Dzieje Słownictwa Z Zakresu Stosunków Społecznych W Serbii I Czarnogórze
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
DZIEJE SŁOWNICTWA Z ZAKRESU STOSUNKÓW SPOŁECZNYCH W SERBII I CZARNOGÓRZE TOM II PAŃSTWO I ADMINISTRACJA TOMASZ KWOKA DZIEJE SŁOWNICTWA Z ZAKRESU STOSUNKÓW SPOŁECZNYCH W SERBII I CZARNOGÓRZE TOM II PAŃSTWO I ADMINISTRACJA WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO Książka dofi nansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego RECENZENT prof. dr hab. Wiesław Boryś PROJEKT OKŁADKI Anna Sadowska Na okładce: rysunek autorstwa Aleksandra Zografa (na podstawie fresku Car Dušan z klasztoru Lesnovo) © Copyright by Tomasz Kwoka & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2013 All rights reserved Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. ISBN 978-83-233-3622-8 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: [email protected] Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325 SPIS TREŚCI Wstęp 7 Wprowadzenie 11 I. Sfera polityczno-administracyjna 21 1. Jednostki terytorialne i administracyjne 23 1.1. Jednostki administracyjne w średniowieczu 23 1.2. Jednostki administracyjne w czasach panowania tureckiego i weneckiego 44 1.3. Jednostki administracyjne w czasach nowożytnych 49 1.4. Państwo 54 1.5. Wieś 59 1.6. Miasto 64 2. Osiedla niestałe o charakterze gospodarczym 77 3. Instytucje społeczno-polityczne 87 3.1. Instytucje średniowieczne 87 3.2. Instytucje tureckie i weneckie 109 3.3. Instytucje nowożytne 111 4. Administracja 117 4.1. Administracja średniowieczna 117 4.2. Administracja turecka 153 4.3. Administracja wenecka 170 4.3. Administracja nowożytna 174 5. Tytulatura panujących 191 5.1. Średniowieczna tytulatura panujących 191 5.2. Turecka i wenecka tytulatura panujących 225 5.3. Nowożytna tytulatura panujących 228 6. Służby porządkowe 235 7. Jednostki sprzeciwiające się porządkowi prawnemu i społecznemu 248 Zakończenie 269 Bibliografi a 273 5 WSTĘP Skomplikowana, dlatego tym bardziej interesująca, historia społeczno-polityczna Bałkanów widoczna jest w zabytkach kultury i architektury, kuchni, mentalności, zbiorowej pamięci ludzi je zamieszkujących, ale swe piętno równie silnie odciska w języku, przede wszystkim w jego słownictwie. Leksyka różnych dziedzin życia pozwala wskazać, który naród/język wywierał największe wpływy, który cieszył się prestiżem lub uważany był za „specjalistę” w określonej dziedzinie. Specy- fi ką zaś słownictwa dotyczącego stosunków społecznych jest wskazywanie na wpływy zarówno polityczne, jak cywilizacyjne, kulturowe i w końcu społeczne. Pokazuje ono dzieje narodu rządzącego w określonym regionie, terytorium, a tak- że prymat kulturalny określonej nacji, państwa czy całego kręgu kulturowego (na przykład łacińskiego, bizantyjskiego, tureckiego lub niemieckiego). Analizowana w opracowaniu leksyka obejmuje okres od końca XII do po- czątku XX wieku, a więc czas od tworzenia się państwowości serbskiej i czar- nogórskiej przez państwa serbskich dynastii Nemanjiciów, Lazareviciów i Bran- koviciów oraz czarnogórskich Crnojeviciów i Balšiciów, panowanie tureckie, powstania serbskie i walkę z tureckim imperium aż do uzyskania niezależności przez Serbię i Czarnogórę, wybuch I wojny światowej i powstanie pierwszego państwa Słowian południowych – Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców. Głównym zadaniem niniejszej publikacji jest ukazanie stanu leksyki po- szczególnych kategorii w określonych epokach (stąd wywód uwzględnia przede wszystkim chronologię nakładającą się na źródło oddziaływań obcych), jej roz- woju semantycznego oraz geografi i wyrazów na całym badanym obszarze i przez wszystkie wieki. Chodziło mi o ukazanie – na tle zmieniających się uwarunkowań społecznych, politycznych i ekonomicznych oraz zmian cywilizacyjnych i kultu- rowych – rozwoju znaczeń i frekwencji wyrazów oraz grup wyrazów. Czynnikiem silnie oddziałującym na te zmiany było (r)ewolucyjne wprowadzanie/narzucanie nowych wzorców kulturowych i cywilizacyjnych (bizantyjskich lub łacińskich, orientalnych/tureckich itp.), które pojawiały się wraz z kolejnymi ośrodkami wła- dzy i kręgami kulturowymi. Na konkretnych przykładach leksykalnych zostały ukazane zmiany semantyczne, wieloznaczności i niuanse semantyczne wyrazów w zależności od okresu i terytorium, na którym się pojawiały. Ukazane w kolej- nych rozdziałach wpływy obce (grecko-bizantyjskie i romańskie, potem oriental- ne, w końcu niemieckie, węgierskie, francuskie i rosyjskie) to świetna ilustracja oddziaływań politycznych i kulturowych odpowiednich ośrodków i państw na życie mieszkańców Serbii, Wojwodiny, Czarnogóry i Kosowa. W