demir içeriği yüksek ve de- oldukça düşük SiO2 ve MgO değerlerine sahiptir. Demirce zengin laterit oluşumu sürecinde kayac mir-nikel lateritlerde bu eğilim oldukça belirgindir. Helvacı vd. 125

Şekil 17. Çaldağ Ni-Co yatağına ait parajenez ve süksesyon tablosu. Figure 17. Tables showing successions and paragenesis of the Çaldağ Ni-Co deposit.

Peridotitlerde Ni ile MnO arasında zayıf bir pozi- şekilde bulunur. Bu nedenle götit yatak içinde tif korelasyon gözlenir. Demir içeriği yüksek ve nikel içeren en yaygın mineraldir. Demir içeriği demir-nikel lateritlerde bunların nikel içeriğinin en yüksek olan (70-90 % Fe2O3) lateritik zon- MnO ile zayıf bir artış sunduğu söylenebilir. Kil lardan derlenen örneklerde Fe ve Ni arasında içeriği yüksek lateritler ile silisli ve karbonatlı- pozitif bir korelasyon, buna karşın nikel ile ar- jipsli lateritlerde ise belirgin bir ilişki gözlenmez. senik arasında negatif bir korelasyon gözlenir. Demirce zengin lateritlerde Ni, Sc, V, As ve Zn Aynı lateritlerde Zn ile As arasında negatif bir gibi iz element içerikleri kaynak kayaca göre korelasyon gözlenmektedir. V ile Zn arasında daha belirgin bir zenginleşme göstermektedir. silisce ve karbonatça zengin lateritlerde pozitif Cu birçok örnekte , Co ise kaynak kayaya göre bir korelasyon ,buna karşın Fe ve Ni’ce zengin örneklerin yarısında zenginleşme göstermekte- lateritlerde negatif bir korelasyon gözlenmek- dir. Nikel örneklerin büyük bir bölümünde zen- tedir. Kil içeriği yüksek ve karbonatlı lateritleder ginleşir ve adsorbe edilmiş, amorf veya kristal- Sc ile Ni arasında pozitif bir korelasyon vardır. lenmiş götit kafesi içinde demirin yerini alacak Masif götit içinde (Fe-Ni laterit) yeralan Ni ve Co 126 Yerbilimleri

Tablo 1. Çaldağ Yatağı lateritinin farklı zonlarına ait ana oksit ve Ni-Co değerlerinin alt ve üst sınırları. Table 1. Upper and lower values of major oxides and Ni-Co values for different lateritic horizons of the Çaldağ deposit.

SiO2 Al2O3 Fe2O3 MgO CaO MnO Ni(ppm) Co(ppm) Peridotit-saprolit 16-45 0,1-1 7-23 14-43 0-33 0-0,3 1482-11000 40-620 Bazik volkanikler 32-57 10-23 2-22 1-7 0-13 0-0,2 5-10000 34-528 Ni içeren kil 9-64 9-20 7-30 1-9 0-5 0-3 1000-105000 23-5200 Karbonat-jips 0-40 0-1 1-11 0-5 15-52 0-0,7 181-23000 9-1463 içeren laterit Silisli laterit 40-95 0-6 0-40 0,5-1 0-15 0-0,05 11-10000 60-2444 Fe-Ni laterit 20-56 1-10 30-69 0-2 0-2 0-1 3333-16298 136-1315 Fe laterit 2-15 0-2 70-85 0-1 0-2 0-2 5-15000 5-1410

