Dzieje Słownictwa Z Zakresu Stosunków Społecznych W Serbii I Czarnogórze

DZIEJE SŁOWNICTWA Z ZAKRESU STOSUNKÓW SPOŁECZNYCH W SERBII I CZARNOGÓRZE

TOM II PAŃSTWO I ADMINISTRACJA

TOMASZ KWOKA

DZIEJE SŁOWNICTWA Z ZAKRESU STOSUNKÓW SPOŁECZNYCH W SERBII I CZARNOGÓRZE

TOM II PAŃSTWO I ADMINISTRACJA

WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO Książka doﬁ nansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Wydziału Filologicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego

RECENZENT prof. dr hab. Wiesław Boryś

PROJEKT OKŁADKI Anna Sadowska Na okładce: rysunek autorstwa Aleksandra Zografa (na podstawie fresku Car Dušan z klasztoru Lesnovo)

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-3622-8

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: [email protected] Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325 SPIS TREŚCI

Wstęp 7 Wprowadzenie 11 I. Sfera polityczno-administracyjna 21 1. Jednostki terytorialne i administracyjne 23 1.1. Jednostki administracyjne w średniowieczu 23 1.2. Jednostki administracyjne w czasach panowania tureckiego i weneckiego 44 1.3. Jednostki administracyjne w czasach nowożytnych 49 1.4. Państwo 54 1.5. Wieś 59 1.6. Miasto 64 2. Osiedla niestałe o charakterze gospodarczym 77 3. Instytucje społeczno-polityczne 87 3.1. Instytucje średniowieczne 87 3.2. Instytucje tureckie i weneckie 109 3.3. Instytucje nowożytne 111 4. Administracja 117 4.1. Administracja średniowieczna 117 4.2. Administracja turecka 153 4.3. Administracja wenecka 170 4.3. Administracja nowożytna 174 5. Tytulatura panujących 191 5.1. Średniowieczna tytulatura panujących 191 5.2. Turecka i wenecka tytulatura panujących 225 5.3. Nowożytna tytulatura panujących 228 6. Służby porządkowe 235 7. Jednostki sprzeciwiające się porządkowi prawnemu i społecznemu 248 Zakończenie 269 Bibliograﬁ a 273

WSTĘP

Skomplikowana, dlatego tym bardziej interesująca, historia społeczno-polityczna Bałkanów widoczna jest w zabytkach kultury i architektury, kuchni, mentalności, zbiorowej pamięci ludzi je zamieszkujących, ale swe piętno równie silnie odciska w języku, przede wszystkim w jego słownictwie. Leksyka różnych dziedzin życia pozwala wskazać, który naród/język wywierał największe wpływy, który cieszył się prestiżem lub uważany był za „specjalistę” w określonej dziedzinie. Specy- ﬁ ką zaś słownictwa dotyczącego stosunków społecznych jest wskazywanie na wpływy zarówno polityczne, jak cywilizacyjne, kulturowe i w końcu społeczne. Pokazuje ono dzieje narodu rządzącego w określonym regionie, terytorium, a tak- że prymat kulturalny określonej nacji, państwa czy całego kręgu kulturowego (na przykład łacińskiego, bizantyjskiego, tureckiego lub niemieckiego). Analizowana w opracowaniu leksyka obejmuje okres od końca XII do po- czątku XX wieku, a więc czas od tworzenia się państwowości serbskiej i czar- nogórskiej przez państwa serbskich dynastii Nemanjiciów, Lazareviciów i Bran- koviciów oraz czarnogórskich Crnojeviciów i Balšiciów, panowanie tureckie, powstania serbskie i walkę z tureckim imperium aż do uzyskania niezależności przez Serbię i Czarnogórę, wybuch I wojny światowej i powstanie pierwszego państwa Słowian południowych – Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców. Głównym zadaniem niniejszej publikacji jest ukazanie stanu leksyki po- szczególnych kategorii w określonych epokach (stąd wywód uwzględnia przede wszystkim chronologię nakładającą się na źródło oddziaływań obcych), jej rozwoju semantycznego oraz geograﬁ i wyrazów na całym badanym obszarze i przez wszystkie wieki. Chodziło mi o ukazanie – na tle zmieniających się uwarunkowań społecznych, politycznych i ekonomicznych oraz zmian cywilizacyjnych i kulturowych – rozwoju znaczeń i frekwencji wyrazów oraz grup wyrazów. Czynnikiem silnie oddziałującym na te zmiany było (r)ewolucyjne wprowadzanie/narzucanie nowych wzorców kulturowych i cywilizacyjnych (bizantyjskich lub łacińskich, orientalnych/tureckich itp.), które pojawiały się wraz z kolejnymi ośrodkami wła- dzy i kręgami kulturowymi. Na konkretnych przykładach leksykalnych zostały ukazane zmiany semantyczne, wieloznaczności i niuanse semantyczne wyrazów w zależności od okresu i terytorium, na którym się pojawiały. Ukazane w kolejnych rozdziałach wpływy obce (grecko-bizantyjskie i romańskie, potem orientalne, w końcu niemieckie, węgierskie, francuskie i rosyjskie) to świetna ilustracja oddziaływań politycznych i kulturowych odpowiednich ośrodków i państw na życie mieszkańców Serbii, Wojwodiny, Czarnogóry i Kosowa. W analizowanym słownictwie niezwykle ważną grupę wyrazów stanowią za- pożyczenia. W książce przedstawiono źródła zapożyczeń, zależności pomiędzy

7 tymi źródłami a sytuacją polityczno-społeczną oraz ukazano w jaki sposób każ- da zmiana polityczna, społeczna i kulturowa – przede wszystkim zmiana władzy i ośrodków oddziaływania, a także znalezienie się w określonych kręgach kulturowych – wpływa na stan terminologii społecznej, słownictwo ofi cjalne, administracyjne. Ostatni problem, który został poruszony w pracy, to próba ustalenia geografi i wyrazów. Podstawowym narzędziem badawczym stała się analiza porównawcza materiału leksykalnego wyekscerpowanego ze źródeł słownikowych i materiałów źródłowych ze słownictwem gwarowym serbskim i czarnogórskim, umożliwiając tym samym ustalenie zasięgu danych wyrazów na obszarze omawianych państw. Opracowany materiał leksykalny, korpus wyrazów, przedstawiono nie tylko w świetle analizy historyczno-językowej, ale także przez pryzmat kontekstu społeczno-politycznego, który ze względu na tematykę zajmuje tu szczególnie ważne miejsce. Stąd też, pierwotnie jednotomowa i stworzona w postaci leksykonu, praca doktorska w trakcie prac redakcyjnych uzyskała formę rozdziałów – artykułów. Jest to także pierwsza tego typu praca lingwistyczna (obok licznych opracowań historycznych) traktująca temat kompleksowo, zarówno pod wzglę- dem zakresu materiału, jak i chronologii. Dzięki takiemu sposobowi przedstawie- nia leksyki – analizie semantycznej, etymologicznej i morfologicznej – powstała książka prezentująca kolejne pola semantyczne związane z historią społeczeń- stwa serbskiego i czarnogórskiego od średniowiecza aż po czasy współczesne. Monografi a Dzieje słownictwa z zakresu stosunków społecznych w Serbii i Czarnogórze ze względów redaktorskich została podzielona na trzy części. Pierwszy tom, z podtytułem Ród i społeczeństwo, ukazał się w 2012 roku i obejmo- wał dwie grupy słownictwa. Pierwszą była leksyka związana ze społeczeństwem rodowym, a więc opis struktur rodowych i form organizacji międzyludzkich, nazwy członków tych grup i tytulatura ich naczelników. Część druga obejmowała nomenklaturę członków warstw społecznych w Serbii i Czarnogórze. Tom drugi, Państwo i administracja, podzielono na siedem rozdziałów, w któ- rych przedstawiono leksykę związaną z organizacją państwa i administracji. Pre- zentowane słownictwo sfery polityczno-administracyjnej obejmuje nazwy jednostek administracji lokalnej oraz niestałych jednostek o charakterze gospodarczym (handlowo-wytwórczym), instytucji polityczno-administracyjnych, a także hierarchii i ośrodków władzy politycznej i terytorialnej. Należy do nich tytulatura pa- nujących i przywódców politycznych podzielona według okresów historycznych. Do grona panujących zaliczono władców dziedzicznych (knez, kralj, car, župan, ban, hercog), a także wybieralnych przywódców politycznych (predsednik). Od- rębną część stanowi tytulatura urzędników administracji centralnej i lokalnej wydzielona spośród przedstawicieli warstw wyższych i średnich (opisanych w tomie I). W zakres tego rozdziału włączono także nomenklaturę służb porządkowych oraz słownictwo kryminalne – nazewnictwo jednostek łamiących prawo i sprzeci- wiających się istniejącemu porządkowi prawnemu (gusar, tat, razbojnik, hajduk, haramija, uskok).

8 W niniejszym tomie materiał leksykalny, głównie gwarowy, został poszerzony i uzupełniony danymi z nowszych słowników i leksykonów, które ukazały się po napisaniu pierwszej części lub do których dostęp uzyskałem już po zakończeniu redakcji tomu I. Nowy materiał dialektalny ekscerpowano z serbskich słowników gwarowych: Петар Вучићевић, Виђело нашег језика. Речник мање познатих речи, пословице и изреке из ариљског краја, Снежана Петровић, Турцизми у српском призренском говору. На материјалу из рукописне збирке речи Димитрија Чемерикића, Милета Букумирић, Речник говора северне Метохије, Радосав Стојановић, Црнотравски речник oraz Драгољуб Петровић, Јелена Капустина, Из лексике Качера. Poza słownikami gwarowymi wykorzystano także prawno-historyczny słownik Czarnogóry: Čedomir Bogićević, Crnogorski pravno istorijski rječnik.

WPROWADZENIE

Analizowana w książce leksyka odzwierciedla najważniejsze trzy okresy w historii politycznej i społecznej Serbii i Czarnogóry, a więc epokę średniowiecznych państw Serbów i Czarnogórców, epokę panowania tureckiego i, od końca XVIII wieku, epokę nowożytną, powolne wchodzenie w sferę oddziaływań zachodnio- i środkowoeuropejskich. Każdy z tych kolejnych okresów oddzielała wyraźna, rewolucyjna granica, która oznaczała zerwanie z dawnymi ośrodkami oddziały- wania i kręgami kulturowymi, a w sferze języka – ze źródłami wzbogacania słow- nictwa, i zwrócenie się ku nowym ośrodkom, źródłom i władzom. Epokę średniowieczną, która rozpoczyna się wraz z przybyciem Słowian na Półwysep Bałkański, można podzielić na dwa okresy. Pierwszy to okres wspólnot przedpaństwowych, które zostały odziedziczone (wraz z odpowiednią terminolo- gią) z czasów praojczyzny Słowian. W czasie swych wędrówek na południe Sło- wianie żyli w tak zwanej demokracji wojennej, a arystokrację tworzyły rodziny należące do najbogatszych rodów, starszyzny plemiennej. Właśnie spośród nich, na wiecach plemiennych, wybierano dowódców wojskowych (vojvoda, čelnik, župan oraz knez) (Felczak, Wasilewski 1985: 32). Pomimo ich znaczącej roli naj- wyższa władza należała jednak do ogółu zdolnych do noszenia broni członków wspólnoty (plemienia). Z okresu wędrówek Słowian i zasiedlania półwyspu znane są także pierwsze określenia szerszych wspólnot kilku wielkich rodzin opar- tych przede wszystkim na wspólnocie terytorialnej (nie na więzach krwi), które nazywano opština (Felczak, Wasilewski 1985: 31). Aż do XII wieku podstawową formą życia społecznego Słowian południowych był ród patrymonialny i wspól- nota wiejska (opština lub selo), czyli kilka lub kilkanaście osad położonych w dolinie rzeki, kotlinie górskiej lub na polanie leśnej. Kilka takich wspólnot łączyło się w większe jednostki (župa), a te z kolei tworzyły plemiona. Serbowie, którzy osiedli na Bałkanach, stworzyli wielki związek plemienny, do którego weszły plemiona Neretljan, Zahumljan i Trebinjan oraz, być może, Dukljan. Z czasem te organizmy ulegały przekształceniu w coraz lepiej zorganizowane księstwa słowiańskie, z których pierwsze to państwo utworzone w Zagorju (pierwszym znanym z imienia władcą serbskim był panujący w IX wieku Višeslav), a potem księstwo Duklji (w X wieku w Krajinie panował książę Vladimir) oraz, od końca XII wieku, państwo Serbów (w Rašce) pod dynastią Nemanjiciów (Felczak, Wa- silewski 1985: 33, 62). Wszyscy ci władcy nosili tytuły słowiańskie (župan) lub, częściej, obce (na przykład knez, kralj i ban)1.

1 Najwięcej informacji o wczesnośredniowiecznej organizacji społecznej w Serbii odnajdujemy w dziele Konstantyna Porﬁ rogenety – De administrando imperio oraz w Latopisie Popa Duklanina

11 W okresie przedpiśmiennym na czele plemion serbskich stał knez, otaczają- cych go możnych określano zaś rodzimymi nazwami: župani, boljari, vlasteli. W Zecie poza tymi przedstawicielami władzy występował czynnie ogół wojow- ników, określanych przez Popa Duklanina ludem (łac. populus), a w miastach dal- matyńskich mieszkali potomkowie autochtonów romańskich, którzy podzieleni byli na patricijat i pučanstvo (puk). Wczesnośredniowieczna organizacja państwa opierała się na starym systemie słowiańskim, do którego można zaliczyć zarówno rodzime słownictwo organizacji społecznej (župa, selo), jak i stare zapożyczenia (kralj, knez, car). Na kształ- towanie się tego okresu wpłynęło kilka czynników społeczno-politycznych i religijnych, przede wszystkim wprowadzenie systemu feudalnego i tworzenie się państwowości serbskiej z jednoczesnym rozpadem wielkich wspólnot rodowych, przyjęcie chrześcijaństwa, a także rozwój handlu, gospodarki pieniężnej i kultury materialnej. Z końcem XII wieku coraz silniejsze stawało się państwo z siedzibą w Rasie, którego władcą został wielki żupan Stefan Nemanja. Udało mu się zjednoczyć ziemie serbskie i stworzyć stabilne, i coraz silniejsze państwo, na którego czele stali jego potomkowie. Był to początek dynastii Nemanjiciów władającej ponad dwa stulecia. W sferze zaś tytulatury panujących tytuł wielkiego żupana przez kilkadziesiąt lat był tytułem władcy niezależnego państwa, w lokalnej nomenklaturze wyżej od tytułu kneza. Dopiero od 1217 roku, wraz z koronacją Stefana Nemanjicia na króla (otrzymał koronę od papieża Honoriusza III), państwo stało się królestwem, a władcy serbscy przyjęli tytuł kralj. Podniesienie rangi państwa, z jednoczesnym uniezależnieniem się kościelnym (w 1219 roku Serbia otrzyma- ła od patriarchy konstantynopolitańskiego zgodę na utworzenie arcybiskupstwa serbskiego), oznaczało zrównanie Serbii z innymi królestwami ówczesnej Euro- py. Był to początek sukcesów politycznych, zdobyczy terytorialnych, ale także rozwoju gospodarczego Serbii. Rozszerzając się ku południu, od końca XIII wieku Serbia zajmowała coraz więcej ziem będących wcześniej we władaniu Bizan- cjum, co powodowało wzmacnianie się wpływów bizantyjskich w państwie.

Przyłączenie greckich pod względem języka i obyczajów miast Macedonii i przy- bycie do Serbii młodej królowej Simonidy z niezwykle licznym dworem greckim wy- wołało przewrót obyczajowy nie tylko na dworze, lecz i w całym państwie Milutina. W dokumentach serbskich pojawiły się nieznane dotąd greckie terminy na oznaczenie podatków i tytuły urzędników, zwłaszcza dworskich. Dwór królewski, zorganizowany odtąd z bizantyjskim przepychem, wzorował się na cesarskim dworze w Konstantyno- polu (Felczak, Wasilewski 1985: 115).

Ta ekspansja terytorialna, ale także status cywilizacyjny, kulturalny i polityczny Bizancjum, prestiż i potęga polityczna sprawiły, że w leksyce społecznej z XII w. Poza źródłami obcymi (greckimi lub łacińskimi) nie ma źródeł piśmienniczych słowiańskich o tym okresie, pierwsze zaś zachowane dokumenty staroserbskie pochodzą dopiero z końca XII w.

12 pojawiało się coraz więcej hellenizmów. Z leksykonu bizantyjskiej greki zapoży- czono oczywiście przede wszystkim słownictwo organizacji kościelnej i teologii (w niemalże niezmienionym kształcie przetrwało ono do dzisiaj), a także leksykę z dziedziny administracji i organizacji państwa (tytulaturę władców, dostojników i urzędników dworskich). Pierwszy wpływ grecki na nomenklaturę państwową zanotowano właśnie w okresie panowania Milutina, choć prawdziwa jego ekspansja pojawiła się za czasów cara Dušana. Powstanie w 1346 roku Carstwa Serbów i Greków związane było z kolejnymi zmianami ustrojowymi, reformami aparatu władzy i sądownictwa. Po pierwszej milutinowskiej „bizantynizacji” przyszedł czas na kolejne zmiany. W podzielo- nym na dwie części carstwie rządzono według różnych systemów – na ziemiach greckich sprawowano władzę według obyczaju greckiego, używając języka greckiego. Na ziemiach serbskich, gdzie w imieniu niepełnoletniego syna Uroša także rządził Dušan, „bizantynizacja” postępowała wolniej. Na dworze wprowadzono bizantyjski ceremoniał cesarski, a najbliżsi krewni i członkowie dworu Dušana otrzymywali tak zwane cesarskie tytuły: despot, sevastokrator i kesar (Felczak, Wasilewski 1985: 118). Równolegle do zmian politycznych w XIII i XIV wieku doszło do szybkiego rozwoju gospodarczego ziem serbskich – rozwoju rolnictwa i hodowli, rzemiosła, handlu, a w połowie XIII wieku uruchomiono kopalnie, do których sprowadzono Sasów. Ci zaś, razem z wiedzą i technologią, przynieśli własną terminologię i orga- nizację społeczną i prawną. W miastach serbskich, które swą tradycją sięgały cza- sów bizantyjskich, powoli formowało się mieszczaństwo serbskie składające się z Serbów, a także przybyłych Sasów oraz obywateli Dubrownika, Kotoru i innych. W średniowiecznej Serbii istniało silne rozwarstwienie społeczne, a warstwa wyższa obejmowała zarówno władców, jak i dostojników kościelnych.

Do warstwy panującej należeli poza dynastią królewską wyżsi duchowni, przede wszystkim biskupi, będący zarazem ihumenami głównych monasterów prawosław- nych fundowanych przez Nemaniczów, vlastel, czyli świeccy możnowładcy, i vojni- cy – średni i drobni feudałowie, zwani w XIV wieku vlasteličiciami. Do wielkiego żupana, a następnie króla należały wsie żupskie stanowiące zaplecze grodów królew- skich (Felczak, Wasilewski 1985: 123).

Pierwszy władca serbski nosił tytuł veliki župan, knez, a potem kralj i car. Wśród różnych dodatkowych tytułów jednym z najistotniejszych był tytuł samo- držac, gr. autokrator. Sprawował on najwyższą władzę wojskową i sądową przy pomocy swoich urzędników dworskich, a sam był otoczony kultem (szczególnie po śmierci i kanonizacji). Na czele hierarchii urzędów dworskich stali dowódcy wojskowi (veliki vojevoda, veliki sluga i veliki čelnik). Do innych tytułów na- leżały: veliki tepčija (dowódca straży pałacowej), kaznac i potem gr. prostove- stijar (zarządca skarbem) i veliki logotet (naczelnik kancelarii). Władza królew- ska ograniczona była jedynie przez sabory złożone z możnowładców i wysokich

13 urzędników dworskich oraz przedstawicieli hierarchii kościelnej (Felczak, Wasi- lewski 1985: 125). Średniowieczna Serbia była podzielona

(…) na okręgi grodowe, posiadające własne terytoria żupskie podzielone na żupy. Okręgi te zwano grad, strana i oblast. Na administrację lokalną państwa składali się: sevast, knez lub župan (zarządcy okręgów), praktor i kaznac (poborcy podatków), kefalija gradski (zarządca grodu z okręgiem), kastroﬁ lak (dowódca załogi grodu) i liczni sędziowie grodzcy i żupscy (Felczak, Wasilewski 1985: 125).

W sąsiedniej Bośni panował ban, a od 1377 roku kralj z dynastii Kotro- maniciów. Feudałowie bośniaccy dzielili się na velmože, vlastela i vlasteličići, a wszystkim tym grupom przysługiwał honorowy tytuł kneza. Najwybitniejsi zaś możnowładcy, stojący na czele najpotężniejszych bośniackich organizacji rodowych, nosili dziedziczny tytuł vojvoda lub veliki vojvoda. W sąsiednim Humie (potem Hercegowinie) od XIV wieku istniał tytuł hercog. Sytuacja społeczno-polityczna na Bałkanach zasadniczej zmianie uległa w po- łowie XIV wieku, kiedy Turcy po zajęciu Gallipoli stworzyli swój przyczółek do ekspansji w Europie. W tym samym czasie w Serbii zmarł car Dušan (1355), a jego carstwo rozpadło się na niewielkie, lokalne państewka. Najsilniejsze z nich, które jako jedyne mogło stawić czoła Turkom, powstało na terenie Serbii morawskiej pod władzą księcia Lazara Hrebeljanovicia. Wkrótce doszło do decydują- cej serbsko-tureckiej bitwy na Kosowym Polu. Nierozstrzygnięta z wojskowego punktu widzenia bitwa odegrała decydującą rolę dla morale chrześcijan, a sama śmierć Lazara w świadomości narodowej stała się symbolem ich klęski. Droga dla Turków stała otworem. Chwilę słabości Ottomanów, po przegranej bitwie pod Ankarą, na początku XV wieku sprawnie wykorzystał Stefan Lazarević, odrzuca- jąc zwierzchnictwo sułtana i przyjmując od cesarza bizantyjskiego tytuł despota. Okres władzy Lazarevicia, a potem Brankoviciów, w państwie nazwanym Despo- towina Serbska stał się okresem rozwoju gospodarczego, ale także kulturalnego, gdyż na tureckich już Bałkanach ostała się ta jedyna enklawa wolności. Dzięki rozwojowi gospodarki tworzyło się rodzime mieszczaństwo (jako mieszanka Ser- bów, Sasów i Dubrowniczan, a także Kotoran, Trogiran, Splician, Greków i We- necjan) (Felczak, Wasilewski 1985: 157). W sytuacji ciągłego zagrożenia przez Ottomanów Stefan Lazarević zreorga- nizował państwo, umacniając władzę centralną. Na czoło zarządu wewnętrznego wprowadził čelników podległych wielkiemu czelnikowi. Wojskiem zajmował się vojvoda lub veliki vojvoda, stosunkami z zagranicą i z Kościołem oraz sądowni- ctwem – logotet (kancelar), a ﬁ nansami – protovestijar (potem čelnik riznički). Do grona ówczesnych niższych urzędników można także zaliczyć dijaka (pisarza), globara (poborcę podatkowego) i desečara (poborcę dziesięciny). Na ważnych ze strategicznego punktu widzenia pograniczach władzę sprawował vojvoda krajiški posiadający odrębne przywileje i uprawnienia. Administracyjnie zaś Despotowina podzielona była na vlasti i krajišta (Felczak, Wasilewski 1985: 157).

14 Najbardziej radykalne zmiany, na każdym poziomie, wniosła epoka następna – okres najazdu i panowania tureckiego. W zakresie słownictwa, jedynym wówczas źródłem uzupełniania leksykonu stał się język turecki, za którego pośrednictwem zapożyczano zarówno jego leksykę, jak i wyrazy pochodzenia orientalnego (per- skie, arabskie) oraz greckiego lub romańskiego. Jego wpływ na słownictwo prze- wyższa wszystko, co było wcześniej i co było później, i obejmuje każdą dziedzinę życia publicznego i prywatnego. Z okresu średniоwiecza została zachowana jedynie terminologia chrześcijańska, podczas gdy

(…) турско освајање је разорило затечени друштвении систем, замењујући га новим, са друкчијом, источњачком терминологијом, а стари изражајни фонд предат је забораву заједно с појмовима које је означавао (Ивић 1980: 67).

Na zajętym terytorium Turcy wprowadzali centralistyczną administrację w ramach monarchii despotycznej, jednocześnie włączając podbite narody do swojej strefy kulturowej. Mimo wszystko jednak społeczeństwom słowiańskim udało się zachować własną kulturę, religię i obyczaje, zachowując także pewien zakres autonomii terytorialnej. Na czele centralistycznie zorganizowanego państwa tureckiego stał sultan, podczas gdy wyrazicielem jego woli był veliki vezir zarządzający państwem przy pomocy rady (divan), złożonej z kilku wezyrów. Zwierzchnikiem aparatu urzęd- niczego i strażnikiem ustaw był nišandžija. Ciekawostką jest, że we władzach centralnych wielkie wpływy zdobywali słowiańscy poturczeńcy, z najbardziej znanym Bośniakiem – wielkim wezyrem Mehmed Pašą Sokoloviciem (Felczak, Wasilewski 1985: 197). Imperium tureckie podzielone było na dwie części – Rumelię (część euro- pejską) i Anatolię (część azjatycką). W podziale administracyjnym wydzielono wielkie okręgi administracyjno-terytorialne – elajety (na ich czele stał beglerbeg) nazwane potem pašalukami (wezyrowie lub paszowie). Elajety dzieliły się na sandžaki (sandżakbeg, paša), początkowo podzielone na wojskowe subašluki, a potem kadiluki. Mniejszymi jednostkami administracyjnymi były na przykład: karye (wieś), pazar (targ), kasaba (mniejsze osiedle miejskie), šeher (miasto) oraz umocnienia wojskowe: kale i palanka (Felczak, Wasilewski 1985: 197). W czasach panowania tureckiego także struktura społeczna uległa zdecydowanej zmianie. Na terenach serbskich bardzo wyraźnie zarysował się podział między wsią i miastem, rolnikami i pasterzami a mieszczanami, handlarzami. Rolnikami i pasterzami w przeważającej części byli chrześcijanie (raja), w miastach zaś mieszkali, obok muzułmanów, także specjalizujący się w handlu Żydzi, Ormianie, Grecy i Dubrowniczanie. Miasta typu orientalnego podzielone były na wyspecjalizowane dzielnice (mahale), a te, w których skupione było rzemiosło i handel, nazywano čaršija. Specyﬁ ką tego okresu był także słowiański (chrześcijański) ruch zbójniczy, ruch hajducki. Tworzyły go niewielkie oddziały (četa), które zbierały się na wios- nę (na dzień św. Jerzego), a rozstawały na jesień (na św. Dymitra). Formowały

15 się doraźnie wśród hercegowińskich, czarnogórskich i albańskich plemion, które organizowały najazdy na terytoria tureckie, docierając czasem aż do Sarajewa i Soﬁ i. Po drodze łączyły się z miejscowymi oddziałami, czasem wchodziły w porozumienia z uskokami i zbrojnymi graničarami. Na czele czety stał harambaša. Podobnie zachowywali się uskocy, którzy uciekając przed Turkami, chronili się na pograniczach austriacko-tureckich lub wenecko-tureckich i tworzyli tam nieregularne oddziały walczące z Turkami. Na wybrzeżu zaś pływali na lekkich ło- dziach, nierzadko docierając rzekami i rabując oddalone od wybrzeża tereny pod władzą turecką (Felczak, Wasilewski 1985: 207–209). Równolegle do panowania tureckiego już w XV wieku Wenecja zajęła wy- brzeże dalmatyńskie do Boki Kotorskiej (z Kotorem i Perastem) oraz wybrzeże Zety – Skadar, Ulcinj, Budvę, Bar i gminy Grbalj i Paštrovići. Głównym oparciem Wenecji w miastach był patrycjat rządzący za pomocą ustroju komunalnego. Na czele miast stał knez (potestat), a do grona urzędników weneckich można zaliczyć providura i guvernadura. W nadmorskich miastach, obok patrycjatu, za- mieszkiwał puk, pučanstvo. Podczas gdy na południu panowała Wenecja i Turcja, na północy tworzono strefę graniczną broniącą monarchię habsburską przed atakiem tureckim. Początki Pogranicza Wojskowego (Vojna granica) sięgają już XVI wieku, kiedy pas ziemi wzdłuż granicy wyłączono spod administracji cywilnej i podporządkowano wła- dzom wojskowym w Grazu, potem w Wiedniu. Były to w zasadzie wielkie koszary, utrzymywane małym kosztem, a zasiedlane przez ludność słowiańską (głównie serbską), która w zamian za służbę wojskową cieszyła się określonymi przywilejami, zwolnieniami podatkowymi i swobodami religijnymi. Jedną z najważniejszych grup byli uskocy – uciekinierzy z ziem pod panowaniem tureckim, a także zserbizowani pasterze i rolnicy serbscy z Serbii, Kosowa, Bośni i Hercegowiny. Żywioł serbski na północy jeszcze bardziej zwiększył swą obecność pod koniec XVII wieku, kiedy po wycofywaniu się Austriaków z wojny z Turcją zamieszkujący Kosowo i Starą Serbię Serbowie zaczęli masowo migrować na północ, na wyzwolone od Turków ziemie między Cisą a Dunajem (późniejsza Wojwodina) oraz teren Węgier (miasta Buda, Komarno, Szentendre). Największa migracja (Velika seoba Srba) nastąpiła w 1690 roku, kiedy tysiące Serbów pod przewodnictwem metropolity Arsenije Čarnojevicia uciekło na północ. W swej nowej ojczyźnie Serbowie uzyskiwali od władców habsburskich przywileje i ulgi podatkowe oraz wolność wyznania, nie do końca jednak szanowane przez lokalnych urzędników. Świadectwem tych migracji i zmian środowiska były także zmiany w kulturze rolnej, gospodarce, a wraz z nimi i zmiany słownictwa, nowe źródła zapożyczeń. Od końca XVII wieku i migracji Serbów rozpoczyna się trzecia epoka w rozwoju serbskiego i czarnogórskiego słownictwa społecznego (w Serbii centralnej i Czarnogórze początek można przesunąć na wiek XIX). Charakterystycznym jej elementem jest pluralizm źródeł zapożyczeń, wśród których znajdują się przede wszystkim zapożyczenia z języka niemieckiego, węgierskiego, włoskiego i rosyj-

16 skiego, a także czeskiego, hiszpańskiego i francuskiego. Należą tu również europeizmy kulturalne tworzone na bazie leksykalnej łacińsko-greckiej. Największą rolę, podobnie jak w średniowieczu Bizancjum, odegrała monarchia habsburska i jej język urzędowy – niemiecki, za którego pośrednictwem zapożyczono wiele wyrazów pochodzących z innych źródeł. Dodatkowo mozaikę językową wzmoc- niła polityka władz austriackich osiedlania różnych narodowości na żyznych ziemiach Wojwodiny, gdzie w XVIII wieku pojawiają się obok Serbów i Węgrów także Niemcy, Słowacy, Rusini, Ukraińcy, Rumuni i Czesi. Region północny był specyﬁ czny dla Serbów jako obszar miejski, gdzie obok rolnictwa rozwijał się handel i rzemiosło, a spośród kupców i rzemieślników tworzyła się serbska bur- żuazja – nowa warstwa społeczna. Oprócz tych zmian społecznych pojawiały się napięcia, bunty chłopów oraz konﬂ ikt między nową serbską warstwą świecką a hierarchią kościelną. Pod koniec XVIII wieku wprowadzono długo oczekiwany patent tolerancyjny, zniesiono poddaństwo chłopów, a państwo habsburskie scen- tralizowano. XIX wiek na Bałkanach oznaczał wielkie zmiany polityczne i społeczne. Już na początku stulecia znaczna część ziem Słowian bałkańskich znajdowała się poza władzą Turków, głównie w cesarstwie Habsburgów. Do nich należą także nowe serbskie ośrodki kulturalno-polityczno-religijne, które na terenach węgier- skich powstały po wielkich migracjach końca XVII wieku. Na tych ziemiach, jako autonomiczny okręg, Wojwodina powstała dopiero w 1848 roku na fali wy- buchu entuzjazmu rewolucji węgierskiej i Wiosny Ludów. Po buntach chłopskich i coraz częściej publicznie podnoszonych żądaniach autonomii na zgromadzeniu ludowym w Sremskich Karłowicach postanowiono ogłosić niezależną od administracji węgierskiej, ale pozostającą w ramach Korony Węgier, serbską Wojwodinę (Srem, Barania, Baczka, Banat). Metropolitę Josipa Rajačicia ogłoszono patriar- chą, a pułkownika Stevana Šuplikaca – wojewodą. Imperium tureckie na początku XIX wieku było w fazie schyłkowej, a lud- ność słowiańska coraz częściej podnosiła broń w walce o wolność. Najważniej- sze wydarzenia odegrały się w Paszałyku Belgradzkim, gdzie grupa dawnych przywódców hajduckich (harambaše) wraz z grupą zamożnych handlarzy trzodą (knezów), a także przy pomocy Serbów zza Dunaju, wywołała w 1804 roku powstanie przeciwko władzy tureckiej. Powstanie, choć rządzone żelazną ręką przez Karađorđa, decyzje podejmowało także kolegialnie, na powstańczych zgromadzeniach (ustanička skupština), z których najważniejsze zwołane było w 1805 roku w Smederevie. Na skupštinie powołano Radę Rządzącą (Praviteljstvujuščij sovjet) z Matiją Nenadoviciem na czele. Powstanie upadło w 1814 roku, ale już rok później Miloš Obrenović stanął na czele kolejnej rebelii. Ten sprytny przy- wódca, jeden z najbogatszych Serbów tamtego okresu, dość szybko zawarł porozumienie z sułtanem, zyskując powoli coraz większą władzę, a dla Serbii coraz szerszą autonomię. Dzięki sprawnej polityce lawirowania między Turcją a Rosją w 1829 roku utworzono autonomiczne Księstwo Serbskie, w 1830 roku sułtan wydał specjalny akt prawny (hatt-i-szerif), a w 1833 roku beratem ustanowił

17 Miloša dziedzicznym księciem Serbii. Księstwo Serbskie istniało do 1878 roku w granicach z 1830 roku (Felczak, Wasilewski 1985: 265–266, 280).

Serbowie po wywalczeniu niezależnego księstwa organizowali je jako państwo wolnych chłopów. W następstwie dokonanej rewolucji ziemia feudałów tureckich przeszła w ręce chłopów serbskich (Felczak, Wasilewski 1985: 301).

Zniknęły więc tureckie typy gospodarstw feudalnych, które zamieniły formy rodzime. Rozpadowi uległa tradycyjna zadruga, ludność zaś coraz częściej emigrowała do miast, w ówczesnym czasie jeszcze o charakterze półagrarnym. Powoli kształtowała się nowa warstwa mieszczańska oraz warstwa zamożnych kupców, posiadaczy ziemskich i urzędników. W drugiej połowie XIX wieku coraz bardziej rozwinięte miasta wraz z war- stwą mieszczan zyskiwały coraz większy wpływ polityczny (kosztem chłopów i wsi). Społeczeństwo zaczęło się dzielić na uprzywilejowaną warstwę bogatych kupców, wysokich urzędników i zamożnych chłopów, oraz warstwę niższą – ma- łorolnych chłopów i drobnych handlarzy. Warstwa wyższa Serbii zyskała na sile i mogła ograniczać samowolę władcy. Od pokoju berlińskiego zapóźnione gospodarczo, i ze słabo rozwiniętym rolnictwem, Księstwo Serbskie znajdowało się w dość silnej politycznej zależności od Austro-Węgier, zwłaszcza w dziedzinie ekonomii i gospodarki. W 1882 roku książę Milan, po zrzeczeniu się pretensji politycznych wobec Bośni i Hercegowi- ny oraz zapewnieniu sobie przychylności Austro-Węgier, ogłosił się królem. Jego następcą na serbskim tronie był Aleksandar Obrenović, który w 1903 roku stał się oﬁ arą zamachu stanu. Po tym wydarzeniu, ponownie z dynastią Karađorđeviciów, Serbia weszła w okres gruntownych zmian politycznych i społecznych. Do XIX wieku Czarnogóra formalnie znajdowała się pod władzą sułtana i paszy skadarskiego, ale od końca XVIII wieku przestała płacić haracz i uważała się za państwo niezależne. Czarnogórę tworzyło 36 plemion i bractw. Nie było miast, a największe osiedle, składające się z kilkunastu budynków – Cetinje – było siedzibą władcy, władyki czarnogórskiego. Wokół metropolii kształtowała się czarnogórska państwowość. Dopiero w połowie XIX wieku Danilo zaprowa- dził świecką władzę, a sam został księciem. W 1910 roku jego następca, książę Danilo Petrović, ogłosił się królem Czarnogóry. W XIX wieku, wraz z rozwojem kulturalnym, społecznym i politycznym państwa i społeczeństwa serbskiego (później też i czarnogórskiego), ogólno- europejską rewolucją przemysłową, która nieśmiało przedostawała się na ziemie Półwyspu Bałkańskiego, rozpoczął się ostatni etap w kształtowaniu się leksyki społecznej. Obok dawnych wyrazów, średniowiecznych, przywróconych do uży- cia, oraz turcyzmów pojawiły się nowe zapożyczenia z języków europejskich. Dokonywał się także proces tworzenia nowych wyrazów specjalistycznych – neologizmów, złożeń i zrostów, przede wszystkim zaś kalek językowych. Słownictwo społeczne, jako to, które najlepiej oddaje zmiany społeczne, polityczne, kulturowe i cywilizacyjne, zostało więc nieprzypadkowo wybrane do

18 ilustracji tych zmian, sposobów wzbogacania języka serbskiego oraz różnych źró- deł zapożyczeń w tym języku. Z przeprowadzonych badań wynika, że to właśnie ta warstwa słownictwa najbardziej podlega obcym wpływom, jest uległa politycznie, kulturalnie lub cywilizacyjnie innym państwom, kulturom, narodom. I to właśnie na podstawie jej analizy można prześledzić historię społeczną i politycz- ną państwa, kontakty etniczne i językowe, a także dokładnie określić siłę i wpływ określonych narodów i państw na konkretne dziedziny życia społecznego i politycznego Serbów i Czarnogórców.

I. SFERA POLITYCZNO- -ADMINISTRACYJNA

1. JEDNOSTKI TERYTORIALNE I ADMINISTRACYJNE

1.1. Jednostki administracyjne w średniowieczu

Podział terytorialny państwa na mniejsze jednostki miał na celu przede wszystkim usprawnienie działania państwa i realizacji zadań przez organy administracji publicznej (centralnej i lokalnej). Dokonanie takiego podziału terytorium to przy- kład regionalizacji państwa, w której ramach jednostki niższego stopnia wchodzą w skład jednostek stopnia wyższego z uwzględnieniem określonych kryteriów geografi cznych, historycznych, gospodarczych, społecznych, politycznych oraz prawnych i administracyjnych. W średniowiecznych państwach serbskim i czarno- górskim pierwotny podział zachowywał ciągłość ze stanem przedpaństwowym i opierał się na dawnych jednostkach rodowo-terytorialnych. Stąd też pochodziło ich pierwotne, słowiańskie nazewnictwo. Na pochodzenie i rozwój nomenklatury podziału terytorialnego wpływał także, nie tylko zresztą w średniowieczu, ale także w czasach tureckich, niemiejski charakter Słowian bałkańskich. Po przybyciu Turków zastany podział został w pewien sposób zmodyfi kowany, choć nowo wprowadzane jednostki najczęściej pokrywały się z dawniej istniejącymi. Największe zmiany dotyczyły nazewnictwa i pochodzenia słownictwa oraz kry- stalizacji opozycji miasto–wieś, tożsamej z opozycją muzułmanin–chrześcijanin (prawosławny Serb). Przełom wieków XVIII i XIX – okres wybijania się na niepodległość obydwu narodów – oznaczał ewolucję pozostawionego przez imperium tureckie podziału terytorialnego (oraz jego nazewnictwa), przeprowadzanie zmian raczej jakościo- wych i zachowanie istniejącej już struktury. W początkowym okresie uniezależ- niania się od Turcji jednostki administracyjne skupiały w sobie cechy zarówno cywilne, jak i wojskowe. Dopiero z czasem traciły one militarny charakter. W cią- gu XIX wieku przekształceniom ulegało nazewnictwo, a także, choć w mniejszym zakresie, struktura administracyjna państwa. Jedną z podstawowych jednostek podziału terytorialnego, którą tworzyły na początku wspólnoty rodowe osiedlające się na danym terenie, a przede wszystkim w dolinach rzek, była жýпа. Słowniki współczesne wyraz ten defi niują jako ‘obszar znajdujący się między dwoma wzgórzami lub górami, najczęściej z łagodnym klimatem, dolina’2, ‘ziemia, teren w ogóle’, ‘okręg, region na czele

2 W sensie geograﬁ cznym to świetnie nadający się pod uprawę teren w dolinie, dobrze nasło- neczniony, osłonięty przed wiatrem i z łagodnym klimatem; w słowniku języka XIX w. жýпа to ‘kraj

23 z żupanem’, a historycznie ‘państwo plemienne’, ‘nazwa niewielkiej jednostki administracyjnej lub etnicznej na terenach serbskich i chorwackich państw śred- niowiecznych’ i ‘najmniejsza jednostka administracyjna Kościoła katolickiego, parafi a’ (RMS; RSAN)3. W tekstach średniowiecznych wyraz poświadczony jest od XIII wieku w formie: жuпа, жюпа ‘pagus’ (RiKSS): сиq жюпе приложихомь под wбласть сиq црькви (MS: 13 z lat 1222–1228). Jak pisze Daničić, ‘жупа је имала своју управу одвојену од државне, која је била по градовима у жупама, а управа је њезина била у властелина чија је била жупа или у више њих ако их је било више у жупи’. Wyraz жuпа poświadczony jest w Dečanskich hrisovuljach jako ‘obszar, okręg (w znaczeniu geografi cznym i administracyjnym)’, w artykule 94 Kodeksu Dušana jako ‘wsie rolnicze’ oraz w przekładzie Syntagmatu jako odpowiednik gr. χώρα, επαρχία, τέμα (SMV). W miejskim statucie Kotoru potwierdzona jest forma zuppa (ZS: 35) jako określenie jednostki administracyjnej poza miastem z odrębnym prawem, obszaru wiejskiego pewnego okręgu. Źródła łacińskie termin notują w postaciach: çopa, ioba, supa, iuppa, xupa, gyuppa, çuppa. W RJAZ podstawowym znaczeniem wyrazu župa jest ‘okręg, którym rządzi żupan, szlachcic jako wasal suwerena’ oraz ‘ziemia, kraj, region ogólnie’, które uległo ewolucji w: ‘mniejsze jednostki administracyjne’ > ‘gmina wiejska z wiej- skim żupanem’, a także ‘większa domowa zadruga’ (w Chorwacji: ‘gmina koś- cielna z żupnikiem na czele, parafi a’) oraz ‘teren z łagodnym klimatem’. W XIX wieku wyraz notuje słownik Vuka i Popovicia: жýпа ‘ein sonniges Land, wo entweder kein Schnee fält, oder der Gefallene gleich wieder schmilzt, terra aprica: cf. присоје’, oraz jako toponimy z Serbii i Czarnogóry. Z terenów Chorwacji Vuk przytacza znaczenia ‘paroecia’ (w Slawonii) i ‘domestici’ (w Dal- macji). Z Czarnogóry poświadczony jest wyraz w podwójnym znaczeniu: jako ‘plemenska teritorija sa županom kao plemenskim starješinom koja je pred- stavljala administrativno-teritorijalnu granicu tokom feudalnog razvoja društva’ i ‘predio đe je pitomina i đe su vinogradi’ (Bogićević 2010: 711). W Nikšiciu i Banjanach жупа to ‘miejsce z łagodnym klimatem, w dolinie, gdzie rzadko pada śnieg’ (Nikšić; Kojić 2006). Župa wokół Nikšicia obejmuje 11 wsi w dorzeczu

o łagodnym klimacie’ (SR; Njegoš). Nazwę tę nadawano również pewnym geograﬁ cznym obszarom w dolinach. Pierwsza wzmianka župy występuje w 1205 r. w povelji Stefana Nemanji dla Dubrow- nika. Kolejne notowane są od 1220 r., kiedy pojawia się znacznie więcej poświadczeń tego terminu (np. w Žičkiej povelji), najczęściej pochodzenia słowiańskiego lub prabałkańskiego: Strumska župa, Gorska župa, Zatrnavska župa itp. 3 Wyraz poświadczony jest we wszystkich językach słowiańskich, w ros., ukr., pol. to ‘kopalnia lub przechowalnia soli’, strus. жупа ‘okręg, obszar’, czes. i bułg. ‘okręg’, słe. ‘gmina polityczna lub kościelna’ (Schütz 1984: 42). Scs. župa ‘okręg’, psł. *župa ‘okręg, terytorium jednego plemienia’ posiada niepewną etymologię: jeśli pierwotnie oznaczał ‘kotlinę, dolinę’, na co wskazują znaczenia pol. żupa ‘kopalnia soli’ i cs. župište ‘grób’, mógł powstać z pie. *gepah2, być może związany z gr. γύπη ‘jama w ziemi, gniazdo jastrzębi, dziura’. W znaczeniu ‘okręg’ bliższy jest goc. gawi ‘Gau’, a może łac. pagus ‘wieś’ z metatezą. Por. Gołąb 1986: 57–64.

24 rzeki Gračanica (Nikšić). W monograﬁ i Schütza župa to odpowiednik łac. pagus (Schütz 1984: 42). W okresie przedpaństwowym, po przybyciu Słowian na Bałkany, tym terminem określano wspólnotę rodowo-terytorialną bliskich krewnych, która zajęła określone terytorium w dolinie rzeki (ale także w kotlinie górskiej lub na polanie leśnej) gwarantujące dostateczną ilość ziemi uprawnej.

Свака скупина Срба која је заузела неки жупски предео била је бар у почетку везана крвним сродством, што јој је омогућавало да се брзо организује и створи посебну жупу. На челу такве родовско-територијалне јединице стајао је обично старешина најутицајније породице, односно рода (LeksSSV: 195).

Pierwotnie była to więc grupa ludzi spokrewnionych z sobą, która zamiesz- kiwała wspólny obszar, a więc ród lub bractwo (kilkanaście żup tworzyło ple- mię). Szybko jednak termin župa stracił swój komponent rodowy i związał się z określeniem terytorium pola, doliny rzecznej lub kotliny zamieszkanej przez wspólnotę. Była to więc najstarsza serbska jednostka terytorialna, ekonomiczna i administracyjna. Średniowieczne żupy były od siebie rozdzielone naturalnymi granicami – stromymi wzgórzami, lasami i puszczami, moczarami, niezasiedlo- nym terenem.

Територијално-друштвена формација, мања или већа географска целина, котлинска или долинска формација у речном сливу, заштићена висинским рељефом и развођем по ободу, која је, захваљујући повољним климатским условима, добро настањена и култувисана (LeksSSV: 195)4.

Pod koniec I tysiąclecia, głównie w celach obronnych, terytorialno-ekonomiczne żupy łączyły się w jednostki wyższego stopnia, tak zwane zemlje. W ten spo- sób powstały średniowieczne państewka, między innymi Serbia, Paganija, Hum, Travunija i Duklja (Благојевић 2007: 172). W średniowiecznych zabytkach prawnych župa była synonimem gr. χώρα ‘ziemia, ludzie, lud’, i oznaczała obok jednostki geograﬁ cznej i społecznej także ziemię z wszystkimi jej mieszkańcami – župljanami, ludnością wiejską, społecz- nością osiadłą w nizinach i zajmującą się rolnictwem, zobowiązaną do płacenia podatków i danin na rzecz państwa i Cerkwi. Przedstawicielami władzy lokalnej w żupach około 1300 roku był župski knez i župski sudija, którzy dbali o płace- nie podatków i wypełnianie innych zobowiązań chłopów. Władza w żupie była organizowana na wzór dworu, a sam władca – pan żupy – miał w niej swoich zarządców administracyjnych (vladalci). W czasach Despotowiny wprowadzono reformę administracyjną, w której wyniku część żup została przekształcona w tak zwane vlasti. Za panowania Turków żupy zastąpiono jednostkami administracji tureckiej – vilajetami (XV wiek), a pojedyncze oblasti i župy oraz katuny paster-

4 Największymi średniowiecznymi serbskimi żupami były: Popovo polje (140 km2), Gacko polje (62 km2) i Konavli (23 km2) (Благојевић 2007: 170).

25 skie, miasta i targi, w ramach tureckiego administracyjnego, wojskowego i podatkowego systemu, przekształcono w nahije (LeksSSV: 195). Župa, inaczej gradska oblast, to okręg wokół miasta, grodu, część większej jednostki zwanej zemlja (Новаковић 2002: 10). Często w różnego rodzaju dokumentach żupy, jako obszary poza miastem – wiejskie (rolnicze), przeciwstawia- ne były grodom, ośrodkom miejskim. Jak pisze Novaković, „жупа се у старој држави звало оно што се у почетку овога века звало у Србији кнежина, а што се данас зове срез” (2004: 182), a więc był to odpowiednik powiatu, kilku gmin. W Kodeksie Dušana żupa to ‘wieś, gmina składająca się z kilku wiosek’ jako przeciwieństwo grodu, miasta (KD, art. 60, 66, 74, 117). Tym terminem nazywano w dokumentach na przykład gminę Grbalj (Ровински 1998 II: 255). Župa to także nazwa terytorium plemienia. W okręgach Pivy, Tary, Limu, Iba- ru i Zachodniej Moravy już we wczesnym średniowieczu każde plemię zajmowa- ło określone terytorium (żupę), które pod względem geografi cznym i ekonomicznym stanowiło całość. Jak pisze Blagojević, župa, županija istniała w Pivie już przed 970 rokiem (Piva: 93). Była jednorodna pod względem rodowym (jedno plemię), nosiła nazwę derywowaną od nazwy plemienia lub ważnych toponimów. W jej skład wchodziły sela, zaseoci i župski grad (Перуничић 1956: 7). Innym, podobnym okręgiem jest жупàнија: ‘okręg, którym zarządza żupan’, ‘instytucja administracji okręgowej; budynek, w którym się ona znajduje’, ‘żupa’ (RMS; RSAN). To termin zdecydowanie nowszy, poświadczony od początku XV wieku (w piśmie Dubrowniczan do księcia Pavla z 1400 roku: Piše tvoja milostь, da ti pišu županije). To także określenie części terytorium średniowiecz- nej prowincji Duklja pod panowaniem bana, w której władzę sądowniczą, admi- nistracyjną i wojskową sprawował župan (Bogićević 2010: 711). W Chorwacji terminem županija określano okręg administracyjny, wywodzący się ze średnio- wiecznej żupy. W słowniku Vuka (ze Slawonii) i Popovicia poświadczony jest wyraz жупàнија ‘paroecia’. W słowniku Mihajlovicia oraz gwar wojwodińskich жупанія to ‘принципат; вармеђа’ (PosrbOV 1858; RSGV). Ziemie słowiańskie były podzielone na większe jednostki tworzone przez określoną liczbę wsi, których mieszkańców nie łączyły już więzi rodowe. Podsta- wowym określeniem takiej jednostki jest пштина, пћина, we współczesnych słownikach defi niowana jako ‘gmina, najniższa, podstawowa jednostka administracji terytorialnej, która zwykle obejmuje część dużego miasta, miasto lub kilka wsi’, ‘budynek, w którym wykonywane są czynności administracyjne tej jednostki’, ‘wspólnota religijna (najczęściej skupiona wokół jednej świątyni), gmina wyzna- niowa’ oraz ‘wspólnota stanowa (zwykle szlachecka)’ (RMS)5. W Azbučniku SPC poświadczona jest także specyfi czna forma podstawowej narodowo-kościelnej

5 Psł. obьťina ‘wspólnota, wspólna własność, teren wspólnie użytkowany, będący pod wspólnym zarządem’, scs. obьština ‘wspólnota, towarzystwo’ to derywat od przym. *obьťь ‘wspólny, nie swój’ z suf. *-ina. Formy oboczne to opština (wschodnia, pod wpływem cerkiewszczyzny) i općina (forma zachodnia, ludowa; w serbskich tekstach średniowiecznych głównie z terenów Bośni i Dubrownika).

26 jednostki Serbów pod panowaniem habsburskim w metropolii karłowickiej, Boś- ni, Hercegowinie i Dalmacji: општина црквена. Wyraz w formie обьштина poświadczony jest od XIII wieku w słowniku Daničicia w znaczeniach ‘commune’, na przykład gmina dubrownicka: оть все опьштине, ‘communio’ i ‘inter quos est communio’. Starszą i częstszą, a notowaną od końca XII wieku, jest forma sztokawska općina, w tekstach zapisana jako обьŸина ‘commune’, ‘у Попову’: wть поповьске опькине (MS: 17), ‘communio’: да се wдь жита сэме годищμ изь wпькине wтьставля (MS: 192), ‘inter quos est communio’: сь вьсомь вашомь опкиномь кукиномь, ‘consortium’: и за любовь и за нашμ wпŸинμ и нашихь прьвихь, кою смо имали wть прьва з градwмь Дμбровникомь (MS: 187) oraz 6 ‘societas, socii, међу трговцима’: wдь Михwча и wдь нихь wпкине . W RJAZ formy općina i opština poświadczone są w znaczeniu ‘dio koje zemlje ili države mańi od okruga, okružja, kotara, s više ili mańe autonomije’ (XII wiek). Od XIV wieku w znaczeniu ‘općeńe, društvo, drugovańe; općenstvo; consortium, societas, socii’ i ‘porodica, obitelj, kućani, domaći; familia, inter quos est communio’, a od XV wieku jako ‘zajednica, communio’. Nowsze znaczenia to: ‘skup, općena, općenstvo’, ‘država’ i ‘ljudstvo, narok, puk’. Wyraz obćina ‘gmina’ po- świadczony jest w 1215 roku na Primorju (Bogićević 2010: 355). W czasach wędrówek Słowian kilka wielkich rodzin spokrewnionych z sobą tworzyło większą wspólnotę zwaną opština (czasem opole). Była to wspólnota terytorialna oparta bardziej na więziach sąsiedzkich niż na więzach krwi (Fel- czak, Wasilewski 1985: 31). W średniowiecznym państwie serbskim, głównie na wybrzeżu, to słowiańska nazwa gmin miejskich, odpowiedników łac. communitas i wł. comunita.

Градска општина је наспрам државе покривала собом личност њених грађана; грађани су били директни поданици само свога града, и тек преко града потпадали су под власт државе (Тарановски 1931: 85).

Chodzi głównie o miasta-gminy adriatyckie: dubrownicka: градьскои опькинэ (MS: 7), wenecka: опькинэ бенетьчкои (MS: 39), kotorska: wдь wпŸине которьске (MS: 326) i inne. Opština w Serbii i Czarnogórze to odpowiednik gminy, najmniejszej i podstawowej jednostki samorządu terytorialnego, najczęściej obejmującej kilka wsi. W takim znaczeniu wyraz pojawia się w słownikach XIX-wiecznych oraz współ- czesnych (także gwarowych), na przykład w słowniku Vuka, Popovicia i Njegoša w dwóch formach – cerkiewnej пштина ‘die Gemeinde, commune, cf. опћина, комунитад’, i ludowej sztokawskiej пћинa (w SR ze Slawonii) ‘die Gemeinde,

6 W dokumentach średniowiecznych można odnaleźć poświadczenia następujących form: опьштина (1247), опкина (1237), опŸина (1391), опьŸина (1392), обштина (1281), опькина (1240), опьтина (1304) oraz обкина градьска (1235), опкина градьска (1237), опькина дuбровьчька (1247) i обштина которска (1351).

27 commune, општина’, ‘toponim k. Triestu’. W tymże znaczeniu również w Meto- chii пштина (RSMet). W GZS „opština to lice moralno” (GZS § 36) oraz „Opština jedna smatra se u prizrenju privatnih prava kao jedno moralno lice, kome sva ona prava pripadaju, koja jedinstvenim licima” (GZS § 59). W Czarnogórze każde miasto było gminą: „Свака је варош у Црној Гори једна општина” (Ustawa o ustroju gmin miejskich 1903, CZ: II)7. Odpowiednikiem gminy kontynentalnej na wybrzeżu adriatyckim była gmina miejska, комýна ‘w średniowieczu to gród jako centrum ekonomiczne wyposa- żone w lokalną autonomię, samorząd’, ‘terytorialna jednostka administracyjno- -polityczna (zwykle niewielka, na przykład miasto z okolicznymi osiedlami lub grupa kilku wsi), która w różnym czasie w różnych państwach posiadała większą lub mniejszą autonomię i samorząd (najczęściej o charakterze administracyjnym), gmina; władza gminy, zarząd; budynek, w którym się znajduje’, ‘autonomiczna jednostka administracyjno-terytorialna, wspólnota typu miejskiego lub wiejskiego’ oraz ‘wspólnota ludzi, których połączyła praca, zainteresowania itp.’, ‘wspól- ny majątek, fundusz’, ‘podstawowa społeczno-ekonomiczna i społeczno-polityczna jednostka w komunistycznej Jugosławii oparta na władzy i samorządności 8 klasy robotniczej; gmina’, ‘ruch komunistyczny’ (RMS; RSAN) . Wyraz комμнь ‘commune, općina’ i w Dubrowniku ‘aerarium’ (RiKSS), w Chorwacji poświad- czony jest od XIII wieku (1275), a w Serbii od XIV wieku (z 1368 roku: поисках котμнь дμбровьчки како да смь qдинь брать wдь комμна дμбровчькога). W średniowieczu wyraz dotyczył gmin miejskich na wybrzeżu adriatyckim, w Czarnogórze i Dalmacji – tak zwanych komun. Stąd też poświadczenia moż- na odnaleźć w słownikach gwarowych czarnogórskiego wybrzeża: komun, komun(a) ‘gmina’ (RomanJBK), komuna (RomanBP; RomanSBK) i komunela ‘wspólnota’ (RomanJBK), a także w tym samym znaczeniu w innych gwarach (na przykład w gwarze Uskoków, Vasojeviciów i w Nikšiciu).

7 Sporo informacji o organizacji gmin w XIX w. zamieszcza w swoim Zborniku V. Bogišić. W Czarnogórze „sve one poslove, koje u drugim zemljama ima uža ili šira teritorijalna općina, ovgje se obično bave njima bratstvo i pleme. Seoska mjesna općina nije organisana, i ako dosta puta seljani jednoga sela, pa i ne pripadali svi jednome bratstvu, imaju općih interesa, n.pr. očistiti kakvu seosku vodu, načiniti put kroza selo itd. Samo u takim odnošajima pojedine familije dolaze u doticaj sa tom abstraktnom seoskom općinom, koja kad treba sastavi se iz domaćina svijeh kuća toga sela, te što oni u takim poslima riješe, obvezuje svekolike familije toga sela” (Bogišić 1999: 478). W Serbii, w mie- ście Zemun „općina je ustrojena po vojničkoj uredbi kao i po cijeloj krajini, i uprava je birokratička jako usmjerena bez svakoga traga apsolutizma. O stvarima općinskim vijećaju zastupnici općine”. Gminą kieruje „gradski magistrat: načelnik grada sa upraviteljem i savjetnicima. Ima ih: 1. načelnik grada, c. kr. major ili četnik; 2. tri sudca, auditori, dva kapetana ili satnika i jedan nadporučnik; 3. pravitelj (Verwalter) i njegov adjunkt; 4. policajni komisar sa dva adjunkta i jednim savjetnikom, dva kanceliste i više pisara, stražmeštar i 10 gradskih pandura” (Bogišić 1999: 485–486). 8 Zapożyczenie z łac. communis ‘wspólny, ogólny’, na wybrzeżu z wł. comune, la comune ‘gmina; osiedle; wspólnota’; forma komunela pochodzi z wł. comunella ‘umowa’. Por. niem. Kommune ‘gmina’.

28 Poświadczony jest także wyraz комунтāд oraz комунтāда i комунитáдa, комунтāта i комунитáта ‘terytorialna jednostka administracyjno-polityczna (niewielka, zwykle obejmująca miasto z okolicznymi osiedlami lub kilka wsi), która w różnym czasie w różnych państwach ma większą lub mniejszą autonomię i samorząd (najczęściej o charakterze administracyjnym), gmina; władza gminy, zarząd; budynek, w którym się znajduje’ (RSAN), a także комунитада ‘władza gminna w Boce Kotorskiej, urząd gminny’ (RMS)9. Wyraz komunitad poświad- czony jest od XV wieku na wybrzeżu adriatyckim, a w XIX wieku w słowniku Vuka z terenu plemienia Paštroviciów комунтāд ‘dei Gemeinde, communitas, cf. општина’. Współcześnie notowany jest w słownikach romanizmów komunitad ‘gmina’ (RomanBP; RomanSBK), na przykład: Komunitad je brojila dvana- jest plemića i kneza, a posljednji je bio Stevan Štiljanović. W swych zapiskach o Czarnogórze i Boce Kotorskiej Karadžić pisał o kotor- skim komunitadzie (komunitada, komunitat) w czasie panowania weneckiego jako o autonomicznej gminie pełniącej rolę instytucji sądowej, w której skład wchodziło 6 osób (kapetan, 4 sędziów i pisarz) wybieranych przez gminę na roczne kadencje. Do ich zadań należało sądzenie w sprawach cywilnych. Urząd ten istniał w Boce Kotorskiej – w miastach Herceg Novi, Risan, Perast, Prčanj i Grbalj (Караџић 1922: 10; Bogićević 2010: 246). W XIX wieku pojawił się także комунтēт ‘gmina miejska połączona z ad- ministracją wojskową, istniejąca na terenie i w czasie istnienia Pogranicza Woj- skowego’ (RSAN) i комунитетъ ‘војничка општина’ (1851) (PosrbOV). W znaczeniu dawnych jednostek administracyjnych, a współcześnie jako ogólne określenie terytorium, okręgu i osiedla, poświadczone są wyrazy naselje, predeo, hora oraz načelstvo. Pierwszy z nich, нáсēље i нáсеље, oraz нáселште to ‘obszar zamieszkały przez grupę rodzin, miejsce, gdzie przebywa duża grupa mieszkańców (miasto, wieś, osiedle itp.); osiedle, osada, kolonia’ i ‘poczęstunek, przyjęcie, które gospodarz przygotowuje z okazji wprowadzenia się do nowego domu’ (RMS; RSAN)10. Wyraz notowany jest od XIII wieku, w słowniku Da- ničicia насел¾ни¾ ‘colonia’, ‘naseobina’: сь вьсэми людьми и населени сел тэхь (MS: 63), a także w słownikach współczesnych: нáсēље ‘Wohnungsort, habitatio’ oraz ‘част што даје домаћин (по обичају), кад се пресели у нову кућу’ (SR; LKačer). Kolejnym wyrazem jest прèдео i прéдео ‘określona część ziemi, okolica, kraj, obszar’, ‘pejzaż’, ‘część ciała, w której znajduje się dany organ’, ﬁ g. ‘okręg, obszar’ (RMS)11, w dokumentach średniowiecznych będący określeniem okręgów, na jakie było podzielone państwo serbskie (= oblast, zemlja). Wyraz poświad-

9 Wyrazy komunitad oraz komunitada przejęte zostały z wł. comunitá, wł. przest. comunitade ‘wspólnota, gmina, paraﬁ a’ lub bezpośrednio z łac. commūnītas ‘wspólnota’. 10 Derywaty utworzone od czas. naseliti ‘osiedlić, zasiedlić’ (*sedliti ‘osadzać na stały pobyt we wsi, w osadzie, osiedlać’ < *sedlo ‘wieś’): nom. act. -je oraz z końcówką -ište. 11 Psł. *perdělъ ‘to, co jest podzielone, rozdzielone’ > ‘przegroda, miedza’ > ‘region, terytorium’ (*perděliti ‘rozdzielić’, dělъ ‘część’) i w scs. prědělъ ‘ﬁ nis, terminus, paroecia’.

29 czony jest w słowniku Daničicia прэдэль ‘ﬁ nis’ i ‘regio’: μ пределихь кнезьства ихь да не пакостимо (MS: 31), w Dečanskich hrisovuljach прэдэль ‘greckie i bułgarskie predele (= ziemie)’ oraz w przekładach dokumentów bizantyjskich: прэдэль ‘okręg, region’ (ZZ: 6, 54, 65) i прэдэль ‘gr. όρος, όριον’ (SMV). Jeszcze w XVIII wieku wyraz używany był jako słowiański odpowiednik różnych jednostek tureckich, na przykład w słowniku Mihajlovicia предѣлъ to ‘департман; русаг; вилает; ландшафт; мемлећет; нахија’ (1792) i ‘terminus, граница, међа’ (1767) oraz предѣлъ ‘окружије, нахија’ (1837) (PosrbOV). W dokumentach dotyczących administracji Kościoła serbskiego używany był wymiennie z wyrazami episkopija i oblast (por. scs. prědělъ). Grecyzm хора ‘regio, zemlja, kraj’12 jest poświadczony od końca XII wieku, na przykład w słowniku Daničicia хора ‘χώρα, regio’: хwрэ всеи дôбровнишстэи i пw всеи хwрэ царьства ми (MS: 2), a także w innych tekstach, gdzie zawsze jest przeciwstawiony grodowi. W tekstach bizantyjskich to grecki synonim słowiań- skich zemlja, oblast obecny w okręgach postbizantyjskich. W povelji króla Mi- lutina monasterowi Sv. Đorđa Gorga (1300) użyty jest jako odpowiednik okręgu oblast skopska: вь кои любо хори скопьскои, или w прэдэлэхь скопьскихь, a więc okręg wokół Skopja podzielony był na małe jednostki wokół wsi, które nosiły nazwę hora (LeksSSV: 776). Ostatnim spośród tych wyrazów jest poświadczone od XIV wieku начельство ‘imperium’, ‘vlast, oblast, poglavarstvo’ (RiKSS): начелство игuмена Герьваса (MS: 125). W XVIII i XIX wieku pojawiła się podobna forma нáчелнштво oraz powstałe pod wpływem ruskosłowiańskim нáчалнштво, нáчалнчество i нáчелнчество ‘jednostka administracyjna, instytucja lub władza, na której czele stoi naczelnik’, ‘organ władzy, kierowany zwykle przez naczelnika’ i ‘pozycja i tytuł naczelnika’ (RMS; RSAN)13. Spośród okręgów większych, odpowiedników województw i okręgów auto- nomicznych można wyróżnić zarówno wyrazy obecnie przestarzałe, historyczne, jak i współcześnie ciągle używane. Do grupy terminów historycznych wywo- dzących się z greckiego podziału administracyjnego należy архòнтија ‘okręg, region, prowincja znajdująca się pod władzą archonta’ (RSAN)14, grecki okręg posiadający samorząd i zarządzany przez archonta. Według podziału przyjętego przez Konstantyna Porﬁ rogenetę na podstawie ich znaczenia, wielkości oraz stopnia rozwoju państwowości do grupy a. z władzą dziedziczną należały we wczesnym średniowieczu Travunija i Zahumlje (Благојевић, Медаковић 2000: 36). Na początku XV wieku, w związku z reorganizacją państwa pojawiła się nowa jednostka podziału terytorialnego nazwana влст. Współcześnie wyraz ten

12 Z gr. χώρα ‘przestrzeń, miejsce; wieś, region, kraj; pole, niwa’. 13 Derywat načelništvo utworzono za pomocą suf. -ištvo od serb. wyrazu načelnik. Formy načal- nik, načalništvo, načalničestvo pochodzą z ruskosłowiańskiego/rosyjskiego, a načelničestvo to forma hybrydyczna – zserbizowany temat i końcówka rosyjska. 14 Zapożyczenie z gr. αρχωντία (derywat utworzony od gr. άρχων ‘członek najwyższej władzy’).

30 jest deﬁ niowany jako abstraktum ‘prawo i moc podporządkowywania kogoś lub czegoś swojej woli, władza’, ‘starszeństwo, autorytet’, ‘moc panowania’, ‘prawo do czegoś, upoważnienie’, ‘posiadanie, prawo do dysponowania; władanie’, ‘kierowanie sprawami publicznymi’, ‘rządy, władza, panowanie’, ‘wyższość, dominacja’, ‘wykonawca, organ władzy publicznej’ oraz reg. ‘siła, moc’ (RMS; 15 RSAN; RJAZ) . Wyraz poświadczony jest w XIII i XIV wieku, власть ‘potestas, władza’ oraz ‘prowincja, jednostka terytorialna w średniowiecznym państwie serbskim’(RiKSS). Pojawia się w serbskich tłumaczeniach bizantyjskich aktów prawnych w pierwotnym, abstrakcyjnym znaczeniu власть ‘gr. χυρος, εξουσία’ (SMV) lub ‘władza, moc’ (ZZ). W artykule 30 Kodeksu Dušana власть również oznacza ‘władzę’. Podobne znaczenia abstrakcyjne poświadczone są w słowni- kach leksyki XVIII- i XIX-wiecznej, aktach prawnych, a także w słownikach gwarowych (na przykład влс (RSMet)). Vlast (pl. vlasti) jako nazwa jednostki administracyjnej na początku XV wieku oznaczała

(…) нове војно-територијалне јединице које уводи деспот Стефан Лазаревић у оквиру реформе локалне државне управе. Реорганизација је спроведена у наследним земљама Лазаревића, тј. на територији под непосредном влашћу деспота Стефана. Земља је подељена на власти на челу са војводама у чијим рукама се нашла обједињена војна, управна и судска власт (LeksSSV: 92).

Pierwsze informacje o reformie pochodzą z lat 1410–1412. W Zakoniku despoty Stefana pojawia się informacja o wojewodzie Novego Brda, który w wyniku reformy zastąpił kefaliję – naczelnika miejskiego. Pojawiają się także poświadcze- nia wyrazu vlast w Ostrovicy, może i w Srebrenicy. Od 1423 roku system vlasti rozciągnięty został również na tereny Zety pod władzą dynastii Balšiciów (Динић 1968: 242). W czasach despoty Đurđa Brankovicia reorganizacja była kontynuo- wana, pojawiały się nowe vlasti, a z okresu jego panowania pochodzą najstarsze świadectwa istnienia terminu vlast w znaczeniu ‘jednostka terytorialna’. W dwóch dokumentach potwierdzających dożywotnie prawo do ziemi čelnika Radiča po- jawiają się zapisy u Некuдімскои власти i u крuшевьчкои власти (ZS: 333, 336 z lat 1429–1430). Najwięcej informacji pochodzi jednak z lat 1457–1458. W povelji bośniackiego króla Stefana Tomaša do serbskiego wielkiego logotety Stefana Rotkovicia z 14 października 1458 roku, pojawia się obszerna lista vlasti w Despotowinie, z których większość nosiła nazwy od głównych miast- -grodów – siedzib wojewodów (Kruševac, Golubac, Novo Brdo, Srebrenica i in.) (LeksSSV: 92).

15 Deverb. i abstr. wtórnie skonkretyzowane *volstь (< *vold-tь) utworzone od psł. *voldati i vol- deti < * volsti, scs. vlasti, vlad, pierwotnie w znaczeniu ‘panowanie, władza; własność, posiadłość’ > ‘władza nad okręgiem, nad ziemią’ > ‘to, czym się włada, co jest we władaniu, posiadłość lub obszar, nad którym sprawuje się władzę’ > ‘okręg administracyjny’.

31 Powyższa zmiana organizacji państwa miała charakter przede wszystkim wojskowy, a jej głównym celem było wzmocnienie państwa w okresie ciągłego zagrożenia przez państwa sąsiednie, szczególnie imperium ottomańskie. Potwier- dzeniem militarnego charakteru reformy było mianowanie dowódców wojskowych – wojewodów, którzy zamieniali naczelników cywilnych. Pokrewnym wyrazem jest блāст ‘terytorium, teren, obszar obejmujący dużą powierzchnię i stanowiący całość w sensie ukształtowania terenu, klimatu, hy- drografi i, fl ory i innych elementów fi zyczno-geografi cznych’, ‘duża jednostka administracyjno-terytorialna i gospodarczo-polityczna, okręg, rejon, obwód’, ‘mniejszy lub większy obszar, terytorium zamieszkałe przez ludzi spokrewnionych z sobą, tej samej narodowości, religii, mówiących tym samym językiem itp., obszar, strefa’, ‘centrum administracyjne, władza, kierownictwo, urząd; siła, moc’, ‘obszar, dziedzina nauki’ (RMS; RSAN)16. Wyraz poświadczony jest na początku XIII wieku w dwóch znaczeniach: abstrakcyjnym область ‘potestas’: да не има области на ним (MS: 10) i konkretnym ‘provincia’: да си ходе кμпьци по моq wбласти свободьно (MS: 41). W serbskim przekładzie Syntagmatu область (под областию) był odpowiednikiem gr. υπεξούσιος, a w Zemljoradničkim zakonie wбласть to ‘prawo, moc, władza’ (ZZ: 7, 19, 30). Wyraz poświadczony jest w słownikach XVIII- i XIX-wiecznych. Pierwotne, abstrakcyjne znaczenie wyrazu oblast to ‘moc, władza, potestas’, a także ‘władza, panowanie nad czymś lub kimś’, na przykład ob(v)last nad pań- stwem. Z tego ostatniego rozwinęło się znaczenie administracyjne, potwierdzone w źródłach średniowiecznych: ‘terytorium pod czyjąś władzą lub administracją’. O niektórych żupach mówiono, że są ofi arowane pod oblast sije crkve, to znaczy oddane pod władzę Kościoła. W żywotach świętych jest mowa o miastach, które mają swoje oblasti, czyli osady leżące wokół miasta i będące pod ich władzą i zarządem. Król Stefan Nemanjić w Żywocie św. Sawy wymienia oblast niševską i prizrenską, a Milutin mówi o oblasti strumskiej (MS: 74), używając czasem wymiennie terminu zemlja (zemlja Zetska, zemlja Gacka, zemlja Strumska) (Новаковић 2002: 11). W znaczeniu geografi cznym wyraz oznacza przestrzeń, terytorium. Miejskie oblasti mają znaczenie geografi czne, określając jakąś przestrzeń wokół miasta (jest to znaczenie sekundarne w stosunku do znaczenia administracyjnego). Po- jedyncze części państwa – zemlje – dzieliły się na gradske oblasti, czyli żupy (Новаковић 2002: 10). Było to także określenie większej jednostki królestwa, odpowiednik bizantyjskiego thematu. Oblast w terminologii politycznej oznacza władzę polityczną nad państwem, terytorium, ludźmi, na przykład władza króla nad terytorium swojego królestwa i wszystkimi poddanymi na nim mieszkającymi. Tytuł oblasni gospodar dotyczy panów ziemi, którzy podkreślali swoją władzę (oblast) nad jakimś teryto-

16 Psł. *ob(v)olstь ‘władza, panowanie, zwierzchność; terytorium pod jednym władcą’ to derywat od czas. *ob(v)olsti ‘opanować, zapanować’ (ob- ‘o, wokół’ i *volsti ‘panować’).

32 rium. Vuk Branković, pisząc w 1392 roku расписахь землю всу, колико ¾сть вь wбласти мо¾и, miał na myśli znajdujące się pod jego władzą okręgi. Do koń- ca średniowiecza termin oznaczał czyjąś władzę, stan posiadania nad pewnymi osiedlami, terenami lub ludźmi (LeksSSV: 457). W XIX wieku oblast to nazwa jednostki administracyjno-terytorialnej w Serbii, większej od nahii i paralelnej do powstańczych jednostek wojskowo- -obronnych, które zostały wprowadzone po 1811 roku przez księcia Miloša Ob- renovicia. Były to odpowiedniki okręgu, obwodu lub rejonu. W XIX-wiecznej Czarnogórze oblast to również nazwa jednostki administracji terytorialnej. Czar- nogóra dzieliła się na kilka oblasti (Katunsko-Riječka, Zetsko-Brdska, Nikšićka, Moračko-Vasojevićka i Primorsko-Crmnička), te zaś na kapetanije/kapetanstva (UKCG: 37, Ustawa o ustroju MSW i podziale administracyjnym Czarnogóry, 8/21.04.1903, CZ: II). Jako jednostka administracyjna, samorządowa, oblast zo- stała wprowadzona już w 1902 roku w wyniku tak zwanych nikoljdanskich reform (Ustawa o organizacji sądów z 1902 r.; Bogićević 2010: 362). W 1913 roku, po zakończeniu wojen bałkańskich, przyłączono dodatkowe cztery oblasti (Peć, Berane, Bijelo Polje i Pljevlja) (Ustawa o podziale administracyjnym Księstwa Czarnogóry, 1910, CZ: IV; Bogićević 2010: 362). O wyrazie oblast w znaczeniu religijnym (kościelnym) Blagojević pisał:

Владари из династије Немањића имали су област у целој држави, па се због тога помињала краљева или царева област. Српској цркви као установи припадала је духовна област над свим верницима. Напоредо и истовремено постојале су облас ти: митрополија, епископија, цркава, манастира, игумана, протопопова, појединих градова, судија, кефалија и свих других представника световне и духовне власти (Благојевић 2004: 328).

W Nomokanonie św. Sawy oraz pismach Teodosija wymiennie z episkopija uży- wa się terminów oblast, predeo (LeksSSV: 182). Kolejnym określeniem dużych jednostek terytorialnych, które pojawiło się w XIV wieku, jest крг oraz (późniejsze) òкржје, кржје ‘duża jednostka administracyjna, część terytorium państwa’, ‘większa wojskowa jednostka administracyjna’, ‘powierzchnia w formie okręgu; okrąg’, ‘okrągły przedmiot’ (RMS; RSAN)17. W znaczeniu administracyjnym wyraz poświadczony jest od XIV wieku, na przykład w słowniku Daničicia окрuгь ‘regio’: по селэхь архаггеловэхь и окрuзэхь (Glasnik XV: 308), a w słowniku RJAZ z uwagą, że „U Srbiji se službe- no takav dio zemlje već odavno zove okrug (a okruzi se dijele na srezove); u vrijeme turske vlade zvalo se to nahija. Uzeta je ruska riječ istoga značeńa округъ”. Wyraz okružje, który od XIX wieku pojawia się jako odpowiednik terminu administracyjnego okrug w Serbii, zanotowany jest w słowniku w formie окружiе

17 Psł. *ok(b)rǫgъ ‘linia kształtu kolistego, obwód, okręg; przestrzeń zamknięta linią kolistą’ (*psł. krǫgъ ‘koło, krąg’ i -ob- ‘o, wokół’). Formy XIX-wieczne – okrug i okružje w znaczeniu ‘okręg administracyjny’ – zostały zapożyczone z ros. округ i окружие ‘ts’.

33 ‘кантон, дистрикт, вармеђа, нахија; ревир’ (PosrbOV 1828) i окружје ‘Distrikt, Kreis’ (Popović). W Serbii okresu powstańczego, w 1807 roku został wprowadzony nowy po- dział administracyjny na 12 okręgów (nazywanych rosyjską formą okružije). Po wyzwoleniu w 1834 roku (1838) dawna nahija została zastąpiona przez nową jed- nostkę terytorialną zwaną okružje (okrug), a na jej czele stanął načelnik. Była to również nazwa polityczno-administracyjnej jednostki utworzonej na większych powierzchniach i obejmującej kilka srezów. Na podstawie konstytucji z 1903 roku, okrugi istniały w Serbii i utrzymały się do 1923 roku. Były to największe jednostki administracyjne posiadające własne organy zarządcze (okružne skupštine i okružni odbori), a także autonomię w zakresie określonych spraw oświatowych, ekonomicznych, transportowych, sanitarnych i ﬁ nansowych. Szczególnego rodzaju jednostkami administracyjnymi były okręgi pograniczne, dysponujące zazwyczaj specjalnymi prawami i pełniące przede wszystkim funkcję obronną państw. W imperium rzymskim granice nazywano najpierw gockim mianem marka, zastąpionym później w Niemczech wyrazem Mark, a u Francuzów marche. Od tego wziął nazwę i szlachcic żyjący na granicy – markiz. Rzymskiemu terrae limitaneae vel castellorum odpowiadały starosłowiań- skie terminy krajište, krajina i granica, które oznaczały ziemie na pograniczu (wzdłuż granic), zarządzane przez wysokich dostojników państwowych (księcia, bana, wojewodę) i cieszące się szczególnym statusem administracyjnym. W śred- niowiecznym państwie serbskim granica była główną oznaką państwowości, atrybutem niezależności państwowej. Fizycznie zaś był to pas nadgraniczny, niestałe terytorium graniczne, na którym (na jakiś czas) ustabilizowała się granica pań- stwa, i wzdłuż którego w ramach systemu obrony wznoszono umocnienia, straż- nice, twierdze. W celu lepszej organizacji obrony granic pogranicze wyposażono w zestaw określonych zadań i obowiązków, których koordynacją zajmował się stojący na czele administracji lokalnej szlachcic krajišnik. Do jego obowiązków należało utrzymywanie stałego i gotowego do użycia oddziału wojskowego oraz obrona państwa przed nieprzyjaciółmi i rozbójnikami (por. art. 49 KD). Okręgi pograniczne rządzone przez szlachciców kresowych nosiły nazwę крјште i крàјште (RSAN; RJAZ; Bogićević 2010: 253)18. Wyraz notowany jest już w XIV wieku, między innymi w Kodeksie Dušana: по жупахь и по краищехь (KD: 43) oraz w słowniku Daničicia краиште ‘conﬁ nium’. W celu zapewnienia lepszej ochrony granic w Serbii były organizowane wojskowo-terytorialne jednostki z siedzibą w grodach (na przykład Vranjsko kra- jište miało centrum w Vranju, Petrusko zaś najpierw w Petrusie), w skład których wchodziło nawet do 100 wsi. Mieszkańcy krajišta byli zobowiązani do służby wojskowej i obrony państwa. W czasach świetności średniowiecznego państwa

18 Derywat utworzony od wyrazu kraj ‘brzeg, kraj, koniec, granica’ za pomocą suf. -ište. W gwarze Crnej Travy poświadczone są formy краште ‘ивица, обод’ i крàјиште ‘крај неке површине, забачени део’ (RCrnotr).

34 serbskiego kresy były miejscem demograﬁ cznie i przemysłowo najszybciej się rozwijającym. Cieszyły się specjalnym statusem i organizacją zbliżoną do podobnych jednostek w Bizancjum. W hrisovulji księcia Lazara dla monasteru Ra- vanica z 1381 roku wspomniane jest krajište jako pograniczna żupa, region pograniczny, gdzie władzę sprawowali krajišnicy. W artykule 145 Kodeksu Dušana wymienione są wśród innych regionów: по вьсэхь земляхь и по градовэхь и по жuпахь и по краиштехь гuсара и тата да нqсть. Wraz z powolnym upadkiem w XIV i XV wieku państwa serbskiego i napo- rem Turków kresy zaczęły się wyludniać i podupadać, a w okresie Despotowiny w wyniku reformy Stefana Lazarevicia przekształcone zostały w tak zwane vlasti.

У организационом погледу и улози временом дошло до изједначавања крајишта и власти. Одбрамбени карактер и једне и друге војно-територијалне јединице довољно је видљив (Благојевић 1989: 45).

Przykładem tego może być wspomniane już w 1427 roku Petrusko krajište, które 20 lat później występuje jako Petruska vlast. W XV wieku nie tylko znajdujące się na granicy z imperium ottomańskim, Węgrami oraz Bośnią ziemie nazywano krajištami. Ówcześni, mimo ich zupeł- nie innej organizacji i znacznie większego terytorium, tym samym terminem określali tureckie pograniczne sandžaki zorganizowane na ziemiach serbskich (LeksSSV: 320). W nowszych czasach w tym samym znaczeniu zaczęto używać także wyrazu крјина ‘okręg pograniczny państwa, w którym zostały rozmieszczone wojskowe oddziały obrony kraju, granica, pogranicze’ (RMS; RSAN)19. Wyraz ten najwcześniej jest poświadczony jako toponim Krajina, краина ‘region między Jeziorem Szkoderskim a morzem’ (występuje w zabytkach łacińskich), a także w znaczeniu ogólnym ‘regio ﬁ nitima’ (дwŸе везирь подь Белиградь, а христіани, що біахu по wнои краини, дадwше се бегствu). W RJAZ poświadczony jest od XVI wieku z Chorwacji i w XVII wieku z Serbii w znaczeniu współczesnym ‘dio koji državi je na granici, te su obično u ńemu namješteni vojnici ili je sam narod oružan da brani granicu, granica’ oraz ‘regio, provincia; država, dio drža- ve (pokrajina)’. W słownikach (SR; Popović, Njegoš, PosrbOV) obok ogólnego znaczenia wyrazu крјина ‘die Grenze, ﬁ nes, међа’ i ‘der Krieg, bellum, рат’ wymienione są toponimy: Krajina Negotinska (okręg między Timokiem, Duna- jem, Ključem i górami Porečkimi), Krajina w Bośni na granicy z Chorwacją oraz w Boce – Novska Krajina.

19 Pokrewny wyraz пòкрајина ‘wielka jednostka terytorialna państwa oddalona od stolicy, prowincja, okręg’, ‘ojczyzna, kraj rodzinny’ i reg. ‘okolica, kraj, obszar’ (RMS) poświadczony jest od XVI w., od XVII w. w znaczeniu ‘kresy, pogranicze’, a od XIX w. jako ‘prowincja (przeciwstawiona stolicy)’. W słowniku Vuka i Popovicia пòкрајина ‘крајина, међа’ i ‘војска, момчад’. Psł. *krajina ‘skraj, brzeg, kraniec, granica czegoś’ > ‘pas ziemi leżący na krańcu czegoś, na granicy, kresy, okolica, kraina’ powstała od wyrazu *krajь ‘brzeg, krawędź, kraj; granica, pas ziemi na granicy’ (od psł. *krojiti ‘powodować rozdzielenie; oddzielać, rozszczepiać, odcinać, kroić’) z suf. -ina.

35 Choć wyraz w znaczeniu ogólnym ‘okręg graniczny, pogranicze’ pierwszy raz poświadczony był w późnym średniowieczu, to aż do XIX wieku rzadko był uży- wany. O częstszym używaniu starszego wyrazu krajište świadczy choćby sama nazwa mieszkańców północnej Bośni – Krajišnici, podczas gdy sam okręg dawniej zwany krajište nosi nazwę Krajina (Новаковић 2002: 173–174). Sam wyraz krajina obecny był u Serbów już w IX wieku, początkowo jako nazwa własna – imię syna trebinjskiego župana Veloja w pierwszej połowie IX wieku (najstarsza wzmianka tego imienia znajduje się u Konstantego Porﬁ rogenety). W znaczeniu określonego terytorium pierwszy raz pojawia się w Latopisie Popa Dukljanina i dotyczy przełomu X i XI wieku. Mowa w nim o dworze króla Vladi- mira i cerkwi św. Marii w Ostrosie znajdujących się w czarnogórskim południo- wym regionie Krajina, między górą Rumija a Jeziorem Szkoderskim. Obszar ten nazwę swą zawdzięcza przebiegającej w tym miejscu granicy pomiędzy Duklją a bizantyjskim thematem Dyrrachium (serbski Drač, albański Durrës). Drugi raz Zetska Krajina pojawia się w dokumentach z XV wieku (LeksSSV: 319). Na obszarze między Neretvą a Cetiną, w dawnym pogranicznym księstwie Neretljan (dawna Paganija), do XIV wieku będącym obiektem zainteresowania Chorwacji, Węgier i Bośni, stworzony został kolejny okręg o nazwie Krajina. Pierwsza wzmianka o nim pochodzi z 1185 roku (LeksSSV: 319). Kolejna Kra- jina jest poświadczona na przełomie wieków XIII i XIV i dotyczy terytorium Mačvy, ówcześnie znajdującej się pod panowaniem serbskiego króla Dragutina. W średniowiecznych dokumentach ukryta była pod łacińską nazwą Marcia: vide- licit Bosnam, Maciam et Marciam (LeksSSV: 319). Dwa pozostałe regiony noszą- ce nazwę Krajina zanotował dopiero Vuk. Ostatni region, który nazwano Vojna Krajina (Vojna Granica, Pogranicze Wojskowe) formował się od XV wieku na terenie Chorwacji jako system obrony przed państwem tureckim. Funkcjonował od połowy XVI wieku, kiedy osiągnął stan pełnej gotowości, aż do XIX wieku. Był to graniczny, wojskowo-obronny obszar monarchii habsburskiej zorganizowany jako autonomiczne okręgi graniczne na terenie Chorwacji i Slawonii (Primorska Krajina, Hrvatska Krajina i Slavonska Krajina), które zostały wyłączone spod administracji cywilnej i podporządkowa- ne władzom wojskowym w Grazu, potem w Wiedniu. Utrzymywany był małym kosztem, a zasiedlali go Słowianie, najczęściej ludność serbska (graničari, prze- siedleńcy i uciekinierzy – uskocy), która w zamian za służbę wojskową cieszyła się określonymi przywilejami, zwolnieniami podatkowymi i swobodami religijnymi (Felczak, Wasilewski 1985: 243). Ten austro-węgierski obronny region posiadający szczególny ustrój wojskowy i administracyjny znacznie częściej nazywany był Војна lub Војничка граница (RSAN). Wyraz грàница ‘okręg graniczny, strefa przygraniczna, krajina’, ‘obszar, terytorium w ogóle’ oraz ‘linia, która rozdziela dwa terytoria, dwa obszary (państw, okręgów, osiedli, majątków itp.), czasem w formie pasu ziemi, granica’, ‘kamień graniczny lub inny znak, którym oznacza się granicę’, ﬁ g. ‘koniec, za-

36 kończenie’20 – to także ostatnie z określeń terenów przygranicznych, które po- świadczone jest od XIV wieku (w RiKSS i DH граница ‘terminus’ z 1330 roku). W znaczeniu ogólnym ‘granica’ notowana jest także w słowniku Kurzbeka, Mi- hajlovicia, Vuka, Popovicia i w słownikach gwarowych. Jako pewnego typu jednostki podziału terytorialnego można także podać dwa terminy określające ‘miedzę, pas graniczny między dwoma okręgami, majątka- mi itp.’. Podstawowym słowiańskim określeniem jest wyraz мèђа (RSAN)21 po- świadczony od XIII wieku, na przykład w słowniku Daničicia межда, меŸа, мега, мегя, меа ‘terminus’, w Żywocie św. Simeona: Полога wба сь мегами своими, w Dečanskich hrisovuljach мегя i w przekładzie bizantyjskiego dokumentu Ze- mljoradnički zakon мегя i межда ‘miedza, granica między dwoma sąsiadującymi polami’. W średniowieczu było to określenie wszelkich granic (państwa, miasta, żupy, wsi, pastwiska, pola, majątku itp.). Wyraz poświadczony jest w słownikach XVIII- i XIX-wiecznych oraz w gwarach (na przykład w gwarze Crnej Travy међà ‘камен или други сигуран знак који одређује границе неког имања’, ‘гранична линија између два имања’ (RCrnotr)). Odpowiednikiem romańskim na wybrzeżu adriatyckim jest wyraz кòнфн, конфна, кỳфн ‘kraj, region, okręg; granica pomiędzy dwoma okręgami’ (RSAN)22, poświadczony od XV wieku (RJAZ). Na wybrzeżu czarnogórskim notowane są formy kufi n, kofi n (Ro- manBP), kufi n, kunfi n (RomanJBK), kuvin, konfi n (RomanSBK) i кóнфн, кóфн, кý(н)фн (RomGrecCG) oraz kofi n, kufi n ‘granica państwowa’, konfi n ‘miedza, granica’ i kunfi n ‘sąsiednie dobra, majątek’ i ‘linia graniczna’ (Bogiće- vić 2010). Jednostki terytorialne mające najwyższy stopień autonomii, w różnych okresach historycznych posiadające atrybuty państwowości (jako niezależne lub wasalne państwa) to między innymi knežina i kneževina, kraljevina i kraljestvo, carevina i carstvo, despotovina, banovina, hercegovina, vojvodina oraz čast. Jako pierwsze z określeń można przywołać wyraz кнéжевина i nowsze књáжевина, књéжевина ‘niewielkie państwo, którym dziedzicznie włada ksią- żę, księstwo’ i hist. ‘terytorium, okręg, kraj, którym rządzi knez’, oraz wyrazy w innym znaczeniu: кнèжина, књèжина, кнèжија ‘niewielka jednostka administracyjna, grupa wsi organizujących się w samorządy, na których czele stał wspólny knez (w Serbii w okresie tureckiego panowania)’, ‘wieś, w której mieszka knez’, ‘godność i władza kneza’ oraz ‘księstwo’. Oprócz wyżej wspomnianych form poświadczone są także кнежéвство i ruskosłowiańskie књáжевство,

20 Od psł. *granъ ‘ostra krawędź’ suf. -ica derywowano wyraz granica ‘linia graniczna oddzie- lająca jeden teren od drugiego’, który zapewne pierwotnie znaczył ‘krawędź czegoś, kres czegoś’. 21 Psł. *meďa ‘terminus, limes, miedza, granica’ to urzeczownikowiony rodzaj żeński przymiotnika *meďь (< *med--) w znaczeniu ‘położony w środku, środkowy’ (poświadczony w serb. i chorw. među ‘pomiędzy’). 22 Zapożyczenie z dialektu weneckiego conﬁ n lub wł. conﬁ ne ‘miedza, pas graniczny’ przym. łac. cōnfīnis ‘sąsiedni, bliski’.