analizowanym słownictwie niezwykle ważną grupę wyrazów stanowią za- pożyczenia. W książce przedstawiono źródła zapożyczeń, zależności pomiędzy 7 tymi źródłami a sytuacją polityczno-społeczną oraz ukazano w jaki sposób każ- da zmiana polityczna, społeczna i kulturowa – przede wszystkim zmiana władzy i ośrodków oddziaływania, a także znalezienie się w określonych kręgach kultu- rowych – wpływa na stan terminologii społecznej, słownictwo ofi cjalne, admini- stracyjne. Ostatni problem, który został poruszony w pracy, to próba ustalenia geografi i wyrazów. Podstawowym narzędziem badawczym stała się analiza porównawcza materiału leksykalnego wyekscerpowanego ze źródeł słownikowych i materiałów źródłowych ze słownictwem gwarowym serbskim i czarnogórskim, umożliwiając tym samym ustalenie zasięgu danych wyrazów na obszarze omawianych państw. Opracowany materiał leksykalny, korpus wyrazów, przedstawiono nie tyl- ko w świetle analizy historyczno-językowej, ale także przez pryzmat kontekstu społeczno-politycznego, który ze względu na tematykę zajmuje tu szczególnie ważne miejsce. Stąd też, pierwotnie jednotomowa i stworzona w postaci leksy- konu, praca doktorska w trakcie prac redakcyjnych uzyskała formę rozdziałów – artykułów. Jest to także pierwsza tego typu praca lingwistyczna (obok licznych opracowań historycznych) traktująca temat kompleksowo, zarówno pod wzglę- dem zakresu materiału, jak i chronologii. Dzięki takiemu sposobowi przedstawie- nia leksyki – analizie semantycznej, etymologicznej i morfologicznej – powstała książka prezentująca kolejne pola semantyczne związane z historią społeczeń- stwa serbskiego i czarnogórskiego od średniowiecza aż po czasy współczesne. Monografi a Dzieje słownictwa z zakresu stosunków społecznych w Serbii i Czarnogórze ze względów redaktorskich została podzielona na trzy części. Pierwszy tom, z podtytułem Ród i społeczeństwo, ukazał się w 2012 roku i obejmo- wał dwie grupy słownictwa. Pierwszą była leksyka związana ze społeczeństwem rodowym, a więc opis struktur rodowych i form organizacji międzyludzkich, na- zwy członków tych grup i tytulatura ich naczelników. Część druga obejmowała nomenklaturę członków warstw społecznych w Serbii i Czarnogórze. Tom drugi, Państwo i administracja, podzielono na siedem rozdziałów, w któ- rych przedstawiono leksykę związaną z organizacją państwa i administracji. Pre- zentowane słownictwo sfery polityczno-administracyjnej obejmuje nazwy jedno- stek administracji lokalnej oraz niestałych jednostek o charakterze gospodarczym (handlowo-wytwórczym), instytucji polityczno-administracyjnych, a także hie- rarchii i ośrodków władzy politycznej i terytorialnej. Należy do nich tytulatura pa- nujących i przywódców politycznych podzielona według okresów historycznych. Do grona panujących zaliczono władców dziedzicznych (knez, kralj, car, župan, ban, hercog), a także wybieralnych przywódców politycznych (predsednik). Od- rębną część stanowi tytulatura urzędników administracji centralnej i lokalnej wy- dzielona spośród przedstawicieli warstw wyższych i średnich (opisanych w tomie I). W zakres tego rozdziału włączono także nomenklaturę służb porządkowych oraz słownictwo kryminalne – nazewnictwo jednostek łamiących prawo i sprzeci- wiających się istniejącemu porządkowi prawnemu (gusar, tat, razbojnik, hajduk, haramija, uskok). 8 W niniejszym tomie materiał leksykalny, głównie gwarowy, został poszerzony i uzupełniony danymi z nowszych słowników i leksykonów, które ukazały się po napisaniu pierwszej części lub do których dostęp uzyskałem już po zakończeniu redakcji tomu I. Nowy materiał dialektalny ekscerpowano z serbskich słowników gwaro- wych: Петар Вучићевић, Виђело нашег језика. Речник мање познатих речи, пословице и изреке из ариљског краја, Снежана Петровић, Турцизми у српском призренском говору. На материјалу из рукописне збирке речи Димитрија Чемерикића, Милета Букумирић, Речник говора северне Метохије, Радосав Стојановић, Црнотравски речник oraz Драгољуб Петровић, Јелена Капустина, Из лексике Качера. Poza słownikami gwarowymi wykorzystano także prawno-historyczny słownik Czarnogóry: Čedomir Bogićević, Crnogorski pravno istorijski rječnik. WPROWADZENIE Analizowana w książce leksyka odzwierciedla najważniejsze trzy okresy w histo- rii politycznej i społecznej Serbii i Czarnogóry, a więc epokę średniowiecznych państw Serbów i Czarnogórców, epokę panowania tureckiego i, od końca XVIII wieku, epokę nowożytną, powolne wchodzenie w sferę oddziaływań zachodnio- i środkowoeuropejskich. Każdy z tych kolejnych okresów oddzielała wyraźna, rewolucyjna granica, która oznaczała zerwanie z dawnymi ośrodkami oddziały- wania