elementleri serpantinleşmiş-saprolitleşmiş peri- zenginleştiği bazı çalışmalarda belirtilmiştir dotitik kaynak kayaca göre daha çok zenginleş- (Zheng, 1998). Sonuçlar Tablo 2 ve Şekil 21 ve mişlerdir. Götitin hematite dönüşmesi hematitin 22’de verilmiştir. Götit ve kaolinit gibi düşük sı- kristal kafesinde Ni’in girememesi nedeni ile Fe caklık ayrışma ürünü mineraller türediği çevre oksit zonunda Ni kaybı olur. Çaldağ yatağında kayaları ile izotopik denge içindedir. Fe oksit zonunda götitin hematite dönüşümü 18 sınırlı olup Ni’ in götit içinde yoğunlaşmasına Hidroksit mineralleri O açısından daha zengin 18 neden olmaktadır. Nikel ve kobalt elementlerinin olup sık rastlanan hidroksitlerin O zenginleş- oranları kil içeriği yüksek lateritler, demir içeriği mesi sırasıyla limonit>jibsit>götit>brusit>diasp or olarak saptanmıştır (Zheng, 1998). Götitlere %30-55 Fe2O3 arasında ve silis içeriği %20-55 ait 18O değerleri -3 ila 5,8 arasında değişir. He- SiO2 arasında değişen lateritlerde artış göster- mektedir. Ni içeriği yüksek killerden en yaygın matitlere ait 18O değerleri -3 ila -1,3 gibi dar bir olanı Ni’ in tabaka aralarında Fe2+ nin yerini aldığı aralıkta yeralmaktadır. Kuvars minerallerinin 18O nontronit ve falkondoitlerin bulunduğu yerlerdir. değerleri 23,4 ila 26,4 arasında değişmektedir. Kil içeriği yüksek örneklerin çoğunda Ni zengin- Lateritleşmenin geliştiği dönemde ortalama sı- o leşmeleri saptanmıştır. Kil içeriği yüksek örnekle- caklığın 25 C olduğu varsayımından hareket rin bir bölümü Co açısından zenginleşmeler, bir ederek, tüm mineraller için lateritleşmeyi ger- bölümünde ise azalmalar gözlenir. Kil içeriği yük- çekleştiren sıvıya ait 18O değerleri hesaplanmış- sek kayalarda Sc ve V tüm örneklerde zengin- tır. Doktor Ocağı örneklerinde hematit ve götit leşme göstermektedir. Elementlerin ince tortullar oluşumlarına neden olan suya benzer 18O de- içersinde zenginleşmesinin diğer bir nedeni ise ğerleri sunarlar. Bu götit ve hematitin izotopik bu elementlerin hidroksitler halinde kil ile birlikte olarak dengede bulunduğunu gösteren bir veri çökelmesidir. Birçok yatakta nikelin zenginleştiği olarak kabul edilebilir (Şekil 21). Değişik ocak- bölümler kil grubu minerallerin bulunduğu yer- lardan alınan götit ve hematit örnekleri mag- lerdir. Bu zonlar lateritik Ni yataklarında işletme matik sıvı alanının uzağında yeralırlar. Kuvars yapılan esas zonu oluştururlar. Killerde Ni özel- örneklerinin 18O değerleri, kuvarsların oluşum- 3+ likle oktahedral tabakalarda Fe ve Cr gibi ağır ları sırasında reaksiyonda bulundukları sıvıların elementlerin yerini alarak zenginleşmektedir. meteorik kökenli sular olduğu söylenebilir. 18O ve D izotop değerlerini gösteren diyagram- Oksijen ve Hidrojen (Döteryum) İzotop da Kuzey Ocağı’na ait götit örneklerinin yüksek Jeokimyası D değerlerine sahip olduğu görülmektedir (Şe- Demir hidroksitlerin 18O izotop oranlarının kil 22). Killer düşük sıcaklıkta su-kaya ilişkisine oksitlerle karşılaştırıldığında önemli ölçüde bağlı ayrışma işlevleri sonucu oluşmuştur. Helvacı vd. 127

Şekil 18. Çaldağ lateritik Ni-Co yatağında farklı zonlara ait değişik türlerdeki kayaların A) MgO-SiO2, B)Fe2O3-MgO ve C) Fe2O3-SiO2 diagramlarındaki dağılımı. Figure 18. Different rock groups belong to different zones in the Çaldağ lateritic Ni-Co deposit, A) MgO- SiO2, B)Fe2O3-MgO ve C) Fe2O3-SiO2 distrubitions in the diagrams.