37 књáжество ‘służba i godność księcia, jego władza’, ‘księstwo; okręg władzy kneza’ oraz кнéштво i књáштво ‘służba księcia, władza i godność’, coll. ‘ksią- żęta’ (RMS; RSAN)23. Terminy poświadczone są od XIII wieku, na przykład w słowniku Daniči- cia w formie кнежьство ‘dignitas et terra τού кнезь’ (кнеза, кои би биль вь кнежьство дюбровьчько, MS: 37) i кнезьство (1247). W XIII wieku poświadczony jest wyraz knežija na zachodzie i kneštvo ‘kneževa čast, oblast, služba’ (1247), ‘kneževa država, zemlja, kojom knez vlada, kneževina’ (1253). Od XVIII wieku istnieje poświadczenie wyrazu knežina ‘kneštvo’ i ‘kraj što shvaća ńekoliko sela, a nad ńim je knez ili oborknez, župa, pleme’, a od XIX wieku form kneževina i kneževstvo (utworzonych na wzór kraljevstva). W XIX wieku pojawiają się za- równo formy sztokawskie (кнежина (1839) (PosrbOV), кнèжина i кнéштво (SR), кнежевина, кнежина, кнештво (Popović) i кнéжевина, кнежèвина (Njegoš)), jak i ruskosłowiańskie (кнzжество, кнzженіе (Kurzbek: 196) i књá- жевство, књáжество (Njegoš)). W Czarnogórze poświadczona jest forma knjaževìna ‘kneževina, država čiji je poglavar knjaz’ (CrnogR) oraz knjaževstvo crnogorsko (Bogićević 2010: 239). W znaczeniu podstawowym wyraz kneštvo oznaczał średniowieczne księ- stwo, terytorium pod władzą księcia. Było to państwo, którego władca nosił tytuł księcia lub dzielnica państwa, nad którą władzę sprawował władca zwierzchni (senior – król, cesarz lub car). Specjalnym zaś rodzajem księstwa była tak zwana udeona kneževina, udeona knežina ‘księstwo udzielne’. To współczesny termin naukowy na określenie niewielkiego państwa, części większej całości, która obej- mowała jakiś region, okręg historyczny, i którym władali bracia władców, ich małżonkowie lub bliscy krewni. W średniowieczu na określenie takiej jednostki używano terminów kneštvo oraz čest, čest otačastva24, zemlja. Ich status wynikał z prawa władcy do swobodnego dysponowania swoimi ziemiami i oddawania ich, z zachowaniem władzy zwierzchniej, we władanie członkom najbliższej rodziny. Pierwsze informacje poświadczające istnienie takiego typu księstw pojawiają się w XII wieku w czasach rządów wielkich żupanów serbskich25. W okresie późniejszym w związku z tytułem kneza jako naczelnika lokalnego wykształcił się termin knežina (rzadko kneževina) oznaczający niewielką jednost- kę podziału administracyjnego. Przykładem takiej jednostki jest powstała w cza-

23 Derywaty utworzone zostały od serbskiej formy knez ‘książę; szlachcic średniowieczny; naczelnik wsi, nahii, plemienia’ lub ruskosłowiańskiej/rosyjskiej knjaz ‘książę, władca w XIX-wiecznej Serbii i Czarnogórze’. 24 Poświadczony od XII w. wyraz чст, чст (отачаства) ‘część’ (RMS) oznaczał średnio- wieczną nazwę części ojczyzny, księstwa udzielnego, którego współczesnym odpowiednikiem serbskim jest termin udeona kneževina. Była to część państwa, którą średniowieczni władcy oﬁ arowali członkom swojej najbliższej rodziny. 25 W XII w. w posiadaniu księcia Desy znajdowały się udeone knežiny – Zahumlje i Trebinje. Rastko Nemanjić około roku 1190 posiadał swoją čest otačastva – Hum (Hercegowinę), a jego brat, Vukan – Duklję i Travuniję.

38 sie panowania tureckiego plemenska knežina, oznaczająca nazwę starej instytucji administracyjnej w Czarnogórze, której nie tworzyła władza państwowa, ale któ- ra powstawała spontanicznie jako instytucja ludowa. Po zajęciu terenów słowiań- skich władza turecka przyjęła ten układ i za jego pośrednictwem aż do XIX wieku sprawowała kontrolę i władzę nad wsiami chrześcijańskimi. Względnie autonomiczne knežiny miały charakter wojskowo-demokratyczny, a dodatkowo na ich strukturę nałożył się turecki podział administracyjno-terytorialny na nahije. Czarnogóra była więc swego rodzaju federacją knežin (wspólnot terytorialnych), z których część przekształciła się potem w organizacje plemienne (Ђурђев 1974: 274, Вукосављевић 1957: 11–14). W dokumentach gminy Grbalj knežina (wł. contea, niem. Grafschaft) to określenie gminy nadmorskiej (Ровински 1998 II: 255). Terminu tego używano czasem jako synonimu opštiny. Podobnie sytuacja wyglądała w podziale administracyjnym Serbii okresu tureckiego. W tym czasie w Serbii knežina oznaczała administracyjno-terytorialną jednostkę tworzoną przez kilka gmin lub wsi. Na jej czele stał wybierany przez mieszkańców knez, uznawany przez władze tureckie i, w zależności od obszaru, dysponujący określonymi kompetencjami. Dwie lub kilka knežin pokrywało się ob- szarowo z tureckim kadilukiem lub nahiją. Serbski samorząd lokalny z końca XVIII wieku opierał się na podziale trójstopniowym: selo, knežina, nahija, a każda z tych jednostek miała swoje własne organy władzy (seoski knez, knežinski knez i oborknez oraz seoski zbor, knežinska skupština i nahijska skupština). Do ich kompetencji należało pobieranie podatków, utrzymanie dróg, cerkwi i monasterów, wybieranie naczelników (knezów) oraz rozwiązywanie wszelkiego rodzaju sporów między członkami wspólnoty. W XVIII wieku w 12 nahijach Paszałyku Belgradzkiego znajdowało się około 30 knežin, stopni pośrednich w tureckim systemie administracyjnym będących łącznikiem między ludnością słowiańską a władzą turecką26. Jako jednostki podziału terytorialnego knežiny istniały w Serbii jeszcze na po- czątku XIX wieku, w okresie obydwu powstań serbskich:

Кнежине су опет биле раздијељене на срезове, над којима су били ка- петани или велике буљукбаше. Првијех година владања Милоша Обреновића над кнежинама су били кнезови од прилике као и за владања Турскога (SR).

Dopiero wraz z zastąpieniem knezów przez kapetanów pod koniec władzy Mi- loša Obrenovicia dotychczasowe knežiny przekształcono w srezy (powiaty). W XIX wieku, gdy nastąpiły zmiany polityczne, do leksykonu serbskiego i czarnogórskiego powróciło dawne znaczenie wyrazu kneštvo ‘księstwo, większe terytorium rządzone przez księcia’. W 1830 roku na podstawie Hati- szerifu i beratu wydanego przez wezyra tureckiego Serbia otrzymała oﬁ cjalną nazwę Kneževina Srbija. Podobnie nazywana jest i w kolejnych dokumentach aż do IV Hatiszerifu z 1838 roku, który w Serbii opublikowano pod nazwą Ustav

26 „У Србији је од прије свака нахија била раздијељена на неколике кнежине, н. п. Мачва је била једна кнежина Шабачке нахије” (SR).

39 Knjažestva Srbije. Turcja ten tytuł przyjęła milczeniem, a ofi cjalnie pojawił się on w konstytucji z 1869 roku. Ofi cjalną nazwą pozostała forma ruskosłowiańska (rosyjska) Knjaževina (Knjažestvo), choć współcześnie używa się raczej nazwy Kneževina (Љушић 2001: 26–27). Księstwo Serbii istniało do 1882 roku, kiedy ogłoszono je królestwem. Knjaževina Crna Gora powstała w połowie XIX wieku, w momencie gdy Danilo Petrović ogłosił się władcą świeckim – knjazem. Forma Knjaževina po- jawiła się jedynie na okładce wydrukowanego egzemplarza OIZ CG (Луковић 2004а: 238). W dokumentach XIX-wiecznych poświadczone są inne formy: наследствено Књажество (Uchwała Senatu i Starszyzny o ogłoszeniu Czar- nogóry Księstwem i Danila Stankova Petrovicia knjazem, 7/19.03.1852, CZ: I), a w Konstytucji Czarnogóry: „Књажевина Црна Гора нашљедна је уставна монархија са народнијем представништвом” (art. 1 UKCG). Stopień wyżej w hierarchii organizacji i niezależności państwowej stała крáљевина, крàљевина, краљèвина ‘państwo, kraj na którego czele stoi król, królestwo’ oraz крáљевство, краљèвство ‘władza, godność, tytuł króla’ i ‘kró- lestwo’ (RMS; RSAN; RJAZ). Wyrazy poświadczone są od początku XIII wieku, w słowniku Daničicia крал¾вина ‘regnum’ oraz кральство, крал¾вьство, крал¾ство ‘regnum, власт’: егоже изволи кралевьство (MS: 14) i кралевьска дрьжава (w povelji Stefana Nemanjicia z około 1220 roku). W Dečanskich hrisovuljach po- świadczona jest forma кралqв’ство ‘królestwo serbskie’, a także w formie pluralis majestatis кралqв’ство ми. W znaczeniu ‘kraj, państwo’ najwcześniej poświad- czony jest wyraz kraljevstvo (XIV w.), a kraljevina od XV wieku. W gwarach poświadczone formy крáљство (RJug) i крàљство (RCrnotr) oraz kraljevina (Bogićević 2010: 253). Pierwsze serbskie królestwo Mihaila Vojislavljevicia powstało w Zecie w 1077 roku, następnie w Rašce i funkcjonowało od 1217 roku (tj. od daty koronacji Stefana Nemanjicia na króla) do 1346 roku (do daty koronacji Dušana na cara), a potem także od 1365 do 1371 roku. W Bośni powstanie królestwa ogłosił król Tvrtko Kotromanić w 1377 roku (istniało ono do 1463 roku). Kolejne królestwa Serbów i Czarnogórców powstały dopiero po wyzwoleniu, już w czasach nowożytnych. Kraljevina Srbija istniała od 1882 do 1918 roku, a Kraljevina Crna Gora w latach 1910–1918. Pod koniec I wojny światowej powstało pierwsze wspólne państwo Słowian południowych – Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, od 1929 roku przemianowane na Kraljevina Jugoslavije. Inną formą średniowiecznej organizacji państwowej jest цревина ‘pań- stwo, którym władał car lub cesarz, ziemia cara lub cesarza; carstwo, cesarstwo’, fi g. ‘miejsce lub okręg, który ma swego gospodarza, władcę’ i ‘danina płaco- na carowi lub cesarzowi, podatek lub danina państwowa, to, co się płaci wład- cy’, oraz црство ‘władza cara lub cesarza, godność cesarza’, ‘carstwo, cesarstwo’ i fi g. ‘okręg, terytorium, na którym ktoś lub coś panuje’ (RMS). Wyrazy carstvo, carьstvije poświadczone są od końca XII wieku w znaczeniach ‘vlast carska’, ‘država kojom vlada car’ oraz nowszych ‘vlast, koju ima državni go-

40 spodar koji se zove car razlikujući se tijem imenom od drugih’, ‘carstvo ne- besko’, ‘država u kojoj se gospodar zove car’, ‘ljudi koji žive u carstvu’. Młodsza forma carevina poświadczona jest dopiero od XVIII wieku. W povelji Stefana Nemanji z 1198 roku pojawia się царство ‘imperium, власт у свакој држави’: царьство своего wтьчьства wставивь (MS: 3), ‘у држави којом влада цар’, ‘мјесто самога такога владаоца или жене његове’: гwсте царьства ми (MS: 3) oraz ‘тако и за владаоца који се не зове цар’, ‘вријеме кад влада који цар или други владалaц’ i ‘држава’ (RiKSS). Jako określenie państwa serbskiego wyraz pojawia się wraz z ogłoszeniem przez cara Dušana powstania Carstwa Ser- bów i Greków w 1346 roku. Po carze Dušanie, w latach 1355–1371, na tronie zasiadał car Uroš, którego śmierć oznaczała upadek carstwa. W słownikach XVIII i XIX wieku poświadczone są obydwie formy: цревина ‘das Kaisergut, res imperatoris’, ‘das Kaiserland, Kaiserthum, imperium’, ‘што се цару плаћа, Steuer, tributum, cf. харач’ oraz црство ‘das Kaiserthum, Reich, imperium, царство’ (SR; Popović). W gwarach wojwodińskich pojawiają się formy цровина i цâрство (RSGV). Etymologicznie pokrewnymi, choć odnoszącymi się do nazw państw zachodnich, są wyrazy цсаревина i цсаровина oraz цсāрство i цсарство ‘cesarstwo’, a także nowsze ћсаревина, ћсарија, ћсāрство ‘kraj, którym rządzi 27 ćesar; cesarstwo’ (RMS) i Ÿесарьство ‘caesaris dignitas’ (RiKSS) . To wyrazy poświadczone od XV wieku przede wszystkim na zachodzie (cesarstvo – XV, ćesarstvo – XVI, cesarija – XVIII oraz ćesarevina i ćesarovina – XIX wieku). W XIX wieku w słowniku Mihajlovicia poświadczona jest forma цесарство (1804) (GzRSR), a w słowniku Vuka z Dubrownika i słowniku Popovicia ћсаревина, ћсаровина ‘der Kaiserland, terra Caesaris’, ‘das Kaisergut, res Caesaris’ i ћсāрство (w Dubrowniku) ‘царство’. Bogićević przytacza formę ćesarevina ‘cesarstwo Austrii’ (Bogićević 2010: 104). Na początku XV wieku w związku ze zmianami politycznymi wywołanymi podbojami tureckimi i zmianami granic państw serbskich, a także przyjęciem przez Stefana Lazarevicia bizantyjskiego tytułu despoty, powstała дспотовина (rzadko деспòтāт) ‘państwo, okręg, którym włada despota’ oraz ‘monaster, któ- ry został założony przez despotę, fundacja despoty’ (RMS)28. Wyraz despotstvo poświadczony jest od XVI wieku, na przykład w słowniku Daničicia деспотьство ‘δεσποτεία’, a despotovina od XIX wieku (RJAZ). W słowniku Vuka i Popo- vicia poświadczone są дспотовина, дспотство ‘despotatus’, ‘monasterium a despota’, a u Mihajlovicia деспотстсво ‘област под влашћу деспота’ (1827) (KK-ER) i деспотовина ‘војводство’ (1851) (PosrbOV).

27 Derywaty zostały utworzone za pomocą suf. -ina, -stvo i -ija od wyrazów ćesar ‘cesarz (głów- nie austriacki)’ i cesar ‘cesarz’, a także od form przymiotników dzierżawczych ćesarev-, cesarev-. 28 Wyraz деспòтија, деспòција to według RSAN ‘nieograniczona i autokratyczna władza’, ‘państwo autokratycznego władcy’. Wyraz despotija pochodzi z gr. δεσποτεία i δεσποσύνη ‘niczym nieograniczona władza’, a despotat utworzony został za pomocą suf. -at (analogicznie do dukat).

41 W średniowieczu na terenie współczesnej Bośni i Hercegowiny powstały dwa państwa, które swe nazwy zawdzięczają tytułom władców ogłaszających ich powstanie i nimi rządzących – banowi i hercogowi. Pierwszym z nich jest dość póź- no poświadczony wyraz бàновина i бáновина, który oznaczał ‘okręg, którym zarządza ban’, a potem także ‘administrację banowiny i budynek, w którym się ona znajdowała’, ‘kraj, państwo w ogóle; mieszkańców kraju lub okręgu’, oraz банство i банија ‘okręg bana’, ‘godność i tytuł bana’ (RMS; RSAN). Wyraz banovina poświadczony jest dopiero od XVII wieku, a banstvo i banija od XVIII wieku (бàновина ‘das Banthum, banatus’ i бáнство ‘Mürde des Ban, dignitas бан’ (SR; Popović), банија ‘Banat’ (Popović)). Banovina to zarówno średnio- wieczna, jak i współczesna nazwa jednostki administracyjno-terytorialnej, w któ- rej najwyższym przedstawicielem władzy był ban. Chorwacja, Slawonia i Dal- macja jako banoviny istniały do 1102 roku, a następnie po powstaniu Królestwa SHS. Bośnia od XII wieku aż do koronacji Tvrtka I w 1377 roku także rządzona była przez bana. Drugim z określeń państw jest pochodząca z XV wieku nazwa хèрцештво ‘władza hercoga’ i ‘okręg, którym rządzi hercog’ oraz Хèрцеговина ‘nazwa czę- ści republiki Bośnia i Hercegowina’ (RMS). W słowniku Daničicia херьцеговина poświadczona jest w znaczeniu ‘ducatus, држава херцега Стјепана’ i oznacza ziemie pod władzą Stjepana Vukčicia Kosačy. W 1448 roku przyjął on tytuł hercega i od tej chwili cały historyczny region Humu między Bośnią, Dalmacją, Ser- bią i Czarnogórą zaczęto nazywać Herceštvo od Svetog Save, potem Hercegovina (to średniowieczne państwo istniało do 1482 roku). Wyraz poświadczony jest w tym znaczeniu także w XVIII i XIX wieku, na przykład херцеговина (1793), херцоговина (1794), херцогсвто (1785) (GzRSR), херцегоство (Kurzbek: 262) i Хèрцеговина, Èрцеговина ‘die Herzegovina, Hercegovina, ducatus S. Sab- bae’ (SR). Należy wymienić także poświadczony już od XIV wieku, ale w znaczeniu jednostki administracyjnej mającej szeroką autonomię dopiero w XIX i XX wieku, wyraz вјводина i војвòдина ‘duży okręg administracyjny, którym rządził wojewoda (z władzą dziedziczną)’ oraz Вòјводина, Вјводина ‘status serbskiego okręgu na czele z wojewodą, który na mocy wydanego w 1848 roku Patentu Cesarskiego korzystał z określonej autonomii w ramach Austro-Węgier’, ‘okręg autonomiczny w Republice Serbii’. Inne poświadczone formy to вјводство i војвòдство, вјеводство ‘tytuł, stopień i godność wojewody, obowiązki wojewody’, ‘przywództwo, dowództwo’, ‘okręg pod dowództwem wojewody, województwo’, ‘formacja wojskowa w średniowiecznym państwie serbskim’, oraz Вјвoдство przest. ‘Wojwodina’ (RMS; RSAN)29. Jako okręg administra-

29 Derywaty abstrakcyjne utworzono od słowiańskiego tytułu vojvoda (lub starszej formy vojevoda) za pomocą suf. -ina, -stvo; vojvodstvo jako abstrakta derywowane od wyrazu vojvoda.

42 cyjny pod władzą wojewody wyrazy vojvodina i Vojvodina poświadczone są od XIX wieku, a vojvodovina, vojvodstvo od XVIII wieku30. Już w XIV wieku pojawia się wyraz во3водство w povelji cara Stefana Uroša z 1357 roku. W średniowieczu był to odpowiednik bizantyjskiego stratigiae, a także oddział wojskowy pod dowództwem wojewody. Jako nazwa odrębnej jednostki polityczno-administracyjnej – Srpska Vojvo- dina, którą od końca XVII wieku zamieszkiwali w większości Serbowie i Węgrzy (a od XVIII wieku także osiedlani tutaj Niemcy, Słowacy, Rusini, Rumuni, Chor- waci i inni), pojawiła się dopiero po oﬁ cjalnym jej ogłoszeniu na Zgromadze- niu Majowym w Sremskich Karłowicach w 1848 roku. Mimo niezależności od administracji węgierskiej pozostawała ona częścią Korony Węgier i składała się z czterech historycznych regionów: Sremu, Banatu, Bački i Baranji. W roku 1849 została oﬁ cjalnie uznana za część monarchii habsburskiej pod nazwą Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat (Wojwodschaft Serbien und Tamisch Banat), a w jej skład weszły Banat, Bačka i Srem. W XVIII wieku pojawiła się słowiańsko-turecka hybryda językowa војводàлук i војводлук, војвòдлук ‘okręg pod panowaniem wojewody’ (RMS; RSAN), która w czasach tureckich oznaczała także okręg wojskowo- -administracyjny, vilajet, którym rządził wojewoda (subaša), a potem część vilajetu, nahii lub jakiekolwiek większe miasto pod władzą wojewody. Łacińskim odpowiednikiem województwa, wyrazem, który w tym znaczeniu poświadczony jest od XVIII wieku jest дỳкат ‘okręg, którym włada wojewoda (duka)’ oraz ‘nazwa pieniądza, dukat’ (RSAN)31. W znaczeniu ‘nazwa pieniądza’ wyraz pojawia się już w XIV wieku, na przykład w słowniku Daničicia, дuкать, дμкать ‘ducatus’ (MS: 232 z 1398 r.). W znaczeniu ‘terytorium władzy wojewody, województwo’ wyraz jest poświadczony w słowniku Mihajlovicia: дукат ‘војводство, територија у надлештву војводе или херцога’ (1794) (GzRSR). Z tego samego okresu poświadczony jest także архидукат ‘arcywojewództwo’ (1793) (GzRSR).

30 Przykłady poświadczeń wyrazu w XIX i XX w.: воеводство (KurzbekLeks: 18), войводство ‘деспотовина’ (1844) (PosrbOV), вјводство ‘die Mürde eines војвода, војвода dignitas’, ‘def- fen Gebiet, Herzogsthum, terra војвода, ducatus’ (SR), војводина, војводство ‘Wojwodschaft, Herzogthum’ (Popović) i vojvodstvo ‘oblast kojom zapovijeda vojvoda’, ‘statusni položaj i vrline vojvode i njegove kuće’ (Bogićević 2010: 671). 31 Inne znaczenia wyrazu to ‘nazwa srebrnego lub złotego pieniądza różnej wartości’, ‘pieniądz w ogóle’ i ‘ilość odpowiadająca wartości dukata’. Kolejne znaczenie ‘nazwa pewnego rodzaju podatku (obok soća i unčy)’ przytacza Leksykon serbskiego średniowiecza, a także M. Blagojević w opracowaniu dokumentu Zemljoradnički zakon. Wyraz został zapożyczony z wł. ducato ‘województwo; władza i tytuł wojewody; złotnik’, łac. ducatus ‘województwo, dowództwo’ (łac. duca ‘wojewoda’).

43 1.2. Jednostki administracyjne w czasach panowania tureckiego i weneckiego

Kiedy Turcy pojawili się na Bałkanach, na zajętych ziemiach wprowadzali włas- ną organizację państwa (terytorialną i administracyjną), w której najważniejszymi okręgami były elajet, pašaluk, sandžak i vilajet. Cały przyjęty i obowiązujący na terenie Serbii i Czarnogóry system podziału administracyjnego (poza stopniem najniższym – w pewnej mierze autonomicznymi wsiami, gminami i plemionami) został zapożyczony, wraz z jego nazewnictwem, z tureckiego systemu administracyjnego. Do tych nowych terminów należą na przykład pazar, kasaba, šeher czy palanka. Największa jednostka administracyjno-terytorialna i wojskowa w imperium osmańskim (składająca się z sandžaków), której zwierzchnik, pasza, był bezpo- średnio podporządkowany władzy sułtana lub Porty, to пашàлук ‘paszałyk’, po- świadczony także w znaczeniu ‘okręg, w którym panuje autorytaryzm i okrucień- stwo’ oraz regionalnie ‘wojsko zgromadzone na terytorium jednego paszy’ (RMS; RJAZ)32. Wyraz ten występuje od końca XVIII wieku, na przykład пашалук (1788), пашалик (1804) (GzRSR) i пашàлук ‘der Paschalik, der Paschathum, satrapia’ (SR; Popović; PopovićTur; KK-ER), a także we współczesnych słowni- kach gwarowych. Była to nazwa nowsza w stosunku do wcześniej używanych ter- minów beglerbegat i elajet. Z XVIII wieku pochodzą poświadczone беглербèгāт i беглербèглук ‘okręg lub prowincja turecka, którą zarządzał beglerbeg’ (RMS; RSAN)33 oraz wiek później ејалет ‘księstwo, okręg, gubernia; wielki okręg administracyjny’, na przykład Belgrad elayeti ‘okręg belgradzki’ (PopovićTur). Kolejnym wielkim okręgiem administracyjnym jest вилáјет ‘największa turecka jednostka administracyjna, okręg, prowincja, którą zarządzał valija’ oraz ﬁ g. ‘ojczyzna, strony rodzinne’ i przestarzale ‘lud, mieszkańcy’ (RMS; RSAN)34. Wy- raz poświadczony jest od XVIII wieku w formie вилајет ‘покрајина, територија једног валије’ (1706) (GzRSR) i вилáет ‘das Land, terra, земља, cf. постојбина, завичај’ i ‘Leute, homines cf. свијет’ (SR; Popović; PopovićTur; KK-ER; PosrbOV) oraz we współczesnych słownikach gwarowych35. Był to wyraz pochodzenia arabskiego, pierwotnie oznaczający ‘okręg, terytorium, kraj, państwo’, a jako nazwa jednostki administracyjnej posiadał kilka znaczeń. Po pierwsze, vilajet to duża wojskowo-administracyjna jednostka na zdobytym terytorium, która

32 Wyraz zapożyczono z tur. paşalık (< tur. paša ‘dowódca, przywódca, pasza’ i suf. -lik). W gwarze Pirotu i Timoku homonimiczny wyraz pochodzi od czas. pasti ‘paść, wypasać’ i związany jest z wyrazem ispaša ‘wypas’. 33 Zapożyczenie z tur. beylerbeylik, gdzie jest złożeniem utworzonym za pomocą suf. -lik i tytułu beylerbey ‘wojskowy lub cywilny naczelnik okręgu, beg begów’. 34 Zapożyczenie z tur. viláyet < ar. wilāyä. 35 Poświadczenia gwarowe z Kosowa to вилáјет ‘област, покрајина’ (RSMet) oraz вилјет ‘административна област у Турској на чијем челу је био валија’ i виљјет ‘административна област’, ‘родни крај, завичај’ (PrizrenDČ).

44 mogła się składać z kilku nahij. Na jej czele stał subaša lub vojvoda (od tych tytu- łów vilajet mógł odpowiednio nosić nazwę: subašluk, vojvodluk). W XV wieku na terenie Serbii znajdowało się kilka vilajetów, na przykład Zvečan, Ras, Sjenica, Braničevo i inne. Po umocnieniu się nowej tureckiej administracji vilajet stawał się jedną z jednostek tworzących sandžak. W tym znaczeniu termin utrzymał się do XVIII wieku. Od XVI wieku (przez cały wiek XVII) termin używany był na określenie beglerbegluka, elajetu, aż w końcu stał się synonimem terminu sandžak. Przed wybuchem powstań serbskich na początku XIX wieku, terytorialnie Serbowie należeli do dwóch vilajetów: bośniackiego i rumelijskiego. W XIX wieku termin vilajet zastępuje oﬁ cjalną nazwę elajet/pašaluk (LeksSSV 78). Jak pisze Bogiće- vić, od XVI wieku Czarnogóra była odrębnym (i niezależnym, autonomicznym) vilajetem, ciesząc się specjalnym statusem w ramach samodzielnego sandžakatu, do którego administracyjnie należała (Bogićević 2010: 659). W tym samym znaczeniu poświadczone są wyrazy валјāт i валлук ‘okręg, którym rządził valija’, ‘tytuł i obowiązki valii’ oraz ‘zarząd vilajetu’ (RMS; RSAN), валльк ‘ts.’ (PrizrenDČ) oraz субашлук ‘okręg wojskowo- -administracyjny, w którym panował subaša’ (= vilajet, vojvodaluk). To także nazwa części vilajetu/sandžaku lub większego miasta znajdującego się pod władzą subašy lub vojvody. Mniejszym okręgiem był сàнџак, санџàкāт, który zachował się tak- że jako nazwa okręgu administracyjnego na granicy Serbii i Czarnogóry – (Новопазарски) Санџак (RMS)36. Wyraz poświadczony jest od XV wieku, między innymi w słowniku Daničicia саньжак, санчак ‘у Турака praefectus pro- vinciae’: wд херьцегове земьле саньжак бегμ (MS: 474 z 1456 roku) i ‘praefectura’ (MS: 484). W RJAZ poświadczona jest forma sančak ‘zapovjednik i upravitelj pokrajine’, sandžak ‘zastava vojničkog odreda, koji diže i daje određeno zemljište’, ‘vojno i upravno područje’, ‘čovjek, koji stoji na čelu sandžaku, koji upravlja sandžakom’ oraz sandžakat ‘sandžak, vojnička i upravna jedinica u zemlji’. Wy- raz odnotowany jest w słownikach leksyki XVIII i XIX wieku: санџак (1711) oraz санџакат (1793) ‘покрајина, област’ (GzRSR), сàнџак ‘das Sandichatat, praefectura’ (SR), санџакат ‘велико управно подручје у Турском Царству’ (Njegoš), a także санџак – pierwotnie w znaczeniu ‘застава’, oraz ‘област, коју су султани давали у управу својим војводама (стегоношама, баронима)’ i ‘управа над мањом области’ (PopovićTur). Obszerną deﬁ nicję sandžaku podaje Elezović w słowniku kosowskim:

Снџак ‘w późniejszym okresie władzy tureckiej nazwa jednostki administracyjnej większej od kazy а mniejszej od vilajetu (…). Państwo tureckie podzielone było na sandžaki, a te na kadiluki, nahije, vojvodstva; vilajety jako większe od sandžaku jednostki administracyjne pojawiły się później’ (RKM).

36 Zapożyczenie z tur. sancak, gdzie wyraz pierwotnie znaczył ‘sztandar’, a potem także ‘okręg (pod jednym sztandarem)’.

45 W Metochii снџак to ‘turecki okręg złożony z kilku powiatów (kaza, srez), którym administrował mutesarif’ (PrizrenDČ). Bogićević podaje wyraz w dwóch podstawowych znaczeniach: sandžak to ‘okręg, region’ i ‘sztandar, ﬂ aga’ (Bo- gićević 2010). W imperium osmańskim termin oznaczał wojskowo-administracyjną jednost- kę tworzoną zaraz po zajęciu danego terytorium (jako jednostka wojskowa obej- mowała około 10 zijametów i około 100 timarów, administracyjnie zaś kilka nahij i jeden lub kilka kadiluków). Kilka sandžaków tworzyło begler-begluk (elajet, vilajet). Sandžak dzielił się na mniejsze jednostki, kadiluki lub kazy, które obok pierwotnego sądowo-administracyjnego miały również polityczno-administracyjny charakter. Pierwszy na ziemiach serbskich sandžak powstał w 1463 roku i objął terytorium Bośni. Specyﬁ czną formą były tak zwane wolne sandžaki – serbest sancagi, jako okręgi pograniczne, z których następowała dalsza ekspansja państwa tureckiego (na przykład smederevski, bosanski, vidinski sandžak)37. Spośród innych większych jednostek administracyjnych imperium tureckiego, które funkcjonowały także na terenie zachodnich Bałkanów, można wymienić po- świadczone od XIX wieku везрāт, везрство, везрлук ‘służba i godność wezyra’ i ‘okręg, którym rządził wezyr’ (RMS; RSAN; RJAZ; SR), кајмакàмлук ‘administracja okręgu lub powiatu, na której czele stał namiestnik wezyra – kajmakam’ oraz кајмакàмāт i кајмакàмија ‘ts.’ i ‘władza, panowanie namiestnika’ (RSAN) (też кајмакамлук ‘звање кајмакама, заступника великог везира’ (PopovićTur) oraz кајмакамија ‘надлештво кајмакама’ (1831) (KK-ER)), лва ‘jednostka administracyjno-terytorialna w dawnym imperium tureckim, sandžak’ oraz ‘pasza, który dowodzi większą jednostką wojskową’ (RSAN)38 i калфāт ‘terytorium, kraj, którym rządził kalif’ oraz ‘władza, okres władzy kalifa, zwierzchnictwo na czele z kalifem’ (RMS; RSAN). Z mniejszych okręgów najważniejszym i podstawowym w całym systemie podziału terytorialnego, obejmującym zazwyczaj kilka wsi (odpowiednik gminy, żupy) jest нáхија ‘jednostka administracyjno-terytorialna w okresie tureckiego panowania, okręg w tureckiej strukturze podziału administracyjnego’, ‘okręg, terytorium w Czarnogórze obejmujące kilka plemion’ (RMS; RSAN; Bogićević 2010: 318)39. Wyraz ten poświadczony jest od XVII wieku (w SSZiN z 1630 roku), także w słownikach Mihajlovicia (GzRSR; KK-ER; PosrbOV), u Vuka i Popo- vicia нáхија, нáија ‘Gebiet, territorium, ager, ditio’ oraz наија, наја, нахија ‘округ, срез’ (PopovićTur). W Kosowie нāја, нахија (RKM), наја, нахја

37 Sandžak to także największa organizacyjna jednostka wojskowych i społecznych grup, takich jak: vojnuci, akindžije, Juruci, Cigani itp. Na ich czele stali begler-begowie, ale one same nie musiały stanowić odrębnych terytorialnie jednostek (LeksSSV: 644). 38 Inne poświadczenia wyrazu to лива ‘турски паша, који заповеда бригадом’ (PopovićTur), лва ‘бригада у турској војсци’ (PrizrenDČ) oraz liva ‘zastava; sandžak’ (Bogićević 2010: 276). Jako przykład Bogićević podaje Czarnogórę, która stała się odrębną livą (sandžak) po objęciu władzy czarnogórskiego sandžak-bega przez Skender-bega Crnojevicia. 39 Zapożyczenie z tur. nahiye ‘żupa, jednostka administracyjna’ z ar. nāiyä.

46 (PrizrenDČ) i нāја (RSMet) to ‘okręg, region, gmina, knežina; najmniejsza jednostka lokalna w tureckim podziale administracyjnym, którą rządził mudir’. Nahija to podstawowa jednostka tureckiego podziału administracyjnego, obecna zarówno w Serbii, jak i w Czarnogórze, która była mniejsza od kadilu- ku (dwie nahije tworzyły jeden kadiluk). W Serbii istniała w okresie panowania tureckiego oraz jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku. Do 1834 roku w Serbii znajdowało się 21 nahij, które dzieliły się na knežiny. W wyniku reformy administracyjnej, od roku 1834 nahije zostały zamienione przez okružija (okrugi). Podział na nahije był podstawowym podziałem Starej Czarnogóry – histo- rycznego centrum przyszłego państwa czarnogórskiego. Od końca XVI wieku w jej skład wchodziły, obejmujące po kilka plemion, cztery nahije: Katunska, Riječka, Crmnička i Lješanska. W okresie władzy metropolitów z dynastii Petro- viciów (XVIII–XIX w.) nahija była podstawową i najwyższą jednostką admini- stracyjną w państwie, podzieloną na plemiona, a od czasów Petra II Petrovicia na kapetanije. Miała ona charakter terytorialno-rodowy, ponieważ obejmowała naj- częściej kilka plemion czarnogórskich. Na jej czele stał kapetan lub, na przykład w Pivie, knez. „Нахије дијеле се на племена, а опет већа племена на мањa” (Богишић 1984: 217). Liczba nahij zależała od powierzchni Czarnogóry, a także od wprowadzanych reform administracyjnych. W czasach panowania księcia Ni- koli Czarnogóra była najpierw podzielona na 8, a od czasu Kongresu Berlińskiego (1878 r.) na 10 nahij. Dopiero w 1903 roku w wyniku reformy terytorium Czarno- góry zostało podzielone na 5 oblasti (Bogićević 2010: 319)40. Jednym z określeń wspólnoty muzułmanów jest w źródłach serbskich po- świadczony od XIX wieku wyraz џèмāт ‘muzułmańska wspólnota religijna, która obejmuje obszar jednego meczetu, władzę jednego imama’, ‘towarzystwo, wspólnota; gmina’, ‘grupa ludzi, którzy się wspólnie modlą, wspólnie biją pokło- ny’ (RMS). W średniowieczu wyraz ten oznaczał średniowieczny katun pasterzy posiadających różne przywileje, tak zwane vlaške povlastice. W 1477 roku Rovca została zapisana jako džemat, katun, co oznaczało, że była osobną jednostką eko- nomiczną, społeczną i prawną, a także rodzajem jednostki wojskowej. Od po- czątku XVI wieku w procesie osiedlania się nowych ludzi i tworzenia większej jednostki wokół najsilniejszego rodu, džemat zaczął przeobrażać się w plemię (Rovca 1984: 31–35). Džemat w Pivie to jednostka administracyjna, część nahii, rodzaj gminy, organizacji, raczej rodowej niż terytorialnej, pasterzy Wołochów skupionych wokół swego naczelnika (Piva: 101). Wyraz poświadczony jest od XIX wieku, głównie z Bośni, ale także w słowniku turcyzmów Popovicia џемат ‘gmina’ (PopovićTur) oraz z gwar serbskich џèмāт ‘region, okolica; kolonia, wieś’ (LKačer), џемијет ‘towarzystwo, stowarzyszenie’ (PrizrenDČ) i џемат ‘region; część wsi lub miasta’ (RArilje). Bogićević deﬁ niował džemat jako ‘gmi- nę wiejską – podstawową jednostkę w ramach jednostki terytorialno-administra-

40 Wyraz znajduje się także w ZOCiB z 1852 r.: „Будући є Црнагора раздѣлѣна на наіе, а наіе на племена, то свако племе имаде за своє судце” oraz w art. XLVI: нахія (ZOCiB).

47 cyjnej nahiji’ oraz ‘wspólnotę, katun, osiedle pasterskie zgromadzone wokół swego naczelnika’ i ‘zgromadzenie, wspólnotę, grupę’ (Bogićević 2010). Do grupy innych, mniejszych okręgów administracyjnych, których nazwy poświadczone są w tekstach serbskich bądź czarnogórskich od XIX wieku, nale- ży na przykład кàза ‘niewielka jednostka administracyjna w dawnym państwie tureckim, część sandžaku; kadiluk, powiat’ (RSAN; PopovićTur; PrizrenDČ)41 i казáја (RJug), емнлук, јемнлук ‘okręg, grupa wsi pod władzą emina’, ‘ty- tuł i godność emina’ (RMS; RSAN; SR; PopovićTur) i емилук (1823), еминлук (1820) (KK-ER), мудрлук i мудрāт ‘powiat, okręg, prowincja, którą zarzą- dzał mudir’ (RMS; RSAN; PopovićTur; Bogićević 2010) i мудирлýк (RJug), сердàрија ‘okręg, którym zarządza serdar’ i ‘żołnierz, którym dowodzi serdar’ (RMS; RJAZ; SR; PopovićTur; KK-ER)42. Jako nazwy małych okręgów obejmu- jących kilka wsi lub jedną gminę poświadczone są јфта (RSAN) oraz беледја (RMS; RSAN). Wśród pozostałych nazw okręgów przeważają te, które zostały derywowane od tytułów panujących w nich osób. Wymienić tu można poświadczone w XIX wieku башàлук ‘obszar, okręg, którym rządzi basza’, ‘godność baszy; władza i siła baszy’, ‘zuchwałe zachowanie baszy, przemoc’ (RMS; RSAN; SR), дахлук ‘władza dahii’ i ‘okręg, którym włada dahija’ (RMS; RSAN; SR; Nje- goš), забтлук ‘pozycja i tytuł oﬁ cera tureckiego, zabita’ (RSAN; KK-ER), муселмāт, муселмлук ‘służba muselima’ i ‘okręg, którym kierował muselim’ (RMS; RSAN; KK-ER), мутесарфлук ‘okręg, terytorium, którym rządził mutesarif’ oraz ‘stopień, tytuł mutesarifa’ (RSAN), муктарија ‘сеоска општина’ (RPosav), a także i сабља ‘okręg w nahiji’ (1823) (KK-ER), obok literackiego сàбља ‘szabla’ (RMS). Istotną rolę zarówno w podziale administracyjnym państwa, jak i w jego systemie obronnym odgrywały, podobnie jak w średniowiecznej Serbii, krajišta lub krajiny, okręgi pograniczne określane w czasach tureckich mianem сèрхат (RMS; RJAZ)43. Wyraz ten poświadczony jest w formach serat, serhad i serhat ‘granica i okręg wzdłuż granicy; pogranicze, kresy’, ‘mieszkańcy pogranicza, serhatlije, krajišnici’, ‘pole bitwy’ (RJAZ) oraz сèрат ‘крајина’ (SR; PopovićTur; KK-ER). Odrębną kategorią administracyjną są terytoria podlegające władzy określo- nych urzędników, najczęściej sądowych. Ich nazwy to derywaty powstałe od tytułów właśnie tych sędziów. Tutaj można wymienić кадлук ‘okręg sądo- wy kadii; część sandžaku, powiat’ oraz ‘tytuł i godność kadii’ (RSAN; RJAZ; Bogićević 2010: 218), poświadczony już od XVII wieku, a także w słownikach leksyki XIX-wiecznej: кадлук ‘der Gerichtsbezirk, Gerichtssprengel, dio e-

41 Kaza ‘powiat, okręg pod władzą kadii’ zapożyczono z tur. kaza ‘okręg sądowy’ < ar. qaā. 42 W XIX w. w Serbii istniały okręgi, na których czele stał serdar (zastąpiły one oblasti), np. od roku 1834 wymienia się serdariję rašką, rasinską, podunavską, mačvanską i timočką, które swe siedziby miały ulokowane w Čačaku, Jagodinie, Belgradzie, Šabacu i Negotinie. 43 Serhat, ser’at i serat ‘granica, okręg nadgraniczny’ zapożyczono z tur. serhat < pers. serad (< pers. ser ‘głowa’ i ar. add ‘granica’).

48 cesis judicialis’ (SR; PopovićTur; PosrbOV; RSR). W Kosowie poświadczona jest forma кадльк ‘административна јединица под влашћу једног кадије’ (PrizrenDČ). To nazwa jednostki terytorialnej, początkowo o charakterze sądow- niczo-administracyjnym, potem także polityczno-administracyjnym, kazy, która wchodziła w skład sandžaku. Kadiluk składał się z nahij, najmniejszych jednostek administracji tureckiej, zbliżonych do słowiańskich žup. Drugim spośród okrę- gów sądowniczych, na którego czele stał muła, był poświadczony od XIX wieku мулàлук ‘das Gebiet des Mollah von Sarajevo, provincia мула’ (RSAN; RJAZ; SR; KK-ER; PopovićTur).

1.3. Jednostki administracyjne w czasach nowożytnych

Przełom wieków XVIII i XIX, okres tworzenia się nowożytnych państw Serbów i Czarnogórców, to także czas, kiedy kształtował się nowy podział administracyjny, w zdecydowanej mierze oparty na dotychczas istniejącym podziale tureckim. Dokonywano tego albo przez adaptację starych form (zachowanych na najniż- szym poziomie administracji nazw średniowiecznych lub obowiązujących oﬁ cjalnie nazw tureckich), albo poprzez wprowadzanie nomenklatury z innych języków (przede wszystkim rosyjskiego, niemieckiego i francuskiego, a na południu też włoskiego). W ramach wprowadzanych reform administracyjnych istotną rolę odgrywały zachowane i żywe nazwy jednostek najniższego poziomu istniejące już od śred- niowiecza, a więc selo, knežina i opština, podczas gdy na poziomach wyższych tworzono nowe jednostki, przyjmując starsze lub nowsze określenia typu srez czy okrug. Dawną podstawową jednostką w słowiańskim samorządzie była knežina, a w nowszych czasach jej odpowiednikiem stały się капетàнија, капитàнијa, historycznie poświadczone w znaczeniu ‘okręg, którym władał kapetan’ oraz ‘organ administracji morskiej lub administracji żeglugi śródlądowej’, ‘zarząd, wła- dza z kapetanem na czele’, ‘obowiązki kapetana’, ‘budynek, w którym kapitan wykonuje swoje obowiązki; urząd kapitański’, wojsk. ‘siły wojskowe z okręgu, którym zarządzał kapetan’, a także znacznie rzadziej капетанјāт ‘okręg, którym władał kapetan’ i капетàнāт, капитàнāт ‘okręg, którym władał kapetan’, ‘za- rząd, władza z kapetanem na czele’ i ‘obowiązki kapetana’ (RSAN). Wyraz kapetanija w znaczeniu podstawowym ‘knežina, kaznačina, župa’ poświadczony jest od XVII wieku, między innymi w słownikach Mihajlovicia капетанија (1792), капитанијат (1794) (GzRSR), капетанија (1815) (KK-ER) i капетаніатъ (PosrbOV) oraz w słowniku Vuka i Popovicia капетàнија ‘das Kommando, imperium et manus’. Kapetanija historycznie oznaczała jednostkę, na której czele stał kapetan. Około XVI wieku kapetanije powstawały w Bośni, szczególnie w okręgach przygranicznych. W okresie kiedy władza kapetanów w Bośni osiągnęła apogeum,

49 nowo powstałe jednostki administracyjne tworzyła twierdza wraz z otaczającym ją obszarem nahii (Чубриловић 1966: 227). W Księstwie Serbii kapetanija, dawniej knežina, była to najmniejsza jednostka administracyjna, która istniała do 1834 roku (zastąpił ją wówczas srez). Do tego roku Serbia była podzielona na 21 nahij i 60 kapetanij. W XIX wieku, za czasów Petara II Petrovicia, w miejsca plemion, to jest jednostek administracyjnych mniejszych od nahij, w Czarnogórze wprowadzono kapetanije. Te nowe, cywilno-wojskowe jednostki podziału państwa, którym podporządkowano gminy, skupiały funkcje administracyjne, sądowe, ﬁ nansowe i wojskowe (Ровински 1998, IV: 115; Jokić 2002: 77). Do pozostałych mniejszych jednostek administracyjnych, odpowiadają- cych grupom wsi pod władzą kneza (kmeta) lub gminom należą między innymi: главàрија ‘część gminy, którą obejmuje władza kmeta; kmetija’ (RSAN; RJAZ), która w Boce Kotorskiej była równa knežinie i oznaczała ‘część gminy, w której naczelnikiem administracyjnym był knez’ (Boka: 223), бшкнéштво, бшкнештво ‘tytuł baš-kneza’ i ‘okręg baš-kneza, jego knežina’ (RSAN), велекнèштво ‘okręg, którym włada veleknez’ (RSAN) oraz казнàчина ‘administracyjno-ﬁ nansowy okręg, którym zarządzał kaznac, wieś lub gmina’ (RSAN)44. Oprócz nich można wymienić poświadczoną z Czarnogóry nazwę desetka (дèсēтка i дèсетка ‘cyfra 10, dziesiątka’, ‘moneta lub banknot o warto- ści 10’ oraz ‘rakija, o mocy 10 stopni’ (RSAN; RJAZ)), która oznaczała czarno- górską jednostkę administracyjną wprowadzoną przez księcia Danila w połowie XIX wieku (Jokić 2002: 87). W wyniku tej samej reformy pojawiła się więk- sza jednostka administracyjna, choć mniejsza od kapetanii, która nosiła nazwę сттина ‘sto, setka’, ‘oddział złożony ze 100 żołnierzy’, ‘nieokreślona liczba, mnóstwo’ (RMS; Jokić 2002: 87). W swojej pracy poświęconej wsi serbskiej, Stojan Novaković cytuje po- velję monasterowi Drenča, w której zamiast župa pojawiła się nazwa рéка: reku Drenču sa vsemi seli i zaselki i međami i pravinami mesta togo; reku Tulešu sa vsemi seli i zaselci i pravinami mesta togo; reku Lomnicu sa vsemi seli i zaselci i međami (Новаковић 2002: 83). Być może w regionie miasta Kruševac ziemia dzieliła się na reki – doliny, w których leżały wsie i przysiółki. Jednostka o stopień wyższa w podziale administracyjnym XIX-wiecznej Serbii i Czarnogóry, odpowiednik polskiego powiatu lub grupy gmin to срз ‘jednostka administracyjno-terytorialna, która obejmuje kilka gmin, powiat’, ‘budynek, w którym znajduje się zarząd srezu’ (RMS; RJAZ)45. Wyraz poświadczony jest od XIX wieku, w słowniku Vuka i Popovicia срз ‘der Bezirk, regio’. W okresie władzy Karađorđa, to jest w czasie powstań serbskich, srez obejmował kilka wsi:

44 Wyraz kaznačina poświadczony jest od XIX w. z okolic Dubrownika, gdzie oznaczał wieś lub grupę wsi, na której czele stał kaznac (RJAZ). To termin dużo młodszy od swej podstawy (kaznac), pierwotnie tytułu urzędnika dworskiego, który w czasach nowszych oznaczał ‘naczelnika lokalnego’. Tytuł kaznac istniał na terenie Republiki Dubrownickiej, a także np. w Budvie (LeksSSV: 268). 45 Deverbativum utworzone od pref. czas. s-rezati (psł. *rězati, rězj ‘ciąć, rżnąć’).

50 „пошто се војска била мало уредила, велике буљубаше назову се капетанима, а подручје овакога капетана звало се срез, у коме је било неколико села и малијех буљубаша” oraz „Од прије су се кнежине у Србији дијелиле на срезове: тако се н. п. за времена Карађорђева срез звао оно што је имао под собом један велики буљубаша”. W okresie późniejszym, gdy panował książę Miloš, nazwa srez zastąpiła dawną knežinę: „мјесто кнежине узе се име срез. Тако онамо сад нити се чује име кнежина, нити име кнежине које, него се н. п. мјесто кнежина Мачва тиме и по том говори Мачвански срез”. Jak podaje Vuk pod hasłem pleme, czarnogórskim odpowiednikiem srezu było pleme. Jako jednostka podziału administracyjnego obejmująca grupę wsi, srez istniał w Serbii w XIX wieku. Od 1834 roku okružije (okrug) dzielił się na mniejsze jednostki – srezy, a od 1838 roku także knežina została zastąpiona przez srez (zwierzchnik: srezki načelnik). W okresie późniejszym, w XX wieku srez jako wspólnota społeczno-polityczna oraz jednostka administracji lokalnej drugiego stopnia, w której skład wchodziły gminy, istniała w Jugosławii do 1967 roku. Odpowiednikiem srezu, szczególnie w regionach zachodnich, był кòтāр i ктāр ‘historyczna jednostka administracyjno-terytorialna i budynek, w którym znajdowała się ta instytucja; powiat, srez’, ‘organizacja samorządu, wspólnota gmin i mieszkańców je zamieszkujących w komunistycznej Jugosławii’, ‘za- mieszkała część miasta, kwartał miejski, osiedle’ oraz ‘ogrodzenie, obejście dla 46 zwierząt’ (RMS; RSAN) . Sam wyraz котарь ‘regio’ (RiKSS), ‘zemlje (sa stanov- nicima) što su okolo kakva grada ili sela i ńemu pripadaju’ poświadczony jest od końca XIV wieku: село Велияке, сь всqми котари и мегями (MS: 225, z 1395 roku), a w pozostałych znaczeniach od XIX wieku: ‘odio u koji je rozdeljen koji kraj radi političke, sudbene itd. uprave; ovakvi je odio mańi nego okrug, okružje, županija, te odgovara podžupaniji, srezu’ (niem. Bezirk, wł. distretto, fr. sous- -préfecture). W podobnym znaczeniu poświadczony jest w słowniku Popovicia котар ‘Zann um den Heuschober; Gebiet; Kreis; Bezirk’ i котаранин ‘Bezir- ksinsass’, a u Vuka ктāр jedynie jako ‘der Zann um den (um das), sepimentum circum metam foeni’ i toponim. Z języka rosyjskiego lub polskiego zapożyczono inne określenia jednostki równej powiatowi – повятъ ‘dystrykt, powiat’ (1816) (PosrbOV) i ујезд ‘powiat, srez’ (1825) (KK-ER). Wśród nazw większych jednostek terytorialnych w Serbii, których nazwy są poświadczone w źródłach serbskich w XVIII lub XIX wieku, najczęściej jako pożyczki przejęte od sąsiadów, można wyróżnić przede wszystkim hungaryzm врмеђа, вармèђија ‘żupania, dawna władza administracyjna na Węgrzech oraz w serbskich i chorwackich okręgach znajdujących się pod władzą węgier-

46 Według Miklosicha była to stara pożyczka z swniem. kotaro ‘Gatter’ (forma pokrewna hatar z węg. határ ‘granica, miedza’). Znaczenie administracyjne mogło powstać przez analogię do hatar.

51 ską’, ‘urząd żupana; budynek, w którym się on znajdował’ (RMS; RSAN)47. Wy- raz varmeđa ‘župa, županija, upravno područje župskoga grada’ notowany jest od XVIII wieku głównie na północy, między innymi w słowniku Mihajlovicia вармеђа (1717) (GzRSR) i Kurzbeka вармедьz (Kurzbek: 222), a także w słow- niku Popovicia i Vuka z Wojwodiny врмеђа ‘comitatus’. W tym samym znaczeniu poświadczony jest wyraz w gwarach Wojwodiny вармеђа ‘dawny okręg administracyjny w Austro-Węgrzech, żupania’ i ‘budynek władzy gminnej, lokalnej’ (RSGV) oraz вармеђа ‘siedziba żupanii, magistrat’ (VojvR). Pozostałe nazwy jednostek podziału terytorialnego, poświadczone w XVIII i XIX wieku, to na przykład комтāт ‘jednostka administracyjna, żupania w dawnej Austrii’ (RMS; RSAN)48 i комитат, комитет (1815) (GzRSR), поджупàнија ‘urząd i okręg, na którego czele stoi podžupan’ (RMS; RJAZ; Popović) (głównie na północy – w Chorwacji i Slawonii), принцпāт ‘władza i okręg księcia, księstwo’, ‘forma władzy cesarskiej w antycznym Rzymie’ (1701) (RMS; GzRSR), рàјōн, рèјōн ‘jednostka administracyjna części miasta, kwarta- łu miejskiego, gmina; część miasta, która znajduje się w zakresie władzy tej jednostki’, ‘wydzielony, ograniczony obszar w ogóle, część terytorium’ oraz ‘obszar wewnętrzny koszar’ (RMS) i рејон (RSR), рèвр ‘okręg, obszar, teren, kraj, rewir’ (RMS) i ревийръ (1844) (PosrbOV) oraz фирштво ‘księstwo’ (1793) (GzRSR). Do innych nazw jednostek podziału terytorialnego, które występują w źród- łach serbskich i czarnogórskich, należą groﬁ ja, gubernija, departman, distrikt, kanton i kolonija. Są to terminy obce, zapożyczone w czasach nowożytnych. Od XIX wieku poświadczony jest wyraz грòфија, грофòвија i грòфство, грòфoвство ‘posiadłość, majątek grafa’ oraz historycznie ‘okręg, region, któ- rym włada graf’ (RMS; RSAN), a forma grafstvo pojawia się już w XVIII wieku (GzRSR; PosrbOV; Kurzbek). Wyraz губèрнија ‘okręg administracyjny, okręg’, przest. ‘władza nad jednostką administracyjną, okręgiem’ oraz hist. ‘jednostka administracyjno-terytorialna w Rosji, gubernia’ (RMS; RSAN) poświadczony jest od XVIII wieku w słowniku Mihajlovicia губернија (1730), губернијум (1791) (GzRSR) i Kurzbeka губерніа ‘das Gouvernement’ (KurzbekLeks: 33) oraz губернија, губернијум (1817) (KK-ER) i губернија ‘Gouvernement, Guber- nium’ (Popović). Również od XVIII wieku poświadczone są wyrazy депàртмāн i департàмент ‘okręg administracyjny (we Francji)’ i ‘organ administracji państwowej, resort, ministerstwo’ (RSAN), департаментъ ‘предео’ (1792) (PosrbOV) i departman ‘odjelenje, odjel’, ‘područje, oblast, okrug’ (Bogićević 2010: 112) oraz дстрикт ‘jednostka administracyjna, która wielkością odpowiada dawnemu okręgowi; nazwa większego terytorium’ (RSAN), np. дистрикт

47 Zapożyczenie z węg. vármegye ‘żupania’ (węgiersko-słowiańska hybryda utworzona od węg. var ‘miasto, twierdza’ i slawizmu megya ‘miedza’, w znaczeniu pierwotnym ‘miejska miedza’). 48 Wyraz zapożyczony z łac. comitatus ‘towarzystwo, drużyna’ (< łac. comes ‘przyjaciel, towarzysz’).

52 (1771) (w SSZiN z 1751 roku) i диштрикт (1707) (w SSZiN z 1893 roku) (GzRSR)49. Z końca XVIII wieku pochodzą wyrazy кòлōнија i колòнија ‘ziemia, terytorium pozbawione suwerenności, w zakresie politycznym i ekonomicznym zależne od macierzystego państwa, kolonia’, hist. ‘okręg, osiedla określone- go państwa lub narodu, które znajdują się poza macierzystym krajem, kolonie’, ‘grupa ludzi pochodzących z jednego państwa, kraju, miasta, którzy zamieszkują poza jego granicami’, ‘osiedle miejskie, kwartał mieszkalny’, ‘instytucje, w któ- rych mieszkają dzieci w określonym wieku’ (RMS; RSAN; RJAZ) i w słow- nikach Mihajlovicia колонија (1792) (GzRSR), колонiя (1793), колония ‘насеобина’ (1844) (PosrbOV), кòлōнија (Njegoš). Wyraz кàнтōн ‘administracyjno-terytorialna jednostka autonomiczna w Szwajcarii, a obecnie także w Bośni i Hercegowinie’ i ‘niewielka jednostka administracyjna, powiat, srez, okrug’ (RSAN), w formach kanton i kantun, poświadczony jest od XVI wieku na zachodzie, a w Serbii najstarsze dane pochodzą z połowy XIX wieku: кантонъ ‘окружије’ (1850) (PosrbOV). Współcześnie pojawia się także маркзāт ‘okręg, którym rządzi markiz; posiadłość, majątek markiza’ (RSAN). W znaczeniu ogól- nym ‘okręgu lub obszaru poza stolicą, prowincji, regionu’ od XVIII wieku po- świadczona jest pożyczka z języka łacińskiego lub niemieckiego – провнција (1703) (RMS; RJAZ; Njegoš; GzRSR; SSZiN), провинціz (Kurzbek: 309), oraz провинція (KK-ER). Drugim podobnym, również z XVIII wieku, określeniem jest ргија i регōн ‘kraj, region, obszar, okręg, w którym pojawia się jakieś zjawisko’ (RMS) i регион ‘предео, област’ (1792) (GzRSR). Poza wyżej wymienionymi określeniami należy wymienić jeszcze dwa ogól- ne i rodzime określenia poświadczone od XIX wieku, to znaczy нáсеобина i нàсеобина, нáселбина i нàселбина ‘osiedle, osada; miejsce, gdzie ktoś osiadł, osiedlił się’, coll. ‘osadnicy, przybysze’, ‘kolonia’, ‘diaspora’, ‘kwartał mieszkalny, osiedle’ i nietypowo ‘kolonizacja’ (RSAN; RJAZ) oraz насеобина ‘Kolonie’, населбина ‘Ansiedlung, Kolonie’ (Popović), a także пòдрчје i пòдручје ‘obszar, terytorium, rejon, który znajduje się pod czyjąś władzą’, ‘obszar, terytorium, na którym pojawia się określone zjawisko, strefa’, ‘część organizmu, w której znajduje się jakiś organ oraz obszar jego oddziaływania’ i ﬁ g. ‘dziedzina, zakres, sfera działalności’ (RMS)50, oraz пòдрчје ‘Land und Leute, worüber man zu befehlen hat, quod sub potestate est’ (SR; Popović).

49 Według Bogićevicia distrikt oznaczał bezpośrednią okolicę wokół średniowiecznego Kotoru, a także okolice każdego innego miasta nadmorskiego. Był to obszar, w którym mieszczanie zaopa- trywali się w produkty spożywcze i który objęty był specjalnymi przepisami (Bogićević 2010: 118). 50 Derywat motywowany wyrażeniem przyimkowym pod rukom ‘pod ręką, w zasięgu ręki’, utworzony za pomocą suf. -je. od rzecz. ruka ‘ręka’ (analogicznie do np. podneblje).

53 1.4. Państwo

Największą polityczną i terytorialną organizacją społeczną obejmującą określo- ne terytorium i stałą ludność, posiadającą suwerenną władzę i będącą podmiotem prawa międzynarodowego, jest państwo, które w Serbii i Czarnogórze określa- no za pomocą dwóch wyrazów: država i zemlja. W fi lozofi i średniowiecznego państwa traktowano je jako dar od Boga, który potwierdzał suwerenność wład- ców. Państwo było własnością władcy i było dziedziczone z ojca na syna tej samej dynastii. Pozwalało to władcy do nazw država, zemlja dodawać zaimki dzierżawcze typu moja država, svoja država itp. Wyznacznikiem każdego pań- stwa, oprócz politycznego obrazu władzy (który był ucieleśnieniem materialnym władzy państwowej), było jego terytorium określone granicami i naród w nim mieszkający (na przykład država srpske zemlje – XIV wieku, država srpska – XV wieku). Pierwszym z określeń jest джава – we współczesnym słowniku poświad- czone w znaczeniu ‘państwo, niezależna jednostka polityczna, posiadająca włas- ne terytorium i władzę, zamieszkała przez wspólnotę ludzi jednej lub więcej narodowości’, ‘funkcje państwa jako podmiotu prawa i nosiciela władzy; wykonawcy funkcji państwowych, organy administracji państwowej’ oraz historycznie ‘okręg, część państwa’, ‘okręg, który znajduje się we władaniu plemiennym, autonomicznym itp.; posiadłość możnowładcy’ i ‘katolicki okręg pod władzą biskupa; diecezja, prowincja’. W znaczeniu przestarzałym to także ‘majątek, po- siadłość; dobytek na wsi, zabudowania rolnicze’, ‘ziemia lub inna nieruchomość, którą ktoś posiada, dziedzina’, ‘własność, posiadanie’ oraz ‘siła, moc; podpora, ochrona’ (RMS; RSAN)51. Wyraz notowany jest od XIII wieku, pierwotnie w znaczeniu abstrakcyjnym: дрьжава ‘што се држи, што је под влашћу земаљскога господара’ (RiKSS) (qгоже благословисмо бити емu кралю вьсе дрьжаве, MS: 13), ‘imperium, власт којом се држи’ (що qсть комu дато имь прэ дрьжаве моеи, KD, art. 43) oraz ‘што се од такве државе држи посебице’ (а прэписане дединэ наше земле и села и дрьжавэ, MS: 38). W artykule 49 Kodeksu Dušana дрьжава to ‘zemlja što je neko drži, državina’ lub ‘upravna oblast’. Od znaczenia abstrakcyjnego ‘possesio, stańe onoga koji što drži, ima, vlast kojom drži’ (XIV w.), rozwinęły się kolejne, konkretne: ‘civitas, republika, svi ljudi i zemlje koje se zajedno vladaju i vlada sama’, ‘sve zemlje koje su pod jed- nijem vladańem’ (XIII w.), ‘provincija, jedan dio države’, ‘regio, zemlja, kraj’, ‘ager, praedium, zemlja što ko ima kao svoju’ (XIII w.) oraz w Chorwacji ‘diecezja’, ‘parafi a’ i ‘prowincja franciszkańska’ (RJAZ). Wyraz poświadczony jest w słownikach serbskich z wieków XVIII i XIX, na przykład w słowniku Kurzbeka w postaci ruskosłowiańskiej держава (Kurz-

51 Država to wtórnie skonkretyzowana nazwa czynności utworzona za pomocą suf. -va od psł. *džati ‘trzymać, posiadać, mieć’: psł. *džava ‘trzymanie, podtrzymywanie, utrzymywanie’ > ‘posiadanie, władanie, panowanie’ > ‘to, czym się włada, posiadłość, państwo’.

54 bek: 17, 259, 374), a także w słowniku Mihajlovicia држава ‘преторија’ (1844) (PosrbOV) i w słownikach Vuka i Popovicia джава ‘Besitz, possessio, државина’, ‘der Staat, civitas’. W średniowieczu wyraz potwierdzony był przede wszystkim w znaczeniu abstrakcyjnym i oznaczał posiadanie, władzę nad ziemią, a nie samą ziemię, ‘власт или област било краљевску, било властеоску, било приватних људи над земљом, а не земљу саму; imperium, possessio’. W każdym innym wypadku, kiedy chodziło o jednostkę polityczno-administracyjną, królestwo, państwo, uży- wano wyrazu zemlja, co wyraźnie widać zarówno w serbskiej tytulaturze świec- kiej: gospodar zemljama srpskim i pomorskim, jak i kościelnej: arhiepiskop srpske zemlje i pomorske (Новаковић 2002: 8; Тарановски 1931: 205). Stefan Ne- manjić, pisząc o rycerzu, który poinformował go o szerzeniu się herezji, rzekł: drznuh se izvestiti državu tvoju. Arcybiskup Danilo wspomina wrogi stosunek bułgarskiego cara do Stefana Dečanskiego, który występował u vreme države kraljestva ovoga. Bośniaccy władcy z rodu Radoslava Pavlovicia piszą: dа su u punoj državi naših roditelja. Wyrażenie držati državu oznaczało ‘zarządzać pewnym okręgiem, terytorium jako przedstawiciel władcy’ (Тарановски 1931: 15). Średniowiecznym terminem država określano także niewielkie państwa len- ne, wasalne, poddane innemu państwu i władcy, a także jednostki terytorialno- -administracyjne, części składowe państwa serbskich monarchów oraz państwa członków ich rodzin, księstwa udzielne (okręgi, które władca oddawał krewnemu lub możnowładcy u državu lub na državu, to jest we władanie i administrowanie). Nazwa obejmowała cały historyczny okręg lub większe terytorium, choć czasem także pojedyncze żupy mogły mieć status državy. Kiedy królowi Stefanowi Urošowi I urodził się syn, wiele radości było u svim državama otačastva ovoga velikoga kralja Uroša. W 1276 roku król Dragutin dał swojej matce – królowej Jelenie neki deo zemlje države svoje za prebivanje njezino (między innymi Zetę, Trebinje, okolice Plava i Ibara). Taką državę posiadał również Dragutin po swojej abdykacji oraz Stefan Dečanski i jego syn, król Dušan. Wszyscy oni posiadali w swoich państewkach władzę administracyjną oraz szlachtę, wojsko i służbę podatkową. W Kodeksie Dušana (art. 57 i 142) pojawiają się tak zwane vlasteoske države (vlasteoske države čine zemlje i gradovi), które zwykle obejmowały żupę wraz z ośrodkiem miejskim. Dysponowanie wojskiem, majątkiem i poddanymi w ob- rębie swoich držav wykształciło szczególną warstwę możnowładców, szlachty, określaną łacińskim terminem potentas, która swoją największą moc uzyskała za panowania cara Uroša. W każdej vlasteoskiej državie jej pan dysponował specjalnym aparatem administracyjnym i był namiestnikiem władcy z szerokimi prawami w sprawach cywilnych i wojskowych. Według Taranovskiego

(…) држава је сачињавала засебну управну јединицу, јер је имала другу правну природу. Управљајући жупом или градом, кефалија је вршио дужност, на коју је

55 био постављен, међутим властела, који су имали државе (владушти по државах краљевста ми), уживали су право, које им је било даровано (Тарановски 1931: 205).

Chęć ich pełnego usamodzielnienia, które doprowadzało do coraz większego rozkładu państwa, powstrzymał dopiero despota Stefan Lazarević przez likwida- cję przywilejów i pozycji możnych. W tekstach średniowiecznych državą nazywano także bizantyjską jednostkę terytorialno-administracyjną, na przykład u Danila na określenie Tesalii pojawia się država zemlje Vlahiotske (Благојевић, Медаковић 2000: 194). Wyrazem drža- va określano także jednostki graniczne, tak zwane krajišta (KD, art. 87, 132, 143), organizowane w pasie przygranicznym, obejmujące w późnym średniowieczu po około 100 osiedli i podlegające bezpośrednio vlastelinu krajišniku (Благојевић 2004: 165; Благојевић, Медаковић 2000: 193). Według niektórych tekstów śred- niowiecznych również arcybiskupstwo serbskie, a później patriarchat, posiadały swoją državę, czyli majątek.

Државу Српске архиепископије представља њено властелинство, где архиепископ има широке компетенције, сличне властеоским по њиховим државама (LeksSSV: 165).

W dawnych tekstach wyraz država niezmiernie rzadko występuje w znaczeniu współczesnym, to jest jako niezależna jednostka administracyjno-polityczna, czyli państwo. W Kodeksie Dušana, w znaczeniu ‘carstwo, państwo’, termin pojawia się tylko w artykule 139. Tymczasem w XVIII i XIX wieku jest to już powszechne określenie państwa używane na przykład w OIZ CG (država lub crnogorska država pojawia się w art. 5, 6, 9, 14, 718, 720, 722, 802, 953, 954, 969, 970). Były to terminy z zakresu międzynarodowego prawa cywilnego (część dotycząca praw obywateli państwa czarnogórskiego) oraz określenie państwa jako podmiotu prawa międzynarodowego (Луковић 2004а: 238). W Serbii w wiekach XIX i XX wyraz jest poświadczony w tym podstawowym znaczeniu, choć na przykład w Timoku pojawia się inne znaczenie, z zakresu agronomii: држáва, држáвина ‘пољопривредна економија ван насеља у сеоском атару са одговарајућим зградама (плевња, кош, амбар, тор и др.). У појединим селима државу има скоро свако домаћинство и она се налази у средини имања или тамо где је чија земља највише груписана’ (RTimok; RTi- mok1). W Czarnogórze Pavle Rovinski także podaje inne znaczenie: država ‘feudum, okręg; majątek nieruchomy’ i ‘ogrodzona powierzchnia, teren, należący do jednego plemienia, hatar w Barze i jego okolicach’ (Ровински 1998, I: 119). Według Bogićevicia država oznacza ‘państwo’, a državina ‘faktyczną własność nad rzeczą (possessio), która istnieje niezależnie od tego, czy posiadacz ma prawo własności czy nie’ (Bogićević 2010: 133). Drugim wieloznacznym określeniem państwa jest зèмља ‘państwo, kraj, terytorium narodowe, jednostka terytorialna’ i ‘mieszkańcy określonego państwa,

56 naród’ oraz ‘planeta Ziemia; powierzchnia Ziemi’, ‘ziemia, ląd’, ‘powierzchnia do uprawy, korzystania i posiadania, ziemia uprawna’, ‘materia znajdująca się na powierzchni ziemi (pochodzenia organicznego lub mineralnego)’ (RSAN)52. Wyraz poświadczony jest od końca XII wieku, na przykład w słowniku Daniči- cia земля ‘terra, orbis terrae’: wставивь и вса эже на земли (MS: 3), ‘regio’: господинь вьсе срьбьске земле и хльмске земле (MS: 9), ‘fundus’ i ‘ager, ziemia uprawna’: земле и винограде що сте дрьжали (MS: 46), a także w Dečanskich hrisovuljach земля црьковна. Od pierwszych zabytków średniowiecznych poświadczone jest znaczenie ‘państwo, terytorium, którym włada król, książę, despota’, ‘jednostka polityczna i terytorialno-administracyjna, pojedynczy historyczny okręg, królestwo’53. Ten termin został przyjęty i używany w średniowiecznej tytulaturze świeckiej i koś- cielnej: srpska zemlja (srpske zemlje), kraljevstvo srpske zemlje, Humska zemlja, Zetska zemlja, Sremska zemlja (wyjątkiem jest art. 139 KD, gdzie użyto terminu država) (Новаковић 2002: 8; Благојевић 2004: 152–153). W średniowieczu ist- niała różnica pomiędzy terminami zemlja i država: wyraz zemlja oznaczał ‘pań- stwo, kraj, jednostkę terytorialną’, podczas gdy država to ‘feudum, dobra ziemskie; okręg, obszar; władza nad czymś’. Wyraz zemlja to także określenie pojedynczej, większej części państwa, okrę- gu, prowincji, która wyróżniała się pod względem geograﬁ cznym, etnicznym, historycznym (regiony i księstwa udzielne) i dzieliła na gradske oblasti (czyli župy) (Новаковић 2002: 10). W tekstach średniowiecznych na określenie państwa używano także innego, pierwotnie abstrakcyjnego wyrazu, jakim jest влáдāње ‘władanie, panowanie’, ‘posiadłość, majątek’ i przestarzałe ‘ziemia, państwo, którym ktoś włada, država’ (RSAN; RJAZ). Wyraz w znaczeniu ‘okręg, terytorium’ poświadczony jest od końca XII wieku w povelji bana Kulina: дμбровчане, кире ходе по моемμ владанию трьгμюке (MS: 2) oraz w słowniku Daničicia владаниq ‘dominium’. W XIX wieku wyraz pojawia się już tylko w znaczeniu abstrakcyjnym: влáдāње ‘der Herr- scher, dominatio’, ‘das Betragen, gestio’ (SR). Termin vladanije po raz pierwszy zapisany został w umowie zawartej między banem Kulinem a Dubrownikiem, w której Kulin gwarantował swobodę poruszania się po по моемμ владанию. W wersji łacińskiej tej umowy terminowi vladanije odpowiada łac. terra ‘ziemia, państwo’. Ten sam termin pojawia się

52 Psł. *zea (< *zem-ja) ‘ziemia’ (pie. *dhéhōm ‘ziemia’) poświadczona jest w scs zemlja (z l epent.) i w pozostałych językach słowiańskich. 53 Najstarsze poświadczone znaczenie, które podaje RJAZ z XII w., to ‘planeta; svijet’, ‘jedan između 4 stara elementa, suha zemlja, kopno, prst, tlo’ i ‘kraj, država, narod’, a dopiero od XIV w. ‘zemlja, koja se posedjuje, obrađuje; posjed, polje, ńiva’. Wyraz pojawia się w słownikach z XVIII i XIX w., np. u Kurzbeka, w słowniku puryzmów (PosrbOV) oraz w słowniku Vuka i Popovicia зèмља ‘die Erde, terra’, ‘Das Land, terra, regio’, a także w gwarach, np. w Metochii змл’а, змња ‘површина која се користи, обрађује’, ‘глиновита материја која се користи као материјал за производњу судова’, ‘држава, домовина’ (RSMet).

57 w dwóch dokumentach księcia Lazara: w jednym Primorje jest we vladaniju Lazara, a w drugim trgovi pomorski u vladaniju. Według części badaczy to potwierdzenie panowania Lazara na Przymorzu, jego władzy zwierzchniej nad tamtejszymi lokalnymi władcami. U Daničicia zaś to odpowiednik łac. domi- num. W przeciwieństwie do Bośni w państwie Nemanjiciów termin ten nie był używany jako odrębny, polityczno-prawny. Na podstawie zachowanych źródeł Blagojević stwierdził, że wyrazem vladanje na terenie bośniackim nazywano terytorialno-polityczną jednostkę z ograniczoną suwerennością (uznającą wła- dzę zwierzchnią), w której skład wchodził obszar miasta, ewentualnie żupy (Благојевић 2004: 315–316, 320, 323). Termin administracyjny vladanje po- wstał więc w Bośni i stamtąd szybko przyjął się w Dubrowniku, skąd około drugiej połowy XIV wieku przeniknął na tereny Serbii. Ostatnim określeniem ‘państwa, kraju, regionu’, choć już nie rodzimym, jest hungaryzm używany najczęściej w odniesieniu do państwa bośniackiego – рỳсāг (RMS)54. Termin używany był głównie w Bośni w znaczeniu ‘władca, król’, ale także jako określenie państwa bośniackiego, całego lub jego części, terytorium i wielmożów, którzy siebie nazywają rusag55. Wyraz ten jest poświadczony przede wszystkim na zachodzie od XIV do XIX wieku, na przykład w słowniku Daničicia рuсагь, орьсагь ‘regnum, за државу босанску’: с велможами русага босаньскога (MS: 254), ‘господа се краљества босанскога у скупу називају рuсагь’: рuсагомь кралевьства босаньскога (MS: 273), ‘велика господа у краљевству босанском називају своју државу рuсагь’: поидμ μ свои рμсагь и госпоцтво (MS: 259), ‘дубровачку државу називају русагом страна господа’: μ нихь русагу (MS: 411). W słowniku RJAZ także poświadczone jest znaczenie ‘država u užem značenju; država, kraljevina’ (1397), ‘uprava ili oni koji upravljaju drža- vom’ (Bośnia, 1409) i ‘područje, teritorij’ (Bośnia, 1405). W XVIII i XIX wieku pojawia się forma орсаг ‘држава, земља’ (1719) (GzRSR), русагъ ‘предео, Gegend provincia’ (1827) (PosrbOV) i русаг ‘Staat; Geleite’ (Popović). Z czasów tureckich pochodzą kolejne określenia państw, takie jak na przy- kład дèвлет, дòвлет ‘rząd sułtana, cesarza; rada sułtana; dwór sułtański, porta’, ‘państwo, kraj’, ‘bogactwo, dostatek, obﬁ tość’(RSAN)56. Wyraz jest poświadczo- ny w formie dovlet w RJAZ z czarnogórskiej pieśni ludowej w znaczeniu ‘turski carski dvor’, ‘turski car’, a devlet ‘vlada, carski dvor’. Od XIX wieku poja- wiają się formy девлет (1822), довлет (1817), дувлет (1817) ‘царска влада, порта’ (KK-ER), девлет ‘држава’ (RSR) oraz дóвл’ет ‘удобност, богатство, благостање’ (RSMet) i devlet ‘carska vlada; turski carski dvor, car turski’, ‘carevina’ (Bogićević 2010: 114).

54 Zapożyczenie z węg. ország ‘państwo, kraj, regnum’ z metatezą nagłosowej grupy or- > ru-. 55 Rusag bosanski to državni sabor, a tworząca go szlachta to rusaška gospoda – odpowiednik barones regni na Węgrzech. 56 Tur. devlet ‘szczęście, błogostan’, ‘cesarstwo, państwo’ i ‘tytuł cesarza’ to wyraz pochodzący z ar. däwlä ‘władza; państwo; szczęście’.

58 Kolejne dwa określenia państwa to notowane od XIX wieku дуњáлук ‘ziemia, świat’, coll. ‘ludzie, lud’ i ‘okręg, obszar, kraj’ (RSAN)57 oraz мемлèкe, мемлèкет, мемлèћe, мемлèћет ‘kraj, państwo; strony rodzinne, ojczyzna; miejsce, miasto’ (RSAN) i мемлећет (1820) (KK-ER)58. Od XVIII i XIX wieku poświadczone są nowsze terminy, będące najczęściej zapożyczeniami z rosyjskiego lub języków zachodnich (z łaciny za pośrednictwem niemieckiego lub francuskiego). Do nich należą rusycyzmy государство ‘imperium, państwo’ (KurzbekLeks: 31), единоначалiе (1790) i еднодержавство ‘monarchia’ (1813) (PosrbOV), germanizmy рајх ‘cesarstwo, państwo, rzecz’ (1792) (GzRSR), стат ‘państwo’ (1793) (GzRSR; RomanSBK) oraz крỳновина ‘kraj, okręg, prowincja, która należy do korony (władcy lub państwa) w monarchii austro-węgierskiej; część monarchii’ (RSAN; RJAZ; Popović). Od XVIII 59 wieku pojawia się także wyraz репỳблика ‘republika’ (RMS) , республика ‘die Republick’ (Kurzbek: 416) i репỳблика, респỳблика (Njegoš; PosrbOV). Wyraz мпēрија i мпēрј ‘monarchia, którą włada imperator, cesarstwo’ oraz ‘państwo wraz ze swoimi koloniami, protektoratem; władza tego państwa’ (RSAN) poświadczony jest od XVIII wieku, na przykład империја (1775) (GzRSR; Njegoš; KK-ER), империјум (1765) (GzRSR) oraz iмперіz, имперіz ‘das Kaiserthum, das Reich’ (Kurzbek: 283). Ostatnim z tego typu wyrazów jest монàрхија ‘forma władzy, w której na czele państwa stoi jeden człowiek, monarcha, najczęściej z prawem dziedzicznym’ (RMS; RSAN), poświadczony od XVIII wieku: монархіz (Kurzbek: 350) oraz монархија (1741) (GzRSR), монархiа, монархија (1715) (PosrbOV; KK-ER; RSR; SSZiN).

1.5. Wieś

Podstawową jednostką administracyjną zarówno w średniowiecznej Serbii, jak i w okresie panowania tureckiego była wieś. W średniowiecznych tekstach serbskich określano ją przede wszystkim wyrazem selo, choć wyjątkowo pojawiał się także starszy wyraz vьsь. To początkowe podwójne nazewnictwo kontynuowało stan prasłowiański, kiedy istniały dwa wyrazy określające osadę wiejską, *sedlo i *vьsь, różniące się nieznacznie znaczeniami. Podczas gdy *vьsь oznaczał ‘zwar-

57 Wyraz jest pożyczką z tur. dünyalık, dünya-lık ‘rzeczy należące do tego świata; ludność tego świata; bogactwo na ziemi’ (< z dünya i ar. dunyā ‘ten świat, ziemia’ suf. -lik). 58 Poświadczenie z Bośni мемелећет ‘постојбина, варош, земља’ (PopovićTur), Prizrenu мемлћет ‘родни крај, завичај’ (PrizrenDČ) i Czarnogóry memleka ‘solana carska, otomanska je bila u Grblju i davala je 1523. g. 16.239 mjera soli i prihod sultanu od 194.868 akči’ (Bogićević 2010: 293). 59 Z łac. res publika ‘rzecz pospolita, wspólna’, zapożyczona z niem. Republik lub wł. repubbli- ca, a forma respublika z ros. республика ‘ts.’.

59 tą osadę wiejską’60, *sedlo to ‘miejsce osiedlania się poza zwartą wiejską zabu- dową, to jest osobno położona zagroda lub grupa zagród, siedlisko, przysiółek’61. Podstawową więc kiedyś i obecnie nazwą niewielkiej osady ludzkiej, której mieszkańcy zajmują się rolnictwem, jest сéло (RMS; RJAZ). Wyraz ten notowany jest od XII wieku, między innymi w słowniku Daničicia w formie село ‘vicus’ (RiKSS): вьса сиэ села сь заселиями си (MS: 11), a także w typikonie monasteru Studenica wielkiego żupana Stefana Nemanji (około 1196 roku), Kodeksie Dušana (art. 11, 20, 22, 74), Dečanskich hrisovuljach oraz w obydwu dokumentach bizantyjskich: w Syntagmacie село ‘gr. αγρός, χορίων’ i w Zemljoradničkim zakonie село ‘wieś’ (ZZ, art. 6) oraz ‘ziemia jednego rolnika’ (ZZ, art. 12, 15, 16, 17, 70, 71). W tym drugim znaczeniu wyraz selo oznaczał ‘majątek, dobra, wszystkie pola uprawne, winnice, które jedna osoba posiada w granicach wsi’. Słownik RJAZ, obok wspomnianych już, podaje także nowsze znaczenia: ‘kuća s okućnicom ili zadruga’ (u Bogišicia) i ‘stan, boravište, habitatio’. Wyraz ten poświadczony jest we wszystkich słownikach serbskich (Kurzbeka, Vuka, Njegoša i Popovicia: сéло ‘das Dorf, pagus’). W czarnogórskim Leksykonie selo to ‘teritorijalna organiza- cija života, imanja, rada i stanovanja bratstvenika, pa se isto prihvati i kao samo bratstvo i rod i nose, obično, patronimični naziv’ (Bogićević 2010: 525). W gwarze Crnej Travy селò to ‘народни назив за варошицу, седиште Општине Црна Трава. Tако је и данас зову становници околних засеока’ (RCrnotr). Drugim wyrazem była вс, вс (RSAN), poświadczona od połowy XIII wieku jako ‘gospodarska zemljišna jedinica, koju su za gospodara obrađivali robovi i stanovali u zgradama, koje su se na toj jedinici nalazile’ oraz później ‘naseljeno malo mjesto, selo, imańe, kojemu je vrhovni vlasnik bio prelat kao uživalac crkve- noga dobra, pa je imańe davao slobodnim ljudima u nasljedno uživańe u muškoj lozi (praedium), dio sela ili grada, ulica’ (RJAZ). W słowniku Daničicia notowana jest forma średniowieczna вьсь ‘praedium’, w nazwach wsi należących do monasteru Žiča: Дольна Вьсь, Горажьда Вьсь, Накль Вьсь (Goraždevac, Naklo k. Peći) (MS: 11; LeksSSV: 68), a z XVIII wieku w słowniku Mihajlovicia вес ‘варошица’ (1793) (PosrbOV) i весь ‘мэсто, село, der Lenﬂ ecken’ (Kurzbek: 309). Wyraz ten, w źródłach zarówno serbskich, jak i chorwackich, dość szybko zanikł, zachowując się jedynie w chorwackim dialekcie kajkawskim (kajk. ves, vies). Stare dokumenty serbskie (na przykład Kodeks Dušana w art. 11, 22, 146, 168, 169 i 170) rozróżniają różne rodzaje osiedli ludzkich: selo, zaselak, selište, katun, grad, trg, ale już od najstarszych zabytków na określenie niewielkiego osiedla z luźną zabudową, składającego się z większej liczby domów, osady wiejskiej, ustalił się prasłowiański termin selo. Był to rodzaj wspólnoty wiejskiej, wewnętrznie zorganizowanej, która przejmowała w średniowieczu odpowiedzial-

60 Por. gr. οϊκος ‘dom’, łac. vicus ‘wieś; zagroda chłopska; dzielnica miasta; ulica’, goc. veihs, stwniem. wich. z pie. *ī-, *e-, *o-o- ‘dom, wieś’. 61 Pie. *sed-lo- ‘miejsce do siedzenia, siedzenie’, *sed- ‘siedzieć’, z pierwotnym znaczeniem ‘miejsce do siedzenia’.

60 ność zbiorową za popełnione na jej terenie przestępstwa. Miała ona jasno wyzna- czone granice swego terytorium, tworzyła ekonomiczną całość ze swoim mająt- kiem, wspólną ziemią (polami, łąkami, pastwiskami i lasami), ujęciami wody, drogami, młynami wodnymi itp. To jednostka geograﬁ czna z granicami, które najczęściej wyznaczało ukształtowanie terenu. Selo zamieszkiwali seljaci (w średniowieczu byli to głównie meropsi, chłopi zajmujący się rolnictwem) (por. tom I Ród i społeczeństwo), poddani zobowią- zani do płacenia lub wykonywania prac na rzecz władcy lub pana ziemi, którą uprawiali. Władzę sprawował naczelnik wsi (w zależności od regionu i okresu nosił tytuł knez lub kmet), a najważniejsze decyzje podejmowały zgromadzenia wiejskie, zbory, skupštiny, zwoływane w celu rozwiązywania spraw społeczności lokalnych. Średniowieczne selo odpowiadało za życie swoich mieszkańców, a także ponosiło odpowiedzialność zbiorową za wszelkie wydarzenia na jego terenie. Na nim spoczywał obowiązek zadośćuczynienia, płacenia danin i kar za każdego zabitego lub okradzionego na jego terytorium człowieka: u коемь се селе нагq тать или гuсарь, то–зи село да се распе, а гuсарь да се обэси стрьмоглавь, а тать са де ослэпи. а господарь села того да се довэде свезан къ царствu ми. а и да плакя въсе што q μчинил гuсар и тать оть испрьва, и пакы да се каже како тать и гuсарь (KD: 145). Średniowieczne wsie powstawały najczęściej w pobliżu targowisk, osiedli górniczych, źródeł termalnych, twierdz i siedzib możnowładców, jako ich podgrodzia, ale także wokół monasterów. Średniowieczna wieś to:

(…) она животна стварна снага која чини све оно што се каже да чини жупа, селом је живела жупа, село је права антитеза града у свим случајима где се чита жупа постављена као антитеза града. И село нам се јавља као прототип друштвеног уређења народног (Новаковић 2002: 16).

Według Novakovicia pierwotnie selo oznaczało osadę rolniczą, chłopską w odróżnieniu od pasterskiego (wołoskiego lub albańskiego) katunu. W wiekach XIII–XV od katunu różniło się zabudową, większą lub mniejszą stałością budyn- ków, charakterem wykonywanych przez ich mieszkańców prac itp. (Новаковић 2002: 33). Wsie były w zasadzie ekonomicznie samowystarczalne.

Села су наша била у неку руку свет за себе. Ратари и сточари у њима давали су главне потребе за опстанак, за храну из света биљног и животињског, али пошто то није било довољно за свеколике потребе ни сеоског друштва, којега су се потребе познанством са старијим образованијим народима умножиле, прерада и радиност настаниле су се такође по селима и заузеле су своје место. Све што је неопходно требало дому и селу махом се израђивало у селима самим (Новаковић 2002: 45).