Şekil 19. Çaldağ lateritik Ni-Co yatağında farklı zonlara ait değişik kaya türlerinde Ni-Co ilişkisi. A) Volkanik kayalar ve serpantinleşmiş-saprolitleşmiş ultrabazikler. B) Demice zengin ve demir-nikel lateritler. C) Silisli ve kar- bonatlı-jipsli lateritler. D) Kil içeriği yüksek lateritler (Simgeler Şekil 18’deki gibidir). Figure 19. Ni-Co relations in different rock types belongs to different zones in the Çaldağ lateritic Ni-Co deposit. A) Volcanic rocks and serpentanized-saprolitezed ultrabasics. B) Iron rich and iron-nicel laterites. C) Sili- seous and carbonate-gypsiferous laterites. D) Clay rich laterites ( Legands same as in Fig. 18). 128 Yerbilimleri

Şekil 20. Çaldağ lateritik Ni-Co yatağında farklı zonlara ait değişik kaya türlerinde Ni-MgO ve Ni-Fe2O3 ilişkisi. A ve B) Volkanik kayalar ve serpantinleşmiş-saprolitleşmiş ultrabazikler. C ve D) Demice zengin ve demir- nikel lateritler. E ve F) Silisli ve karbonatlı-jipsli lateritler G ve H) Kil içeriği yüksek lateritler (Simgeler Şekil 18’deki gibidir). Figure 20. Ni-MgO and Ni- Fe2O3 relations of different rock types belongs to different zones in the Çaldağ lateritik Ni-Co deposit. Aand B) Volcanic rocks and serpentanized-saprolitazed ultrabasics. C and D) Iron rich and iron-nicel laterites. E and F) Siliceous and carbonate-gypsiferous laterites. G and H) Clay rich laterites ( Legands same as in Fig. 18).

SONUÇLAR bindirmeli olarak üstleyen Bornova Karmaşığına ait birimler gözlenir. Bu birimler uyumsuz olarak Çaldağı bölgesinde alttan üste doğru sırasıyla Neojen karasal gölsel çökelleri tarafından ör- Menderes Masifinin örtü serisine ait Paleozo- tülür. Çaldağ Ni-Co yatağı lateritleşme sonrası yik yaşlı metamorfikler ve bu metamorfik seriyi tektonik hareketler sonucu bindirme fayları ile Helvacı vd. 129 dilimlenerek sürüklenmiş ve Neotektonik dö- Çaldağ lateritik Ni-Co yatağı farklı jeolojik evre- nemde normal faylarla kesilerek bügünkü basa- ler sonucunda oluştuğu düşünülmüş ve aşama- maklı yapısını kazanmıştır. ları aşağıda verilmiştir. Çaldağ Ni-Co yatağı serpantinleşmiş ultramafik I. Evrede ultramafik kayaçların yüzeysel koşullar- kayaların lateritleşmesi ile oluşmuş Yeni Kale- da ayrışması sonucu minerallerin yapısında bu- donya tipi bir lateritik maden yatağıdır. Serpan- lunan elementler iyonlar şeklinde serbestleşirler. tinleşme ve lateritleşme sürecinde ana kayaç Hareketliliği yüksek olan Mg+2 iyonu ve SiO içinde düşük değerlerde bulunan Co, Ni ve diğer 2 su içinde çözülü olarak ortamdan uzaklaşırlar- bazı metaller hareketlenerek bir araya gelmiş ve ken, hareketliliği az olan demir iyonları bozun- zenginleşerek yatağı oluşturmuştur. Götit en ma bölgesinde hidroksit ve oksitli mineraller yaygın demiroksit cevher mineralidir. Hematit yatakların genelinde ender fakat baskın olarak halinde kristallenirler. Peridoditleri oluşturan Kuzey Ocakta bulunur. Çaldağ Ni-Co yatağın- esas elementler Si, Mg ve Fe’dir. Çözelti ha- da, nikelin ana kaynağını ultrabazikler (dünitler) linde uzaklaşan silis silisleşmiş lateritin oluşu- içindeki, olivin ve piroksen oluşturur. muna yol açar. Mg , MgO halinde ortamdan uzaklaşarak lateritin çevresinde magnezit kat- Lateritleşme ile Ni, nikel sülfür mineralleri manları veya yumruları halinde çökelir. Nikel (pentlandit, bravoit vb), asbolan, kil oluşumla- içeren yeşil renkli magnezyumlu killerin büyük rı ve götitler içinde zenginleşmeler sunar. As- bir kesimi peridoditlerden türemişlerdir. Mg ve bolan yataktaki kobalt içeriği açısından da en Si ‘nin ortamdan ayrılışı, Fe’nin Fe(OH) halinde önemli oluşumdur. Yatağın farklı bölümlerinde 3 Ni’ce zengin killer gelişen önemli oluşumlardır. çökelmesini sağlar. Yüzeysel ortamlarda nikelin Ayrıca ultrabazik kayaların ve piritlerin alteras- hareketliliği Mg ve Fe arasında olup, su içinde yonu ile gelişen ikincil jipsler içinde pekorait çözülü olarak taşınmakta ve bozunma zonunun ++ taban seviyelerinde demir minerallerinin üzerine (Ni3Si2O5(OH)4), brindleyit (Ni,Mg,Fe )2Al(SiAl) adsorplanarak veya garniyerit ve nikelli fillosili- O5(OH)4 türü Ni-silikat mineralleri ile takovite;

Ni6Al2(OH)16(CO3,OH)4(H2O) isimli Ni-karbonat kat mineralleri şeklinde tutularak zenginleşirler. mineralleri tespit edilmiştir. II. Evrede Bornova Fliş Zonu kayaları Mende- Petrografik ve SEM çalışmaları Ni-silikat mi- res Masifi üzerine bindirir ve lateritik düzeyler nerallerin yatak içinde ikincil karbonatlaşma içeren ofiyolitik kayalar ekaylı bir yapı kazanır. sonrası ve jips oluşumu öncesi bir aşamada Ekaylanma nedeniyle ilksel oluşumu simgele- kristallendiklerini gösterir. Bu veriler lateritik ya- yen serpantinit-laterit dokanakları da faylana- tak içinde Ni dağılımı hakkında önemli ipuçları rak, lateritli düzeylerin tektonik dilimler şeklinde vermektedir. Lateritik yatak içindeki ikincil jips gelişmesini sonuçlar. oluşumları Ni işletmesi için önemli klavuz mine- III. Evre, Çaldağ Ni-Co yatağının şu anki mevcut ral olma özelliği göstermektedir. yerine yerleşiminden sonra gerçekleşen “ikinci Çaldağ bölgesinde nikel ve kobaltın yatak oluştu- lateritleşme” ye karşılık gelmektedir. Lateritleş- racak şekilde zenginleşmesini sağlayan iki farklı me olayı ile Ni elementi, asbolan, kil oluşumları lateritleşme evresinin varlığı saptanmıştır: (1) Üst ve götitler içinde zenginleşmiştir. Asbolanın ya- Paleosen-Orta Eosen dönemine karşılık gelen nısıra ultrabazik kayaların ve piritlerin alteras- ilk lateritleşmede kolloform yapılı götit, hematit, yonu ile gelişen ikincil jipsler içinde pekorayit limonit, Ni-Co asbolan, Mn oksitler oluşmuştur. (Ni Si O (OH) ), brindleyit (Ni,Mg,Fe++) Al(SiAl) Lateritik yatak Üst Eosen’de gelişen bindirme 3 2 5 4 2 O (OH) türü Ni-silikat mineralleri ile takovit; faylarıyla kuzeye doğru bugünkü Çaldağ bölge- 5 4 Ni Al (OH) (CO ,OH) (H O) isimli Ni-karbonat sine taşınmıştır. (2) Oligosen’de gelişen ikinci la- 6 2 16 3 4 2 teritleşmede kolloform yapı yanında breşik yapılı mineralleri tespit edilmiştir. Petrografik ve SEM ve çatlak dolgusu Ni-Co asbolan, takovit, peko- çalışmaları Ni-silikat minerallerinin yatak içinde rait, Mn oksitler, jips, bravoit, götit, limonit, pirit, ikincil karbonatlaşma sonrası ve jips oluşumu markasit ve nimit, haloysit, montmorilllonit gibi öncesi bir aşamada kristallendiklerini göste- kil minerallerinin oluşumu gelişmiştir. rir. Yatağın hemen her yerinde piritler götit 130 Yerbilimleri