Zrównując w XVI wieku jednostki samorządu lokalnego, Turcy ujednolicili także terminologię administracyjną. Zniknął katun w znaczeniu ‘osiedle, wieś pa-

61 sterska’, a każda tego typu osada (rolnicza lub pasterska) została nazwana ogól- nym terminem selo (tur. karye, wł. villa). W okresie panowania tureckiego wieś serbska była biedna i zapóźniona cywilizacyjnie. Przyczyn takiej sytuacji było kilka. Przede wszystkim to nieustannie prowadzone wojny, które ziemie serbskie nękały niemalże przez cały „turecki” okres, a szczególnie między XVI i XVIII stuleciem. Każdy przemarsz obcych wojsk, każde działania wojenne rujnowały okolicę, pozostawiając po sobie głód i choroby, a także wywołując kolejne fale migracji. Ciągłe zagrożenie wpływa- ło na mobilność wsi, której mieszkańcy mogli w każdej chwili się przesiedlić lub ukryć w lasach, a w związku z tym także na sposób budowy i konstrukcji domów. Istotnym powodem zapóźnień była również istniejąca opozycja wieś – miasto, tożsama z opozycjami religijnymi i narodowymi: Serbowie-chrześcijanie (wieśniacy) – Turcy-muzułmanie (mieszczanie). Do początku XIX wieku jedynie w okolicach miejscowości Sokol w kilku wsiach mieszkali Turcy, a w pozosta- łych regionach Serbii podział był jednoznaczny: obszary wiejskie zamieszkiwała raja, a miasta Turcy i przedstawiciele innych narodowości (w Bośni znacznie częściej, obok chrześcijańskich, można było spotkać wsie muzułmańskie). W okresie przemian politycznych i społecznych XIX wieku, migracji ludno- ści z prowincji do miast, wciąż ponad 85 procent mieszkańców Księstwa Serbii mieszkało na wsi. Sam Vuk Karadžić w 1827 roku pisał w swojej Danicy, że wszyscy Serbowie to seljaci. Struktura i wielkość wsi jako podstawowej i najmniejszej jednostki administracyjnej na początku XIX wieku nie różniła się istotnie od struktury średnio- wiecznej (bogatym źródłem informacji o strukturze wsi średniowiecznej są na przykład Dečanskie hrisovulje). Według Vuka „У Србији су велика села која имају око 100 кућа, а има села и од 15 кућа; али их највише има од 30 до 50 кућа. По брдовитијем мјестима тако су куће раздалеко да је село од 4 кућа веће од Беча”. Największa wieś w czarnogórskim plemieniu Vasojeviciów liczyła 150 domów. W równinnej Mačvie i Braničevie domy budowano w gęstej zabudowie, ale raczej chaotycznie. W Sremie (i całej Wojwodinie) były równo rozłożone, dostosowane do porządku architektonicznego wprowadzonego przez zarządzenia administracji monarchii habsburskiej. Najbardziej typową serbską formą wsi w po- czątkach XIX wieku na południe od Dunaju były tak zwane razbijena sela. Domy w nich były rozrzucone, daleko od siebie i oddalone od głównych dróg i miast (mieszkańcom zapewniało to poczucie bezpieczeństwa w czasach panowania tureckiego). Oprócz warunków historyczno-politycznych, na typ wsi serbskiej mia- ło wpływ ukształtowanie terenu oraz główne zajęcia jej mieszkańców. W terenie górzystym, gdzie głównym zajęciem mieszkańców wsi było pasterstwo, potrzeba było znacznych przestrzeni, a więc i domy były luźno rozmieszczone. W dolinach natomiast chłopi zajmowali się uprawą ziemi, a ich domostwa były bliżej siebie, więc wsie były zbite i zajmowały mniejsze powierzchnie (Вулетић, Мијаиловић 2005: 8). W ciągu XIX wieku uprawa ziemi wypierała pasterstwo, a razbijena sela ustępowały typom rolniczym, kompaktowym.

62 W Czarnogórze schyłku XV wieku wsie odegrały znaczącą rolę w tworzeniu się plemion, zwłaszcza w okresie, gdy dochodziło do łączenia się organizacji wiejskiej z katunską. W czasie panowania tureckiego wsie organizowały się w obronie przed płaceniem podatków, haraczów i danin oraz przed nieprzyjaciółmi. Turcy traktowali je jako jednostki samorządne, autonomiczne, rządzące się własnymi wewnętrznymi prawami. We wsiach, które miały lokalną władzę, obowiązywała odpowiedzialność zbiorowa (Rovca 1984: 36). W plemieniu Kuči, gdzie jedna, dwie lub więcej wsi należało do jednego rodu lub bractwa, terminem selo określa- no każdą odrębną grupę domostw, nawet jeden dom, jeśli tworzył odrębną osadę (Kuči, Bratonožići, Piperi: 26). Selo w Boce to niewielka osada złożona z kilku domów i nosząca nazwę od imienia plemienia (Boka: 223). Selo to także odpowiednik współczesnej gminy wiejskiej, zarządu i rady gminy, zgromadzenia gminnego, które decydowało o jej losach. Selo oznaczało więc

(…) и место и збор тога места, и ово се друго готово увек мисли кад се помиње село као друштвени чинилац. (…) Пре нових закона који су уредили данашњу организацију општинске власти и радње, збор је био готово једини орган воље и власти сеоске, само се он тада није звао збор него обично село (Новаковић 2002: 75).

Obok tych dwóch podstawowych określeń wsi pojawiają się pokrewne pod względem etymologii bądź semantyki wyrazy oznaczające mniejsze lub większe osiedla wiejskie – osady, wsie, przysiółki. Najważniejszymi spośród nich, które oznaczały osadę w stanie przekształcania się w wieś bądź wieś w stanie zaniku, były зáселак, зáсеље ‘mała, wydzielona osada wchodząca w skład wsi, przysió- łek, kolonia’ oraz ‘majątek wraz z zabudowaniami, oddzielony od osady majątek rolny’ (RSAN). Wyrazy poświadczone są od XIII wieku, w słowniku Daničicia w formie заселькь, заселиq ‘villa’ (сь селомь Лояномь сь всэми мегями села того и сь заселькы, lata 1293–1302) oraz w Dečanskich hrisovuljach заселиq i заселькь. W XIX wieku notowany jest między innymi w słowniku Vuka i Po- povicia зáселак, зáсеље ‘ein Dorf das zu einem anbern gehört, поселица’ oraz w słownikach gwarowych, na przykład w Banjanach koło Nikšicia i w Šumadii, gdzie засеок to ‘najmniejsza część wsi, w sposób naturalny oddzielona od centrum wsi’ (Којић 2006; LKačer). Zaselak był to więc niewielki, wydzielony zespół domów na obrzeżu wsi, przysiółek. Wyraz znacznie częściej poświadczony był w starszych dokumentach niż w XIX wieku, czasem nawet bez nazwy wsi, co wskazuje na ich ówczes- ną znaczną liczbę. Część z nich była swego rodzaju początkiem tworzenia się wsi lub jej formą nierozwiniętą. Zaselak lub zaselje wymienia już Žička povelja Stefana Nemanjicia oraz Hilandarska hrisovulja Milutina (MS: 59) w znaczeniu ‘nieodłączna część wsi’, analogicznie do grad i podgrađe/zagrađe. W povelji z 1382 roku podarowanej monasterowi Drenča wspomina się vlaški zaselci, co oznacza osadę pasterską – katun (Новаковић 2002: 34).

63 Jak podaje Stojan Novaković, na przełomie wieków XVIII i XIX wokół Vran- ja i Nišu znajdowały się olbrzymie wsie, które w całości składały się z zaselaków, tam nazywanych mahala. Na zachodzie zaś Serbii, nad rzeką Driną zaselaki two- rzyły niezbyt liczne osiedla (Новаковић 2002: 79). W drugiej połowie XIX wieku ich liczba uległa drastycznemu spadkowi, a w okręgu belgradzkim w 1872 roku znajdował się już tylko jeden poświadczony zaselak – Guncate przy wsi Božda- revac (Новаковић 2002: 87). Jako podsumowanie można przytoczyć deﬁ nicję zaselaka uzyskaną przez Sto- jana Novakovicia od Milana Milićevicia:

(…) заселак управо у селу значи неколико кућа које се населе ван села на месту које има своје име, па и пошто се на њему населе куће, задржи своје име. То је први и прави заселак. После иде и заселак и већи, који има по једног кмета, али је то, по сељачком, село, само је по чиновничком, законском звању заселак. Хатар, слава, и све друго у правога је засеока једно са селом ком припада (Новаковић 2002: 90).

Warto także odnotować wyraz слште jako ‘określoną wielkość ziemi uprawnej, która miała wystarczyć jednej rodzinie, dom z zabudowaniami, majątek wiejski’, a także ‘miejsce, gdzie niegdyś znajdowała się wieś’ oraz ‘osadę, wieś, przysiółek’ (RMS; RJAZ). Wyraz poświadczony jest od XIII wieku w słowniku Daničicia селиште ‘село, vicus’ i „селишта су имала своје воденице, винограде, воћњаке, њиве, ливаде, а једно се помиње са засеоком”, oraz w Dečanskich hrisovuljach селище ‘opuszczona wieś, ziemia, na której kiedyś znajdowała się wieś’. W tych znaczeniach wyraz notują słowniki leksyki XVIII- i XIX-wiecznej, na przykład селище ‘колонија; салаш’ (1793) (PosrbOV) i слште ‘Ort, wo ehevor ein Dorf gewesen, locus olim habitatus’ (SR; Popović). Poświadczone są także пòселица ‘wioska, przysiółek’ (RMS; SR; Popović; Kuči, Bratonožići, Piperi: 26) i поселенiе ‘колонија’ (1799) (PosrbOV). W czasach tureckich zostały zachowane wszystkie dawne słowiańskie nazwy wsi (pojawiło się tylko ћòјлук ‘wieś, selo, selište’ (RMS), z tur. köylük, köy- -lük). Wynikało to ze wspomnianego już wcześniej podziału na słowiańskie wsie i turec kie miasta, a także z ogólnie chłopskiego charakteru ludności serbskiej.

1.6. Miasto

Centrum życia kulturalnego i społecznego, ośrodkiem grawitacyjnym określone- go regionu, historycznie ukształtowaną jednostką osadniczą charakteryzującą się znacznie większą gęstością zabudowy oraz małą ilością terenów rolniczych było miasto. Podstawowym i najstarszym określeniem osiedla o charakterze miejskim (choć znaczenie tego wyrazu ulegało wielu zmianom) jest грд, we współczes- nym słowniku serbskim deﬁ niowany jako ‘wielkie osiedle ludzkie, najczęściej administracyjne, handlowe i kulturalne centrum okręgu, miasto’, ‘mieszkańcy

64 miasta’, ‘gród, miejsce ogrodzone murami obronnymi, twierdza, umocnienie; mury obronne, szaniec’ (RMS; RSAN)62. Etymologiczne znaczenie wyrazu ‘ogrodzenie, zagroda, przegroda’ uległo znacznej ewolucji semantycznej ku znaczeniom ‘miejsce zagrodzone, odgrodzone, umocnione’ i ‘gród, umocniona osada obronna; arx, castrum; gród, twierdza’ (жμпμ Конавальскμ и градь Соколь кои q μ ньои, z 1391 roku), a w wiekach późniejszych także ‘otoczone murami i umocnione osiedle ludzkie’, ‘oto- czona murami i umocniona część osiedla (w przeciwieństwie do varošu, który nie jest otoczony murami)’ (градь Клμчь и варошь Подьклμчь, z 1446 roku), ‘urbs, otoczone murami i samodzielnie się rządzące wielkie osiedle, w którym wspólnie mieszkają ludzie (w przeciwieństwie do sela)’. Wyraz oznacza również ‘civitas, mieszkańcy miasta, mieszczanie’ (wпькиномь славьнога града нашега Дюбровьника, z 1253 roku), ‘munimentum, mury i inne elementy umocnień miasta, grodu’ (сьздахь пирьгь великь и твьрдь сь градомь wколо, lata 1302–1321), a także w znaczeniu abstrakcyjnym ‘dzieło, którym się buduje’ (tylko w XIII i XIV wieku: града да не работаю, ни да блюдμ, lata 1270–1272). W zabytkach serbskich wyraz jest poświadczony od XII wieku w dokumentach serbskiej, bośniackiej i dubrownickiej kancelarii, a także w najważniejszych aktach prawnych: Dečanskich hrisovuljach i Kodeksie Dušana (art. 11, 60) oraz w RiKSS градь ‘locus munitus, urbs’. Wyraz powszechnie poświadczony jest we wszystkich słownikach serbskich od XVIII wieku: градъ (1767) (PosrbOV), градъ (Kurzbek: 145, 489, 496), грд ‘die Festung, arx’ (SR; Njegoš) i град ‘be- festigte Stadt, Festung; gewalkter Ball von Ruhhaar’ (Popović). Grody jako miejsca sztucznie ogrodzone dla celów obronnych pojawiają się na ziemiach słowiańskich już w czasie tworzenia się organizacji terytorialnych typu plemiennego. Najstarsze grody obwarowane były palisadą i otoczone fosą bądź wałami. W IX wieku w grodach znajdowały się siedziby starszyzny plemiennej i dowódców wojskowych. Władali nimi żupani, jako cywilni i wojskowi naczelnicy grodu i okolic. W okresie wczesnosłowiańskim, wraz ze zmianą i formowaniem się ponadplemiennych państw słowiańskich, większość grodów uległa przeobrażeniom, zostały one wzmocnione, a część z nich opuszczona. Ty- powy stał się wieloczłonowy zespół osadniczy – gród (zamieszkały przez władcę, urzędników i/lub warstwę wyższą), znajdujący się w centrum i otoczony obwarowanym (jednym lub więcej) podgrodziem, które pełniło funkcję handlowo- -rzemieślniczą i mieszkalną (część z nich przekształciła się w miasta, w okresie późniejszym określane nowszym zapożyczeniem varoš). Początkowo drewniane, od XIII wieku ustępują murowanym zamkom i obwarowanym grodom.

62 Wyraz psł. *gordъ to w pierwotnym znaczeniu ‘ogrodzenie, zagroda, przegroda’, z którego rozwinęły się następne ‘miejsce zagrodzone, odgrodzone, umocnione’ > ‘gród, umocniona osada obronna’ > ‘miasto’. W części języków słowiańskich ciągle można odnaleźć rozróżnienie znaczenia wyrazu gród ‘twierdza, centrum władzy w umocnionym grodzie’ i ‘miasto’. Derywaty podgrađe, zagrađe i predgrađe motywowane są wyrażeniami przyimkowymi pod gradom, za gradom i pred gradom.

65 W średniowiecznej Serbii grad oznaczał przede wszystkim umocnienie, twier- dzę, osadę z prymarną funkcją administracyjną lub system twierdz opasających zespół budynków, w którego skład wchodziła cerkiew, koszary wojskowe, pałac, arsenał i magazyn z jedzeniem oraz studnią. Innymi średniowiecznymi osiedlami o charakterze miejskim były тьргь, варошь, подьградиq, ale jedynie grad miał od początku znaczenie administracyjne, państwowe. Na terenie dawnych ziem serbskich znalazło się kilka typów miast odziedzi- czonych z przeszłości. Grupę najstarszych tworzą miasta antyczne, znajdujące się w części wschodniej półwyspu. Należą do nich Sirmium (Sremska Mitrovica), Singidunum (Belgrad), Viminacium i Naisus (Niš), które opustoszały po przybyciu Słowian, a potem na początku XI wieku, wraz z powrotem do nich wojsk bizantyjskich, ponownie odżyły. Do tej grupy należy dodać grupę niezasymilowa- nych miast bizantyjskich zdobytych przez władców Serbii w wiekach XIII–XIV, w których razem ze starą arystokracją zachował się również dawny porządek prawny. Otrzymywały one od zdobywców potwierdzenia starych praw i liczne przywileje, które były nadawane jeszcze przez władców bizantyjskich. Osobną kategorię stanowią miasta adriatyckie, stare rzymskie miasta, potem znajdujące się pod władzą bizantyjsko-romańską. W państwie Nemanjiciów do tej grupy na- leżał między innymi Drivast, Skadar, Ulcinj, Bar, Budva i Kotor. Stanowiły one odrębną grupę miast mających szczególną i szeroką autonomię (wyrażoną sta- tutami miejskimi i ustawodawstwem dalmatyńskim). Zamieszkiwała je ludność romańska ulegająca powolnej slawizacji. Wraz z pojawieniem się Sasów i rozwojem handlu inicjowanym przez Du- brownik, na terenie Serbii zaczynają powstawać nowe osiedla miejskie o charakterze gospodarczym. Od 1254 roku Sasi swoją działalność i autonomię górniczo- -handlową otrzymaną od władców serbskich rozszerzają na blisko 30 ośrodków miejskich (między innymi Novo Brdo, Srebrenica). Miasta zaczynają się rozwijać w określonych dziedzinach, ale różnice kulturowe, cywilizacyjne i prawne po- szczególnych osad uniemożliwiają przyjęcie jednakowego systemu samorządu dla całego terytorium. Na podstawie danych z początku XIV wieku można stwierdzić, że w Serbii właściwej nie było grodów w europejskim znaczeniu tego słowa (takich jak we Włoszech, Niemczech lub Francji), to jest osiedli ze szczególnym statusem i prawami mieszkańców tych grodów w strukturze państwa (w zakresie przywilejów i odrębnej warstwy społecznej). Znajdowały się one natomiast w Zecie i Dalmacji (to stare miasta rzymskie). Grad jako umocniona część większego organizmu miejskiego (varoš) naj- częściej usytuowany był na wzniesieniu. W tej wydzielonej części znajdował się ośrodek władzy miejskiej, w którym mieszkały władze, a podczas napa- ści nieprzyjaciela chroniła się ludność z okolicznych podgrodzi. W znaczeniu „oграђено па дакле и утврђено место, куда се становништво склањало у случају непријатељског напада” wyraz pojawia się w XIV wieku, na przy- kład w hrisovulji biskupstwu prizreńskiemu z 1326 roku: v dan napasti da jest

66 pribežište svetoj crkvi (mowa o darowanym grodzie króla Stefana Dečanskiego) (Новаковић 2002: 375). W średniowieczu grad oznaczał nie tylko umocnienie, ale również twierdzę wraz z osiedlem wokół niej, przy murach miejskich, tak zwane podgradije, serbskie podgrađe, polskie podgrodzie – zamieszkane przez zwykłych mieszkańców. Takie średniowieczne osiedla znajdujące się przy głównych traktach kupieckich przekształcały się w miasta, których mieszkańcy zajmowali się handlem i rzemio- słem (Тарановски 1931: 83). Jak zauważa Novaković, współcześni mu chłopi z okolic Niša, mówiąc, że idą u grad, mają na myśli nie tylko twierdzę (kale), ale całe miasto (varoš). Słowo grad mogło zatem oznaczać zarówno twierdzę, jak i osiedle, osadę, która z czasem mogła się rozszerzać poza mury. Przeciwień- stwem gradu była župa – teren władzy administracyjnej miasta, lub selo – pojedyncze osiedle w żupie (Новаковић 2002: 377). Od początku swego panowania Turcy wprowadzili własny system struktury miejskiej, który zakładał wieloetniczne miasta z jasno podzielonymi kwartałami narodowymi, wyznaniowymi i stanowymi (mahale). Wszystkie serbskie miasta otrzymały orientalny charakter, a proces islamizacji posuwał się znacznie szyb- ciej w zasiedlonych głównie przez muzułmanów miastach aniżeli w słowiańskich wsiach. W każdym grodzie (= varoš, varošica, palanka, kasaba, šeher) znajdo- wała się čaršija ‘kwartał handlowo-rzemieślniczy’ i mahala ‘kwartał, dzielnica’ – połączone wąskimi uliczkami części miasta. Od XIX wieku, początkowo w większości tureckie, a z biegiem czasu coraz bardziej słowiańskie, miasta zamieszkałe przez 10 procent społeczeństwa zaczęły się szybko rozwijać. W ciągu pierwszych dekad po uzyskaniu autonomii razem ze zmianą struktury etnicznej zmieniał się także ich wygląd i struktura. Do lat sześćdziesiątych XIX wieku Turcy stopniowo opuszczali miasta, a na ich miejscu osiedlała się ludność słowiańska z okolicznych wsi i regionów południowych, bę- dących ciągle jeszcze pod panowaniem tureckim (głównie rzemieślnicy i kupcy), oraz północnych, znajdujących się pod władzą austriacką (klasa urzędników). Cały XIX wiek stał więc pod znakiem prób wyjścia z kręgu orientu ku kulturze europejskiej. To właśnie miasta były pierwszymi, które poczuły tę reformę i zmia- nę standardów. Były systematycznie powiększane, nowe koncepcje urbanistyczne zmieniały orientalną tkankę miejską, a przyjęty środkowoeuropejski styl budowy wprowadzał porządek we wschodnim chaosie. Stare orientalne budowle były za- stępowane nowoczesnymi budynkami tworzonymi na wzór europejski. W XIX wieku wyraz grad oznaczał więc osiedle z rozwiniętymi funkcjami miejskimi oraz istotną rolą wojskową, na którą wyraźnie wskazywała obecność w nim twierdzy. Według innej klasyﬁ kacji (na podstawie ich miejsca w systemie ekonomicznym i społecznym państwa tureckiego i serbskiego) to centrum administracyjne, polityczne, społeczne, handlowe, ekonomiczne, oświatowe, a także ośrodek myśli naukowej i kultury regionu. Grad to również określenie grodu, umocnienia i twierdzy, w których bronili się Turcy, a obok których istniała varoš, to jest osada zamieszkała przez rzemieśl-

67 ników i kupców (Вулетић, Мијаиловић 2005: 14). Potwierdzeniem tego jest fakt, że w Belgradzie terminem grad określano twierdzę kalemegdańską, a miasto przy niej to varoš. Ważne jest, by podkreślić, że mimo istnienia terminu grad (i takiego określa- nia osiedli miejskich w literaturze przedmiotu) pod koniec XIX wieku, według terminologii urzędowej Księstwa, a potem Królestwa Serbii, wszystkie osiedla miejskie nazywano varoš. Terminu grad nie ma w żadnych aktach prawnych po- łowy XIX wieku. Miljković-Katić, na podstawie badań roli politycznej, gospodarczej, administracyjnej, oświatowej i kulturalnej w Serbii, wielkości i liczby ludności, wiel- kości grawitacyjnego oddziaływania wokół miasta, uważa, że cechy typowego XIX-wiecznego europejskiego miasta (także we współczesnym tego słowa znaczeniu) mógł mieć jedynie Belgrad (Миљковић-Катић 2002: 66). Jako jedyny w Księ- stwie miał Wyższą Szkołę (późniejszy Uniwersytet), Seminarium i Szkołę Artyle- ryjską, był centrum wydawniczym księstwa, posiadał Teatr Narodowy, Muzeum, Bibliotekę i inne instytucje kultury. Spełniał funkcje ekonomiczne, handlowe, była w nim wykształcona silna warstwa urzędnicza. Tylko w Belgradzie w latach sześćdziesiątych XIX wieku rozpoczęto tworzenie różnych stref miejskich, a ba- zary i inne prljavi objekti przenoszono z centrum na peryferie miasta (Миљковић- -Катић 2002: 66–70). Miasto w XIX wieku stanowiło symbol procesów modernizacyjnych, przej- ścia społeczeństwa chłopskiego, wiejskiego w społeczeństwo miejskie, było świadkiem początku powstawania stanu mieszczańskiego. Do zmian struktury społecznej w społeczeństwie przedindustrialnym (takim było w Serbii na począt- ku XIX wieku) dochodziło bardzo powoli. Społeczeństwo obywatelskie zaczę- to tworzyć już podczas pierwszego panowania Miloša Obrenovicia, ale dopiero władza ustavobranitelji przyjęła znaczące reformy w celu modernizacji państwa (wprowadzono warunki prawne i społeczne społeczeństwa obywatelskiego, za- gwarantowano własność prywatną, prawo spadkowe i inne prawa). W drugiej połowie XIX wieku zaczęto intensywniej zajmować się również polityką gospo- darczą państwa, aktywizacją handlu, przemysłu i bankowości, co spowodowało rozwój gospodarczy i zmiany struktury społecznej Serbii. W okresie średniowiecznym w podobnym znaczeniu pojawiały się także inne wyrazy, wśród których można wymienić deminutywny грáдац ‘gródek’ oraz ‘otoczone murami i umocnione miejsce, gdzie w średniowieczu i później miesz- kała szlachta’, ‘miejsce z pozostałościami twierdzy, umocnień’ (RSAN), odpowiednik niem. Burg, Schloss, wł. castello, fr. chatteau, który jest poświadczony od późnego średniowiecza (w słowniku Daničicia градьць to toponim). Kolej- nymi bliskimi etymologicznie są poświadczone od XIX wieku wyrazy грàдина augm. ‘wielkie miasto’, ‘gród, grodzisko’, ‘ogrodzenie’, ‘rodzaj pułapki na ryby w rzece’, i regionalnie ‘ogrodzony cmentarz’, oraz грàдште ‘grodzisko, miejsce, gdzie znajdował się gród’ (RSAN).

68 Od XIV wieku notowany jest wyraz кàштел i кàстел ‘twierdza, zamek, kasztel’ i ‘umocniony gród; gródek, niewielkie miasto’ (RSAN)63. Słownik RJAZ podaje kilka form: kašteo (XIV w.), kastel, kasteo i kaštelj (XV w.), kaštio (XVI w.) i kaštelj, kaštelo (XVII i XVIII w.) w znaczeniu ‘gradac, grad, kula, mala tvrđa, gradić, castellum, castrum’, także w słowniku Daničicia каштель, костель ‘castellum’ oraz w słownikach leksyki XVIII- i XIX-wiecznej. Ostatnim spośród średniowiecznych określeń miasta był wieloznaczny wyraz мсто (RSAN)64, poświadczony od początków piśmiennictwa, w słowniku Daničicia мэсто jako ‘locus’, ‘loco’, a od XIII wieku w znaczeniu ‘selo, varoš, grad’: гдэ гредμ μ кое мэсто или у Брьсково или иньдэ (MS: 16). W późnym średniowieczu w związku z wahaniami znaczeń wyrazów trg, varoš, grad, przez jakiś czas używano właśnie wyrazu mesto w znaczeniu ‘osiedle miejskie, osada typu miejskiego’. W 1433 roku czelnik Radič pisał do atoskiego monasteru Kostamonitou (cyt. za: Новаковић 2002: 80): Такожде и села сьмь приложиль и царинu и делове по сашкимь местехь, рекше u Новомь Брьдu и u Рuдникu. Wokół średniowiecznych grodów, pod murami miejskimi, w wyniku natural- nego rozwoju urbanistycznego tworzone były kolejne osiedla, wchłaniane następ- nie przez samo miasto. Najciekawszym spośród nich jest пòдгрāђе ‘podgrodzie, zamieszkała część osiedla, znajdująca się pod miastem lub grodem; przedmieście’ (RMS). Wyraz подградиq ‘suburbium’ (RiKSS) poświadczony jest od XIV wieku w dokumencie króla Milutina, a potem także na przykład w statucie Novego Brda z 1434 roku – подградие. W povelji króla Dušana z około 1332 roku znajduje się Zаkon podgradiju. Termin podrađe bardzo często pojawia się w Bośni, a w Dubrowniku podgrodzie nazywane jest sub lub sotto (Тарановски 1931: 83; LeksSSV: 534). W XIX wieku пòдгрaђе to ‘Vorstadt, suburbium’ i ‘mury starego miasta z okolic Zadaru’ (SR; Popović). Podgrađe to osada położona pod lub przy grodzie, pierwotnie o charakterze nieobronnym, z czasem coraz częściej obwarowana. Jej prototypami były osiedla rolnicze ulokowane przy grodzie, wzdłuż murów, w których ludność chroniła się w razie niebezpieczeństwa. W miarę tworzenia się i rozwoju grodów jako ośrodków władzy, siedzib możnowładców najbliższe ich otoczenie rozrastało się, a w podgrodziach skupiała się ludność wykonująca różnego rodzaju usługi, zaj- mująca się rzemiosłem i handlem. Powstawały tam więc targi, dwory kupieckie

63 Zapożyczenie kastel przejęto z wł. castello ‘zamek, gród, twierdza na wzgórzu’ (np. na wy- brzeżu) lub bezpośrednio z łac. castellum ‘umocniony gród, twierdza, kasztel, wieża’. Formy z Serbii kontynentalnej z š być może pochodzą z niem. Kastell ‘ts.’. 64 Wyraz poświadczony jest przede wszystkim w znaczeniu ‘przestrzeń, część powierzchni, zwykle ograniczonej; miejsce’, ‘część powierzchni, położenie lub miejsce, w którym ktoś lub coś się znajduje’, ‘część powierzchni, położenie, które posiada specjalne przeznaczenie’, ‘określona część powierzchni, którą ktoś zajmuje, siedziba’, reg. ‘legowisko, pościel’, ‘obszar, teren; niewielka prze- strzeń’, nietyp. ‘odległość, rozmieszczenie’, ‘określona część czegoś’, ‘służba, zatrudnienie, praca; położenie’, ‘położenie, pozycja zajmowana wobec kogoś, pozycja w szeregu, rankingu, stopniu’ (RSAN).

69 i możnowładcze, kościoły. Osada powoli przekształcała się w zespół drewnianych domów i sklepików zgromadzonych wokół centralnego placu, przyjmując coraz bardziej handlowo-rzemieślniczy charakter. Rozwijające się u stóp grodu i two- rzące z nim urbanistyczną całość średniowieczne podgrodzie zostało wkrótce nazwane nowym, zapożyczonym wyrazem varoš. W tym samym znaczeniu ‘podgrodzie’ poświadczony jest wyraz амборија, амборско (gr. έμπόριον ‘targowisko’). W RiKSS амьбория to ‘некако мјесто у Хлерину, гдје је манастир трескавачки имао цркву и земље’. W Leksyko- nie serbskiego średniowiecza amborija, amborsko to ‘насеље под утврђењем, подграђе, заграђе, трговиште’. W Svetostefanskiej hrisovulji pojawia się po- stać ambul jako określenie targu, rynku z położeniem u stóp grodu. W 1495 roku w mieście Novi targ solny nazywany jest ambar. Zasięg tego słowa świadczy o jego rozprzestrzenianiu się, a jako zachowany toponim, wskazywać może na dawne większe osiedle (LeksSSV: 10). Osiedla wokół miast nazywano także innym, poświadczonym w XIV wieku wyrazem прèдгрāђе ‘osiedle położone na peryferiach miasta, peryferie, przed- mieście’ (RMS), прэдьградиq ‘suburbium’ (RiKSS), oraz, od XVII wieku, зàгрāђе ‘część grodu poza murami miejskimi; przedmieście, podgrodzie’ (RSAN). Wraz z wprowadzaniem przez Turków nowych wzorców kulturowych i cywilizacyjnych, zmianie ulegał system struktury miejskiej z wydzielonymi kwartała- mi narodowymi, wyznaniowymi i stanowymi. Ta tendencja uwidoczniła się także w miastach serbskich, które wkrótce otrzymały orientalny wygląd. Niezwykle ciekawe elementy zmian kulturowych i cywilizacyjnych, jakie w okresie tureckim dokonały się w miastach na ziemiach słowiańskich, znalazły swoje odbicie również w słownictwie miejskim. Na przykładzie Belgradu – przez krótki okres XV wieku stolicy Despotowiny Serbskiej i siedziby dworu Stefana Lazarevicia – widać jak szybko przybrał on orientalny charakter, stając się jednym z najciekaw- szych miast Bałkanów. W tym leżącym na ważnym szlaku handlowym mieście podziwianym przez XVII- i XVIII-wiecznych podróżników, już w rok po zajęciu przez Turków powstała pierwsza kawiarnia, kafana – symbol zmian kulturowych i cywilizacyjnych Bałkanów, a także świadectwo rosnącej pozycji politycznej i kulturowej Turków w tym regionie. Wraz z nowymi panami pojawiła się nowa nomenklatura osiedli miejskich. Chodzi tu głównie o wyraz varoš jako nazwę miasta, dużego osiedla o zwartej zabudowie, zamieszkanego przez rzemieślników i kupców, a potem także osiedla rzemieślniczo-kupieckiego wokół grodu (odpowiednik słowiańskich nazw trg lub podgrađe). Inne zapożyczone w tym okresie wyrazy to kasaba, palanka oraz šeher. Miejskie domy budowano w gęstej zabudowie, w obrębie mahal, a część handlową miasta, którą tworzył jeden wielki budynek handlowy z małymi kramikami, ulica z kramami i sklepikami lub część miasta jako ośrodek kupiecki, nazwano čaršija. Nowym i podstawowym określeniem miasta w czasach tureckich stały się wyrazy вáрош i врош (m. i f.) oraz вáроша ‘duże osiedle o zwartej zabudowie,

70 osada, miasto’, ‘przedmieście, przysiółek’, ‘osiedle, które jest zamieszkane przez mieszczan, rzemieślników i kupców i gdzie znajdują się różnego rodzaju urzędy i instytucje’ oraz ﬁ g. ‘wszyscy mieszkańcy miasta’ (RMS; RSAN)65. Wyraz po- świadczony jest w povelji bośniackiego króla Stefana Tomaša Ostojicia z 1446 roku: градь Клμчь и варошь Подьклμчь (MS: 439) w znaczeniu ‘naselje ispod tvrdoga grada ili inače, u kojem stanuju obrtnici, trgovci i drugi građani priv- redne profesije, koji imaju svoje osobite povlastice, s načelnikom i vijećnicima na čelu’. Wyraz варошь pojawia się także w artykule 169 rakovackiego odpisu Kodeksu Dušana, podczas gdy ten sam artykuł pozostałych kopii zawiera wyraz трьгь. W okresie późniejszym wyraz został wyparty przez grad, który z kolei stracił swe dawne znaczenie ‘umocniony gród’. Wyraz varoš w XIX wieku w niektórych regionach stracił znaczenie ‘większe osiedle ludzkie’ i zaczął ozna- czać większą grupę domów, osiedle (na przykład w chorwackiej Lice i Krupskim Kotarze w Bośni). Poświadczony jest w XVI wieku w SSZiN (1574 rok) oraz w serbskich słownikach, na przykład варош ‘град’ (1666) (GzRSR), варошъ (1767) i варошъ ‘тржиште’ (1795) (PosrbOV), варошъ ‘der Flecken, eine kleine Stadt’ (Kurzbek: 183). W XIX wieku notowany jest w słowniku Vuka i Popovicia вáрош ‘die Stadt, urbs’, варош ‘варош, подграђе, предграђе’ (PopovićTur) oraz w gwarach, na przykład врош ‘мање урбано насеље; градић’ (RSMet) i вáрош ‘ts.’ (LKačer). To wyraz pochodzenia węgierskiego (prawdopodobnie zapożyczony za po- średnictwem języka tureckiego), który został przyjęty już w XV wieku na terenie Bośni, potem w Serbii, a z upływem czasu na całych Bałkanach, w znaczeniu ‘osiedle kupieckie u podnóża umocnienia, twierdzy lub w najbliższej okolicy ośrodka górniczego, w którym mieszkali przede wszystkim rzemieślnicy i kupcy’. Używany był wymiennie z terminem trg jako odpowiednik obcych mercato, borgho. Z czasem zaczął oznaczać osiedle handlowe (kupieckie) lub rzemieślni- cze, w przeciwieństwie do terminu grad ‘ogrodzone i umocnione osiedle’. O rozprzestrzenianiu nazwy (z północy – od Sawy i Dunaju na południe – do Serresu, Ochrydy i Prilepu) świadczy również fakt przejmowania jej do dokumentów ła- cińskich i włoskich, na przykład varos sub Srebrenica (z 1439 roku). Na przełomie stuleci XIV i XV w związku z rozwojem grodów zaczęto szukać nazwy, która w pełni oddawałaby istotę miasta. Nazwy trg i grad, wraz ze swoimi innymi znaczeniami, nie spełniały tego zadania, więc już na początku panowania tureckiego trg w znaczeniu ‘miasteczko’ i ‘miejsce targowe’ został zastąpiony wyrazem pazar. Wcześniej jednak, aby zaspokoić potrzebę odróżnienia grodu jako twierdzy, miejsca ogrodzonego i umocnionego od osiedla usytuowanego wo- kół grodu, zapożyczono z języka węgierskiego wyraz város (w Bośni i Hercego- winie, Starej Serbii, Macedonii, a potem również u Albańczyków i Greków). Nie jest pewne, czy słowo pochodzi bezpośrednio z Węgier, czy też może przybyło

65 Varoš to wyraz pochodzenia węgierskiego, węg. város ‘miasto, miasteczko’ (węg. vár ‘miasto, twierdza’). Do serbskiego być może został przejęty za pośrednictwem języka tureckiego.

71 wraz z Turkami. W państwie tureckim wyraz varoš otrzymał znaczenie dawnego słowiańskiego подьградиq, łac. suburbium (LeksSSV: 68; Новаковић 2002: 384–386). Varoš był więc nazwą całego osiedla miejskiego, w którego skład wchodził także zamieszkany przez władze grad (Новаковић 2002: 375) – to znaczenie poświadczone jest w słowniku Daničicia варошь ‘urbs’. Późnośredniowieczna, turecka varoš była podzielona na dzielnice (mahala), które swe nazwy zawdzięczały wykonywanemu w nich rzemiośle lub jakiemuś szacownemu mieszkańcowi. Centrum stanowił targ, rynek z miejscem do handlu, który pełnił także funkcję miejsca spotkań biedoty i osób szukających pracy. Tu również wykonywano kary publiczne. Przy targu znajdowała się świątynia, w za- leżności od struktury religijnej, kościół katolicki lub cerkiew prawosławna. Cen- trum administracyjnym, politycznym, społecznym, handlowym, ekonomicznym, oświatowym, ośrodkiem myśli naukowej i kultury, łączącej wiele ważnych funkcji życia varošu, był grad. W czasie tureckiego panowania varoš – podgrodzie było wieloetniczne, zamieszkane przez wyznawców różnych wyznań i religii. W XIX wieku, w Księstwie Serbskim, gród, umocnienia i twierdze, w których bronili się Turcy, określano terminem grad. Osiedle miejskie natomiast w ogóle, niezależnie od jego wielkości i funkcji, a więc także podgrodzie, to jest osadę, w której mieszkali głównie rzemieślnicy i kupcy, obejmowało pojęcie varoš66. Do początku XIX wieku największą grupą etniczną zamieszkującą miasta byli Turcy, a obok nich także Grecy, Cincarzy (Arumuni), Żydzi oraz Ormia- nie, Dubrowniczanie, zaś Serbowie stanowili niewielki odsetek, w większości zamieszkując okoliczne wsie. Po okresie chaosu wywołanego powstaniami serbskimi i działaniami wojennymi prowadzonymi w miastach, w ciągu pierwszych dekad XIX wieku skład etniczny miast ulegał poważnym zmianom. Większość tureckich mieszkańców wyprowadziła się, a ich miejsce zajmowali przybysze z innych regionów Serbii oraz ziem będących pod panowaniem Turcji i Austro- -Węgier. Część mniejszych miast została zniszczona lub po prostu znikła, ale równocześnie powstało kilkanaście nowych. W początkach XIX wieku mianem varošu określano następujące miasta: Aleksinac, Sokobanja, Jagodina, Gurguso- vac (Knjaževac), Kragujevac, Kruševac, Negotin, Paraćin, Poreč, Ćuprija i Čačak (Вулетић 2002: 103). Były to centra administracyjne nahij, średnio rozwinięte centra gospodarcze. Do 1830 roku w Serbii istniało 7 rodzajów osiedli, w tym 5 miejskich: grad (6), varoš (11), varošica (23), palanka (12) i kasaba (3). Po- dział osiedli typu miejskiego na grad, varoš i varošicę był oparty na ich funk- cjach podstawowych i sile oddziaływania miasta na osiedla w okolicy (wielkości jego obszaru grawitacyjnego). Dodatkowymi czynnikami była wielkość i liczba mieszkańców, a także zabudowania, infrastruktura komunalna i przywileje prawne (Миљковић-Катић 2002: 64).

66 W XIX-wiecznym Belgradzie mianem grad określano Kalemegdan, a miasto – obecną dziel- nicę Dorćol – varoš.

72 Od 1866 roku osiedla miejskie podzielono na dwie grupy: (okružne) varoši i varošice. W tych pierwszych została ulokowana administracja okręgu i organy sądowe. Istnienie władz okręgowych zapewniało funkcje oświatowe (szkoły handlowe, gimnazja) i zdrowotne (lekarz), a także sądownicze (sąd okręgowy – pierwszej instancji). Jeśli w mieście znajdowała się siedziba diecezji, do tych funkcji dochodziła także funkcja religijna. Pod koniec XIX wieku na terenie Serbii istniało 21 osiedli miejskich, które spełniały warunki do nazwania ich wyrazem varoš. We współczesnej literaturze przedmiotu określa się je jako grad, choć w dokumentach, zgodnie z panującą wówczas terminologią urzędową, były to varoši. W XIX wieku varoš to osiedle z rozwiniętymi funkcjami miejskimi (jak grad), ale bez charakteru wojskowego. Według innej klasyfi kacji (na podstawie miejsca w systemie ekonomicznym i społecznym państwa tureckiego i serbskiego) było to administracyjne i wojskowe centrum władzy tureckiej (Миљковић- -Катић 2002: 64). W XIX stuleciu małe miasto z niewielkim oddziaływaniem na inne osiedla, ale z podobnymi do varošu funkcjami miejskimi, określano poświadczonym w XVIII wieku wyrazem варòшица ‘kasaba, palanka’ (1793) (RSAN; PosrbOV; GzRSR; SR). Według innej klasyfi kacji (na podstawie ich miejsca w systemie ekonomicznym i społecznym państwa tureckiego i serbskiego) to niewielki serbski ośro- dek gospodarczy, administracyjny, polityczny, kulturalny i wojskowy. Określana jako mala varoš, centrum lokalnego handlu zwierzętami i produktami rolnymi, varošica była pośrednikiem między wsią a rozwiniętymi osiedlami miejskimi. Większość z nich nie rozwinęła się z tureckich osiedli, lecz w XIX wieku zosta- ła założona przez władze serbskie (jako nowe osiedla lub przez nadanie statusu miejskiego wsiom). Takie działania serbskich władz były wyrazem potrzeby i rezultatem planów tworzenia nowych centrów administracyjnych i ekonomicznych mniejszych okręgów. Osady tego typu nie różniły się zbytnio od XIX-wiecznych wsi, ponieważ miały mniejszą lub większą čaršiję, szkołę, a zamieszkałe były w większości przez ludność chłopską (Миљковић-Катић 2002: 64–65). W okresie panowania tureckiego pojawiły się również odrębne nazwy osiedli miejskich w zależności od ich wielkości. Niewielkie miasteczko, znane choć- by z książki Most na Drinie, było określane mianem касàба (RMS; RSAN)67. Ten wyraz poświadczony jest od XVII wieku, w słowniku Mihajlovicia касаба ‘мање трговачко насеље’ (1682) (GzRSR) i w 1669 roku (SSZiN), a potem także w słownikach Vuka, Njegoša i Popovicia касàба ‘мала варошица, ein Flecken, Marktfl ecken, oppidulum, vicus’, ‘toponim w Bośni’. Było to religijnie jedno- rodne, niewielkie osiedle o charakterze miejskim, powstałe w wyniku rozwoju grodów i podgrodzi. W XIX-wiecznym Księstwie Serbii wyrazem tym określano małe osiedle miejskie, prowincjonalne miasteczko (częściej nazywane varošica) (Миљковић-Катић 2002: 18; Bogićević 2010: 226).

67 Zapożyczenie z tur. kasaba ‘miasteczko’ < ar. qaabä.

73 Jeszcze mniejsze, prowincjonalne miasteczko określano wyrazem пàлāнка 68 (RMS) , poświadczonym od XVII wieku (паланька ‘oppidum’ (RiKSS), паланка ‘градић, варошица’ (1727) (GzRSR)). W RJAZ z XIX wieku odnotowana jest forma palanga i, starsza, palanka ‘ograda od prošća, od kolaca oko čega, npr. oko varoši, oko sela’, a to znaczenie rozwinęło się potem w ‘varošica ograđe- na prošćem ili koljem’ oraz ‘pandurica ili stražara’. W słowniku Vuka (z Serbii) i Njegoša пàлāнка ‘eine Palanke (Mittelding zwischen Dorf und Stadt), oppidum’, a w Czarnogórze i Hercegowinie ‘пандурница, стражара’. W słowniku wyrazów obcych паланка to ‘варошица или кућа на граници турској у којој станују пандури, стражари’ (RSR). W państwie tureckim tym wyrazem nazywano osiedle znajdujące się w pasie granicznym, wzniesione na kupieckim lub innym strategicznie ważnym szlaku (w celach obronnych), umocnione drewnianym ogrodzeniem, palisadą (palanką). Z czasem, w wyniku zaniku znaczenia palan- ki w systemie handlowym i obronnym szlaków, zanikła również różnica między wojskową a cywilną częścią tego osiedla. W XIX wieku termin palanka zaczął oznaczać całe osiedle, a w Księstwie Serbskim – małe osiedle miejskie, częściej nazywane varošica (Миљковић-Катић 2002: 18). W znaczeniu ‘gród, umocnienie, twierdza’ poświadczony jest także regionalnie turcyzm кàле (RSAN), z Prizrenu кале (PrizrenDČ) i каљја ‘град, тврђава’, ‘део Призрена’ (PrizrenDČ). Duże osiedle o charakterze miejskim, określane notowanym od XVII wieku wyrazem шхер (RMS; Bogićević 2010: 586) (tur. şehir < pers. šehr.), powstało w wyniku rozwoju grodów oraz podgrodzi i należy do najbardziej rozwiniętego typu osmańskich miast, mających rozwiniętą miejską administrację, a także wła- dzę wojskową i cywilną większego okręgu. Wyraz šeher to także jedyny termin pochodzący z administracji tureckiej, który nie został przyjęty w XIX-wiecznej nomenklaturze urzędowej Księstwa Serbskiego. Poświadczony jest w formie шехер ‘град, варош’ (1682) (GzRSR; SSZiN), a także w słowniku Vuka i Nje- goša шер, шр, шхер ‘варош’ oraz w słowniku turcyzmów шеер, шер, шехер ‘варош’ (PopovićTur). W gwarach zachowane są formy шеер, шехер (PrizrenDČ) i шехер (RArilje). W czasie panowania tureckiego główne elementy struktury miast typu orientalnego, które podzielone były na mniejsze części, kwartały, najczęściej mające charakter etniczny, religijny lub gospodarczy, określano tureckim (tur. mahalle < ar. mäallä) mianem мàхала, махàла i мла, мáла ‘część miasta, kwartał, dzielnica’ oraz ‘albańska wspólnota złożona z większej liczby rodzin mających to samo nazwisko, bractwo’ (RSAN)69. Wyraz poświadczony jest w źródłach serb-

68 Palanka jest wyrazem niejasnego pochodzenia. Najprawdopodobniej termin zapożyczono z tur. palanca (< wulg. łac. planca ‘deska; ogrodzenie’), choć mógł zostać przejęty bezpośrednio z węg. palánk ‘płot, ogrodzenie, palisada’ (< niem. dial. Planke ‘gruba deska; ogrodzenie z desek’). 69 U Albańczyków mieszkających w Czarnogórze wyraz mahala (alb. mëhallë) to także okre- ślenie bractwa. Jak podaje Bogićević, mahala to albański odpowiednik czarnogórskiego bractwa – ‘skup porodica koje proističu od zajedničkog pretka. Veća bratstva se dijele na manje mahale,

74 skich od XVI wieku, na przykład махала (1666) (w SSZiN z 1548 roku) oraz мала (1702) (w SSZiN z 1763 roku) ‘део града или села’ (1702) (GzRSR), a także w XIX wieku, na przykład w słownikach Mihajlovicia, Popovicia i Vuka мхала, мала, мла ‘das Viertel, das Quartier (in einer Stadt oder einem Dorfe), regio urbis’, маала, мала, махала, ‘крај од вароши, четврт од вароши’ (Popo- vićTur). W gwarach poświadczone są formy мала, мла, махала (PrizrenDČ), мáла (RSMet) i малà ‘више збијених кућа у раштрканом планинском селу, заселак, засеље, махала’ (RCrnotr). Obok podstawowego znaczenia wyrazu jako części miasta, kwartału miejskiego, dzielnicy zamieszkałej najczęściej przez jedną grupę społeczną lub etniczną, Novaković zanotował ten termin także w znaczeniu ‘przysiółek, zaselak’. Według niego w okresie od XVIII do XIX wieku w okręgu Vranje i Niš występowały olbrzymie wsie, które w całości składały się z zaselaków, tam nazywanych maha- lami (Новаковић 2002: 79). W XIX wieku, w okresie tworzenia się i rozwoju państw serbskich i czarnogór- skich oraz zmian struktur demografi cznych, społecznych, narodowych i religijnych całego kraju, zostały zachowane dawne nazwy osiedli miejskich – zarówno te z czasów średniowiecza, jak i z okresu tureckiego (z jedynym, niezachowanym wyjątkiem wyrazu šeher). Obok dawnych pojawiły się także nowe określenia nazw, spośród których można wymienić poświadczone od XIX wieku określenie stolicy państwa прéстōница i прéстоница, прéстōлница i прéстолница oraz столно место (RMS)70. Wśród nowych nazw miast znajduje się także kilka germanizmów – zarów- no pożyczek, jak i kalk z języka niemieckiego, na przykład влегрāд ‘wielkie, rozwinięte miasto’ (RMS; RSAN) wobec niem. Grosstadt i плугрāд ‘osiedle przypominające miasto, które pod względem wyglądu i sposobu życia mieszkań- ców jeszcze nie otrzymało kształtu typowego miasta’ (RMS) oraz pożyczka z niemieckiego брг ‘zamek, dwór; niewielka twierdza’ i ‘umocniony gród’ (RSAN). Podział terytorialny stosowany na ziemiach serbskich, mimo zmieniających się okoliczności społeczno-politycznych, w znacznej części został przez cały ten okres zachowany. Największym zmianom w tej dziedzinie uległo nazewnictwo. Średniowieczne, słowiańskie wyrazy, począwszy od XV wieku, zastępowane były leksyką turecką/orientalną (głównie dotyczyło to określeń miast i jednostek terytorialnych). W XVIII i XIX wieku, wraz ze zmianami cywilizacyjno-kulturowymi i politycznymi, ponownie wprowadzano do terminologii ofi cjalnej dawne koje nose imena po bližim rodonačelnicima. Sva je Malesija podijeljena na mahala, manja ili veća bratstva’ (Bogićević 2010: 286; Malesija: 81–82). Do podobnych wniosków doszedł B. Đurđev, ana- lizując tureckie deftery z 1521 i 1523 r. (Кулишић 1981: 61–62). Termin obecny jest w samej Alba- nii jako odpowiednik czarnogórskiego katunu i bractwa, który oznacza „слично насеље управно- -територијалног карактера, али са изразито родовским уређењем, па и родовским именом оних братстава која га насељавају” (Чубриловић 1959: 28, 30). 70 Derywat utworzony od rzecz. prestol ‘tron’, psł. *prěsto(lь) ‘ts.’ z sufi ksem -nica w znaczeniu ‘miejsce, gdzie znajduje się tron władcy’.

75 słowiańskie wyrazy, a jednocześnie zapożyczano nowe określenia z innych ję- zyków. Taka zmiana jakościowa była także wyraźnym znakiem kolejnych zmian cywilizacyjnych. Jedynym wyjątkiem, który przez cały badany okres pozostawał bez zmian było określenie wsi, dla której od czasów prasłowiańskich stosowano termin selo. 2. OSIEDLA NIESTAŁE O CHARAKTERZE GOSPODARCZYM

Stałym elementem krajobrazu państw średniowiecznych, zwłaszcza tych leżą- cych na ważnych traktach handlowych, były różnego rodzaju osiedla o charakterze handlowym lub gospodarczym. Powstawały one przy głównych trasach kupieckich lub w pobliżu grodów i istniały równolegle do tych osiedli, najczęś- ciej w ścisłej z nimi symbiozie. Początkowo miały one najczęściej charakter se- zonowy, a dopiero z czasem ulegały przekształceniom w nowe stałe osady lub podgrodzia. Najwcześniejszym terminem określającym właśnie takie miejsce wymiany dóbr i miejsce spotkań ludzi, a także miejsce generujące różnego rodzaju działania społeczne, był prasłowiański wyraz *tg. Wyraz тг ‘miejsce, gdzie odbywa się handel, rynek, bazar, targ’, ‘targowisko, miasto, w którym od- bywają się jarmarki, targi’, ‘targ, rynek, plac’ oraz ‘towar, którym się handluje’ (RMS) poświadczony jest w XIII wieku. Słownik Daničicia i RJAZ rejestrują formę трьгь w znaczeniach ‘mercatus sive nundinae’ i ‘доходак од њега оному чије је мјесто гдје бива, pensitatio auraria’: Хоча и трьгь Тμиге (MS: 6) oraz ‘forum’, ‘mjesto, gdje se što prodaje i kupuje, gdje se trguje’: μ Брьскову у трьгу кралевьства ми (MS: 17), ‘oppidum nundinarium’: трьгь Книньць и сь селомь и с мегями (MS: 141), ‘merx’, ‘roba, kojom se trguje, koja se prodaje ili kupuje’: да ходе по моqи земли сводобно с трьгомь (MS: 16), ‘mercatura’, ‘rad oko prodaje ili kupńe čega, trgovańe’: да стоеть вь Дμбровникь на своє си волμ, и створеть свои трьгь подавачуке и кулуюке (MS: 37). W przekładzie Syntag- matu, słowiański трьгь był odpowiednikiem gr. αγορά. W Zakoniku o rudnicima трьгь to ‘targ, bazar, pazar’ (art. IX, ZoR: 53). Na przełomie XVIII i XIX wieku poświadczona jest także forma rosyjska/ruskosłowiańska торгъ ‘вашар; еспап’ (1707) (PosrbOV) i торгъ (Kurzbek: 247, 278, 286) obok sztokawskiej тг ‘die Waare, das Kaufmannsgut, merx’ (SR; Popović; Bogićević 2010: 611). Podstawowym znaczeniem wyrazu było miejsce wymiany handlowej, a jed- nocześnie instytucja organizująca w wyniku postępującego podziału pracy więk- szość wymiany towarowej w państwach słowiańskich, miejsce, gdzie się handluje, czasowe lub stałe miejsce targowe. Termin ten dotyczył także starych miast, które rozwinęły się z targów, na przykład trg prizrenski, trgovi zetski, pomorski trgovi, trgovi kraljevstva, trgovi gospodski itp. Były to miejsca prawnie wyzna- czone do handlu, poza którymi taka działalność mogła być ukarana karą pieniężną lub odebraniem towaru. Trg jako ‘miasteczko, niewielka osada miejska znajdująca się w, przy lub w okolicy miasta’ (Новаковић 2002: 375) to osiedle o charakterze miejskim,

77 główne i pierwotne miejsce handlu, potem część osiedla, osady, a w końcu typ osady miejskiej, gdzie handel był funkcją prymarną. Targi, charakteryzujące się silnym czynnikiem miastotwórczym (przykładem są wspomniane już miasta Hoča, Peć, które z targów przekształciły się w silne ośrodki miejskie), powsta- wały najczęściej w okolicach grodów i twierdz, miejsc opolnych, miejsc kultu, cerkwi i monasterów, przy ważnych traktach (głównie handlowych), a ich miesz- kańcy zajmowali się przede wszystkim handlem i rzemiosłem. Większość targów funkcjonowała periodycznie, na przykład raz na tydzień.

У свим законима и споменицима где се говори о трговини помињу градови и тргови. Стога се по тргу, главном делу града, почело називати и градско насељење тргом кад се год мислило на њ, или кад се оно по чему год имало истаћи насупрот граду као тврдињи. Тргу се, дакле, најпре почело давати и значење позније узајмљене речи вароши, тако да је град остало или опште назвање или назвање којим се посебице означавана утврђења градска, а тргом се називало насеље или становништво које је, било у граду било иначе где, на градски начин живео (Тарановски 1931: 83).

Widać więc rozróżnienie znaczenia wyrazów trg i grad. W artykule 7 Kodeksu Dušana średniowiecznym odpowiednikiem wyrazu varoš ‘miasto, miasteczko, osada miejska’ był trg ‘stały lub tymczasowy targ, a także osiedle znajdujące się w miejscu stałych targowisk’, w przeciwieństwie do gradu ‘twierdzy, centralnego miejsca osiedla’. И постави црьковь велика протопопэ по вьсэхь трьговэхь са вьзврате христіане оть ереси латиньскые кои се uобратили вь вэрu латиньскu (Новаковић 2002: 378). Wraz z rozwojem miast i handlu od pojęcia trg wydzielił się termin panađur jako określenie miejsca lub dnia targowego, uroczystego jarmarku, który odby- wał się w określone dni, najczęściej przy okazji świąt kościelnych (paraﬁ alnych). Obydwa wyrazy na początku znaczyły to samo, a dopiero od XIV wieku (okresu szerzenia się Serbii na Macedonię) panađur przejmował znaczenie ‘uroczystego targu; jarmarku odpustowego’ i jego zasięg obejmował również północ państwa (Новаковић 2002: 379–380). W Kodeksie Dušana artykuł określający zakres przywilejów Sasów do kar- czowania lasów nazywa się О trgověhь i w tym miejscu trg oznacza ‘rudno mesto’, ‘ośrodek górniczy, osadę górniczą’. Samo powstanie targów związane jest z szybkim rozwojem górnictwa i osad górniczych od połowy XIII wieku, czyli od przybycia Sasów na tereny serbskie (Тарановски 1931: 83). Miejscem, gdzie odbywały się targi, było тговште, тжште i тжште ‘targ, bazar, miejsce targowe’ i ‘obszar, na którym dokonuje się transakcji handlowych, rynek’, ‘popyt lub podaż produktów na określonym terenie i w okre- ślonym czasie’ (RMS). Wyrazy te są poświadczone od XIV–XVI wieku, jako toponim Трговиште ‘dawna nazwa miasta Novi Pazar’ (z XVI wieku; RiKSS)

78 71 lub трьжиште – to słowiański odpowiednik gr. πανήγυρις (SMV) . Nowszym, bo poświadczonym od XIX wieku, określeniem tego miejsca jest кỳповште ‘targowisko, bazar, miejsce, gdzie się sprzedaje i kupuje towary’ (RSAN). Gdy pojawili się Turcy, zmianie uległ charakter i struktura etniczna śred- niowiecznych miast serbskich. Nabrały one charakteru orientalnego, w które- go ramach ciągle istotnym elementem kultury miejskiej był handel i miejsca z nim związane. Zachował się więc zwyczaj organizowania bazarów handlowych, a dawne słowiańskie targi zostały zastąpione perskim określeniem pazar. Wyraz ten wkrótce został przyjęty na całych Bałkanach. Handel w miastach przy- brał znacznie lepiej zorganizowane formy w postaci stałych dzielnic handlowo- -rzemieślniczych nazywanych čaršija (LeksSSV: 487; Новаковић 2002: 384–386). Głównym tureckim określeniem targu jest poświadczony od XV wieku wyraz пàзāр ‘miejsce handlowe, zwykle na otwartej przestrzeni, bazar, targ’ oraz ‘wszyscy, którzy znajdują się na targu’, ‘transakcja kupna i sprzedaży, transakcja handlowa; handel’, ‘targowanie się, negocjacje handlowe, targ’, ‘asortyment, którym się handluje’, ‘pieniądze, zarobek’ i regionalnie ‘dzień targowy’ (RMS)72. Wyraz pojawia się już w Zakoniku o rudnicima w formie пазарь ‘targ, bazar’ (art. IX, ZoR: 53): вино продавати на пазарμ, a potem w serbskich słownikach XIX-wiecznych (na przykład пàзāр ‘der Markt, forum, пијаца, чаршија’, ‘der Handel, mercatio’, ‘наћерати пазар, einen Handel befördern, Betreiben, mercatus’ (SR; Popović) i пазар, базар, ‘тржиште, пијаца, дан продајни’ (PopovićTur; Lapčević 1928)) i w słownikach gwarowych73. W dokumentach czarnogórskich, pazar pojawia się między innymi w ZOCiB i Zakoniku Danila: „Пазари имаю быти мирни, да може свакій куповати и продавати што му треба” (DZ, LXXXV). Najbardziej znane czarnogórskie pazary odbywały się w miejscowościach Rijeka Crnojevića i Virpa- zar, a po 1796 roku także w Bjelopavlići i Nikšićko Polje (Bogićević 2010: 404). Nowszym wariantem fonetycznym jest poświadczona w XVIII wieku (1720) i zapożyczona z niemieckiego forma бàзāр ‘targ orientalny, bazar pod dachem’, ‘placówka handlowa’, ‘pawilon z różnego rodzaju asortymentem’ (RSAN; GzRSR; RSR). Z języka włoskiego (lub dialektu weneckiego) zapożyczono także, obecnie powszechne, określenie miejsca, gdzie odbywają się targi: пјац i пјаца ‘rynek,

71 Wyraz poświadczony jest w XVIII w. w postaci ruskosłowiańskiej торжище ‘пијаца, пазар, вашар’, ‘варош’ (1774) (PosrbOV) i u Kurzbeka торжище ‘вашаръ, пазаръ, die Messe, Jahrmarkt’ (Kurzbek: 344) oraz w XIX w. трговиште ‘Marktﬂ eck’ i тржиште ‘Marktplatz’ (Popović). 72 Zapożyczenie z tur. pazar < pers. bāzār ‘bazar, targ’. Na wybrzeżu być może zapożyczono za pośrednictwem wł. bazar, a na północy (jak wskazuje chronologia) jest to najprawdopodobniej zapożyczenie niem. Basar, Bazar. 73 Wyraz poświadczony jest w gwarach Serbii w znaczeniu ‘sajam, vašar, trg, pijaca’, ‘pijačni dan’, ‘kupoprodaja; pogodba o kupovini ili prodaji’: пазр (RKM; RSMet), пзар (PrizrenDČ), пазáр, позáр, пазарлк (RJuž), пазáр (RTimok; RKam; RLesk; RPirot), пазр (RRad), пàзāр (RSGV) пазар, пазарлук (RPosav), пазàр (RCrnotr). W Czarnogórze w tych samych znaczeniach: pazár (CrnogR; Bogićević 2010: 404), пàзāр (UR; Njegoš), пазр (RZag; RVG) i pazar (RomanBP).

79 plac miejski, targ, wolna przestrzeń miejska okrążona zabudowaniami’, ‘miejsce, w którym odbywa się handel detaliczny, bazar, targ’, ‘ludzie, którzy się tam znajdują’, ‘miejsce, gdzie zawiera się umowy handlowe’ i ‘handel, handlowanie, przedmiot handlu’ (RMS)74. Wyraz poświadczony jest od XVII wieku (w SSZiN z 1673 r.), na przykład пијаца (1716), пјаца (1804) (GzRSR), пiаца (1774), пiяцъ (1850) (PosrbOV) i пијаца (KK-ER) oraz w słowniku Vuka z obszaru Wojwodiny пјаца ‘der (Markt)-platz, forum, пазар’, a także w słownikach Popovicia пијац, пијаца i Njegoša пијаца, пјаца. Podobne formy poświad- czone są w gwarach serbskich i czarnogórskich, na przykład pjaca (RomanBP; RomanJBK; RomanSBK; Bogićević 2010: 409), пјца, пљца (RomGrecCG), пјац (RSMet), пјац (RCrnotr). Z języka włoskiego (wł. mercato ‘rynek, bazar’) pochodzi także poświadczony na wybrzeżu czarnogórskim wyraz merkat (RomanBP) i merkat, markat ‘targ, bazar’ (RomanJBK). Po wieku XV oraz po rozróżnieniu semantycznym wyrazów trg i grad i po- jawieniu się nowego wyrazu pazar, dzielnica handlowa miasta typu orientalnego – którą tworzył jeden wielki budynek handlowy z małymi kramikami, ulica z kramami i sklepikami, zazwyczaj część miasta stanowiąca ośrodek kupiecki, mająca charakter ściśle handlowo-rzemieślniczy – otrzymała nazwę čaršija (Новаковић 2002: 384–386). Wyraz чàршија ‘część osiedla, w której rozwinął się targ, handlowa część miasta; osiedle kupieckie’ oraz coll. ‘mieszkańcy čaršii, kupcy i rzemieślnicy, którzy posiadają tam swoje stragany i pracownie’, ‘społeczeństwo mieszczańskie, mieszczaństwo, drobnomieszczaństwo’ (RMS)75 poświadczo- ny jest od XVII wieku, na przykład чаршија ‘трговачка четврт града’ (1727) (GzRSR; KK-ER), чàршија ‘der Marktpaltz, forum’ (SR; Popović; PopovićTur) oraz w gwarach, głównie na południu: чāршја (RKM; RSMet), чаршја (PrizrenDČ), чéршија (RTimok) i чаршија ‘град, варош’ (RArilje), a także w Czarnogórze (Bogićević 2010: 95), чаршја (RVG; Nikšić). Główną dzielni- cą handlową jest бш-чàршија, бшчаршија ‘główny targ, bazar, najczęściej zadaszony’ (RSAN). Razem z rozwojem miast i handlu od pojęcia trgu wydzielił się termin panađur, jako określenie miejsca lub dnia targowego, uroczystego jarmarku odpustowego, który odbywał się w określone dni, najczęściej przy okazji świąt kościelnych i pa- raﬁ alnych, świąt patrona wsi (seoska slava, zavetina). Jarmarki organizowane raz w roku i mające charakter ludowego saboru (na przykład zgromadzenia towarzy- szące świętu patrona wsi) (por. narodni sabori, s. 96), skupiały całe społeczności wsi i okolic, a w czasach tureckich, obok handlowego i społeczno-rozrywkowego, miały przede wszystkim charakter patriotyczny, narodowy. Najpowszechniejszą ich nazwą był пнађр ‘targi, jarmark odpustowy, sajam, vašar’ (RMS)76 – śred-

74 Zapożyczenie z wł. piazzo i wen. piaza ‘targ, targowisko; miejsce’ (por. łac. platea). 75 Zapożyczenie z tur. çarşı < pers. čārsū ‘czterostronny, czworoboczny’ (pers. čār ‘cztery’ z suf. sū ‘strona’). 76 Średniowieczne zapożyczenie w formie panađur bezpośrednio z gr. πανήγυρις ‘uroczyste zgromadzenie, święto ludowe’, a forma młodsza panajir za pośrednictwem tur. panayır ‘jarmark’.

80 niowieczna pożyczka z greckiego, potem poświadczona także w formie panajir przejętej z tureckiego. Wyraz poświadczony jest od XIV wieku, w słowniku Da- ničicia w formach панаŸuрь, панагирь, панигирь, панагырь, панагюрь ‘nundinae’: панагюрь на архаггеловь дьнь. W tłumaczeniu Syntagmatu grecki πανήγυρις prze- łożono jako трьжиште. Wyraz pojawia się także w XIX wieku: пнађр ‘die Markt, die, nundinae, cf. сајам, пазар, вашар’ (SR; Popović; KK-ER; Bogiće- vić 2010: 400) oraz w gwarach панађр (RZag) i панар, пáнаџур (RTimok), пнађур (RKM), пана(ј)ир, панаџур (RPirot), панађур ‘сточни вашар’ (RArilje), панађỳр (RCrnotr) i пнађр (RMač; RSGV). Tym średniowiecznym grecyzmem określano miejsce lub dzień targowy, wielki targ organizowany zwykle przy okazji świąt religijnych lub w określone dni roku, gdzie handlowano zarówno detalicznie, jak i hurtowo. To termin specjali- styczny, który wyodrębnił się z ogólnego pojęcia trg. Początkowo obydwa słowa znaczyły to samo, a dopiero od XIV wieku (szerzenia się Królestwa Serbii na Macedonię) panađur zaczął przejmować znaczenie ‘uroczystego, świątecznego targu’, a jego zasięg objął północ państwa (LeksSSV: 488–489; Новаковић 2002: 379–380).

Панађур је религиозни и културни феномен са слојевитим економским функцијама, наслеђе античког света, али преузет у доба кад је био увелико христијанизован и прилагођен потребама црквеног живота. Панађур представља више од трга својим садржајем, али и мање својим ограниченим трајањем; ипак, панађур и тгр имају заједничка обележја по којима их средњовековни извори изједначују (LeksSSV: 739).

Nowszym, poświadczonym od XVIII wieku, określeniem tego typu targów jest hungaryzm (węg. vásár ‘jarmark, targi, targ’) вáшар oraz вáшер, вáшир ‘zgromadzenie wielkiej liczby sprzedających i kupujących w określonym miejscu i okre- ślonego dnia, targ, jarmark; panađur, jarmark odpustowy’, fi g. ‘duża liczba osób w jednym miejscu’, ‘nieporządek, chaos’, ‘ciżba, masa ludzi’, ‘kłótnia; wrzask’ (RMS; RSAN). Wyraz poświadczony jest we wszystkich słownikach serbskich, między innymi w słowniku Kurzbeka вашаръ (Kurzbek: 337, 344), Mihajlovicia вашар (1711) (GzRSR; KK-ER), вашер (1818) (KK-ER) oraz u Popovicia i Vuka z obszaru Wojwodiny вáшар ‘der Markt, die Messe, nundinae, cf. панађур, сајам’. W gwarach zanotowane są formy вáшар (RSGV; RBanat), вáшар, вáшер (RMač; RPosav), вшар ‘неред, лом’ (RKam1) i вàшар ‘сајам, велики пазарни дан’, fi g. ‘неред, збрка’ (RCrnotr), a z Czarnogóry вáшар, вáшир (UR). Z języka tureckiego (tur. dernek, dırnek ‘zabawa; wesele; zgromadzenie’) zapożyczono określenie дèрнек ‘targ, jarmark; vašar’, ‘zgromadzenie ludowe, zwykle w czasie święta kościelnego’ (RSAN), które jest poświadczone od XVIII wieku77. Z włoskiego (wł. fi era ‘jarmark, targi’) pochodzą notowane w południo-

77 Wyraz notuje Vuk z Dubrownika w formie дèрнек ‘сабор, сајам, populi congregatus’ (SR) oraz Popović дернек ‘сајам’, ‘празник, село, посело, састанак, скупштина’ (Popović; Popo-

81 wej części Boki Kotorskiej formy ﬁ jera, ﬁ jera levante ‘vašar, sajam prigodom svečanosti’ (RomanJBK). Słowiańskie pochodzenie ma średniowieczny wyraz сáјам ‘handel różne- go rodzaju towarami, który odbywa się w określone pory roku i w określonym miejscu, najczęściej wraz z różnego rodzaju atrakcjami; targ, jarmark’, ‘zgromadzenie przedstawicieli różnego rodzaju przedsiębiorstw, organizacji w jednym 78 miejscu i w określonym czasie, targi’ (RMS) , którego formy сьньмь, сьньмиште w znaczeniu ‘conventus, zbor, sastanak, vijeće, skup, sabor’ przytacza RiKSS. W XIX wieku poświadczona forma сáјам to ‘сабор’, ‘Markt, Messe, nundinae, cf. панађур, вашар’ (SR z Chorwacji i Przymorza; Njegoš; Popović) i саямъ ‘вашар’ (1842) (PosrbOV). Osiedla sezonowe, których jedną z cech charakterystycznych jest ich produk- cyjny, wytwórczy charakter, ściśle związany z działalnością rolniczą lub paster- ską, to przede wszystkim pasterski katun oraz rolniczy šalas. Pierwszy z nich to кàтн ‘letnie osiedle pasterskie, osada w górach’, ‘pasterska koliba; grupa kolib, przysiółek, kolonia’, ‘w średniowiecznych państwach serbskich okręg pasterski w górach jako jednostka terytorialna lub administracyjna’, ‘osiedle zamieszkane przez Wołochów lub Romów’ oraz ‘okresowe schronienie przed deszczem, szałas, wiata’ (RMS; RSAN)79. Wyraz poświadczony jest od XIII wieku (Miro- sclavus blacus de catono Ladovich, z 1278 roku), pierwotnie jako ‘mjesto, ta- bor, selo, gdje su živjeli pastiri’, w słowniku Daničicia катuнь, катμнь ‘regio pastoria’: qлико ми бысть вьзможьно приложити храмu семu сель и катuнь (MS: 91), a także ‘mjesto, selo, kraj uopće’. W Dečanskich hrisovuljach катuнь to ‘osada pasterska lub letnie osiedle, wspólnota pasterzy charakteryzująca się wewnętrzną organizacją; katun Albańczyków lub Wołochów’. Wyraz pojawia się w słowniku Kurzbeka: катунъ ‘der Catun’ (Kurzbek: 105), Mihajlovicia: катун ‘летње сточарско насеље на планинама, бачија’ (1821) (KK-ER) i w słowniku Vuka z okręgów południowych: кàтн ‘locus et casa mulcendis aestate ovibus, v. бачија, cf. стан’. W słownikach gwar czarnogórskich notowany jest w znaczeniu ‘miejsce w górach, gdzie latem przebywają zwierzęta; osiedle pasterskie w górach w okresie letniego wypasu’: katún (CrnogR; Nikšić), катн (RZag; RVG), кàтн (UR; RProš; Njegoš; RomGrecCG). W słowniku Bogićevicia katun to ‘sezonowe osiedle pasterskie’, ‘organizacja letniego wypasu i wspólnota vićTur), a także Bogićević dernek ‘narodna skupština koja se drži u danima nekog vjerskog prazni- ka’ (Bogićević 2010: 113). 78 Psł. *sъnьmъ ‘concilium, conventus, zebranie, zgromadzenie’ to deverb. od czas. sъn-ęti sę, sъn-ьm sę ‘zebrać się, zgromadzić się’, z pref. *sъn- ‘razem’ i psł. *jęti jьm ‘wziąć, chwycić ręko- ma, schwytać, złapać, ująć; zacząć, rozpocząć’. Forma *sъjьmъ powstała pod wpływem istniejącej *zajьmъ z dysymilacją grupy n-m > j-m. 79 Wyraz najprawdopodobniej został zapożyczony z rum. cătun ‘przysiółek, osada wiejska, katun’ (scs. katunъ ‘castra’, bułg. катун ‘stan’) lub z alb. katund ‘wieś, wioska, przysiółek’. Może pochodzić także od rom. cantone ‘kąt, płot wokół siana, kotar’, śrłac. canto, wł. cantone, fr. canton. Według Skoka to bałkanizm z języka albańskiego, a Čubrilović uważa, że to zapożyczenie z łac. cantone (Чубриловић 1974: 47).

82 osiedli pasterskich w jednym miejscu obejmująca przestrzeń, na której znajdują się koliby, zagrody oraz inne obiekty związane z wypasem i obróbką mleka’, ‘pasterska organizacja życia i pracy w górach’, a także ‘miejsce, w którym prze- bywają pasterze, okresowa osada górska w czasie wypasu (należąca do dóbr bractw i plemion)’ (Bogićević 2010: 228–229). Na południu Serbii poświadczo- ne są formy катун (RPirot), катýн ‘шатор, вењак, циганска черга, черга где живе Катунарци’ i катýниште ‘место на коме се налазио средњовековни, летњи, сточарски стан’ (RTimok) oraz Катýн ‘једно од најстаријих насеља у Врањској котлини. Јавља се у попису војника с краја 15. века’ (RJug). Katun to sezonowa osada pasterska, ekonomiczna i społeczna wspólnota średniowiecznych Wołochów i Albańczyków powiązanych z sobą więzami po- krewieństwa i określoną organizacją wewnętrzną. Większość średniowiecznych katunów (głównie w Humie, Trebinju i nad górną Driną) liczyła poniżej 50 domostw. W Serbii termin katun pierwszy raz pojawia się w 1330 roku w Dečan- skich hrisovuljach, gdzie oznaczał letnią osadę lub, używany wymiennie z zaselak, wieś pasterską – w przeciwieństwie do terminu selo ‘wieś chłopska, rolnicza’ (mogły być powiązane, a jedyna różnica przejawiała się w zabudowie oraz więk- szej lub mniejszej tymczasowości). Katun wymieniony zostaje także w artykułach 179 i 180 Kodeksu Dušana. W okresie między XIII a XV wiekiem wyrazem katun oznaczano wieś pasterską lub wołoską, stąd na przykład toponimy: wieś Katun koło Kruševca lub koło Temnicia oraz Katun jako nazwa przysiółka wsi Vrtogoša koło Vranja. Katun to także nazwa wspólnoty pasterzy, część większej jednostki, tak zwane sudstva (Благојевић, Медаковић 2000: 110). Z upływem czasu w katunach doszło do zmian struktury ekonomicznej i spo- łecznej.

Катун је организација летњег пасишта, односно заједница станишта и радионица (бачија) на том пасишту у вези са радом око стоке и сточарске производње, организација покретног балканског сточарства влашког и арбанашког, и код других народа осим Турака – порекла такође старобалканског које је процесом потпуног утапања сточарског старобалканског становништва у друге етничке целине изгубило траг од свог ранијег етничког обележја. [Katun to także] (…) земљиште у планини које одређени катун као људска опранизација заузима, поседује (Ђурђев 1963: 86–87).

Średniowieczne górskie katuny, oddzielone terytorialnie i administracyjnie od starych nizinnych żup, zaczynały zanikać w pierwszej połowie XV wieku, a wraz z przenoszeniem się na niziny następowała ich stabilizacja, terytorializacja i mieszanie terminów administracyjnych podziału państwa z rodowymi nazwami katuńskimi. W ten sposób stara nazwa katunu zanikła, a w jej miejsce pojawiły się nowe: selo, knežina, świadczące pośrednio o zmianie sposobu życia pasterzy, przejściu z trybu wędrownego na osiadły. Taki proces stabilizacji katunów, który mógł się rozpocząć jeszcze przed XV wiekiem, odegrał istotną rolę w powstawa- niu czarnogórskich i hercegowińskich plemion.

83 Zrównując w XVI wieku jednostki samorządowe – nahije i knežiny, katuny i sela, Turcy ujednolicili terminologię administracyjną (stare żupy i katuny za- mienili słowiańskim selo lub tur. karye, wł. villa). Katun zniknął jako określenie osiedla, osady pasterskiej, a pozostał tylko w znaczeniu czasowego osiedla na letnich pastwiskach. W Czarnogórze zatem katun w nowszych czasach oznaczał osadę pasterską na letnich pastwiskach w górach, to samo co kotun w okolicach Boru, we wschodniej Serbii. Nazwa Katunska Nahija wskazuje, że w tym okręgu znajdowały się wyłącznie wsie pasterskie – katuny (pasterskie i górskie odpowiedniki rolniczych wsi położonych w dolinach). Branislav Đurđev, na podstawie analizy tureckiego defteru z 1497 roku, uwa- żał katuny za organizacje rodowe. Twierdził, że w povelji Đurđa Crnojevicia z 1494 roku, pod nazwą bratstvo Malonšića kryje się katun (jako niższa formacja rodowa), w defterach zaś z 1521 i 1523 roku termin mahala traktuje jako określenie bratstva. Oznaczałoby to, że w ciągu trzech dekad katuny przeobraziły się w bratstva (Кулишић 1981: 59–60). Kulišić stwierdza, że w XV-wiecznych dokumentach dotyczących Czarnogóry włoskiego terminu compagnia używano na określenie struktury rodowej grupy Lješeviciów, katun natomiast, oprócz znaczenia terytorialnego oznaczał pleme lub bratstvo. Widać to w cytowanym przez Božicia dokumencie dotyczącym plemienia Lješevići: nostro cathon cioè compagnia de Liesevichi (Кулишић 1981: 61–62). W umowie dotyczącej wydobycia i dystrybucji soli, która została zawarta w 1435 roku między Republiką Wenecką a serbskim despotą Đurđem Brankovi- ciem, pojawia się określenie Catunus Cernagore/Catunos Cernagore. Określenie to było różnie interpretowane przez badaczy, najczęściej jako Katunska Nahi- ja, obszar później nazwany Czarnogórą. Božić konstatuje, podobnie jak i dużo wcześniej Jireček, że catuni Cernagore oznaczały osady plemienia Paštrovi- ciów pomiędzy Budvą a Barem, a nie szersze lub węższe terytorium Czarnogóry (Божић 1974: 249). Z terenu Serbii wschodniej, z okolic miasta Bor, Pantelić w swej książce przytacza wyraz котун80, deﬁ niując go jako ‘osadę pastersko-rolniczą, zbliżoną w podstawowych swych cechach do czarnogórskiego katunu’. We wsiach Zlot i Šarbanovac, kotunem nazywa się również część wsi poza jej obszarem, w której znajdują się koliby. Wcześniej zaś kotun to czasowe, sezonowe osiedle jednej rodziny, które z czasem, i w miarę zwiększania się liczby osób osiedlających się wokół, przekształcało się w stałe osiedla (coraz bardziej rolnicze), przypominają- ce zaselak. Podobne letnie miejsca wypasu i zamieszkania we wschodniej Serbii noszą nazwy: bačija, pojata, trlo, koliba, salaš. Pantelić przytacza jeszcze jedno miejsce, gdzie zachował się termin kotun: wieś Svinjica w Rumunii, w okolicy Đerdapu. Wszystko to wskazuje na dawną niestabilność, mobilność kotunów (Pantelić 1980: 188–189).

80 Najpewniej to zapożyczenie z rum. cătun ‘przysiółek, osada’.

84 Osiedle sezonowe o charakterze pastersko-wytwórczym to бàчија (RMS)81. Wyraz poświadczony jest w słowniku Vuka бàчија, бàчина ‘locus et casa mulgendis aestate ovibus, cf. катун, стан’ i u Popovicia бачија, бачијање, бачиња ‘Sennerei’, a także w gwarach Serbii: бачја ‘osada pasterzy w górach, katun’ (RCrnotr; RPirot; LKačer), бачја ‘удруживање сточара ситне стоке, првенствено оваца, ради заједничког напасања, муже и прераде млека; струга, сагмал, седмал’, ‘место и зграде за мужу стоке удружене у бачију’ (RTimok), бачјa ‘пастирска колиба у планини; стан’‚‘ладник, помоћна просторија у којој се прерађује млеко и чувају млечни производи’ (RSMet) oraz w Banjanach koło Nikšicia бачија ‘колиба на катуну’. Podobnego charakteru osiedle w Timoku nosi nazwę сьгмáл, седмáл (RTimok). Kolejnym określe- niem sezonowego osiedla pasterskiego jest стн ‘mieszkanie, jeden lub kilka po- koi przeznaczonych do mieszkania’, ‘dom, budynek mieszkalny’, ‘schronienie’, ‘letnie pasterskie osiedle, osada z kolibami (szałasami) i zagrodami przeznaczo- nymi dla zwierząt; bačija’, ‘miejsce pobytu stałego’, ‘kwatera, zakwaterowanie’, ‘opłata za wynajmowanie mieszkania, czynsz’, etnogr. ‘krosna, warsztat tkacki’ (RMS)82. Wyraz notowany jest od końca XII wieku, między innymi w Typikonie 83 św. Sawy стань ‘statim’: да да имь стан .в. работника (RiKSS) . W gwarach wyraz poświadczony jest w różnych znaczeniach, a jako nazwa szałasu, pasterskiej osady odnotowany jest стâн (RSGV; RMač; Nikšić; RSMet; Bogićević 2010: 553) i стàн (RCrnotr; LKačer) oraz стàнци (pl.) ‘место где се некада живело или бачијало, где су биле пастирске колибе, станови’ (RCrnotr). W końcu po- świadczona jest także кòлиба, колеба ‘proste, prowizoryczne schronienie, do- mek, wiata’, reg. ‘szopa, vajat’ i ‘bacówka, bačija’ (RSAN; RJAZ), кòлиба ‘die Hütte, casa’ (SR; Bogićević 2010: 242)84 oraz колиба ‘пастирско станиште, трло’, ‘просторија покривена шашом’ (LKačer) i кол’ба ‘примитивна кућица у којој бораве чувари’ (RSMet). Wyrazem dotyczącym osiedla rolniczego na obszarach nizinnych (głównie w Wojwodinie) jest слāш, сàлāш ‘gospodarstwo rolnicze usytuowane poza wsią wraz z domem i zabudowaniami gospodarczymi’ (RMS) (węg. szálas). Notowany od XVIII wieku slāš ma dwa znaczenia: ‘farma, majur, stan, odje- lit gospodarski zaselak’ i ‘koš za kukuruz u klipu u Zapadnoj Srbiji ili čardak u Srpskoj Posavini i Podunavlju’ (RJAZ). Wyraz poświadczony jest w gwarach,

81 Derywat utworzony od rumunizmu bač ‘pasterz, przywódca pasterzy’ (rum. baci ‘baca’). 82 Scs. stanъ i psł. *stanъ ‘stanie, położenie; miejsce postoju, przebywanie; to, co stoi: namiot, szałas, dom; miejsce, gdzie stoi’, pokrewne z pie. korzeniem *stah2- ‘stać’ lub związane ze staro- indyjskim sthna ‘stanie, przebywanie, namiot’, pers. stāna ‘miejsce’, utworzone od czas. *stati stan ‘stanąć, zatrzymać się’. 83 W słowniku Vuka i Popovicia wyraz стн oznacza ‘der Weberstuhl, machina textoria’, ‘die Sennerei, locus et casa mulgendis aestate ovibu’, ‘der Leib, indusii corpus’, ‘Wohnung, domicilium’, a u Mihajlovicia станъ to ‘позитура; логор, табор; штација; мајур, салаш’ (1790) (PosrbOV). 84 To bałkanizm przenoszony przez pasterzy wzdłuż Karpat, także do Polski, najprawdopodobniej z stgr. καλύβη (dla Turków koliba to odpowiednik średniowiecznego serbskiego katunu), poświadczony od XIII w.

85 głównie na północy i południu, na przykład w Wojwodinie, слāш ‘der Meier- hof, vill’ (SR) i слāш, слаш, сàлāш, сàлаш ‘пољско имање изван села с кућом и економским зградама’, ‘наслон’, ‘тор’, ‘украс од теста на божићном колачу’ (RSGV), w Mačvie сàлāш i Posavinie салаш ‘пољско имање изван села’ (RMač; RPosav) oraz w Šumadii слāш i Timoku салáш ‘кош за кукуруз исплетен од прућа, одвојен од осталих зграда’ (LKačer; RTimok). Osiedla o charakterze handlowo-rzemieślniczym oraz produkcyjnym rozwi- jają się już od najdawniejszych czasów. Pomagało im w tym przede wszystkim geograﬁ czne położenie Serbii na szlakach handlowych wiodących z południa na północ oraz ze wschodu na zachód. Stąd już od najdawniejszych czasów pojawia- ły się pierwsze targi, które później, po przybyciu Turków, ulegały orientalizacji, otrzymując charakter tureckich, orientalnych bazarów. Obok takich osiedli handlowych ciągle istniały także sezonowe osiedla pasterskie, które żyły przez pół roku, między początkiem maja i początkiem letniego półrocza (dniem św. Jerzego) a początkiem listopada, początkiem zimowe- go półrocza (dniem św. Dymitra), to jest w tradycyjnym sezonie wypasu owiec w górach. Były to osady, w których mieszkano, spano, przetwarzano mleko, wy- rabiano skóry. Ich nazwy wywodzą się przede wszystkim z języków narodów mających rozwiniętą kulturę pasterską (głównie romańskich i/lub albańskiego). Najpopularniejsze określenie katun miałoby więc pochodzić z języka rumuńskie- go lub albańskiego.

86 3. INSTYTUCJE SPOŁECZNO-POLITYCZNE

3.1. Instytucje średniowieczne

Średniowieczne instytucje polityczno-administracyjne, których istnienie po- świadczone jest od początków państwowości serbskiej, najczęściej wywodzą swoje korzenie z czasów przedpaństwowych, z dawnej organizacji plemiennej Słowian, okresu ich wędrówki na południe oraz czasu zasiedlania Bałkanów. Podstawową formą organizacyjną był słowiański wiec plemienny, zgromadzenie ludowe ogółu członków wspólnoty, a następnie wiec książęcy, przybierający jednak różne formy. Pierwotną formą było zebranie ogólne wszystkich członków plemienia bez względu na ich status społeczny, rozpatrujące propozycje uchwał przedstawionych przez starszyznę plemienną. Z powstaniem państwa wczesno- feudalnego zmianie uległa organizacja i skład osobowy zgromadzenia, a jego uczestnikami pozostali jedynie członkowie warstwy panującej. Zgromadzenia powszechne przekształciły się w stanowe zebrania świeckie lub kościelne, ogól- nopaństwowe albo poszczególnych księstw udzielnych. Tego typu zgromadzenia w języku serbskim określano przede wszystkim terminami veće, sabor i zbor oraz skupština, w Kotorze w tekstach łacińskich sboro lub stanec, a w Bośni stanak. Cechą charakterystyczną tych instytucji jest kolegialność, choć najczęściej ograniczona albo do męskiej części wspólnot (wspólnoty rodowe i plemienne), albo do określonej grupy lub stanu społecznego, osób cieszących się odpowied- nim statusem społecznym, materialnym, politycznym lub kościelnym. Jedną z podstawowych form zgromadzeń – na których podejmowano ważne dla wspól- noty decyzje, a także konsultowano postanowienia, zawierano sojusze i pokoje, decydowano o zobowiązaniach, wypowiadano wojny – był wiec oraz rada (veće i savet). Pierwsza z tych instytucji szczególnie charakterystyczna była dla miast- -gmin nadmorskich, druga natomiast to przede wszystkim ciało doradcze orga- nów władzy oraz innych instytucji zwierzchnich. Pierwszą z instytucji, вéће, współczesny słownik RSAN deﬁ niuje jako ‘grupę osób, które obradują i decydują w sprawach publicznych (państwowych, gminnych, gospodarczych, szkolnych itp.), radę; masowe zgromadzenie ludności; zgromadzenie plemienne, wiejskie itp.; wiec’ oraz ‘doradzanie, naradę; radę’ (RSAN)85. Wyraz poświadczony jest od XIII wieku między innymi w znaczeniu

85 Psł. *věťe ‘zgromadzenie, na którym omawia się jakieś sprawy’ pochodzi od czas. *větiti ‘mówić, powiadać’ (człon *vět- obecny jest w innych serbskich derywatach, np. savet, zavet, uvet itp.) od pie. *eit- ‘mówić’.