Tablo 2. Oksijen (δ18O) ve döteryum (δD) izotop analiz sonuçları. Table 2. Results of oxygen (δ18O) and deuterium (δD) isotope analysis. Measured Calculated Sıacaklık Measured δD Örnek no Mineral δ18O d18O fluid (VSMOW) (tahmimi) (VSMOW) ‰ ‰ ‰ oC

D1-3 Götit 0,7 -4.43 -169,6 25 D-1 Götit 2,5 -2.63 -162,8 25 D1-4 Götit 5,8 0.67 -174,5 25 D3-7 Götit 1,0 -4.13 -177,4 25 D5-10 Götit 1,3 -3.83 -174,7 25 D6-2 Götit 16,2 11.07 -166,5 25 D6-10 Götit 2,3 -2.83 -176,8 25 G1-8 Götit -0,2 -5.33 -170,2 25 G2-8 Götit -3,1 -8.23 -68,2 25 K-11 Götit 0,9 -4.23 -125,7 25 K-13 Götit -1,5 -6.43 -167,6 25 K-17 Götit 17,1 11.97 -100,2 25 K-18 Götit -1,8 5.04 -148,8 25 D1-3 Hematit -2.4 -3.73 25 D-1 Hematit -1.9 -3.23 25 D1-4 Hematit -1.3 -2.63 25 D5-10 Hematit 4.6 3.27 25 D6-2 Hematit -3.0 -4.33 25 D6-10 Hematit 4.0 2.67 25 D3-7 Kuvars 23.4 -12.71 25 D1-6 Kuvars 23.6 -12.51 25 D4-1B Kuvars 25.1 -11.01 25 D41BO Kuvars 7.9 -28.21 25 D5-8O Kuvars 26.7 -9.41 25 D-16 Kil -16.6 -49.01 25 D5-6 Kil -18.1 -50.51 25 * Götit-H2O (Zheng,1998) göre, Kuvars-H2O (Zheng, 1993) göre ve Hematit-H2O (Bao&Koch,1999) göre hesaplanmıştır.

tarafından ornatılır. Geç evrede gelişen pirit düşük Ni içeriğine sahip olduklarını gösterir. oluşumları ince taneli yarı-özşekilli ve özşekilsiz Yerinde oluşmuş Doktor Ocağı lateritinde göz- kristaller halinde çatlak dolgusu ve breş par- lenen killi düzeylerde yapılan XRD çalışmaları çalarını bağlayan silisli, jipsli ve karbonatlı yan killerin nimit, halloysit, montmorillonit oldukları kaya içinde gözlenir. Kromit çatlaklarını doldu- belirtir. Doktor Ocağında lateritik zonlanmanın ran geç evre piritleri Kuzey Ocakta jipsler tara- üst seviyelerinde trevorit ve teoferastit gibi de- fından ornatılmıştır. Bazı yerlerde pirit lateritleş- mir-nikel oksitlerin varlığıda saptanmıştır. me sürecinde gelişen demirli silikatları çevreler. IV. Evre Miyosen-Pliyosen yaşlı çökellerin ka- Bu doku piritlerin bir bölümünün lateritleşme ile rasal-gölsel ortamda tüm alanı kaplamasıyla yaşıt olarak oluştuğunun kanıtlar. Düşük sıcak- simgelenir. Taban çakıltaşı ile başlayan karasal lıkları temsil eden markazit yatağın Kuzey Ocak çökelim, kıyıdan göle doğru kırıntılıdan karbona- bölümünde en yaygın sülfür mineralidir. Pirit ve ta geçiş gösteren çakıltaşı, kumtaşı, kiltaşı, ça- markazitlerde yapılan EDS analizleri bunların murtaşı, marn, killi kireçtaşı ve kireçtaşı çökelimi Helvacı vd. 131

Şekil 21. Çaldağ lateritik Ni-Co yatağında mineral oluşturan sıvıya ait 25 oC sıcaklık için hesaplanmış oksijen izotop değerleri. Figure 21. Calculated isotope values for mineral forming liquid at 25 oC in the Çaldağ lateritic Ni-Co deposit. Şekil 22

Şekil 22. Çaldağ lateritik Ni-Co yatağında götit ve killerdeki oksijen ve döteryum izotop değerlerinin diyagramı. Figure 22. Diagram showing oxygen and deuterium isotope values of goethite and clays in the Çaldağ lateritic Ni- Co deposit.

şeklinde gerçekleşir. Bu dönemde lateritik olu- bloklar aşınmaya başlamış ve Pliyo-Kuvaterner şumlar gölün tabanında örtülü durumdadır. yaşlı genç çökelleri oluşturmuştur. Bu dönem V. Evre, Çaldağ yöresindeki son evre blok fay- Çaldağ yükseltisinde örtülü bulunan lateritik lanmasıyla simgelenir. Bu evrede Miyo-Pliyo- düzeyler yüzeyleyerek aşınmaya uğramışlardır. sen döneminin karasal-gölsel çökelleri ve gölün son evresinde oluşan kireçtaşları normal faylar- TEŞEKKÜR la parçalanarak KB-GD uzanımlı horst ve gra- ben yapılarının oluşumunu sağlamıştır. Çaldağ Bu makalenin ilk versiyonları Mehmet Akbulut yükseliminin gerçekleştiği bu evrede, yükselen ve Yurdal Genç tarafından okunmuş ve kritik 132 Yerbilimleri olarak gözden geçirilmiştir. Katkılarından dolayı Karamanderesi, İ.H., 1972.Urganlı Kaplıcaları kendilerine teşekkür ederiz. Bu çalışma Tübitak (Manisa-Turgutlu) civarının detay jeolo- Projesi No: ÇAYDAĞ- 104Y337 ile desteklen- jisi ve jeotermal alan olanakları hakkın- miştir. Çaldağ Ni-Co yatağındaki kil oluşumları da rapor, Maden Tetkik Arama Enstitü- Necip Güven (Texas Tech Üniversitesi, Ameri- sü Maden Etüd Dairesi Raporu, 5462, ka) tarafından tanımlanmıştır. (yayınlanmamış). Kaya, O., Ünay, E., Saraç, G., Eichhorn, S., Hassenrück, S., Knappe, A., Pekdeğer, A. ve Mayda, S., 2004.Halitpaşa Trans- KAYNAKÇA pressive Zone: Implications for an Early Akdeniz, N., Konak, N., Öztürk, Z, Çakır, M.H., Pliocene Compressional Phase in Cent- Serdaroğlu, M., Armağan, F. ve Çatal, ral Western Anatolia, , Turkish E., 1986.İzmir-Manisa dolaylarının jeo- Journal of Earth Sciences, 13, 1-13. lojisi, MTA Rapor No: 7929. Konak, N., Akdeniz, N. ve Armağan, F. 1980.Ak- hisar, Gölmarmara, Gördes, Sındırgı yö- Başarır, E. ve Konuk, T.Y., 1981.Gümüldür yöre- relerinin jeolojisi, MTA derleme raporu, sinin kristalin temeli ve allokton birimleri: 156, (yayınlanmamış). Türkiye Jeoloji Kurumu Bülteni, 24-2, 1-6. Konuk, T., 1977.Bornova filişinin yaşı hakkında. Brinkmann, R., 1966.Geotektonische gliederung Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Dergisi, von Westanatolien: N.Jb. Geol. Palaont. B, 1, 65-74. Mh., 1966, 10, Stuttgart, 603-618. Okay, A.