87 ‘mjesto, gdje se savjeti daju, čine, skup ljudi, koji se savjetuje o čemu, koji se do- govorom i savjetovańem odlučuje na što’ oraz ‘skup ljudi, koji vijeća, raspravlja o stvarima općenim za ono mjesto ili naselje u kojem se nalazi’. W tym ostatnim znaczeniu poświadczone są na przykład rady gminne i miejskie, charakterystycz- ne szczególnie dla miast adriatyckich – Kotoru, Budvy lub, najbardziej znana, Dubrownika. W słowniku Daničicia wyraz вэŸе ‘consilium’ odnotowany jest jako pochodzący z administracji Dubrownika, która składała się z trzech rad: мало ‘consilium minus, złożona z 6 radców (1253)’, uмолqно ‘consilium rogatorum, złożona z 6 radców wybieranych corocznie (1253)’ oraz велq ‘consilium majus, złożona z 73 radców’. Daničić przytacza także czwarty rodzaj – изабранемь викемь (rada wybrana), którą tworzyli wybrani szlachcice. Była to instytucja podobna do umoljeno vijeće, choć w związku z podawaną różną liczbą jej radców (12, 24, 38 lub 41) można sądzić, że to jakaś inna instytucja (na przykład połączone malo i umoljeno vijeće). W słowniku Vuka poświadczony jest także notowany w Du- browniku wyraz: вéће, вијèћа, вијèће ‘сабор гдје су се господа Дубровачка састајала да суде (…); Rath, consilium’. W znaczeniu ogólnym poświadczenia pojawiają się w słownikach Popovicia, Njegoša, w słowniku puryzmów Mihajlo- vicia oraz w gwarach i dokumentach: виеће, вiеће (ZOCiB: XXVII; OIZ, art. 86). Podobnie jak w Dubrowniku, także w Kotorze głównym organem rządzącym i doradczym było vijeće. Kotorska rada powstała z cotygodniowych zgromadzeń ludności Kotoru w katedrze św. Trifuna, w okresie kiedy miastem rządzili wszyscy mieszkańcy, a na ich czele stał biskup. W okresie późniejszym, jako instytucja usta- wodawcza, ustaliły się zgromadzenia warstwy wyższej, zromanizowanej szlachty miejskiej, która przejęła władzę nad miastem. Według statutu miasta główną insty- tucją było Veliko vijeće (Consilium Maius) złożone ze 120 członków (pełnoletnich członków stanu wyższego) i posiadające kompetencje legislacyjne i ustawodawcze, prawo nadzoru nad sprawami państwowymi oraz władzę sądowniczą nad swymi obywatelami. Władzą wykonawczą było Malo vijeće (Consilium Minus) złożone z 12 członków (wśród nich znajdowali się także sędziowie). Na jej czele stał naj- wyższy dostojnik w mieście, knez (comes), noszący także tytuł prior lub rektor (Милошевић 1948: 294–296, 301; Jokić 2002: 34; Bogićević 2010: 80–81). Analogicznie było w Budvie, gdzie funkcjonowały dwie rady. Malo vijeće Bogićević deﬁ niuje jako ciało kolektywne w gminie złożone z 8 radców i 3 sę- dziów, którzy zajmowali się sprawami ﬁ nansowymi – przychodami i wydatka- mi oraz podatkami i daninami. Najwyższym organem gminy Budva było Veliko (gradsko) vijeće, które posiadało władzę ustawodawczą (przyjmowanie Statutu, wybór funkcjonariuszy gminnych) oraz wykonawczą. Mogło także wybierać miejskiego nauczyciela, doktora i organistę, a także nadawać wysokie odznacze- nia i tytuły. Jej członkami byli wyłącznie wysoko urodzeni patrycjusze (Bogiće- vić 2010: 287, 655). Ostatnią z rad, o której pisze Bogićević, jest znana z prawa zwyczajowego Albańczyków tak zwana vijeće staraca. Radę starców wybierały zgromadzenia bractw, plemion i wsi spośród najstarszych i najmądrzejszych ludzi. Jej członko-

88 wie cieszyli się nieposzlakowaną opinią, szacunkiem, znani byli z bohaterstwa i prawdomówności. To pozwalało im odgrywać rolę strażników ładu społecznego oraz sędziów ludowych. Rozstrzygali zarówno w sprawach sądowych, sporach wewnątrz wspólnot, jak i w godzeniu zwaśnionych stron. Rada miała specjalne uprawnienia w sądzeniu przestępców za najcięższe czyny zabójstwa, kradzieży, podpalenia, a także w rozwiązaniu sporów majątkowych, honorowych konﬂ iktów, budowaniu szkół, utrzymywaniu świątyń, dróg i traktów. Najdrobniejsze sprawy rozwiązywała rada w liczbie 6 członków, poważniejsze – 12, a najpoważniejsze – 24. Analogiczna do czarnogórskiej, w której przedstawicielami wspólnot byli knez, serdar lub vojvoda, rada albańska składała się z przedstawicieli rodów, któ- rzy określani byli mianem alb. plaqu (Bogićević 2010: 659). Jedną z najważniejszych instytucji kolegialnych, opartą na dawnej tradycji zgromadzeń wszystkich członków wspólnoty lub jej części uprzywilejowanej, była instytucja zboru/saboru. W związku z różnym rozwojem fonetycznym ist- nieją dwa warianty tego wyrazu, nieznacznie różniące się semantycznie. Pierw- szym z nich jest termin збр i збр ‘większa grupa ludzi zgromadzona w jednym miejscu, zgromadzenie, zebranie, wiec’, ‘zgromadzenie większej liczby osób w celu podjęcia decyzji, zawarcia umowy, dyskusji’, ‘wieloosobowy organ, który rozwiązuje określone problemy i podejmuje decyzje, rada, zgromadzenie’, ‘grupa osób, które należą do tej samej warstwy społecznej, kolektyw’ i ‘zebranie, zgromadzenie ludzi wokół świątyni (z okazji święta)’ (RMS; RSAN; RJAZ). Wyraz ten notowany jest od najstarszych serbskich zabytków piśmiennictwa w znaczeniach z zakresu organizacji politycznej i społecznej, a więc przede wszystkim jako ‘sastanak, skup, množina ljudi (= sabor)’, ‘sastanak ili skup naroda kod crkve ili manastiru radi crkvene slave ili u kući radi kakave porodične slave’ oraz ‘sastanak, skup stanovnika jedne oblasti, grada, sela’, ‘zbor vjernih’, ‘skup, sastanak predstavnika jednoga staleža, naroda ili punomoćnika više država radi vijećańa i rješavańa zajedničkih poslova, pod vodstvom vladara ili jednoga između njih kao predsjednika, državni sabor’, ‘skup, skupština crkvenih predstavnika, koji vi- jećaju i odlučuju o vjersko-crkvenim pitańima (duhovni, općeni, selenski, sveti)’ (RJAZ). W tej formie wyraz poświadczony jest w słowniku Vuka, Popovicia, Kurz- beka i Njegoša, na przykład збр ‘Versammlung, Gesellschaft, Unterhaltung, Ge- spräch, concio’ (SR), a także w słownikach gwarowych. Drugą formą fonetyczną jest сáбор86, który według RMS oznacza ‘zgromadzenie, zebranie dużej liczby osób w jednym miejscu’, ‘zgromadzenie ludzi przy świątyni, święto paraﬁ alne, święto patrona cerkwi, slavę cerkiewną’, ‘zgromadzenie zwierzchników ludowych, mających określone cele i zadania’, ‘zebranie członków danej organizacji, w celu rozpatrywania określonych pytań, wyciągania

86 Psł. *sъborъ ‘zbieranie, zebranie, zgromadzenie, zbór’ to rzecz. utworzony od pref. czas. *sъ- bьrati sъ-ber ‘zebrać’ (pref. sъ- i czas. *bьrati ‘brać’). Forma zbor jest formą regularną, podczas gdy forma sabor została utworzona analogicznie do czas. sabrati (z wokalizacją półsamogłoski w pref. sъ- > sa-). W znaczeniu ‘sobór, katedra’ zapożyczenie z ros. собор.

89 wniosków i podejmowania decyzji’, ‘nazwę parlamentu w Chorwacji’, ‘zgromadzenie dostojników kościelnych, które rozpatruje istotne dla Kościoła problemy, sobór kościelny’. W słowniku Daničicia najstarszym poświadczonym znaczeniem wyrazu сьборь jest ‘collegium’ (игuмена и баще и всега сьбора домu светыq богородице хиланьдарьскынq, MS: 79), a także ‘conventus’ (ие се обрэтоше тогда на сьборэ, MS: 127) i ‘contio, скупљени народ у цркви’ oraz ‘forum rerum venalium’ (да имь се не везьметь кумерекь ни вь граде ни на сьборе ни вь селэхь, MS: 37). W zgromadzeniach oﬁ cjalnych Daničić wyróżnił sabor cerkiewny (wть светыхь седмихь сьборwвь православныхь, MS: 213), sabor państwowy w Ser- bii średniowiecznej (вэнчань быхь на кралqвьство благословениqмь и рuкою прэwсвещеньнаго арьхиqпискuпа Никодима и всэхь qпискuпь и всего сьбора срьбскаго, MS: 90) oraz сь всэмь сьборwмь срьбьскые и помwрьскые землq грьчкые (MS: 143), sabor w Dubrowniku (звонивьше на сьборе, MS: 40), a także zabroniony przez cara Dušana sebrov sabor – nielegalne zgromadzenia wiejskie (себрова сьбора да нэсть. кто ли се wбрэщеть сьборникь, да мu се uши uрэжита, и да се wсмuдеть подвочіе, art. 35 KD). Wyraz pojawia się we wszystkich średniowiecznych aktach prawnych, w Dečanskich hrisovuljach сьборь, зборь oraz сьбор срьбски to ‘polityczno-administracyjny organ posiadający prawo ingerencji w najważniejsze sprawy państwa’. W przekładzie Syntagmatu сьборь to odpowiednik gr. σύστημα. W znaczeniu ogólnym ‘zgromadzenie’ poświadczony jest we wstępie do Kodeksu górniczego сьборь ‘conventus, congressus’ (ZoR: 81). W innych dokumentach średniowiecz- nych notowane są formy: сьборь, съборь, зборь i соборь. Forma sьbor poświadczona jest od XIII wieku, sabor zaś od XVII wieku jako określenie różnego rodzaju zgromadzeń87. Z okresu późniejszego poświadczona jest także forma ruskosłowiańska sobor (w RJAZ z czarnogórskiej pieśni ludowej). W XVIII wieku wyraz notowany był zarówno w postaci ruskosłowiańskiej sobor, jak i sztokawskiej sabor, na przykład w słowniku Kurzbeka соборъ (Kurzbek: 118, 246, 585) oraz w słowniku puryzmów саборъ (1815) i соборъ (1794) (PosrbOV).

87 Słownik RJAZ przytacza następujące znaczenia: ‘množina ili skup ljudi (anđela, djevojaka, vila, vještica itd.) uopće, sastanak većeg broja ljudi, zbor, skup’, ‘skup predstavnika jednog staleža ili naroda, koji se sazivaju radi vijećańa i rješavańa zajedničkih poslova pod vodstvom vladara ili jednoga između ńih kao predsjednika; narodna skupština, državni sabor’ (1253 r.), ‘skup, skupština crkvenih predstavnika koji vijećaju i odlučuju o vjersko-crkvenim pitańima’, ‘sabor predstavnika jedne biskupije, države ili jednoga naroda’ (od XIII w.), ‘crkveni sabor, na kome učestvuju biskupi i crkveni oci cijeloga kršćanskoga svijeta (vaseljenski, sveti, općeni, općenski sabor)’ (od XIV w., 1348 r.), ‘skup, zajednica, zbor svećenički’, ‘zbor kaluđera jednog manastira’ (od XIV w., lata 1302–1321), ‘zbor staraca, tj. svih manastirskih igumana i drugih viđenih isposnika Svete Gore’ (od XIV w., 1347 r.), ‘zbor kaluđera jedne arhiepiskopije’ (od XIV w., lata 1376–1389), ‘vijeće važnih organa državne vlasti (upravne, sudske i vojničke)’, ‘trg, tržište, čaršija, pijaca, pazar’ (od XIII w., 1253 r.) oraz nowsze znaczenia: ‘skup naroda kod crkve ili manastira radi crkvene slave’, ‘skup, koji se sastaje na poziv, bilo da sasluša kakvu važnu vijest, bilo da vijećajući zaključi što’, ‘sloga’ (w Her- cegowinie), ‘crkvena zajednica ili općina’, ‘saborna crkva, katedrala’ (RJAZ).

90 W XIX wieku w słowniku Vuka i Popovicia oraz Njegoša poświadczona jest forma сáбор ‘die Kirchenversammlung, das Concilium, synodus’, ‘der Zusammenlauf des Voltes (der Wallfahrter) an Wallfahrtsörtern, conﬂ uxus populi, populus congregatus, concio’, ‘н.п. на сукњи, die Falten, sinus’ (SR), a także w różnych aktach prawnych (сабор w ZOCiB, art. XXVII i саборъ w RečZURP: 416). Wyraz ozna- czał różnego rodzaju zgromadzenia, najważniejsze instytucje życia politycznego i społecznego w historii społecznej Serbii i Czarnogóry. Obejmowały one zarówno instytucje życia rodowego, plemiennego, jak i państwowego oraz cerkiewnego. Pierwszym i najważniejszym średniowiecznym zgromadzeniem państwowym był državni sabor. To zgromadzenie państwowe powstało z dawnych, plemienno- -rodowych wieców uzbrojonych wojów, a po wprowadzeniu chrześcijaństwa również z soborów cerkiewnych. Proces jego tworzenia wspomagało rozwarstwienie społeczeństwa, które wywołało odizolowanie się warstw wyższych od prostego ludu. Od początków istnienia serbskiego średniowiecznego państwa zgromadzenia te miały charakter zgromadzeń stanowych, a udział w nich mogli brać jedynie uprzywilejowani członkowie społeczeństwa, to jest szlachta, moż- nowładcy i duchowieństwo. Była to publiczno-prawna instytucja systemu władzy centralnej w państwie Nemanjiciów, mająca charakter tradycyjny, wynikający z prawa zwyczajowego (Тарановски 1931: 168). Pierwsze zgromadzenia, które można by określić terminem državni sabor, odbywały się w IX i X wieku na średniowiecznych ziemiach Paganija, Zahumlje, Travunija, Duklja oraz w Serbii. Wybierano na nich i wprowadzano na tron przywódców plemiennych, a na sabo- rach dukljanskich w XI wieku wybierano i koronowano władcę oraz umacniano organizację cerkiewną i państwową. Najstarsze świadectwa pisane na temat saborów pochodzą z okresu panowania Stefana Nemanji (1168–1196) i formowania się nowego państwa serbskiego. Za jego czasów zwoływano je dwukrotnie: w Rasie w celu rozwiązania problemu herezji bogomiłów (według Stefana Nemanjicia jego ojciec na sabor wezwał svo- jego arhijereja, Jevtimija glagolema, i črnce s igumni svojimi i častnije ijereje, starce že i veljmuže svoje, ot mala i do velikam ih; Тарановски 1931: 181) oraz podczas jego abdykacji. Teodor Taranovski wspomina o jeszcze jednym, możli- wym zgromadzeniu, którego ślady znajdują się w Żywocie św. Simeona autorstwa Domentijana. Dojść do niego miało po wstąpieniu jego syna Rastka do monasteru na górze Athos. Z okresu panowania króla Uroša pochodzi pierwsze świadectwo prawne instytucji saboru (w hrisovulji monasterowi św. św. Piotra i Pawła nad Limem z lat 1254–1264 zapisano skład zgromadzenia: s arhiepiskopom Arsenijem i sa vsemi episkopi i s vlasteli velikimi i malimi kraljevstva mi; Тарановски 1931: 182). Król Milutin w 1316 roku wezwał sabor, który wybrał arcybiskupa Nikodima, a w któ- rym uczestniczyli vas sabor otačastvija si, vasečastije episkopi i igumeni i črnce i velikoslavnije vlasteli (Новаковић 2004: XIX). W Dečanskich hrisovuljach król Stefan Dečanski pisze, że koronowany został przez arcybiskupa Nikodima, wszystkich biskupów i Sabor Serbski. Przy okazji

91 wznoszenia wielkiej fundacji – monasteru Visoki Dečani – król wezwał Sabor Ze- mlje Srpske, w którego skład wchodził arcybiskup Danilo oraz biskupi i igumeni, a także dostojnicy królewscy: kaznaci, tepčije, vojvode, sluge i stavilce. W chwili objęcia tronu królewskiego w połowie XIV wieku, król Ste- fan Dušan zastał dobrze zorganizowaną instytucję saboru, która „наспрам самодржавне краљевске власти, представљала жеље, мисли и расположења свештенства и властеле, с којим се имало да рачуна све више, јер су с општим напредовањем државе и они напредовали” (Новаковић 2004: XXI). W czasie jego panowania sabory zwoływane były kilkakrotnie, choć najważniejszy, tak zwany sabor wielkanocny, w czasie którego został ogłoszony carem, odbył się 16 kwietnia 1346 roku. Udział w nim wzięli obok nowo wybranego cara, patriarcha Joanikije z hierarchią i duchownymi (crkovniki mali i veliki) oraz szlachta carstwa (vlastela mala i velika). Podczas dwóch kolejnych zgromadzeń państwo- wych został przyjęty najważniejszy akt prawny tamtej epoki, to jest Zakonik cara Dušana (w latach 1349 i 1354). W ówczesnym czasie „сабори радили као установа са широким основом, дубоко укорењена у оновременим обичајима државним” (Новаковић 2004: XXVI), jako instytucja czysto arystokratyczna, klasowa i elitarna izba, w której skład wchodzili duchowni i wielmoże. Potwierdzenie tej elitarności można zna- leźć w artykule 69 Kodeksu Dušana, w którym zabrania się sebrom (chłopom) uczestniczyć w podobnych zgromadzeniach lub tworzyć je. Rozpad Carstwa Serbskiego przerwał na pewien czas tradycję saborów pań- stwowych. Wkrótce odnowił ją w swym księstwie Lazar Hrebeljanović, a kon- tynuowali jego następcy. Despota Stefan swoje decyzje konsultował z državnim saborem, który zwoływał podczas wyboru serbskiego patriarchy, w celu roz- wiązania problemu zbuntowanej szlachty w 1411 roku oraz przy okazji budowy swego mauzoleum – monasteru Resava (Благојевић, Медаковић 2000: 274; LeksSSV: 222–228, 637, 651). Charakter saborów państwowych określa się na podstawie ich składu oraz powodów, dla których zostały zwołane. W dawnych dokumentach najczęściej określane były terminami sabor srpski, sav sabor srpski, sav sabor Zemlje Srpske (Тарановски 1931: 168). Državni sabor zwoływano w kilku przypadkach: (A) przy wprowadzaniu władcy na tron, koronacji króla lub cara, ogłaszaniu następcy tronu oraz abdykacji władcy (Stefan Nemanja zwołał državni sabor, aby wyznaczyć swoim na- stępcą nie najstarszego syna Vukana, jak tego wymagał zwyczaj, lecz średniego, Stefana), (B) przy wyborze i wyświęceniu nowego arcybiskupa (od 1346 roku patriarchy) Kościoła prawosławnego w Serbii, (C) przy wprowadzaniu przepi- sów i aktów prawnych ważnych dla całego państwa (na przykład Kodeksu Duša- na w latach 1349 i 1354), (D) przy potwierdzaniu uzyskanych przywilejów, (E) w celu zgromadzenia wojska w walce przeciw heretykom w państwie (Stefan Nemanja zwołał državni sabor z pytaniem, czy walczyć z heretykami, obywatelami własnego państwa), (F) z powodu zmian wewnątrzpaństwowych – posze-

92 rzenia lub zawężenia suwerenności, zmiany systemu (z królestwa na carstwo) lub hołdu lennego wobec Turków, (G) kiedy należało uczcić kanonizacją zmarłych władców i konsekrować ich mauzolea (na przykład monaster Studenica, Sopoća- ni, Ravanica) (Тарановски 1931: 187). Jako najstarsza instytucja serbskiej państwowości, državni sabor nie miał stałej liczby uczestników ani też stałej siedziby. Jego skład określała tradycja – zwyczaj prawny i praktyka państwowa. Sabor zwykle zwoływano w stolicach państwa, tam, gdzie aktualnie znajdował się dwór władcy. Udział w nim brali władca, jego małżonka i matka, najwyżsi dostojnicy kościelni i arystokracja (najbliżsi krewni władcy), czasem także niektórzy dworzanie oraz wysocy dowódcy wojskowi i namiestnicy władcy w regionach, a także władcy księstw udzielnych (nazywani w źródłach: velmože, velikoimeniti, silni, blagorodni, boljari). Državni sabor zwoływano także w księstwach udzielnych, a decyzje tam zapadające dotyczyły tylko tych konkretnych księstw (na przykład sabor w okręgach Dragutina i kró- lowej Jeleny na przełomie XIII i XIV wieku oraz sabor żup Trebinja, Konavla i Drečenice w połowie XV wieku). Drugą ważną instytucją, mającą jednak charakter kościelny, był crkveni sabor. Pojawia się on od najstarszych zabytków serbskich, w których przeciwstawia- ny jest (ogólno)państwowemu saborowi. Od 1219 roku zgromadzenia kościelne były zwoływane regularnie, najpierw przez arcybiskupa, a potem przez patriar- chę serbskiego, najczęściej w celu wyboru patriarchy albo rozwiązania istotnych problemów natury teologicznej, ekonomicznej, oświatowej lub organizacyjnej. Uczestniczyli w nich biskupi (arcybiskupi i metropolici), igumeni i najbardziej szanowani mnisi i starcy. W ogólnoserbskim soborze cerkiewnym (tak zwany veliki sabor) mogli brać udział, obok kleru, także świeccy członkowie Kościoła (przedstawiciele gmin, paraﬁ i oraz szlachta). Oprócz ogólnokościelnych istniały również sabory pojedynczych monasterów, które były organami ich samorząd- ności. Wielkie znaczenie ogólne zgromadzenia kościelne zyskały po upadku Despotowiny, kiedy w okresie osmańskim przyjęły formę wielkich zgromadzeń cerkiewno-narodowych. Warto dodać, że termin sabor crkveni może oznaczać nie tylko specjalnie zwołane zgromadzenie, ale również cały skład osobowy kapłanów Cerkwi narodowej lub jakiejś pojedynczej instytucji, kler Kościoła, który posia- dał władzę ustawodawczą (LeksSSV: 222–228, 637, 651). Na początku XX wieku według Azbučnika SPC sabor crkveni to ‘највише црквено самоуправно представништво, под председништвом српског патријарха, и уредбодавна власт у пословима спољашње црквене управе у СПЦ Краљевине СХС’. Do grupy mniejszych, lokalnych zgromadzeń można zaliczyć zgromadzenia żupskie, gminne i wiejskie. Pierwszy z nich, zbor župski, to zgromadzenie miesz- kańców jednej żupy, znane głównie na wybrzeżu, w okolicach miast-gmin adriatyckich (łac. sborrum sive parlamentum), na przykład w Trebinju i Paštroviciach w XIV i XV wieku. Na zgromadzeniu, w którym początkowo uczestniczyli wszyscy wolni ludzie, a potem jedynie szlachta, rozprawiano o sprawach lokalnych, dotyczących najbliższej okolicy. Podobnego charakteru była później poświadczo-

93 na opštinska skupština, która w Hercegowinie, Czarnogórze i Boce Kotorskiej była zwoływana przez naczelnika wsi lub gminy na określony dzień i w określone miejsce (Bogišić 1999: 492). Podobny pod względem organizacyjnym zbor seoski (seoska skupština w Her- cegowinie i Nahii Katunskiej) oznaczał zgromadzenie ogółu mieszkańców wsi, zwoływane najczęściej w celu zakomunikowania im jakiejś wiadomości lub nakazu władzy. To druga obok naczelnika instytucja administracji wsi, organ władzy i woli mieszkańców wsi, określany także wyrazami stanak, skupština (Новаковић 2002: 74–75). W artykule 69 Kodeksu Dušana wymieniony został jako zabroniony, tak zwany sebrov zbor (себрова сьбора да нэсть, art. 69 KD), co Novaković tłumaczy jako zakaz zgromadzeń chłopów (poddanych carskich, szlacheckich lub klasz- tornych), którzy w ówczesnym czasie przejawiali chęć samorządności i decydo- wania o sprawach bezpośrednio ich dotyczących na zgromadzeniach ogólnych, analogicznie do soborów państwowych i cerkiewnych. Jako szczególną formę zgromadzeń będących naturalną kontynuacją sło- wiańskiej tradycji zwoływania zgromadzeń państwowych i lokalnych, można wymienić instytucję zwaną zetski lub crnogorski zbor. Pierwsze informacje o nim można znaleźć już w Latopisie Popa Dukljanina. W okresie panowania nad Górną Zetą Stefan Crnojević zwołał zetski zbor we Vranjinie w 1455 roku, na którym przedstawiciele wszystkich 51 wspólnot (wsi i bractw) podję- li decyzję o porozumieniu i przyjęciu władzy zwierzchniej Wenecji nad Zetą (Благојевић, Медаковић 2000: 298). Nie był to typowy średniowieczny feu- dalny sabor, w którym prawo udziału przysługiwało wyłącznie szlachcie, lecz zgromadzenie ogólne męskich przedstawicieli wsi i gmin Górnej Zety. W piśmie z 15 października 1500 roku kotorski providur używa określenia crnogorski zbor (sboro), aby opisać sposób podejmowania decyzji przez mieszkańców Nahii Ka- tunskiej w sprawie zachowania wobec tureckich planów ataku na Kotor i żądań skadarskiego sandžak-bega w kwestii oczyszczenia dróg w kierunku tego miasta (Ђурђев 1974: 271). Instytucja zboru zanikła najprawdopodobniej już w XVI wieku, ale ponownie pojawiła się, gdy turecka władza centralna osłabła, a tar- gane konﬂ iktami plemiona zaczęły dążyć do stworzenia sojuszu plemiennego i frontu wspólnej walki (zbor był głównym organem takiego sojuszu). Opštecrno- gorski zbor (opštenarodni sabor, opšti sabor, jedinokupni sabor) jako stała, autonomiczna i ogólnoplemienna instytucja, wyraz zjednoczenia i posiadania jednego przywódcy, pojawił się w XVII wieku i stał się wewnętrznym organem wspólnym plemion i bractw czarnogórskich, który reprezentował je w kontaktach z innymi plemionami, ale przede wszystkim z Turkami i Wenecjanami. Był to najwyższy organ administracyjno-polityczny społeczeństwa plemiennego w Czarnogórze XVIII wieku. To

(…) vojno-demokratsko predstavništvo crnogorskog naroda. Najizrazitiji organ neposredne demokratije u Crnoj Gori nastao početkom XVII vijeka. Instrument neposredne

94 borbe naroda protiv otomanske vlasti, te organ koji odobrava spoljnu i unutrašnju politiku vladika, guvernadura i glavara (Bogićević 2010: 384).

Opšti zbor svih zemalja Crne Gore i susjednih łagodził spory plemienne, potwier- dzał pokój z sąsiadami, zajmował się interesami monasteru w Cetinje oraz pro- wadził negocjacje z Wenecją i Turcją (Чубриловић 1966: 351). Zgromadzenie zbierało się najczęściej przy okazji wielkich świąt, na wezwanie władyki lub na- czelników plemiennych. Naczelnicy występowali przed zgromadzeniem (liczą- cym od 2000 do 6000 Czarnogórców) z propozycją decyzji albo stanowisk wobec żądań strony tureckiej lub weneckiej. Czasem występowano z gotową propozycją odpowiedzi, a czasem przedstawiano zgromadzeniu stanowisko Turcji lub We- necji i oczekiwano na decyzję zebranych. Zgromadzenie było swego rodzaju politycznym organem wspólnoty Czarnogóry, organem etnarchii, bez jego zgody władyka nie mógł podjąć żadnej decyzji. Ta zasada działała i w przeciwną stronę – każdą decyzję zboru musiał potwierdzić władyka swym podpisem. Czarnogór- ska demokracja plemienna zapewniała każdemu Czarnogórcowi zdolnemu do noszenia broni udział we wszelkich zgromadzeniach, od poziomu bractwa i wsi przez plemię i nahiję aż do zgromadzenia ogólnego, w którym jednak główną rolę odgrywali naczelnicy rodowi i przedstawiciele Cerkwi. Powstanie zboru dopro- wadziło do stworzenia wewnętrznej autonomii Czarnogóry w XVIII wieku i było prologiem do pełnego wyzwolenia spod władzy tureckiej. Takie same procesy przebiegały również wśród plemion hercegowińskich, brdskich i albańskich. Wy- razem tej jedności był dokument o nazwie Stega, wydany w 1796 roku i podpisa- ny przez: зборъ Чєрногорского общєства. Organem wykonawczym zgromadzenia ogólnego Czarnogóry był glavarski zbor, który tworzyli najwyżsi naczelnicy plemienia i bractwa.

Zbor glavara crnogorskijeh, konstituisan kao staleški organ polovinom XVI vijeka. Kad gođ se javljala opšta potreba glavari su sazivali i opštecrnogorski zbor radi potvrđivanja odluka donijetih na glavarskom zboru ili pretresanja pitanja od značaja za donošenje prethodnijeh glavarskijeh odluka (Bogićević 2010: 166).

Obok niego istniał także Savjet svih glavara Crne Gore (Consiglio tuto gli Capi del Montenegro), który tworzyli knezowie i arystokracja plemienna. To zgromadzenie, stworzone na zasadzie jednakowej reprezentacji każdej knežiny i plemienia Czarnogóry, posiadało uprawnienia władzy wojskowej, administracyjnej i sądowej w prowincjach (nahijach). Niezależnie od zboru czarnogórskiego w Czarnogórze istniały także mniejsze instytucje plemion i bractw: plemenski zbor, odpowiednik albańskiego logu (OIZ CG, art. 710) i bratstvenički zbor, które zwoływane były przez radę naczelników bractwa lub plemienia w celu rozwiązania określonego problemu lub sporu. Ogól- ną defnicję zboru w Czarnogórze przedstawił Bogićević, według którego zbor to

(…) demokratska forma vršenja javnih poslova u selu, bratstvu i plemenu. Rješavao je o izboru glavara – starješina, kao i teže imovinske i krivične sporove, krvne osvete,

95 krvne umire, uređenje komuna, režima planine i dr. Znalo se na kom mjestu se održa- va. Pravo učešća na zboru su imali starješine kuća ali i svi pripadnici kućne zajednice, odnosno svi sposobni za odbranu slobode, koji mogu oružje nositi, kao i žene ali bez učešća u raspravi, osim u rijetkim slučajevima kada je u pitanju bila posebno isaknuto mudra žena (Bogićević 2010: 697).

Zgromadzenie nahiji jako jednostki administracyjno-terytorialnej tworzonej przez kilka plemion czarnogórskich – nahijski zbor (opštenarodni sastanak nahije) – zajmowało się głównie rozwiązywaniem spraw wewnętrznych, przede wszystkim konﬂ iktami między plemionami jednej nahiji. W ich rozstrzyganiu udział brali naczelnicy nahijscy lub międzyplemienny stanak, którego członko- wie posiadali mandat od nahiji. To ciało nie miało jednak prawa ingerencji w we- wnętrzne sprawy plemienia (Bogićević 2010: 319). Jako ostatni rodzaj saborów należy wymienić zgromadzenia ludowe, tak zwane narodni sabori. Były to pamiętające jeszcze czasy średniowiecza okazjonal- ne jarmarki (vašar, panađur), odpowiedniki katolickich odpustów, które funkcje handlowe łączyły ze społeczno-kulturalnymi i religijnymi. W ten sposób powsta- ły masowe ludowe zgromadzenia handlowo-rozrywkowe, stanowiące istotny element życia społecznego na wsi. Sabory przedstawiały największe doroczne wydarzenia, zgromadzenia ludności, zarówno na wsi, jak i w mieście. Miasta, miasteczka i wsie raz lub dwa razy w roku, najczęściej przy okazji świąt kościel- nych (święta patrona wsi – seoska slava, zavetina), organizowały wielkie zgromadzenia, podczas których modlono się, bawiono i handlowano. W XIX wieku największe sabory wokół monasterów odbywały się w dzień święta Zaśnięcia Bogurodzicy oraz w Zielone Świątki, w dzień św. Piotra, święto Przemienienia Pańskiego, Narodzenia Najświętszej Marii Panny lub w dzień św. Vita i w roczni- cę bitwy kosowskiej (Vidovdan).

Ови сабори красне су прилике и за свест о народној једнини, и за обнављање историјских успомена, а и за многе друге послове у животу сељака. На прилику, ту се гледају момци и девојке; ту се свој са својим састаје и за здравље пита; ту се сазнаје где што има да се купи, или да се прода, итд., итд. (Милићевић 1984: 144).

Sabory miały istotne znaczenie społeczne, polityczne i ekonomiczne, zwłasz- cza w okresie, kiedy władza nie opierała się na instytucjach państwowych, lecz na organizacjach religijnych i wspólnotach lokalnych. Nie były to spontaniczne spotkania, lecz planowe i organizowane zgromadzenia, nad którymi, jako organi- zatorzy i instytucje nadzorujące, stały władza cerkiewna i gminna, a także znaczą- cy mieszkańcy wsi lub miasta. Kiedy lud się bawił, duchowni i ludowi naczelnicy oraz starszyzna zadrug i wsi uzgadniali ważne dla narodu sprawy, podejmowali decyzje polityczne. W XIX wieku nowa serbska władza wyznaczyła saborom rolę uroczystości religijno-narodowych, miejsca handlu i zabawy. Z upływem czasu początkowo najważniejszy aspekt religijny odsuwany był w cień samego zgromadzenia, za-

96 bawy i targu. Religijny powód zwołania zgromadzenia stawał się pretekstem do spotkań handlowych, rozrywkowych i towarzyskich. Sabory odbywały się przed cerkwią lub na okolicznych polach według określonego porządku, najczęściej w okresie wiosenno-jesiennym. Tradycyjnie rozpoczynały się uroczystym nabo- żeństwem w lokalnej cerkwi, po którym następowała część główna – handlowo- -rozrywkowa, w czasie której sprzedawano, kupowano i oddawano się rozmaitym przyjemnościom. Niestety sabor był także miejscem, gdzie dokonywano prze- stępstw, pobić, porywano dziewczęta, oddawano się pijaństwu i zbytniej swobo- dzie obyczajowej88. W tym samym znaczeniu, głównie jako narodni sabor, wyraz poświadczony jest także w słownikach gwarowych: собóр (RKam; RJuž; RJabl; RTimok; RPirot), сабр (RKam1), собóр, сабирóтина (RLesk), собòр (RCrnotr), сбор (RKM), сбор, сáбор (RSMet) oraz сāбр (RZag), сáбор (RVG). Nowszym wyrazem jest rusycyzm (ros. собрание) sobranie ‘skup, skupština’ (Bogićević 2010: 540). Kolejnym określeniem zgromadzenia członków danej wspólnoty mającego charakter doradczy, ustawodawczy i sądowniczy, które współcześnie stało się tak- że nazwą serbskiego parlamentu, był wyraz скпштина89 ‘coroczne zgromadzenie lub zebranie nadzwyczajne przedstawicieli określonej organizacji, stowarzy- szenia, towarzystwa’, ‘zebranie grupy ludzi w celu podjęcia decyzji, rozwiązania spornych spraw, zawarcia porozumienia; wiec, zgromadzenie’ i ‘zgromadzenie wybranych przedstawicieli narodu, ciało przedstawicielskie, które jest wybierane w celu stanowienia prawa, rozstrzygania problemów z zakresu prawodawstwa, administracji, gospodarki, edukacji, kultury, zdrowia itp.; parlament’ (RMS; RJAZ). Wyraz skupština poświadczony jest od XV wieku we wszystkich słowni- kach z wyjątkiem słownika Daničicia. W końcu XVIII wieku wyraz pojawia się w słownikach Mihajlovicia, a w XIX wieku w słowniku Vuka i Popovicia скпштина ‘Versammlung; Landtag, comitia, concilium’ oraz w gwarach, na przykład скỳпштина ‘скуп изабраних народних представника’ (RCrnotr). Wyraz skupština, jako określenie zgromadzenia, zebrania, wiecu, w wielu przypadkach używany był wymiennie z innymi terminami, takimi jak veće, zbor,

88 Dodatkowo można także przytoczyć wyraz збòрште i збрште ‘miejsce, w którym od- bywają się zgromadzenia, sabory, wiece’, ‘punkt zborny, miejsce przeznaczone do koncentracji żołnierzy lub rezerwy w przypadku mobilizacji, zbiórki, apelu; miejsce zbiórki’, ‘miejsce, gdzie spotyka się lud lub określona grupa ludzi (według wierzeń ludowych, także mitologiczne postaci) to- warzysko lub w celu podejmowania decyzji, zawierania umów’, ‘miejsca, gdzie coś się koncentruje, zbiera’, ‘zebranie, spotkanie, zgromadzenie, zbór’ oraz сáборште ‘miejsce soboru, zgromadzenia’ (RMS; RSAN). Wyraz zborište poświadczony jest od XVI w., m.in. w słowniku Vuka i Popovi- cia: збòрште ‘Platz wo man sich versammelt, Sammelplatz, locus conventus’ oraz u Mihajlovicia збориште, сбориште ‘форум’ (1846) (PosrbOV), a saborište z XVIII w. w słowniku puryzmów соборище ‘колегијум’ (1772) (PosrbOV). 89 Derywat utworzony za pomocą suf. -ština od psł. wyrażenia przyimkowego *sъ kupa ‘z kupy, od kupy’, *vъ kupě ‘w kupie, razem’ od rzecz. *kupa, *kupъ ‘kupa, stos, sterta (przedmiotów), gro- mada ludzi lub zwierząt’. Por. psł. pref. czas. *sъ-kupiti ‘zebrać razem, zgromadzić’.

97 sabor lub stanak. W historii społecznej Serbii można wyróżnić kilka rodzajów zgromadzeń (rodowych, społecznych, politycznych), które w źródłach lub literaturze przedmiotu określano przede wszystkim mianem skupštiny. Skupština bratstvenička lub skupština bratstva to zgromadzenie członków bractwa zwoływane przez ich naczelnika najczęściej z okazji świąt, na których

(…) су се обсуђивали и решавали сви послови брацки, као мирење, о рату и миру са сусиедним браствима или племенима, ватање вјере, сабирање данка и тако даље. На тим скупштинам бива и суд, али се парци давијају пред оним главаром и помотњицима (Богишић 1984: 74).

Udział w nich z prawem głosu mogli brać wszyscy męscy członkowie wspólnoty, a interes nieposiadających głosu kobiet reprezentowali gospodarze lub najbliższa rodzina. Skupština plemenska lub skupština plemena to instytucja stała (o charakterze ustawodawczym i sądowniczym), najwyższa władza plemienia, która była wyrazem bezpośredniej, demokratycznej władzy ludu (w większych plemionach była instytucją przedstawicielską). Decydowała ona o budowie dróg, korzysta- niu ze wspólnych pastwisk i lasów, rozwiązywała problemy wewnętrzne, spory między wsiami i członkami wspólnoty, wybierała członków sądu dobrych ludzi oraz naczelnika plemienia (wojewodę). Zajmowała się także sprawami własności plemiennej i reprezentowała plemię w kontaktach z władzą, decydowała o wojnie i pokoju (Илијић 1999: 23). Zgromadzenie, zwykle na dzień świąteczny, zwoły- wał wojewoda z serdarem lub inni naczelnicy plemienni, czasem w porozumieniu ze zwierzchnikami bractw wchodzących w skład plemion. W tym samym znaczeniu używano w Czarnogórze wymiennie terminów zbor lub skupština. W plemieniu Kuči zbor lub skupština oznaczały ‘wewnętrzne zgromadzenie bractw’ oraz ‘mniejsze zgromadzenia części plemienia’. Narodna skupština zbierała się raz w roku, na przełomie kwietnia i maja, około dnia św. Jerzego (lub, w miarę potrzeb, częściej). Uczestniczyli w niej wszyscy zdolni do noszenia broni człon- kowie plemienia, a każdy z nich miał prawo głosu (Kuči: 146; Kuči, Bratonožići, Piperi: 215). W plemieniu Piperów skupština lub zbor to najwyższa władza złożo- na ze wszystkich uzbrojonych dorosłych męskich członków wspólnoty, która de- cydowała o wojnie i pokoju, sądziła, łagodziła konﬂ ikty i krwawą zemstę (Kuči, Bratonožići, Piperi: 273). W plemieniu Paštroviciów sabor, skupština lub vijeće to wiec plemienny, zgromadzenie złożone z warstwy wyższej plemion Paštrovi- ciów (Храбак 1995: 106). To wspólny sąd wszystkich 12 plemion paštrovskich, który był wybierany każdego roku (każde plemię reprezentował vlastelin, każde trzecie plemię – sudija, każde szóste – vojvoda) (Paštrovići 1960: 252). Trzecim organem władzy państwowej w Czarnogórze obok Kuluku i wła- dyki, który istniał w czasie panowania Petara I Petrovicia na przełomie XVIII i XIX wieku, była skupština glavara (por. glavarski zbor, s. 95). Ta instytucja była wyrazem ciągle silnej organizacji rodowej w Czarnogórze, niejako kontynu-

98 acją instytucji opšti crnogorski zbor90, choć w XIX wieku już bez realnej władzy. Za czasów księcia Danila Petrovicia jej rola uległa ograniczeniu do roli instytucji akceptującej wolę księcia (Jokić 2002: 67, 86). W XIX wieku w Serbii pojawiły się także dwa nowe zgromadzenia określane mianem skupštiny. Pierwsza z nich to ustanička skupština (zgromadzenie po- wstańcze), która w czasie I powstania serbskiego, jako instytucja ustawodaw- cza, była zwoływana nieregularnie, ale nie rzadziej niż raz w roku. Decydowano na niej o sprawach najwyższej wagi, podejmowano decyzje o prowadzeniu walk i akceptowano plany wojenne, a także formułowano prośby i pisma do sułtana i innych władców europejskich, uchwalano akty prawne, tworzono organizację sądownictwa, powoływano cywilne i wojskowe organa władzy itp. Najważniej- sza spośród nich była ta odbyta w Smederevie w listopadzie 1805 roku. Aby ogra- niczyć władzę Karađorđa, powołano wówczas Praviteljstvujuščij Sovjet (Radę Rządzącą), na którego czele stanął Matija Nenadović. Drugim zaś zgromadzeniem jest powstała w XIX wieku Narodna skupština (Zgromadzenie Narodowe, Parlament) jako najwyższe ciało przedstawicielskie. Instytucja ta w XIX wieku (na podstawie zapisów w tak zwanym Sretenjskim ustavie) deﬁ niowana była jako:

Скупштина народна састоји се из сто најодабранији, најразумнији, најпоштенији и повјереније народно у највећем степену заслужујући депутата из свију Окружија свега Књажества Сербије (UKS, art 82).

W Konstytucji Czarnogóry Narodna skupština to „narodno predstavništvo”, które zastępuje wszelkie istniejące dotychczas nazwy i instytucje kolegialne w Czarnogórze (zbor, sastanak i vijeće). W źródłach obcych skupštinę określano terminem Congressi. Mniej formalnym określeniem zgromadzenia był скп ‘zgromadzenie, zebranie większej liczby osób w celu wspólnego rozwiązania problemu, podjęcia decyzji’, ‘grupa osób połączonych chęcią wspólnej zabawy’, ‘grupa ludzi zgromadzona w jednym miejscu’, ‘zjazd, zebranie’, ‘grupa określonych, takich samych, podobnych lub różnych pojęć’ (RMS). Wyraz poświadczony jest od początku XV wieku w większości słowników serbskich i chorwackich, na przykład ськuпь ‘conventus, zbor, vijeće, sabor’ (1406 r.). Inna forma to скуп ‘zebranie, spotkanie, zgromadzenie’ (RSAN; SR; RJAZ), przez Bogićevicia deﬁ niowany jako ‘skup, sastanak’, ‘skupština, zbor’, ‘izuzimanje, uz naknadu, stvari ili prava iz nečije imovine ili svojine’, ‘javnopravno ograničenje na imovini ekspropirasanoj za javne svrhe’ (Bogićević 2010: 196). Zgromadzenie w średniowiecznej Bośni określano terminem стнак (RMS)91. Wyraz poświadczony jest od XII wieku, na przykład w słowniku Daničicia станькь

90 Terminem skupština określano także opštecrnogorski zbor (Bogićević 2010: 535). 91 Wyraz stanak, według Jagicia oznaczający bardzo starą instytucję społeczną, został utworzony od formy *sьstanьkь ‘zebranie, zgromadzenie’ (kontrakcja sьs- mogłaby zajść przed wokalizacją),

99 ‘congressio’ (ере смо μговорили станькьм μ μзьмэхь) i ‘locus ubi viae concur- runt’. Słownik RJAZ jako najstarsze znaczenie podaje nazwę instytucji prawa międzynarodowego, ‘osobita vrsta sastanka, koji se redovno održavao na kojem pograničnom mjestu, ponajviše na granici Dubrovačke Republike, radi ispitavańa i poravńavańa uzajamnih poteškoća i sporova dvaju plemena, dviju općina, dviju zemalja, ili radi pretresańa pravnih slučajeva između članova političkih bića’, a od XIV wieku w znaczeniach ogólnych jako ‘sastanak’, ‘vijeće, skup, zbor, sabor, zbor sudaca’ (w dokumentach łacińskich stanicum i stanec), ‘dogovor, vijeće na kojem mjestu izvan granica Dubrovnika’ i znaczenie nieco późniejsze, lokalne ‘skup plemena Ceklin, koje se prostire s obe strane Rijeke Crnojevića’. W innych słownikach стнак poświadczony jest w znaczeniu ‘zebranie’ (SR; Popović; CrnogR). W łacińskich dokumentach kotorskich stosowano formę stanec. Wyraz stanak to stary termin polityczny, prawny i techniczny, oznaczający zgromadzenie, którego celem było pokojowe rozwiązywanie sporów i zawieranie umów, porozumień z sąsiednimi plemionami i państwami, rozstrzyganie o so- juszach plemiennych i wymianie jeńców (Филиповић 1945: 107). W średnio- wiecznych dokumentach serbskich oznaczał sąd na granicy, który zbierał się, by rozstrzygać spory między Dubrowniczanami a ich sąsiadami. Statut Dubrownika wymienia stanicum jako spotkania z przedstawicielami sąsiednich gmin miejskich. W takim znaczeniu termin pojawia się w Czarnogórze. Jak pisze Bogiće- vić, to międzyplemienny sąd złożony z naczelników zainteresowanych plemion, którego zadaniem było rozwiązywanie sporów i konﬂ iktów między plemionami (zarówno tych o charakterze karnym, jak i własnościowym).

Članovi tog suda, više su, zbog svoje pomiriteljne uloge smatrani umirnicima, negu sudijama. Stanku su prisustvovali pored glavara kao sudija i umirnika i ostali starješine plemena, zainteresovani pojedinci, parkiciri narod, zbog čega su održavani na uobičajenim mestima na granici između dva plemena.

Stanak zasiadał wówczas, gdy zebrało się kilka spraw rozwiązywanych potem w kolejności od kolektywnych do sporów pojedynczych osób. Istniał Veliki stanak (Plenarium stanicum), który zajmował się cięższymi i ogólnymi sprawami oraz Mali stanak (Stanicum parvum), przeznaczony dla spraw lżejszych i pry- watnych. Ta instytucja istniała już w 1279 roku, kiedy rozstrzygała spory między mieszkańcami Dubrownika i Kotoru (Bogićević 2010: 553). W plemieniu Kučów stanak oznaczał sąd ludowy, który najczęściej zbierał się na wiosnę (Kuči: 146). W plemieniu Paštroviciów to także nadzwyczajne zgromadzenie członków jednego plemienia, które obradowało w celu osądzenia przestępstwa lub rozwiązania sporu, „osobiti sastanak, zbor sela jednog plemena u Paštrovićima ili međuple- choć stara forma stanьkь odpowiada także łac. stanicum, który to wyraz dość często pojawia się w statucie Dubrownika (albo pierwszy jest romanizmem, albo drugi – slawizmem). Inną z możliwo- ści jest wyprowadzenie formy od czas. *stati stan ‘stanąć, zatrzymać się’ od tematu stan- z suf. -ak, które w Dubrowniku zostało zlatynizowane do stanicum.

100 menski sastanak koji je rješavao učinjene štete, prestupe i ubistva” (Paštrovići 1960: 264; Bogićević 2010: 553). Taką nazwę nosił także okres zakazu połowu ryb na Jeziorze Szkoderskim między 1 marca a 23 kwietnia, kiedy członkowie plemienia Ceklin (rybacy, kupcy itp.) spotykali się i rozliczali między sobą (Bo- gićević 2010: 553). Termin stanak przebył drogę semantyczną od ‘sądu’ do ‘zgromadzenia stanowego’. W średniowiecznej Bośni stanak, jako synonim terminu državni sabor, zwany był także: sbor, sva Bosna, sav rusag bosanski, conseyo, consiglio, con- cilio, assunamento, collegio, collacio, sive adunacio, sborro, sborrum, stanicho, stanach, stanagh, stanaz. Pełniejsze informacje o tej instytucji pochodzą dopiero z XIV i XV wieku. Uczestniczyła w nim tylko szlachta, bez przedstawicieli Koś- ciołów działających w Bośni, oraz władca, jego małżonka lub matka. Z czasem coraz większy w nim wpływ osiągała rusaška gospoda (możnowładcy), wyraźnie zainteresowana utrzymaniem tej instytucji jako gwarantującej przywileje i realne wpływy na rządzenie krajem (na przykład poprzez wybór monarchy dokonywany przez szlachtę). Poza decyzjami o wyborze władcy podejmowano także ustalenia na temat wojen i pokoju, polityki wewnętrznej i zagranicznej. W porówna- niu ze zgromadzeniem państwowym Nemanjiciów bośniacki stanak odgrywał dużo większą rolę w kształtowaniu polityki państwa (LeksSSV: 696; Благојевић, Медаковић 2000: 236). Podobny charakter do wyżej wymienionych instytucji miała obecna na wy- brzeżu (przede wszystkim w plemieniu Paštroviciów) bankada lub banka. Wy- raz ten, w formie poświadczonej we współczesnym słowniku serbskim jako банкáда, бнка ‘ludowy sąd autonomiczny, zarząd gminy w plemieniu Paštro- viciów’ (RSAN)92, poświadczony jest jedynie w słownikach z Czarnogóry, na przykład bankada to ‘zbor, sabor, skupština’, ‘zbor paštrovskih domaćina, izvan suda i vojvoda’ (Bogićević 2010: 43). W Budvie i Paštroviciach bankada to ‘sjednica, paštrovski zbor’ (RomanBP) oraz bànak ‘šank, odnosno pult, u kafani, prodavnici’, ‘kancelarija, pisarnica, ured’, ‘sastanak, suđenje’ (CrnogR)93. Wyra- zami bankada oraz banak i banka określano zgromadzenie plemienne i władzę najwyższą nad plemionami (bractwami) paštrovskimi w okresie ich autonomii pod Republiką Wenecką (1423–1877). Było ono zwoływane na Vidovdan i skła- dało się ze starszyzny plemiennej. W jego skład wchodziło 12 członków arystokracji plemiennej (po jednym z każdego plemienia), 4 sędziów (po jednym z każdego trzeciego plemienia) oraz 2 wojewodów. Zgromadzenie było władzą wykonawczą i posiadało uprawnienia sądownicze oraz administracyjne (Paštro- vići 1960: 252; Храбак 1995: 106). Termin oznaczał także wspólny sąd 12 ple-

92 Wyraz pochodzi z wł. banco ‘ławka; lada, szynk; stół do pisania; pieniądze wpłacone do puli w zakładach hazardowych; ﬁ g. sąd’ i formy z dialektu weneckiego bancada ‘ts.’. 93 Pokrewne wyrazy to бнка, бáнка ‘новчаница или монета од десет динара, ночани завод’ (RomGrecCG), бнак ‘клупа, тезга сто; кафанска тезга; мајсторски сто’ (RomGrecCG; Ro- manVas) i банак ‘продајна тезга, кафански шанк, школска клупа, карташки талон – новац’ (Nikšić).

101 mion paštrovskich, który składał się z członków stałych, z siedzibą na wyspie Sveti Stefan (miejscu zgromadzeń Paštroviciów). Zbierał się i sądził członków plemion w każdego rodzaju sprawach, wydając wyroki także w przypadku naj- cięższych spraw karnych. Sądem drugiej instancji dla bankady był sąd w Kotorze i kotorski providur. W monograﬁ i poświęconej Boce Kotorskiej, jej autor, Savo Nakićenović, w składzie bankady wymienia dwóch sędziów, kilku wojewodów i kapitanów oraz jednego kanclerza wraz z jego zastępcą (Boka: 260). Termin banak odnotowuje również Bogićević, który oprócz znaczenia ‘miejsce rozpraw sądowych i wydawania wyroków w Paštroviciach’, podaje także i Njeguški banak jako ‘mjesto naspram škole đe su bila uzdignuta tri do četiri stepenika na kojem platou se sudilo’(Bogićević 2010: 42–43). Ciałem nie tyle decyzyjnym, ile przede wszystkim doradczym, jest сáвет de- ﬁ niowany przez RMS jako ‘grupa ludzi obradująca, rozstrzygająca sporne kwestie, rada’, ‘grupa osób z tej samej dziedziny, posiadających ten sam tytuł, rada, kolegium’, ‘ciało doradcze, organ doradczy przy instytucji’ i ‘rada, porada, pro- pozycja’, ‘wymiana propozycji, porozumienie, rozprawa o spornych kwestiach’. W znaczeniu historycznym poświadczona jest także forma сóвјет i сòвјет ‘rada, związek’ oraz ‘Związek Radziecki’ (RMS)94. Wyraz sьvětь poświadczony jest od XII wieku w znaczeniu ‘vijeće, dogovor’ oraz późniejsze ‘savjet, pouk, nagovor, opomena’, ‘mudrost, znań, nauk’, ‘odluka volja’ i ‘dokaz’. W słowniku Daničicia сьвэть ‘consilium’, z povelji bana Kulina: до колэ μ мене бμдμ, дати имь сьвэть и помокь (MS: 2), a także w przekładzie dokumentu Zemljoradnički zakon сьвэть ‘savet, dogovor’ (ZZ, art. 4). Forma z wokalizacją jeru savětь potwierdzona jest od XIV wieku (wвакози μчинисмw саветомь сь велможами, MS: 230) w znaczeniu ‘napomena ili opomena, koja se daje drugomu’ oraz ‘vijeće, dogovor’, ‘senat; Rath, senatus, concilium’. Wy- raz zarówno w formie sztokawskiej, jak i nowszej, ruskosłowiańskiej/rosyjskiej (сáвјет, сóвјет), poświadczony jest w słownikach leksyki XVIII i XIX wieku (Kurzbeka, Mihajlovicia) i w słowniku języka – Njegoša. W słowniku Vuka i Po- povicia poświadczone są formy сáвет, сáвјет ‘der Rath, consilium’, ‘вијеће’ oraz свт, свјт ‘der Rath, consilium’. W średniowiecznej organizacji dworu serbskiego jedną z najważniejszych instytucji była rada dworska, dvorski savet, odpowiednik łac. consiglio. W państwie wczesnofeudalnym rada pełniła funkcję doradczą, czasem także współrządzącą. Był to organ polityczny złożony z wysokich dostojników dworskich piastujących funkcje dowódcze lub nadzorcze, przedstawicieli wysokiej hierarchii kościelnej oraz władzy lokalnej. Obydwa organy władzy, książę i rada, występowały wspól- nie przed saborem.

94 Psł. derywat *sъvětъ ‘rada, porada’ utworzony od pref. czas. *sъ-větiti ‘rozprawiać z kimś, mówić razem, radzić się’, utworzonego za pomocą suf. *sъ ‘z, razem’ od czas. *větiti ‘mówić, powia- dać’. Forma sovjet pochodzi z języka ruskosłowiańskiego lub rosyjskiego (ros. совет) i do języka serbskiego weszła w XVIII w.; w użyciu była przez XIX w.

102 W średniowiecznej Serbii dvorski savet, podobnie jak na zachodzie Europy, został stworzony jako ciało doradcze władcy podejmujące decyzje mniej ważne (w zakresie polityki zagranicznej, wewnętrznej i wojskowej, decyzje w sprawach wojny i pokoju), które nie wymagały zwoływania zgromadzenia państwowego. W jego skład wchodziła najbliższa rodzina władcy, zaufani członkowie wysokiej arystokracji i najwyżsi dostojnicy kościelni95. Rada dworska istniała już od czasów króla Stefana Pierwoukoronowanego, czego świadectwa można znaleźć w serbskich i bizantyjskich dokumentach tamtego okresu. O instytucji savetu pi- sał Todor Metochit przy okazji relacji z wizyty bizantyjskiego poselstwa w Serbii w 1298 roku, w sprawie podpisania pokoju i sojuszu z Bizancjum (wyznaczono wtedy do negocjacji grupę kilku zaufanych osób). Inne poświadczenia z czasów Milutina to między innymi opis (autorstwa arcybiskupa Danila) rady zwołanej w czasie kontaktu króla ze swym synem Stefanem oraz przy okazji wydawania povelji monasterowi Sv. Đorđa Gorga koło Skopje w 1300 roku (malo sabranije – rada węższa, o wybitnie elitarnym charakterze). Podobne rady zwoływali jego następcy, król Stefan Dečanski i jego syn – car Dušan. Z czasów panowania tego ostatniego pochodzi najwięcej informacji o savecie (na przykład rada zwołana w związku z pertraktacjami z cesarzem Andronikiem w sprawie decyzji o losie ojca, na temat napadu Węgrów na Serbię, wydania povelji o przywilejach handlowych dla Dubrowniczan czy zawierania sojuszu z bizantyjskim cesarzem Janem Kantakuzenem) (LeksSSV: 637). W okresie powstań serbskich, w 1805 roku, jako centralny organ wykonawczy serbskiego państwa powstańczego powstał Praviteljstvujuščij Sovjet (Правителствующій Совѣтъ Сербскій). Na zgromadzeniu w Smederevie w punkcie 2 dokumentu końcowego czytamy:

Дајемо Совјету народњу верховну власт заповести издавати, сваком и мирском и свјашченичком, како поглаваром, кнезом, војводом, буљукбашом и свим во обшће Србљем, тако и архијереом и свему свештенству (Љушић 2005: 117–118).

Według jego autorów, posiadając najwyższą władzę w państwie, rada miała być ciałem reprezentującym nahije i kierowanym przez przywódcę powstania, vožda Karađorđa. Aktem konstytucyjnym z 1808 roku, Sovjet stał się Sądem Naj- wyższym, w wyniku czego ograniczono zakres jego kompetencji, a tym samym stracił on swoje znaczenie. W 1811 roku odnowiono jego funkcjonowanie, a z po- wołanymi pięcioma nowymi członkami – ministrami – stał się rządem powstań- czej Serbii (Љушић 2001: 65).

95 Oprócz podstawowego obowiązku służby wojskowej średniowieczna szlachta miała także obowiązek stawać na wezwanie władcy na jego dworze, pomagać mu w wykonywaniu obowiąz- ków państwowych, a także doradzać. „За савет је владалац позивао или ужи круг угледније и моћније властеле или широке кругове целокупне властеле из читаве земље. У првом случају то је био одабрани савет, у другоме – сабор, или тачније сaветовни део државног сабора” (Тарановски 1931: 191).

103 W 1826 roku książę Miloš powołał Sovjet srbski, który istniał niestety tylko kilka miesięcy i dopiero w tak zwanym Sretenjskim ustavie został powołany Državni savet, a potem także Kabinetski savet i Nadvorni savet. Według zapisów konstytucyjnych władza w Serbii dzieliła się na wykonawczą i ustawodawczą, którą tworzył Knjaz i Državni sovjet (składający się z sześciu ministrów, przewod- niczącego rady i głównego sekretarza) (UKS, art. 6). W rozdziale VI (O Radzie Państwowej) zapisano jej funkcje: sovjet dzielił władzę z knjazem, miał prawo inicjatywy ustawodawczej (wraz z księciem wydał GZS), dbał o przestrzeganie swobód obywatelskich i zasad porządku publicznego, miał prawo ustanawiania oraz kontroli wydatków i przychodów państwa. Należała do niego również wła- dza sądownicza (sąd III i IV instancji)96. W 1835 roku knez zmienił nazwę Držav- ni sovjet na Upraviteljni sovjet. W 1839 roku istniał już Knjažesko-srbski sovjet (Љушић 2001: 162–164). Državni sovjet, składający się z 6 członków, był także czarnogórskim organem doradczym w zakresie ustawodawstwa księcia Nikoli, powołanym w 1879 roku (art. 724, 732. OIZ CG).

Државни савјет састављају државни савјетници који улазе у ред осталих државних чиновника, а постављају се указом Књаза Господара на приједлог Предсједника Министарског Савјета (Ustawa o ustroju Rady Państwa, 1906, CZ IV; Bogićević 2010: 134).

W terminologii rodowej (zarówno w Czarnogórze, jak i w Serbii) można spot- kać również tak zwany kućni savet, czyli ciało doradcze głowy rodziny i gospodarza domu, które we współpracy z nim rozstrzygało kwestie sporne i z którym konsultował sprawy dotyczące prac domowych oraz dysponowania majątkiem wspólnoty. Podobny charakter posiadała instytucja, którą tworzyła grupa ludzi zgromadzonych wokół panującego, władcy, możnowładcy, a także dostojnika kościelne- go i określana mianem двр. Było to otoczenie władcy, wszyscy jego doradcy lub najbliżsi współpracownicy, a także krewni wokół niego skupieni, którzy tworzyli instytucję o mniej lub bardziej formalnym charakterze. Wyraz dvor miał także inne znaczenie, dziś już przestarzałe, takie jak ‘stolica, rezydencja, miejsce, gdzie znajduje się tron’ i ‘dwór, pałac lub inny duży budynek, w którym stale zamiesz- kuje władca i członkowie jego najbliższej rodziny, wysoki dostojnik lub szlach-

96 W Konstytucji Sretenjskiej zapisano: „Државни совјет Србски највиша је власт у Сербији до Књаза” (art. 45), „Државни совјет чува, да никакав Србин, ког му драго чина, неповреди и ненаруши устава Књажества Сербија” (art. 46), „Државни совјет руководи законодавство у свој обширности” (art. 48), „Државни совјет устројава законом све остале Србске власти, предписује им законом правила, по којима им ваља владати се, и мотри, да која од њи не прекорачи предписани им граница” (art. 49) oraz „Државни совјет совјетује се и даје мњенија своја о предложенијама, која би му од Књаза дошла” (art. 51).

104 cic; dwór królewski lub szlachecki’ (RSAN; RMS)97. Wyraz poświadczony jest od XIII wieku, na przykład w słowniku Daničicia i RJAZ, дворь ‘aula’, ‘domus, domus regia, velika, lijepa gospodska kuća, osobito gdje kraljevi stoje’ (Stefan Nemanja uтврьдивь Которь, вьзнесе дворь свои вь нqмь z Żywota św. Simeona autorstwa króla Stefana Nemanjicia) oraz ‘mjesto gdje vladalac živi, stoji, i svu čeljad koja ondje biva, radi se’, ‘mjesto odakle se sva država vlada i kao čeljad koja državom vladaju’, ‘kao mjesto uopće (ne kuća) gdje vladalac stoji sa svom čeljadi koja uze nj žive, služe ga, prate; kolektivno ime kojijem se shvataju vladalac i sva ona čeljad’, a także ‘tribunal’, ‘judicium, mjesto gdje se sudi, gdje se dije- li pravda, pa i suci’: да приде μ Дμбровьникь, и μ дворь дμбровьчки чини правинμ (MS: 31) i ‘foris’, ‘aula, area, vestibulum, mjesto ravno ne pokriveno a ograđeno pred kućom, ili uopće uz kuću; dvorište, dvorje, avlija’: на дворu (w przekła- dzie Syntagmatu дворь to gr. αυ’λή). To także ‘čeljad koja žive sa vladaocem, služe ga, prate’, a od XVI wieku ‘sluge kod suda (a i druge vlasti) koje izvršu- ju što sud (ili druga vlast) naredi, panduri, barabanti’. Na pierwotne znaczenie wyrazu dvor jako ‘budynek mieszkalny, dom’, wskazują derywaty: dvorište, podvornice, podvor oraz dvoranin, który pierwotnie oznaczał sługę domowego, a dopiero potem dworskiego funkcjonariusza. W Nomokanonie św. Sawy z po- czątku XIII wieku dvor używany jest wymiennie z terminem kuća (LeksSSV: 139). Wyraz poświadczony jest w obydwu głównych znaczeniach w słownikach z XVIII i XIX wieku. W słownikach Vuka i Popovicia двр to ‘der Hof, der Hofpalast, aula, palatium (у пјесмама се свака кућа зове двор или кула)’, ‘der Haushof, aula, cf. двориште’, ‘на двору, foris’ (SR), a w gwarach: двòр ‘кућа са авлијом’, ‘двориште’, ‘ограђени простор за овце испред појате’ (RCrnotr), двор ‘двориште’ (RJug) i двр ‘пространа, раскошна кућа’ (RSMet). Dwór to otoczenie władcy, zespół osób pełniących różnego rodzaju funkcje administracyjne, wojskowe i duchowne, a także doradcze. Jako formalna grupa współpracowników, funkcjonariuszy i doradców, którzy otaczali władcę i poma- gali mu w sprawowaniu urzędu, serbski dwór jest słabo znany z czasów średnio- wiecza, dużo lepiej natomiast z czasów nowożytnych. Z czasów Nemanjiciów posiadamy wiedzę jedynie o kancelarii i kilku jej dostojnikach nazywanych vladaoci dvora kraljeva (hrisovulja króla Dragutina, lata 1276–1281), którzy w po- czątkowym okresie noszą stare słowiańskie tytuły (župan, vojvoda, knez, sluga, čelnik, tepčija, kaznac, stavilac), a od połowy XIV wieku, w związku z ogól- nymi zmianami struktury państwa, nowe tytuły greckiej proweniencji (despot, sevastokrator, kesar, logotet i protovestijar) (LeksSSV: 139; Тарановски 1931: 198–199).

97 Inne znaczenia wyrazu dvor to lud. ‘dom w ogóle’, przest. ‘biuro, kancelaria; sąd’, przest. i reg. ‘podwórko, przestrzeń wokół domu’, ‘dom wraz z zabudowaniami’, ‘zadaszona przestrzeń przed wejściem do domu’, ‘niwa, pole, dobra ziemskie’, reg. ‘otwarta przestrzeń’. Psł. i scs. dvorъ ‘przestrzeń otaczająca budynek mieszkalny i inne zabudowania, podwórze, obejście, zagroda; dom mieszkalny z innymi zabudowaniami położony na zamkniętej przestrzeni’ to forma z przegłosem od *dvьri ‘otwór wejściowy, drzwi’.

105 Według Taranovskiego

(…) двор је очевидно сачињавао централну владу и централну управу, али то треба схватити са извесном резервом (…) не треба да се говори о централној влади и управи, него о влади и управи у центру (Тарановски 1931: 200).

Oprócz dworu władcy w średniowieczu istniał także dwór szlachecki, wojskowo- -administracyjny, o którym Taranovski pisał:

Двор је велике властеле имао двоструки карактер, и то војни и административни. Војни је карактер био на црквеним дворовима искључен, те је остајао само административни (1931: 41).

Osobną kategorię stanowił dwór cerkiewny i monasterski, o charakterze wy- łącznie administracyjnym, jako

(…) управна средишта великих црквених и манастирских газдинстава и њихових органских делова (Тарановски 1931: 41).

Odrębnym znaczeniem wyrazu dvor jest określenie siedziby władcy, szlachcica czy dostojnika kościelnego. Dwory książęce i biskupie, łac. curia, we wczesnym średniowieczu stanowiące formę zarządu wielkiej własności panującego lub feudała, zajmowały się organizacją produkcji rolnej i hodowlano-pasterskiej, myśliwskiej, rybołówczej. Gospodarstwo książęce rozwijało się obsługiwane po- czątkowo przez czeladź i półwolnych chłopów, a potem osiadłych na wsi poddanych (meropsi, parici, pastiri). Na wzór dworów książęcych organizowano także dwory feudałów, szlachty świeckiej i dostojników kościelnych. Wczesnośredniowieczny dwór serbski był ruchomy i tworzył go kompleks kilku rezydencji. Były to grupy drewnianych domów różnego przeznaczenia (domy mieszkalne władcy, domy gościnne i służby itp.), ogrodzone drewnianą palisadą, skupione wokół centralnego placu i jednego umocnionego budynku pośrodku. Najwcześniejszymi dworami serbskimi był Ston i Dostinika (X w.), a następnie dwory na wybrzeżu: Kotor, Praprat i Skadar (XI w.). W XII wieku w dokumentach bizantyjskich i serbskich pojawił się dwór pierwszych Nemanjiciów w Rasie. Dwory następnych władców przemieszczały się wraz ze swoimi gospodarzami, w zależności od położenia terytoriów pod ich panowaniem. Król Dragutin posia- dał swój dwór w Deževie, a od czasów Milutina i jego południowych zdobyczy terytorialnych dwór stopniowo przesuwał się na południe, ku Skopju. W kilku następnych dekadach centrum królestwa – miejscem, gdzie odbywały się sobory państwowe, gdzie przyjmowano posłów i wydawano dokumenty królewskie – był kompleks dworów usytuowanych między Prizrenem a Skopje, u podnóża Šar- -Planiny w południowym Kosowie. W jego skład wchodziły dwory Pauni, Poro- dimlje, Štimlje, Svrčin, Nerodimlje, a także Skopje i Prizren. W XIV wieku nastąpiła zmiana organizacji władzy, a dwór władcy (podobnie, jak i dwory możnowładców) został przeniesiony do pałacu w umocnionym gro-

106 dzie, otoczonym fortyfi kacjami i murami obronnymi. Przykładem stałej rezydencji władcy może być zamek Maglič, siedziba arcybiskupa Danila II, wzniesiony na początku XIV wieku nad rzeką Ibar. Od końca XIV wieku, wraz z narasta- jącym zagrożeniem zewnętrznym, liczba dworów uległa ograniczeniu, z jednoczesnym zwiększeniem się liczby budowanych twierdz i umocnionych grodów. Jako pierwsze powstały twierdze Kruševac i Stalać, potem Smederevo. Z upadkiem państwa serbskiego upadły również dwory, które w aktach tureckich zostaną określone jako większe osady wiejskie (Марјановић-Душанић, Поповић 2004: 32; LeksSSV: 139). Dwór symbolizujący instytucję władzy, a także będący miejscem przebywania władcy i jego rodziny, zajmował centralne miejsce w życiu politycznym i publicznym od początku XIX wieku. Pierwszym dworem w wyzwolonej Serbii był dwór Karađorđa w Topoli. W 1817 roku, po ogłoszeniu dualizmu władzy serbsko- -tureckiej, stolica i dwór księcia Miloša Obrenovicia lokuje się w Kragujevacu (jako przeciwwaga dla dworu wezyra w Belgradzie). Ten, jak również kolejne dwory (w Požarevacu, a następnie w Belgradzie, na Topčiderze i Samalavie) mia- ły zapewnić księciu bezpieczeństwo i kontrolę nad całym wyzwolonym terytorium. Początkowo były budowane w stylu orientalnym (do lat 30. XIX wieku), a następnie w stylu europejskim (dwór w Samalavie z 1834 roku). Dwór w Kra- gujevacu to kompleks dworski otoczony palisadą, w którego skład wchodził konak kneza (miał prywatną i ofi cjalną część) i ženski konak, a także ogród i liczne mniejsze budynki gospodarcze. Nieodłącznym elementem dworu była także cerkiew. Dwór na Topčiderze, choć wzorowany na rezydencjach rumuńskich i europejskich, niewiele się różnił od poprzedniego. Oprócz dworu i cerkwi, jako najbardziej reprezentacyjnych budowli, cała posiadłość dworska miała przestrzeń publiczną, to jest plac przed cerkwią, na którym odbywały się targi miejskie i inne ludowe zgromadzenia (Столић, Макуљевић 2007: 267). W drugiej połowie XIX wieku zmianie uległ sposób funkcjonowania dworu, który przestał być jedynym ośrodkiem władzy w państwie (choć zachował podwójne znaczenie – rezydencji i instytucji władzy). Książę Aleksandar Ka- rađorđević otrzymał dwa dwory – ofi cjalny w Belgradzie oraz letnią rezydencję na Topčiderze. Nie były one już jednak jego prywatną własnością, lecz należały do państwa, a książę jedynie z nich korzystał. W wyraźnie wydzielonej, rezyden- cjalnej przestrzeni Belgradu znajdował się jeden z najbardziej reprezentatywnych budynków mieszkalnych – książęca rezydencja zbudowana według najlepszych wzorów europejskich. Za panowania króla Aleksandra Obrenovicia, który dysponował rezydencjami w Belgradzie, Nišu, Takovie i Smederevie, zmianom uległ dwór i jego funkcje. Przypominający pałac paszy (za czasów księcia Miloša) lub wytworną europejską rezydencję mieszczańską (książę Aleksandar), za panowania Obrenovicia dwór stał się prawdziwie europejskim dworem władcy, na którym panowała etykieta i ceremoniał królewski (łącznie z organizowanymi balami).

107 Większość z wyżej wymienionych instytucji społeczno-politycznych, kolegialnych zgromadzeń członków wspólnoty miała w swych kompetencjach także uprawnienia sądownicze. Mogły one rozstrzygać spory pomiędzy mieszkańcami danych wspólnot albo pomiędzy dwiema różnymi wspólnotami (spory terytorialne, ﬁ nansowe, graniczne między plemionami, bractwami itp.). Wraz z rozwojem systemu prawnego pojawiła się także odrębna instytucja sądownicza, ogólnie nazywana сд (RMS)98. Wyraz poświadczony jest od początków piśmiennictwa (XIII w.) w znaczeniu podanym w słowniku Daničicia i RJAZ: сuдь ‘judicium’ i ‘ljudi, koji sude, radńa, kojom se sudi, mjesto, gdje se sudi’, ‘causa, lis’, ‘senten- tia, odluka, presuda suda ili koga drugoga, mišljeńe, mnijeńe’, ‘consilium’ oraz od XVI wieku ‘sudba, sudbina’. Wyraz pojawia się także w dokumentach średnio- wiecznych: сμдь ‘sud, osuda’ (ZZ, art. 66) i сuдь ‘gr. κρίσις, δίκη’ (SMV). Termin znajduje się też w najważniejszych aktach prawnych serbskich i czar- nogórskich, na przykład w kodeksie Opšti imovinski zakonik za Crnu Goru, Kon- stytucji Czarnogóry (sud Crne Gore, kapetanski sudovi, oblasni sudovi, Veliki sud i w miastach opštinski sud, UKCG: 143) oraz w Ustawie o systemie sądów w Czarnogórze z 1910 roku (kapetanski sud > oblasni sud > Veliki sud; Ustawa o systemie sądów w Czarnogórze, 1910, CZ IV). Zarówno w Serbii, jak i w Czar- nogórze system sądów opierał się na podziale administracyjnym (w czasach tureckich także kadija, oprócz funkcji sędziego, pełnił funkcję urzędnika administracji). Niższymi organami władzy sądowniczej były organy władzy lokalnej: kapetan, desečar (wcześniej stotinaš), perjanik (Бојовић 1982: 63; Bogićević 2010: 412, 565–571, 654). Rolę sądu pierwszej instancji odgrywali naczelnicy wiejscy, sędziowie ludowi: kmet lub knez (w XIX-wiecznej Czarnogórze: seoski kmet > kapetanski sud > Veliki sud) albo organy kolegialne wspólnot rodowych. W plemieniu Paštrovi- ciów podstawowym i pierwszym sądem był sąd plemienny, który tworzyli naczelnicy lub przedstawiciele bractw (Paštrovići 1960: 251). W Malesii istniała zwy- czajowa instytucja prawna Albańczyków złożona z barjaktara (przedstawiciela plemienia), wojewodów (przedstawicieli bractwa) i glavarów (przedstawicieli wsi), która spory rozstrzygała według Kanunu Leke Dukagjiniego (Malesija: 92). Sądy plemienne, które istniały aż do 1832 roku (do utworzenia Senatu), są- dziły według prawa zwyczajowego przez sąd dobrych ludzi. Ta specjalna forma sądu, sud dobrih ljudi, zajmowała się rozstrzyganiem sporów pomiędzy skon- ﬂ iktowanymi rodami. Był to niestały, najczęściej wybierany ad hoc, sąd, który zbierał się w celu rozwiązania mniejszych sporów lub pośredniczył w łagodzeniu krwawej zemsty. W jego skład wchodzili znawcy prawa zwyczajowego i cieszący się szacunkiem oraz zaufaniem obydwu skłóconych stron (dobri ljudi, suci, kme-

98 Psł. *sdъ ‘zdanie, opinia, pogląd; rozprawa sądowa; ci, którzy osądzają, sąd’ (powyższe spe- cjalizowane znaczenia rozwinęły się z pierwotnego ‘zestawienie, złożenie, złączenie’ i ‘składanie myśli, wyciąganie wniosków, ustalanie zdania lub opinii’), pie. pierwiastek *som-dh-o ‘zestawienie, złączenie’.

108 tovi, odabrane sudije, suđe komunitadi, sudije, arbitri, suditelji, mirotvoritelji). Instytucja znana była Czarnogórcom, Albańczykom i plemieniu Bokelji. W plemieniu Paštrovići oznaczała także organ plemienny, który rozstrzygał sprawy kar- ne i jednał osoby skłócone. W Boce sąd dobrych ludzi istniał między XV a XX wiekiem i działał na zasadzie klauzuli kompromisu, za przyzwoleniem weneckiego providura, który zatwierdzał także wyroki (Bogićević 2010: 565–566)99.

3.2. Instytucje tureckie i weneckie

W czasie panowania tureckiego ludność słowiańska na poziomie wsi i gmin, a także wspólnot rodowo-terytorialnych, kontynuowała dawne instytucje kolegialne, które pozwalały jej zachowywać narodowo-religijną odrębność, jak rów- nież względną niezależność administracyjną i sądowniczą wobec wyższych stopni władzy lokalnej i państwowej. Wszystkie te instytucje zachowały swoje dawne nazwy, czasem tylko zmieniając nieznacznie znaczenie. Poza w pewnym sensie połączonymi ludowymi (narodni sabor) i kościelnymi (crkveni sabor) zgroma- dzeniami, które z czasem uzyskały znacznie szerszy charakter jako zgromadzenia patriotyczno-narodowe i handlowo-rozrywkowe skupiające ludność spoza najbliższej okolicy, wszystkie inne średniowieczne instytucje państwowe zostały zlikwidowane lub zastąpione tureckimi odpowiednikami. Był to oczywiście jeden ze skutków wprowadzania tureckiej organizacji państwa, administracji i społe- czeństwa. Spośród instytucji społeczno-politycznych, które miały charakter kolegial- ny można wymienić trzy najbardziej znane. Najwyższym organem władzy tureckiej był rząd cesarski, który nosił nazwę (Велика) Порта (RMS; GzRSR; KK-ER)100. Termin ten poświadczony jest w tekstach serbskich od XVIII wieku w znaczeniu ‘podporządkowana sułtanowi turecka instytucja państwowa, której siedziba znajdowała się w Stambule’. Jej członkami byli wezyrowie będący także odpowiednimi ministrami, a przewodniczył im wielki wezyr – premier.

99 Specyﬁ czny typ średniowiecznego sądownictwa przywołują Blagojević i Medaković, pi- sząc o systemie prawnym Vlahów: „Веће скупине Влаха организоване су у судства. Свако судство имало је свог старешину са посебним правима и обавезама, али он није био судија по професији, већ истакнути старешина Влаха са титулом кнеза. Једно судство чиниле су две или неколико мањих али чврсто повезаних заједница сточара, познате под називом катуна. На челу сваког катуна стајао је старешина са титулом примићура или катунара. Обично је најистакнутији старешина неког катуна истовремено стајао на челу судства и носио титулу кнеза” (Благојевић, Медаковић 2000: 110). 100 Zapożyczenie z łac. i wł. porta ‘wrota, brama miejska’ (Wysoka Porta z wł. Sublime Porta), niem. Pforte ‘wrota, brama’. W znaczeniu ‘dwór sułtana’ wyraz pochodzi z gr. πόρτα ‘brama’, być może przez scs. porъta. Rozwój semantyczny ‘wrota’ > ‘rada, ciało doradcze’ podobny jak w przypadku słowiańskich wyrazów *dьveri i *dvorъ.

109 Turecka rada cesarska nosiła nazwę двāн (RSAN; Bogićević 2010: 118)101. Wyraz ten poświadczony jest od XVII wieku w znaczeniach ‘główna rada suł- tańska; cesarsko-wezyrska rada’, ‘rząd turecki’, ‘rada, wiec’, ‘posiedzenie’, ‘dwór, budynek, w którym zasiada rada; pałac, dom w ogóle’ (GzRSR; PosrbOV; KK-ER). W XIX wieku w słowniku Vuka, obydwu słownikach Popovicia oraz Njegoša (i w słownikach gwarowych) двāн to ‘der Rath, die Rathsversammlung, senatus (?), consilium, cf. сабор, v. вијеће’, ‘разговор’. Na określenie rady, zgromadzenia i sądu używano terminu мèџлиз, мèџлис (RMS; RSAN; RJAZ) (tur. meclis < ar. mälis), który w znaczeniu ‘sjednica, skupština, društvo’ poświadczony jest od XIX wieku. W gwarze południo- wej Serbii мéџлис to ‘rada administracyjna, która pomagała kajmakamowi w sprawowaniu władzy (we Vranju w skład мeџлисa wchodziło 2 muzułmanów i 2 chrześcijan)’ (RJuž), w gwarze Metochii меџлис ‘towarzystwo, posiedzenie’ (PrizrenDČ), a w Czarnogórze мèџлис funkcjonuje jako ‘zarząd powiatu lub okręgu; rada, zarząd, ciało doradcze, które pomagało kajmakamowi i innym organom w sprawowaniu władzy’ (RVG; RKrun; Nikšić). Pojawiły się także inne nazwy tych instytucji, na przykład ишлјāт reg. ‘rada sędziów, sąd dobrych ludzi, których zadaniem było pojednanie i godzenie skłóconych stron w obyczaju krwawej zemsty’ (RSAN)102. Wyraz poświadczony jest regionalnie w Kosowie i Metochii ишлијат (RKM), ишл’ијт ‘sąd turecki’ (RSMet) i w Prizrenie jako исљат ‘комисија која је за турске владавине косовско-метихијском облашћу имала задатак да мири породице које су биле у међусобној крвној освети, врста примирителних судова’ (PrizrenDČ). Równolegle do panowania tureckiego na Bałkanach, na wybrzeżu, które znaj- dowało się pod władzą Republiki Weneckiej, istniały odrębne instytucje, których nazewnictwo wywodzi się z dialektu weneckiego lub toskańskiego. W tym samym czasie na ziemiach północnych pod panowaniem Habsburgów odnotowuje się zapożyczenia niemieckie i węgierskie, a czasem bezpośrednio francuskie. Nierzadko zdarzało się, że w obydwu tych skrajnych częściach (południowej i północnej) badanego terytorium pojawiały się zapożyczenia tych samych wy- razów z różnych źródeł. Z tego okresu, obok wymienionej już wcześniej bankady, pochodzą także inne nazwy instytucji społeczno-politycznych, na przykład гỳверан, гувернатòрāт i гòверан ‘władza, rząd, administracja, namiestnictwo’ (RSAN)103, гувèрмāн ‘rząd, władza, namiestnictwo, władza gubernii, okręgu; władza administracyjna’ i hist. ‘austriacka administracja okupacyjna w Serbii

101 W RSAN poświadczone są także znaczenia ‘komnata lub budynek, w którym obraduje divan, rada’, ‘siedziba rządu, główne miasto, stolica’, ‘tron cesarski w divanie, jego miejsce w radzie’, ‘roz- mowa, mowa’, reg. ‘spotkanie, posiedzenie’, ‘kanapa, otomana, sofa’, reg. ‘altana, przednia część domu, wykusz’, ‘zbiór wierszy jednego poety’. Wyraz divan został zapożyczony z tur. divan, a tam z ar. dīwān lub pers. dīwān. 102 Zapożyczenie z tur. hişliat, ar. pl. islahat, islah ‘polepszenie, reforma’ z terminologii sądowej. 103 Zapożyczenie z niem. Gouvernement ‘gubernia’ lub fr. gouvernement ‘władza, rząd’, a forma goveran z wł. governo ‘panowanie, administracja, kierowanie, władza, rząd’.

110 1915–1918’ (RSAN), гувернèмāн, гувèрнмāн ‘zarząd, władza; siedziba za- rządu, administracji’ (RSAN) oraz губернаторство ‘управитељство’ (1791) (GzRSR) i гувернементъ, губернемент (1799) (GzRSR), префектýра ‘jednostka administracyjna w Imperium Rzymskim’ oraz ‘funkcje prefekta; budynek, w którym urzęduje prefekt’ (1794) (RMS; GzRSR)104, a także префекторат ‘управа, начелништво’ (1793) (GzRSR), провидỳрија ‘najwyższa władza pań- stwowa, na której czele znajduje sie providur; budynek, siedziba tej instytucji’ (RMS)105. Na określenie organu sądowniczego używano terminu претурa ‘tytuł i godność pretora’ i ‘sala sądowa’ (RMS)106 oraz pretura ‘sąd w Boce’ (RJAZ), претурија ‘okręg, okrug’ (Njegoš), pretur, pretura ‘sąd pierwszej instancji’ (Bogićević 2010: 467) i претура ‘срески суд’ (1853) (PosrbOV), a także deseti- na, desetinja ‘wenecki sąd złożony z 10 osób’ (Bogićević 2010: 113).

3.3. Instytucje nowożytne

Z powolnym wchodzeniem w orbitę wpływów europejskich od końca XVIII wieku Serbia zaczęła także przyjmować określone europejskie słownictwo dotyczą- ce struktur społecznych. Z tamtego okresu poświadczonych jest wiele ogólno- europejskich terminów. Ogólnym terminem oznaczającym ‘administrację’, ‘wła- dzę i służbę administracyjną’, poświadczonym już na początku XVIII wieku jest администрáција (1724) (RSAN; RSR; GzRSR)107. Obok tej pożyczki pojawia się rodzimy wyraz права ‘władza wykonawcza, która zajmuje się zarządzaniem; zarząd’, ‘organ administracji państwowej; instytucja, która zarządza, kieruje, urząd, administracja’, ‘siedziba tej instytucji’, ‘kierownictwo, dyrekcja’, ‘gospodarowanie, zarządzanie’ (RMS; RJAZ). Wyraz poświadczony jest już w XIII wieku w słowniku Daničicia, uправа ‘regimen’. W XIX wieku notowany jest w słowniku Vuka, Popovicia i Njegoša права ‘die Leitung, regimen’ i Mihajlovicia управа ‘команда’ (1837) (PosrbOV). Od XVIII wieku notowane są również inne formy, na przykład упрàвитељство i управитéљство ‘obowiązki, władza, administracja, zarząd; miejsce i urząd kierowania, dyrekcja, kierownictwo’ (RMS; RJAZ; Popović)108, a także rosyjskie

104 Zapożyczenie z łac. praefectūra ‘dowództwo, zwierzchnictwo, miasto okręgowe, zarząd okręgu, okręg’ (praeﬁ cere ‘stawić na czoło’), ewentualnie z fr. préfecture ‘prefektura, zarząd okręgu, budynek prefektury’. 105 Derywat utworzony za pomocą suf. -ija (< wł. -ia) od wł. proveditore ‘namiestnik lokalny’, wł. provveditorato ‘dyrekcja, zarząd’. 106 Z łac. praetura, wł. pretura ‘sąd I instancji lub sąd rejonowy; tytuł pretura’. 107 Zapożyczenie z łac. administratio ‘pomaganie, służenie; kierowanie, administrowanie’, prawdopodobnie za pośrednictwem wyrazu niem. Administration ‘administracja, kierownictwo’. 108 Wyrazy poświadczone są w słowniku Kurzbeka, uправленіе ‘Verichtung, die Vorstehung’ (Kurzbek: 597, 647) i Mihajlovicia управителство ‘департман; директорство, гувернерство, губернијум, дирекција, економија, администрација’ (1798) (PosrbOV) oraz w wyrażeniach главно управительство ‘генерал-команда’ (1841), главноуправленіе ‘командирство’ (1839)

111 zapożyczenie управлèније ‘administracja, władza’, ‘utrzymanie, trzymanie, od- nalezienie się’ (Njegoš). Urząd administracji lokalnej i centralnej był określany wyrazem ýред i ỳред 109 (RMS; RJAZ) , który choć poświadczony jest już w średniowieczu (uредь ‘or- dinatio’, RiKSS), to w interesującym nas znaczeniu jest nowszym zapożyczeniem z rosyjskiego bądź czeskiego. W XIX wieku odnajdujemy go w słowniku Vuka ỳрēд ‘ред’. Jako określenie grupy wybranych lub mianowanych osób wyposażo- nych w określone prawa i obowiązki, reprezentującej organ władzy lub ciało prawne zrzeszenia, organizacji itp., poświadczony jest wyraz òдбор (RMS; RSAN). Organy władzy ustawodawczej to przede wszystkim stary wyraz skupšti- na jako określenie parlamentu serbskiego (por. s. 97) oraz nowsze określenia, najczęściej będące zapożyczeniami. Wśród nich znajdują się: poświadczo- ny od końca XVIII wieku germanizm парлàмент (RMS)110 oraz rusycyzmy правитèљство ‘władza, rząd, zarząd; administracja’ (RMS) i собесѣдство ‘парламент’ (PosrbOV)111. W słowniku I powstania serbskiego правитељство oznaczało ‘rząd’ (RZiSR: 249), podobnie jak w Czarnogórze, gdzie oznaczało Zgromadzenie Narodowe, w którego skład wchodzili wszyscy senatorowie wraz z metropolitą i gubernatorem. Była to najwyższa władza wykonawcza w Czar- nogórze początku XIX wieku (Zasady wewnętrznej organizacji Senatu, 24.10– 5.11.1805, CZ I; Bogićević 2010: 450). W XIX-wiecznej Czarnogórze funkcjonował organ wyższej władzy sądowni- czej i administracyjnej nazywany Кулук (RMS; RSAN) (por. tom III). Czarnogór- ski Kuluk (pełna nazwa: Praviteljstvo suda crnogorskog i brdskog) to instytucja sądowa i administracyjna, pierwszy czarnogórski organ władzy powołany przez Petara I Petrovicia Njegoša na zgromadzeniu 18 października 1798 roku. Pierw- sze źródło prawne znajduje się w Zakoniku Petara I. Była to pierwsza po władyce i gubernatorze instytucja państwowa z uprawnieniami sądowniczymi („кулук је то исто што и суд” (Богишић 1984: 209)). Nazwa skrócona pochodzi od sposobu pracy sędziów, którzy wykonywali ją bezpłatnie, czyli kulučili. Sąd ten składał się z 50 reprezentantów plemion, bez stanowiska przewodniczącego. Zajmował się godzeniem plemion i bractw, rozwiązywaniem konﬂ iktów wynikających z dawnego obyczaju krwawej zemsty, wprowadzaniem porządku publicznego i scalaniem tworzącego się państwa. Z czasem Kuluk został zdegradowany do roli ciała pojed- nawczego (Jokić 2002: 65–66; Љушић: 318; Bogićević 2010: 263). i градоуправленіе ‘полиција’ (1808) (PosrbOV). Forma upravlenije to termin ruskosłowiański lub rosyjski (ros. управление ‘kierowanie; zarząd, administracja’). 109 Zapożyczenie z ros. уряд ‘urząd’ lub czeskiego úřad ‘urząd’. Słowiański wyraz *urędъ ‘upo- rządkowanie czegoś, zadbanie o coś; rozporządzenie’ powstał od czas. *u-ręditi ‘uporządkować, zadbać; postanowić, zarządzić’. 110 Zapożyczenie z niem. Parlament ‘parlament, zgromadzenie narodowe’, a tam z fr. parlement. 111 Zapożyczenie z ros. правительство ‘rząd, rada ministrów’, poświadczone jest w XVIII w. w słowniku Kurzbeka правителство ‘die Regierung, das Regiment, ein Departement, Gerichtshof’ (KurzbekLeks: 186) oraz w formie бесправитељство ‘анархија’ (1793) (PosrbOV).