İ. ve Siyako, M., 1993.The revised lo- Brinkmann, R. ve İzdar, E., 1971. Excursions near cation of the İzmir-Ankara Suture in the Izmir and Manisa: In. A.S. Campbell (ed.), region between Balıkesir and İzmir (In Geology and History of Turkey: Petr. Turkish). In: Turgut S (ed). Tectonics Expl. Soci. of Libya (Tripoli), 505-508. and Hydrocarbon Potential of Anatolia Cöcen, Ü., 1980.Çaldağ nikel cevherinin de- and Surrounding Regions. 333-355. ğerlendirme koşulları, Ege Üniversitesi Öngür, T., 1972.İzmir-Urla jeotermal araştırma Makine Fakültesi Maden Mühendisliği sahasına ilişkin jeolojik rapor: Maden- Bölümü, Yüksek lisans Tezi, 75 (yayım- Tetkik ve Arama Genel Müdürlüðü Ra- lanmamış). por no: 4835 (yayımlanmamış). Çağatay, A., Altun, Y. ve Arman, B., 1981.Çaldağ Yağmurlu, F., 1979.Gölmarmara (Akhisar) kuzeyi (Manisa-Turgutlu) lateritik demir, nikel-ko- ofiyolit topluluğunun jeolojisi: Ege Üni- balt yatağının mineralojisi, MTA yayınları. versitesi Yer Bilimleri Fakültesi, Rapor Düzbastılar, M.K., 1980.Bornova ve yakın yöresi No: 64 (yayınlanmamış). türbidit istifleri elemanlarının kireçli alg- Yıldız, M., 1977.Manisa İli Turgutlu İlçesi Çaldağ lerinin sistematik incelenmesi: Ege Üniv. civarının nikel, kobalt etüd ve arama Yerbilimleri Fak. Deniz Bilimleri ve Tek- raporu: Maden Tetkik Arama Enstitüsü noloji Enstitüsü (Doç. Tezi), Izmir. Maden Etüd Dairesi Raporu, 17078 (ya- Erdoğan, B., 1990.İzmir-Ankara zonunun İzmir ile yımlanmamış), 395 sayfa, Ankara. Seferihisar arasındaki bölgede stratigrafik Yıldız, M., 1982.Manisa ili Turgutlu ilçesi Çal- özellikleri ve Tektonik evrimi, Türkiye Pet- dağ civarının nikel, kobalt etüd raporu: rol Jeologları Derneği Dergisi, 211, 1-20. Maden Tetkik Arama Enstitüsü Maden Eşder, T., 1988.Gümüldür-Cumaovası (Izmir) Etüd Dairesi Raporu, 1830 (yayımlan- alanının jeolojisi ve jeotermal enerji ola- mamış), Ankara. naklarının araştırılması: Üniv. Yıldız, M., 1994.Çaldağ (Turgutlu-Manisa) civarı- Fen Bilimleri Enst. Jeoloji Müh. Ana Bi- nın demir, nikel, kobalt cevherleşmesinin lim Dalı (Doktora Tezi), İstanbul. jenetik incelemesi, ve değerlendirilmesi, Helvacı, C. ve Şahin, O., 1981.Çaldağ ofiyolit Doktora tezi, Selçuk Üniversitesi Fen Bi- karmaşığı ve nikel oluşumu. Ege Bölge- limleri Enstitüsü, (yayımlanmamış), Konya. si Yeraltı Kaynakları Kongresi, 2, İzmir.