112 Następcą Kuluka w systemie prawnym Czarnogóry był сèнāт (RMS; RJAZ)112, poświadczony także w Czarnogórze w formie šenat. Wyraz ten pojawia się w źródłach od XVIII wieku, na przykład w słowniku Mihajlovicia сенат (1748) (GzRSR), a także we wszystkich słownikach leksyki XIX-wiecznej, na przykład w słowniku Vuka сèнāт ‘der Rath, senatus, cf. вијеће’, i z Czarnogóry шèнāт ‘Senat, senatus, вијеће’, ‘Senator, senator, савјетник’, w słowniku Njegoša сèнāт ‘савет, одређена установа највиших народних представника’, Сенат ‘највише управно тело које је Његош први установио у Црној Гори’ oraz w słowniku Bogićevicia senat, šenat, šenatur (Bogićević 2010: 93, 525, 562). Czarnogórski Senat to stały, centralny urząd państwowy, organ władzy w Czarnogórze powołany za czasów Petara II Petrovicia, który wraz z nim spra- wował władzę zwierzchnią, administracyjną i sądowniczą (Praviteljstvujušči Se- nat Crnogorski i Brdski). Powstał pod koniec 1831 roku, złożony był z 12 człon- ków wybieranych (i odwoływanych) przez władykę spośród najlepszych domów, najsilniejszych i najbardziej wpływowych bractw, ludzi sprawiedliwych, roz- tropnych i mających wśród ludu największy posłuch. W odróżnieniu od Kuluka członkowie byli funkcjonariuszami opłacanymi z kasy państwa (Барјактаровић 1997: 135). Według Bogišicia, Senat miał swojego przewodniczącego i jego za- stępcę (predsjednik i podpredsjednik), a w przypadku obecności władyki to on przewodniczył obradom. Do obowiązków Senatu należały najważniejsze sprawy państwa (sprawy wewnętrzne), podczas gdy sprawy zagraniczne leżały w kompetencji księcia (Богишић 1984: 208; Ровински 1998 II: 137; Караџић 1922: 52; Zasady wewnętrznej organizacji Senatu, 24.10–5.11.1805, CZ I). Na podstawie zapisów wydanego w 1798 roku przez Petara I Zakonika (ZOCiB), obowiązujących aż do 1855 roku, to jest daty wydania przez księcia Danila Zakonika, można stwierdzić, że oprócz funkcji najwyższego urzędu pań- stwowego, Senat był najwyższą instancją w systemie czarnogórskiego sądownic- twa. To Sąd Najwyższy, pełniący funkcję nadzorczą nad sądami kapetańskimi (Вуксан 1935: 321–331). W czasach księcia Danila Petrovicia Senat – składający się z prezidenta, viceprezidenta i 12 senatorów – zachował funkcję sądu ziemskiego. Zlikwidowano go w 1879 roku (Jokić 2002: 76–77, 86; Bogićević 2010: 93). W Królestwie Serbii dopiero na mocy Konstytucji z 1901 roku został powoła- ny Praviteljstvujušči Senat Serbski. Rząd, najwyższa władza państwowa i wykonawcza, organ centralny, za pomo- cą którego sprawuje się władzę nad państwem to влáда (RMS; RSAN; RJAZ). Wyraz poświadczony jest w XIX wieku, na przykład w słowniku Vuka, Popo- vicia i Njegoša влáда ‘die Herrschaftdominatus’. W podobnym znaczeniu jako ‘rada ministrów, rząd’ poświadczone jest także zapożyczenie кабнēт (RMS)113,

112 Zapożyczenie z łac. senātus ‘senat, rada starszych, która kierowała najważniejszymi sprawami państwa; zgromadzenie senatorów, radzenie’ lub za pośrednictwem niem. Senat ‘ts.’. 113 Zapożyczenie z niem. Kabinett ‘gabinet; pokój; rada ministrów’, por. fr. cabinet ‘pomieszcze- nie, pokój; gabinet; rząd, rada ministrów, najbliżsi współpracownicy ministra’ i wł. gabinetto (starsza forma cabinetto).

113 a z 1791 roku pochodzi forma габинет (GzRSR). Naczelnym organem administracji państwa, który znajduje się we władzy jednego ministra jest министàрство, министàрлук oraz минстēрј, минстēрија (RMS; RSAN; RJAZ)114. Wyra- zy te poświadczone są od XVIII wieku w słownikach Mihajlovicia. Od XVIII wieku notowane jest określenie feudalnej instytucji – крија, które oznaczało ‘najwyższe zgromadzenie państwowe, radę państwową, sąd złożony z wasali i wysokich dostojników’, ‘dom władcy, dwór, w którym odbywają się takie rady, sądy’, ‘posiadłość szlachecką’, ‘dwór szlachecki’, ‘dom kanonika’, ‘najwyższą radę sądową, najwyższy sąd; sąd w ogóle’, ‘klasę wyborczą’ i ‘ku- rię rzymską’ (RSAN)115, a w słownikach wyrazów obcych курија to ‘судница, већница’ (1793) (GzRSR; RSR). Organem administracji miejskiej był магстрāт, мађстрāт ‘zarząd, administracja miejska, ratusz, gmina; urzędnicy wykonujący czynności administracyjne w magistracie’, ‘władza sądowa i administracyjna w dawnych nahijach’ oraz historycznie ‘organ administracji miejskiej w monarchii habsburskiej, budynek zarządu miasta’, ‘gmina miejska, obszar gminy z określoną funkcją sądową i poli- cyjną (w Serbii na początku XIX wieku)’ (RMS; RSAN)116. Wyraz poświadczony jest od XVIII wieku w formie magistrat oraz mađistrat i mađištrat ‘čovjek na visokoj službi’ (RJAZ)117. Magistrat to nazwa kolegialnego lub indywidualnego organu państwa lub miasta, który istniał w różnych państwach, okresach, i z różnymi kompetencjami. W Serbii okresu powstań (lata 1804–1813) magistraty, składające się z 3 kmieci wybranych na sędziów (prezident, prisjedatelj i sekretar), pełniły funkcję sądów w knežinie, posiadających również uprawnienia policyjne. Do roku 1811 funkcjo- nowały w miastach jako specjalny rodzaj sądów gospodarczych rozstrzygających spory handlowe, a po zmianach w organizacji władzy państwowej rozstrzygały w sporach cywilnych i karnych (Караџић 1969: 33). W okresie władzy księcia Miloša magistrat to nazwa ogólna władzy okręgowej, tak zwane ispravničestvo. Za czasów Królestwa SHS (Serbów, Chorwatów i Słoweńców) istniały magistraty odziedziczone sprzed I wojny światowej, jako organy kolegialne gmin

114 Abstractum utworzone za pomocą serb. suf. -stvo lub tur. -luk od rzecz. ministar; wyraz ogólno- europejski, niem. Ministerium ‘ts.’ i łac. ministerium ‘służba, wykonywanie, praca’. 115 Zapożyczenie z łac. curia ‘administracyjna, polityczna i wojskowa jednostka starorzymska; ratusz; zgromadzenie senatu, senat’. 116 Zapożyczenie z niem. Magistrat ‘magistrat, rada miasta, sąd gminny, gmina’, a forma mađi- strat z wł. magistrato ‘sędzia, urzędnik sądowy; urzędnik państwowy, magistrat’ i magistratura ‘są- downictwo; władza, przewodnictwo’ (łac. magistrātus ‘służba, przewodnictwo; naczelnik, urzędnik państwowy; okręg’). 117 Wyraz w znaczeniu ‘urząd miejski’ notowany jest z początku XVIII w. w słowniku Kurzbeka: магистратъ ‘der Magistrat, die Stadtobrigkeit; der Stadtrath’ (Kurzbek: 333, 405), i Mihajlovicia: магистрат (1709) i мађистрат (1783) (GzRSR), магiстрат (1849) (PosrbOV) oraz магистрат (1819), мађистрат (1828) (KK-ER). W słowniku Vuka z Wojwodiny магстрāт, мађстрāт to ‘der Magistrat, senatus’, podobnie jak w gwarach магистрат ‘општина’ (VojvR) oraz w północnej części Boki: mađistrat ‘sudska i upravna vlast’ (RomanSBK).

114 miejskich, którymi rządzili burmistrzowie miast. Tego typu instytucjami dys- ponowało 5 miast: Veliki Bečkerek, Velika Kikinda, Bela Crkva, Senta i Stara Kanjiža (PrLeks). W Czarnogórze pojawił się urząd nazwany dekurion ‘miejski magistrat’, ‘przywódca lub naczelnik dekurii, najniższej jednostki plemiennej w społeczeństwach pierwotnych’ (Bogićević 2010: 112). Najwyższy organ administracyjny na Węgrzech i w Chorwacji przed 1848 rokiem to дикàстēријум, дикàстēрј i дикàстēрија (RSAN)118, w formie дикастерија poświadczony od 1724 roku (GzRSR). Do władzy sądowniczej obok sudu należy zaliczyć także zapożyczony z łaci- ny lub włoskiego трибунал ‘rada sądowa, sąd; sudnica’ (RMS) i tribuno ‘sud, sudski kolegij’ (RomanSBK). W ramach nazw urzędów administracji notowane są także od XIX wieku germanizmy: комесарјāт, комисарјāт ‘władza, obszar i siedziba lub kancelaria komisarza’ (RMS; RSAN; RJAZ), a od XVIII wieku кòнзлијум i кòнзлј ‘konsylium lekarskie’ i ‘spotkanie lub zebranie zwołane w celu konsultacji’ (RMS) oraz конзилија (1748), конзилијум (1788), консилија (1788) (GzRSR). Ciała kierownicze i nadzorcze jakiejś instytucji to poświadczone od XVIII wieku wyrazy дирèктōрј, дирèктōријум i дирèктōрија (RSAN; GzRSR; RSR) oraz дирèкција ‘dyrekcja’ (RSAN; GzRSR; RSR) i директорство (1798) (GzRSR)119. Do nich można zaliczyć także rodzimy wyraz предсèднштво i прéдседнштво ‘organ wybieralny, który przewodniczy zebraniu, zgromadzeniu, a także jego członkowie; pomieszczenia, kancelaria, budynek, w którym znajduje się taki organ’ i ‘godność przewodniczącego lub prezydenta, jego obo- wiązki’ (RMS; Popović; PosrbOV) oraz zapożyczenie прèздј, прèздијум (RMS), президијум (1791) (GzRSR), пресiдiумъ (1814) (PosrbOV)120. W nowym systemie politycznym, który w XIX wieku funkcjonował w Serbii, jednym z elementów życia politycznego stały się partie i stronnictwa polityczne. Pojawiło się więc także słownictwo z nimi związane; należy tu wymienić dwa określenia: partija i stranka. Pierwsze to galicyzm (i/lub rusycyzm) пàртија i germanizm партáја ‘organizacja polityczna posiadająca swój program ekonomiczny, społeczny itp., partia polityczna’, ‘wspólnota ludzi połączonych wspólny- mi interesami lub poglądami’, ‘niewielka grupa ludzi, których połączyło wspólne zadanie lub te same warunki życia’ (RMS)121. Wyraz partija poświadczony jest w XVIII wieku w słowniku Kurzbeka w znaczeniu ‘część całości, oddział żoł- nierzy’ oraz ‘partia polityczna’. Jako ‘partia’ poświadczony jest także w słowniku

118 Zapożyczenie z gr. δικαστήριον ‘sąd, budynek sądu; sędziowie, zgromadzenie sędziów’. 119 Direktorij, direktorijum to zapożyczenia z łac. directorium, natomiast direkcija z łac. directio ‘kierowanie’ (łac. dirigere ‘kierować, zarządzać’). 120 Z łac. praesidium ‘obrona, ochrona, pomoc’ lub niem. Präsidium ‘przewodnictwo, prezy- dencja’. 121 Zapożyczenie z fr. partie ‘stronnictwo, partia’ lub niem. Partei ‘partia, stronnictwo’ (forma partaja z niem. Partei).

115 Mihajlovicia партија (1767) (GzRSR; KK-ER) oraz партай (1837) (PosrbOV) i партаја (1832) (KK-ER). Drugim określeniem formacji politycznej, stronnictwa posiadającego określo- ny program polityczny, ekonomiczny i społeczny jest стрнка, стрнка ‘partia, stronnictwo’, ‘strona (w postępowaniu sądowym)’, ‘ten, który się zwraca z wnio- skiem, prośbą itp.’ (RMS; RJAZ; Popović)122. Średniowieczny system organizacji społeczno-politycznych opierał się przede wszystkim na dawnych, słowiańskich instytucjach kolegialnych, które miały mniej lub bardziej elitarny charakter. Należały do nich zarówno stare, rodowe organa władzy ustawodawczej i sądowniczej (veće, zbor/sabor, skupština, stanak), jak i nowsze, także rodzime instytucje doradcze (savet, dvor). W okresie późnego średniowiecza, kiedy nad ziemiami serbskimi i czarnogórskimi zapano- wali Turcy, Wenecjanie lub Niemcy i Węgrzy, każdy z tych narodów przekazywał także określone słownictwo. W okresie od końca XVIII wieku do słownictwa serbskiego zaczęły się przedostawać także powszechnie znane ogólnoeuropejskie określenia instytucji politycznych typu parlament, partija, ministarstvo, kabinet.

122 Derywat z dem. suf. -ka od wyrazu strana (psł. *storna ‘przestrzeń, jedna z dwóch powierzchni czegoś, strona’); wyraz nie jest traktowany jako deminutivum.

116 4. ADMINISTRACJA

4.1. Administracja średniowieczna

Serbski i słowiański aparat urzędniczy, odziedziczony z dawnych struktur plemiennych i starej organizacji słowiańskiej, wraz z rozwojem państwa serbskiego i szerzeniem się jego średniowiecznych granic przybierał coraz bardziej zorganizowany i państwowy charakter. Kiedy pod koniec XII wieku wielki żupan Stefan Nemanja zjednoczył państwo serbskie, zaczął się tworzyć jego dwór i korpus urzędników dworskich, a na prowincji i w księstwach udzielnych sieć funkcjonariuszy lokalnych. Cała ta struktura opierała się przede wszystkim na dawnych, słowiańskich tradycjach. Pod koniec wieku XIII, kiedy silne już państwo Ne- manjiciów prowadziło ekspansję w kierunku południowym, zajmując jeszcze do niedawna ziemie bizantyjskie, rozpoczął się okres przyjmowania wzorów kulturowych i państwowych z Bizancjum. Moment kulminacyjny wpływów kulturalnych i politycznych przypadł na połowę XIV wieku, kiedy Dušan ogłosił się carem Serbów i Greków. W celu sprawniejszego zarządzania ogromnym państwem, powoli ujednolicano organizację państwa z jednoczesnym wprowadzaniem nomenklatury greckiej. Dušan wprowadził na dworze bizantyjski ceremoniał cesarski, a jego najbliżsi krewni i członkowie dworu otrzymali cesarskie tytuły despoty, sevastokratora i kesara (Felczak, Wasilewski 1985: 118). I dopiero powolny upadek państwa serbskiego w ciągu XV wieku doprowadził do rewitalizacji starszych, słowiańskich tytułów urzędniczych, które jednak wraz z deﬁ nitywnym upadkiem państwa szybko ponownie zanikły. Okres panowania tureckiego, jak poświadczają to także inne rozdziały tej trzy- tomowej monograﬁ i, charakteryzuje się wyjątkowo silnym oddziaływaniem na każdą dziedzinę życia, szczególnie na te będące bezpośrednio zależne od władzy tureckiej. Wpływy te widać w terminologii państwa, administracji, wojskowo- ści, a także w dziedzinach dotyczących życia codziennego. W czasach tureckich, z wyjątkiem tytulatury najniższych urzędników lokalnych i wiejskich, obowiązy- wało słownictwo orientalne, przyniesione przez Osmanów i ich aparat urzędniczy. Pierwsze „europejskie” zmiany w systemie serbskiego nazewnictwa spo- łecznego dokonywały się na ziemiach północnych już od początku XVIII wieku. Wpływy władzy austriackiej na północy od Dunaju (a przez kilkadziesiąt lat XVIII wieku także na ziemiach na południu) spowodowały powolne przenikanie wpływów europejskich, w tym także z zakresu organizacji i nazewnictwa administracji. W XVIII wieku ożywają kontakty kulturalno-religijne i polityczne elit serbskich z Wojwodiny i Czarnogóry z Rosją, skąd oprócz nauczycieli i ksią-

117 żek docierają nowe wzorce polityczne i kulturowe. Dopiero jednak wyzwolenie Serbii i Czarnogóry na początku XIX wieku doprowadziło do otwarcia się tych państw na wpływy kulturalne z Europy, a wraz z nimi do napływu fali europe- izmów, nazw urzędników z ogólnoeuropejskiego zasobu leksykalnego. Oprócz tych nowych zapożyczeń-europeizmów pojawiła się także określona liczba re- aktywowanych, średniowiecznych wyrazów, tytułów urzędniczych, które zostały wprowadzane do nomenklatury urzędniczej w ich pierwotnym lub zmodyﬁ kowa- nym znaczeniu. Rozpoczynając przegląd nomenklatury aparatu urzędniczego w Serbii i Czarno- górze i przedstawiając cały system administracji średniowiecznej, można przy- jąć podział na urzędników i funkcjonariuszy szczebla centralnego przebywają- cych na dworze żupańskim, potem książęcym, królewskim, carskim i despockim, oraz urzędników lokalnych – oddelegowanych na prowincję lub urzędujących na wsiach, w miastach i grodach, okręgach lub na pograniczach. Wielu z przedstawicieli średniowiecznego korpusu urzędniczego tworzyło stan wyższy lub było dowódcami wojskowymi. Ci ostatni, zwłaszcza pod koniec XIV i w wieku XV, w obliczu zagrożenia tureckiego odgrywali rolę zarówno cywilnych urzędników, jak i dowódców wojskowych. Dotyczy to przede wszystkim tytułów kapetan oraz vojvoda, które zostaną scharakteryzowane w rozdziale poświęconym nazewnic- twu stopni wojskowych (por. tom III). Ogólnym określeniem wszelkiego rodzaju urzędników zarówno tych szczebla centralnego, jak i lokalnych były poświadczone od XIII wieku wyrazy влàдaлац, влàдатељ oraz reg. влàдавац, влàдаоц i cs. влàдјатељ, влàдетељ, które według współczesnych słowników oznaczają ‘władcę, monarchę, panującego’ oraz ‘osobę, która włada, kieruje; naczelnika, zwierzchnika’ (RMS; RSAN)123. Wyraz vladalac jest pierwotnie poświadczony w znaczeniu ‘koji upravlja, vodi kakav ured, ustanovu; koji vodi vojsku; rector’, ‘prosti upravni činovnik, nala- zio se umesto knezova i primićura u selima vlasteoskim i crkvenim’. Pojawia się między innymi w Kodeksie Dušana wśród nazw innych naczelników wiejskich (кнезовэ и прэмикюрiе, и владалци, и прэдстаиници, и челници, кои се обрэтаю сели и катuни овладаюштеq, KD, art. 146) oraz w słowniku Daničicia: владальць ‘rector’ (да не има тu wбласти ни мои властелинь ни мои владальць ни жуплянинь, MS: 27, z lat 1234–1240). Jako ‘hierarcha kościelny’ występuje od XIII wieku (w напастехь нэкоихь или w неправдахь да ихь wгледаю и wговараю црквени владалци, MS: 62, z lat 1293–1302) i jako владальць црьковны ‘činovnik, upravnik na crkvenim imanjima ili po crkvenim selima’ (KD, art. 24). Nowsze znaczenia ‘vlada kojom državom, kojim narodom ili čim sličnim’ i ‘vladalac cijeloga svijeta’ poświadczone są od XVI wieku (RJAZ). Forma владавьць notowana jest od XIV wieku jako ‘rector; namjesnik vladarski’, w XV wieku jako ‘vladar nad državom i narodom’, a w XVI wieku ‘svjetovni poglavar’ (RiKSS). Wszystkie

123 Derywaty utworzone od czasownika vladati (psł. *voldati, *volsti ‘władać, panować’) z suf. -telj, -lac, -vac.

118 te wyrazy w źródłach z XVIII i XIX wieku notowane są zazwyczaj w znaczeniu ‘władca, monarcha’, ‘pan, gospodarz’ oraz, rzadziej, ‘posiadacz, właściciel’. W źródłach średniowiecznych tytuł vladalac najczęściej pojawia się jako okre- ślenie różnego rodzaju funkcjonariuszy władzy centralnej lub lokalnej (o tych drugich w dalszej części tekstu). Jako tytuł przedstawiciela administracji centralnej, namiestnika królewskiego i funkcjonariusza dworskiego, w źródłach wymienia się formy: vladalci gospodina kralja, vladalci kraljevstva mi, vladalci dvora kraljevog, które poświadczone są na przykład w hrisovulji króla Dragutina monasterowi Chilandar z lat 1276–1281. Tym ogólnym terminem objęci są urzędnicy: – tepčija ‘osoba nosząca berło przed władcą, nadzorca mennicy lub opiekun młodych dworzan dworskich’ i veliki tepčija ‘dowódca straży osobistej wład- cy, straży pałacowej’, – kaznac lub veliki kaznac ‘urzędnik pilnujący skarbca państwowego i zajmują- cy się sprawami ﬁ nansowymi państwa’; dość szybko zastąpiony bizantyjskim tytułem protovestijar, a potem tytułem čelnik riznički, – veliki župan ‘dawny tytuł władcy’, – vojvoda ‘odpowiednik bizantyjskiego stratega’ i veliki vojvoda ‘najwyższy stopień cywilno-wojskowego urzędnika dworskiego, który nosił zasłużony w walce dowódca wojskowy’, – čelnik i veliki čelnik ‘urzędnik dworski, który w hierarchii stał o stopień niżej od wojewody’, – logotet ‘kanclerz dworski, który zajmował się redakcją, stylizacją i podpisy- waniem królewskich povelji, sprawował nadzór nad cerkwiami i prowadził sprawy ﬁ nansowe’ oraz veliki logotet ‘naczelnik kancelarii dworskiej’, – dijak ‘pisarz kancelarii dworskiej’, – dvorodržica ‘nadzorca dworu lub pałacu władcy, odpowiednik bizantyjskiego παλατοφύλαξ’, – sluga ‘ogólna nazwa urzędników dworskich’ i veliki sluga ‘w hierarchii stał nad velikim čelnikiem, a według Novakovicia był odpowiednikiem bizantyjskiego μέγας δομέστικος’, – stavilac ‘odpowiednik bizantyjskiego stolnika’, – rizničar ‘urzędnik zajmujący się komnatami’. Pod koniec XIII wieku pojawiły się tytuły bizantyjskiej proweniencji: despot, sevastokrator, kesar (Тарановски 1931: 198–199; LeksSSV: 85). Do grupy urzędników szczebla centralnego należą naczelnicy i członkowie kancelarii dworskiej, którzy oprócz pracy w kancelarii władcy odgrywali także rolę jego doradcy. Wśród nich wymienić należy przede wszystkim wysokiego urzędnika na dworze władców serbskich i bośniackich, do którego kompetencji należały sprawy związane z prowadzeniem i nadzorowaniem kancelarii panują- cego, a także niektóre sprawy kościelne. Tytuł логòтēт, логòфēт został przejęty z Bizancjum, gdzie oznaczał doradcę i sekretarza władcy (RSAN)124.

124 Zapożyczenie z gr. λογοτέτης ‘doradca władcy, kanclerz w Bizancjum’.

119 W słowniku Daničicia zanotowane są postaci логотеть, логоветь, логопеть, логофеть ‘logotheta’, z których jednak ta pierwsza forma, przez twórcę słownika uznana za podstawową, nie jest potwierdzona w zabytkach. Pierwszy raz tytuł pojawia się w okresie władzy cara Dušana, w artykule 25 Kodeksu: логофеть to kanclerz, przedstawiciel cara w zarządzaniu cerkwiami, ‘primus a sacretis’: црьквами да wбладаеть господинь царь и патріархь и логоfеть, а инь никто (KD, art. 31). Inne poświadczenia to логофеть w povelji Đurađa Balšicia z 1386 roku, w dubrownickich przywilejach Srebrenicy despoty Đurađa Brankovicia z synami (1445) oraz w povelji despoty Stefana z 1405 roku. W czasach nowszych poświadczony jest w dokumentach Kancelarii Książęcej логовет (1820) i логофет (1818) ‘саветник’ (KK-ER) oraz u Bogićevicia logotet ‘kanclerz, główny sekretarz; szef kancelarii; doradca dworski’ (Bogićević 2010: 276). Tytuł ten, przejęty z Bizancjum, na dworach królów i carów serbskich (a także w sąsied- niej Bośni, Zecie i Kancelarii Słowiańskiej w Dubrowniku) oznaczał najwyższego zwierzchnika dworskiej kancelarii i całego jej personelu, najwyższego urzędnika, który zajmował się techniczną stroną tworzenia aktów publiczno-prawnych. Był to więc sekretarz i kanclerz władcy. Logotet powinien był posiadać bardzo dobrą znajomość prawa, dyplomatyczne zdolności wykorzystywane w misjach i sprawach międzynarodowych oraz szerokie wykształcenie z zakresu nauki i kanonów Cerkwi prawosławnej, prawa cywilnego i kościelnego, postępowania sądowego i korespondencji dyplomatycznej (Благојевић 2001: 167–168). Pierwszym znanym z imienia był logotet Rajko na służbie u króla Stefana Dečanskiego w latach 1325–1327. Logotetem króla Stefana Dušana do roku 1337 był Joanikije, późniejszy arcybiskup i patriarcha serbski, a następnie logotet Pri- bac, ojciec księcia Lazara. W czasach Dušana służba logoteta podniesiona zo- stała na wyższy stopień (veliko logotetstvo) i w zakres jej kompetencji włączono tematy dotyczące Kościoła oraz jego spraw administracyjno-majątkowych. Ten zakres obowiązków wyraźnie widać w artykule 25 Kodeksu Dušana, gdzie czytamy: Crkvama da oblada gospodin car i patrijarh i logotet, i niko drugi. Wiedza teologiczna przydała się także w czasie panowania Stefana Lazarevicia, który do kontaktów z Kościołem wyznaczył właśnie logotetę. Po upadku Carstwa Serbskiego instytucję logoteta zachował książę Lazar, na którego dworze odgrywał on ważną rolę pierwszego wśród dostojników dworskich kierującego sprawami cywilnymi. Po przejęciu władzy przez despota Đurđa, pozycja logoteta uległa zmianie, a na dokumentach swe podpisy składało czterech urzędników: logotet na końcu, za vojvodą, čelnikiem i protovestijarem. Tytuł i stanowisko zachowały się na dworze Lazareviciów i Brankoviciów aż do końca istnienia Despotowiny. Logotet pełnił również rolę milosnika cara, to znaczy był wykonawcą aktu darowania monasterowi albo cerkwi ziemi lub przywilejów, a także czuwał nad wykonaniem łaski danej przez władcę. Obok tytułu logotety poświadczony jest także nowszy tytuł: канцèлāр, кàнцлēр, który oznaczał ‘osobę zajmującą wysokie stanowisko państwowe

120 w niektórych krajach europejskich, osobistego sekretarza wysokich funkcjonariuszy państwowych, doradcę lub sekretarza organu administracyjnego’ (RSAN)125. Wyraz kancelar poświadczony jest dopiero od XVIII wieku, podczas gdy inne jego formy w okresie między XV a XVIII wiekiem (kanđilijer, kancelijer, kancelir, kancilir, kancilijer i kanciler)126. Tytuł oznaczał także szefa władzy administracyjnej, kancelarii w gminie Budva (Bogićević 2010: 221). Najniżej w strukturze średniowiecznej kancelarii stał pomocnik logotety – kopista ksiąg i dokumentów urzędowych określany tytułami gramatik, dijak i pisar. Grecyzm грамàтик oznaczał przede wszystkim ‘osobę wykształconą humani- stycznie, znawcę literatury pięknej, a także lingwistę i gramatyka’, a w średnio- wieczu ‘osobę potraﬁ ącą czytać i pisać, która na dworze władcy pełniła funkcję pisarza, sekretarza, urzędnika kancelarii’ lub ‘najbardziej piśmiennego mnicha wspólnoty zakonnej, na którym spoczywały dodatkowe obowiązki, skrybę, ko- pistę’ (RSAN)127. Wyraz w znaczeniu ‘kopista, pisarz’ poświadczony jest od XIII wieku, na przykład w słowniku Daničicia граматигь, граматикь ‘grammaticus, notarius’: Десое граматигь бана Нинослава велиега босньскога (MS: 24, 1234–1240) oraz граматигь wпкине дμбровачке – Stepan Benčulić. W tymże znaczeniu po- świadczony jest też w słowniku Mihajlovicia граматик (1817) (KK-ER). W kancelariach średniowiecznych znacznie częściej jednak w znaczeniu ‘pisarz, skryba, sekretarz średniowiecznych dworskich (lub szlacheckich) i państwo- wych kancelarii’ używano tytułu дјāк i дјāк, oznaczającego ponadto osobę, która przygotowuje się do przyjęcia święceń kapłańskich lub zakonnych, nowi- cjusza (RMS; RSAN)128. Wyrazy dijakь (od XII/XIII wieku) i djakь (od XV wieku) w XIX wieku zastąpiła forma đak ‘uczeń’129. Ze znaczenia wtórnego ‘scriba, pisarz’ (w średniowieczu było to przede wszystkim zadanie mnichów) rozwinęło się najmłodsze ‘uczeń, studiosus literarum’. W słowniku Daničicia диякь to ‘scriba’, w artykule 134 Kodeksu Dušana дiакь oznaczał ‘најмлађега у свештеничком реду, и писара, и ученика, што су у то време и школа и писменост били једино

125 Formy starsze typu kancelar, kancelir zostały przejęte z śrłac. cancellārius ‘kanclerz, naczelnik kancelarii’, nowsza natomiast, kancler, poświadczona w XVIII i XIX w., z niem. Kanzler (Kanzeler, Kanzelar) ‘kanclerz’. W gr. κανκελλάριος ‘ts.’. 126 W serbskich słownikach od XVIII w. poświadczone są formy канцлеръ ‘der Kanzler’ (Kurz- bek: 104), канцлер ‘канцелар’ (1790) (GzRSR; KK-ER), канцлер ‘у различитим земљама највиши чиновник, нарочито министар иностраних или спољних послова’ (RSR), канцелар ‘Kanzler’ (Popović) oraz kanzalier ‘sudski pisar, kancelar’ i kanzalijer zborski ‘pomoćni činovnik (kancelar) bankade koji je vršio administrativne funkcije zborske kancelarije. Bio je iz naroda, pis- meniji od ostalih, a poznavao je talijanski jezik. Vodio je zapisnike kancelarije i prepisivao privatne isprave’ (Bogićević 2010: 222). 127 Zapożyczenie z gr. γραμματικός ‘biegły w czytaniu i pisaniu; nauczyciel’ (łac. grammaticus ‘ﬁ lolog, gramatyk’). 128 Forma dijak (> đak) zapożyczona została z ngr. διακός (węg. diák ‘żak, uczeń, student’). 129 W słowniku Vuka z Dubrownika wyraz дјк oznacza ‘ђак, der Student (ондје се дјак зове само онај који је обучен у поповске хаљине)’, u Popovicia ђак ‘Student, Schüler’, u Bogićevicia dijak ‘đakon, pisar, zadužen na feudalnom dvoru za pisanje i prepisivanje isprava, povelja’ (Bogiće- vić 2010: 114).

121 у рукама цркве и црквених људи’ (Новаковић 2004: 226), a w artykule XIV Za- konika o rudnicima діакь to ‘scriba, der Schrieber’ (ZoR: 75). W średniowiecznej Serbii tytuł oznaczał pisarza, skrybę – mnicha lub osobę świecką w służbie u przełożonego większego monasteru lub na dworze władcy albo szlachcica. Późniejsze znaczenie wyrazu đak ‘uczeń’ powstało właśnie z tego pierwotnego stosunku: uczeń–nauczyciel. Aby uzyskać wiedzę, umiejętności, a także bezpłatne zakwaterowanie i posiłki, chłopcy, którzy przygotowywali się do przyjęcia kapłaństwa, zobowiązani byli służyć swoim duchowym opiekunom w pracach codziennych, a także pomagać w cerkwi. Świeccy kopiści najczęściej znajdowali się na dworach władców Bośni, Humu, Zety i Raški, gdzie pod kie- rownictwem logotetów pisali lub przepisywali povelje (A-SSKP: 39). Pierwsze poświadczenia znaczenia ‘pisarz, skryba’ znajdujemy w kancelariach możnowładców w Dubrowniku, Rašce, Bośni i Zecie, a najstarsza wzmianka to диякъ Gligorije, kopista Ewangeliarza Mirosława oraz диэкь Радое z povelji bana Kulina (MS: 2). Na dworze Ivana Crnojevicia pojawia się dijak Nikola Ko- sijer (Благојевић, Медаковић 2000: 300; LeksSSV: 152), w gminie dubrownickiej w 1455 roku Маринькw диякь, a w Serbii na dworze króla Milutina Петриць диякь. W Zakoniku o rudnicima dijak to kronikarz, który prowadzi ewidencję o wydatkach i przychodach członków drużyny. Tytuł pojawia się także na dworach władców tureckich. Trzecim spośród tytułów kopistów, rzadko jednak poświadczonym w tym znaczeniu w tekstach średniowiecznych (na przykład pisar Hval w piśmie hercega splickiego Hrvoje z 1404 roku (A-SSKP: 239)), jest wyraz псāр i псāр ‘urzęd- nik niższego szczebla, który zajmuje się pracami w kancelarii, prowadzeniem ksiąg itp., sekretarz; przepisywacz’, ‘urzędnik państwowy na początku swej ka- riery’ (RMS). Wyraz notowany jest od XV wieku: писарь ‘librarius’, ‘pisac, biljež- nik, notar’, a także pisac od XIII wieku (brak tej formy w słowniku Daničicia)130. Obok urzędników zajmujących się sprawami kancelaryjnymi istniała także służba pilnująca majątku władcy, do której należało zarządzanie skarbem i dobrami monarchy. Wśród nich najważniejszy i najwcześniej poświadczony (od XIII wieku) jest słowiański tytuł кáзнац, który w systemie feudalnym oznaczał dostojnika, do którego obowiązków należało zbieranie podatków, a w średnio- wiecznej Serbii i Bośni zarządzanie skarbcem władcy (RMS; RSAN)131. Regio- nalnie oznaczał także zwierzchnika wsi, naczelnika, kneza. W słowniku Daničicia poświadczona jest forma казньць ‘cubicularius’ z wyjaśnieniem: ‘као што је био у грчкoм двору, а управо је castratus’. Pierwsi kaznaci pojawiają się na dworze

130 Te same poświadczenia odnajdujemy w słownikach XVIII- i XIX-wiecznych: писаръ ‘der Amtsschreiber’ (Kurzbek: 20) i писаръ, писецъ ‘der Schreiber’ (KurzbekLeks: 160), писар ‘ћата, can- cellista, нотарош’ (1832) (PosrbOV), псāр, псац ‘der Schreiber, scriba’ (SR) i писар ‘Schreiber; Kanzelist’ (Popović; Bogićević 2010: 408). 131 Stary derywat, utworzony za pomocą suf. -ьcь (jak pisac) od czas. kazati (psł. *kazati kaž ‘pokazać, umożliwić widzenie’, ‘mówić, powiadać, głosić’, ‘polecać, rozkazywać’), odpowiednik łac. cubicularius.

122 bana bośniackiego Matije Stjepana w 1249 roku: казньць Грьдомиль, казньць Семиюнь, казньць Бэльхань (MS: 33), a potem również na dworze serbskim królowej Jeleny, króla Milutina i Stefana Dečanskiego. Jako ostatni, w 1391 roku, wymieniany jest казньць Санько, ojciec wojewody Radiča. Ich następcy noszą już tytuły дворьскыи. Nazwa tego dostojnika dworskiego i państwowego pojawia się w Dečanskich hrisovuljach: казньць. W tekstach średniowiecznych, obok formy słowiańskiej казнаць, wyraz poświadczony także w źródłach obcych, jako casnecius, casnezius, casneço, camerarius. W RJAZ średniowieczny kaznac to ‘čovjek koji ima veliku čast u kraljevskom ili carskom dvoru ili vojsci’, a w XIX wieku występuje jako ‘seoski knez, capo villa’ (Bogišić 1999: 371). Kaznac to najstarszy i najważniejszy przedstawiciel centralnej administracji państwowej w Serbii Nemanjiciów i Bośni Kotromaniciów, który stał na czele służby ﬁ nansowej władcy, skarbnik królewski. Do jego obowiązków należało zajmowanie się ﬁ nansami władcy (państwa), a także pobieranie podatków dla monarchy. Z dawnych tekstów posiadamy informacje o królewskim (a potem carskim) kaznacu, który każdego roku przybywał do Budvy po podatek akrostih. Grodzki kaznac pobierał podatek travnina od obcokrajowców przebywających w Budvie i okolicy (LeksSSV: 268). Pierwsze szczegółowe informacje o działalności tych urzędników pochodzą z końca XII wieku, choć najprawdopodobniej funkcja ta istniała już wcześniej w Duklji. W źródłach pisanych kaznac istnieje do XIV wieku; pierwszym znanym z imienia był casnecius Gerdomil, już w 1189 roku znajdujący się w służbie księż- nej Desislavy, żony kneza Duklji – Mihaila (Благојевић 2001: 17). O wysokiej pozycji tego urzędnika świadczy fragment Dečanskich hrisovulji, w którym Stefan Dečanski kaznaców wymienia zaraz za dostojnikami cerkiewnymi jako pierwszych dostojników świeckich: Сьбрав’ше зборь србьскые землq ар’хиqпископа Данила и qпископы и игuмены и казнаце и тепч’иq и воqводы и слuгы и ставил’це. Z faktu, że urząd kaznaca istniał zarówno na dworach wielkich żupanów, jak i królów z dynastii Nemanjiciów, a także w księstwach udzielnych i mniejszych jednostkach administracyjnych, wynikała pewna hierarchia. Najwyżsi rangą dostojnicy z centrum władzy królewskiej nosili tytuł veliki kaznac (v. k. Miroslav na dworze króla Milutina w latach 1305–1307) i ten tytuł istniał w Serbii do czasów cara Dušana, a w Bośni do Tvrtka I. Stopień niżej znajdował się kaznac (bez atrybutu), który służył na dworze władców udzielnych i w sąsiednich okrę- gach, na przykład pod koniec XIII wieku na dworze Zety i Trebinja królowej Je- leny (Pervosclaus Radoeuich camerarius Domine Regine in Tribigna) lub w Hu- mie (kaznac Bogdan Radojević) (Благојевић 2001: 20). W większych żupach istniał również trzeci stopień, kaznac župski, kaznac po župama, który bezpo- średnio podlegał żupanom (na przykład w XIV wieku kaznac Bogdan w żupie grodu Brvenik), a jego kompetencje ograniczone były do terytorium jednej żupy (Благојевић, Медаковић 2000: 190). Tytuł veliki kaznac został zlikwidowany za panowania cara Dušana, a dwa pozostałe z czasem same zanikły lub zostały zastąpione innymi tytułami. W zna-

123 czeniu urzędnika dworskiego tytuł utrzymał się do drugiej połowy XIV wieku w Bośni. W czasach późniejszych, aż do XIX wieku wyrazem kaznac określano naczelnika lokalnego wsi lub grupy wsi, najczęściej na wybrzeżu adriatyckim: ‘službenik fi nansijske uprave zadužen za ubiranje poreza (u venecijanskoj organi- zaciji i po Statutu grada Kotora)’ (Bogićević 2010: 230). Z urzędniczej nomenklatury greckiej notowane są już od XIII wieku dwa tytu- 132 ły skarbników: висијар ‘tytuł administratora skarbu państwa’ (RJAZ) i висиярь ‘βιστιάριος, praefectus aerario’ z 1253 roku (RiKSS) oraz протовестјāр, któ- ry w średniowiecznej Serbii oznaczał ‘zarządcę fi nansów władcy lub państwa; skarbnika; ministra skarbu’ i ‘zaufanego człowieka władcy’ (RMS; RJAZ; Bo- 133 gićević 2010: 488) . W dokumentach pojawia się w formach протобистиярь, протовестиярь, протовисарь, протовистарь, протовистиярь ‘προτοβιστιάριος, praefectus aerario’ (RiKSS). Geneza tego tytułu w Serbii sięga pierwszej połowy XIII wieku, kiedy zo- stał on przejęty z Bizancjum i wprowadzony w niektórych częściach królestwa. Pierwszy raz w dokumentach pojawia się w 1253 roku w povelji króla Uroša I dla cerkwi św. Bogurodzicy w Stonie, w formie zserbizowanej протобистаремь jako odpowiednik już istniejącego tytułu veliki kaznac. Druga wzmianka pochodzi z 1323 roku i dotyczy urzędnika na dworze Vladislava II, syna króla Dragutina: protobistial Jurech (Благојевић 2001: 186). W średniowiecznej Zecie w dokumencie Đurađa Balšicia z 1386 roku pojawia się протовистиярь (MS: 203). W wyniku reformy królestwa i jego przekształcenia w carstwo pojawił się, wśród wielu nowych słów bizantyjskich, także tytuł protovestijar. Car Serbów i Greków mianował swoim protovestijarem Nikolę Buća, nazywanego w dokumentach łacińskich comes camerarius (komornik). Tytuł ten zarezerwowany był dla siostrzeńców władcy, z rąk których car przyjmował koronę w czasie uroczy- stości i którzy mogli dotykać jego szat. Oprócz udziału w ceremoniale dworskim protovestijar zajmował się między innymi skarbem i dochodami władcy oraz sprawował opiekę nad jego majątkiem ruchomym i kosztownościami. Do jego obowiązków należało kierowanie polityką fi skalną państwa i zapewnienie odpowiednich dochodów władcy, pilnowanie miejsc, w których pobierano cło oraz umożliwianie kupcom swobodnego poruszania się i handlu. Wymagano od niego znajomości etykiety i ceremoniału dworów zachodniej Europy, znajomości języka łacińskiego. Konstantin Jireček nazywał go ministrem fi nansów. Na swych dworach tytuł przyjęli następcy Dušana – car Uroš, Vukašin, a tak- że książę Lazar i despoci Stefan Lazarević i Đurađ Branković. Za ich panowania zerwano z tradycją kotorskich protovestijarów, wprowadzoną przez Stefana Dečanskiego, ponieważ Vukašin na swego skarbnika wybrał kupca z Prizrenu, Bogdana Kirizmicia, a Lazar mianował nim Grubaca z Novego Brda (Благојевић

132 Zapożyczenie z gr. βεστιάριος ‘kasjer, skarbnik’. 133 Zapożyczenie z gr. πρωτωβεστιάριος ‘skarbnik’ (gr. πρωτος ‘pierwszy, główny, najwyższy’ i βεστιάριος).

124 2001: 195). Tytuł protovestijar zanikł wraz z pierwszym upadkiem Despotowiny w 1439 roku, a w odnowionym w 1444 roku państwie ﬁ nansami zajmował się już čelnik riznički. W sąsiedniej Zecie tytuł istniał krótko na dworze Balšiciów – od 1385 do 1390 roku, w czasie gdy Balša II Balšić zajął miasto Drač (alb. Durrës) i przyjął tytuł duka Drača (herceg). W okresie władzy Wenecji był to przedstawiciel republiki, który reprezentował romańską ludność (Bogićević 2010: 488). Na dworze bośniackim tytuł istniał od czasu koronacji Tvrtka I (LeksSSV: 596). Spośród niższego stopnia urzędników zajmujących się skarbcem władcy wymienia się od XV wieku (1401) tytuł рзничāр (RMS)134. Wyraz poświadczony jest w RiKSS ризьничарь ‘aerario praefectus’, a także w XIX wieku w słowniku Popovicia ризничар ‘Garderobeur; Schasskämmerer’. Do jego obowiązków na- leżało pilnowanie i rozporządzanie posiadanymi dobrami władcy, a tytuł mógł nosić każdy znaczniejszy szlachcic na dworze władcy (na przykład wuj Lazara – Toma Kantakuzin w Smederevie posiadał swojego rizničаra Đurka). Na dworze Lazareviciów obecny był zarówno rizničar, jak i protovestijar. Ten drugi, wyż- szy rangą, zajmował się polityką ﬁ skalną i zdobywaniem środków, podczas gdy rizničаr ich pilnowaniem i rozporządzaniem (Благојевић 2001: 195). Ostatnimi z poświadczonych tytułów dworskich są domestik i dvorski (knez). Pierwszy z nich, доместик ‘ekonom’135, w SSZiN poświadczony jest w latach 1457–1458. Pojawia się także w XIX wieku w słownikach wyrazów obcych: доместик ‘економ; директор’ (1804) (GzRSR) i доместик ‘послушитељ’ (RSR). Drugim zaś tytułem jest двòрск i двoрски кнез ‘zarządca majątku, posiadłości dworskiej lub szlacheckiej’ (RSAN). Jako urzeczownikowiony przymiotnik w znaczeniu ‘pristav dvorski’ wyraz poświadczony jest od XIV wieku, w słowniku Daničicia z Królestwa Bośni дворьски ‘praefectus aulae, comes palatinus’: дворьски Влькосавь Стефковикь (MS: 189) oraz приставь кралевьства ми дворьски кнезь Вμкаць ВμкотиŸь (MS: 283). Średniowieczne określenie дворьски, кнезь дворьски to nadworny tytuł w Bośni, który pojawia się po ogło- szeniu Tvrtka kraljem Srbije i Bosne (na przykład dvorski knez Vukosav Stefković lub dvorski knez na dworze wojewody Petara, syna wojewody Radosava Pavlo- vicia). W RJAZ odnotowany jest także w znaczeniu ‘koji upravlja gradom’ (od XVII wieku na ziemiach zachodnich) oraz ‘koji upravlja čijim imańem, bićem’ (od XVI wieku również w Zborniku Bogišicia). Do wysokich urzędników dworskich, noszących tytuły królewskie lub cesarskie bizantyjskiej proweniencji, należą także (najbardziej znaczne): sevast, sevastokrator i protosevast oraz kesar/ćesar. Wyjątkiem wśród bizantyjskich jest, za- gadkowego pochodzenia, tytuł tepčija.

134 Derywat utworzony suf. -(j)ar od wyrazu riznica ‘skarbiec’, który pierwotnie znaczył ‘miejsce, gdzie przechowywane były szaty’ (scs. rizьnica ‘aerarium, thesaurus, vestiarium’, derywowane z scs. riza ‘vestis, amictus; szaty, sutanna, habit; odzież’). 135 Zapożyczenie z gr. tytułu δομέστικος ‘sługa’ (łac. domesticus ‘domowy; domownik, członek rodziny; członek cesarskiej straży’).

125 Pierwszym z nich jest poświadczony do XIII wieku bizantyjski tytuł сèваст, który oznaczał średniowiecznego wysokiego dostojnika państwowego w Bizan- cjum i Serbii (RMS)136. Słownik RJAZ podaje, że był to tytuł sędziego w średnio- wiecznej Serbii. Wyraz poświadczony jest w tytule севасть i pośrednio w сэвастов ‘σεβαστός; дворанин за краља Милутина и за цара Стефана’: тu мегю uтеса севасть Wбрадь Маниякь (MS: 61 z lat 1293–1302), a także z 1253 roku севасто ‘за севастократора Петра. Може бити погрјешка а може бити још доста не посрбљено севасть’ (RiKSS). Od końca XI wieku był to podstawowy element różnych tytułów funkcjonariuszy administracji lokalnej w Bizancjum (między innymi sevastokrator, pani- persevast, sevastoipertat). W Serbii, w grupie zapożyczeń bizantyjskich, pojawia się na przełomie XIII i XIV wieku jako tytuł urzędnika niższego szczebla w administracji lokalnej zajmującego się katastrami i sprawami ﬁ skalnymi, na przykład севасть w povelji Hilandarowi króla Dragutina z lat 1276–1281 lub povelji Chi- landarowi króla Stefana Dušana z lat 1334–1346 (LeksSSV: 660). Pokrewnym tytułem był протосеваст ‘członek dworu królewskiego i carskiego’137. Wyraz poświadczony jest od XIII wieku, na przykład w słowniku Da- ničicia протосевасть ‘πρωτοσεβαστός’ (MS: 62). To tytuł i godność pochodzenia bizantyjskiego, którą nosili bliscy krewni cesarza, a która miała charakter honorowy, i nie wiązały się z nią jakieś szczególne prawa lub obowiązki.

У Србији и Бугарској уосталом, другачији је положај познaтих протосеваста (Прибо, Никола Митос, Хреља Охмућевић). Сви они јављају се као велика господа чија управа над одређеним областима има елементе приватне власти (LeksSSV: 599).

W Serbii tytuł poświadczony był między innymi w formach протосэвасть w povelji króla Milutina z około 1300 roku (ZS: 392) i протосевасть w povelji Chilandarowi króla Stefana Dušana z 1332 roku. Kolejnym urzędniczym tytułem jest wymieniany już w dokumentach z końca XII wieku севастòкрāтор ‘średniowieczny wysoki dostojnik państwowy w Bi- zancjum i Serbii’ (RMS)138. W RJAZ sevastokrator to ‘wysoki stopień wojskowy w średniowiecznej Serbii i Bułgarii’, a w słowniku Daničicia севастократорь ‘σεβαστόκράτωρ; тако Стефан Немања назива сина свога Стефана, предајући му пријесто’: велиега жuпана и севастократора (MS: 5). Był to wysoki bizantyjski tytuł (w hierarchii zaraz za despotą) utworzony z cesarskich god- ności sevast i autokrator. Należał do grupy tak zwanych tytułów cesarskich, to jest nadawanych wyłącznie przez cesarza. Pierwszy raz pojawił się w opisie prze- kazania władzy Stefanowi Nemanjiciowi, który już w 1195 roku tytuł ten otrzy-

136 Zapożyczenie z gr. σεβαστός ‘wywyższony, cesarski, respectable, auguste’. 137 Zapożyczenie z gr. πρωτοσεβαστός (złożenie z gr. σεβαστός ‘wywyższony, cesarski’ i gr. πρώτος ‘pierwszy, główny, najwyższy’). 138 Zapożyczenie z gr. σεβαστόκράτωρ (złożone z gr. σεβαστός ‘wywyższony, cesarski’ i κρατός ‘władza, siła’).

126 mał od swojego teścia – przyszłego cesarza bizantyjskiego Aleksego III Angelosa (LeksSSV: 661; Благојевић 2004: 77, 251). W Serbii ponownie pojawił się dopiero po koronacji Dušana na cara. Od upadku Carstwa w 1371 roku tytuł powoli zaczął zanikać. Tytuł sevasta miał wyłącznie wartość honorową i nie wiązał się z żadnymi obowiązkami administracyjnymi czy wojskowymi (LeksSSV: 661). Wyjątkowym spośród tytułów dworskich, które władcy serbscy na wzór bizantyjski wprowadzili na swoim dworze, był tytuł тепчија139. Formy tepčij i tepčija poświadczone są w XIII, a tepačija w XIV wieku (1392) w znaczeniu ‘dvorski župan, kraljevski dvoranin, comes curialis’ oraz ‘onaj, koji je nosio kraljevsko žez- lo’. W słowniku Daničicia тепачия, тепьчии, тепьчия, тефачия to dworzanin, który obecny był na dworze bośniackiego bana Matije Ninoslava (tepčij Radoje), króla Stefana Dečanskiego (tepčij Vladoje), cara Dušana (tepčij Gradislav), bana Tvrtka (tepčij Sladoje) i bośniackich królów Dabišy i Ostoi. Wyraz pojawia się także w Dečanskich hrisovuljach тепчия ‘vrsta velikodostojnika na dvoru’. Był to tytuł dworskiego i lokalnego funkcjonariusza, w Chorwacji istniejący od drugiej połowy XI wieku, a w Serbii i Bośni w pierwszej połowie XIII wieku i w wieku XIV. W hierarchii administracji centralnej tepčija zajmował drugie miejsce (po kaznacu). W Serbii Nemanjiciów istniały trzy stopnie tepčijów, analogicznie do kaznaców: mali tepčija swą funkcję sprawował w żupie lub niewielkim okręgu, tepčija – w księstwach udzielnych, a veliki tepčija na dworze wielkiego żupana i dworze królewskim140. Veliki tepčija i tepčija dbał o posiadłości ziemskie swoich panów, o majątki króla lub księcia udzielnego, a mali tepačija zajmował się pilnowaniem majątków w poszczególnych żupach. Służyli oni na dworach władców lub lokalnych knezów. Pierwszym znanym z imienia był veliki tepačija Obrad na dworze króla Vladislava (1234–1243). W czasach królów Uroša I i Dragutina brak o nich wzmianek, sporo natomiast za panowania Milutina. Informacje o tepčijach w księstwach udzielnych pojawiają się w notatkach z Archiwum Dubrownickie- go z 1280 roku: „Moysa serviens Dobraveçi tepçi domine comitisse de Chelmo” (Благојевић 2001: 28). Mali tepčija wspomniany jest w povelji Milutina monasterowi Sv. Đorđa koło Skopje. Tytuł w Serbii zanikł jeszcze przed koronacją Dušana na cara (lata 40. XIV wieku), a w Bośni w końcu XIV wieku (LeksSSV: 728). Ostatnim z grona wysokich tytułów, należących do grupy cesarskich, był tytuł ксāр ‘zarządca lokalny w średniowiecznym państwie serbskim’ i przestarza-

139 Wyraz o niepewnej etymologii, choć najprawdopodobniej nie jest rodzimy (np. od rdzenia tep- < top, topiti ‘grzać’ jako majordomus dbający o ogrzewanie komnat lub od czas. tepsti ‘facere; uderzać’) ani turecki. 140 Przymiotnik veliki, obok visoki, oznaczał stopień wyższy w tytulaturze dworskiej i administracji średniowiecznej, np. visoki tepčija – tepčija, visoki kaznac – kaznac, veliki vojvoda – vojvoda, veliki logotet – logotet. Tytuł bez atrybutu oznaczał funkcjonariusza administracji lokalnej, z atrybutem – administracji centralnej, dworskiej. W dokumentach źródłowych atrybut veliki oznacza po- chwałę, wywyższenie dostojnika, np. w Ewangeliarzu Mirosława dijak Grigorije pisze knezu veli- koslavnom Miroslavu. Veliki župan Stefan Nemanja był władcą Serbii, a do księcia Lazara zwracano się veliki knez Lazar. Patriarcha Danilo pisze: veliki car Stefan, Veliki Stefan car, Veliki car, veliki gospodar, car veliki, veliki car i silni gospodar i veliki amir sultan (LeksSSV: 71).

127 141 le ‘car, cesarz’ (RMS) . W słowniku Daničicia poświadczona jest forma цесарь ‘caesar’, ‘tytuł cesarzy państw zachodnich’ (цесаромь римьсцэмь и кралемь μгарьсцэмь, цесарь u Бечь, MS: 381), a jako tytuł cesarski Ÿесарь ‘caesar, двора- нин у српској држави’ (RiKSS): кесарь Грьгuрь (Glasnik XV: 273), кесара Бранка (MS: 152), кqсара Воихне (MS: 245). Wyraz poświadczony jest między innymi w SSZiN z 1342 roku oraz w povelji cara Stefana Uroša z 1357 roku кесарь (MS: 155), w povelji Chilandarowi ćesara Uglješy z 1400 roku i кqсарь w povelji Chi- landarowi despoty Jovana Uglješy z 1371 roku. Grecki cesarski tytuł καισαρ to odpowiednik łacińskiego ceasar, a noszący go dostojnicy mieli prawo do formuły: carstvo mi. Wraz z wprowadzaniem w Bi- zancjum w XI i XII wieku tytułów sewastokratora i despoty, tytuł w hierarchii przesunięto na trzecie miejsce. Ostatnie bizantyjskie wzmianki tytułu pochodzą z końca XIV wieku. W Serbii tytuł pojawił się po koronowaniu na cara Stefana Dušana i istniał do 1371 roku, to jest do końca panowania cara Uroša. Tytuł miał charakter honorowy i nie wiązały się z nim żadne specjalne obowiązki lub prawa w administracji czy wojsku. Kolejnym tytułem w średniowiecznej Serbii przypisanym naczelnikowi, za- rządcy sprawującemu pieczę nad wszelkimi sprawami wykonywanymi w bezpo- średnim otoczeniu władcy, przedstawicielowi centralnej państwowej administracji, był приставник. Wyraz poświadczony jest od XIII wieku, między innymi w Żywocie św. Simeona: призвавь к’ себэ подрuжиq свое и сины своq и архиqреа своего Калиника рекомаго и пристав’ники дэломь и кнезе зем’ли своq иже надь властьми, воqводи е и воины (Благојевић 2004: 24–25). W przekładzie Syn- tagmatu приставьникь odpowiadał gr. ε’πίτροπος, ε’πιτροπεύσαι, a w słowniku Daničicia приставьникь to ‘praefectus’. W XIX wieku приставникъ to ‘locum- tenens’ (1837) (PosrbOV). Specjalnym urzędnikiem dworskim, który uczestniczył w wykonaniu rozkazu, aktu albo zapisów povelji władcy i za którego pośrednictwem obdarowywano lub nadawano łaskę i przywileje, był милòснк i млоснк (RSAN)142. Od XIV wieku poświadczony jest w znaczeniu ‘povjerenik, čovjek kome se što povjera-

141 Forma kesar została zapożyczona z bizantyjskiej terminologii dworskiej, z gr. καισαρ ‘Ce- zar; car, cesarz’, a poświadczone w RMS formy цсāр i цсaр, ћсāр ‘cesarz, najczęściej cesarz austriacki’ to zapożyczenia nowsze, nawiązujące do prasłowiańskich (*cěsarь, *cьsarь ‘władca, imperator’), z gockiego *kaisar (późniejszy niem. Kaiser) oraz łac. caesar. Ostateczną podstawą jest łac. Caesar, przydomek Gajusza Juliusza Cezara panującego w I w. p.n.e.; por. Vykypěl: 84, 88–92 (*cěsar’ь). 142 W RSAN i innych słownikach można znaleźć współczesne podstawowe znaczenie: to ‘męż- czyzna utrzymujący stosunki pozamałżeńskie, kochanek’, ‘ulubieniec’ oraz ‘osoba, która otrzymała coś, której coś zostało przyznane jako łaska’ (z Wojwodiny милòснк ‘amasius, љубовник’ (SR; Popović) oraz w Czarnogórze mìlosnīk (CrnogR)). W słowniku Bogićevicia to ‘osoba koja je ispred vladičina dvora zadužena da izvršava gospodarevu milost – davanje pomoći’ i ‘povjerenik u poslovima vladarskim koji u aktima darovanja’ (Bogićević 2010: 296). Derywat utworzony za pomocą su- ﬁ ksu -nik od wyrazu milost ‘łaska, troska, podarunek’ (w psł. *milostь ‘serdeczny, życzliwy stosunek do kogoś; łaska, łaskawość; upodobanie w czymś; współczucie, miłosierdzie, litość’).

128 va’ i ‘svjedok, čovjek koji svjedoči’. W słowniku Daničicia милостьникь to ten, który ‘има милост од владаоца ради што у име његово’. W tym znaczeniu wyraz pojawia się w wielu aktach władców serbskich oraz w Kodeksie Dušana (милостникь ‘człowiek łaski władcy i zaufany władcy’). Średniowieczny милостникь to wykonawca (łac. executor) czynności prawnej szczególnego znaczenia, która wynikała z łaski (милость, łac. gratia) władcy, pośrednik w przekazywaniu lub wykonaniu daru, który czyni łaskę albo nadaje przywileje w jego imieniu. To ulubieniec i zaufany człowiek władcy, którego zadaniem było także poświadczenie autentyczności pism, aktów prawnych, członek świty dworskiej i gwarant wykonania określonej czynności prawnej. Instytucja ta na pewno istniała od połowy XIII wieku aż do upadku państwa serbskiego, ale najstarsze poświadczenie o milosniku królewskim pochodzi z 1328 roku, z pisma króla Stefana Dečanskiego, w którym zwraca się do Dubrownika o zapłacenie za- ległej daniny: посила кралqвство ми кь вамь своqго μнμтрьнqга м’лостника кμкq кралиевства ми кнеза Бисета (Благојевић 2001: 104; LeksSSV: 406). W roli milosnika pojawiają się przede wszystkim osoby zajmujące wysokie pozycje na dworze władcy, a więc knez, župan, vojvoda, logotet, čelnik lub rizničar. Spośród urzędników dworskich niższego szczebla należy przede wszystkim wymienić tytuł двòранк, двòранин, двòрјанин, двòрјанк, двòрњāк ‘wysoki urzędnik dworski, osoba należąca do najbliższego otoczenia władcy, dworzanin; członek świty, orszaku jakiejś wybitnej osoby’, oraz двòрнк ‘dworzanin’ i regionalnie ‘urzędnik, który spisuje przychody z majątku, ziemi, który zajmuje się pobieraniem podatku’ (RSAN)143. Wyrazy poświadczone są od XIV wieku, w Kodeksie Dušana (art. 106 w дворанехь i дворанэ властэоскы oraz art. 44 дворане властельсціи), a za nim w słowniku Daničicia дворанинь ‘słu- ga domowy, domesticorum unus’, ‘famulus, sługa w domu pana, który służy na dworze’. Słownik RJAZ, podając głównie formy poświadczone w Chorwa- cji (dvoran i dvoranik), przytacza kolejne znaczenia: ‘aulicus, człowiek, który mieszka i służy na dworze królewskim’, ‘osoba wykonująca nakazy sądu, woźny sądowy, pandur’, ‘chłop’. Wyraz poświadczony jest także w słownikach z XVIII i XIX wieku144 oraz u Bogićevicia dvoranin ‘dvorski namjesnik nastanjen na imanju vladaoca ili vlastele. On je obično bio iz druge familije pronijara. Vlaste- ličić’ (Bogićević 2010).

143 Dvornik jest derywatem utworzonym od wyrazu dvor ‘dwór, obszerna posiadłość szlachecka lub królewska’ (*dvorъ ‘przestrzeń wokół domu, zagroda; dom mieszkalny z zabudowaniami’), zaś derywaty dvoranin, dvoranik i dvornjak utworzono od form przym. dvoran ‘należący do dworu’ w znaczeniu ‘osoba należąca do dworu, mieszkająca na dworze’. Forma dvorjanin to późniejsze zapożyczenie z ruskosłow. (lub ros.) *дворянин; por. Vykypěl: 173–174 (*дворянин). 144 W XVIII- i XIX-wiecznych źródłach serbskich poświadczone są dwie formy: дворzнинъ ‘der Edelmann’ (KurzbekLeks: 35) i дворникъ ‘ein Haushüter’ (KurzbekLeks: 35) oraz дворянинъ ‘Staatsmann’ (1842) (PosrbOV), дворанин ‘Hofmann’ i дворник ‘Oberhofmeister’ (Popović), двòрани (pl.) ‘aulici’ (SR).

129 Najstarsze znaczenie średniowieczne, potwierdzone w słowniku Daničicia, ‘sługa domowy’, wynikało z pierwotnego znaczenia wyrazu dvor ‘dom’. Główne jednak znaczenie to ‘dostojnik na dworze władcy, funkcjonariusz dworski’, czyli ogólna nazwa dworzan, do których grona zaliczano między innymi peharnika i stavilaca. Konstantin Jireček zrównuje tytuł dvoranina z dvorodržicą i dvor- nikiem na Przymorzu, określając ich jako namiestników królewskich lub szlacheckich w majątkach. Według Taranovskiego była to po prostu nazwa członka dworu, dworzanina (Тарановски 1931: 38). Służba dworska była również obecna na dworach szlacheckich, stąd pojawił się tytuł dvoranin vlasteoski jako określenie służby możnowładców w ich mająt- kach. Mowa o nich w artykule 106 Kodeksu Dušana: дворанэ властэоски ‘pro- nijarevići i sebri’. Osobą posiadającą podobny zakres kompetencji na dworze władcy był дворòдржица ‘dworzanin’ oraz ‘marszałek dworu’ (RSAN). Wyraz zanoto- wał Daničić, a każdą z form tylko w jednym zabytku (od XIV do XVI wieku): двородрьжица oraz двьрьдрьжица (być może forma błędna) ‘qui res domesticas dispensat’: Радивои двородрьжица księżnej Milicy. W XIX wieku poświadczony jest w słowniku RJAZ dvorodržica ‘dispensator principis, koji upravlja kućom u kraljevskom vladalačkom dvoru’ oraz u Popovicia двородржица ‘Hofmeister; Page’ i dvorodržac ‘domaćin, vladalačkog dvora koji je, za doba dinastije Crno- jevića upravljao dvorskim poslovima i starao se o raznim potrebama vladaočevog dvora a živio u različitim krajevima države’ (Bogićević 2010). Średniowieczny двородр’жица to zarządca dworu władcy, naczelnik dworski (odpowiednik bizantyjskiego παλατοφύλαξ). Termin pojawił się w schyłkowym okresie istnienia Carstwa i o jego obowiązkach nie mamy zbyt wielu informacji. Dvorodržica prawdopodobnie kierował wszystkimi pracami na dworze, a także nadzorował służbę władcy, czasem występując jako przedstawiciel władzy centralnej na prowincji. Miał prawo do wydawania określonych postanowień oraz wykonywania czynności dla dworu Lazareviciów (budowanie domów i dworów, przenosiny i przewóz rzeczy władcy, pomoc w polowaniu). Najstarsza wzmianka pochodzi z 1368 roku i dotyczy dworu Aleksandra, władcy Kaniny i Valony. Na końcu dokumentu wśród dostojników wymienia się dvorodržicę Rajča i stavilaca Ujeđa. Kolejny raz pojawia się w 1369 roku i pochodzi z dworu Jovana Uglješy (Благојевић 2001: 204–205). Na początku XV wieku jego rola osłabła i po dvorodržicy Radivoju (1399 r.) nie ma kolejnych poświadczeń. Ponieważ służba dvorodržicy skierowana była ku osobie władcy, a mniej ku państwu i jego administracji, dość szybko ginie w rozwiniętej administracji państwowej, a jego kompetencje przejmuje čelnik. Obecność dvorodržicy poświadczona jest także na dworze czarnogórskim Ivana i Đurađa Crnojeviciów (Благојевић 2001: 208; Благојевић 2004: 428; LeksSSV: 142). Do grupy dworzan niższych stopni, dbających o odpowiednie funkcjonowanie całego dworu należał na przykład пèхāрнк, który podczas różnych uroczystości i uczt na średniowiecznych dworach szlacheckich i królewskich zajmował się

130 napojami i winem (RMS)145. Wyraz poświadczony jest od XIII wieku w słowni- ku Daničicia: пехарьникь ‘minister vini’, jedynie na dworze bana bośniackiego Matije Ninoslava (w latach 1240–1249, MS: 28, 33). W nowszych źródłach wy- stępuje w słowniku Popovicia: пехарник ‘Mundschenk’ i велики пехарник ‘Erzschenk’. Peharnik, w różnych źródłach zastępowany także tytułami vinotoč, comes, vi- notoc, πιγκέρνης, pincernarius, οίνοχόος, seruitor cuppe, to tytuł dworski w śred- niowiecznej Chorwacji (wczesne średniowiecze), Bośni (w połowie XIII wieku, na dworze Matije Ninoslava) oraz Serbii. Na dworze Nemanjiciów, według wzo- rów bizantyjskich, gości obsługiwali domestik stolnik i peharnik (πιγκέρνης). Ty- tuł ten oznaczał także sługę osobistego (LeksSSV: 509). Z zaopatrzeniem dworu w żywność związany był ставилац. Wyraz po- świadczony jest od XIV wieku (1330) jako tytuł jakiegoś dworzanina: ставильнь ‘дворанин некаки’ (RiKSS) i ставил’ць ‘vrsta dvorskog dostojanstvenika’ (DH), na przykład z dworu Stefana Dečanskiego, króla Dabišy lub króla Tvrt- ka: ставилць Тврьтко Влагqвикь. Był to tytuł dworski w średniowiecznej Serbii i Bośni, odpowiednik bizantyjskiego δομέστικος της τραπέζης, έπι της τραπέζης, wymieniany w dokumentach wraz z velikim slugą. Zajmował się zaopatrzeniem dworu w żywność. Odświętnie ubrany, ściśle przestrzegając ceremoniału dworskiego, służył władcy, celebrując uroczyste przyrządzanie posiłków – dbał o porządek, przygotowanie i podanie potraw. Serbski stavilac to pojęcie jednak szersze niż jego bizantyjski pierwowzór, ponieważ jego rola nie ograniczała się wyłącznie do przygotowywania posiłków oraz organizacji wystawnych uczt. Był on także zwierzchnikiem hlebarów, a jednocześnie sługą osób zajmujących się winem. Był zaufanym króla pochodzącym z najznaczniejszych szlacheckich ro- dów (Благојевић, Медаковић 2000: 190–191). Pełnił także funkcje administracyjne – podpisywał povelje, pobierał daninę świętego Dymitra, czasem odgrywał rolę milosnika. Pierwszy raz na dworze króla Milutina pojawia się stavilac Đuraš Vrančić. Od 1333 roku na dworze Dušana obecny jest stavilac Miloš Vojinović, a z roku 1350 pochodzi notatka o jego bracie, Vojislavie Vojinoviciu. Późniejszy książę, Lazar Hrebeljanović, także pełnił funkcję stavilaca. Tytuł na dworze serbskim i bośniackim należał do grupy najbardziej szanowanych tytułów dworskich, a jego pozycja spadła wraz z ogłoszeniem carstwa i pojawieniem się licznych nowych wysokich tytułów bizantyjskich (LeksSSV: 693). Majątkiem i komnatami władcy zajmował się кòмōрнк ‘urzędnik dworski’, ‘tytuł dworski na niektórych dworach panujących’, oraz ‘kamerdyner’ i ‘żołnierz taborowy, komordžija’ (RMS; RSAN)146. Wyraz w znaczeniu ‘čovjek koji uprav-

145 Stary wyraz, scs. pecharьnikъ, pecharьnikъ został utworzony za pomocą suf. -nikъ od wyrazu pecharъ ‘puchar, kielich’, który został zapożyczony z swniem. behhari, śrwniem. becher (niem. Becher) w znaczeniu ‘puchar, kielich; kubek’ (w swniem. z łaciny ludowej *bicārium < gr. βύκος ‘gliniany dzban z rączką’). 146 Wyraz poświadczony jest w słownikach serbskich od XVIII w.: камерхер ‘дворски ризничар, коморник’ (1710), комораш ‘шеф благајне’ (1748), кемерер ‘дворанин’ (1793) i камераријус

131 lja kraljevijem ili državnijem novcima’ (od wyrazu komora ‘skarbiec’) poświad- czony jest od XV wieku, między innymi w słowniku Daničicia коморьникь ‘praefectus aerarii’ z 1443 roku: досилахь до вась слμгμ и коморьника нашега (MS: 426). Inne znaczenia poświadczone w RJAZ to na przykład ‘sluga koji uređuje gospodarevu sobu, i koji se bavi oko samoga gospodara (oblačeći ga, svlačeći, češljajući itd.)’ i ‘plemić koji ima ńeku osobitu čast na kraljevskom dvoru i kao znak te časti nosi straga zlatni ključ’. W dawnej Serbii кwмwрникь był wysokim dworskim tytułem (łac. comes camerarius). Do jego głównych obowiązków należało dbanie o ﬁ nanse prywatne i publiczne swego władcy. Zajmował się sprawami handlowymi i zaopatrzeniem dworu, prowadził spory sądowe przeciw dłużnikom władcy, wypełniał zadania dyplomatyczne. Komornicy w Serbii po- chodzili najczęściej z miast nadmorskich (Kotoru, Skadaru, a także Dubrownika), byli katolikami i najczęściej otrzymywali służbę protovestijara (w XIV wieku) (LeksSSV 312). Ostatnim z dworzan był пòстēљнк, który oznaczał tytuł urzędnika dworskiego na dworze średniowiecznym (RMS)147. Wyraz posteljnik ‘komornik’ po- świadczony jest dopiero w XVI wieku w dokumencie wołoskiego żupana Barbuli z 1501 roku oraz w kilku dokumentach łacińskich z XI wieku w postaci postelnic (RJAZ)148. Wśród personelu dworskiego należy także wymienić służbę, której podstawowym określeniem było слýга ‘osoba, która w zamian za wynagrodzenie wykonuje różnego rodzaju prace, sługa, lokaj’, oraz ‘poddany wobec swego władcy, pana’, ‘osoba, która jest całkowicie oddana czemuś, jakiejś idei’ i pogardliwie ‘osoba, która ze strachu lub egoizmu wykonuje wszystko, co się mu nakaże’ (RMS)149. Wyraz ten poświadczony jest z XIII wieku w słowniku Daničicia слμга, слuга ‘minister’ (хотеи старэи быти, да бuдеть вьсэхь мьніи и всэмь слuга z Ży- wota św. Simeona autorstwa Sawy), ‘subjectus’ (с властели и слμгами ротихь се, MS: 243), ‘поданици краљеви, т. ј. властели’ (сьбрахь зьборь срьбьскыq землq,

‘службеник коморе’ (1807) (GzRSR), комораш ‘трговац храном’ (1830) (KK-ER) oraz коморник ‘camerarius’ (1846) i коморникъ ‘постељник’ (1847) (PosrbOV). W słowniku Popo- vicia poświadczony jest wyraz коморник ‘Kämmerer’, a u Bogićevicia komornik ‘lice na službi u vladinoj rezidenciji’ i ‘dvorjanin’ (Bogićević 2010: 243). To derywat utworzony od gr. καμάρα ‘sklepienie, izba ze sklepionym suﬁ tem’ lub za pośrednictwem łac. camara/camera ‘sklepienie’ i ‘izba, pokój; jadalnia; skarbiec’. Formy kamerher, kamerer pochodzą z niem. Kammerherr ‘komornik dworski, osoba, która zajmuje się skarbcem’ i Kämmerer ‘strażnik, dworzanin, tytuł wysokich dworskich urzędników, zarządca skarbcem i ﬁ nansami’, a kamerarijus wobec łac. camerarlis ‘to, co należy do skarbca władcy’. 147 Derywat utworzony za pomocą suf. -nik od wyrazu postelja ‘łóżko, łoże’, w psł. *posteľa i posteľъ ‘to, co rozłożone, rozścielone, przygotowane do spania, posłanie’ (od pref. *po-stьlati ‘po- ścielić, rozścielić, zaścielić’). 148 W XVIII i XIX w. w słowniku puryzmów poświadczony jest wyraz постелникъ ‘ћехаја’ (1794), постельникъ ‘коморник’ (1847) (PosrbOV) i постељник ‘Oberkämmerer’ (Popović). 149 Psł. *sluga ‘ten, kto spełnia posługi; sługa’ pochodzi z pie. dial. (bałtosłow. i celt.) *slogā ‘drużyna wojowników’ > ‘pomoc, posługa’ > ‘ten, kto pomaga, sługa’.

132 арьхиqспискuпа и qпискuпии и игuмени и казньце и тепьчиq и воqводы и слuгы и ставильце, MS: 99) oraz „пишући краљу босанском дубровчани називају себе слугама његовијем показујући му само поштовање” (слюгь нашихь, MS: 370). W Dečanskich hrisovuljach слuга to ‘funkcjonariusz dworski’. Wyraz poświad- czony jest we wszystkich słownikach serbskich150 oraz w RJAZ, również w znaczeniu ‘opreka gospodaru’, ‘rob, kmet’, ‘kmet ili najamnik, može biti vojnik, junak, vitez’, a także w Chorwacji ‘rob u kući gospodarevoj, kućevno dete, rob’, ‘pratilac uz gospodara’, ‘sluga uz konja ili uz konjanika’, ‘sluga od kuhinje’ i ‘sluga varoški, gradski; redar, stražar’. W dawnej Serbii był to tytuł nadworny, który najczęściej nosili wysocy i wpływowi feudałowie serbscy. W Dečanskich hrisovuljach oznaczał urzęd- nika dworskiego w służbie cywilnej (nie administracji), wymienianego obok stavilaca, zwierzchnika osób zajmujących się winem (główny peharnik), sługę władcy (odpowiednik bizantyjskiego πιγκέρης), a także świeckiego i nieposia- dającego wyższych tytułów dworskich uczestnika saboru przy królu Stefanie Dečanskim. W brewiarzu Ławry Atoskiej znajduje się wzmianka o Pribacu Hre- beljanoviciu, który był logotetem, slugą i velikim slugą cara Dušana. W hierarchii dworskiej sługa znajdował się na przedostatnim miejscu, przed tytułem stavilac (LeksSSV: 674). Odrębnym tytułem dworskim był велики слμга, odpowiednik gr. ό μέγας δομέστικος. Był to częsty tytuł szlachcica jako podwładnego władcy, którym podkreślano jego wierną służbę. Čelnik Smil to verni sluga Vuka Brankovicia, rycerz Pribislav Pohvalić – sluga gospodina Sandalja Hranicia, a także veliki sluga Pribac, ojciec kneza Lazara i Jovan Oliver, późniejszy despot – veliki sluga cara Dušana (LeksSSV: 674). Sluga to także tytuł, którym podpisywali się kopiści, a który był wyrazem ich skromności. W średniowiecznym Kotorze sluga to określenie przedstawiciela jednej z grup mieszkańców Kotoru (Boka: 273). Pokrewnym określeniem jest wyraz слỳжитељ, w RMS deﬁ niowany jako ‘do II wojny światowej najniższy urzędnik we wszelkiego rodzaju instytucjach, kancelariach, który wykonywał prace ﬁ zyczne, posługacz, goniec’ oraz przestarzale ‘nosiciel, tragarz’, ‘sługa’. Wyraz poświadczony jest od XIV wieku, na przykład слuжитель ‘služitelj crkovni’ (DH) i слuжитель ‘minister’ (RiKSS). W RJAZ

150 Wyraz poświadczony jest w słownikach z XVIII i XIX w.: слуга, служитель ‘der Bedien- ter, der Diener’ (Kurzbek: 64, 116), слуга ‘чирак’ (1845) (PosrbOV; RečZURP: 436) i слýга ‘der Diener, minister, servus; јунак, момак, пристав, службеник’ (SR; Popović; Njegoš). W znaczeniu ogólnym ‘osoba poddana, sługa, służący’, termin pojawia się w gwarach: слга (RKM), слýга (RVG; RMač; LKačer), слуга ‘особа која ради код имућног домаћина’, ‘снаша, играч који доноси штапове при игри каљинкоза’ (RSMet), слýга, слугá ‘унајмљени пастир’ (RTimok) oraz слýга ‘најамни радник који за плату врши кућне и друге послове’, ‘најамник који обавља лакше послове’, ‘шегрт’, ‘гвоздена шипка која повезује папучу и точак преслице о која је покреће’ (RSGV).

133 oznacza ‘služitelj božji’ i ‘sluga’ oraz ‘namještenik u kakvom uredu, činovnik’, ‘podvornik u kakvoj ustanovi ili uredu’, ‘đak’ i ‘sudija’151. Dwoma kolejnymi średniowiecznymi urzędnikami są namesnik i načelnik. Pierwszy z nich, нáмеснк, to ‘namiestnik, osoba, która rządzi w czyimś imieniu lub wykonuje określone czynności administracyjne, przedstawiciel, reprezentant’, ‘przedstawiciel władcy, który w jego imieniu sprawuje władzę, regent; zwierzchnik administracji państwowej w okręgu, prowincji’ oraz przestarzale ‘dziedzic, spadkobierca’ (RMS; RSAN)152. Wyraz poświadczony jest od XIII wieku w znaczeniu ‘nasljednik, baštinik’, w słowniku Daničicia намэстьникь ‘succesor’ (быти ми намэстьникu стола wтьца моqго, MS: 9) i od XV wieku jako ‘onaj, tko je u kakvoj službi ili u vlasti namjesto koga drugoga’. Głównie ze źródeł chorwackich pochodzą znaczenia ‘zastupnik’ i ‘prethodnik, praecessor’153. W średniowieczu był to najczęściej następca, dziedziczący władzę. Już Stefan Nemanjić pisze o sobie jako wyznaczonym przez ojca na namesnika venca stola otačastva mi, a wraz z synem Radoslavem, по божиеи милости намэстьникомь ми, napisał povelję monasterowi Žiča. Tytuł w powyższym znaczeniu znika z do- kumentów prawnych na przełomie wieków XIII i XIV, a jego miejsce zajmuje instytucja młodego króla (mladi kralj). Ponownie pojawia się w końcu XIV wieku, w 1392 roku w povelji króla Dabišy, namestnika u gospodstvu. Despota Đurđe Branković w Despotowinie i Ivan Crnojević w Zecie także posiadali swych na- mestników (synów i najbliższych krewnych) (LeksSSV: 432). Na przełomie XIX i XX wieku termin pojawia się na przykład w Konstytucji Czarnogóry w frazie намјестник књаза Данила (UKCG, art. 26 i n.). Namestnikiem nazywano także osobę duchowną, hierarchę obejmującego tron biskupi, na przykład św. Sawa w ten sposób zwracał się do swojego następcy na tronie arcybiskupim – arcybiskupa Arsenije. W Azbučniku SPC намесник oznacza ‘przedstawiciela igumena w monasterze, wcześniej noszącego tytuł ikonoma’ oraz ‘przedstawiciela protoprezbitera w okręgu zwanym namesništvo (część pro- toprezbiteratu)’ (А-SPC). Drugim tytułem jest нáчелнк (przest. нáчалнк), współcześnie poświad- czony jako ‘osoba, która stoi na czele organu administracyjnego, kierownik wy-

151 W słowniku Kurzbeka служитель ‘ein Bedienter’ (KurzbekLeks: 249) i придворный служитель ‘der Hofbedienter, Höﬂ ing, der an einem Hofe ist’ (Kurzbek: 270) oraz служитель ‘комисонер, ћирица; паж’ (PosrbOV) i служитељ ‘Diener, Bediente’ (Popović). 152 Derywat utworzony od wyrażeń przyimkowych *na město ‘na miejsce’ lub *na městě ‘na miejscu’. 153 W XVIII w. poświadczony jest wyraz намѣстникъ ‘сатрап; штатхалтер; губернатор, гувернер; ћаја, викар; администратор; велики везир; већил’ (1767) (PosrbOV) i намэстьникъ ‘der Amtsverweser, der Staathalter, Verweser’ (Kurzbek: 20, 499, 599), кралевскій намэстьникъ ‘der Vicekönig’ (Kurzbek: 602). W słowniku Vuka z Wojwodiny poświadczony jest w znaczeniu namiestnika klasztoru нáмеснк, нáмjеснк ‘der Vikar, Untedguardian, Oekonom, vicarius ar- chimandritae, oeconomus monasterii’ oraz w słowniku Popovicia наместник ‘Stellvertreter; Sta- athalter; Vicar; Unterguardian; Administrator’. W dziełach Njegoša нáмjеснк to ‘ten, który jako przedstawiciel w imieniu kogoś rządzi; zwierzchnik w regionie, okręgu’.

134 działu, sekcji, naczelnik’, a dawniej ‘naczelnik niewielkiej jednostki’, ‘naczelnik określonej jednostki administracyjno-terytorialnej (okręgu, powiatu itp.)’ i ‘naczelnik, zwierzchnik w ogóle, przywódca’ oraz wojsk. ‘dowódca, zwierzchnik’ (RMS; RSAN)154. Wyraz poświadczony jest w słowniku Daničicia w formie начельникь ‘princeps’ i великы начелникъ, a w przekładzie Syntagmatu to odpowiednik gr. άρχων. W znaczeniu pierwotnym ‘institutor, założyciel, twórca’, pojawia się w pismach Domentijana. Z czasem jednak wyraz, już od XII do XV wieku, uzyskał nowe znaczenia: ‘zwierzchnik, naczelnik, władca, nosiciel władzy świeckiej i kościelnej, princeps, praefectus’, ‘dowódca’155. Wyraz stał się ogól- nym określeniem zwierzchników, naczelników poszczególnych organów władzy centralnej w Despotowinie. Načelnici na poslovima to: logotet, protovestijar, ri- zničar, dvorodržica i (veliki) čelnik (MS: 133; LeksSSV: 438). W źródłach nowszych wyraz poświadczony jest w znaczeniu ogólnym ‘naczelnik, zwierzchnik’, a także jako ‘naczelnik jednostki administracyjnej (woje- wództwa, okręgu, powiatu, gminy, miasta)’156. W swoim słowniku Karadžić podaje pochodzącą z terenu Czarnogóry formę нáчелнк ‘der Vorsteher, antistes’ (też u Popovicia), formę zaś cerkiewną начальникъ używa w przekładzie Nowego Testamentu. W XIX wieku notowane są obydwie formy: нáчалнк ‘naczelnik’, ‘zarządca okręgu, zwierzchnik’, ‘ten, który dowodzi wojskiem, komendant’ i ‘ten, który w danej dziedzinie jest pierwszy’ (Njegoš; RečZURP: 239) oraz начелник ‘руководилац, старешина одређене административно-територијалне јединице’ (LeksLaza). Na przełomie XIX i XX wieku načelnik to ‘prvi glavar u općini, Bür- germeister’ w Chorwacji, Slawonii i Dalmacji, a w Serbii ‘prvi glavar u općini; prvi glavar u srezu’. W gwarach są na przykład formy начлник (RSMet) i начàлник (RCrnotr). Słabo poświadczony jest jeszcze jeden wyraz – вхōвнк, który ozna- czał ‘osobę posiadającą najwyższą władzę, zwierzchnika, naczelnika’ (RMS; RSAN). Notowany jest z XIV wieku w słowniku Daničicia врьховьникь ‘supre- mus’: светихь апостоль .вi. врьховьникь (MS: 118 z 1345 roku), a także w XIX wieku w słowniku Mihajlovicia врховник ‘collonelus’ (1846) (PosrbOV). Urzędnicy dworscy to nie jedyny aparat administracyjny, który obsługiwał średniowieczne państwo i pomagał utrzymywać władzę króla lub cara, a także zapewniał porządek i bezpieczeństwo, pobierał podatki od poddanych i wymie- rzał sprawiedliwość w imieniu władcy. Obok funkcjonariuszy szczebla centralne-

154 Stary derywat utworzony w scs. i stamtąd przejęty do serb.: scs. načęlьnik ‘naczelnik’ (

135 go istniała rozbudowana sieć urzędników lokalnych, namiestników królewskich w prowincjach i osób sprawujących władzę w regionach oraz naczelników wiejskich i miejskich. Do grupy urzędników lokalnych określanych wspólną nazwą vladalci należeli vladalac (por. s. 118) oraz pre(d)stajnik, a także w określonych okresach urzędni- cy centralni, na przykład kapetan (por. tom III) lub vojvoda (por. tom III). W źród- łach serbskich od połowy XIII wieku pojawia się владалац, владушти jako ogólne określenie przedstawicieli władzy lokalnej w średniowiecznej Serbii. Byli oni lokalnymi odpowiednikami dworskich urzędów ogólnie określanych jako vladalci dvora kraljeva, a w związku z tym często tytuł ten występuje wraz z analo- gicznymi tytułami funkcjonariuszy władzy centralnej. W miastach pojawiali się zatem vladalci gradski (do ich grona należały tytuły kefalija, kulski kefalija, knez, purgar i kastroﬁ lak), a po przyłączeniu ziem bizantyjskich w lokalnej administracji vladalci nosili tytuły greckie typu sevast lub prahtor. W Skopskiej hrisovulji znajduje się ogólna nazwa przedstawicieli lokalnej władzy: vladušti po državah kraljevstva mi (LeksSSV: 85). Vladalci po vlastelinstvima to najliczniejsza grupa urzędników, którzy podlegali bezpośrednio właścicielowi majątku, ziemi, a odpowiadali za porzą- dek w osadzie. Byli to głównie naczelnicy wsi – vladalci, predstajnici, lub katunu – knezovi i primićuri, o których wspomina artykuł 146 Kodeksu Dušana: кнезовэ и прэмикюрiе, и владалци, и прэдстаиници, и челници, кои се обрэтаю сели и катuни овладаюштеq. Ostatnią grupę tworzyli crkveni vladalci (владальць црьковны) lub vladalci u manastiru wymieniani na przykład w artykule 24 Kodeksu Dušana, to jest urzędnicy lub zarządcy dóbr cerkiewnych i monasterskich, naczelnicy wsi znaj- dujących się w dobrach należących do Kościoła. Należeli do nich najwyżsi rangą, zaraz za igumenem, przedstawiciele bractwa monasterskiego: ekonom, eklesijarh, dohijar i paraekonom. Vladaljac to także najniższy stopień w hierarchii mona- sterskiej, który mógł zajmować mnich nadzorujący osadników i wypełniający nakazy przełożonych (Тарановски 1931: 99). Drugim spośród naczelników lokalnych jest престајник, предстајник (RJAZ), który pojawia się w wymienionym powyżej artykule 146 Kodeksu Duša- na wśród nazw innych naczelników wiejskich. Notowany w słowniku Daničicia прэдстаиникь jako ‘magistratus quidam’ według deﬁ nicji Novakovicia oznaczał prostego urzędnika administracyjnego, który urzędował na wsi, w dobrach szlacheckich lub kościelnych (zamiast kneza lub primićura), albo nadzorcę wiejskiego nad pasterzami i ogólnie naczelnika wsi. Z nadania władcy swoje obowiązki wypełniali także naczelnicy miejscy i wiejscy. Wśród zwierzchników miast i grodów, funkcjonariuszy wojskowo- -politycznych, którzy dbali o bezpieczeństwo publiczne w średniowiecznym państwie serbskim, najważniejszym był кфалија (RMS; RSAN)157. Wyraz po-

157 Zapożyczenie z gr. κεφαλή ‘głowa, naczelnik, gubernator’.

136 świadczony jest od XIV wieku w formach ćefalija i ćepalija, a od XVIII wieku w formie kefalija: кефалия, Ÿефалия, Ÿепалия ‘praefectus arci’ (RiKSS): тwмu да не забави ни кефалия ни кнезь ни сэвасть (MS: 138). Z początku XIV wieku notowany jest w povelji chilandarskiej króla Stefana Milutina: кефалиа градьскыи, povelji chilandarskiej króla Stefana Dušana z lat 1334–1346 (ZS: 415) i povelji cara Uroša z 1357 roku (кефалия). W XV wieku forma Ÿефалиа zanotowana jest w povelji Balšy Balšicia monasterowi św. Nikoli Vranjinskiego (1420 r.). W Kodeksie Dušana кепалiа, кwпалiа, кqфалиа i кефалия to naczelnik miejski, zwierzchnik grodu i okolicy (żupy), który wkrótce został zastąpiony przez kapetana. W tym samym znaczeniu poświadczony jest tytuł w słowniku Mihajlo- vicia кефалiя ‘градски поглавар, префект’ (1858) (PosrbOV) oraz u Bogićevi- cia: kefalija i kefalin, kefalija ‘glava, poglavar’ (Bogićević 2010: 232) i ćefalija ‘zapovjednik grada, glava, poglavar’, ‘upravni organ vladaočev koji je imao prerogative autonomnih ovlašćenja’, ‘starješina grada ili župe, katuna ili sela, sve do propasti Crnojevića’ (Bogićević 2010: 103). Kefalija był najwyższym przedstawicielem administracji lokalnej w grodzie i jego okolicy, a zakres jego kompetencji został przejęty z tradycji bizantyjskiej. Był to namiestnik władcy sprawujący władzę w terenie. Obecność tej funkcji w Serbii średniowiecznej nie wynikała z przeprowadzenia reformy administracyjnej państwa, lecz była naturalnym następstwem przyjęcia systemu zastanego w podbitych przez królów Milutina i Dragutina okręgach bizantyjskich, gdzie kefalijowie już istnieli i pozostali na swoich stanowiskach jako zarządcy prowincji z jednym lub dwoma grodami. Jednostkami większymi terytorialnie lub okręgami historycznymi władali urzędnicy z tytułem opšti kefalija. System zastany oka- zał się na tyle wydajny, że w zasadzie został zachowany w postaci oryginalnej. Z jednym wszakże wyjątkiem: na czele okręgu lub miasta częściej stawiani byli Serbowie niż Grecy. Pierwszymi znanymi kefalijami w państwie serbskim byli kefalijowie Skopja (кефалия градски, кефалия кuльски), których wspomina się w kontekście ogra- niczania ich uprawnień do dóbr cerkiewnych monasteru św. Petki w Tmoranach (na przełomie XIII i XIV wieku). W tytulaturze kefalijów wyraźnie widać rozróżnienie funkcji wojskowej od cywilnej. Kefalija kulski (= castellanus) zajmował się sprawami wojskowymi, podczas gdy kefalija gradski był naczelnikiem cywilnym miasta zajmującym się pobieraniem podatków. Z tym samym zadaniem kefalijowie byli wysyłani do Du- brownika. W 1321 roku po tak zwany mitrovdanski danak wysłano Iliję – kefaliję, który jeszcze w 1318 roku daninę przyjmował jako nobilis vir d. Elia comes de Çenta, a w 1321 już jako nobilis et potens d. Ylia cefali (ZiN VI: 49, 9678, 9679). Do poważnej zmiany w organizacji administracji lokalnej doszło wtedy, gdy Dušan podjął działania zmierzające do przekształcenia królestwa w carstwo. Wówczas urząd kefaliji został wprowadzony na terenach na północ od Skopje. Przed ogłoszeniem pierwszej, zasadniczej części Kodeksu, to znaczy na początku lat czterdziestych XIV wieku, urząd kefaliji jako pełnomocnika królewskiego ob-

137 jął wszystkie ziemie serbskie, a także rozszerzył się na okręgi zachodnie, miasta i ośrodki górnicze. Kefaliję powoływał serbski władca i to jemu bezpośrednio podlegał. Do jego obowiązków należało kierowanie powierzonym mu miastem lub okręgiem oraz pobieranie podatku. Był dowódcą twierdzy i załogi wojskowej, dbał o stan murów miejskich, gotowość służby strażniczej, a w czasie wojny kierował obroną miasta i dowodził wojskiem. Dbał o porządek i spokój w mieście i okolicy, prowadził po- stępowania sądowe (sud pred kefalijom), walczył ze złodziejami i rozbójnikami, dbał o bezpieczeństwo podróżnych na drogach (przede wszystkim kupców i mni- chów). Za wykonywanie powierzonych mu zadań otrzymywał wynagrodzenie z kasy państwa. Do obowiązków miejskiego kefaliji należało między innymi gra- dozidanije (prace przy remontach lub odbudowie), gradobljudenije (pilnowanie miasta i utrzymanie straży) i ponos (organizacja przejazdu władcy) (por. tom III). W księstwie Lazara najważniejszy był kefalija Novego Brda, naczelnik naj- mocniejszego i najbogatszego ośrodka miejskiego (kefalija Goislav, 1388 r.). W tym samym czasie w sąsiednich państwach i żupach pojawili się także kefalijowie w Konavlach koło Dubrownika (na przykład kefalija Milman w latach 1359–1361 pełnił funkcję dowódcy straży przedniej). W większości prowincji serbskich i czarnogórskich (ziemie Vuka Brankovicia oraz Balšiciów i Crnojevi- ciów), urząd kefaliji zachował się aż do czasów tureckich, a w państwie Lazare- viciów do drugiej dekady XV wieku, kiedy w wyniku reformy administracyjnej despoty Stefana został zastąpiony przez wojewodę. W czasach rządów Lazarevi- cia do jego kompetencji należało wykonywanie misji milosnika i dbanie o roz- graniczenie majątków cerkiewnych i państwowych (Благојевић 2001: 263–265). W Despotowinie Serbskiej tytuł kefaliji utrzymał się aż do przybycia Turków (1455), na przykład w Trepčy lub Prištinie, najważniejszych centrach handlowo- -administracyjnych ziem Brankoviciów. Urząd kefaliji zanikał przez 100 lat, od końca XIV wieku, kiedy Turcy likwidowali go w zajmowanych przez siebie okręgach (na ziemiach braci Dragaš, królewicza Marka i Andrejaša). Od czasów króla Milutina, aż do końca XV wieku zachował się w pozbawionej ośrodków miejskich Zecie jako określenie przedstawicieli władcy w katunach i drużynach wojskowych (na przykład kefalija drużyny Mataguža). Po upadku Zety w miejsce kefalijów pojawili się glavari (LeksSSV: 292; Благојевић 2001: 284–285). W XV wieku (1467) tytuł ten można było jeszcze spotkać wśród tureckich wysłanników do Dubrownika: Stjepan kefalija Isa-bega, a także na Primorju, w Trebinju, Konavlach, Dračevicy, dopóki nie zastąpiono go słowiańskim tytu- łem župana (Динић 1968: 240–241). Do grupy naczelników grodów można także zaliczyć tytuł кастрофилак ‘do- 158 wódca twierdzy’ . Wyraz кастрофилакь ‘καστροφύλαξ’ (RiKSS) w Bizancjum oznaczał dowódcę twierdzy i jej załogi wojskowej odpowiedzialnego za obronę i utrzymanie miasta oraz pilnowanie porządku. Tytuł ten, przejęty z dokumentów

158 Zapożyczenie z gr. καστροφύλαξ ‘strażnik grodzki’ (φύλαξ ‘straż’).

138 bizantyjskich, pojawia się w Serbii w XIV wieku, na przykład w povelji króla Mi- lutina monasterowi Sv. Đorđa koło Skopje w formie кастрофилакь obok słowiań- skiego przekładu стражь градu, a także w hrisovulji Stefana Dušana monasterowi Truskavec koło Prilepu (LeksSSV: 282). Dowódcą średniowiecznego kasztelu był кастèлāн, каштèлāн (RSAN)159. Wyraz poświadczony jest od XV wieku, w słowniku Daničicia w formie каштелань ‘castellanus’ (1406) i kastelan – od XVIII wieku jako ‘zapovjednik kaštela’ (w słowniku Popovicia кастелан ‘Burgvogt’). Tytuł pojawia się na ziemiach północnych (na północ od Dunaju i Savy) zajmowanych przez Serbów uciekających z terenów opanowanych przez Turków. W czasach despoty Đurđa kastelanem Vilagoša był niejaki Vlatko, a jego zastępcą Brajislav (Благојевић, Медаковић 2000: 289). Według Pavlovicia tytuł castelana nosił naczelnik górni- czego ośrodka Trepča (Pavlović 1960: 102). Oprócz wyżej wymienionych można także wspomnieć carskiego urzędni- ka noszącego tytuł прахтор160. Wyraz ten, oznaczający urzędnika państwowe- go w czasie panowania cara Dušana, poświadczony jest w słowniku Daničicia: прахторь, практорь ‘πράχτορ, exactor’. W Bizancjum był to tytuł urzędnika ﬁ - skalnego (podatkowego), lokalnego lub oddelegowanego przez kasę państwową, mającego także uprawnienia sądownicze. Najstarsze bizantyjskie wzmianki po- chodzą z VIII wieku, a w Serbii oprócz jednego przypadku miejskiego prahto- ra pojawia się na dawnych terenach bizantyjskich w trójce urzędniczej: kefalija, sevast i praktor (LeksSSV: 573). Warto tu także wymienić najwyższego dostojnika w średniowiecznym Koto- rze noszącego tytuł рктор, współcześnie deﬁ niowanego jako ‘rektor uniwersytetu lub innej wyższej szkoły’, ‘dyrektor konwentu, seminarium, kolegium du- chownego lub fundacji’ (RMS), a historycznie ‘upravnik, upravitelj, upravljač (bogoslovsko-učiteljske škole na Cetinju)’ (Bogićević 2010: 505). Był to tytuł najwyższego dostojnika w średniowiecznym Kotorze (od 1159 roku), który stał na czele 12-osobowej Małej Rady (Malo Vijeće), i który w swych rękach skupiał władzę wykonawczą. Po roku 1480 na czele miasta stał rektor i proveditur, a od 1492 roku również naczelnik Boki – Proveditore Estraordinario (Милошевић 1948: 294–296, 301–302). We wspominanym już kilkakrotnie artykule 146 Kodeksu Dušana obok tytułów knez (por. s. 125, 136, 197) i vladalac (por. s. 118, 136), wymienieni są także inni naczelnicy wiejscy w Serbii połowy XIV wieku, między innymi čelnik i primićur. Pierwszy tytuł, члнк, oznacza ‘osobę, która znajduje się na czele jakiejś instytucji lub organu, organizacji; zwierzchnika, naczelnika’ (RMS)161. Wyraz po- świadczony jest od XIV wieku w formie чельникь ‘praefectus, помиње се највише

159 Zapożyczenie z wł. castellano ‘gospodarz zamku, szlachcic; kasztelan, nadzorca twierdzy’ lub łac. castellānus ‘kasztelański’, a może z niem. Kastellan ‘kasztelan, gospodarz zamku’. 160 Zapożyczenie z gr. πράκτωρ, πρηκτήρ ‘bohater, wykonawca; handlarz; sługa’. 161 Stary derywat utworzony suf. -nikъ od psł. *čelo (*

139 тако да се не види над чим је било’ (RiKSS) i pojawia się w dokumentach króla Milutina, Stefana Dečanskiego i cara Dušana (челникь ‘vrsta funkcionera, lice koje nečim upravlja’ DH), a także banów bośniackich i lokalnych władców serbskich przełomu XIV i XV wieku. Tytuł oznaczał zarówno urzędnika państwowego na serbskich i bośniackich dworach panujących, jak i naczelnika lokalnego miasta, wsi, katunu, a potem także naczelnika bractwa w Czarnogórze. Na dworach de- spotów Stefana i Đurđa obecny był челникь великы ‘praefectus aerario’, a potem także челникь ризничькыи, który sprawował opiekę nad skarbcem, majątkiem państwa i władcy. W XIX wieku poświadczony jest чеоникъ ‘бургермајстер, градоначелник’ (1851) (PosrbOV) i челник ‘Megetritt’ (Popović), a w Wojwodi- nie члнк, чêлник ‘каиш’, ‘високи државни руководилац’ (RSGV). W średniowieczu był to tytuł dostojnika dworskiego, naczelnika lub zwierzchnika grupy ludzi wykonującej określone zajęcia na dworze królewskim. Najpraw- dopodobniej znany był już w pierwszej połowie XI wieku, ale pierwsze świadec- twa pisane pojawiają się znacznie później, bo dopiero na przełomie wieków XIII i XIV. Pierwszym znanym čelnikiem na służbie u władców serbskich był čelnik króla Milutina – Gradislav (Gradislauo, celnico suo) odnotowany w 1284 roku, a potem także w 1319 roku čelnik Branko. W istniejącej hierarchii dworskiej na przełomie XIII i XIV wieku, przed čelnikiem znajdują się kaznaci i tepčije. Peł- niąc swą służbę na dworze władcy, dbali oni o jego osobiste bezpieczeństwo, zajmowali się katastrem, dbali o interesy panującego i państwa, a także chronili posiadłości ziemskie cerkwi i monasterów przed samowolą szlachty (Благојевић 2001: 210). Na czele tej służby, jako zwierzchnik załogi dworu podlegający jedynie wielkiemu wojewodzie lub logotecie, stał veliki čelnik (великыи чельникь). Była to funkcja podobna do dvorskiego kneza, porównywalna z godnością węgierskiego comes palatinus. Najbardziej znanym właścicielem tego tytułu był Jovan Oliver, który swą karierę rozpoczynał od funkcji veliki čelnik króla Dušana, a potem, stopniowo zdobywając kolejne tytuły, veliki sluga i veliki vojvoda, zakończył na tytule despoty (Благојевић, Медаковић 2000: 191). Po rozpadzie państwa serbskiego tytuł čelnika przyjęto na dworach władców różnych okręgów (na dworze carycy Jeleny w mieście Serres, w okręgach Bran- koviciów i Lazareviciów oraz w serbskiej Despotowinie). Pod koniec XIV i na początku XV wieku, rugując dvorodržiców, pozycja čelników wzrastała, a do ich kompetencji należało reprezentowanie władcy w sprawach sądowych oraz cywilnych i wojskowych. Szerokie prawa, ciągłe przebywanie na dworze w pobli- żu władcy oraz pełnomocnictwa sądowe sprawiały, że byli oni bezpośrednimi wykonawcami wielu rozkazów władcy (Благојевић 2001: 245; LeksSSV: 812). W połowie XV wieku

Велики челник није био само судија господина деспота, већ је замењивао владара и у другим цивилним пословима, као што је вођење сложених дипломатских преговора, а по потреби и изузетно и у војним пословима. Будући да

140 је боравио на двору и у непосредној владаревој близини, велики челник се бринуо и о безбедности владара, као и о безбедности његове имовине (LeksSSV: 75).

W odnowionej w 1444 roku Despotowinie ﬁ nansami zajmował się čelnik ri- znički, którego funkcję można porównać do protovestijara i kaznaca. Szlachcic Paskoje Sorkočević (Pasqualis Junii de Sorgo), čelnik despoty Đurđa, to najbardziej znany urzędnik noszący ten tytuł (LeksSSV: 812). W okresie panowania Dušana čelnicy byli dowódcami najważniejszych umoc- nień i grodów, a jako dowódcy umocnionych miast, istnieli też w czasie panowania cara Uroša, na przykład z rozkazu cara Dušana w 1355 roku na czele Skadaru stanął čelnik Đuraš Ilijić. Inny znany čelnik to Musa, dowódca Zvečanu do 1363 roku, a potem gospodar Brvenka. W znaczeniu dowódcy grodów i miast wyraz poświadczony jest także w XIX wieku w słowniku Mihajlovicia. Čelnicy, zajmując się ochroną interesów hierarchii kościelnej, służyli także mo- nasterom lub biskupstwom. Podczas budowy monasteru Dečani (około 1335 roku), król Stefan przydzielił jako pomoc čelnika Radana, drobnego szlachcica, którego zadaniem była ochrona monasteru i jego dóbr (także przed rozbójnikami i złodzie- jami). W pierwszej połowie XV wieku metropolia zetska posiadała swego čelnika, funkcjonariusza metropolii, który miał dbać o sprawy dóbr ziemskich metropolii. Chodzi o čelnika Bogdana, który dysponował doskonałą wiedzą o stanie prawnym i zasobach ziemskich, a także miał praktykę w kancelarii (LeksSSV: 812). Čelnik to także nazwa naczelnika wsi lub pasterskiego katunu w średniowie- czu, o czym świadczy zapis w artykule 146 Kodeksu Dušana wymieniający wśród spisu wiejskich naczelników także čelnika (Новаковић 2002: 74; Перуничић 1956: 9). Najniżej wśród osób noszących tytuł čelnika znajdowali się naczelnicy pasterzy (vlahów) i koniuszych – konjuški čelnik lub čelnik nad konjima (LeksSSV: 812). Obok naczelników wiejskich istnieli również zwierzchnicy osiedli pasterskich, wśród których Kodeks Dušana wymienia osobę noszącą tytuł примићур, премићур ‘naczelnik wsi lub katunu’, примиŸuрь, прэмиŸuрь, прэмикирь, 162 примикюрь ‘primicerius’ (RiKSS) . Był to tytuł naczelnika wsi lub katunu (прэмикюрiа), który w hierarchii administracyjnej znajdował się poniżej kneza (w Arhanđelovskiej i Dečanskiej hrisovulji obydwa terminy, knez i pre- mićur, używane są wymiennie). Stosunki między tymi naczelnikami normował Kodeks Dušana, o czym w komentarzach do niego Novaković pisze: „Кнез је старешина свог катуна, али је у исто време кнез над свима примићурима чији катуни спадају у кнежину”. Analizowane przez Branislava Đurđeva do-

162 Bałkański grecyzm zapożyczony z łacińskiego wyrażenia primus cerae ‘ten, który jest pierwszy zapisany na tablicy, pierwszy na liście, primicerius’, bizant. πριμικήριος (drugi człon w formie -ćur powstał pod wpływem gr. κύριος). W grece oznacza ‘starostę kościelnego’ i stąd znaczenie przeniesione na ‘naczelnik wiejski’ (na ziemiach bliżej Grecji). Według Čubrilovicia, tytuł ten na- wiązuje do czasów rzymskich (łac. primicerius) i kształtowania się prawa zwyczajowego, z którego wywodziła się średniowieczna organizacja społeczna pasterzy wołoskich.

141 kumenty tureckie z XV i XVI wieku różnicują jednak obydwie instytucje, kneza i primićura. Także Peruničić w swej książce przytacza tytuł premićur w znaczeniu ‘naczelnik średniowiecznej wsi serbskiej, na południe od Kosowa’ (Перуничић 1956: 9). W artykułach 145 i 146 Kodeksu Dušana uregulowano postępowanie wobec primićura w przypadku znalezienia we wsi złodzieja lub rozbójnika. Był on zobowiązany do wyrównania szkód poniesionych przez władcę, a sam podle- gał takiej samej karze jak złodziej – karze powieszenia lub oślepienia. W dokumencie wydanym przez despoticę Evdokiję monasterowi Hilandar wskazano na inne obowiązki tego naczelnika wsi (na przykład obowiązek towarzyszenia igu- menowi w podróży). W tym samym dokumencie wspomniany jest także crkveni primićur wykonujący zadania na rzecz cerkwi. Primićur, inaczej nazywany kramar, to także tytuł naczelnika Wołochów – tragarzy w karawanie (LeksSSV: 584; Новаковић 2002: 74). Ogólną nazwą naczelnika pasterzy jest катỳнāр ‘pasterz, hodowca bydła; naczelnik katunu’ i historycznie ‘naczelnik okręgu na średniowiecznych ziemiach serbskich’ oraz ‘koczujący Rom, nomada’ (RMS; RSAN; Bogićević 2010: 229). Wyraz katunar ‘poglavar u katunu (može biti i uopće u selu)’ poświadczony jest od XV wieku, w słowniku Daničicia катμнарь ‘praefectus regionis pastoriae’ (w 1461 roku zostali wymienieni: воеводамь, кнезовомь, глобаромь, катμнарwмь и всакога стаэньэ людемь, MS: 485) oraz w tekstach dubrownickich, gdzie cato- narius, caput catonis to przedstawiciel lokalnej organizacji katunskiej pochodzą- cy zwykle z bogatej i szanowanej rodziny (LeksSSV: 287). Wśród urzędników państwowych ważną rolę odgrywali wysłannicy dyploma- tyczni – posłowie, konsulowie i ambasadorzy. Jednym z najwcześniejszych tytu- łów określających wysłanników władcy jest, obok grecyzmu poklisar, пòслāнк (i послàнк), poświadczony potem także w znaczeniu obecnie podstawowym ‘przedstawiciel narodu, poseł’ (RMS)163. W średniowieczu poświadczone są wyrazy посьль ‘legatus’, ‘negotium’, посланикь, посьльникь ‘legatus’, ‘poseł, wysłannik dyplomatyczny, negocjator’ (RiKSS) oraz сьль i посланны. W dokumencie z XIII wieku (MS: 23) pojawia się zapis: како ти се сμ и ты боляре посли наши клели. Wyraz posьlь w znaczeniu ‘poseł, wysłannik’ poświadczony jest od XIII do XV wieku, a od XVI wieku zastąpiony został wyrazem poslanik ‘poseł’164.

163 Derywat utworzony za pomocą suf. -nikъ od part. pass. *posъlanъ ‘posłany, wysłany’ od czas. *po-sъlati ‘posłać, wysłać’, *sъlati ‘słać, posyłać’. 164 W XVIII i XIX w. notujemy poświadczenia посланникъ, посленикъ ‘емисар; амбасадор; резидент; легат; депутирац; комесар; тур. елчија’ (1787) (PosrbOV), посланникъ ‘Abgeordneter, der Ambassadeur, Abgesandter, der Gesandter’ (Kurzbek: 3, 8, 19, 219) oraz пòслāнк ‘der Ge- sandte, ablegatus, поклисар’ (SR; Popović; Njegoš; UR; RVG), a także w Wojwodinie послāнк (RSGV). W Posawinie посланици, посленици to ‘радници на послу код неког домаћина’ (RPosav). U Bogićevicia jest forma rosyjska posol ‘poslanik’ (Bogićević 2010: 438).

142 Drugim z tytułów, który oznaczał wysokiego rangą przedstawiciela dyplomatycznego państwa oraz posłańca, wysłannika, jest поклсāр (RMS)165. W tekstach średniowiecznych wyraz oznaczał obdarzonego immunitetem wysłannika dyplomatycznego lub negocjatora, odpowiednika łac. ambaxiator, legatus, nuntius. Był on znacznie częściej używany niż wyrazy o słowiańskim rodowodzie typu посьль, посланны. W tekstach pojawiają się formy поклисарь, поклисярь ‘άποκρισιάριος, legatus’ (RiKSS): доходи Грубежа и Никула поклисарь (MS: 51) oraz пооклисарь (KD, art. 133) i аpoklisijar166. Średniowiecznymi przedstawicielami Dubrownika, których jurysdykcja obej- mowała obywateli Republiki poza jej granicami, byli кнзул i кнзул, кнсул i кнсул, кнцул i кнцул, ogólnie deﬁ niowany jako ‘konsul, funkcjonariusz państwowy, który za granicą reprezentuje interesy swojego kraju, jego organizacji handlowych, gospodarczych itp.’, ‘członek rady miejskiej w komunie’ oraz historycznie ‘tytuł najwyższych zwierzchników w antycznym Rzymie’ i ‘ty- tuł naczelników państwa we Francji od 1799 do 1804 roku’ (RSAN)167. Wyraz ten poświadczony jest od XV wieku jako консuль, кuнсоль, кuнсuль ‘consul, тако се звали Дубровчани који су имали од своје општине власт по другим земљама над својим земљацима’: що се прэ мегμ собомь дμбровчане, да се прэ прэдь кμньсμлwмь дμбровчкимь и прэдь нихь сμдиями, и што сμди кμньсμль и негове сμдие, на томь да стоq (МS: 206) oraz ‘главни судија у Дубровнику’ (RiKSS)168. W średniowieczu tytuł konsula nosili wybrani przedstawiciele Rzeczpospo- litej Dubrownickiej, których najważniejszym zadaniem było reprezentowanie Republiki w państwach i ośrodkach miejskich (na przykład w XIV i XV wieku w Novym Brdzie), z którymi utrzymywała ona stosunki handlowe. Później ich

165 Stary wyraz pochodzący z Dubrownika i oznaczający przedstawiciela dyplomatycznego zapożyczono z śrgr. (bizant.) αποκρισιάριος ‘towarzysz podróży, zwiastun, posłaniec’ od abstr. άποκρινομαι ‘poinformować’, z formą dysymilacji r – r > l – r i utratą inicjalnego a-. 166 W słowniku Vuka wyraz pochodzi z okręgów południowych i notowany jest jako поклсāр ‘der Gesandte, legatus’; poświadczony także u Popovicia поклисар ‘Gesandte, Deputirte, Ablegat’ i Njegoša поклсāр ‘legatus’. W Czarnogórze poklisár to ‘diplomatski predstavnik visokoga ranga, ambasador’, ‘uopšte izaslanik, emisar (s nekim osobitim zadatkom, s važnom porukom)’, ‘onaj koji zove na zborno mjesto’ (CrnogR; Bogićević 2010: 424) i поклиср ‘изасланик, посланик’ (RomGrecCG). W gwarze Kamenicy поклисáр ‘попов поклисар’ (RKam) i поклиср ‘црквењак’ (RKam1), podobnie jak i w Šumadii поклсāр ‘црквењак’ (LKačer). 167 Formy konzul i konsul zostały początkowo przejęte z łac. consul ‘jeden z dwóch najwyż- szych urzędników państwowych’ (pokrewny z consulo ‘naradzać się, radzić, doradzać; opiekować się’ i consilium ‘rada’), a potem także, w zależności od terenu, albo z niemieckiego Konsul, albo z wł. console. Forma konul pochodzi z dialektu weneckiego. 168 W znaczeniu ‘przedstawiciel państwa za granicą, konsul’ wyraz jest poświadczony w słownikach XVIII- i XIX-wiecznych: конзул (1783) i консул (1793) (GzRSR), конзулъ (1809) (PosrbOV), конзул, консол, консул, концул (KK-ER) oraz консул, консуљ ‘Rittersporn’ (Popović) i кнзул, кнсул (Njegoš). Formy gwarowe to конsýл i кóнsул ‘konsul’ (RTimok) i кнцул, кнцула (RKM).

143 rola uległa zmianie i zobowiązani byli do udzielania pomocy w rozwiązywaniu sporów między obywatelami Republiki (LeksSSV: 313). W średniowieczu spotykamy także innych przedstawicieli dyplomatycznych, wśród których można wymienić tytuł wysłannika papieża лèгāт (RSAN; RJAZ) poświadczony na zachodzie od XVII wieku, a лигать ‘legatus’ notowany od XV wieku (RiKSS). W słowniku Mihajlovicia легат to ‘завештање; опуномоћеник; папски изасланик’ (1787) (GzRSR) i легатъ ‘посланик’ (PosrbOV). Innego rodzaju funkcjonariuszem, który według współczesnego słownika RSAN jest defi niowany jako ‘specjalny wysłannik, powiernik wyznaczony do wykonania określonego zadania’, ‘funkcjonariusz administracyjny lub policyjny, komisarz’, ‘zarządca większej jednostki administracyjnej, komisarz’ oraz ‘polityczny dowódca jednostki wojskowej podczas II wojny światowej; komisarz’, ‘w Kró- lestwie Jugosławii funkcjonariusz policji mający określony zakres obowiązków’ i ‘dowódca w policji lub armii’, był комèсāр, комсāр (RMS; RSAN)169. Tytuł ten poświadczony jest od XV wieku w formie комесарь ‘curator, срл. commisio’ (RiKSS): или нqговэмь комесаромь (1415), komesarij w chorwackim głagolickim rękopisie z XV wieku i komisar od XVI wieku na zachodzie. W słownikach serbskich notowany jest w formach комисар (1703), комесар (1708) ‘повереник’ 170 (1708) (GzRSR) i комисаръ ‘der Commissarius’ (Kurzbek: 106) . W celu zachowania stabilności fi nansowej państwa i zapewnienia regularnych wpływów do kasy, a także jako symbol niezależności politycznej i fi nansowej, powołano funkcjonariuszy zajmujących się poborem różnego rodzaju opłat – ceł, podatków, danin. Podstawowym określeniem celnika i poborcy ceł jest po- świadczony już od XIII wieku wyraz цринк, a od XIX wieku także цринāр i царнāр (RMS; SR; Popović). Wyraz pojawia się w znacznej części dokumen- tów średniowiecznych oraz w Kodeksie Dušana (art. 120, 122), Zakoniku o rudnicima (art. VI) i w słowniku Daničicia: цариникь ‘portitor’ (цариникь твоi да стои μ нась, MS: 23). W źródłach łacińskich jego odpowiednikami są dohanerii, gabelotti. Termin w średniowieczu oznaczał dzierżawcę, najemcę cła. Celnikami byli najczęściej znani kupcy dubrowniccy, szanowani członkowie kolonii dubrownickich w miastach serbskich, którzy korzystali z zaufania władcy, a jednocześnie dysponowali wystarczającą ilością gotówki (głównie przez utworzone w tym celu towarzystwa), by móc z góry zapłacić za zobowiązania i cła, które dla samych miast były zbyt wysokie. Oprócz organizacji poboru ceł zajmowali się również kontrolą kupców i karawan (aby zapobiec unikaniu płacenia ceł) i wprowadza-

169 Forma komesar została zapożyczona z łac. przest. commissarius (por. łac. committere ‘połą- czyć, wykonać’), a forma komisar jest późniejszym zapożyczeniem z niem. Kommissär ‘komisarz, powiernik’. 170 W XIX w. poświadczona jest forma коммиссаръ (RečZURP: 180; PosrbOV) oraz комесар i комисар ‘чиновник коме је поверена нарочита функција’ (KK-ER). U Lazarevicia комисар to ‘лице које организује снабдевање војних јединица храном и др. материјалним потребама’ (LeksLaza).

144 niem nowych opłat celnych. Celnicy nie pobierali ceł osobiście, lecz organizowali służbę, którą wykonywali za nich momci carinički. Oprócz uprawnień administracyjnych i ﬁ skalnych mieli także uprawnienia sądowe. Według Statutu Novego Brda razem z urbarami sądzili w ośrodkach górniczych: А що е рупни сuдь, да сuде цариници и uрбарари що сu мале работе и дробни сuдовы, а що е за дэлове и за ине големе работе, да идu цариници и uрбарари да имь сuде сьборно по законu (art. VI, ZoR: 52; LeksSSV: 795). Starszymi określeniami urzędnika zajmującego się pobieraniem ceł są мтāр i мтāр, мтничāр (RSAN). Ze średniowiecza poświadczony jest w słowniku Daničicia мытарь, мытоимьць ‘publicanus’, a w RJAZ i w słownikach XIX- i XX-wiecznych forma mitar pojawia się z adnotacją, iż została przejęta z cerkiewszczyzny i miała charakter literacki, nowsza zaś mitnik poświadczona jest w podwójnym znaczeniu: ‘łapówkarz’ i ‘celnik’171. Poborcę zasądzonych kar i grzywien, średniowiecznego funkcjonariusza pań- stwowego, do którego obowiązków należało pobieranie orzeczonej sądownie globy, określano tytułem глòбāр i глбāр, глбаџија (RSAN). Wyraz globar poświadczony jest w Kodeksie Dušana i słowniku Daničicia jako глобарь ‘qui mulctas cilligit’: глобари кои стое при сuдіахь, что wсuде сuдіе, uписавьше даде глобаремь, ты глобэ да uзимають глобаріе (art. 49 KD) oraz глобарiе кои стоq при сuдяхь ‘urzędnicy sądowi, którzy zajmują się pobieraniem kar’ (art. 188 KD)172. Poborcą podatkowym był także десèчāр, historycznie ‘osoba, która oblicza i pobiera podatek, desetak’, a także ‘najniższy stopień dowódczy w wojsku, do- wódca jednostki wojskowej złożonej z 10 żołnierzy’ i ‘kierownik 10-osobowej grupy’ (RSAN). Wyraz poświadczony jest z końca XIV lub początku XV wieku w znaczeniu ‘poborca podatkowy, urzędnik pobierający daninę (desetak) od poddanych na majątkach feudalnych’, na przykład десетьчарь ‘qui decimam col- ligit’ (RiKSS) oraz десèчāр ‘decimator’ (SR; Popović) i desečar, desetčar ‘sku- pljač desetine (danka)’, ‘čin u crnogorskoj vojsci’ i ‘starješina (vojni) na pet kuća (obično po 2 ratnika) što čini desetinu’ (Bogićević 2010: 113)173. Tym tytułem

171 W słowniku Kurzbeka i Mihajlovicia z 1790 r. poświadczone są formy мытаръ, мытникъ ‘der Zöllner, дуањер; скелеџија; армирар’ (Kurzbek: 701 PosrbOV), a w słowniku Popovicia митар ‘Zöllner, Zolleinnehmer’ i митник ‘bestechlicher Mensch’. 172 W tym samym znaczeniu ‘der Erpresser, extortor’ poświadczony jest w słowniku Vuka глòбāр i Popovicia глобар i глобаџија. W Czarnogórze glòbār to ‘osoba koja naplaćuje globe (kazne)’ (CrnogR; Bogićević 2010: 168), w Malesii zaś to rodzaj plemiennych pandurów, strażników (Malesija: 92). W plemieniu Kuči globar to ‘jeden z członków ludowej starszyzny wybierany przez wieś’ (Kuči: 104). W Timoku notowana jest forma поглобáр ‘онај који глоби, који наплаћује глобу’ (RTimok). 173 W drugim znaczeniu, jako ‘dowódca oddziału złożonego z dziesięciu wojowników, którzy w XIX w. w Czarnogórze, oprócz wojskowych, wykonywali także zadania cywilne na wsi’ zanotowany jest w słowniku czarnogórskim desečár ‘nekada u crnogorskoj vojsci desetar’ (CrnogR), u Bogićevicia desečar, desetčar ‘čin u crnogorskoj vojsci – starješina desetine, koji je dobijao redov – najodabraniji i po sposobnosti i po dokazanoj spremi, ako je bio pismen i ako je po završetku

145 określano także pomocników kneza pełniących funkcję strażników ich majątku. W Hercegowinie i Katunskiej Nahii, kiedy zniknęli knezowie jako naczelnicy bractwa, na ich miejsce weszli desečari i stotinaši (Bogišić 1999: 486). Byli to funkcjonariusze władzy lokalnej, którzy, obok kapetana i perjanika, odgrywali rolę niższego organu władzy sądowniczej (Бојовић 1982: 63). Już w povelji bana Kulina pojawia się kolejny tytuł urzędników bana – чснк ‘osoba sprawująca wysoką lub honorową funkcję’, ‘wybrany członek jakiegoś gremium, organu, instytucji itp.’, ‘jeden z najważniejszych weselników’, ‘urzędnik’ i ‘dowódca wojskowy, ofi cer’ (RMS)174. Wyraz poświadczony jest od końca XII wieku (моихь честьниковь, MS: 4), w słowniku Daničicia честьникь ‘portitor’, ‘koji ima dio čega’ i ‘kome starješina kao u dio da kakvu vlast, vlasnik’ (RJAZ)175. W Serbii XIV wieku, po zajęciu ziem bizantyjskich i przyjęciu przez króla Dušana tytułu cara, tytuł oznaczał panowanie nad częścią (čest) ziem bizantyjskich. Aż do 1345 roku do zwyczajowej królewskiej tytulatury dodaje się: čestnik Grcima, kralj grčkih strana, kralj grčkih predela, kralj grčkih zemalja (Благојевић, Медаковић 2000: 213). Wśród funkcjonariuszy państwowych trzeba także wymienić sędziów, któ- rych podstawowym określeniem jest ogólnosłowiański судац, судија, przest. судник, суђаја, судар oraz z Czarnogóry суђа ‘funkcjonariusz publiczny organu sądowego uprawniony do orzekania w sporach sądowych, sędzia’ oraz ‘sędzia w grach, zawodach’, ‘osoba, która wyraża swoje zdanie, sąd’, a także сучија ‘tytuł sędziego, zawód’ (RMS). Wyrazy poświadczone są od XIII wieku (w formie сuдьце), na przykład w słowniku Daničicia сuдии, сuдия, сuдьца, сuдьць oraz сuдильникь ‘judex’: кнезь дμбровьчьки и сuдьци и векьници (MS: 21). W przekładach dokumentów bizantyjskich z XIV wieku pojawia się сμдіа ‘sudija’ (art. 35, 64 ZZ) i сuдия – odpowiada gr. δικαστής (SMV). W XV wieku w Za- 176 konie despoty Stefana сuдія to ‘judex’ (art. 37, 38, ZoR: 82) . Oprócz znaczeń regrutskog vježbanja služio kao redov u prvoj klasi aktivne vojske tri godine, završio desečarski kurs od 30 dana i pokazao sposobnost u egzerciranim radnjama vodom’, ‘starješina (vojni) na 5 kuća (obično po 2 ratnika) što čini desetinu’ (Bogićević 2010: 113) oraz w Zagaraču десечр ‘stopień w wojsku czarnogórskim’ (RZag). 174 Derywat utworzony suf. -nik od rzecz. čast ‘cześć, szacunek, godność, honor’ (*čьstь ‘czcze- nie, kult, wielbienie, szanowanie; dowód czci, uznania; honor, dobre imię, godność’). 175 W RJAZ pojawia się česnik i časnik ‘offi cialis’ i ‘cultor’, w słowniku Popovicia часник ‘Amtmann, Beamter; Offi zier; der Beehrte’, a w Wojwodinie часник, свадбени часник ‘учесник у свадби који има значајну улогу, један од важнијих званица у свадби (обично кум, девер, стари сват)’ (RSGV). 176 W słowniku Kurzbeka poświadczona jest forma судіz, a u Mihajlovicia судацъ ‘забит’ (1842), судия ‘бургермајстор, кадија’ (1826) oraz градскій судія ‘претор’ (1838), местни судац ‘биров, кнез’ (1846) i изборный судiя ‘арбитер’ (1846) (PosrbOV). W słowniku Vuka poświad- czone są formy сýдац, сỳдија, сђа (płd.-zach.), суђаја ‘der Richter, judex’, ‘das Gerichtwesen, res judiciaria’, u Popovicia судац, судија, судник, суђа, суђаја ‘Richter’, Njegoša судèбнк, сднк i Bogićevicia sudija, sudnik, suđa (Bogićević 2010: 568, 572). Jako ogólnie używany termin prawny pojawia się w XIX-wiecznych aktach i dokumentach prawnych, np. судац (art. 722, 781, 782, 821, 834, 923, 925, OIZ CG; ZOCiB: 100) i судія (RečZURP: 482). Ze wstępu M. Medakovicia do

146 podstawowych, tytułu sudija średniowieczni mieszkańcy Serbii używali także w stosunku do żupanów pojedynczych żup, do obowiązków których należało utrzymanie porządku i sądzenie. Pomocnikiem sędziego oraz pełnomocnikiem stron był прстāв ‘pomocnik w sądzie, urzędnik pomocniczy’ i ‘sługa pracujący w domu; pracownik najemny, który pilnuje zwierząt’ (RMS)177. Wyraz poświadczony jest od XIV wieku, na przykład w artykule 56 Kodeksu Dušana: приставь ‘pomoćnik; izvrš- nik u nekom poslu’, ‘službenici i suda i parničnih strana, službenici osobitoga roda, koji su bili u skladu s ondašnjim sudskim uređenjem i s onovremenim sudskim postupkom’. Jak pisze Novaković (2004: 181) „пристава су, на прилику, узимали парничари, да их у парницама на суду заступа, а пристава је узимао и суд да му неки посао изван суда сврши, да пресуде судске изврши, итд.”. Także w słowniku Daničicia приставь poświadczony jest w znaczeniu ‘procurator’, „у повељама босанcких краљева иза свједока долази по један дворанин, за којега се каже да је приставь; за свједоке се каже одакле је који, па онда и за пристава стоји”. Pristav był to urzędnik średniowiecznego sądu serbskiego (a także pomocnik sądowy w czasach późniejszych), który dysponował odpowiednimi instrumenta- mi pomocniczymi i wykonawczymi w postępowaniu sądowym. O jego roli w są- downictwie świadczą zapisy w Kodeksie Dušana (art. 56, 91, 104, 107, 108, 162, 163, 178). Pristav reprezentował instytucję zwaną javna vera, to znaczy był wia- rygodną i szanowaną osobą, która swoją ustną lub pisemną wypowiedzią potwier- dzała fakty prawne (LeksSSV: 587). Był obecny na dworze władcy lub sędziego, stąd jego częsta nazwa dvorski lub dvorski knez. Pozostałe określenia osób działających w średniowiecznym systemie wymiaru sprawiedliwości to: duševnik, porotnik i starinik. Pierwszy z nich, дỳшевнк oraz w Czarnogórze дỳшевњāк i дшēвњāк (RSAN)178, to jeden z sędziów – wydania ZOCiB z 1852 r.: „Будући є Црнагора раздѣлѣна на наіе, а наіе на племена, то свако племе имаде за своє судце. Судце обе како у пређашнѣ тако и у саданѣ вріеме бира сам народ и то свако племе за се”. 177 W słowniku Vuka forma прстāв w Negotinskiej Krajinie i Braničevie oznaczała ‘слуга што ради код куће, servus vilicus’, a w Czarnogórze ‘најамник који чува стоку, pastor mercede conductus’ oraz ‘izvršni ili nadzorni činovnik vlasti kojeg je postavljao vladar. Prema povelji Crnoje- vića iz 1482. g. njihov pristav je bio Vuk Nikolin Štiljanović’, ‘sluga, nastojnik, pomagač’, ‘pomoćni sudija koji je kao zvanično lice, na osnovu prava javne vjere svjedočenjem potvrđivao istinitost određenih dokaznih sredstava kao presumpciju određenih dokaznih presuda’, ‘visoki povjerenik vladarskog doma’, ‘advokat, sudski izvršitelj. Činovnik za pisanje povelja’ i ‘sudski pomagač’ (Bo- gićević 2010: 477). W Boce Kotorskiej tytuł pristav oznaczał jednego lub dwóch pomocników kneza w zarządzaniu knežiną (Boka: 223). W słowniku Popovicia пристав to ‘Gerichtsadjunkt, Mirth- schaftsknecht; Lohnhirt’ i приставъ ‘ein Geruchtsdiener’ (KurzbekLeks: 203). W Metochii прстав to ‘најамни радник, слуга’ (RSMet). To deverbativum utworzone od czas. pristaviti ‘przystawić, przysunąć’ (pref. czas. utworzony od psł. *staviti ‘powodować, że coś stoi’). W ros. пристав ‘nadzornik, sudac, istražitelj’, słe. pristav ‘adjunkt’. 178 Derywaty utworzone od formy przym. duševan ‘szlachetny, serdeczny, pobożny’ z suf. -nik i -(j)ak.

147 świadków (w przypadku braku naocznych świadków), którzy wybierani byli spo- śród nieprzekupnych, szanowanych mężczyzn i których obowiązkiem było sądzić według własnego sumienia lub dawać gwarancje za oskarżonego. Był to tytuł sę- dziego przysięgłego w prawie zwyczajowym, którego najwcześniejsze poświad- czenia pochodzą z XIV wieku, między innymi w słowniku Daničicia дuшевьникь, дuшьникь ‘који само по души суди, кад се не може ни по чему другом, arbiter’: попашu да плати, что рекu дuшевьници (KD, art. 49). W jednym zabytku z XVII wieku potwierdzone jest znaczenie ‘duchowny’. Kolejnym określeniem jest протнк ‘członek ławy przysięgłych, ławnik, przysięgły’ (RMS; RJAZ; 179 Popović) . Od XVI wieku poświadczone są formy поротьникь i поротьць ‘ju- des selectus’ (RiKSS) oraz поротникь (KD, art. 151–154, 160, 161) i порота (KD, art. 151–154). Bogićević podaje deﬁ nicję ‘dokazna ustanova u imovinskim i kri- vičnim stvarima poznata u srpskom pravu po Dušanovom zakoniku a koja se sa- stojala od potvrde zakletve osumnjičenih lica, koji su dopunjavali zakletvu njihovu u smislu uvjerenja o istinitosti njegova iskaza’ (Bogićević 2010: 433). Ostatnim tytułem, oznaczającym zaufanego władcy i sędziego pokoju, był стариник, стариньникь ‘ﬁ nium antiquorum memor’ (RiKSS). W tłumaczeniu bizantyjskiego dokumentu Zemljoradnički zakon pojawia się wyraz старинници ‘starosedeoci, sta- rinici’ (ZZ, art. 6), który oznaczał ludzi zajmujących się rozpatrywaniem sporów o miedzę, ale niebędących stricte sędziami. Wyraz oznaczał przede wszystkim starszego człowieka (starca), który odgrywał rolę zaufanego człowieka władcy i które- mu powierzano w sądach ziemskich wyznaczanie granic i miedz (LeksSSV: 701). Na koniec można wymienić jeszcze kilka tytułów urzędników, których po- świadczenia odnajdujemy w serbskich dokumentach średniowiecznych. Wśród nich znajduje się повелитељ ‘prefekt’180 poświadczony od średniowiecza w pismach Domentijana i w słowniku Daničicia (повелитель ‘praefectus’) oraz пребегар ‘urzędnik w średniowiecznym państwie serbskim’, w formie прэбэгарь ‘magistratus quidam’ poświadczony w RiKSS z XIII wieku (MS: 16). Być może odpowiadał on znaczeniu podanemu w RJAZ: ‘činovnik, kojemu je služba, da pazi, da ima pozor na prebjege, koji otkud prebjegnu u Srbiju, a ne na strane trgovce’. W osiedlach górniczych poświadczona jest obecność nadzorcy pra- cowników, górników – урбарар181. W Zakoniku o rudnicima poświadczona jest forma uрбарарь ‘Urbararius, Exactionis, Urbora nuncupatae, collector’ (art. 4, 7, 9, 10, 13, 14, 27, 29, 40, 41, 45, ZoR: 85); А що е рупни сuдь, да сuде цариници и uрбарари що сu мале работе и дробни сuдовы, а що е за дэлове и за ине големе работе, да идu цариници и uрбарари да имь сuде сьборно по

179 Derywat utworzony od wyrazu porota ‘zgromadzenie sędziów przysięgłych’ (*porota < *rota ‘przysięga, zaklęcie’). 180 W słowniku Kurzbeka повелитель to ‘началникъ, der Befehlshaber, der Gebieter’ (Kurzbek: 65, 202), a u Mihajlovicia повелитель ‘командант, сердар’ (1813) (PosrbOV). W czasie powstania serbskiego tytuł повелитељ oznaczał wodza (RZiSR: 249). To derywat utworzony za pomocą suf. -telj od poveliti, a potem zapożyczenie z ros. повелитель ‘pan, gospodarz’. 181 Zapożyczenie z niem. Urbararius ‘nadzorca miejski’.

148 законu (art. VI, ZoR: 52; LeksSSV: 795). Według Pavlovicia, urborar, urbarer oznaczał kierownika w organizacji i autonomii Sasów (Pavlović 1960: 103). Odrębnego omówienia wymaga tytuł, którego rozwój semantyczny sprawił, że osoba go nosząca początkowo należała do serbskiej szlachty, grupy dostojników państwowych, potem była naczelnikiem wsi i wkrótce po prostu poddanym chło- pem, przedstawicielem najniższej warstwy społecznej. Pomimo tych wszystkich zmian tytuł kmeta zawsze odnosił się do osoby ściśle związanej z ziemią, na któ- rej mieszkała i którą uprawiała. Według współczesnych słowników кмт w systemie feudalnym oznaczał ‘chłopa pańszczyźnianego, chłopa poddanego, kmiecia, który uprawiał ziemię możnowładcy i znajdował się w jego władzy, a więc mógł być wraz z ziemią sprzedany lub przesiedlony’, a także ‘wolnego chłopa pozba- wionego ziemi, chłopa bezrolnego żyjącego na ziemi swego pana (feudała, spahii) i zobowiązanego do płacenia czynszu, oddawania znacznej części przycho- dów, plonów oraz siły roboczej; rajetin, čifčija’ i ‘ziemię spahii, którą uprawiali chłopi’. Pozostałe znaczenia historyczne to ‘możnowładca, szlachcic, dostojnik’ oraz na szczeblu lokalnym ‘naczelnik wsi, sołtys, knez’, ‘naczelnik bractwa’, reg. ‘w starym systemie administracyjnym członek zarządu gminy, radny, przysięgły w gminie’, ‘ogólnie szanowany mieszkaniec wsi, który został wybrany lub mianowany, by rozwiązywać spory powstałe między jej mieszkańcami; członek sądu dobrych ludzi’, reg. ‘wybrany sędzia, ławnik’, ‘sędzia, członek sądu gminnego (w mieście)’, przest. ‘szanowany, cieszący się poważaniem chłop’, ‘chłop, wieś- niak’, przest. reg. ‘członek rady paraﬁ alnej’ oraz ‘szanowany, uczciwy gospodarz, który brał udział w różnego rodzaju pracach społecznych’ (RMS; RSAN)182. Wyraz poświadczony jest od XIII wieku, pierwotnie w znaczeniu członka stanu szlacheckiego, ale niedługo potem już jako poddany chłop w majątku pana (znaczenia pozostałe są późniejsze). Słownik RJAZ jako najstarsze znaczenie podaje ‘bojar, szlachcic, wielmoża’, z wyraźnie zaznaczonym feudalnym stosun- kiem poddaństwa wobec władcy (podporządkowanie to także element stały znaczenia kmeta). W słowniku Daničicia pierwsze znaczenie кметь, кьметь to ‘subjectus, срл. vasallus. Под влашћу државнога господара, а то је и властелин’. Drugie, poświadczone od XIV wieku, znaczenie to nazwa poddanych chłopów, ‘под влашћу властеоском’: дадwше сию wбитэль бащинμ свою Кwнстантинμ кметμ свомμ и нqговэмь дэтцамь (MS: 183, lata 1371–1395), ‘seljak, koji sjedi na tuđoj zemlji i u tuđoj kući, te za zemlju daje gospodaru dio od dohotka, a za kuću dužan ga je služiti za ńeko vrijeme (…). U naj starijim primjer- ima može biti da kmet znači čovjeka dužna svojom glavom služiti gospodaru, ali se u mlađe doba shvaća kmetova služba kao isplata kirije za kuću, te je može i preko

182 Psł. kъmetь ‘wielmoża, wysoki urzędnik’ > ‘zamożny chłop; wieśniak’ to być może zapoży- czenie z romańskiej formy *comĕte(m) / *cumĕte(m), którego kontynuatorem jest łac. comes ‘towarzysz panującego; członek orszaku władcy; wasal’, potem także na oznaczenie różnych urzędników; por. Vykypěl: 129–133 (*kъmetь).

149 drugoga vršiti a ne sam svojom glavom, a da ostavi kuću, prestaje mu dužnost službe’ (RJAZ).

Od XVIII wieku w Serbii także jako ‘znatniji seljak, glava od sela’, a w Czarno- górze i Boce Kotorskiej od XV wieku ‘dobri ljudi, porotnici’. W znaczeniach ‘chłop, mieszkaniec wsi’ poświadczony jest w słownikach Vuka i Popovicia, кмт ‘Bauer, Landmann, Schiedsrichter, Lehensmann, Dorsrichter’, i w słowni- kach gwarowych. Od wczesnego średniowiecza aż po czasy współczesne było to określenie osoby związanej z ziemią i wsią. Początkowo (w okresie między XI a XIV wiekiem) kmet funkcjonował jako urzędnik i zaufany człowiek władcy, członek warstwy uprzywilejowanej, a potem także lennik osadzony na darowanych mu przez wład- cę dobrach. W miarę szerzenia się systemu feudalnego status tytułu tracił na znaczeniu, stopniowo przechodząc na zależnych chłopów. W całym jednak swym rozwoju semantycznym zachowywał on element poddaństwa, podporządkowa- nia, obok związku z ziemią. W XIII wieku, kmeta pośród stanu wyższego wymienia w swej povelji boś- niacki ban Mateja Ninoslav, potwierdzając przywileje dane Dubrowniczanom: мои кьмети и мои лμдие и мои владалци да ви любе и да ви хране wдь зла (MS: 28–30 z lat 1240–1249). W 1426 roku w dokumentach o sprzedaży gminy Konavli Dubrownikowi pojawiają się kmeti ugarski w znaczeniu ‘baroni węgier- scy’. W innym dokumencie wymieniany jest bogaty kmet Konstantin, który wraz z dziećmi odnowił monaster Zrže koło Prilepu (LeksSSV: 298). Niewiele później, bo już w XV wieku, w Zecie, tytułem kmeta nazywano naczelnika wsi i sędziego. Na podstawie źródeł dubrownickich, kmet lub tak zwani dobri ljudi (boni homines) brali udział w godzeniu zwaśnionych rodów, a także uczestniczyli w rozwiązywaniu sporów granicznych (tak zwany stanak). Kmet jako naczelnik lokalny sądził, rozwiązywał konﬂ ikty i godził strony, dzielił mają- tek i wyceniał ziemię. W znaczeniu ‘sędzia wiejski, członek sądu dobrych ludzi’ wyraz poświadczony jest w słowniku Vuka: „у Црнoј Гори кметови се зову судије који парци изберу да им што пресуде”. W większości przypadków każ- da ze stron sporu wybierała ich z grona najbardziej szanowanych i inteligent- nych współmieszkańców:

(…) па они саставши се ђе (на пољу, н. п. пред црквом или на какој главици) заједно гледају како је право да их намире. Обично се држи, да у великијем распрама ваља да буде по 12 кметова са сваке стране (Караџић 1972: 160).

Acta consilii minoris z Dubrownika wspominają kmetów miejskich z Novego Brda i Srebrenicy, którzy, będąc częścią miejskiej administracji, sprawowali wła- dzę sądowniczą. W styczniu 1454 roku miedze monasteru Chilandar potwierdzili кметіе и раби послuшници despoty Đurđa Brankovicia. Statut Grbalja wyróżnia natomiast osobę kmeta, który kmetuje, czyli rozkazuje, przewodzi. W Chorwacji

150 istniała instytucja gradokmeta (jobagio castri), o którym wspomina Mažuranić. Był to wolny dziedzic, którego obowiązkiem była walka za króla i obrona miasta. Rolę i wysoką pozycję społeczną kmeta w XIX-wiecznej wsi serbskiej prezen- tuje w swoim słowniku Vuk:

(…) у Србији су се кметови звали знатнији сељаци; оваквога кмета од прије нити је могао ко закметити ни раскметити, него ко је био поштенији и паметнији а особито рјечитији од oсталијех сељака, био је кмет. Кметови су се скупљали на различне договоре како сеоске тако и кнежинске и нахијске, и на такове молбе и одговоре ишли су Турцима. Кашто су сељацима и судили којекако распре кад би их парци позвали (SR).

W Serbii czasów Miloša Obrenovicia kmeta mianowała wyższa władza, a w połowie XIX wieku każda gmina posiadała około 3 kmetów, którzy zbierali się w domu gminnym (tzw. sudnicy) w celu rozsądzania drobnych sporów między chłopami. Do ich obowiązków należało także pobieranie podatków, ogłaszanie uchwał oraz zarządzeń władz zwierzchnich i pilnowanie ich wypełniania (z prawem nakładania kar), typowanie ludzi do prac gminnych i państwowych. W znaczeniu naczelnika wsi wyraz poświadczony jest w słowniku Mihajlovicia кмет ‘кнез’ (1815) (PosrbOV), w leksykonie кметъ сеоскій i кметъ Цыганскій (RečZURP: 177) i w słownikach gwarowych. W XIX-wiecznej Czarnogórze, kiedy powstała Knjaževina, a tytuł kneza (knjaza) na wyłączność przyjął Danilo, osoby dotychczas noszące ten tytuł, naczelnicy lokalni, zostali mianowani kmetami, zachowując dotychczasowe obo- wiązki (utrzymywanie ładu i porządku w gminie, prowadzenie spraw sądowych w I instancji i sporów wiejskich oraz pobieranie podatków). Również w czasie panowania Nikoli I naczelnik wsi nosił tytuł kmeta (Ровински 1998 IV: 114–115). Według Bogićevicia byli to naczelnicy w najniższych jednostkach administracyjnych (wsi, bractwie), którzy wykonywali czynności administracyjne i sądow- nicze, a dodatkowo jako dobri ljudi brali udział w godzeniu zwaśnionych stron. Potwierdzają to zapisy w Ustawie o sposobie wyboru i obowiązkach kmieci wiejskich z 1882 roku, gdzie zapisano, że:

Свако село Црногорске Књажевине слободно је изабрати из своје средине најпоштенијег човјека у којега има највише повјерење за судског кмета и судију.

Do kompetencji kmetów należało utrzymanie porządku, łagodzenie sporów, ochrona pól, lasów, majątku, dbanie o rozwój wsi, decydowanie o terminie wypasu bydła, rozdzielanie podatku państwowego według majątku mieszkańców wsi, dysponowanie majątkiem wspólnym (CZ II; Bogićević 2012: 236)183.

183 W czarnogórskiej Pivie był to organ wykonawczy wsi, a jednocześnie organ wykonawczy kapetana, który sam go wybierał lub zatwierdzał jego wybór. Do kompetencji kmetów należało ogłaszanie i informowanie chłopów o zarządzeniach kapetana, ocena szkód wyrządzonych przez

151 Kmet to także:

(…) primiriteljni sudija koji je vršio funkciju mirenja u sporovima čija stvarna nad- ležnost nije prelazila granice kapetanskih sudova. Svaki spor pred kapetanskim sudom morao je biti iznijet pred kmeta koji su pokušavali da dođu do nagrade. Broj kmetova je zavisio od veličine opštine, a birali su ih opštinari, tako da je jedna kuća – dom – dim imala jedan glas. Oni su imali status sudskih pomoćnih organa, bez obzira što se i za njih srijeta naziv primiriteljni sudija, jer to nijesu bili stalni sudski organi sa obilježji- ma suda (Bogićević 2010: 236). Kmet jako chłop zależny, wieśniak pojawia się już w średniowiecznych dokumentach chorwackich (Vinodolski statut), a także w innych regionach zachodnich. W Czarnogórze kmetowie, którzy osiedli w majątku monasteru w Cetinje, to rabotnici crkveni, których Ivan Crnojević zwolnił z obowiązku płacenia daniny. W pewnym XV-wiecznym piśmie wysłanym przez kler Arcybiskupstwa Ochrydz- kiego także wymienia się kmetów jako zależnych wieśniaków. W mieście i župie Hlevno, w majątku wojewody Hrvoja znajdowali się kmetowie, zależni wieśniacy (и сь тими сu били градu кметиq, и то сu онаи села). W artykule 146 Kodeksu Dušana, w którym wymienia się zwierzchników wiejskich, nie ma tytułu kmeta, który w ówczesnym czasie oznaczał już każdego człowieka w majątku ziemskim (Новаковић 2002: 74). W czasie okupacji tureckiej w Bośni кмт, „сељак који сједи на туђој земљи и у туђој кући”, pracował dla i na ziemi čitluk sahabij (SR; LeksSSV: 298). Sposób zobowiązań kmieci wobec swych panów przyjmował różne formy, na przykład w przypadku, gdy aga dawał swoje woły i ziarna, kmiecie oddawali mu połowę zbiorów, a jeśli woły należały do kmeta – jedną trzecią (dodatkowo gospodarz od kmeta pobierał desetak).

Ага може својега кмета са своје земље и из куће кренути кад му је воља, пошто сабере посијану љетину, а и кмет по правди могао би оставити агину земљу и кућу кад му је воља, али је то њему теже, јер н. п. ако је ага велики господар, не смије други да му кмета прими преко његове воље. У Босни има људи и Турскога закона који су оваки кмети. (Ровински 1998, I: 32)

Kmet był związany z ziemią, na której pracował i razem z nią mógł być sprzedany. Związek ten nie był jednak nierozwiązywalny – kmet w każdej chwili mógł ją opuścić sam lub mógł być z niej za karę wyrzucony. zwierzęta, a czasem także rozwiązywanie drobnych sporów (Piva: 299). W słownikach gwar czarno- górskich wyraz poświadczony jest w znaczeniu ‘naczelnik wsi’: кмт (RZag; RProš; RVG) oraz kmèt ‘ts.’ i ‘sudija’ (CrnogR), кмт ‘сеоски старјешина’, ‘онај који процењује штету насталу упадом стоке у ливаду, жито и сл.’ (UR), кмет (i кнез) ‘угледан сељак изабран на збору за предсједника села, организатор сеоских активности око школе, цркве, кулука, процјене штета, заступа село, оглашава и спроводи наредбе виших власти, дужност без накнаде’ (Nikšić: 261). W gwarach Serbii кмт to ‘naczelnik wsi wybierany przez współmieszkańców’ (RRad; RSGV; LeksLaza), кмт (RSMet) i кмт ‘службеник у сеоској општини’ (RMač).

152 W Boce (w miejscowościach Perast i Dobrota) kmet, kmetić to osoba miesz- kająca i uprawiająca obcą ziemię (Boka: 206). W Paštroviciach kmet był jedną z klas społecznych, pracował na ziemi pana, ale miał możliwość zmiany miejsca zamieszkania. Na tym terenie aż do połowy XV wieku panowały silne stosunki feudalne i odczuwany był silny wpływ administracji, a związki plemienne jeszcze nie były wykształcone (Paštrovići 1960: 66). W tekstach średniowiecznych poświadczone jest także deminutywne okre- ślenie кмтић ‘kmieć, kmet; dziecko kmeta’, ‘kmiotek, chłop, który uprawiał ziemię feudała i był od niego w pełni zależny; chłop bezrolny, który uprawiał ziemię i największą część plonów oddawał właścicielowi ziemi (spahii, adze itp.)’ (RSAN). Wyraz кметиŸь ‘servus, сељак својему властелину, cf. кметь’ (RiKSS) poświadczony jest w dokumentach średniowiecznych od XIV wieku: или q кто властелинь или властеличиŸь воля кметиŸ (MS: 450, 1451 r.). Kmetići to odpowiednicy łac. compromissari, którzy tworzyli sąd dobrych ludzi (dobri ljudi, boni homines) i brali udział w godzeniu zwaśnionych rodów lub pojedynczych osób. Instytucja ta szczególnie popularna była w średniowieczu na Przymorzu, skąd odnajdujemy poświadczenia w źródłach dubrownickich. Kmetići to także nazwa kategorii zależnych wieśniaków, chłopów (na przykład w Statucie Grbalja). W 1395 roku, w piśmie Dubrowniczan do księżnej Milicy i księcia Stefana, pojawia się zapis, że nie wszyscy ludzie są równi: qсu властеле и qсu кметики, како то у Срьблqхь и по всемь свэтμ. We wcześniejszych źródłach, na przykład w Kodeksie Dušana, zależni chłopi określani byli terminem sebri (LeksSSV: 298). W gwarach termin pojawia się obok kmeta w znaczeniu ‘chłop, przedstawiciel warstwy niższej’. W Peraście i Dobrocie kmetić to osoba mieszkająca i uprawia- jąca obcą ziemię (Boka: 206), a w 3-stopniowym podziale społecznym miesz- kańców średniowiecznego Kotoru kmeticie należeli do jego warstwy najniższej (Boka: 273). W słowniku Vuka z Boki Kotorskiej кмтић to ten, który ‘на туђој земљи сједи, der Lehenmann, feudatarius’, a w Paštroviciach kmetić to ‘napo- ličar’ (Bogićević 2010: 236).

4.2. Administracja turecka

Z upadkiem państw Słowian bałkańskich średniowieczna struktura administracyjna, cały system zarządzania państwem i serbska nomenklatura aparatu urzędnicze- go uległy niemal całkowitemu zniszczeniu. Cały ten dotychczasowy słowiańsko- -bizantyjski system został zastąpiony zupełnie nowym, przyniesionym wraz z nową turecką władzą. Nomenklatura i funkcje naczelników lokalnych, namiest- ników władzy centralnej, a także urzędników wyższych stopni, była pochodzenia tureckiego (orientalnego), z niewielkim wyjątkiem na wybrzeżu, gdzie po nasta- niu władzy Republiki Weneckiej wpływy językowe uzyskiwał dialekt wenecki

153 i/lub toskański. Przez niemal pięć wieków obecności Turków na ziemiach serbskich i czarnogórskich najważniejszym źródłem zapożyczeń i wzbogacania leksyki był więc język turecki. Wśród najwyższych rangą naczelników jednostek administracyjnych, lokalnych namiestników sułtańskich można wyróżnić kilka tytułów. Pierwszy to tytuł wysokiego państwowego urzędnika, ministra, a także gubernatora prowincji lub okręgu – вèзр (RMS; RSAN) (tur. vezir < ar. wäzīr). Tytuł vezir (oraz vezijer, vizijer, vezera (RJAZ)) poświadczony jest dość wcześnie, bo już od XV wieku (1432), везирь ‘у Турака доглавник царев’ (RiKSS) oraz везир (1567) (SSZiN), a także везир (1710), визир (1790) ‘највиша турска државничка титула’ (GzRSR) i везир (1767) (PosrbOV; KK-ER)184. Słownik RJAZ podaje znaczenia ogólne ‘turski carski doglavnik na dvoru sultanovu ili namjesnik koje pokrajine’ (na przykład bosanski vezir, skadarski vezir, ercegovački vezir) oraz z utworów ludowych: ‘car, sultan’ i ‘doglavnik vladara ili poglavice, koji nije Turčin (Todor vezir, Mladen vezir, Miloš i Vuk, veziri cara Lazara itp.)’. Tytuł wezyra pojawił się pierwotnie w perskim państwie dynastii Sasanidów, a potem w arabskim kalifacie dynastii Abasydów. W imperium osmańskim ozna- czał najwyższych dostojników państwowych, a potem również najwyższych funkcjonariuszy aparatu administracyjnego imperium. Wszyscy wezyrowie, określani tytułem paša sa tri tuga (pasza z trzema buńczukami), byli członkami cesarskiej rady (divanu). Od XVI wieku tytuł wezyra nosili również inni wysocy dostojnicy państwowi, najpierw nišandžije, defterdarzy i kapudan-paše, a z czasem tak- że begler-begowie. Od tego czasu wezyr oznaczał naczelnika okręgu, prowincji (LeksSSV: 70). Około 1453 roku Mehmed Zdobywca, znosząc obowiązek wybie- rania wezyrów spośród arystokracji, sprawił, że wezyrami mogli być sklavowie – niewolnicy, poturczeni Słowianie z Bałkanów. Wśród nich znalazł się między innymi pochodzący z Bośni wielki wezyr Mehmed Paša Sokolović. Od 1386 roku z dwóch wezyrów jeden przyjął przydomek wielki. Veliki vezir, vezīr-i a‘zam, sadr-i a‘zam, paša sa pet tugova to najwyższy państwowy funkcjonariusz w cesarstwie ottomańskim, wyraziciel woli sułtana i głównodowodzący wojskami, pierwszy zastępca sułtana i przewodniczący sułtańskiego dywanu, na którym ciążyła wielka odpowiedzialność chronienia cesarskiej pieczęci.

Велики везир је издавао наредбе у име султана, надзирао је рад и именовања у свим државним установама, руководио је радом Царског дивана (савета, који је у суштини био врховни суд, али истовремено и нека врста владе) и био је

184 Tytuł poświadczony jest w słownikach z XIX i XX w.: вèзр ‘der Vesir, vezirus’ (SR; Popo- vić; Njegoš), везир ‘који помаже носити терет, државни министар’ (PopovićTur), vezir ‘najviši turski dostojanstvenik, vladar, pomoćnik ili zamjenik u upravljanju državom’ (Bogićević 2010: 657) i veliki vezir ‘glavni sultanov savjetnik koji je vodio sve državne poslove, čuvao državni pečat i predsjedavao divanom’ (Bogićević 2010: 655), oraz w gwarowych вèзир (RVG; Nikšić), вeзр ‘назив од мила који млада даје деверу’ (RJuž) i vèzīr ‘ime odmila koje mlada daje deveru’, vezirka ‘ime odmila koje mlada daje zaovi’ (Bjeletić 1996b: 210).

154 врховни заповедник војске. Многе одлуке могао је да доноси без консултација са султаном, нарочито када је предводио војску у ратним походима. Ограничена овлашћења имао је једино над службама у царском сарају (пре свега над јаничарима) и над улемом (особама са одређеним верским функцијама и кадијама) (LeksSSV: 72).

Innym określeniem wielkiego wezyra jest także садаразам, садразам, садриазам, садразан ‘wielki wezyr’ (Škaljić; RJAZ) (tur. sadrazam) po- świadczony od XIX wieku, na przykład садаразам (1825), садеразам (1824), садразам (1823), садрезан (1829) (KK-ER). Określeniem namiestnika sułtana, gubernatora regionu w imperium tureckim i naczelnika administracyjnego wilajetu są formy вàлија i вáлија (RMS; RSAN) (tur. vali < ar. wālī). Wyraz notowany jest w słownikach dopiero z XIX wieku, na przykład валија ‘губернатор, царев наместник, уопште висок државни достојанственик’ (Popović; PopovićTur; KK-ER; RZiSR: 247; Bogićević 2010: 48) oraz w słowniku Njegoša вàлија i w gwarach: вāлја (RKM; Nikšić) i валја (PrizrenDČ). Najwyższego naczelnika wojskowego lub cywilnego, zwierzchnika okręgu lub prowincji (elajetu) w okresie panowania tureckiego tytułowano бèглербег, бèглер-бг (RMS; RSAN)185. W znaczeniu ‘glavni upravitelj zemaljski’ wyraz został zanotowany w słowniku Daničicia: хwди беглерь бегь на Тисu z 1551 roku, a także od XVIII wieku: беглербег ‘врховни војни и цивилни заповедник једне веће области или покрајине’ (1793) (GzRSR) i (1734) (SSZiN)186. Tytuł begler-bega (emīr ül-ümerā, mīr-i mīrān) pierwszy raz pojawia się w 1362 lub 1376 roku w okolicznościach towarzyszących zdobyciu Adrianopola. Był to tytuł oznaczający w imperium osmańskim pierwszego wśród dowódców, beja bejów, dowódcę dowódców, głównego gubernatora prowincji, którym mógł zostać wyłącznie muzułmanin. Dysponował olbrzymią władzą, a w hierarchii panujących znajdował się zaraz za wezyrem. Na początku XV wieku z dwóch begler-begów w imperium, Anatolii i Rumelii, ten drugi był głównym dowódcą wojskowym i administracyjnym europejskiej części cesarstwa. Sytuacja ta uległa zmianie w 1541 roku, po wprowadzeniu zmian w dotychczasowym podziale terytorialnym oraz powstaniu begler-begluku Budy. W serbskich dokumentach begler-begowie tytułowali siebie: paša i gospodar svim zapadnim stranama (1441), paša i gospodar gospode, paša romanijski i zapadnim stranama (1483), veliki

185 Tur. beylerbeyi ‘beg begów’ utworzono od plur. beyler ‘begowie’ i pl. bey ‘beg’, dosłownie ‘beg begów’. 186 Tytuł poświadczony jest w słownikach Popovicia беглербег ‘бег над беговима, главни губернатор, под којим има неколико губернатора, у знак свога достојанства имао је три туга коњска, две велике заставе и војничку свирку у пратњи, кад је куд ишао’ (Popović; PopovićTur) oraz u Mihajlovicia беглеръ-бегъ ‘управитељ’ (1821) (PosrbOV), w dziełach Njegoša i Bogićevicia бèглербег ‘vrhovni vojni i civilni zapovjednik oblasti ili pokrajine, sa više sandžaka’ (Bogićević 2010: 48) oraz w Nikšiciu беглербег ‘високи турски војни и цивилни заповједник’, ‘румелијски валија’ (Nikšić).

155 paša i gospodar gospodara romanijskih (1505/1506). Z czasem liczba begler- -begów zwiększała się, a ich władza była ograniczana na rzecz wezyrów, którzy przejmowali kolejne ich obowiązki (LeksSSV: 36; Перуничић 1956: 32–33). Głównym bejem w sandžaku i namiestnikiem tej jednostki administracyjnej był сàнџакбег, сàнџак-бг (RMS; Bogićević 2010: 521) (tur. sancak beyi, mīr-i līvā). W RJAZ sandžak-alajbeg (według opisu zawartego w słowniku Vuka pod hasłem санџак-алајбег) poświadczony jest w znaczeniu ‘čovjek, koji stoji na čelu alaja jednoga sandžaka, t. j. trupi odabranih vojnika u paradi’, a z Bośni także jako ‘vođa muslimanskog plemstva, koje i čini alaje. Prema tome sandžak-alajbeg u nas upravo je vođa muslimanskoga plemstva jednoga sandžaka. U Bosni su bila četiri alajbega, pod kojim su stajali svi begovi i spahije’. Obok alaj-bega i subašy to tytuł wojskowego dowódcy spahijskiego, który był często również naczelnikiem cywilnym w swoim sandžaku. W hierarchii wojskowej podporządkowany był begler-begowi, a w administracji był bezpośrednim organem wykonawczym władzy sułtana. Jego władzę administracyjną uzupełniał kadija. W tureckich dokumentach pisanych w języku serbskim obok sandžak-bega pojawiają się również inne określenia: sandžak, vojvoda, gospodar, od Hercegove zemlje sandžaku Ham- za-begu (1471), vojvoda Sinan-beg, gospodar zemlje Hercegove (1475) (LeksSSV: 644). Peruničić zrównuje beglera z sandžak-begiem (Перуничић 1956: 32–33). Jako namiestnik wezyra lub valii w danym okręgu administracyjnym, najwyż- szy przedstawiciel władzy w danej jednostce administracyjnej (powiecie, mieście itp.) i naczelnik okręgu (a także wyższy stopień oﬁ cerski w wojsku tureckim), poświadczony jest tytuł кајмàкāм, кајмàкāн, кајмèкāм, кајмèкāн (RSAN). W RJAZ kajmakan ‘turski namjesnik, zapovjednik’ poświadczony jest od XVII wieku, a pozostałe formy od XVIII wieku187. W podobnym znaczeniu, jako namiestnik wezyra lub valii, w tekstach serbskich od XVIII wieku notowany jest мусèлим, мусèлин, мутесèлим (RMS; RSAN)188, którego tytuł Vuk deﬁ niuje jako ‘der Musselim, praetoris turcici genus’ i:

187 Poświadczenia z XVIII i XIX w. to кајмакам ‘заступник везира или валије у једном управном подручју’ (1791) (GzRSR; KK-ER; PopovićTur) i кајмекам (1826) (KK-ER). W gwarach serbskich кајмакáм to ‘naczelnik powiatu’ (RJuž; RPosav) i кајмкам (PrizrenDČ), a w Czar- nogórze кајмàкāм (RProš; Nikšić), кајмакам, кајмекам, кајмакан ‘najwyższy przedstawiciel władzy w okresie panowania tureckiego, namiestnik wielkiego wezyra’ (RVG) oraz kajmakam ‘zastupnik vezira ili valije na jednom upravnom području; sreski načelnik’, ‘upravitelj grada’ (Bogićević 2010: 278). Zapożyczenie z tur. kaymakam ‘przedstawiciel, zastępca’ < ar. qā’im ‘ten, który stoi, stójkowy’ i mäqām ‘miejsce’. 188 Tytuł poświadczony jest od XVIII w., муселим, мушелим ‘заступник паше у санџаку; обласни управитељ’ (1793) (GzRSR) i (1774) (SSZiN), муселимъ ‘градоначалник, бургермајстер’ (1827) i моселимъ ‘управитељ’ (1816) (PosrbOV), моселим, муселим, муселимага ‘заступник паше у санџаку’ (KK-ER), муселим ‘местозаступник, овај чиновник кога губернатор шаље пре себе да заузме нову губернију, срески судац’ (PopovićTur), мусèлим ‘urzędnik administracyjny; naczelnik powiatowy’ (Njegoš; Nikšić) oraz muselim ‘vojvoda, zapovjednik’, ‘zastupnik paše u sandžaku’, ‘vojnički red u osmanskoj imperiji’ (Bogićević 2010: 310). W Posawinie муселим to ‘највиши управни чиновник у једној области’ i мутеселим ‘чиновник, повјереник, чувар’ (RPosav). W znaczeniu ‘przedstawiciel paszy w sandżaku, namiestnik; naczelnik okręgu; naczelnik

156 Гдје јe кадија ондје има и муселим (који се гдјешто особито к истоку зове и војвода), па кадија суди, а муселим затвoра људе и извршује оно што кадија пресуди, а доста пута муселим чине и без кадија суда што им је воља. Ни муселим ни кадија до нашега времена нијесу имали плате, него су своја госпоства још закупљивали, па им се ваљало старати од глоба и од мита да живе и за госпоства своја да плаћају (SR).

Pozostałe nazwy naczelników okręgów to na przykład мутесàриф, мутесапàрин ‘zarządca wojskowo-administracyjny, gubernator, naczelnik okrę- gu, regionu lub prowincji w imperium tureckim, naczelnik wilajetu’ (RSAN; RJAZ)189, мутесариф ‘подгубернатор’ (PopovićTur), mutesarif ‘starješina nekog mjesta’ i ‘okružni, oblasni načelnik’ (Bogićević 2010: 311). W Kosowie митесриф (RKM) i митесриф, мутесариф (PrizrenDČ) oznaczał tureckiego zarządcę administracyjnego danej jednostki terytorialnej, mniejszej od wilajetu, a większej od kajmakamluka, odpowiednika dawnego naczelnika okręgu (okružni načelnik). W znaczeniu zbliżonym do wojewody, jako tytuł wysokiego urzędnika państwowego i ministra, poświadczony jest w słownikach i utworach ludowych мỳшр (RSAN; RJAZ)190. Kolejną grupę urzędników stanowią funkcjonariusze szczebla lokalnego nad- zorujący mniejsze jednostki administracyjne i podlegający namiestnikom suł- tańskim – wezyrowi lub valiji. Do tej grupy można zaliczyć na przykład tytuł àјāн, àјанин (RMS; RSAN; RJAZ)191, który oznaczał ‘naczelnika, wielmożę, przedstawiciela stanu najznaczniejszej warstwy mieszczan’, a w okresie panowania tureckiego w Bośni także ‘funkcjonariusza lokalnej administracji w okręgach, gdzie nie było kapetanów’. Innym tytułem tureckiego naczelnika niewielkiej jednostki administracyjnej i zarządcy w administracji powiatowej lub okręgowej był мỳдр (RMS; RSAN; RJAZ)192. Do pozostałych należą: мухáфиз, мухáфис ‘dowódca, komendant jednostki administracyjnej obejmującej miasto i jego oko- powiatu’ przejęty z tur. müsellim < ar. musällim. Forma muteselim ‘muselim’ z tur. mütesellim < ar. mutäsällim. 189 Wyraz został przejęty z tur. muttasarrıf < ar. mutäarrif ‘właściciel, który dysponuje wedle swego uznania; turecki naczelnik okręgu’. 190 W XIX w. wyraz poświadczony jest w słowniku wyrazów obcych: мушир ‘маршал’ (RSR), ‘који означава, даје мњење, саветник, државни министар’ (PopovićTur) i w słowniku puryzmów: муширъ ‘управитељ’ (1853) (PosrbOV). To tytuł marszałka w wojsku tureckim: мишр (RKM), мüшир (PrizrenDČ), мушир (Nikšić; Bogićević 2010: 310). Wyraz został przejęty z tur. müşir ‘doradca państwowy, generał’ < ar. mušīr przym. ‘ten, który dowodzi’. 191 W XIX w. tytuł ајан poświadczony jest w znaczeniu ‘старешина у неком месту’ (1817) (KK-ER) oraz w słowniku Popovicia ајан ‘Ortsältester’. W Posawinie ајан to ‘великаш, угледан човјек’ (RPosav). 192 Tytuł notowany jest przez Popovicia мудир ‘управитељ (политички), губернатор’ (Popo- vićTur) i Bogićevicia mudir ‘upravitelj sreza u otomansko doba’ (Bogićević 2010: 308) oraz w słow- nikach gwarowych: мидр ‘dawniej naczelnik nahii’ i мл мидир ‘skarbnik, szef powiatowej służ- by ﬁ nansowej’ RKM, мüдüр ‘некада начелник појединих одељења у управама вилајета, санџака и каза у Турској’, ‘старешина нахије’ (PrizrenDČ) i мл мüдüр, мл мüдüри ‘шеф финансија

157 licę lub większy umocniony gród w imperium osmańskim, dowódca umocnionego grodu, twierdzy’ (RSAN)193, џèмāдбаша, џèмāтбаша ‘naczelnik gminy mu- zułmańskiej, džematu’ (RMS) oraz мèркез, мèркес, мèрђез ‘przewodniczący, naczelnik’ i ‘policja, służby porządkowe’ (RSAN). W Pčinji na południu Serbii wyraz мерђéз poświadczony był do 1912 roku w znaczeniu ‘kmieć, który pilno- wał pieczęci (wielkie wsie mogły posiadać nawet 3–4 merkezów)’ (RJuž). Obok naczelników mniejszych jednostek administracyjnych pojawiają się także (oprócz oczywiście powszechnie przez cały okres panowania tureckiego używanych słowiańskich tytułów kneza i kmeta) naczelnicy wiejscy, pełniący swe funkcje najczęściej we wsiach zamieszkanych przez muzułmanów. Odpowied- nikiem słowiańskiego kneza jest кџабаш, кџабаша, кџбаша, кџобаша, кчобаша, гџабаша ‘naczelnik wiejski’ i ‘przedstawiciel jednostki administracyjnej; naczelnik, zwierzchnik’ oraz bliskie mu коџабàшија, гоџабàшија ‘pomocnik, zastępca wiejskiego kneza’ (RSAN). W XIX wieku tytuł kočobaša zanotowano w Hercegowinie w znaczeniu ‘naczelnik wsi, który był wybierany przez zgromadzenie gospodarzy’ (Bogišić 1999: 487), w Bośni kođobaša i kođa- baša (RJAZ) i w Serbii коџабаша (1818), коџобаша (1833), коџобашија (1818) ‘старешина, првак’ (KK-ER)194. W zbliżonym znaczeniu pojawia się także tytuł мỳхтāр, мỳктāр ‘naczelnik kwartału miejskiego, dzielnicy, mahali; naczelnik wsi zamieszkałej przez mu- zułmanów, knez lub kmet; funkcjonariusz administracyjny’ (RSAN; RJAZ)195. W gwarze Kosowa termin мифтр oznaczał ‘naczelnika mahali lub wsi’ (w ję- zyku arabskim oznacza człowieka wybranego przez mieszkańców mahali lub wsi i wyznaczonego, aby wraz z imamem zajmować się sprawami dotyczącymi bez- pośrednio swego okręgu, pobierać podatki i przekazywać je państwowej kasie

у кази (срезу)’ (PrizrenDČ). Mudir, midir ‘dyrektor’, ‘naczelnik powiatu lub nahii w czasie panowania tureckiego’ został przejęty z tur. müdür < ar. mudīr ‘osoba, która zarządza (np. fi nansami)’. 193 Wyraz poświadczony jest od XIX w. w formach муафис (1816) i мухафиз (1817) ‘заповедник већег утврђеног града’ (KK-ER) oraz мухафис ‘заповедник тврдиње, гарнизонски војник, стражар, чувар’ (PopovićTur). Muhafi z i forma z utratą dźwięczności wygłosowego z > s przejęte z tur. muhafi z < ar. muāfi  ‘strażnik’. 194 Wyraz poświadczony jest w słowniku Njegoša кòџобаша ‘naczelnik, przywódca’ oraz w słownikach gwarowych z Czarnogóry: кџобаша ‘dowódca, wódz’ (RZag), ‘kmieć, sołtys, przywódca lokalny’ (RProš), ‘zwierzchnik, naczelnik’, ‘tyran, ciemiężca’, ‘przodownik kosiarzy’ i ‘urojenie’ (UR), кочобаша, коџобаша ‘ts.’ (Nikšić), kòdžobaša ‘przywódca, wódz’ (CrnogR) oraz kodžobaša ‘seoski knez’, ‘zvanje što se poklapalo sa zvanjem glavnog kmeta’, ‘čorbadžija, prvak, starješina. Viđeniji čovjek koji je posrednik između nemuslimanskog stanovništva i otomanske vlasti’ (Bogićević 2010: 240). W serbskich gwarach: коџабашја ‘szanowany człowiek’ (RLesk), коџбаша ‘pierwszy wśród naczelników jednej wsi, mahali, miasta, kmet’ (RKM), коџабша, коџабашја ‘naczelnik wiejski i miejski’ (PrizrenDČ) i гоџабашја ‘kmieć, przewodniczący gminy, wójt’ (RTimok), коџабáша ‘kmet, naczelnik w czasach władzy tureckiej’ (RJug). Zapożyczenie z tur. złożenia kocabaşı ‘naczelnik’ < tur. koca ‘starzec; wielki, szanowany’ i başa. 195 Obydwie formy: muhtar i muktar ‘naczelnik mahali w mieście; naczelnik wsi’ zostały zapo- życzone z tur. muhtar ‘ts.’, a tam z ar. mutār ‘wybrany’ (Škaljić) wraz z regularną zmianą h > k, muktar < tur. muhtar.

158 w powiecie) (RKM). W Prizrenie w okresie władzy tureckiej мфтар to ‘sołtys’ i ‘radny gminny jako przedstawiciel mahali, który zajmuje się pobieraniem po- datków’ (PrizrenDČ). Wyraz poświadczony jest w południowej Serbii мухтáр ‘wiejski kmet, sołtys w kazie Preševa, wybierany przez dorosłych mężczyzn i mianowany przez kajmekama (1878–1912)’ (RJug), w Posavinie: муктар, мухтар ‘naczelnik mahali, naczelnik wiejski, urzędnik administracyjny’ (RPosav) oraz w Czarnogórze: муктар ‘pan, naczelnik’ (Nikšić) i muktar ‘kmet, knez na wsi, sołtys’ i ‘naczelnik mahali’ (Bogićević 2010: 309). Jako główny kmieć, naczelnik i najstarszy muhtar poświadczony jest tytuł бш-мỳктāр, бaшмỳктāр, бш- мỳхтāр, башмỳхтāр (RSAN). Następnym bliskim słowiańskiemu knezowi tytułem był мусèлем ‘naczelnik wsi, knez, powiernik, który pomagał władzy tureckiej przy zbieraniu feudalnych obciążeń, sam będąc z nich zwolniony’ (RMS; RSAN). Urzędnikiem gminnym, który przekazywał mieszkańcom wsi ważne informacje i ogłoszenia, był мỳхбр (RSAN) poświadczony w słowniku turcyzmów мухбир ‘биров у селу (пандур), који обзнањује наређења у општини’ (PopovićTur). W znaczeniu ‘naczelnik gminy, knežiny’ z okresu tureckiego zanotowano kilka hybryd słowiańsko-tureckich, między innymi бш-кмт, бшкмет ‘przewod- niczący gminy, główny kmieć’ (RSAN) i бш-кнз, бшкнēз ‘główny knez, pierwszy wśród knezów’ (RSAN). Ten drugi tytuł poświadczony jest w XIX wieku баш-кнез ‘главни кнез’ (1816) (KK-ER), башкнез ‘Oberknes’ i баш-кнез (Popović; PopovićTur) oraz w słowniku Vuka w znaczeniu ‘naczelnik knežiny, knez’: „Под владом Турском у Србији свака кнежина имала свога кнеза, који се ради разлике од сеоскијех кнезова звао и оборкнез, вилаетски кнез, на некијем местима башкнез и велики кнез”. Wśród urzędników można także wymienić tytuł zā ‘członek rady, komisji, organizacji itp.’ (tur. za) (Škaljić) poświadczony w Prizrenie, gdzie w okresie władzy tureckiej за to ‘члан Административног Савета (Idare meclisi) у санџаку, мутесарифлуку (округу), кајмакамлуку, кази (срезу) и судија хајик – пресудитељ’ oraz ‘махалски кмет и као такав одборник, члан суда политичке општине у вaроши’ (PrizrenDČ). Ostatni tytuł urzędnika to капèтāн-бàша ‘główny naczelnik, zarządca okre- ślonej jednostki administracyjno-terytorialnej (okręgu, powiatu, gminy, miasta lub wsi) lub obszaru plemiennego (w Czarnogórze); kapetan’ (RSAN), po- świadczony w końcu XVIII wieku w słowniku Mihajlovicia: капетан-баша, капитан-паша ‘admirał’ (1794) (GzRSR; KK-ER). Jako jeden z niesłowiańskich wyjątków wśród nazewnictwa naczelników rodowych pojawia się tytuł нèзер (tur. naar) oznaczający ‘przedstawiciela bractwa, najczęściej jego naczelnika, który jako wybrany członek sądu reprezentuje w nim interesy swojego rodu’ (RMS)196. W plemieniu Bratonožiciów tytuł nezera

196 Inne znaczenia podane w RMS i u Bogićevicia (Bogićević 2010: 345–346) to ‘umowa zawarta między plemionami lub wsiami zakazująca wykorzystywania pastwisk przez zwierzęta; zakaz

159 nosił jeden z grona wybranych przedstawicieli bractw, członek sądu plemiennego (Kuči, Bratonožići, Piperi: 517; RJAZ). Z języka albańskiego (alb. kryetar ‘naczelnik, zwierzchnik’) poświadczone jest w Kosowie zapożyczenie кренд ‘naczelnik, zwierzchnik’ (RKM). Naczelnikami miast lub ich dzielnic byli na przykład мàхалбаша i мàлбаша ‘naczelnik, zwierzchnik mahali’ oraz ‘wiejski naczelnik’ (RSAN)197, a także шхер-ћèхаја i шхер-ћехáја ‘naczelnik miasta, šeheru’ (RMS). W słowniku Elezovicia w znaczeniu ‘przewodniczący gminy’, poświadczony jest tytuł w formie šeher qethudasi, šeher-ćaja (RKM). Nowa, turecka nomenklatura tytułów urzędników, funkcjonariuszy w twier- dzach, zamkach i miastach pojawia się w źródłach serbskich od XVII wieku. Jako naczelnik i dowódca załogi twierdzy tureckiej notowany jest tytuł дздāр, дздāр-àга oraz дàздāр (RSAN; Bogićević 2010: 434)198. Wyraz dizdar, daz- dar ‘arcis praefectus, arcis janitor’, ‘zapovjednik ili vratar kod tvrđave, kule’ (RJAZ) poświadczony jest od XVII wieku, między innymi w słowniku Daniči- cia: даздарь, диздарь z 1662 roku. Był to tytuł cywilnego i wojskowego naczelnika twierdzy, grodu lub wieży, dowódcy umocnienia lub osady miejskiej. Tytuł i sam urząd najwcześniej pojawił się na granicy Bośni, w Krajinie, a z czasem także wewnątrz Paszałyku Bośniackiego (na przykład po zdobyciu miasta Novi w 1482 roku pojawił się dizdar i vojvoda; w 1592 roku w Bihaciu władzę spra- wował dizdar)199. Innymi tytułami są капџија ‘strażnik bramy’ i ‘wysokiego stopnia urzędnik na dworze sułtana lub paszy’ (RSAN)200, a także капџибаша, капỳџибаша

wykorzystywania pastwiska w określonym czasie’, ‘kara pieniężna, grzywna, którą należy zapłacić za złamanie umowy nezeru’ i ‘kara, którą płaci złodziej, jako pokrycie kosztów poniesionych przez członków sądu; międzyplemienna umowa o tej karze’. 197 W XVII w. poświadczony jest tytuł махалбаша w znaczeniu ‘старешина једне махале’ (1666) (GzRSR), a w XIX w. малбаша ‘ts.’ (1834) (KK-ER; RPosav). 198 W nowszych słownikach wyraz poświadczony jest od XIX w.: диздар ‘заповедник тврђаве или града’ (1819) (KK-ER) i диздарац (GzRSR), диздаръ (1840) (PosrbOV; RZiSR: 248), дздāр ‘der Thorwärter einer Festung, janitor arcis’ (SR; Popović; PopovićTur), диздр ‘stara nazwa komendanta twierdzy’ (RKM) i dizdar ‘zapovijednik manje tvrđave, čuvar gradskih vrata’, ‘zapovjednik’ (Bogićević 2010: 119; Nikšić). Zapożyczenie dizdar (i z serb. suf.-ac dizdarac) zostało przejęte z tur. dizdar < pers. dizdār < pers. dizdār ‘strażnik twierdzy’ < pers. diz ‘twierdza, umocniony gród’ i dār, pres. od dāšten ‘mieć, trzymać’. 199 W swym słowniku Bogićević przytacza inne nazwy członków załogi twierdzy, np. posadnik ‘członek załogi w twierdzy (kale) lub innym umocnieniu’, kethud ‘zastępca komendanta’ oraz ser- buljuk, ambardžija ‘osoby odpowiadające za jedzenie i broń’, a także nefer (Bogićević 2010: 434). 200 Wyraz poświadczony jest w RJAZ od XVII w., a w słowniku Mihajlovicia z XIX w. po- chodzą: капиџија ‘службеник високог ранга на царском двору или у пашином конаку’ (1831) (KK-ER), i w słowniku Vuka i Popovicia капџија ‘Thorwart, Mauthner’ oraz kapidžija ‘čuvar kapije’ (Bogićević 2010: 224). W wyrażeniu pojawia się капиџилар-ћехаја (1817) i капиџилар- -ћаја (1830) ‘заступник капиџије’ (KK-ER). Zapożyczenia z tur. kapıcı ‘strażnik bramy’ od tur. kapı ‘brama, wrota’ i suf. -cı.

160 ‘główny strażnik bramy, naczelnik strażników’ oraz ‘tytuł honorowy nadawany agom’ (RSAN)201. W pamięci ludu szczególny, bo okrutny i krwawy, ślad pozostawili dahije i kabadahije, którzy w Paszałyku Belgradzkim wsławili się szczególnym okru- cieństwem w stosunku do Serbów – zwłaszcza na przełomie XVIII i XIX wieku, kiedy przejęli tam władzę. Ich zła sława spowodowała, że w XIX i XX wieku określenia dahija i kabadahija stały się synonimami ludzi okrutnych, tyranów. Pierwszy z nich, дàхија, oznaczał jednego z czterech naczelników janczarskich, którzy po powrocie janczarów do Belgradu (1799 rok), w 1801 roku zawłaszczyli pełnię władzy w Paszałyku Belgradzkim i w 1804 roku przeprowadzili krwawą sečę knezova (podstępem zamordowali kilkudziesięciu kupców, knezów, kapła- nów oraz innych szanowanych Serbów) (RMS; RSAN)202 (por. tom III). Wyraz poświadczony jest w XIX wieku, między innymi w słowniku Vuka: дàхија ‘der Prädendent, vertriebene, Emigrant, exul (redux et ultor)’, a także дàхија, дáхија (Njegoš), дајија, дахија ‘Empörer, Rebell’ (Popović; PopovićTur). W słowni- ku Škaljicia dahija, daija oznacza ‘możnowładcę, który jest niezdyscyplinowany w stosunku do władcy i prawa, a wobec poddanych surowy’. W Prizrenie даја to ‘bohater, rycerz, wojownik’ (PrizrenDČ). Według współczesnego słownika кабадàхија i кабадáхија, кабадàјија to ‘niższy przedstawiciel władzy dahijskiej, który zarządzał częścią okręgu podleg- łego dahii; naczelnik miasteczka, miasta lub nahii, mianowany przez dahiję’, ‘ochroniarz księcia lub członek jego gwardii w okresie panowania Miloša’, ‘naczelnik straży dworskiej w Czarnogórze’, a także ‘brutalna, surowa osoba, ciemiężca, tyran’ (RMS; RSAN). W słowniku Vuka wyraz oznaczał przede wszystkim naczel- ników okręgów w Paszałyku Belgradzkim, którzy wobec serbskich mieszkańców wykazywali się olbrzymią brutalnością, кàба-дахија ‘Unterdahia’: „Послије смрти Хаџи-Мустај-пашине у Биограду су биле четири велике дахије, које су сав Биоградски пашалук између себе биле подијелиле, а они су опет имали сваки своје каба-дахије”203. Na przełomie XVIII i XIX wieku, po powrocie do władzy dahijów w Paszałyku Belgradzkim, kabadahije w knežinach zastąpili obor-knezów, a wśród serbskich chłopów zapamiętani zostali jako osoby niezwykle brutalne i bezwzględne. Stąd też w gwarach wyraz poświadczony jest w znaczeniach ahistorycznych, przenośnych, jako określenie osoby brutalnej, ciemiężcy204.

201 Z XIX w. zanotowano капиџибаша ‘главни капиџија; почасна титула која се давала и појединим агама’ (1822) (KK-ER; RJAZ). 202 Z tur. dayı ‘wuj, brat matki’, ‘bohater wojenny’, ‘starszy, szanowany mężczyzna’, ‘naczelnik janczarów’ z -h- epentetycznym (poprzez analogię do spahija). Złożenie kabadahija pochodzi z tur. kabadayi ‘ten, który jest bohaterem, który gra rolę bohatera’ (kaba ‘surowy, grubiański, prostacki; duży’). 203 W XIX w. zanotowano кабадаија ‘помоћник дахије’ (1820) (KK-ER) oraz kabadahija ‘osobisty ochroniarz księcia, knežev telohranitelj’ (Богишић 1984: 214), кабадахија ‘прост војник’ (PopovićTur) i kabadahije ‘ochroniarze książęcy’ (Bogićević 2010: 217). 204 Poświadczenia gwarowe wyrazu: кабадаја ‘bohater, dzielny wojownik; osoba, która nie szanuje obcego prawa’ (RKM), кабадаја ‘brutalna osoba’ (PrizrenDČ), кабадàхија ‘brutalna, sa-

161 Wśród naczelników lokalnych pojawili się także zwierzchnicy i przedstawiciele Cyganów, określani mianem вèћл i већлāр ‘przedstawiciel, pełnomoc- nik cygański’ oraz цигански већил ‘pomocnik poborcy haraczu, do którego obowiązków należało zbieranie haraczu wśród Romów (w Serbii w pierwszej połowie XIX wieku)’ (RSAN). Wyraz poświadczony jest w XIV i XV wieku, na przykład w Kodeksie despoty Stefana, gdzie векиль to ‘poverenik, zastupnik, odaslanik’ (art. 38, ZoR: 74), oraz w słowniku Daničicia – веŸиль ‘турски vicarius’: кнезь Андрушко СоркочевиŸь како веŸиль (MS: 537). W RJAZ većil to tytuł oznaczający pomocnika čitluk-sahibii, subašy. W XIX wieku poświadczone formy to: већилъ ‘кметъ Цыганскій’ (RečZURP: 49), вèћл ‘der Stellvertreter, vicarius’ (SR; Popović) i већил ‘повереник чији за каква посао, заступник, одaсланик, пуномоћник’ (PopovićTur)205. W podobnym znaczeniu, choć późniejszy, pojawia się wyraz цèрибаша ‘naczelnik, zwierzchnik cygański’, ‘dowódca oddziału nieregularnej armii tureckiej’, ‘kawalerzysta; członek szturmowej kawalerii, konnicy’ (RMS; RJAZ; SR; Popović; PopovićTur). Turecki čeri-baši to dawniej tytuł wojewody, naczelnika plemienia, a na początku XX wieku nazwa cygańskiego kmiecia, naczelnika (łączy wyraz z tur. čergje čerisi ‘cygański kabadahija’) (RKM)206. Ostatnim tytułem naczelnika cygańskiego, wojewody romskiego, tym razem wyjątkowo mającym korzenie w języku węgierskim, jest słowiańskiego pochodzenia вајда207.

mowolna, grubiańska osoba’ (RSGV; RPosav) oraz кабадāхја, кабадаија, кабадаиа ‘grubiański dahija, ciemiężca, osoba brutalna’ (RVG) i кабадахија, кабадакија ‘ciemiężca; potężna, wpływo- wa osoba’ (Nikšić). 205 Tytuł poświadczony jest w słownikach Mihajlovicia већилъ ‘намесник’ (1837), ‘совјетник’ (1842) (PosrbOV) oraz већил ‘заступник, пуномоћник’ (1816) (KK-ER), a także w formie већил- -арч ‘економ, благајник’ (1819) i већил-харч ‘врста порезе’ (1824) (KK-ER). U Bogićevicia većil, vekil to ‘zastupnik, namjesnik, zamjenik nekog visokog dostojanstvenika u Otomanskej imperiji’ (Bogićević 2010: 653), a w Prizrenie вћил, вћиљ ‘пуномоћник, заступник’ (PrizrenDČ). Zapożyczenie z tur. vekil ‘pełnomocnik, przedstawiciel’ < ar. wäkīl. 206 W dokumentach KK, obok znaczenia ‘naczelnik cygański’, poświadczone jest także ‘czło- nek nieregularnego wojska’: церибаша ‘припадник нерегуларне војске’, ‘цигански старешина’ (1819) (KK-ER). Poświadczenia z Czarnogóry to цербаша ‘przewodnik, przywódca’ (RZag), цèрибаша ‘naczelnik cygański’ (RProš; RKrun), церибаша, ‘цигански заповједник, предводник Цигана’ (Nikšić) oraz cerìbaša ‘onaj koji je predvodnik’ (CrnogR). W Kosowie цербаша to ‘cy- gański kmet’, ﬁ g. ‘nazwa osoby, która zachowuje się jak dowódca oddziału, četovođa, naczelnik – zawsze jednak w znaczeniu pejoratywnym’ oraz церибашја ‘заповедник одреда нередовне или помоћне војске’ (PrizrenDČ). Turcyzm ceribaša, najpierw ‘dowódca nieregularnego lub po- mocniczego wojska w starym imperium osmańskim’, a potem również ‘członek oddziału zwiadow- czego’ i ‘cygański muhtar, knez, naczelnik’ przejęty został z tur. çeribaşı (çeri-başı) < tur. çeri ‘wojsko’ i baş, z reg. zamianą ç > c, ceribaša < tur. çeribaşı. 207 Wyraz poświadczony jest w słowniku Popovicia вајда ‘Nutzen, Vortheil’ oraz w gwarach Wojwodiny, вајда ‘цигански кнез, најстарији мушкарац у махали који има последњу реч у одлучивању’ (VojvR). Tytuł został zapożyczony z węg. vajda ‘wojewoda’, gdzie jest slawizmem (słow. *vojevoda).

162 W znaczeniu naczelnika pasterzy Wołochów poświadczony jest tytuł ћèхаја i ћехáја, ћáја ‘zarządca, nadzorca majątku (na dworze cesarza tureckiego lub możnowładcy)’, ‘przedstawiciel wezyra’ oraz ‘naczelnik pasterzy’ (RMS)208. W słowniku Daničicia poświadczona jest forma Ÿетьхая ‘турски vicarius’, a w RJAZ ćehaja (od XVII wieku) i ćaja (od XIX wieku) w znaczeniu ‘vicarius, koji kućom upravlja, intendant’ i ‘čobanbaša u arnautskijeh čobana’. W tych samych znaczeniach wyraz notowany jest w słowniku Vuka: ћáја ‘Stellver- treter, vicarius, већил’ i ‘чобанбаша (у Арнаутскијех чобана, који догоне овце у Србију на зимовник)’, i w słownikach Popovicia: ћаја ‘Stellvertreter; заступник’ (Popović; PopovićTur). Ćehaja oznaczał naczelnika pasterzy Wołochów (być może także pasterzy Al- bańczyków), którzy w okresie letnim zamieszkiwali w grupach do 100 osób na górskich pastwiskach i wypasali tam zwierzęta, na zimę zaś wracali w doliny (Новаковић 2002: 20). Według Novakovicia był to odpowiednik čelnika w Ma- cedonii i čelingas, čelnik-as na ziemiach greckich209. W gwarach południowej Serbii i Kosowa wyraz poświadczony jest w znaczeniach ‘nadzorca majątku spahii, čiﬂ uka’ lub ‘najstarszy z baców, naczelni- ków pasterskich’: ћáја ‘управник (надзорник) спахијског чивлика до 1912 г.’ (RJuž), ћáја, ћеá ‘по рангу најстарији овчар на бачији, ћехаја’ (RTimok) i ћàја ‘победник, најјачи во у џелепу, крду, на планини, предводник крда, стада’ (RCrnotr). W Kosowie ћја to ‘онај што настојава, заповеда. Кад неко непозван и ненадлежан заузме држање заповедничко. (…) Везири су имали своје помоћнике који су се звали qehaja ћаја’ i ‘некакав спахијски повереник по чифлуцима први међу агиним момцима. Првобитно звање лица одређеног да дели воду у једном месту за појење стоке и за наводњавање. Код Османлија било је звање административног управника у једном месту’ (RKM) oraz ћја ‘човек који има велико стадо оваца’ (PrizrenDČ) i ћáја ‘агин или бегов заступник’ (RSMet). W znaczeniu ‘pełnomocnik paszy lub innej ważnej postaci’ poświadczony jest w Nikšiciu w formie ћехај oraz ћехај паша (Nikšić), a także ćehaja ‘namjesnik’, ‘vezirov pomoćnik’ (Bogićević 2010: 103). Zarządca majątkiem ziemskim i pomocnik lub zastępca bašy, jego namiestnik, a także strażnik pola nosił tytuł сбаша (RMS; RJAZ; SR). W średniowiecznych źródłach сuбаша ‘apparitor’ (1442) to stary turecki tytuł pochodzenia seldżuckie- go. „За времена дахијског готово у свакоме селу у Биоградскоме пашалуку је

208 Wyrazy ćehaja i hyp. ćaja zostały zapożyczone z formy potocznej tur. kehaya, liter. kâhya, a w tur. z pers. ketudā, kedudā. 209 Z XVIII i XIX w. wyraz notują słowniki: ћехая ‘постелник’ (1794) (PosrbOV), ћехаја ‘помоћник’ (1710) (GzRSR) oraz ћаја (1816), ћеаја (1821), ћекаја (1820), ћехаја (1816) ‘надзорник имања, мајордом’ (KK-ER), ћая ‘намесник’ (1821), ћіая ‘старешина села’ (1846) (PosrbOV) oraz ћехáја ‘pomocnik, przedstawiciel wysokiego dostojnika tureckiego’ (Njegoš). Wyraz notowany jest także w różnego rodzaju złożeniach, np. али-ћехаја ‘високи ћехаја’ (1820) i ћехаја паша ‘старешина ћехаја’ (1819) (KK-ER), ћехај-баша ‘przedstawiciel, pomocnik paszy’ (Njegoš) i kol-ćehaja ‘pomocnik agi’ (Škaljić).

163 сједио субаша, који је чинио са сељацима шта му је воља”, a pod hasłem кмет Vuk pisze: „Који ага има много кмета онај има и по селима своје субаше, којима кмети ваља особито по нешто да дају”210. Pierwotnie tytuł subašy nosił zaufany człowiek sandžak-bega, wojskowy i cywilny zarządca części wilajetu, nahii lub większego miasta, na ziemiach serbskich nazywany również vojvoda vilajeta. Subaša miał szerokie kompetencje, mógł przewodzić akcjom wojskowym. Podlegali mu spahije, a on sam w hierarchii władzy stał zaraz za krajiškim begiem lub sandžak-begiem. Tytuł subašy nosił także, posiadając podobne uprawnienia, policyjny funkcjonariusz wojewody, za- rządca wielkich hasów należących do begler-begów, wezyra i członków rodziny cesarskiej (LeksSSV: 719). W końcu XV wieku także spahija z dochodami ponad 20 000 akcz, tak zwanych zaim, nosił tytuł subaša. Peruničić przytacza wyraz subaša w znaczeniu naczelnika wsi w Paszałyku Belgradzkim. Funkcja ta została ustanowiona pod koniec XVIII wieku (Перуничић 1956: 36). Pozostali zarządcy, pomocnicy lokalnych urzędników lub feudałów, niżsi urzędnicy na prowincji to między innymi: беглỳгџија, беглџија ‘pomocnik bega, jego towarzysz’ (RSAN; KK-ER) i беглиџја ‘osoba, która pobiera podatek’ (RJuž) (tur. beglıci), кàурбаша ‘zwierzchnik, naczelnik niewiernych, giaurów’ (RMS; RSAN)211, мутевèлија ‘zarządca majątku fundacji islamskiej, vakufu’, ‘zarządca, naczelnik w ogóle’ (RSAN) i мüтевелија ‘турски поданик на чије име је гласила дозвола за отварање народносних школа у Турској’ (PrizrenDČ) (tur. mütevelli) oraz нáзир, нáзор ‘osoba, która zajmuje się mająt- kiem (zwykle państwowym), nadzorca, zarządca’ (RSAN; RJAZ) i наàзар ‘ein türkischer Beamter’ (SR) (tur. nazır). Urzędnicy centralni i cesarscy to na przykład чага ‘funkcjonariusz służ- by wewnętrznej na dworze sułtana, marszałek dworski’ (RSAN) (tur. iç ağası ‘wewnętrzny aga’)212, довлèтлија i двлеџија ‘osoba, która żyje w prze-

210 Wyraz субаша poświadczony jest w słowniku Popovicia w znaczeniu ‘Feldführer; Un- terbascha’, a w słownikach Mihajlovicia jako субаша ‘надзорник имања који убира агинске и беговске приходе са чифлука; градски надзорник’ (1702) (GzRSR; KK-ER) i субаша ‘чувар, чуватељ’ (1841) (PosrbOV). W słowniku turcyzmów to tytuł funkcjonariusza policyjnego, субаша ‘претпостављени, полицијски чиновник’ (PopovićTur). W gwarach wyraz notowany jest także z Wojwodiny сбаша, сбош, сỳбоша, сбоша, сбоша ‘чувар поља’ (RSGV; RBanat; VojvR), oraz Czarnogóry subaša ‘nadzornik imanja. Onaj koji ubira aginske i begovske prihode’, ‘gradski nadzornik’ (Bogićević 2010: 565). 211 Poświadczony jest także tytuł hrvat baša (tur. argat-başa), który oznaczał ‘naczelnika, zwierzchnika nad czarnogórskimi pracownikami dniówkowymi (nadničari) w Konstantynopolu’. Do jego kompetencji należało rozstrzyganie sporów między Czarnogórcami oraz między nimi, a ich pracodawcami (Bogićević 2010: 184). 212 Wyraz poświadczony jest od XIX w., np. ичага ‘службеник за унутрашњу службу’ (1818) (KK-ER), чага ‘nobilium Turcarum genus’ (SR) i ичага ‘коморник за цареву службу у унутрашњости сараја, паж’ (PopovićTur) oraz w Nikšiciu ичага ‘имућан домаћин, снажан мушкарац, нешто крупно, велико’ (Nikšić).

164 pychu, bogacz’ (RSAN) (tur. devletli ‘cesarski, należący do cesarza; państwo- wy’) oraz девлетија i девлетлија (1824) ‘urzędnik cesarski’ (KK-ER), довлет-ћајаси ‘врста дворског службеника’ (1829) (KK-ER) i дувлет-ћаја ‘високи службеник на Порти’ (1818) (KK-ER), мезлеђја ‘funkcjonariusz turecki’ (RLesk), a także menzildžija, mezildžija i mezuldžija ‘tatar – poštar koji je prenosio poštu na konju’ (Škaljić) (tur. menzilci ‘listonosz, goniec’), мèмр ‘urzędnik, funkcjonariusz w służbie cesarskiej’ (RSAN; PopovićTur; PrizrenDČ) (tur. memur ‘urzędnik’), нишàнџибаша ‘wysoki urzędnik w administracji tureckiej, który stawiał pieczęć sułtana na dokumentach oﬁ cjalnych’ (RSAN)213, силàхдāр, силктāр ‘strażnik broni na dworze sułtana lub innego wysokiego dostojnika tureckiego’ (RMS) (tur. silâhtar < pers. silādār ‘oružnik’)214, силахшор ‘członek służby dworskiej na dworze osmańskim’ i ‘tytuł urzędnika na dworze, o stopień niżej niż kapudžibaša’ (Škaljić) i рџāл ‘dostojnik, przywódca, naczelnik’ (RMS) (tur. rical ‘dostojnicy i wielmoże na dworze cesarza tureckiego’)215. W znaczeniu strażnika pieczęci cesarskiej i osobistego sekretarza wezyra po- świadczone są między innymi мухỳрдāр, мухàрдāр (RSAN) (tur. mühürdar ‘strażnik pieczęci’)216 oraz мỳхур-сахбија, także w znaczeniu ‘wielki wezyr’ (RSAN)217. Urzędnicy pracujący w kancelarii nosili tytuł тескерeџиja ‘urzędnik, który wydaje pisma urzędowe; osoba, która prowadzi protokół; urzędnik administracyjny’ (Škaljić) (tur. teskereci ‘ten, który wydaje zaświadczenia, teskery’)218,

213 Z początków XIX w. wyraz jest poświadczony z zakresu terminologii administracji tureckiej нишанџа-паша ‘чувар печата’ (1804) (GzRSR), a w słowniku Vuka – wojskowej: нишанџија ‘пушкар, гађач’. W słowniku turcyzmów Popovicia zanotowano obydwa znaczenia: нишанџија ‘онај који уме добро гађати у белег’ i ‘велики турски чиновник, који је правио султанов потпис на царским повељама’ (PopovićTur). Zapożyczenie z tur. nişаncı ‘strzelec’ (< tur. nişаna ‘cel, ce- lownik; znak, oznaczenie’); tur. nişana başa z tur. başa ‘głowa; dowódca, naczelnik; tytuł grzecz- nościowy’. 214 Wyraz poświadczony jest od XIX w. w dokumentach KK силиктар (1818), силистар (1816), силихтар (1829) ‘службеник, код везира или паше који се бринуо о чувању и одржавању оружја’ oraz салахар ‘службеник код везира или паше који се бринуо о одржавању оружја’ (1821) (KK-ER). W słowniku Elezovicia силахдар to odpowiednik muteselima w sandžaku (RKM). 215 Wyraz ridžal ‘ugledan čovjek na dvoru vladarevu, velikaš, državnik’ (RJAZ) poświadczo- ny jest od XIX w.: риџал ‘министри великаши на порти турскога цара’ (PopovićTur), риџал ‘достојанственик, великаш’ (1818) (KK-ER) i рџāл ‘sługa cesarza, pomocnik dostojnika cesarskiego, urzędnik państwowy’ (Njegoš), a także ridžal ‘carev sluga, činovnik’, ‘dostojanstvenik, od- ličnik’, ‘onaj koji nosi poruku, poslanicu’ (Bogićević 2010: 506). 216 Wyraz poświadczony jest od XVIII w. w znaczeniu ‘strażnik cesarskiej pieczęci; sekretarz wezyra’, między innymi мухардар (1713) (GzRSR), мујурдар, мухурдар (1818) (KK-ER) i мухурдар (PopovićTur). 217 Wyraz poświadczony jest w XIX w.: мурсајбија (1819), мухур-сајбија (1824), мурсахибија (1831) ‘strażnik cesarskiej pieczęci’ (KK-ER; RJAZ) oraz мухурсајбија ‘ts.’ i ‘wielki wezyr’ (PopovićTur). W dziełach Njegoša poświadczone są formy мỳхур-са(х)бија, мỳхур- себија, мхр-себија ‘strażnik pieczęci cesarskiej; wielki wezyr; najwyższy komendant, do- wódca’, a w Serbii okresu powstań tytuł mur-saibija nosił ‘wielki wezyr’ (RZiSR: 248). 218 Wyraz poświadczony jest w XIX w. w RJAZ: teskeredžija ‘službenik kod vezira, koji potvrđu- je istinitost službenih akata, ugovora i sl.’ oraz w tytule тескерџи-паша ‘висока турска дворска

165 ћáтиб i ћáтип oraz ћáта i ћáто ‘urzędnik administracyjny, sekretarz, pisarz’ (RMS) (tur. kâtib, kâtip ‘pisarz, sekretarz, urzędnik administracyjny’)219, a także баш-ћатиб, баш-ћатип, баш-катип, баш-кјатиб ‘główny pisarz, sekretarz’ (Škaljić) i дивтāр i дивтāр-àга ‘pisarz, sekretarz w administracji tureckiej’ (RSAN; KK-ER) (tur. divitar ‘pisarz’). Urzędnicy skarbowi i strażnicy skarbca to хазнàдāр oraz азнàдāр, азнàтāр, азнèдāр (RMS; RSAN)220, a także тефтèдāр, тефтèрдāр ‘kasjer, skarbnik; księgowy’ i ‘wysoki urzędnik fi nansowy, minister skarbu’ (RMS) (tur. defterdar ‘księgowy’)221. W gwarze Kosowa tytuł тефтердр oznaczał ‘szefa rachunko- wości, naczelnika organu fi nansowego w wilajecie’ (RKM; PrizrenDČ). Jak pisze Elezović, wcześniej tak nazywano urzędników sułtana zajmujących się zarządza- niem państwowymi fi nansami w imperium tureckim, później zaś – szefa organu fi nansowego jednego wilajetu. Urzędnikiem do spraw fi nansowych był także муасебеџја ‘szef fi nansów w mitesarifl uku, sandžaku, okręgu’ (PrizrenDČ). Podlegał mu zarządca kancelarii sułtańskiej – reis-ul-kuttab ‘zwierzchnik służby dyplomatycznej’. Kolejne dwa tytuły były nazwami dworzan sułtana, paszy lub wezyra, któ- rzy zajmowali się ich garderobą lub komnatami (чоходар, чохадар (Škaljić)222) albo, jak podaje Daničić, próbowali każde danie przed cesarzem (чешнеђер

титула’ (1804) (GzRSR). 219 RJAZ notuje formę ćatip ‘pisar’ (XVII i XIX w.) oraz ćata, ćato (od XVII w.). Słowni- ki z XIX w. podają formy ћата, ћато, ћатиб i ђатип (1818) (KK-ER), ћата, ћатибъ ‘писар, нотарош’ (1846) (PosrbOV), ze wschodu ћáта i południa ћáто ‘der Schreiber, scriba’ (SR), ћатиб ‘pisarz; mędrzec, naukowiec’ i ћато ‘ts.’ (PopovićTur), ћатa ‘административни чиновник, писар’ (LeksLaza) i ćato ‘pisar, administrativni činovnik’ (Bogićević 2010: 103). W Wojwodinie po- świadczone są formy ћáтa ‘бележник’ (RSGV; VojvR), w Posawinie ћата, ћатиб ‘сеоски, општински писар’ (RPosav), na południu ћáта ‘писар’ (RJug; RSMet; RArilje), ћатип (PrizrenDČ). 220 Wyraz poświadczony jest z przełomu XVII i XVIII w. w formach: азнатар (1713), хазнатар (1713), хазнадар (1790) ‘благајник’ (GzRSR) oraz азнадар (1817), азнатар (1816), хазнадар (1819), казнадар (1819) хазнатар (1928) (KK-ER), азнадар, хазнадар ‘благајник’ (Popović; PopovićTur), haznadar ‘čuvar riznice, blagajnik’ (Bogićević 2010: 182) i азнтар ‘благајник, руководилац касе’ (PrizrenDČ). Zapożyczenie z tur. haznadar, który jest derywatem od tur. hazne, hazine i pot. hazna ‘skarbiec; skarb’ (ar. azīnä ‘skarbiec’) i pers. dār, temat praes. od czas. dāšten ‘mieć, trzymać’. 221 Tytuł notowany jest od końca XVIII w.: тефтердар ‘начелник финансијске службе једне области’ (1791), дефтердар ‘благајник’ (1804) (GzRSR) i тефтедар (1819), тефтердар (1826) ‘управник финансија једног вилајета’ (KK-ER) oraz тефтердар ‘чиновник који води књигу од примања и издавања, главни прегледник финансије’ (PopovićTur), тефтèдāр ‘der Rech- nungsführer, quaestor’ (SR; Popović). 222 Wyraz poświadczony jest od końca XVIII w., чохадар ‘дворски службеник који се стара о султановој одећи и одајама’ (1791) (GzRSR) oraz чоадар, човадар, чохадар i чуадар (1818) ‘лице које се стара за одела’ (KK-ER), čohodar, čohadar ‘čuvar oprave, turski podvornik’ (RJAZ). Poświadczony także w złożeniu ич-чохадар ‘службеник који се стара за одаје’ (1823) (KK-ER). Zapożyczenie z tur. potocznej formy çokdar, çokadar (liter. çuhadar) < pers. čūadār (čūa-dār), pers. čūa ‘lepszej jakości sukno’ i pers. dār, temat praes. od czas. dāšten ‘mieć, trzymać’.

166 i чешнеŸерь, чешнегэрь ‘турски praegustator’). Ten drugi tytuł jest jednym z najstarszych poświadczonych turcyzmów w języku serbskim. Urzędnicy (spahije) mianowani specjalnym cesarskim beratem to берàтлија ‘diplomate’, ‘бератлије су се звали и наши кнезови који су берате имали, а у Цариграду се бератлије разликују од остале раје и по одијелу, те их по сокацима не смију устављати и питати јесу ли платили харач и имају ли тескеру’ (RSAN; RJAZ; SR; Bogićević 2010: 49), berátlija ‘onaj koji posje- duje berat za neko pravo ili neku službu’ (tur. beratlı < berat ‘pismo’) (Škaljić) i бератлја ‘човек са султановим бератом у бившој Турској’ (PrizrenDČ). Kierownikiem i dyrygentem orkiestry był мèктербаша (RSAN; RJAZ)223, muzykantem zaś – мехтер (1820) (KK-ER). Oprócz nich poświadczony jest także pokrewny tytuł мектерин ‘већил’, ‘старешина, претпостављени, начелник’, ‘на персијском двору коморник, који има у свака доба приступа код шаха’, i ‘свирач у војничкој банди владаочевој; слуга који намешта шатор’ (Popo- vićTur). Do grupy urzędników szczebla centralnego można również zaliczyć amba- sadorów, wysłanników i posłów cesarstwa tureckiego. Jako tytuł głównego wy- słannika i przywódcy poselstwa wymienia się èлчибаша, èлчи-бàша (RSAN; RJAZ), poświadczony od XIX wieku w utworach ludowych i słowniku turcy- zmów елчибаша ‘главни посланик’ (PopovićTur). Funkcję ambasadora pełnił èлчија, èлџија (RSAN) (tur. elçi ‘wysłannik, poseł’)224. W podobnych znaczeniach poświadczony jest także мубáшир oraz бумбàшр, бумбàшēр, бубàшр ‘wysłannik, zaufany, wykonawca rozkazów’ (RSAN) (tur. mübaşir)225 i реиз- -ефендија ‘szef dyplomacji’226.

223 Wyraz poświadczony jest w XIX w. w formach мектербаша (1819), мехтербаша (1829) ‘капелник’ (KK-ER) oraz мèктербаша* ‘der Kapelmeister, magister concentus’ (SR) i мектербаша ‘управитељ владаочеве војничке свирке, поглавар над слугама који подижу шаторе’ (PopovićTur). 224 Wyraz poświadczony jest z 1699 r. w SSZiN, a z 1711 r. w słowniku Mihajlovicia елчија ‘дипломатски представник, посланик’ (GzRSR). W XIX w. pojawia się w dokumentach KK елчија (1815), јелчија (1825) (KK-ER), елчи (1845) (PosrbOV) oraz w słowniku Vuka èлчија* ‘der Gesandte, legatus, orator, поклисaр’, Popovicia елчија ‘посланик, поклисар, одасланик, дипломатски деловођа’ (Popović; PopovićTur) i Bogićevicia jelčija ‘poslanik’ (Bogićević 2010: 214). 225 W XIX w. wyraz poświadczony jest w ludowych opowiadaniach zgromadzonych przez Vuka, w słowniku RJAZ, dokumentach Kancelarii Książęcej бубашир, бубошир, бумбашир i бунбашир ‘изасланик, повереник; позивар’ oraz мубаширија i мумбашир ‘гласник, изасланик; комесар’ (KK-ER). Poza tym notowany przez słownik turcyzmów бумбашир ‘добар, гласоноша, комисар, повереник, онај коме је поверен какав посао, каква ствар, нарочито се тако зове одасланик турске власти у провинције’ (PopovićTur) i z Prizrenu бумбшир ‘повереник, пуномоћник, изасланик’ (PrizrenDČ). 226 Od XVIII w. poświadczone są formy рајз-ефенди (1794), рајс-ефенди(ја) (1792) ‘високи турски чин’ (GzRSR) oraz риз-ефèндија ‘szacowny pan’, ‘naczelnik, zarządca wielkie-

167 Przedstawiciel valii lub innego ważnego dostojnika przy Wysokiej Porcie lub przedstawiciel dyplomatyczny obcego państwa przy Porcie i najwyższy stopniem ofi cer na dworze sułtana nosił tytuł капућехáја, капућáја, капићехáја, капићáја (RSAN) (tur. kapukâhyası). Wyraz notowany jest w słowniku Mihajlo- vicia капикехаја (1823), капићаја (1815), капићахија (1824) ‘представник валије’ (KK-ER) oraz w słowniku turcyzmów капућехаја, капи ћаја ‘заступник, агент странога владаоца, мисирскога вицекраља, или паше’ i ‘званична титула српскога агента у Цариграду, докле је Србија била Турској платежна; сада има Србија у Цариграду посланика свога’ (PopovićTur). W swoim słowniku Elezović pisze, że „Некад су се делегати кнежевина у Цариграду звали kapi kethuda” (RKM). Wspomnieć też można o мüфтиш ‘powiatowym naczelniku oświatowym w europejskiej części imperium tureckiego’ (PrizrenDČ). Znakomicie zorganizowany i rozbudowany był turecki aparat fi skalny, do którego należeli urzędnicy i poborcy podatkowi oraz celnicy. Jednym z głów- nych urzędników tureckich zajmujących się podatkami był èмн, јèмин ‘dawny urzędnik turecki odpowiedzialny za sprawy fi nansowe i nadzór nad nimi; celnik, poborca podatkowy’ oraz ‘nadzorca, kierownik, naczelnik, komisarz’ (RSAN; RMS; RJAZ) (tur. emin)227. Wyraz ten poświadczony jest w słowniku Daničicia w formie qминь ‘турски custos’ z 1480 roku. W państwie tureckim tytuł ozna- czał urzędnika administracyjnego, do którego obowiązków należało zbieranie, spisywanie, pilnowanie i ochrona wyznaczonych państwowych, to jest cesarskich przychodów i dóbr. Kierował również pracą mennicy, kopalń, urzędów celnych, promów, pracowni itp. W stolicy cesarstwa tytuł nosiło zaledwie kilku wysokich państwowych funkcjonariuszy. W tureckich dokumentach pisanych w języku serbskim tytuł emina nosili powiernicy dubrownickiej szlachty (LeksSSV: 180). Tytułem osoby zajmującej się egzekwowaniem najważniejszego podatku tureckiego – haraczu, był poświadczony z XV wieku харàчлија oraz арàчија, арàчлија (RSAN; RMS) (tur. haraçlı). W swoim słowniku Daničić notuje formy харачникь, харачьнь ‘tributarius’, ‘exactor vectigalium’. W tym samym znaczeniu od XVII wieku w Dubrowniku poświadczona jest forma haračar, a od XVIII wieku haračija i haračlija ‘poborca podatków’ (RJAZ)228. Hybrydą słowiańsko- go miasta, szef dyplomacji itp.’ (Njegoš) i w innych źródłach, gdzie jest to tytuł tureckiego dworskiego kanclerza i ministra spraw zagranicznych (RZiSR: 249). 227 Z XIX w. tytuł poświadczony jest w słowniku Mihajlovicia: емин ‘надзорник, управник’ (1816) (KK-ER), Vuka: јèмин* ‘управитељ онијех села која немају спахије, него десетак од њих припада цару, magistratus turcici genus’, i w słownikach Popovicia: јемин ‘Emin, Zehentbeamte; чиновник коме је што предато у управу, или у надзор’ (Popović; PopovićTur), a także z Prizrenu: емин ‘заклетва’, ‘чиновник коме је нешто предато у надзор’ (PrizrenDČ) i Czarnogóry emin ‘čovjek od povjerenja, povjerenik, pouzdanik’, ‘siguran, vjeran, pouzdan’ (Bogićević 2010: 154). 228 Wyraz poświadczony jest w słownikach Mihajlovicia харачија ‘онај који скупља харач’ (1758) (GzRSR) i арачија (1816), арачлибаша (1824), арачлија (1818), харачија (1824), харачлија (1824) (KK-ER) oraz w słowniku Vuka i obydwu słownikach Popovicia харàчлија*, арàчлија* ‘der Kopfsteuer-Einnehmer, exator tributi’, a także w słowniku Njegoša харàчлија.

168 -turecką w tym samym znaczeniu jest кỳпчија ‘osoba, która pobiera podatki, haracz; haračlija’ i ‘osoba, która nabyła prawo do połowu ryb’ (RSAN). Podatkiem od zwierząt, čibukiem, zajmował się z kolei чибỳкчија, чибỳгџија ‘chłopiec, który roznosi cybuchy’, ‘osoba, która pali tytoń przez cybuch’, ‘rzemieślnik, któ- ry wytwarza cybuchy’ oraz historycznie ‘osoba, która pobierała podatek za owce i kozy w czasie panowania tureckiego’ (RMS)229. Poborców podatkowych określano mianem áшāр-мéмр (Škaljić), таксидар230 i таксалист ‘poborca podatkowy’ (1751) (GzRSR), тасиљдар ‘који прикупља порез’ (PrizrenDČ), a także мазгáр ‘turecki funkcjonariusz, który pobiera daniny, dacije’ (RLesk)231 i w podwójnym znaczeniu вергјāш ‘osoba zobowiązana do zapłaty podatku – vergii’ (RSAN), a w XIX wieku ‘poborca podatkowy’232. Egzekwowaniem kar zajmował się џеримџија (Škaljić)233 oraz mizdnik ‘celnik’ (Bogićević 2010: 300). Do określeń osób zajmujących się pobieraniem ceł należy jeden z najstarszych turcyzmów poświadczonych w języku serbskim (w XV wieku) – амальдарь ‘у Турака exactor’ (RiKSS) i амалдар (RJAZ; PopovićTur). Nowszymi okre- śleniami są ђумрỳгџија, ђумрỳкчија, ђумрỳџија, ђумрỳчија (RSAN) i đumrukdžija ‘celnik; urzędnik pobierający opłaty w urzędzie celnym’ (Bo- gićević 2010: 151)234 i ich nadzorca ђумрỳкчибаша ‘główny celnik, naczelnik celników’ (RSAN; KK-ER) oraz кòлџија i кóлџија ‘urzędnik celny; straż- nik’ (RSAN), колџија ‘царски чиновник; пандур’ (1824) KK-ER i колџја ‘финансијски стражар’ (PrizrenDČ) (tur. kolcu). Ostatnią grupę urzędników państwa tureckiego stanowią osoby związane z wymiarem sprawiedliwości, głównie sądzące według prawa koranicznego. Ty- tułem niższego sędziego pokoju był кàдија (RSAN) (tur. kadı). W średniowieczu кадия ‘judex у Турака’ poświadczony jest już w 1396 roku i pochodzi z kopalni

W gwarach: арāчлја (RVG), арачлија ‘отимач, харачлија, скупљач харача’ (Nikšić), харачлија, арачлија (RPosav) i харàчлија ‘онај који скупља харач’ (RSGV). 229 Wyraz poświadczony jest w XIX w. w formie чибукчија ‘лице које скупља чибук (порез)’ (1816) i w złożeniu чибукчибаша ‘старешина чибукчија’ (KK-ER). 230 Wyraz poświadczony w XX-wiecznych słownikach gwarowych, np. таксидáр ‘poborca podatkowy’ (RJuž) i тасилдáр, таслидáр ‘osoba, która pobiera podatki lub uprawniona osoba, która zbiera przychody z jakiegoś majątku; osoba, która zbiera długi’. Zapożyczenie ar.-pers., w tur. tahsil- dar z ar. taīl ‘pozyskiwanie, zgarnianie, zdobywanie; pobieranie podatków z majątku’ i pers. dār, temat praes. od czas. dāšten ‘mieć, trzymać’ (por. taksilat ‘przychody z majątku; podatki państwo- we’). Niektóre formy wyrazu powstały pod wpływem formy taksa ‘podatek, akcyza, opłata’. 231 W słowniku RSAN, RJAZ i Popovicia wyraz мàзгāр oznacza wyłącznie ‘poganiacza mułów’ i ‘sprzedawcę mułów’, a reg. to też ‘imię konia’. 232 Wyraz poświadczony jest w słowniku Vuka вергјāш ‘der пореза unterworfen ist, vectiga- lis’ oraz Popovicia вергијаш ‘Steuerzahler, poborca podatkowy’ (Popović; PopovićTur). 233 Zapożyczenie z tur. złożenia cerimeci (< tur. cerime i cereme ‘kara, zwykle pieniężna’ i -ci). 234 Wyraz poświadczony jest od XVIII w. w formach ђумругџија ‘цариник, онај који наплаћује ђумрук’ (1727) (GzRSR), ђумрукџија (1821) (KK-ER) oraz ђумрỳкчија ‘цариник’ (SR; Popović; PopovićTur), ђумрукџја ‘osoba pobierająca opłatę targową; celnik’ (RVG; Nikšić) i ђумрукчија, ђумругчија ‘ts.’ (RPosav).

169 Gluhavica w okręgu raškim (кадии μ Глμхлавици), w XVI w. w SSZiN (1547 r.), a w XVIII wieku кадија ‘исламски (шеријатски) судија’ (1727) (GzRSR)235. Późnośredniowieczny tytuł кадия oznaczał przede wszystkim sędziego mu- zułmańskiego, który sądził i swe wyroki wydawał według praw szariatu. Oprócz sądowniczych, na podległym mu obszarze kadiluka lub kazy, dysponował także uprawnieniami administracyjnymi. Do obowiązków kadii należała pomoc przy pobieraniu podatków, pilnowanie ceł, kopalń i innych przychodów państwa, a także kontrola cen. Pierwsza wzmianka o kadii w kopalni Gluhavica pochodzi z 1396 roku, a więc z okresu zanim ten okręg znalazł się ostatecznie pod panowaniem tureckim. Odgrywał on tam rolę kontrolera ceł, a dopiero w drugiej kolejności służył jako pomoc w rozwiązywaniu ewentualnych sporów z kupcami tureckimi. Prawdopodobnie tymi samymi zadaniami byli obarczeni za czasów Despotowiny kadije Prištiny, Zvečanu i Trepčy (LeksSSV: 267). Sędzią posiadającym wyższą wiedzę teologiczną i swoje obowiązki sprawu- jącym w mieście był мỳла (RSAN) (tur. mülla, münla)236. Był to główny kadija całego okręgu, któremu podlegali pozostali sędziowie. Tytuł ten sułtan nadawał również szanowanym i teologicznie wykształconym osobom oraz tym, którzy ukończyli szkołę religijną (posiadali wykształcenie teologiczne). Ostatnimi urzędnikami związanymi z tureckim wymiarem sprawiedliwości byli мỳхзр, мỳхзр, мýзур ‘urzędnik sądowy w imperium tureckim, organ wykonawczy sądu lub zarządu administracyjnego; pozywający sądowy’ (RSAN) (tur. muhzur)237, мухтèсиб ‘funkcjonariusz, inspektor, który w okresie władzy tureckiej sprawował nadzór nad przestrzeganiem przepisów religijnych, a także, rzadziej, sądowych’ i мутèсиб ‘policjant w imperium tureckim’ (RSAN) (tur. muhtesib), a także мüстентик ‘sędzia śledczy przy powiatowym sądzie I instancji w dawnej Turcji’ (PrizrenDČ).

4.3. Administracja wenecka

Równolegle do panowania tureckiego, na wybrzeżu adriatyckim, w Czarnogórze, Boce Kotorskiej i Dalmacji, swe polityczne i gospodarcze wpływy umacniała Re- publika Wenecka. Towarzyszyły temu także wpływy kulturalne oraz językowe,

235 W XIX w. w znaczeniu ‘sędzia’ poświadczony jest w słownikach Mihajlovicia кадија (1816) (KK-ER) i кадія (1844) (PosrbOV) oraz кàдија* ‘der Kadi (Richter), judex, cf. муселим’ (SR; Popović; Njegoš; RSR; Bogićević 2010: 218). W gwarach Czarnogóry w tym samym znaczeniu poświadczone są formy кàдија (UR), кадја (RVG; Nikšić), a w Serbii кадија (RPosav), кадја (PrizrenDČ) i кадјa (RSMet). 236 Wyraz poświadczony jest od XIX w.: мỳла ‘der Mollah, doctus Turcarum, judex’ i ‘Сарајевски, die oberste Regierungsperson, judex’ (SR), мула ‘der Mollah; Maulthier’ i мула ‘господин, господар, судија у великој вароши; бог’ (Popović; PopovićTur) oraz мула ‘теолог; кадија у већим градовима’ (1822) (KK-ER; Nikšić). 237 Wyraz muhzur poświadczony jest w XIX w., pochodzi z pieśni ludowej w znaczeniu ‘pandur’ (RJAZ) i музур ‘судски чиновник; извршни орган’ (1820) (KK-ER).

170 nakładające się lub kontynuujące dawne kontakty słowiańsko-romańskie. Z tego okresu zachowało się sporo zapożyczeń określających strukturę administracji na terenach słowiańskich, romańskich tytułów naczelników i namiestników lokalnych, wśród których najważniejszą postacią był reprezentant władzy weneckiej w okresie protektoratu Wenecji nad Czarnogórą – guvernadur i providur. Główny świecki naczelnik Czarnogóry i drugi w hierarchii władzy po włady- ce cetinjskim przywódca Czarnogórców nosił tytuł гувернàдр, губернадр, говернàдр, говернàтр, гојнàдр (RMS; RSAN)238. Najstarsze poświad- czenie wyrazu w formie guvernatur pochodzi z XV wieku, a pozostałe formy – governatur (Dalmacja i Dubrownik) oraz guvernandur, gurnatur i guvernadur (Czarnogóra i Boka Kotorska) – z XVIII i XIX wieku. W serbskich słownikach wyraz pojawia się w XIX wieku w słowniku Vuka (z wybrzeża): гувернàдр ‘der Guverneur, gubernator’ oraz w dziełach Njegoša гувèрнāтор, гувернàдр ‘przedstawiciel władzy weneckiej w okresie protektoratu Wenecji nad Czarnogó- rą’. Wyraz poświadczony jest także w słownikach czarnogórskich: guvernadúr ‘guverner, upravnik, namjesnik’ (CrnogR; Nikšić; Bogićević 2010: 176) oraz guvernadur (RomanBP; RomanJBK; RomanSBK), гувернадр (RomGrecCG) i Гувернадур/Губернатор ‘помоћник Владике Господара, предсједник суда народних главара’ (Nikšić: 261). Włoskim tytułem guvernadur określano najwyższego, obok metropolity ce- tinjskiego, przedstawiciela władzy cywilnej w Czarnogórze, którego urząd istniał aż do roku 1832 (1830). Była to najwyższa świecka godność, której pierwsze po- świadczenia zanotowano już na początku XVI wieku (1511, 1516, 1524 i 1688), kiedy jako generalni providur pojawił się Antonio Bolica zwany Zano Grbičić i noszący tytuł Gubernator Crne Gore (aż do 1692 i 1711 roku) (Bogićević 2010: 176). Urząd guvernadura, początkowo jako najwyższego naczelnika Katunskiej Nahii, dla polepszenia wzajemnych kontaktów z Republiką Wenecką wprowadzono w 1717 roku (1718) za czasów władyki Danila.

Око 1718. године добіе одъ Млетчића гувернатурство Ђиканъ Вукотићъ съ Кчева и остане у наслѣдство нѣговомъ сыну Вукану Вукотићу, кои достоянство даде Стану Попову Радоњићу Сердару съ Нѣгуша, а овога сердарство прими на се (Zakon otačastva 23.05.–4.06.1833, CZ I).

Tytuł wywodzący się z godności wielkiego serdara był dziedziczny w bractwie Radonjiciów z plemienia Njeguši w Katunskiej Nahii, co stało się powodem ciągłej rywalizacji Radonjiciów z rodem Petroviciów, skąd wywodzili się metropolici. Następnymi w kolejności dziedzicami tytułu byli Joko Stanov i Vukolaj Jokov Radonjić, na którym w 1832 roku zakończył się urząd guvernadura (Bo- gićević wymienia jedenastu guvernadurów).

238 Guvernadur (oraz formy oboczne) został przejęty z wł. governatore lub wen. governator ‘namiestnik, guwerner’.

171 W początkach istnienia tej instytucji guvernadurzy byli pewnego rodzaju po- średnikami między Czarnogórą a weneckim Kotorem (tj. byli poddanymi Wene- cji), powiązanymi z sobą politycznie i, przede wszystkim, ekonomicznie. Guver- nadur był opłacany z kasy Republiki Weneckiej, co było pewną formą wpływu na jego decyzje (w początkach istnienia guvernadurstvo było w zasadzie instytucją wenecką). Wkrótce jednak guvernadur opuścił Kotor i zaczął aktywnie uczestni- czyć w życiu społecznym Czarnogóry, a jego pozycja polityczna szybko uległa wzmocnieniu. Urząd guvernadura odgrywał ważną rolę w rozwijaniu państwowości czarno- górskiej. Pełnił funkcję arbitra w sporach między Czarnogórcami a poddanymi Wenecji (mieszkańcami Kotoru i okolic), którzy jako jedyni handlowali wówczas z Czarnogórą. Przewodniczył niestałym, zwoływanym ad hoc, sądom glavarskim. Ogłaszał wyroki w sporach plemiennych (musiał je jednak konsultować z hierar- chą duchownym), podpisywał wyroki za najcięższe przestępstwa, chronił połowę pieczęci państwowej (drugą połowę posiadał metropolita), na Skupštinach po- siadał głos decydujący, był pierwszym, który podpisywał decyzje zgromadzeń, a wraz z władyką przewodniczył Kulukowi (Praviteljstvo sudstva Crnogorskog i Brdskog). W okresie wojny dowodził wojskiem czarnogórskim, prowadził po- litykę zagraniczną, starał się o pomoc materialną dla Czarnogóry, organizował walkę z Turkami i prowadził rozmowy pokojowe, zawierał porozumienia, ugody i pokoje. Do jego kompetencji należała cała władza cywilna i prowadzenie polityki obronnej i zagranicznej.

Guvernaduri su vodili prosvijećenu politiku zasnovanu na prihvatanju kulturnih uticaja sa Zapada, težnji za osnivanje škola, razvitku prosvjete i uopšte civilizovanih pogleda na opšti razvoj društva, pri čemu su bili vrlo hrabri (Bogićević 2010: 176).

O jego silnej pozycji w życiu politycznym i społecznym Czarnogóry świadczą między innymi podpisy pod najważniejszymi dokumentami prawnymi z końca XVIII wieku: Stega z 1796 roku („чєрногорскій губєрнаторъ Їоан Радоничъ, сердаръ Їово Петровичъ, Мило Мартоновићъ, кнезъ Вуко Богдановићъ, Гаврило Ивановићъ”, CZ I: 5), Zakonik Petra I z 1798 roku (pierwszy podpis należał do guvernadura) oraz umowa o zjednoczeniu Czarnogóry z Boką Kotor- ską z 1813 roku (oprócz metropolity Petara Petrovicia podpisał ją guvernadur Vuko Radonjić) (Љушић: 288). Ustanowione i popierane przez Wenecjan guvernadurstvo straciło znaczenie i poparcie zewnętrzne z upadkiem Republiki w 1797 roku. W wyniku ciągłych sporów z metropolitą, decyzją władyki z 10–22 października 1817 roku, Radonji- cia po raz pierwszy pozbawiono tytułu guvernadura,

(…) поменути Вуко писао и слао у друга царства писма на име народа без знања Вашега и народнога, а та му власт дата није да он може нигдје писати на име народње, него Вама, Свети Владико, дали смо му власт, да можете у сва мјеста за народ писати (ZS I: 78).

172 Aby zapobiec podziałowi narodu, metropolita Petar I Petrović szybko przy- wrócił go na stanowisko, które w tej sytuacji pozbawione było jakiegokolwiek wpływu politycznego. W 1832 roku jego następca, Petar II Petrović, całkowicie zlikwidował urząd guvernadura, a Vuka wypędził z Czarnogóry pod zarzutem próby przejęcia władzy kościelnej i cywilnej. Drugim, wcześniejszym, tytułem weneckiego naczelnika lokalnego, zwierzchnikiem regionu w okresie weneckiego panowania nad Dalmacją był провдр (RMS) (wł. provveditore ‘namiestnik lokalny’). W znaczeniu ‘visoki državni či- novnik u mletačkoj republici’ wyraz poświadczony jest w XV wieku, w słowni- 239 ku Daničicia провидuрь ‘proveditore’: wть провидμра которскога (MS: 465) . Proveditur, providur od 1480 roku był tytułem naczelników Kotoru, a od 1492 roku również całej Boki Kotorskiej (Милошевић 1948: 302). Providur to ty- tuł gubernatora Dalmacji z siedzibą w Zadarze (obejmował swą władzą również Bokę), którego oﬁ cjalny tytuł brzmiał proveditore generale. Także w innych miastach na wybrzeżu Czarnogóry – w Herceg Novi i Budvie providurzy byli głównymi urzędnikami weneckimi (Караџић 1922: 10). W słownikach romani- zmów poświadczone są formy провдр ‘управитељ; покрајински поглавар у Млетачкој Републици; врло промућуран, сналажљив човјек’ (RomGrecCG) i providur ‘visoki nadzorni činovnik, pokrajinski poglavar u Mletačkoj Repub- lici’ (RomanBP; RomanJBK; RomanSBK). W Boce Kotorskiej najwyższym zwierzchnikiem zasiadającym w Kotorze był sopra providur, proveditore estraordinario poświadczony w formach sopraprovidur, šopra providur ‘wysoki wenecki urzędnik administracyjny w Boce Kotorskiej, który siedzibę miał w Ko- torze’ (Njegoš; Bogićević 2010: 542). Bogićević wymienia kotorskiego providura i charakteryzuje go jako najważniejszy organ władzy weneckiej w Boce Kotor- skiej, jako

(…) glavni vojni, politički, upravni i ﬁ nansijski organ. Biran je u Velikom vijeću Ve- necije, sa titulom kneza ili kapetana (conte e capitano), a zatim providura (rettore a provveditore) i, najzad, posebnog vanrednog providura (provveditore estraordinario) (Bogićević 2010: 251–252).

Wśród pozostałych romańskich zapożyczeń z okresu władzy weneckiej istnie- ją na przykład tytuły naczelników lokalnych. Chodzi tu między innymi o wyraz кпо, кпо ‘ten, który zarządza, kieruje, naczelnik; głowa’ (RSAN) (wł. capo ‘głowa; wódz, przywódca, naczelnik; początek’), notowany na wybrzeżu w znaczeniach: kapo ‘glavar, starješina, vođa, šef’ (RomanBP; RomanSBK) i kapo ‘starješina, šef, naročito u pomorstvu, npr. kapo od koverte, kapo od makine, kapo

239 Od XVIII w. wyraz poświadczony jest w formach проведитор ‘управитељ, надзорник’ (1788) (GzRSR) oraz провдр ‘Proveditore; wenecki funkcjonariusz, który zarządzał określonym okręgiem; naczelnik’ (SR; Popović; Njegoš; Njeguši), w Nikšiciu провидур ‘промућуран, сналажљив човјек’, ‘млетачки чиновник, управитељ, начелник’ (Nikšić) i u Bogićevicia ‘mle- tački upravnik’, ‘glavni mletački činovnik u Herceg Novom i Kotoru’, ‘predstavnik vlasti Mletačke republike’ i ‘naslov poglavara zemlje ili grada’ (Bogićević 2010: 489).

173 od kužine’ (RomanJBK) oraz капо ‘главар, старешина, вођа’ (Nikšić) i kapo ‘glava, vrh, starješina, upravitelj’ (Bogićević 2010: 225). Wyraz jest częścią zło- żeń капòвила ‘naczelnik wsi’ (RSAN; RJAZ; Bogišić 1999: 511) i kapo vila, kapo vilađo ‘ts.’ (RomanBP) oraz kapo od famelje ‘głowa rodziny’ (RomanBP). Na określenie sędziego i naczelnika wsi zapożyczono wyraz претур (RMS) (wł. pretore), poświadczony w XIX wieku w RJAZ oraz u Karadžicia w znaczeniu ‘naczelnik w miastach Herceg Novi i Budva z okresu panowania austriackiego’ (Караџић 1922: 12)240. Z języka włoskiego lub dialektu weneckiego pochodzą także nazwy poborców podatkowych i urzędników ﬁ nansowych: габелот ‘celnik’ (RomanSBK) (wł. ga- belotto, gabelliere), дацјāр i дàцијер ‘poborca podatków’ (RSAN), дàцијер ‘који купи дацију, vectigalium collector’ (SR; RomanJBK) (wł. daziere), децмāр ‘urzędnik, który pobiera podatek, decimę’ (RSAN), decimár ‘procjenitelj poreza’ (CrnogR) i decimadu ‘osoba koja naplaćuje desetinu ili dažbine’ (RomanJBK) oraz doganíjer ‘carinik, carinarnik’ (CrnogR; RomanJBK) (wł. doganiere). Do innych tytułów urzędników należą także: poświadczony od XVI wieku tytuł било, биле, бил, бјло ‘przedstawiciel dyplomatyczny (najczęściej Republiki Weneckiej), wysłannik, poseł’ (RSAN; RJAZ) i baile, bajile, bajilo ‘ovlašćeni vladarov povjerenik, vladarov izaslanik; onaj koji vlada’, ‘mletački poslanik u Carigradu’, ‘sudija’ (Bogićević 2010: 41) (wł. baiulus, bailo) oraz дијỳрнист(а) ‘urzędnik, pracujący za dniówki’ (RSAN), dijurist ‘službenik koji radi za dnevnicu’ i dijurnista ‘sudski činovnik koga postavlja ministarstvo pravde’ (Bogićević 2010: 115), komes ‘naczelnik, rektor, książę, wielmoża; dworzanin’ (Bogićević 2010: 243)241 i sindak ‘rewizor, kontroler, organ nadzorczy’ (Bogićević 2010: 531) (wł. sindaco).

4.4. Administracja nowożytna

W ostatnim badanym okresie, kiedy kraje bałkańskie powoli wybijały się na nie- podległość i rozpoczynały tworzenie nowoczesnych struktur państwowych, jednym z najważniejszych zadań stojących przed władzą stało się stworzenie (bądź odtworzenie) całej struktury zarządzania państwem (administracji oraz organów władzy wykonawczej, ustawodawczej i sądowniczej, wojska, służb porządko- wych itp.). W tym dziele jedną z ważniejszych ról odegrać miał nowoczesny aparat urzędniczy obsadzony przez kompetentnych, w pierwszym okresie wykształ- conych w Europie i przybyłych głównie z Wojwodiny, urzędników. Tworzyła się

240 W XIX w. zanotowano преторъ ‘градски судија’ (1838) (PosrbOV) i претор ‘предстојник, варошки судац, сеоски кнез или кмет’ (RSR) oraz na wybrzeżu czarnogórskim pretur ‘sudija’ (RomanBP; RomanSBK). 241 Łac. comes, źródło i innych zapożyczeń, w tej formie pochodzi z węgierskiego latynizmu komes (forma z s > š poświadczona jest np. na Istrii).

174 wówczas nowa warstwa urzędników, która powoli stawała się jedną z najbardziej wpływowych grup zawodowych i społecznych. Razem z nowymi władzami, nową strukturą społeczną, polityczną i etniczną pojawiły się także nowe źródła zapożyczeń – zarówno modeli administracji, jak i stosowanej nomenklatury. Były to źródła rodzime – odnawianie starej serbskiej leksyki lub tworzenie zupełnie nowej, jak również źródła obce – zachodnie (niemieckie, węgierskie, włoskie i francuskie) i wschodnie (rosyjskie, ruskosłowiańskie). Głównym określeniem urzędników, które po raz pierwszy pojawiło się w XVIII wieku wraz z innymi ro- syjskimi zapożyczeniami kulturalnymi, stał się rusycyzm чинòвнк i чнōвнк (RMS; RJAZ; Bogićević 2010: 99) (ros. чиновник). Wyraz ten notują wszystkie oprócz Vuka słowniki XVIII- i XIX-wiecznej leksyki: чиновникъ ‘die Kirchen- ordnung, eine Ceremonialverordnung; die Kiercheragende’ (Kurzbek: 290), чинòвнк, чнōвнк (Njegoš; Popović), войнички чиновникъ ‘официр’ (1841) i воинички управляюћи чиновникъ ‘командант’ (1841) (PosrbOV). Wyraz poświadczony jest w Sretenjskim ustavie z 1835 roku, który deﬁ niuje prawa i obowiązki urzędnika:

Сваки чиновник стоји пред отговором за све, што у кругу своје службе ради, и за точно свршавање свега, што му предпостављене законне власти предпишу, да набљудава и извршује (art. 132). Чиновници, наименовани од Књаза, остају таквима за живота, докле год буду способни к званију; но нису насљедствени (art. 133).

W okresie panowania tureckiego Serbowie na południe od Dunaju nie odgrywali w zasadzie żadnej roli w aparacie administracyjnym Paszałyku Belgradzkie- go. Dopiero na początku XIX wieku, gdy formowała się równoległa władza Miloša Obrenovicia, zaczęła się rozwijać serbska warstwa urzędników i tworzyć rodzima administracja. Ze względu na braki odpowiednio przygotowanych osób w Serbii pierwszymi urzędnikami byli ludzie pochodzący z monarchii habsburskiej. W po- czątkowym okresie korpus urzędniczy tworzyło zaledwie 24 urzędników, ale wraz z rozwojem państwa liczba ta szybko rosła i pod koniec władzy Miloša osiągnęła poziom 850 osób (Миљковић-Катић 2002: 146). Dzięki tak zwanej konstytucji tureckiej, która zwolniła ich z obowiązku płacenia podatków, pozycja społeczna urzędników rosła, a sama funkcja stała się w środowisku wielce pożądana. Przez oddzielenie aparatu urzędniczego od pozostałych warstw, zapewnienie im mate- rialnego bezpieczeństwa (przy zakazie zajmowania się handlem lub podejmowania innej działalności) i podnoszenie ich społecznego autorytetu państwo z urzęd- ników stworzyło elitarną grupę mieszczan, a funkcja służby państwowej była równoznaczna z awansem społecznym. Elitę tworzyli znakomicie wykształceni, ekonomicznie stabilni, wpływowi i szanowani funkcjonariusze publiczni, którzy stanowili mniej niż 10 procent ogólnej populacji mieszkańców miast. Do grupy urzędników zaliczano, w zależności od wielkości miasta, głównie pracowników administracji centralnej i lokalnej oraz sądów, oświaty, poczty,

175 służb celnych, a także wojskowych i duchownych. Osobną grupę tworzyli na- uczyciele, intelektualna elita miast, których wykształcenie niestety nie pokrywało się z wysokością uposażenia i którzy zwykle zarabiali o wiele mniej niż najwyżej opłacani oﬁ cerowie lub żołnierze zawodowi. Z tego okresu pochodzą także inne, ogólne nazwy urzędników, funkcjonariuszy państwowych – wyrazy rodzime, zapożyczenia lub kalki językowe (najczęściej z niemieckiego). Spośród nich można wymienić takie określenia jak слỳжбенк i слжбенк ‘ten, który znajduje się w służbie, który wykonuje pewne obowiąz- ki służbowe, urzędnik, funkcjonariusz’, ‘zwolennik jakiejś idei, ruchu’, ‘sługa’ (RMS; RJAZ; SR; Popović), функциòнāр i функциòнēр ‘funkcjonariusz, osoba, na której spoczywają jakieś obowiązki’ (RMS) (fr. fonctionnaire lub niem. Funktionär), джāвнк ‘osoba, która zajmuje się sprawami państwa, mąż stanu; osoba, która w życiu publicznym zajmuje eksponowane miejsce; dyplomata’ oraz ‘katolicka nazwa zarządcy diecezji lub klasztoru’ (RMS; RSAN; Popović; PosrbOV) i звàничнк ‘urzędnik, funkcjonariusz’, ‘dawny tytuł urzędnika naj- niższego stopnia’ (RMS; RSAN; RJAZ). Kolejnym wyrazem jest notowany od XVIII wieku админстрāтор ‘osoba, która zarządza, administruje, kierownik, administrator; tymczasowy zarządca, administrator’, ‘osoba, która kieruje pracą kancelarii’, ‘osoba, która wykonuje różne prace w redakcjach gazet lub czaso- pism’ (RSAN) (łac. administrator lub niem. Administrator)242. W grupie funkcjonariuszy administracyjnych na pierwszym miejscu wy- stępuje poświadczony od XVI (w Chorwacji) lub XVIII wieku (w Serbii) tytuł секрèтāр ‘osoba, która zajmuje się sprawami administracyjnymi, sekretarz, księ- gowy’, ‘protokolant; sekretarz’ (RMS)243. Słowiańskim przekładem tego tytułu jest wyraz тјнк ‘urzędnik prowadzący sprawy danej instytucji, organizacji, organu, urzędnika itp., sekretarz’ (RMS)244. Wyraz ten poświadczony jest od XV wieku, między innymi w Żywocie św. Stefana Dečanskiego z około 1400 roku

242 Wyraz poświadczony jest od XVIII w.: администратор ‘управитељ, управник’ (1708) (GzRSR; SSZiN) oraz администраторъ ‘послушник’ (1838) (PosrbOV) i администратор ‘онај, који привремено заступа место каквог великодостојника, извршујући његове дужнoсти’. Słow- nik podaje specjalne znaczenie administratora jednostek kościelnych, który pełni obowiązki jako locum tenens (RSR). 243 Wyraz jest poświadczony w formach секретар ‘писар, тајни писар, деловођа’ (1718) (GzRSR), секретаръ ‘тајемник, тајник, тајни писар, тајнописац’ (1766) (PosrbOV), (1742) (SSZiN), u Kurzbeka секретарь ‘der Sekretär’ (Kurzbek: 473) oraz секретар ‘одговорни административни руководилац неке установе’ (1816) (KK-ER; Njegoš; RečZURP: 431). Najwcześniejsze zapożyczenie bezpośrednio z łac. sēcrētārius ‘sekretarz’ (od pierwszego znaczenia łac. sēcrētum ‘skrytość; samotność’), a w Serbii najprawdopodobniej z niem. Sekretär. W XIX-wiecznej książęcej administracji zapożyczenie z ros. секретарь. 244 Wyraz jest przekładem łac. sēcrētārius utworzonym od przym. tajni ‘tajny, tajemny’ (*tajiti ‘trzymać coś w tajemnicy, ukrywać, zatajać’), pierwotnie w znaczeniu ‘tajny współpracownik, wprowadzony w tajemnice przez swojego pracodawcę’. Poświadczony jest od XVIII w.: тајник (1793), тајемник (1834), тайный писаръ (1766), тайнописацъ (1838) (PosrbOV) i тајник ‘Sekretär’ (Popović), tájnik ‘sekretar’ (CrnogR; Bogićević 2010: 597).

176 (паче сэни таиникь величаиши) i w słowniku Daničicia таiникь ‘qui sacris est initiatus’. Inni urzędnicy administracyjni to na przykład нспектор oraz ншпектор, ишпекцјаш, шпиктор ‘inspektor’, ‘osoba posiadająca wyższy stopień urzęd- niczy’ (RSAN) (niem. Inspektor)245, упрàвитељ ‘kierownik, naczelnik, zwierzchnik, szef’, ‘kierownik, zarządca majątku’ i ‘dowódca, komendant, zwierzchnik’, ‘powiernik, komisarz’ (RMS; Bogićević 2010: 636) oraz poświadczony od XVII wieku ỳпрāвнк ‘kierownik, naczelnik, szef, zwierzchnik’ (RMS) i ‘władca lub jego zastępca; naczelnik prowincji, miasta, wsi itp.’, ‘naczelnik domu, zarządza- jący majątkiem wspólnym’, ‘dowódca wojskowy’ i ‘kapłan, którego zadaniem jest opieka i wychowanie wiernych, duchowy opiekun’ (RJAZ)246. W XIX wieku, jak podaje Karadžić, do tytułu czarnogórskiego metropolity, Vladika Crnogorski i Brdski, czasem dodawano również upravitelj. W Usta- wie o ustroju Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i podziale administracyjnym Czarno góry, na czele okręgu stał upravitelj, oblasni upravitelj, który był naj- wyższym przedstawicielem władzy państwowej, do jego obowiązków należało utrzymanie porządku i spokoju w okręgu, sprawowanie bezpośredniego nadzoru nad kapetanami plemiennymi, nadzór wykonywania ustaw i rozporządzeń administracyjnych (CZ II). Kolejnymi stopniami urzędników, którzy pełnili funkcje kierownicze, były stanowiska: упрàвљāч ‘naczelnik, zwierzchnik’, ‘kierowca’, ‘drążek, rączka do kierowania’ (RMS; Popović) oraz ỳреднк ‘kierownik, zwierzchnik, komendant’, ‘redaktor gazet, książek itp.; redaktor tomów zbiorowych, antologii itp.’ (RMS). Wyraz pierwotnie znaczył: ‘naczelnik, dowódca (w wojsku)’ (RJAZ) oraz урèднк ‘који што уређује, Verwalter, Leiter, rector, administrator’ (SR; Popović). Funkcje kierownicze pełnił дректор ‘dyrektor, szef zakładu, instytucji, przedsiębiorstwa itp.’ i lud. ‘rewizor, wysłannik’ (RSAN) (niem. Direktor, fr. directeur)247, прéзес ‘zwierzchnik, prezes, przewodniczący, prezydent (jakiejś instytucji)’ (RMS) (niem. Präses), делèгāт ‘delegat, członek delegacji, wybrany i upoważniony przedstawiciel, wysłannik’ (RMS) i делигáт ‘делегат, одборник, посланик’ (RTimok), прèдстōјнк ‘naczelnik, zwierzchnik, szef’ (RMS; Popo-

245 W XIX w. poświadczone są formy инспектор (1835) oraz иншпектор ‘онај, који нешто прегледа, надгледа, коме је поверен надзор над нечим’ (1837) (KK-ER; RSR). 246 Od XVIII w. poświadczone są formy управитель ‘провизор; гувернер, моселим, директор; беглер-бег, командант; ректор; губернатор’ (1785) (PosrbOV) i uправителъ ‘слuжителъ, der Be- amter, der Velwalter’ (Kurzbek: 62, 597), a także упрàвитељ ‘der Leiter, Regierer, rector’ (SR; Popović) i упрàвитељ (Njegoš). 247 Wyraz poświadczony jest od XVIII w., np. директор ‘звање, старешина неког надлештва, установе’ (1727) (GzRSR), (1797) (SSZiN), директоръ, діректоръ (1818) (PosrbOV), директор ‘старешина неког надлештва’ (1815) (KK-ER) i дректор (Njegoš). W gwarach poświadczone są formy дерéктур (RTimok) oraz diretur (RomanBP; RomanSBK) i diretur, deritur, diretor (Prčanj) (RomanJBK).

177 vić), рàвнатељ ‘naczelnik, zarządca, kierownik’ (RMS; Popović), руковòдилац, руковòдитељ ‘osoba, który dowodzi, kieruje, kierownik’ (RMS)248, дловођа i дловођ ‘osoba, która prowadzi dział administracyjny instytucji, przedsiębior- stwa, organizacji; sekretarz’, a także деловóдац, деловòдитељ ‘kierownik’, ‘dowódca, zarządca, naczelnik’ (RSAN)249, кловођа i кловођ ﬁ g. ‘osoba, która kieruje organizacją, kierownik, przewodniczący; dowódca’ oraz ‘mężczy- zna, który prowadzi taniec kolo’ (RMS; RSAN)250, нáдзōрнк, нáдзoрнк, нáзорнк ‘osoba, która dba o kogoś lub o coś’, ‘kontroler, nadzorca’ (RSAN)251, надсáветнк ‘pozycja i tytuł dawnego wysokiego urzędnika państwowego, najwyższy doradca’ (RSAN), нáдстōјнк i нàдстōјнк ‘naczelnik, nadzorca, przełożony; domownik’ (RMS; RSAN; RJAZ), дòглāвнк, доглàвāр ‘zaufany dyrektora, doradca władcy, zwierzchnika’ (RMS; RSAN)252 oraz збōрнк ‘osoba, która posiada prawo wyboru za pomocą głosowania, wyborca’, ‘osoba, która została wybrana, delegat jakiejś organizacji’, hist. ‘książę, który uczestni- czył w wyborze władcy w okresie feudalnym; ten, który wykonuje służbę wybor- cy’ (RMS; RSAN)253. Wyraz нáстōјнк ‘kontroler, nadzorca’, ‘strażnik budynku mieszkalnego’ oraz ‘przełożony (klasztoru)’ (RSAN; RJAZ) poświadczony jest od XVI wieku (najwcześniej z Chorwacji)254. Ostatnim spośród tych ogólnych urzędów jest чиноначeлник ‘naczelnik’ – określenie poświadczone w słowni- ku Daničicia: чиноначельникь ‘cohortis praefectus’. Wyraz činonačelnik to także nazwa jednej spośród pięćdziesięciu osób wybranych przez zwierzchników plemiennych Czarnogóry i Brda na zgromadzeniu ogólnym w Cetinje w 1803 roku (1789), po to, by sądzili według prawa zawartego w Zakoniku Petra I Petrovicia.

248 Od końca XVIII w. wyraz notowany jest w słowniku Kurzbeka руководителъ ‘eine Hand- leiter’ (KurzbekLeks: 235), w OIZ CG i słowniku Popovicia руководитељ ‘Leiter, Führer’ oraz рукòвођа i przest. руковòдитељ ‘kierownik’ (Njegoš) i руковòдилац (UR) oraz руководоц (RSMet). To kalka z niem. Handleiter, utworzona od czasownika rukovoditi ‘kierować’. 249 W XIX-wiecznym słowniku Popovicia деловођа to ‘Geschäftsführer’, a także w słowni- ku gwar Wojwodiny деловођа ‘urzędnik administracyjny w gminie’ i ‘kierownik pracy, pracowni’ (RSGV), i Metochii дловођа ‘канцеларијски службеник’ (RSMet). To kalka z niem. Ge- schäftsführer. 250 Wyraz poświadczony jest od XVIII w., m.in. коловодьz ‘началникъ разбойникwвъ, der Rädelsführer’ (Kurzbek: 403), коловођа ‘Anführer im Kolotanz; Anführer überhaupt’ (Popović) i kolovođa (Bogićević 2010: 242). 251 W XVIII w. pojawia się forma надзирателъ ‘Aufseher’ (Kurzbek: 647) oraz надзирателъ церкви ‘Kirchenvorsteher’ (Kurzbek: 647), a potem надзорник ‘Aufseher’ (Popović). W słowni- ku czarnogórskim nadziràtelj ‘nadzornik’ (CrnogR), a w gwarach: нáзōрнк ‘nadzorca, inspektor’, нaзòрџијк ‘nadzorca, kontroler’ i ‘porywacz, rozbójnik’ (UR) oraz нàsорник ‘инспектор, надзорник’ (RCrnotr) i w słowniku Wojwodiny надзорник, наѕорник, наѕорник (RSGV). 252 Wyraz poświadczony jest w słownikach Vuka i Popovicia дòглāвнк ‘die zweite Person (nach dem Oberhaupte) secundus a principe’. 253 Wyraz izbornik poświadczony jest na zachodzie od XVII w., a w Serbii od XIX w. w słowniku Popovicia: изборник ‘Auserwählter; Wahlmann’. 254 W XIX w. notuje się нáстōјнк ‘der Aufseher, qui attendit; Borsteher; Berwefer; Sachwalter, Anwalt’ (SR; Popović). W gwarze Vasojeviciów нāстјнк to ‘domownik, stróż domu; kontroler pewnych prac’ (RVG).

178 To także ktoś, kto piastuje najwyższą władzę urzędową i sądowniczą oraz sędzia, członek Praviteljsta sudstva Crnogorskog i Brdskog (Bogićević 2010: 99). Z języka niemieckiego zapożyczono tytuły urzędników państwowych, są to między innymi: рајхканцлер ‘kanclerz państwa, prezes Rady Ministrów, szef rządu’ (1794) (GzRSR) (niem. Reichkanzler) oraz штатсманнъ ‘mąż stanu; državnik’ (1842), штатрихтер i щатрихтер ‘książę’ (1749), a także штатхалтер ‘namiestnik’ (1813) (PosrbOV) (niem. Staatsmann, Stadtrichter, Staatshalter). Spośród wyższych rangą urzędników można wymienić takie stopnie jak прèфект ‘wysoki funkcjonariusz administracyjny, kierownik policji miejskiej’, ‘wychowawca w internacie’, ‘urzędnik w antycznym Rzymie’ (RMS) (niem. Präfekt)255, министерјāл ‘naczelnik cechu’ i ‘człowiek pochodzący ze wsi, który po uzyskaniu wykształcenia stał się urzędnikiem państwowym’ (RSAN) (niem. Ministerial) oraz поверèнк ‘osoba godna zaufania, powiernik’, ‘peł- nomocnik’, ‘urzędnik posiadający ważne pełnomocnictwa władzy państwowej’ (RMS; RJAZ; Popović). Do grupy urzędników niższego szczebla zaliczają się między innymi: акцèсист(а) ‘niższy urzędnik administracyjny w monarchii austro-węgierskiej; praktykant’ (RMS; RSAN) (niem. Akzessist), àдјункт i przest. àђунт ‘pomocnik, adiunkt; młodszy urzędnik’ (RSAN)256, адлáтус ‘pomocnik wysokiego urzędnika’ (RSAN; RSR) (łac. ad latus ‘przy boku’), актỳāр ‘niższy urzędnik, sekretarz’ (RMS; RSAN) (łac. actuarius), актуаријус (1792) i актуариј (1808) ‘судски писар, деловођа’ (1808) (GzRSR), офицјāл ‘niższy urzędnik kancelarii’ (RMS)257 oraz вàтак reg. ‘urzędnik niższego szczebla’ (RSAN)258 i пòљāк,

255 Poświadczenia notowane są w słownikach Mihajlovicia префект (1768), профект (1794) ‘начелник, управитељ’ (1768) (GzRSR) i префект (1792), a także префектъ ‘градски поглавар, кефалија’ (1858) (PosrbOV) oraz префект ‘у Француској од 1800 год. највиши цивилни чиновник у департману (округу), дакле то, што у Аустрији или Србији окружни начеоник’ (RSR). U Bo- gićevicia prefekt to ‘starješina, plemenski vođa etno-istorijskih zajednica u ilirskim naseobinama’ i ‘poglavar, načelnik, upravnik, namjesnik, zapovjednik’ (Bogićević 2010: 458). 256 Wyraz poświadczony jest od XIX w.: адюнктъ ‘помоћник’ (1815) (PosrbOV) i адјункт ‘пристав, помоћник’ (RSR), a także z Czarnogóry: ađunto ‘opštinski ili sudski činovnik’(Bogićević 2010: 26; RomanJBK). Zapożyczenie z łac. adjunctus ‘pomocnik’ (łac. adiungere ‘dodać, dołożyć’), a ađunto z wł. aggiunto. 257 Od XVIII w. notowano formy: официјал ‘врста нижег чиновника’ (1748) (GzRSR), официјал ‘Beamte’ (Popović), ofi cial ‘službenik na sudu’ (RomanBP) i ofi cial ‘službenik, sudski pristav’ (Bogićević 2010: 374). W Serbii to urzeczownikowione zapożyczenie niem. przymiotnika offi ziell (< łac. offi ciālis ‘służbowy, urzędowy’ z łac. offi cium ‘służba, urząd’), a w Czarnogórze z włoskiego archaicznego przymiotnika offi ziale (współcz. uffi zziale). 258 Wyraz poświadczony jest w XIX w. u Mažuranicia w znaczeniu vatak ‘službenik, pozov- nik’. Według Statutu Budvy vataco był urzędnikiem sądowym, który przez cały dzień wykonywał polecenia sędziów, wzywał na rozprawy, pokazywał znalezione rzeczy, informował o sprzedaży, wyceniał wartość zastawu; także u Bogićevicia vatak ‘glasnik, telal (u budvanskoj komuni)’ (Bo- gićević 2010: 652).

179 пòљāр ‘osoba pilnująca pól i zasiewów’ oraz ‘żołnierz baterii polnej, kanonier’ (RMS; RJAZ; SR; Popović)259. Jako określenie osoby, która zajmuje się sprawami administracyjnymi w gminie, organizacji kościelnej lub parlamencie, notariusza, sekretarza i osoby zapisu- jącej różne wydarzenia, poświadczony jest serbski wyraz бèлежнк (RSAN)260. W podobnych znaczeniach poświadczone są zapożyczenia, na przykład нòтāр, нòтāрош ‘dawna nazwa urzędnika upoważnionego do kontroli umów, wydawania zaświadczeń, dokumentów prawnych itp., notariusz’ (RMS)261 lub канцèлист ‘pisarz, niższy urzędnik’ (RMS) (niem. Kanzlist), канцелист (1718) i канцеларист (1790) (GzRSR) oraz шлајбер ‘бележник’ (RSGV) (niem. Schreiber). Na poziomie lokalnym pojawili się nowi urzędnicy, a razem z nimi także nowa tytulatura (obok reaktywowanej średniowiecznej). W XVIII i XIX wieku zanotowano różne złożenia z elementem knez lub kmet, jako pewnego rodzaju hierarchia władzy, nawiązanie do nieprzerwanej tradycji słowiańskich naczel- ników lokalnych (wiejskich). Z tego okresu poświadczone są na przykład tytu- ły влекнēз ‘wielki, znaczny knez (tytuł lokalny); Grossfürst’ (RSAN; RJAZ) i òберкнēз, òборкнēз, òбркнēз262 ‘wyższy knez, naczelnik knežiny lub nahii w okresie władzy tureckiej w Serbii’ (RMS)263. W słowniku Vuka poświad- czenie wyrazu оборкнез znajduje się w haśle кнез: „Под владом Турском

259 W Serbii wyraz poświadczony jest w znaczeniu ‘wynajęty strażnik pola, subaša’: пољар (VojvR), пољáк, паљáк (RTimok), пол’к (RSMet), пољар (RPosav) i пољак (LeksLaza), a w Czarnogórze poljaci to ‘globari. Pomoćne sudije knezu i kapetanu. Seoski sudije – polječuvari’ (Bogićević 2010: 427). 260 W XIX w. poświadczony jest w słowniku Popovicia бележник ‘Notar, Notär’ oraz бележникъ ‘нотар’ (1838) (PosrbOV; RJAZ). W Wojwodinie бележник ‘човек који води административне послове у селу’ (RSGV). Derywat utworzony za pomocą suf. -nik od czas. beležiti ‘notować, zapisy- wać’ (< beleg ‘znak’, cs. bělěgъ ‘znak, oznaka, signum’; to psł. pożyczka z awar. *bälägu lub mong. bälgä ‘znak’, tatarski bilgə ‘znak’). 261 Wyraz notar, notarij poświadczony jest od II połowy XV w., np. w słowniku Daničicia но- тарь ‘notarius’ (нотар бнетачки). Od XVIII w. notowane są formy: нотар (1733), нотариј (1794), нотаријус (1708), нотаријуш (1733), нотарош (1774) ‘бележник, општински писар’ (GzRSR) i нотиаріусъ (Kurzbek: 371), нотариј (1819) (KK-ER), нотарошъ (1838), нотаръ (1838) (Posr- bOV), a współcześnie: notar ‘javni bilježnik’ (Bogićević 2010: 350), notar (RomanBP; RomanJBK; RomanSBK); (Nikšić) oraz нoтарош ‘бележник, државни чиновник’ (RBanat) i нотарош ‘општински бележник’ (MČek). Wyraz notar, notarij, notarijuš na zachodzie został zapożyczony z wł. notaro, łac. notarius, a w Serbii notar z niem. Notar ‘notariusz, sekretarz’ lub notaroš za po- średnictwem węg. (z formy łac. notārius ‘sekretarz, pisarz’). 262 Niemiecki przedrostek ober w znaczeniu ‘wyższy, starszy, główny’ pojawia się często jako pierwszy element złożeń, który oznacza stopień wyższy tytułu: np. obervojvoda, oberbaša, oberko- manda, oberkelner, oberlajtnant itp. 263 Wyraz poświadczony jest od XVIII w. w formach оберкнез ‘кмет’ (1792) (GzRSR) i оберкнез (1771), обркнез (1730) ‘главни кнез, поглавар области’ (GzRSR) oraz w XIX w.: обер-кнез, обер кнез, обор кнез i обр-кнез ‘главни кнез’ (KK-ER), оборкнез ‘Oberknes, Kreisvorstand’ (Popović), ober-knez ‘starješina nahije’ (Bogićević 2010: 356) i обркнез ‘титула’ (RBanat).

180 у Србији свака је кнежина имала свога кнеза, који се ради разлике од сеоскијех кнезова звао и оборкнез, вилаетски кнез, башкнез и велики кнез”. W słowniku z I powstania serbskiego pojawiają się także formy oberknez i oborknez (PSU). Peruničić precyzuje, że oborknez, nahijski knez to naczelnik knežiny, którym najczęściej był Serb z jakiejś szlacheckiej rodziny (Перуничић 1956: 32–33). Jako zastępca kneza, poświadczony jest tytuł пткнēз i пткнежин (RMS) oraz полкнез, поткнез ‘wiceprzewodniczący gminy’ (RSGV). Od XIX wieku występuje także germanizm гауграф ‘naczelnik lokalny; knez’ (1809) (GzRSR) (niem. Gaugraf). Z niemieckiego lub włoskiego, w zależności od regionu, zapożyczono po- świadczony z końca XVIII wieku stopień гувèрнēр, губèрнēр ‘główny za- rządca, naczelnik okręgu lub państwa (w koloniach, krajach pod protektoratem itp.), namiestnik’, ‘naczelnik miasta’, ‘gubernator’, hist. ‘guvernadur’ i ‘prezes, kierownik, dyrektor jakiejś instytucji; prezes banku’ (RMS; RSAN) (niem. Gouverneur)264. Podobną drogę przebył wyraz, który mógł zostać zapożyczo- ny z wielu języków, ewentualnie – w zależności od regionu – z jednego języka (a więc na południu z włoskiego, a na północy z niemieckiego, francuskiego lub rosyjskiego) – mowa o tytule губèрнāтор ‘naczelnik, przewodniczący guberni, gubernator’, przest. ‘guverner’ i ‘guvernadur’ (RMS; RSAN). Wyraz gubernatur poświadczony jest w XVII, a gubernator w XVIII wieku. Urzędnik tego stopnia jako naczelnik nahii w okresie I powstania serbskiego dbał o przychody i podatki płynące z okręgów (Новаковић 2000: 289–290)265. Inne określenia zwierzchników lokalnych to кржнк i òкржнк ‘naczelnik, zarządca okręgu’ (RMS; RSAN), архижупан ‘główny żupan’ (1793) (GzRSR), пджупāн i поджỳпāн ‘przedstawiciel żupana; Vicegespan’ (RMS; Popović; PosrbOV)266 oraz бновац i бáновац ‘przedstawiciel bana’, ‘człowiek bana, jego zwolennik’, ‘żołnierz dawnego I i II regimentu chorwackiego’ (RSAN; RMS; Popović). Na północy znacznie wcześniej, a na południu od Dunaju dopiero po wyzwoleniu, pojawiły się urzędy gminne, powiatowe, a w nich nowi słowiańscy urzędnicy. Znaczna część nowych urzędów, szczególnie te z obszaru późniejszej

264 W słownikach Mihajlovicia poświadczone są formy губернер (1799) i гувернер (1816) ‘главни управљач једне покрајине или земље’ (GzRSR) oraz гувернеръ ‘војвода’ (1821) (PosrbOV), a z Czarnogóry pochodzi guvernér ‘upravljač na biciklu’ (CrnogR) i guveran ‘guverner; vlada, vladar’ (Bogićević 2010: 175). 265 W XVIII w. notowana jest forma губернаторъ ‘der Gouverner; der Landpﬂ eger’ (Kurzbek: 309; KurzbekLeks: 33) oraz губернатор (1735) ‘главни управљач једне покрајине или земље’ i вице- губернатор ‘заменик губернатора’ (1793) (GzRSR). W XIX w. гувернаторъ ‘управитељ’, ‘намесник’ (PosrbOV), губернатор ‘управљач губерније’ (KK-ER; ‘Guverneur’ (Popović)) i gubernator ‘guvernadur. Guvernadur Jovan Radonjić, titulisao se 1778. g. kao Načalnik i gubernator crnogorski’ (Bogićević 2010: 174). W XVII w. to zapożyczenie z niem. Gubernator lub bezpośrednio z łac. gubernātor ‘naczelnik, zarządca’ (< łac. gubernāre ‘panować, zarządzać’), a w XIX w. w Czarno- górze i Serbii także z ros. губернатор ‘naczelnik gubernii’. 266 Kalka z niem. Vicegespan utworzona od formy župan z formantem pod- ‘pod, poniżej’.

181 Wojwodiny, to serbskie odpowiedniki urzędów niemieckich bądź węgierskich, noszące zapożyczone od nich tytuły lub będące kalkami z tych języków. Przy- kładem takiego wpływu może być niemiecki wyraz Matrikel, którego serbskim odpowiednikiem stał się wyraz мтичāр w znaczeniu ‘urzędnik gminny, który prowadzi księgi Urzędu Stanu Cywilnego; urzędnik, który przeprowadza ślu- by cywilne’ obok znaczenia ‘członek lub współpracownik Macierzy Serbskiej’ (RMS; RSAN; RJAZ; RSMet)267. Urzędnika gminnego (oraz samego mieszkańca gminy) nazywano пштинāр, општнāр, a na zachodzie пћинāр i опћнāр (RMS; RJAZ). Wyrazy po- świadczone są od XIX wieku, na przykład w słowniku Vuka z Bački пштинāр ‘Gemeindeglied, civis’, i Popovicia општинар, опћинaр ‘Gemeindeglied, Ge- meinderath’268. U Bogićevicia poświadczony jest w tym samym znaczeniu wyraz komunitar (Bogićević 2010: 246). Z węgierskiego pochodzi брōв ‘naczelnik wiejski, knez, kmet’ i ‘przewod- niczący gminy miejskiej i sądu’, a potem także ‘woźny gminny, posługacz; strażnik miejski, pozywający’, ‘strażnik pól’ i ‘nadzorca robotników rolnych’ (RSAN). Wyraz w słowniku RJAZ poświadczony jest od XVIII wieku w znaczeniu ‘naczelnik gminny’ (z pism Obradovicia) lub ‘sługa naczelnika’ (u Mi- lićevicia i w powiedzeniach ludowych)269. Wyraz pojawia się również w złoże- niach określających inne funkcje: малибиров ‘нижи општински службеник’ (1708) i вашар-биров ‘човек који наплаћује пијачарину’ (1708) (GzRSR) oraz солгабрōв i солгабрōв ‘naczelnik powiatu, srezu’ (RMS)270.

267 Derywat matičar ‘urzędnik gminny’ i matičar ‘członek Maticy’ zostały utworzone niezależnie za pomocą suf. -ar odpowiednio od rzecz. matica ‘księga notarialna, metryka’ (znaczenie pod wpły- wem niem. Matrikel ‘metryka, główny rejestr’) i Matica ‘matka, macierz; Macierz (np. Serbska)’. 268 Wyraz poświadczony u Bogišicia, pochodzący ze środkowej Hercegowiny (Bogišić 1999: 486) oraz w leksykonie prawnym обштинаръ (RečZURP: 253), u Bogićevicia opštinar ‘svaki crnogorski državljanin koji je stalno nastanjen u jednoj varoškoj opštini’ (Bogićević 2010: 386) i w gwarach овштнāр (RPiva) oraz општинр (RSMet), општинр (RRad) i општинант, општинар, општинар (RSGV). 269 Tytuł poświadczony jest od XVIII w. w słownikach Mihajlovicia: биров ‘судија, председник градског суда’ (1700) (GzRSR) i (1742) (SSZiN) oraz биров ‘месни судац’ (1846), бировъ ‘кнез’ (1793) (PosrbOV), биров ‘општински служитељ, пандур, позивар’ (1818) (KK-ER). W słowniku Vuka брōв to ‘genus magistri vici’, u Popovicia ‘Richter, Ortsrichter; Häscher, Scherge’ (Popović), z uwagą, że wyraz ten Turcy zapożyczyli od Serbów na Węgrzech, ‘судија, сеоски кнез, кмет’ (PopovićTur). Poświadczenia gwarowe: брōв ‘biuro’ (UR), бирóв ‘wybitny, szanowany czło- nek bractwa, który w okresie panowania tureckiego potajemnie zbierał datki na utrzymanie cerkwi i monasterów (z tego powodu bractwo Mitrovicia ze wsi Mašta koło Berane, otrzymało przydomek birov)’ oraz ‘poljak, strażnik pól i łąk’ (RVG), a także биров ‘председник села’ i ‘бележник’ (RSGV), ‘општински службеник’ (VojvR), брōв ‘krzykacz w gminie wiejskiej’ (RKam) i бирòв (RCrnotr). Zapożyczenie z węg. biró ‘sędzia’, z typową adaptacją wygłosowego -ó > -ov według wzoru lopov, hordov. 270 Wyraz notowany jest od XVIII w. w formach солгабиров (1733) i солгабир (1803) ‘високи административни чиновник; срески начелник’ oraz w złożeniach: вице- солгабиров ‘потпредседник општине’ (1785), фесолгабиров (1785), фисолгабиров (1814)

182 Naczelnikiem župy, odpowiednikiem dawnego župana, był tytuł шпāн, шпн, który w okresie monarchii austro-węgierskiej w Wojwodinie oznaczał ‘tytuł przełożonego, zarządzającego majątkiem ziemskim możnowładców, wło- ścian’ oraz ‘naczelnika župy, župana na Węgrzech’ (RMS; RSAN)271. Wyraz išpan poświadczony jest w XVIII i XIX wieku w słownikach serbskich272, a także w złożeniu феишпан ‘wielki żupan’273. Inny urzędnik lokalny to вармèђāш, вармеђјāш ‘urzędnik, funkcjonariusz żupanii’ i ‘katolicki członek konserwatywnej grupy politycznej sprzyjającej Wę- grom’ (RSAN). W RJAZ varmeđaš ‘koji po svom društvenom položaju ima pravo da prisustvuje varmeđskoj skupštini, koji radi u varmeđskom uredu’ poświadczo- ny jest w XIX wieku. W gwarach Wojwodiny вармеђаш to ‘urzędnik, funkcjonariusz gminny’ (RSGV). Z nazw urzędników poświadczona jest (od XVIII w.) kalka z niemieckiego w znaczeniu ‘burmistrz, prezydent miasta’: градонáчeлнк, градонáчaлнк (RMS; RSAN)274 i градоупрàвитељ (RSAN)275, a z francuskiego мр ‘burmistrz, prezydent miasta, przewodniczący rady gminy’ (RSAN)276. Z niemieckiego zapożyczono бргемāјстор w znaczeniu ‘burmistrz’, ‘przewodniczący gminy’ (RSAN)277.

‘срески начелник; високи чиновник’ (1785) (GzRSR). W Wojwodinie солгабрōв, слгабров to ‘naczelnik powiatowy w okresie panowania Austro-Węgier’ (RSGV). Solgabirov został prze- jęty z węg. szolgabiró ‘pomocnik sądowy’ (złożenie z szolga ‘sługa, pomocnik’ i biró ‘sędzia’ < słow. sluga oraz biró ‘sędzia’), a fesolgabirov, ﬁ solgabirov z węg. föszolgabíró ‘główny pomocnik’ (fö ‘głowa’, fő ‘główny, pierwszy’). 271 Zapożyczenie z węg. ispán ‘żupan; zarządca dobrami’ (w języku węgierskim, podobnie jak w niemieckim, wyraz jest slawizmem, ze słow. župan). 272 W XVIII w. poświadczone są formy вице-ишпан (1708), вице-шпан (1751), вице- -гешпан (1785) (GzRSR), вицешпанъ ‘поджупан’ (1853) (PosrbOV) oraz обршпан ‘жупан’ (1727) (GzRSR). W XIX w.: ишпан ‘чиновник на феудалом имању’ (1807) (GzRSR) i шпан ‘жупан, гроф’ (1844) (PosrbOV), z Wojwodiny ишпан ‘der Aufseher, der Arbeiter (der Span жупан in Krain), praefectus agrum colentium aut aliorum servorum’ (SR) i ишпан ‘надзорник на имању’ (VojvR) oraz ишпан ‘Oekonomieverwalter’ (Popović) i испан ‘жупан, заповедник, начелник над једним округом’ (PopovićTur). 273 Zapożyczenie z języka węgierskiego, które jest poświadczone od XVIII w.: феишпан (1755), фиишпан (1791), фишпан (1791) (GzRSR) oraz фе-ишпанъ ‘велики жупан’ (1844) i феишпанъ ‘поглавар’ (1835) (PosrbOV). 274 W znaczeniu ‘burmistrz’ wyraz poświadczony jest od końca XVIII w.: градоначалникъ (KurzbekLeks: 31) i градоначалникъ (1787) (PosrbOV) oraz градоначечлник, градоначеоник (Popović), градьаноначалникъ (1816), гражданоначалникъ (1814) (PosrbOV) i w RJAZ. Wyraz gradonačelnik prawdopodobnie jest kalką z niem. Bürgermeister lub zapożyczeniem z ros. градоначальник (> ruskosłow. gradonačalnik). 275 Wyraz poświadczony jest w XIX w. w dziełach Njegoša: градоуправитеь ‘zarządca miastem’, oraz w słowniku puryzmów: градоуправитель ‘диздар’ (1840) (PosrbOV). 276 W XIX w. zanotowano formy мер ‘кнез, кмет, градоначеоник’ (RSR) i меръ ‘старешина’ (1814) (PosrbOV). 277 Wyraz poświadczony jest od XVIII w. w znaczeniu ‘burmistrz’: бургимајстор (1708), биргермајстер (1785), бургермајстор (1787), бургемајстор (1793) (GzRSR), бургермайстеръ

183 Jako pożyczki romańskie poświadczone są, przede wszystkim z terenów Czar- nogóry, tytuły прòвзор, прòвзур ‘administrator, zarządca regionu, prowincji itp.’ i ‘tytuł farmaceuty, który może kierować apteką’ (RMS) (łac. prōvīsor lub fr. provisuer)278 oraz подèстāт i przest. пòтеста ‘naczelnik gminy lub miasta, przewodniczący gminy’ (RMS) (wł. przest. potestá i podestá). Wyraz podestat zanotowano w Zborniku Bogišicia z Boki Kotorskiej w znaczeniu ‘kapetan svake općine’, a u Karadžicia potest to nazwa funkcjonariusza w Herceg Novi i Bud- vie zajmującego się sprawami gminnymi, administracją lokalną (Караџић 1922: 12)279. Poza tymi dwoma tytułami można wymienić także: архидỳка reg. ‘nadwo- jewoda’ (RMS)280, цркуо i цркул ‘naczelnik okręgu’ i ‘okręg, jednostka administracyjna’ (RMS)281 (wł. circolo) oraz сндик, шндик ‘zarządca, kierownik, przedstawiciel; przewodniczący gminy’ (RMS) (łac. syndicus i wł. sindaco)282. W pismach Karadžicia шиндик to ‘czarnogórski lokalny urzędnik, zwierzchnik lokalny, nominowany przez rząd, który posiadał władzę podobną do serbskich kmetów’ (Караџић 1922: 13). Z Czarnogóry pochodzą i są poświadczone także: pravitelj ‘sędzia; administrator’ i pravitelji ‘sędziowie, członkowie Kuluka, Praviteljstva Suda Crno- gorskog i Brdskog’(Bogićević 2010: 450), прседнк i przest. присèдатељ ‘członek ławy przysięgłych’, ‘członek bractwa lub wspólnoty’ oraz ‘tytuł niższe- go urzędnika’ (RMS), prìsjednik ‘činovnik koji je član koje oblasti te zajedno s drugim članovima sjedi, vijeća i odlučuje’ (RJAZ, z chorwackiego słownika Belosteneca z XVI wieku) i priśednik ‘povremeni, dopunski sudija; porotnik’

(1787), быргермайстеръ (1816) (PosrbOV) i биргермајстер (1824), пургер-мајстор (1824) (KK-ER) oraz биргермајстор (RSGV). W innych znaczeniach także бургермейстеръ ‘началник у Сенату’ (1802) i бургермайстор ‘грађански судија’ (1826) (PosrbOV). Zapożyczenie z niem. Bürgermeister ‘przewodniczący gminy (miejskiej), kmet’, które ma charakter zapożyczenia ustnego (birgermajster) lub jest formą przejętą ze źródeł pisanych (burgermeister). 278 W XVIII w. poświadczona jest forma прoвизуръ (1785) (PosrbOV) oraz провизор (1733), провизур (1721), провицур (1759) ‘настојник, управитељ’ (1733) (GzRSR; SSZiN) i прòвзур ‘der Provisor, provisor (villicus)’ (SR; Popović). 279 W Czarnogórze potest to ‘urzędnik lokalny – kapitan i pisarz w Boce’ (Bogićević 2010: 442), na Primorju podešta, podeštat (Tivat) ‘sreski načelnik, predsjednik opštine’ (RomanJBK), podeštat ‘gradski načelnik, predsjednik opštine’ (RomanBP). 280 Wyraz arhiduka, arkiduka ‘archidux’ notowany jest od XVI w. w źródłach chorwackich, a w XVIII w. w Serbii: архидукс (1786), архидука (1810) ‘главни кнез, надвојвода’ (GzRSR) i арцидука ‘Erzherzog’ (Popović). 281 W Czarnogórze cirkuo to ‘starješina nekog okruga, poglavar, sreski načelnik’ (RomanJBK) i cirkolo, cirkul ‘okružni, oblasni kapetan. Glavni starješina od sve Boke Kotorske’ (Bogićević 2010: 80). 282 W RJAZ forma sindik poświadczona jest w znaczeniu ‘skrbnik, pravni zastupnik, sudac, upravitelj, općinski starješina, načelnik’ głównie z okręgów zachodnich i południowych (np. w Zborni- ku Bogišicia: 521), oraz šindik ‘upravitelj, zastupnik, predsjednik općine’ (na zachodzie). Inne po- świadczenia to синдик (1785), синдикус (1792) ‘градоначелник’ (1785) (GzRSR), сvндидъ ‘der Sindicus’ (Kurzbek: 520) oraz sindik ‘opštinski knez; načelnik’, ‘zastupnik, branilac’, ‘izaslanik’ (Bogićević 2010: 531) i šindik ‘sindik; mjesni narodni činovnik u Boki’ (Bogićević 2010: 589).

184 (Bogićević 2010: 478), a także komšijun ‘sędzia pokoju; członek rady sędziow- skiej’ (Bogićević 2010: 244). Podobnie jak w poprzednich uwarunkowaniach społeczno-politycznych jednymi z ważniejszych funkcjonariuszy państwowych byli celnicy i poborcy podatkowi, dzięki którym zapewnione było w znacznej mierze ﬁ nansowanie funkcjonowania państwa i jego aparatu administracyjnego. Głównym określeniem poborcy podatkowego był i jest obecnie wyraz пòрезнк oraz mniej popularny порèжџија (RMS). Wyraz poreždžija poświadczony jest od XIX wieku w RJAZ, JurPolTerm i w słownikach serbskich283. Inne określenia tego typu funkcjonariuszy to na przykład глвничāр ‘poborca podatku, haraczu, glavnicy’ oraz ‘osoba, która płaci podatek’ (RSAN; SR), бирнк ‘poborca podatkowy’ (RTimok), трошаринац ‘urzędnik, który pobiera podatek gminny lub miejski’ (RMS; RSGV) oraz фишкал ‘poborca podatków i innych obowiązkowych świadczeń’ (Nikšić), a także фшкāл, фишкâл ‘przedstawiciel prawny, obrońca; doradca prawny’ i żartobliwie ‘mądrala; spryciarz’ (RSGV). W znaczeniu ‘celnik’ oraz ‘urzędnik celny’ poświadczone są zapożyczenia z niemieckiego иберајтер (1819) i ибрајтар (1818) (KK-ER) (niem. Überreiter), z węgierskiego лáтōв (RSAN) (węg. látó)284 i àрмичāр, àрмицāр, армицјāш (RSAN) (węg. harminc)285 oraz вамош (1720) (GzRSR) (węg. vámos), z rumuń- skiego вмеш (RRad) (rum. vameş). Z romańskich języków, przede wszystkim w Czarnogórze, choć poświadczenia odnaleźć można również w Wojwodinie, zapo- życzono tytuł фнанс i фнанц ‘funkcjonariusz urzędu podatkowego lub celnego, najniższy organ kontroli ﬁ nansowej’ (RMS)286. Dodatkowo z języka rosyjskiego pochodzi казнàчēј, кàзначēј ‘skarbnik’(RSAN) (ros. казначей)287. W administracji centralnej i lokalnej pojawiają się również nazwy nadzor- ców dóbr, osób zarządzających majątkiem państwowym. Wymienić należy tytuł

283 Od XIX w. wyraz jest poświadczony w formach: порежџија ‘Steuereinnehmer; Kataster’ (Popović), порезџија (1817), порешчија (1820) (KK-ER), oraz w gwarach, przede wszystkim serbskich: пóрежџија, пóрезџија (RKam), пореџја (RTimok) i пореџиа (RTimok2), порезџија (RLesk; RCR2), порезџја (RJabl), порежџија, порешчија (RPirot), порејџја (RKM) i порзник (RSMet), порежџја (RCrnotr) oraz порежџја (RVG). 284 Hungaryzm poświadczony jest od XIX w., np. латов ‘цариник’ (1819) (KK-ER) i лáтōв ‘der Euberreiter (Aufseher bei der Mauth und bei der Ueberfuhr), portitoris genus’ (SR; Popović). 285 W XVIII w. pojawia się w słowniku Mihajlovicia армицар (1713) i армицадош (1726) ‘цариник’ (GzRSR) oraz армицар ‘трошаринац, цариник’ (1818) (KK-ER), a współcześnie w Wojwodinie армицијаш, армицар ‘службеник који наплаћује пијачарину, путарину и сл.’ (RSGV). 286 Wyraz poświadczony jest na wybrzeżu czarnogórskim: ﬁ nanca ‘carinik’ (RomanJBK) i ﬁ danca ‘carinski službenik’ (RomanBP) oraz w Nikšiciu финанс ‘цариник, порески орган, привредни полицајац’ (Nikšić). 287 Wyraz poświadczony jest od XVIII w.: казначей ‘der Schatzmeister, der Zahlmeister, Kassi- rer’ (Kurzbek: 438, 690), казначей ‘касир; благајник’ (1798) (PosrbOV) oraz казначеј ‘Kassier’ (Popović), казначеј ‘благајник’ (PopovićTur), казначеј ‘калкулатор, благајник, рачуновођа’ (LeksLaza) i kaznačej ‘državni blagajnik’, ‘rukovodilac državnog trezora’ (Bogićević 2010: 230). Zapożyczenie z ros. казначей ‘skarbnik’.

185 прокỳрāтор ‘osoba, która czymś zarządza, zarządca; prokurator’ i ‘pełnomoc- nik, reprezentant, przedstawiciel’ (RMS)288. Wyraz poświadczony jest od XV wieku w znaczeniu ‘zamjenik, zastupnik, punomoćnik’, w słowniku Daničicia прокоратuрь, прокuраторь, прокuратuрь ‘procurator’. W średniowieczu to tytuł wykonawcy zadań zleconych przez zwierzchników, nakazów władcy, namiestnika, przedstawiciela, a później także w znaczeniach ‘odvjetnik’, ‘upravitelj na primjer crkve, blagajnice, imańa’, ‘poglavica franciškanskoga reda’ i ‘izvršilac, izvršitelj’ (RJAZ)289. W XIX wieku w Boce Kotorskiej tytułem prokuradur określano osobę wy- bieraną spośród mieszkańców wszystkich wsi, która zajmowała się przychodami i rozchodami kościelnymi (w Hercegowinie odpowiednikiem był klisar, a w Czarnogórze crkvenjak) (RJAZ)290. W podobnym znaczeniu poświadczono także wyraz зпостāт ‘nadzorca, zwierzchnik dóbr ziemskich, zarządca ma- jątku’ (RSAN), зпостāт ‘der Meier, villicus’ (SR z Dubrownika; Popović) (gr. επιστάτης). Z włoskiego zapożyczono wyraz гèсталд reg. ‘naczelnik bractwa kościelnego lub wiejskiego, zarządca dobrami’ (RSAN) (wł. gastaldo, castaldo), który jest poświadczony w XIX wieku jako gestalad ‘poglavica seoske braće’ (Bogišić 1999: 537; RJAZ). W podobnym znaczeniu pojawia się od XIX wieku прòвиднк przest. ‘osoba, która zarządza dobrami ziemskimi lub kancelarią’ (RMS; RJAZ). Tytułami przedstawicieli dyplomatycznych państwa, oprócz dawnych: konzul, poklisar i poslanik, byli велепòслāнк i велепослáнк ‘ambasador’ (RSAN; RJAZ; Popović; Bogićević 2010: 633), изàслāнк i изaслàнк, изаслáнац oraz слāнк, ислàнк ‘wysłannik, przedstawiciel, delegat’ (RSAN; Popović), a także амбàсāдор, амбасàдēр, амбашàтр ‘ambasador, naczelnik ambasady; najwyższy przedstawiciel dyplomatyczny’ (RMS; RSAN; RJAZ)291, który mógł

288 Forma prokurator została przejęta z łac. procurator ‘wykonawca, namiestnik, zarządca, reprezentant’ (procurare ‘opiekować się, troszczyć się o coś lub kogoś; wykonywać’), podczas gdy na wybrzeżu czarnogórskim formy prokuradur, prokaradur od wł. procuratore ‘przedstawiciel, pełno- mocnik, namiestnik’. 289 Od XVIII w. poświadczone są formy прокуратор ‘судски заступник; управитељ прихода’ (1748) (GzRSR) i прокураторъ ‘заступник’ (1843) (PosrbOV) oraz прокуратор ‘управник, надзорник’ (RSR). 290 W Czarnogórze poświadczone są formy prokadúr, prokanadúr, prokaradúr ‘tutor, staratelj’ (CrnogR) i prokuradur, prokaradur ‘zastupnik lica koji vrši nadzor nad licem pod staratelj- stvom’, ‘staratelj, pošteni nadzornik, punomoćnik, tutor’ (Bogićević 2010: 483) oraz prokurator ‘lice koje je na javnoj dražbi izlagalo svekvestiranu imovinu u korist opštine i brinuli se o imovini budvanske komune’, ‘zastupnik, staratelj, punomoćnik’ (Bogićević 2010: 484). W gwarach Primorja prokaradur to ‘skrbnik, zastupnik, opunomoćenik, javni tužilac’ (RomanBP; RomanJBK) i prokuradur, prokarator ‘zastupnik, staratelj, opunomoćenik’ (RomanSBK), a także проканадр, прокарадр ‘опуномоћеник, заступник, старатељ; некадашни црквени тутор’ (RomGrecCG) i prokuradur od štata ‘državni opunomoćenik’ (RomanBP). Zapożyczenie z wł. procuratore. 291 Poświadczenia w Serbii z XIX w.: амбасадор ‘дипломатски представник првог степена’ (1816) (KK-ER) oraz амбасадер ‘посланик’ (RSR). Z Czarnogóry poświadczona jest forma am- bašaduri ‘przedstawiciele plemienia Paštroviciów we wszystkich instytucjach Republiki Weneckiej.

186 zostać zapożyczony z wielu języków lub, w zależności od regionu, z jednego ję- zyka. Z języka francuskiego pochodzi pożyczka атàшē ‘attaché, specjalista przy- dzielony do pracy w przedstawicielstwie dyplomatycznym w określonej dziedzinie’ (RSAN; RSR). W znaczeniu przedstawiciela, wysłannika poświadczony jest od XVIII wieku tytuł депỳтāт ‘wybrany lub mianowany przedstawiciel, delegat; poseł w parlamencie’, ‘dzienne wynagrodzenie, dniówka wypłacana w naturze’ (RSAN; RJAZ) (łac. deputatus oraz wł. deputato)292. W okresie rodzenia się nowożytnych państw serbskiego i czarnogórskiego, kiedy kształtowała się organizacja państwa i powstawały organy władzy centralnej, należało szukać modeli, także językowych, dla określenia ministrów i naj- wyższych urzędników centralnych. Z języka rosyjskiego zapożyczono wówczas określenie попèчитељ ‘minister (w Księstwie Serbii), osoba, która stała na czele jednego z organów administracji państwowej, ministerstwa’ (RMS; RJAZ; Po- pović; LeksLaza; PosrbOV) (ros. попечитель ‘opiekun; zarządca, naczelnik’). Mimo tego, że wyraz został zapożyczony dopiero w okresie tworzenia się pań- stwa serbskiego, to dość szybko, bo już w drugiej połowie XIX wieku, zaczął zanikać i obecnie używany jest jedynie jako archaizm w odniesieniu do ministrów okresu panowania Milana Obrenovicia. Radę Państwową w Księstwie Serbii two- rzyło 6 popečitelji: pravosudija, vnutrenji djela, ﬁ nansija, inostrani djela, vojeni djela i prosvještenija (UKS, art. 6), którzy „отређени су, да предуготовљају и предлажу државному Совјету, сваки по својој струци, законе и уредбе, које су нужне народу Србскому” (UKS, art. 60). Wyraz popečitelj używany był również w XIX-wiecznej Czarnogórze, w tym samym znaczeniu, a więc jako minister, członek Popečiteljstva Czarnogóry, któ- re tworzyło 6 ministrów: vojske, hazne lub kase, sudstva (zwany veliki sudija), sveštenstva i prosvete, inostranih dela i policije (Bogićević 2010: 430). Jako kolejny przykład różnych źródeł zapożyczeń można przytoczyć ogólno- europejski wyraz мнистар, мнистер ‘najwyższy urzędnik państwa, który stoi na czele ministerstwa, minister’, ‘członek rady ministrów’ i ‘ambasador’ (RMS;

Wybierani byli przez zgromadzenie plemienne (co roku wybierano 2 osoby, a w 1736 r. – 4). Do ich obowiązków należało zabezpieczenie interesów i autonomii Paštroviciów, a jednocześnie musieli prze- kazywać arač (podatek), który pobierali od każdego plemienia’ (Bogićević 2010: 29), oraz na wy- brzeżu czarnogórskim, w Budwie i Paštroviciach: ambašadur, imbašadur, imbašudur ‘ambasador’ (RomanBP). Ambasador jest zapożyczeniem z niem. Ambassador lub fr. ambasadeur; ambašadur, ambašatur, z wł. ambasciadore. Formy imbašadur i imbašudur pochodzą z dial. wen. imbassador. 292 W słowniku Mihajlovicia poświadczone są formy депутат (1718), депутирт (1733), депутирац (1792) ‘изабрани представник, делегат’ (GzRSR) oraz депотат (1816), депутат (1815) ‘изабрани представник, делегат’ (KK-ER). Wyraz obecny jest również w tak zwanym Sre- tenjskim ustavie, gdzie oznaczał posła w Parlamencie (UKS, art. 82–84). W Czarnogórze депỳтāт to ‘изасланик, народни заступник, посланик’ (RomGrecCG) i deputát ‘poslanik, izaslanik’ (CrnogR; Bogićević 2010: 112). W znaczeniu kolektywnym poświadczony jest wyraz депутáција ‘wysłannicy, delegacja, deputacja’ (1791) (RSAN; GzRSR; RSR), депотација (1816), депутација (1827) (KK-ER) i депутáцијa (RomGrecCG; RPosav).

187 RSAN)293. Z niemieckiego poświadczone są formy złożone штатсминистр (1785) i статсминистер ‘државни министеp’ (1793) (GzRSR)294. Na czele rzą- du stał премјēр ‘prezes rady ministrów’ (RMS) (fr. premier (ministre)). Członków jednej z izb parlamentu określano średniowiecznym tytułem пòслāнк i послàнк ‘przedstawiciel narodu, wybrany, aby w organie ustawodawczym reprezentować interesy narodu i państwa; poseł’ (RMS) oraz starym zapożyczeniem (XVIII w.) сèнāтор i reg. сèнāтур, снāтор ‘senator, członek senatu’, ‘urzędnik wyższego szczebla, radny, doradca’ (RMS), senator, šenator (Bogićević 2010: 525, 586)295. W Zborniku Bogišicia senator to członek Sena- tu w Czarnogórze, wybierany najczęściej spośród szanowanych domów, które miały największe wpływy wśród ludu (Богишић 1984: 209; Zasady wewnętrznej organizacji Senatu, 24.10–5.11.1805, CZ I). W słowniku Vuka i RJAZ poświad- czona jest forma sinator ‘zastępca naczelnika gminnego w niektórych regionach’, potwierdzona również z obszaru na południe od rzeki Morava: снāтор ‘der Unterknez (Senator), pro kneso, биров’ (SR) i Wojwodiny: снāтор ‘заменик сеоског кнеза’ (RSGV). W Czarnogórze w XIX wieku pojawił się tytuł архисенатор jako ‘członek Senatu w Czarnogórze’. Wyraz zapisany w formie Aрхисенаторъ to tytuł jednego z senatorów senatu mniejszego, wybieranego rotacyjnie na 3 miesiące, który miał prawo zwoływać nadzwyczajne zebrania rządu (Zasady wewnętrznej organizacji Senatu, 24.10–5.11.1805, CZ I). Był to najstarszy spośród senatorów, pierwsza osoba z Praviteljstva Suda Crnogorskog i Brdskog, która stała przy władyce i guvernadorze. Do jego obowiązków należało pilnowanie, aby nikt z senatorów nie uzurpował sobie zbyt wielkiej władzy (Bogićević 2010: 34). Kolejnym z tytułów, choć poświadczonym już w XIV i XV wieku, ale w oﬁ cjalnej nomenklaturze urzędniczej obecnym dopiero od XVIII wieku, jest сáветнк ‘radca, doradca; senator’, ‘członek rady’ oraz ‘część tytułu’ (RMS). W słowni- ku Daničicia сьвэтникь ‘consultor’: савэтоваше се с нашими савитници по wбичаю з господомь строиници црькве босанскq и слугами и ближиками, с властели госпоцтва ни (MS: 469 z 1454 roku). W przekładzie Syntagmatu

293 Wyraz poświadczony jest od XVIII w.: министер (1704) i министар (1770) ‘посланик; члан министарства’ (GzRSR), министръ ‘министръ штатсій служителъ, der Staatsbedien- ter’ (Kurzbek: 495), министар ‘Minister’ (Popović) i министар (1817), министер (1823) ‘највиши државни службеник; члан владе’ (KK-ER). Słownik RJAZ notuje wyraz w znaczeniach ‘manastirski starješina u nekijem redovima rimske crkve’, ‘služitelj, činitelj’ oraz z początku XIX w. (Praviteljstvujuščij sovjet) ‘najviši državni činovnik, načelnik nekoga dijela vlade’. W gwarach wyraz pojawia się w formach: млистор, мнистар (UR) i мнистер (RSGV). Wyraz został zapoży- czony z niem. Minister lub fr. ministre, a tam z łac. minister ‘sługa, pomocnik’. 294 Zapożyczenie (z końca XVIII w.) z niem. Staatsminister ‘minister państwa’. 295 Od XVIII w. tytuł jest poświadczony w słownikach: сенатор ‘члан сената, већник’ (1740) (GzRSR; SSZiN), сенаторъ ‘der Senator’ (KurzbekLeks: 243) oraz w Zborniku Bogišicia (z połu- dnia), słowniku Vuka (z Wojwodiny) i Njegoša сèнāтор, сèнāтур ‘der Senator, Rathsherr, senator, савјетник, синатор’, сенаторъ ‘окружни советник’ (1842) (PosrbOV), senator, senatur, sinator oraz šenator, šenatur (RJAZ) i сéнатōр (RomGrecCG). W Serbii zapożyczenie z łac. senator ‘czło- nek Senatu’, niem. Senator, a na Primorju z wł. senatore ‘senator; radny’.

188 сьвэтникь to serbski odpowiednik greckiego βουλευτής. W słowniku Vuka сáвjетнк, i Popovicia саветник ‘der Rathsherr, senator, вијећник, сенатор’, oraz w słowniku puryzmów: саветникъ ‘консилијар’ (1846) (PosrbOV)296. Sovjetnik, inaczej senator, to nazwa członka Senatu, czarnogórskiego urzędu narodowego złożonego ze 180 ludzi, wśród których było 16 sovjetników (senato- rów), a pozostałe 164 osoby stanowiły rodzaj policji, ispoljnitelji (pismo Petara II Petrovicia Njegoša do Jeremii Gagicia z 1831 roku, CZ I). Dostojników królewskich, zarządców dworu określano tytułami нàдвōрнк ‘najwyższy urzędnik dworski na Węgrzech, królewski zastępca, palatyn’ (RSAN; PosrbOV; Popović), палàтн ‘dostojnik na dworze królewskim; najwyższy dostojnik w państwie (namiestnik króla)’ (RMS)297, хофмајстор ‘zarządca dworu’298 i хофмаршал ‘marszałek dworu’299 oraz мајòрдōм, мајордóмус ‘zarządca na dworze królewskim’ oraz ‘osoba, która kieruje pracami w domu lub w majątku, zarządca majątkiem’ (RSAN)300. Oprócz określeń funkcjonariuszy wymiaru sprawiedliwości poświadczonych już od czasów średniowiecza pojawiają się także zupełnie nowe. Z języka wę- gierskiego pochodzi określenie ławnika, przysięgłego i sędziego wiejskiego, a także urzędnika miejskiego i komornika – шкут (RSAN)301. Pozostałe nazwy urzędników i funkcjonariuszy sądowych to аускỳлтант, аскỳлтант reg. ‘po- czątkowy tytuł w służbie sądowej, sądowy aplikant, praktykant’ (RMS; RSAN)

296 W źródłach poświadczona jest także forma cerkiewna: совэтникъ ‘der Rath (ein Titel)’ i двор- ный совэтникъ, надворный совэтникъ (KurzbekLeks: 254, 271, 405) oraz совѣтникъ ‘диван- -ефендија, конзул, већил, сенатор’ (1792) (PosrbOV) i окружни совѣтникъ ‘сенатор’ (1846) (PosrbOV), сóвјетник ‘саветодавац’, ‘члан савета, сената’ (Njegoš) i совѣтникъ (RečZURP: 438). 297 Wyraz poświadczony jest od XVIII w.: палатин ‘највећи државни достојанственик у Мађарској, заменик краља’ (1791) (GzRSR; PosrbOV) i палатин ‘краљевски намесник’ (1831) (KK-ER), палатин ‘Palatin, Burggraf, Vsalzgraf’ (Popović). Zapożyczenie z niem. Paladin ‘dworzanin; rycerz świty królewskiej’, łac. palatinus ‘dworski’. 298 Z XVIII i XIX w. poświadczone są formy: хуфмајстор (1726), хофмајстер (1790), хофмајстор (1791) ‘интендант двора; управник властелинства’ (GzRSR) oraz хофмейстеръ ‘началник двора’ (1834) (PosrbOV). Zapożyczenie z niem. Hofmeister ‘zarządca i nadzorca dóbr ziemskich, majątku szlacheckiego i królewskiego; zarządca dworu; naczelnik służby dworskiej; wychowawca książąt’. 299 Zapożyczenie z niem. Hofmarschall ‘marszałek dworu’ i Ober-Hofmarschall ‘główny mar- szałek dworu’ poświadczone jest z końca XVIII w.: хофмаршал ‘маршал двора’ (1793) (GzRSR) oraz оберхофмаршал ‘главни дворски маршал’ (1793) (GzRSR). 300 W XIX w. wyraz pojawia się w słowniku wyrazów obcych мајор домо ‘управитељ двора или куће’ (RSR) oraz w północnej części Boki Kotorskiej jako archaizm mađordomo ‘dvorski upravitelj’ (RomanSBK). W Serbii to pożyczka z niem. Maiordomus lub bezpośrednio z łac. māior domūs ‘szef, zarządca domem, szef służby’, a w Boce za pośrednictwem formy włoskiej maggiordomo ‘ts.’. 301 Z XVII w. poświadczona jest forma ешкут ‘поротник’, ‘општински службеник’ (1700) (GzRSR), a z XIX w. pochodzi ешкут ‘Dorfschulze; Geschworner’ (Popović; RJAZ). Z Wojwodiny poświadczone są formy w słowniku Vuka: шкут ‘judex pagi’ oraz ешкут ‘ławnik, sędzia wiejski’, ‘funkcjonariusz gminny, komornik’, ‘gminny ławnik (w okresie władzy austro-węgierskiej)’ (RSGV), ешкут ‘сеоски судија, мировни’ (VojvR) i ешкут ‘заклети службеник у општини, одборници’ (RBanat). Zapożyczenie z węg. esküdt ‘ławnik, przysięgły’.

189 (łac. auscultans, auscultator), ђỳрāт ‘ławnik, członek ławy przysięgłych’ (RSAN; RomanBP; RomanJBK; RomanSBK) (wł. giurato), àрбтар i àрбитaр oraz àрбтeр i àрбитер ‘sędzia wybrany przez strony sporu, aby ostatecznie rozwiązać konfl ikt; arbiter’, ‘osoba, której zdanie w określonych sprawach ma charakter rozstrzygający’ i ‘sędzia najwyższy’ (1794) (RMS; GzRSR; Bogiće- vić 2010: 33)302 oraz albitar ‘sudija, istražni sudija, izabrani sudija’ (RomanBP), àсесор ‘pomocnik sądowy’ i ‘pomocnik naczelnika danej instytucji’ (RMS; RSAN) (łac. assesor lub niem. Assessor)303, a także мрōвнк przest. ‘sędzia pokoju’ oraz ‘emeryt’ (RSAN; RJAZ). Z powyższego obszernego zestawienia nomenklatury aparatu urzędniczego, która poświadczona jest w pisanych źródłach serbskich i czarnogórskich, wyłania się łatwa do wyjaśnienia prawidłowość. Urzędnicy, stanowiąc zaplecze organiza- cyjne i administracyjne państwa, noszą tytuły wywodzące się z języka państwo- wego narodu panującego lub, w sytuacji pokojowej, narodu wywierającego silny wpływ polityczno-społeczny albo cywilizacyjno-kulturowy. Tak było w przypadku urzędników średniowiecznych, kiedy dawniej funkcjonujące tytuły słowiań- skie były stopniowo zastępowane przez grecyzmy, tak jest i od przełomu wieków XVIII i XIX, kiedy największą rolę odgrywało imperium Habsburgów, Rosja, Francja, i w czasach współczesnych, gdy największy wpływ ma język angielski. Okres panowania Ottomanów miał swój specyfi czny charakter. W tym czasie wszelkie oddziaływania uzyskały inny wymiar i rozmiar – równolegle do wpływów polityczno-społeczno-kulturowych, w sposób totalny opanowały ofi cjalną nomen- klaturę, będąc jedynym źródłem zapożyczeń organizacyjnych i leksykalnych.

302 Z łac. arbiter zapożyczony za pośrednictwem niem. Arbiter, a w Czarnogórze z wen. albitro, wł. arbitro (fr. arbitre). 303 Od XVIII w. poświadczone są formy асесор ‘судски помоћник, пристав’ (1751) (GzRSR; KK-ER) i ассессоръ ‘der Beisitzer’ (Kurzbek: 56) oraz вице-асесор ‘заменик пристава’ (1837) (KK-ER). Na wybrzeżu czarnogórskim zanotowano asesor, ašešor ‘opštinski vijećnik’ (RomanBP), ašešur przest. ‘sudski pomoćnik, starešina nadleštva, pristav’ (RomanSBK) i ašešur, ašešor (RomanJBK).

190 5. TYTULATURA PANUJĄCYCH

5.1. Średniowieczna tytulatura panujących

W średniowiecznym państwie serbskim władca oznaczał nie tylko osobę pia- stującą najwyższą władzę państwową, ale także strażnika wiary. Takim był już założyciel dynastii Nemanjiciów – Stefan Nemanja, który zwalczał sektę bogo- miłów, a po zrzeczeniu się władzy wstąpił do klasztoru, przyjmując imię zakonne Simeon. O jego religijnym posłannictwie świadczyły również epitety typu blagovernij, hristoljubivij, po voli Božijej, po milosti Božijej, milostiju Božijeju, samo- držac (Тарановски 1931: 130). Przymiotniki blagovernij, hristoljubivij dowodzi- ły przynależności władcy do Kościoła prawosławnego, jego wiary i przywiązania do tradycji chrześcijańskiej. Wyrażenia po voli Božijej, po milosti Božijej, milostiju Božijeju nawiązywały do nauk apostolskich mówiących o tym, że każda wła- dza pochodzi od Boga. Wiara i ówczesna ﬁ lozoﬁ a monarchii pochodzenia i źródła władzy upatrywała poza ziemią, sama zaś władza uzyskiwała niebiański autorytet i wznosiła się na wyższy, niedostępny poddanym poziom.

Називати се владаоцем по милости Божјој могао је само онај владалац, који није био зависан ни од чије људске милости, над којим дакле није било никаквог врховног господара (Тарановски 1931: 130–131).

Dodatkowo, każdy władca mógł korzystać z atrybutu dotyczącego terytorium, nad którym swą władzę sprawował. Władca, najwyższa władza wykonawcza w państwie średniowiecznym, wpro- wadzał w życie postanowienia soboru państwowego. Jego władza nie była ab- solutna ani despotyczna, ponieważ podlegała różnego rodzaju ograniczeniom wynikającym z panującego wówczas chrześcijańskiego systemu moralnego i prawa zwyczajowego, które hamowały samowolę władcy. Ograniczała go również obecność silnej warstwy szlacheckiej, która stanowiła główną siłę wojskową pań- stwa (Благојевић, Медаковић 2000: 185). Władca w dawnej Serbii panował nie tylko nad ludem, lecz również nad zie- mią. Taranovski precyzuje, że

(…) владање средњовековног монарха над земљом мора се сматрати као његово примарно право, поред којег његово владање над људима долази тек као секундарно (Тарановски 1931: 134).

Majątki ziemskie, z których władca czerpał fundusze do umacniania i utrzymania swego państwa, stanowiły pierwszy ﬁ lar, na którym opierała się monarchia

191 średniowieczna. Drugim ważnym czynnikiem były tak zwane regalia (iura regalia), czyli monopol władcy w niektórych dziedzinach ekonomicznych (gospodarczych), z których czerpał on dochody (do nich należało przede wszystkim bicie pieniądza, prawo pobierania ceł i prowadzenia targów, prawa do rud i dóbr natu- ralnych itp.). Trzeci ﬁ lar tworzyło stałe wojsko najemne, które mogło być wykorzystane w walce z oddziałami szlachty o wpływy i władzę (Тарановски 1931: 135–139). Jednym z głównych zadań średniowiecznego władcy było organizowa- nie i dowodzenie wojskiem. „Командна власт у војсци припадала је лично владаоцу, који је пре свега и у првом реду био војсковођа”, a także władza sądownicza. „У првобитној држави вреди принцип личне или персоналне владе владаоца. То значи, да владаоц лично води војску, лично суди и лично управља” (Тарановски 1931: 201). Poszczególne funkcje dodatkowe władca po- wierzał swemu najbliższemu otoczeniu, to znaczy drużynie, a później dworowi. Ogólnym określeniem władcy stały się derywaty utworzone od czasownika vladati ‘władać, panować’. Choć to wyrazy stare, w znaczeniu ‘władcy, monarchy’ pojawiają się dość późno – najwcześniejsze poświadczenia tego znaczenia pochodzą z późnego średniowiecza. Tytuł влàдaлац, влàдатељ oraz reg. влàдавац, влàдаоц i cs. влàдјатељ, влàдетељ to według współczesnych słow- ników ‘władca, pan, monarcha, panujący’, ‘osoba, która włada, kieruje, naczelnik, zwierzchnik’ (RMS; RSAN), ale w średniowieczu formy vladalac i vladavac oznaczały ogólne określenie urzędników dworskich oraz lokalnych (w tym znaczeniu poświadczone są od XIII wieku) (por. s. 118, 136). Dopiero od XV i XVI, a powszechnie od końca XVIII wieku, poświadczone są znaczenia ‘koji vlada kojom državom, kojim narodom ili čim sličnim’ i ‘vladalac cijeloga svijeta’304. W XIX wieku jest poświadczone obecnie najpowszechniejsze określenie władcy влàдāр, rzadziej влáдац (RMS; RSAN). Choć posiadają one stosunkowo krót- ką historię, szybko zastąpiły starszy termin vladalac (forma vladac ‘koji vlada, upravlja’ poświadczona jest głównie z Chorwacji)305. Obok nich w XIX wieku pojawiają się na przykład określenia сувлàдалац i сувлàдāр ‘osoba, która dzieli z kimś władzę; współwładca’ (RMS) oraz савладар ‘Mitregent’ (Popović), властоджац ‘ten, który włada, rządzi, władca’ (RMS; RSAN) i земљовлàдāр ‘pan, władca państwa lub okręgu’ (RSAN; RJAZ)306.

304 Z XVIII i XIX w. poświadczone są formy владатэль, владэлецъ ‘der Beherrscher, der Besitzer (eines Guts, eines Landes); Herr; der Regent’ (Kurzbek: 69, 80, 129, 259), владетель ‘суверен’ (1843) (PosrbOV), влàдалац ‘der Herrscher, regnans’ (SR) i влàдалац, влàдавац, влàдатељ, влàдјетељ (Njegoš; Popović). W Czarnogórze poświadczona jest forma vladàoc (CrnogR) oraz vladac, vladalac, vladatelj (Bogićević 2010: 664). W znaczeniu ‘władca’ wyraz poświadczony jest w XIX w. w OIZ: vladalac (w art. 11, 65, 755, 758), i w Konstytucji Czarnogóry z początku XX w.: „Владалачки дом: Владалaц, Владарка, Престолонашљедник, Престолонашљедниковица” (UKCG, art. 18). 305 W XIX w. zanotowano formę владар ‘Regent, Herrscher’ (Popović) i влáдац (Njegoš) oraz vladar (Bogićević 2010: 664) i (RSGV). 306 Kalka z niemieckiego złożenia Landesherr.

192 W średniowiecznej ﬁ lozoﬁ i władzy istniało pojęcie władcy – autokratora, samodzierżcy, niezależnego i wybranego przez samego Boga. Do tego właśnie postrzegania władcy odnosi się grecki tytuł autokrata i jego serbski odpowiednik (kalka językowa), poświadczony już w końcu XII wieku – самоджац ‘ten, któ- ry posiada nieograniczoną władzę, władca absolutny, autokrator, samodzierżca’ (RMS). Najstarsze formy to самодрьжавьць, самодрьжьць, a młodsze, z XVI wieku, to самодрьжатель, самодрьжитель ‘qui summam habet potestatem’ (RiKSS): краль и самодрьжьць всq срьпске землq (MS: 10). Tytuły pojawiają się w typikonie studenickim Stefana Nemanji z około 1196 roku: самодрьжьць (ZS: 568), w poveljach królów i carów serbskich oraz aktach prawnych i fundacyjnych, na 307 przykład w Dečanskich hrisovuljach: самодр’жць ‘monarcha, władca’ . Forma grecka, аутòкрат(а), oraz przest. автòкрат, автòкратор (RSAN)308 jest znacznie młodsza i poświadczona dopiero w XIX wieku: автократор ‘самодржац’ (1823) (KK-ER) i аутократ (RSR). Tytuł samodržac jest słowiańskim odpowiednikiem gr. αΰτοκράτωρ, tytułu cesarza bizantyjskiego, który w Serbii pojawił się jeszcze przed koronacją Duša- na na cara. Choć w Bizancjum był on częścią tytułu cesarskiego, w Serbii wy- stępował w nieco innym znaczeniu, podkreślającym niezależność władcy wobec innych, a nie niczym nieograniczoną władzę.

Титула самодршца не ставља у први план самодржавље српског владара у савременом значењу те речи, већ искључиво његову самосталност, односно сувереност, првенствено у односу на византијског цара (Благојевић, Медаковић 2000: 135).

Tytuł samodržac po raz pierwszy pojawił się na przełomie XII i XIII wieku. W czasie panowania króla Vladislava (1234) i Uroša (1242–1276) samo- držac poświadczony jest w povelji cerkwi w Stonie, a w czasach późniejszych na przykład w dokumentach Stefana Dečanskiego. W serbskich poveljach króla Dušana był on odpowiednikiem greckiego βασιλεύς καί αΰτοκράτωρ Σερβίας καί Ρωμανίας. Po upadku Carstwa Serbii w roku 1371 tytułu używają lokalni władcy chcący podkreślić w ten sposób swoją niezależność, na przykład Jovan Uglješa (w 1369 roku podpisał się δεσπότης καί αΰτοκράτωρ), Lazar Hrebelja- nović (samodržavni gospodin, blagotvorni knez Lazar, samodržac sve srpske zemlje, samodržac sve srpske zemlje gospodin knez Lazar) czy samodržac Stefan Lazarević (LeksSSV: 642).

307 W XVIII w. wyraz poświadczony jest w słowniku Kurzbeka w formach самодержецъ, самодер- жавецъ, самодержавный (Kurzbek: 350, 374, 395, 411), i Mihajlovicia самодержавецъ, самодржац (1790) (PosrbOV) oraz самодржац, самодржавник ‘Autokrat, Monarch’ (Popović) i samodržac, samovlac, samovladac (Bogićević 2010: 520). 308 Wyraz pochodzi z gr. αυτοκράτωρ ‘samowładca, niezależny, nieograniczony; imperator’, od αΰτο- ‘samo’ i κρατός ‘władza, siła’, a do języka serbskiego został zapożyczony z niem. Autokrat i Autokratie lub fr. autocrate.

193 Z tradycji greckiej wywodzi się także, poświadczony u Bogićevicia, tytuł basi- leus ‘król, przywódca plemion ilirskich w prowincjach rzymskich, który od władz Rzymu otrzymywał określone polityczne pełnomocnictwa’ (Bogićević 2010: 46). Zgodnie ze średniowieczną ﬁ lozoﬁ ą władzy porządek hierarchiczny stworzył Bóg, który jednym władcom wyznaczył rolę cesarzy, innym – królów, a jeszcze innym – książąt i żupanów. Najwyżej stali zatem cesarze bizantyjscy, poniżej ich „bracia” – w wiekach IX i X cesarze Franków i Niemiec oraz „synowie”, czyli władcy Bułgarii, Wielkiej Armenii. „Przyjaciółmi” bazileusów byli ich lennicy, wasale – książęta i żupani z ziem podległych Cesarstwu (Благојевић 2004: 248). Taki podział władzy przedstawił w povelji chilandarskiej (MS: 4, 1198–1199) wielki żupan Stefan Nemanja. Stwierdził, że Bóg постави wви царе, дрμгие кнезе, ини владикы oraz богь прэмилостивы uтврди Грьке царьми а Uгре кральми, a jego samego namaścił jako велиега жuпана. Do takiego uniwersalnego podziału władzy w średniowiecznym świecie nawiązuje także słowiańska tytulatura panujących, która w większości została zapożyczona z języków większych i silniejszych narodów. Część z nich zosta- ła przejęta przez Słowian jeszcze w okresie wspólnoty prasłowiańskiej, kiedy przebywali oni w swej północnej praojczyźnie lub niedługo po przybyciu na południe (kralj oraz knez, car). Dwa z nich, car i kralj, pierwotnie były imio- nami władców państw zachodnich (Cezara i Karola Wielkiego), a potem stały się pospolitymi tytułami władców. Kolejne zostały zapożyczone z języków ger- mańskich, awarskiego lub greckiego. Wyjątkiem jest słowiański tytuł pierwszego władcy niezależnej Serbii – żupana Stefana Nemanji, a także tytuły gospod, gospodin i gospodar. W historii politycznej i społecznej Serbii jako pierwszy tytuł władcy serbskiego, panującego w drugiej połowie XII wieku nad Raszką protoplasty dynastii Nemanjiciów – Stefana Nemanji, poświadczony jest stary, słowiański tytuł wielkiego żupana. Tym samym dawny tytuł słowiańskiego przywódcy plemiennego i naczelnika dużego okręgu administracyjnego został podniesiony do rangi wład- cy państwa równego królom i książętom. Według współczesnego słownika RSAN starosłowiański tytuł жỳпāн pierwotnie oznaczał ‘naczelnika żupy, zwierzchnika państwa plemiennego’, ‘naczelnika wiejskiego, kneza’, ‘naczelnika lokalnego w okręgach północno-zachodnich’. W historii politycznej poświadczony jest także tytuł велики lub врховни жупан jako ‘naczelnik żupanii w Chorwacji, Slawonii i Wojwodinie w okresie władzy Austro-Węgier’ i ‘nazwa naczelników pojedynczych okręgów w dawnym Królestwie Jugosławii, aż do utworzenia Ba- nowin w 1930 roku’ (RMS; RSAN)309. Wyraz župan, gr. ζουπάνος, po raz pierwszy pojawia się w źródłach pisanych w roku 777 w formie jopan, qui vocatur Physo, który potwierdzał granice pewne-

309 Psł. derywat *županъ ‘naczelnik żupy’ utworzony został od wyrazu *župa ‘okręg, obszar jednego plemienia’ z suf. -anъ (por. w sanskr. gōpa ‘pastir, knez, vladalac’, awar. jupân ‘pan’); por. Gołąb 1986: 57–64 i Vykypěl: 133–166 (*županъ).

194 go osiedla słowiańskiego. Pierwszym serbskim poświadczeniem tego tytułu jest жμпань Строе z 1114 roku w znaczeniu ‘średniowieczny zarządca żupą’ (napis na epitrachelionie z monasteru Banje koło Kotoru, MS: 1) oraz z końca XII wieku: въ дни кнеза велиега Мiхоiла вьмрэ жuпань Гръдъ трэбыiнскi (nagrobny ka- mień w Policach koło Trebinja, sprzed 1186 roku, SNiZ IV: 1) i w povelji chilandarskiej wielkiego żupana Stefana Nemanji (1198–1199). W słowniku Daničicia tytuł жuпань to ‘властелин вишега реда’, a w formie вели жuпань także dwaj pierwsi władcy państwa serbskiego (Stefan Nemanja oraz jego syn Stefan Ne- manjić do czasu koronacji). Domentijan w swych utworach wymienia żupanów małych i wielkich (мнозы е жuпаны мали е и велици). Tytuł pojawia się także w źródłach późniejszych, w słownikach języka literackiego i gwarowych310. W początkach tworzenia się państwa Raszki tytuł wielkiego żupana – kiedy nosił go Stefan Nemanja, zjednoczyciel ziem serbskich – stał w hierarchii wła- dzy ponad knezem i velikim knezem (brat Stefana Nemanji – Miroslav, a także jego najstarszy syn – Vukan nosili tytuł velikog kneza). Dopiero w okresie póź- niejszym, gdy państwo raszkańskie stało się królestwem, tytuł wielkiego księcia przewyższył żupana (veliki knez Humu Andrija miał dwóch synów, którzy nosili tytuły županów). Tytuły żupańskie nosili również szlachcice na dworze królów, a potem carów serbskich oraz na dworze królów bośniackich. W okresie przedpaństwowym tytułem żupana nazywano zwierzchnika wspól- noty rodowej, później naczelnika pojedynczej żupy, wybitną i najbardziej wpły- wową osobę w słowiańskim społeczeństwie wczesnośredniowiecznym i najważ- niejszego przedstawiciela lokalnej władzy wojskowej i cywilnej. Był to także tytuł najwybitniejszych przedstawicieli arystokracji rodowej, z silnym oparciem w swoim rodzie i plemieniu. Wraz z uzbrojonymi członkami żupy, którzy zdoby- li sławę i pozycję w walkach z nieprzyjaciółmi, a także z potomkami bogatych i znaczących rodów, żupani stali się zaczątkiem warstwy uprzywilejowanej śred- niowiecznego społeczeństwa serbskiego (Благојевић 2007: 179). O kompetencjach wczesnośredniowiecznego żupana, poza tym, że był naczelnikiem rodu i żupy, niewiele wiadomo. W X wieku można odnaleźć potwierdzenie istnienia w średniowieczu obyczaju wprowadzania na tron kneza przez żupa- nów (na przykład potwierdzenie wyboru nowego księcia Časlava Klonimirovicia w X wieku) (Благојевић, Медаковић 2000: 55).

310 Od XVIII w. poświadczone są formy велики жупан ‘Obergespan, węg. föispán’ oraz жупанъ ‘łac. comes, węg. spán, гроф’ (1795) (PosrbOV) i жỳпāн (SR; Popović). Z Czarnogóry Bogićević przytacza znaczenie župana z czasów Duklji: ‘na čelu Duklje, dok je još bila provin- cijom, stajao je ban sa sedam satnika (savjetnika), koji je imao sudske, administrativne i vojne prerogative. Da tako velika autonomija ne bi bila opasnost za samostalnost, centralne vizantijske vlasti su uspostavile instituciju župana koji je bio immediatan (eximiran) u odnosu na bansku vlast i direktno podvrgnut kralju, čiji je bio egzekutivni organ. Preko župana se održavalo jedinstvo državne vlasti i sputavala banska apostazija. Župan je imao sudsku vlast koju je vršio sa jednim od banskih satnika u prvom stepenu, a u drugom stepenu – banu sa većinom satnika (Senat) ili kralj’ (Bogićević 2010: 711).

195 Na przełomie dwóch tysiącleci tytuł veliki župan przysługiwał panom więk- szych okręgów serbskich (na przykład Travunii), którzy przez małżeństwa zawie- rane z córkami władców stali się samodzielnymi archontami swoich okręgów (na przykład Krajina, syn żupana Travunii Beloja). Jako tytuł dziedziczny ukształ- tował się do końca XI wieku, kiedy władcy Rasu zaczęli być tytułowani veliki župan. Wówczas prawo do noszenia tytułu przysługiwało wszystkim męskim członkom rodziny władcy. Jak zauważył Jireček, nagle w XII wieku Stefan Nemanja, władca wschodniej części Serbii, nie oglądając się na przedpaństwowe pochodzenie tytułu wielki żupan i jego plemienne korzenie, a także pozycję podporządkowania wzglę- dem królów Duklji, przyjął tytuł suwerennego i niezależnego władcy, który jest równy innym tytułom panujących (Тарановски 1931: 117). Stefan Nemanja od połowy XII wieku, a potem także jego syn Stefan do koronacji w 1217 roku, z tytułem велии жμпань, łac. megajupanus, magnus juppanus, gr. άρχιζουπάνος, μεγαζουπάνος, μεγάλος ζουπάλος, sprawowali władzę najwyższą w tworzącym się państwie serbskim, byli głównymi dowódcami wojskowymi, najwyższymi sę- dziami i zwierzchnikami administracji państwowej. Po koronacji Stefana Nemanjicia na króla tytuł wielkiego żupana uległ degra- dacji do poziomu tytułu dziedzicznego noszonego przez członków najbliższej rodziny, arystokracji. Żupani byli przedstawicielami silnej lokalnej szlachty (velika vlastela) i na wzór władcy wznosili swe zadužbiny. O ich wysokiej pozycji w XIII wieku świadczy przykład synowca Nemanji – Prvoslava, który do końca życia nosił tytuł żupana, a w swych rękach dzierżył najważniejsze funkcje administracyjne w Trebinju. Podobnie także župan Desa, syn króla Vladislava.

Уколико се имају у виду чињенице да је титула жупана најстарије достојанство познато Србима, затим, да је ово достојанство постало наследно у малобројним породицама родовске аристократије и да је представљало основну одредницу владарске титулатуре у Рашкој или Србији, постаје јасније и разумљивије због чега су је с поносом носили принчеви из куће Немањића током XII и XIII века (Благојевић 2004: 137).

O różnicach między tytułami kneza i župana pisał Blagojević:

Сваком принцу из куће Немањића, чим одрасте, припадала је по праву наслеђа титула жупана и део породичне баштине, уосталом, као и другим члановима родовске аристократије, а титула кнеза или великог кнеза једино у случају ако му владар повери неку земљу или област да њом господари. Овде треба још додати да се добијањем новог достојанства и звања напуштала наслеђена титула жупана и да се титула кнеза могла, такође, наслеђивати с владаревим допуштењем, поготово ако је реч о удеоним кнежевинама (Благојевић 2004: 141).

Królowie wymagali od żupanów służby wojskowej, sprawowania kontroli nad swoim terytorium i sądzenia swoich poddanych. Przykładem może być žu- pan Mladen, protoplasta rodu Brankoviciów, który w 1319 roku sądził w sporze

196 Petara Miroslavicia, syna župana Toljena z mieszkańcem Dubrownika, Hlapem (hlapem?) Valeticiem (Благојевић 2001: 44). Župan to również tytuł dostojnika dworskiego, dworzanina, funkcjonariusza królewskiego na dworze władcy. Tytuł istniał w czasach carskich, kiedy wyraźnie różnicowano župana od velikog župana (ten drugi, mając w pamięci Stefana Ne- manję, został nadany Altomanowi Vojinoviciowi, bratu księcia Vojislava Vojino- vicia, najbardziej wpływowemu człowiekowi na dworze cara Uroša). Tytuł župana istniał w Serbii jeszcze w drugiej połowie XV wieku, kiedy to tureckie spisy rejestrują z tym tytułem poborców podatków od drobnego bydła, któ- rzy działali na terenie županluków – okręgów obejmujących większą liczbę wsi. Spośród trzech najpowszechniej używanych w Europie tytułów panujących – jednocześnie jedno z trzech jeszcze prasłowiańskich zapożyczeń tytułów wład- ców – najniżej w hierarchii stał władca zależny i noszący tytuł księcia. Tytuł ten, początkowo oznaczający władcę zależnego księstwa udzielnego, w kolejnych epokach i okolicznościach społeczno-politycznych uzyskiwał kolejne znaczenia – naczelnika jednostek terytorialnych w Serbii i Czarnogórze, zwierzchnika plemienia, naczelnika wiejskiego, sołtysa i sędziego ludowego. W historii języ- ka serbskiego tytuł w średniowieczu poświadczony był w formie sztokawskiej knez, a od XVIII wieku także w formie ruskosłowiańskiej – knjaz. Tytuł кнз, књз według słownika współczesnego jest defi niowany jako ‘najwyższy władca okręgu, regionu lub niewielkiego państwa w okresie feudalizmu, książę’, ‘tytuł dziedziczny potomków władców’, ‘tytuł członków rodziny królewskiej i carskiej, a także innych wysokich dostojników dworskich’, ‘wysoki tytuł szlachecki okresu feudalnego’, ‘tytuł wysokich dostojników kościelnych’ oraz hist. ‘naczelnik administracyjno-terytorialnych wolnych jednostek na terenie Serbii i Czarno- góry w okresie panowania tureckiego (knežiny, plemienia, gminy miejskiej, wsi itp.)’, ‘naczelnik wiejski’, ‘osoba, która rozstrzygała drobne spory na wsi, sędzia’, reg. ‘pomocnik gminny, strażnik; sołtys, birov’ i fi g. ‘osoba, która wyróżnia się w jakiejś dziedzinie, która jest w czymś dobra’ (RSAN; RMS). Forma przestarza- ła, ruskosłowiańska књз posiada tylko jedno, wyspecjalizowane znaczenie – był to ofi cjalny XIX-wieczny tytuł książąt Serbii i Czarnogóry (RMS; RSAN)311. Słowiański knez, odpowiednik łac. princeps, niem. Fürst, poświadczony jest od najstarszych sztokawskich zabytków piśmienniczych – w povelji bana Kuli- na i Ewangeliarzu Mirosława. W słowniku Daničicia notowane są formy кнезь, кьнезь, кнежь oraz hyp. wкнега ‘princeps’: постави wви царе, другие кнезе, ини владыкы (MS: 4, 1198–1199).

311 Psł. *kъnęь (< *kъnęgъ), scs. kъnęь i kъnęzь ‘panujący, władca, książę, princeps, magnatum unus, tribunus, dux, praefectus, lictor, homo liber’ w czasach prasłowiańskich zapożyczono z germ. *kuningaz ‘król, władca plemienia’ (< pragerm. *kunen- lub *kun- ‘ród, plemię’); por. swniem. ku- ning, stnord. konungr, niem. König i ang. king. Forma ruskosłow./ros. князь ‘princeps’ jest później- sza (XVIII w.); por.: Vykypěl: 28–33 (*kuningaz); Vykypěl: 97–101 (*kъnędzь); Vykypěl: 181–191 (kùningas).

197 Jako tytuł władców księstw udzielnych lub innych jednostek administracyjno- -politycznych, a także najbliższych członków rodziny panującej, tytuł кнезь nosił między innymi brat Stefana Nemanji – Vladislav (MS: 1), syn Stefana Nemanji – Vukan (najpierw кнезь, a potem веліа кнезь), syn króla bośniackiego Tomaša – Stjepan, a także Lazar, самодрьжавныи господинь срьблемь и подμнавію i кнезь. Taki sam tytuł nosił naczelnik Republiki Dubrownickiej, Humu (Аньдрэи кнезь вели хльмьскы), Krajiny (кнезь Дрьжимирь) i Trebinja (въ дни кнеза велиега Мiхоiла). Wśród warstwy wyższej określano nim wszystkich ‘који управљaху којом земљом или којим државним послом’ (= łac. comites): посла вь вьсе страни своw славныихь своихь велможьь и кнезе своq на вьзисканиq wтрочища сего (Żywot św. Simeona autorstwa Stefana Nemanjicia). Był to również tytuł urzędników dworskich w Bośni i Serbii. Na dworze bana bośniackiego pojawia się кьнезь Угринь и кьнезь Радона (MS: 33 z 1249 roku), w Serbii zaś кнезь Гюргь (zięć króla Vladislava, który rządził na Primorju).

Jош се јасније помињу у државном послу у краљевству и царству српском, а посао ако им се и не каже изријеком, јер се знао, опет се види да је био једнима управљати земљом изван градова а једнима управљати државним приходима: да имь не узме нища кралевьство ми безь кμпа, ни кнезь кралевьства ми ни ки властелинь (MS: 120).

W Królestwie Bośni książęta pojawiają się od początku na dworze królew- skim jako urzędnicy dworscy, na przykład кнез Влькашинь Милатовикь lub кнезь Прибоq Мьстновикь, a także jako zarządzający, oprócz wojewodów, regionami Bośni. Knez to także tytuł synów książąt i ich rodziny, na przykład vojvoda, herceg splicki i knez Donjej Krajiny Hrvoje miał syna Baošę, którego tytułowano кнезь. Dwaj bracia i najbliżsi krewni wojewody Sandalja Hranjicia również piastowali tę godność. W końcu tytuł ten przyjmowali wszyscy członkowie bośniackiej warstwy szlacheckiej, co potwierdza Daničić: „најпослије не бјеше властелина који не би био кнез, ако није био војвода или жупан” (w 1399 roku w povelji króla Ostoji podpisało się 13 świadków: 5 wojewodów, 1 tepačija, a reszta to knezovi; w innej povelji wszystkich 8 świadków podpisało się tytułem knezów). Nie przeszkadzało to jednak by „у то вријеме још једнако зваше и онај властелин само кнез, који отправљаше државни посао на самом двору владалачком; он се разликује од осталијех тијем што се зове босански кнез” (RiKSS). W czasach króla Tvrtka wspomina się jednego z nich: кнезь босаньски Тврьтко БоровиниŸь. „У том се старом значењу јоште и у дубровачкој држави зваше кнезом онај властелин који би био одређен да изван самога Дубровника у ком мјесту старјешује”: кнезь μ Стонμ/стоньски (1405–1420) albo кнезь шибенички. Jak pisał Daničić, także szlachta sąsiednich państw tytułem kneza zwracała się do przedstawicieli szlachty dubrownickiej. W statucie Kotoru, knez grada Kotora odpowiadał łacińskiemu comes, prior, rektor (ZS: 1) i od 1424 roku był przedstawicielem władcy, członkiem Małej

198 Rady (Malo vijeće) oraz Sądu (Bogićević 2010: 238). Jako zwierzchnik okręgu wokół miasta wspomniany jest za czasów cara Uroša кнезь Воиславь. Tytułem kneza określano także naczelnika pasterzy Wołochów: Грьдь кнезь (w czasach Stefana Nemanjicia, MS: 12) i кнезь Воихна (za Milutina) oraz naczelnika katunu pasterzy: кнезь Гюргь (za cara Stefana), inaczej прэмикюрь. W Kodeksie Dušana knez to jeden z wiejskich naczelników w regionach północno- -zachodnich (кнезовэ и прэмикюрiе, и владалци, и прэдстаиници, и челници, кои се обрэтаю сели и катuни овладаюштеq, art. 146), zaś w przekładzie Syntag- matu кнезь odpowiadał gr. άρχων, a кнезь жuпьскыи – άρχων ε’παρχίας. W artykule IV Zakonika despoty Stefana кнезь oznacza jednego z sędziów, który wraz z wojewodą mógł rozstrzygać spory w grodzie (воевода и кнезь да сu волни сuдити що е вредно, а. литрμ а що е за бащине и за ине големе работе да иде кнезь с протопопwм кои воеводэ и с пuргари и добри люди кои се находэ u мэстμ да сuдэ сьборно, ZoR: 52). Wyraz knez pierwotnie znaczył ‘starješina, poglavica, poglavar, glavar, glava, naj poglavitiji čovjek’ i z tego znaczenia powstały późniejsze: od XII wieku ‘pri- ceps, praefectus’, ‘vladar, ali mańi nego car (i kralj)’ (łac. comes, wł. conte, niem. graf) (RJAZ). Tytuł księcia nosili członkowie warstwy szlacheckiej, którzy wła- dali jakimś okręgiem lub piastowali określoną państwową lub nadworną funkcję. Był to często tytuł dziedziczny, a także honorowy tytuł rodzeństwa władcy i jego synów. W hierarchii dworu panującego tytuł księcia stał niżej od tytułu wojewody i żupana, choć czasem noszący tytuł wielkiego księcia (veliki/veliji knez) stali po- między żupanem a wielkim żupanem (na przykład w czasach Stefana Nemanji). W niektórych sytuacjach godność kneza była wyższa od niem. herzog lub fürst, wł. duca lub principe (na przykład knez Lazar, conte Lazarro). Od XVIII wieku knez poświadczony był także jako tytuł równy baronowi (stopień niżej niż graf). W okresie panowania tureckiego ranga tytułu uległa obniżeniu, gdyż nosili go naczelnicy lokalni i rodowi: knez od knežine, knez seoski312. Tytuł księcia jako człowieka skupiającego w swych rękach władzę politycz- ną, słowiańskiego przywódcy plemiennego wybieranego na wiecach i urzędnika państwowego, jest germańskim zapożyczeniem jeszcze z okresu prasłowiańskie- go. Od przełomu wieków VII i VIII słowiańscy książęta występowali w źródłach łacińskich pod imieniem dux princeps, co w terminologii zachodnioeuropejskiej oznaczało władcę niesamodzielnego, zależnego. Knez pojawiał się również jako odpowiednik łac. comes, tytułu nadawanego wyższym urzędnikom państwowym w państwie rzymskim, potem frankońskim. Z czasem zaczęto go nadawać także

312 W słowniku Kurzbeka jako tytuł książęcy poświadczona jest forma ruskosłowiańska кнzзь ‘der Prinz, der Fürst; der Landsherr, Landesfürst’ (Kurzbek: 196, 309, 397) oraz великій кнzзь ‘der Grossfrürst’ (Kurzbek: 196). W XIX w. poświadczenia są w słowniku Vuka кнз ‘der Fürst, princeps: кнез Лазар’ i ‘naczelnik plemienny i lokalny w Serbii i Czarnogórze’, w słowniku Popovicia кнез ‘Fürst; Graf; Schultheitz, Ortsrichter’ i leksykonie prawnym князъ (RečZURP: 179). W słowniku puryzmów кнез to ‘штатрихтер; биров; курфиршт’ (1749) i ‘месни судац’ (1846) (PosrbOV).

199 niższym dostojnikom świeckim i kościelnym oraz naczelnikom lokalnym – wiej- skim i gminnym (MSKDSł: 73). Imiona pierwszych knezów słowiańskich z VII i VIII wieku nie są znane historii, a tradycyjnie za pierwszego serbskiego właściciela tego tytułu, panującego w Zagorju uważa się księcia Višeslava (Vojislava), który miałby rządzić Serbią około 780 roku, w czasach panowania Karola Wielkiego. Jego następcą byłby syn Radogost, a następnie – Prosigoj i Vlastimir. Pierwszym chrześcijańskim władcą był Mutimir, który objął tron około 855 roku. W drugiej połowie X wieku w Du- klji (dokładnie na obszarze zetskiej Krajiny) władzę sprawował pierwszy władca Duklji – archont knez Petar, a potem książę Vladimir. W XIX wieku w Bośni pa- nował również knez lub ban (Благојевић, Медаковић 2000: 45; Bogićević 2010: 237–238). W XII wieku tytuł kneza lub velikog kneza nosili ostatni władcy Duklji (wraz z Trebinjem), potomkowie starej duklańskiej dynastii i władcy wasalni Bizan- cjum. Świadectwem tego może być na przykład napis na grobie Grda, żupana Tre- binja, który rozpoczyna się następującymi słowami: вь дни кнеза велиега Мiхоiла вьмрэ жuпань Грьдь трэбиньски (wielki książę Mihailo, magnus comes, bizantyjski wasal, rządził Duklją w latach 70. i 80. XII wieku (Благојевић 2004: 31)). Kiedy w XII wieku pojawiają się pierwsze serbskie poświadczenia, tytuł kneza był już dostępny wielu dostojnikom w średniowiecznej Raszce, między innymi członkom rodziny panującej. Wymienieni w Żywocie św. Simeona zemaljski knezovi lub knezovi zemlje: призвавь к’ себэ подрuжиq своq и сины своq и архиqреа своего Калиника рекомаго и пристав’ники дэломь и кнезе зем’ли своq не надь властьми, воqводи е и воины (Благојевић 2004: 21–22), jak wynika z kolejności wymienianych godności, to najwyżsi dostojnicy dzierżący władzę w prowincjach (zemljach), powoływani przez suwerennych władców (Благојевић 2004: 25). Wspomniany już wcześniej tytuł wielkiego księcia to pierwotnie książę wy- różniający się potęgą i znaczeniem wśród innych władców plemiennych, na przy- kład książęta przewodzący związkom plemion lub tak zwanym wielkim plemio- nom (na przykład Świętopełk u Słowian morawskich). Jako instytucja ustrojowa na Rusi, w Czechach i w XII wieku w Polsce, pojawiła się dopiero po rozpadzie monarchii wczesnofeudalnej, kiedy jednolite państwo podzielono między kilku synów, z których najstarszy pełnił funkcję wielkiego księcia. Z czasem w Pol- sce i Czechach stanowisko wielkiego księcia zajął król, a zachowany na Rusi tytuł przejęto na Litwie (MSKDSł: 402–403). Na ziemiach serbskich tytułem wielkiego księcia posługiwali się tylko zwierzchnicy księstw udzielnych (zemlje, udeone kneževine), namiestnicy władcy w regionie, podczas gdy zwierzchnikami okręgów nadmorskich (miast-gmin) byli knezowie. W drugiej połowie XII wieku istniało kilka księstw udzielnych, na których czele stał veliki knez (pierwszym znanym był Desa, książę Humu, a potem Travunii i Zety, podporządkowany wielkiemu żupanowi). Książęta udzielni, jako najwyżsi dowódcy wojskowi, sę- dziowie i zwierzchnicy administracyjni w swoim księstwie, mieli własny aparat administracyjny oraz poddanych.

200 Wraz z umacnianiem się w drugiej połowie XII wieku państwa serbskiego oraz ustaleniem tytułu veliki župan jako tytułu najwyższego władcy Raszki ty- tuł kneza tracił powoli swoje znaczenie władcy państwa. Nosili go starsi bracia wielkiego żupana Stefana Nemanji – Stracimir i Miroslav, którzy stali na czele okręgów wchodzących w skład państwa serbskiego. W 1186 roku, oprócz Nemanji, pokój z Dubrownikiem podpisał więc również książę Miroslav: эзь кнезь Мирославь кльнь се и подписахь, który jako comes Miroslav, велики кнез хльмски Мирославь rządził w Humie do 1190 roku. Jego następcą był syn Petar (законь велиега кньза хльмскаго Петра). W pierwszej połowie XIII wieku władcy Humu korzystają z trzech wariantów tytułów: veliki humski knez, knez veliki humski, veliki knez humski. Choć to książę udzielny i namiestnik władcy serbskiego, ale jako najwyższa władza prowincji posiadał kancelarię i uprawnienia do wydawania dokumentów publiczno-prawnych oraz własny aparat administracyjny (Благојевић 2004: 33–34). Pod koniec życia Stefan Nemanja przekazał ziemie swym synom: knezowi Vu- kanowi Duklję i Travuniję, a knezowi Rastkowi ziemię humską. W Studeničkim natpisie z 1208 roku czytamy o Vukanie: велиега кнеза Влькана (Благојевић 2004: 35). Z opisu poszukiwań Rastka Nemanjicia (wyznaczonego na kneza Humu), wynika, że wezwani do pomocy knezowie byli cywilnymi zarządcami administracyjnymi w państwie. W tej roli wymieniani są także jako uczestnicy soboru państwowego, podczas którego Nemanja zrzekł się tronu na rzecz syna (Благојевић, Медаковић 2000: 106; Благојевић 2001: 49). Po wprowadzeniu licznych tytułów z tradycji bizantyjskiej ranga kneza powoli malała, w hierarchii zajmując miejsce za vojvodą, kefaliją i sevastem. Król Uroš I stopniowo (w kilku etapach, na przykład w Humie wcześniej niż w Zecie) zniósł ty- tuły kneza i velikog kneza, pozostawiając jedynie na poziomie lokalnym kneza žup- skiego. Pomimo likwidacji tytułu veliki knez przez króla Uroša godność nie zanikła i wkrótce została odnowiona za czasów Milutina, który oﬁ arował Zetę we władanie knezowi Iliji (w źródłach dubrownickich z 1318 roku: „nobilis vir dominus Elia comes de Centa”) (Благојевић 2004: 41). Godności wcześniej zlikwidowane (veliki župan, veliki knez) w czasach cara Dušana zostały reaktywowane i podniesio- ne na wyższy stopień. Pierwszym, któremu przysługiwał ten odnowiony tytuł, był veliki knez Vratko – carski namiestnik rządzący Zetą, a potem Vojislav Vojinović (za cara Uroša rządził Travuniją, Konavlami, Podrinjem i Rašką) i w końcu Lazar Hrebeljanović (pierwotnie veliki knez Rasiny, Toplicy i Ibaru) (Благојевић 2001: 53). Po śmierci cara Uroša nie było nikogo, kto by mógł przydzielać najwyższe tytuły, i zachowali je wszyscy, którzy już je posiadali. Dawną świetność godności kneza przywrócili dopiero wspomniani już wyżej władcy lokalni: Vojislav Vojino- vić oraz Lazar Hrebeljanović. Vojislav, rządzący rozległym obszarem od Rudnika do Dubrownika i Kotoru, swoje povelje podpisywał tytułem kneza, a na grobie po- zostawił tytuł: veliki knez Vojislav sve srpske, grčke i pomorske zemlje. Podobnie książę Lazar, pan Serbii Morawskiej, który dokumenty podpisywał tytułem kneza, posiadał książęcą pieczęć, a w dokumentach dubrownickich ﬁ gurował jako comes

201 lub conte Lazaro (przymiotnik veliki dodano dopiero po jego śmierci). Lazar, dzięki swoim osiągnięciom politycznym i przywróceniu Serbii namiastki dawnej mocy, ponownie tytuł kneza włączył do grupy tytułów władzy. Taki tytuł nosili jego synowie – Stefan i Vuk (LeksSSV 299). Niezwykłą popularnością tytuł kneza cieszył się w średniowiecznej Bośni, gdzie w drugiej połowie XIV i w wieku XV wielu dostojników w Bośni nosiło honorowy tytuł księcia: „не бјеше властелина који не би био кнез, ако није био војвода или жупан” (RiKSS). Wydaje się, że również za czasów Nemanji pojedynczymi żupami kierowali knezowie, na przykład knez Črnomir władał Ko- navlami (1252–1254). W średniowiecznym Kotorze tytuł kneza (comes) nosił członek 12-osobowej Małej Rady (Malo vijeće), najwyższy urzędnik miejski, wcześniej noszący tytuły prior i rektor (Jokić 2002: 34). Knezem nie mógł być Kotoranin, lecz ktoś z ze- wnątrz, najczęściej mieszkaniec innego miasta dalmatyńskiego. Od 1424 roku, czyli od przejęcia nad nim władzy przez Republikę Wenecką, comes był szlachci- cem, patrycjuszem weneckim wybieranym na dwuletnie kadencje (Милошевић 1948: 294–296, 301). Knez to także przedstawiciel władzy centralnej w komunie Budva, posiadający władzę wojskową oraz uprawnienia do rozstrzygania apela- cji w sprawach sądowych. Najczęściej był nim obcokrajowiec (Bogićević 2010: 237–238). Jak piszą Felczak i Wasilewski, na czele wszystkich miast dalmatyń- skich stał knez (potestat) (Felczak, Wasilewski 1985: 170). Od XIII i XIV wieku tytuł ulega deprecjacji, zyskując wiele nowych znaczeń, funkcjonuje przede wszystkim jako naczelnik lokalny (wsi, katunu pasterskiego, podgrodzia lub targu, a potem także plemienia i knežiny) (s.124, 135). W ciągu XIII i XIV wieku był to tytuł naczelnika osad pasterskich (knezovi vlaških skupina), zwierzchnika grupy katunów wołoskich, pojawiający się obok tytułu primićura (katunara) (por. art. 146 KD). Choć wcześniej sądzono, że wszyscy wymienieni w Kodeksie Dušana są naczelnikami katunów, to obecnie już róż- nicuje się posiadaczy tych tytułów (głównie na podstawie danych z dokumentów tureckich z XV i XVI wieku). „Кнез је старешина свог катуна, али је у исто време кнез над свима примићурима чији катуни спадају у кнежину”, a więc instytucja kneza stanowiła instancję wyższą w organizacji katunów.

Чињеница да је кнез титула словенског уређења, а да ја све што се тиче катунa, па и сама реч примићур, бар уколико је реч о нашим крајевима, старобалканске провенијенције, показује, рекaо бих, да је кнежина настајала утицајем жупске, односно државне организације. Иначе је, очиглeдно, установа врховног кнеза влаха, што се спомиње у Босни за време Твртка и код влаха у смедеревском санџаку средином друге половине XV века, створена од феудалне државне организације (Ђурђев 1963: 104).

Knez to również tytuł lokalnego zwierzchnika w Czarnogórze i Serbii, naczelnika gminy, wsi, żupy, a w regionach z silną organizacją rodową jednocześnie naczelnika wsi i bractwa (lub plemienia). W systemie rodowo-plemiennej organizacji spo-

202 łeczeństwa w Czarnogórze był to tytuł naczelnika struktur rodowych. W XIX wieku pisano: „У Црној Гори у свакоме племену има кнез, за којега се може рећи да је по госпоству у земљи трећи: први jе сердар, иза сердара је војвода, а иза војводе је кнез” (SR) oraz „Свако братство имало є своег кнеза, а свако племе своег Сердара и войводу, по више кнезова и баряктара” (Медаковић 2001: 80). Naczelnik plemienia nazywany był knezem dopóty, dopóki Czarnogóra nie została ogłoszona Księstwem – jedynym knjazem mianował się wówczas książę Danilo (ZOCiB, art. 103). W tym znaczeniu tytuł poświadczony jest między innymi w Zakoniku obštim crnogorskim i brdskim, gdzie pojawia się кнез и главар од племена (XXX, XLIII) oraz кнез и старешина од племена (XXXV, XLIII). Również pod Stegą, pierwszym dokumentem jednoczących się plemion, podpisali się чєрногорскій губєрнаторъ Їоан Радоничъ, сердаръ Їово Петровичъ, Мило Мартоновићъ, кнезъ Вуко Богдановићъ, Гаврило Ивановићъ i inni (CZ I: 5). Knez (oraz kmet, vojvoda, serdar, barjaktar) to jedna z najważniejszych postaci w dawnej Czarnogórze. Bez jego obecności nie można było podjąć żadnej waż- nej decyzji, on zwoływał zbor, sądził, doradzał, pośredniczył między gminami, wsiami i plemionami, był ﬁ larem i gwarantem porządku wewnętrznego. Utrzy- mywał porządek w gminie i był najniższą instancją sądową (Ровински 1998 IV: 114–115). W plemieniu Kučów i Bratonožiciów knez był członkiem narodnog glavarstva wybieranym przez zgromadzenie ludowe. Czasem zajmował się także zbieraniem haraczu dla Turków (Kuči: 104; Kuči, Bratonožići, Piperi: 273, 516). Jedno z większych plemion czarnogórskich, Paštrovići, w XIV wieku posiadało swego kneza, wybieranego po kolei spośród wszystkich plemion na trzyletnie kadencje (Paštrovići 1960: 247–248). Według Bogišicia tytuł kneza nosił w Her- cegowinie naczelnik gminny.

Po selima se rijetko bira glavar, nego biva knez domaćin kuće, iz koje je od davni- na knez bivao. Ali se ipak dogodi, da ako se ta kuća izrodila, a megju tijem se pojavila kuća još znatnija, tad izbiraju iz poslednje kneza. Kako je kazano, crkovni su kmetovi sa sveštenikom i članovi uprave opštinske, i njih biraju ne kao članove opštine, nego kao kmetove crkvene (Bogišić 1999: 487).

W słowniku okolic Nikšicia Кнез (i кмет) to ‘угледан сељак изабран на збору за предсједника села, организатор сеоских активности око школе, цркве, кулука, процјене штета, заступа село, оглашава и спроводи наредбе виших власти, дужност бза накнаде’ (Nikšić: 261). W podobnym znaczeniu jako ‘tytuł naczelnika lokalnego’ wyraz poświadczony jest w słownikach gwarowych, na przykład кнз (UR), a w podwójnym znaczeniu ‘naczelnik plemienny i administracyjny’ oraz ‘książę’ w słowniku czarnogórskim knéz (CrnogR) i dziełach Njegoša кнз. W znaczeniu ‘książę, świecki władca Czarnogóry od 1852 r.’ poświadczona jest forma ruskosłowiańska књз (Njegoš) i knjáz (CrnogR; Nikšić: 261)313.

313 W swoim leksykonie Bogićević charakteryzuje tytuł kneza z czasów tureckich jako zwierzchnika jednostek administracyjnych – wsi, knežiny, plemienia i bractwa. Od XV w. był tytułem naczel-

203 W znaczeniu ‘naczelnik wiejski’ tytuł knez seoski poświadczony jest w Serbii okresu tureckiego, gdzie każda wieś miała własnego, wyłącznie tytulaturnego, kneza, „за којега се може рећи да је био од данас до сјутра” (SR). W niektó- rych wsiach kneza mianowano wyłącznie w celu organizacji poboru podatków. W czasach panowania księcia Miloša (z podobnych powodów jak w Czarno- górze doby księcia Danila) zlikwidowano tytuł kneza, pozostawiając na czele wsi kmetów. W Sremie, Bačce i Banacie knezovi seoski pozostali jeszcze jakiś czas (w połowie XIX wieku wsie lub gminy, a także niektóre miasta, raz na rok wybie- rały kneza, który w porozumieniu z kmetami kierował sprawami wsi), ale wkrótce i oni zostali zastąpieni przez kmetów. Instytucja kneza istniała w Serbii pod panowaniem tureckim już dużo wcześ- niej, choć świadectwa pisane pochodzą dopiero z XVIII wieku. Autonomia knežin, rozszerzona w 1796 roku potwierdziła prawo wyboru obor-knezova w 12 nahijach Paszałyku Belgradzkiego i najwyższego, o tytule vrhovni knez, którym został wybrany na zgromadzeniu przedstawicieli ludowych knez miasta Ćuprija – Petar Đurović (Đurković). Jego głównym zadaniem było nadzorowanie podleg- łych mu knezów w zakresie pobierania podatków dla sułtana (Љушић 2005: 51). O stopień wyżej w hierarchii władzy lokalnej stali knezovi knežine, którzy byli pośrednikami między lokalną turecką władzą a wsiami (nie będąc jednak współ- pracownikami Turków). Knezovi istnieli w Serbii centralnej oraz w Wojwodinie.

Под владом Турском у Србији свака је кнежина имала свог кнеза, који се ради разлике од сеоскијех кнезова звао и оборкнез, вилаетски кнез, на некијем мјестима башкнез и велики кнез; гдјекоји од овакијех кнезова, особито по онијем мјестима куда се нијесу претресали због ратова, имали су и царске берате и звали су се бератлије (SR).

W Hercegowinie knezowi odpowiadała instytucja vojvody.

Порезе је паша ударао на нахије, па су их кнезови између себе разрезивали на кнежине, а по том сваки кнез у својој кнежини с кметовима на села, а кметови са сељацима на људе. Кнезови су, понајвише с Турцима, порезу купили и паши предавали; кнез је имао уза се и по неколико пандура; он је кашто и судио људима за којекаке ситнице, али их није могао натјерати да пристану на његов суд; дужан је био кад је год затребало за људе из своје кнежине молити се код Турака, и за то је ваљало да је рјечит и слободан. Сви су кнезови били сељаци и у домаћему животу слабо су се разликовали од осталијех сељака (SR). ników czarnogórskich plemion, nahij i žup, który uznawała turecka władza. W povelji Ivana Crno- jevicia z 1478 r. podpisało się 12 szlachciców, w tym knez Aleksa Božidarević. Odgrywali oni rolę pośredników między Czarnogórcami a Turkami, byli także organem sądowym w swoich plemionach. Knezovi byli wybierani na zgromadzeniach plemion wraz ze swoimi pomocnikami (poljaci, globari). Po 1832 r. rola kneza traci na znaczeniu, ponieważ w 1831 r. zostają oni zastąpieni państwowo- -sądowo-administracyjnym organem kapetanów. W tym właśnie roku władyka Petar II wraz z Sena- tem mianował kapetanów, najczęściej dotychczasowych knezów. W 1852 r. tytuł zlikwidował książę Danilo (Bogićević 2010: 237–238).

204 Tytułu kneza używali także przywódca hajduków oraz zamożni kupcy serbscy – handlarze trzodą w XVIII i na początku XIX wieku. Wśród nich był także późniejszy władca Serbii, knez Miloš Obrenović. Knez nahijski na początku I powstania stał na czele nahii jako naczelnik za- równo cywilny, jak i wojskowy. W okresie powstania, 20 grudnia 1807 roku, rada starszyzny pod wodzą Karađorđa podzieliła Serbię na 12 okręgów, mianując naczelnikami wsi knezów, którzy dodatkowo uzyskali uprawnienia sądowe.

И за времена Карађорђијева у свакој кнежини био је поред војводе оваки кнез, али је војвода био прави господар, и кнезовска је власт била готово још мања него под Турцима (SR).

Także ci urzędnicy w okresie władzy Miloša zostali zastąpieni przez serdarów. W czasach władzy księcia Miloša w administracji lokalnej znajdowali się więc glavni lub nahijski knez, knez nad knežinom oraz knez sreski. Zgodnie ze zmianą nazewnictwa naczelnik wiejski otrzymał miano glavni kmet. W knežinach

(…) били кнезови као и под Турцима, само што су не само порезе и остале данке купили, него и народу у свачему судили и заповиједали и народ им радио, и што им је мјесто паше Милош био господар, а и нахије су имале по главнога кнеза, који је био над свим кнежинским. Кад су послије поставили судије по нахијама, и они су се звали кнeзови, н. п. кнезови суда Биоградскога, кнезови великога суда и т. д. (Караџић 1969: 99).

Magistarski knez to tytuł członka sądów (Veliki sud i Magistrat). Większość z jego członków rekrutowała się z grona knezów, więc zaczęto ich nazywać tym imieniem (Караџић 1969: 100). Z Serbii pochodzą poświadczenia gwarowe кнз ‘przewodniczący (wiejskiej) gminy’ (RKM; RCR2) oraz кнз ‘биров’ (RSGV) i кнез ‘председник села. У Банату су и Цигани имали свог кнеза, који је водио рачуна о заједници. Такође и одговарао властима за поступке својих поданика’ (RBanat). W XIX wieku tytuł księcia pojawia się w dwóch formach: ludowej, sztokawskiej – knez, poświadczonej od najstarszych zabytków serbskich oraz zapożyczo- nej z ruskosłowiańskiego – knjaz. W trakcie I powstania tylko raz, w 1804 roku, nazwano Karađorđa tytułem knjaz: Svetljejši Knjaz Karađorđe (Љушић 2005: 502–507). Tytuł knjaza jako przedstawiciela władzy najwyższej zawierał także projekt systemu prawnego autorstwa rosyjskiego konsula Konstantyna Rodoﬁ ni- kina z 1807 roku (Љушић 2005: 487). Od początku swego panowania, to jest od zakończenia II powstania w 1815 roku aż do 1882 roku (w czasie II powstania nosił tytuł vožda), Miloš Obrenović posługiwał się tytułem vrhovni knez. Po pewnym czasie, pod wpływem sekreta- rzy i innych piśmiennych członków jego otoczenia, zaczęto go tytułować rusko- słowiańską formą tego tytułu – knjaz, a on sam podpisywał się кнzзъ Сербiи. Wynikało to z różnego statusu języka ludowego, odbieranego jak styl niższy, i ru- skosłowiańskiego – stylu wyższego, który posłużył do zróżnicowania funkcji ich

205 posiadaczy – knjaz to tytuł księcia Serbii, najwyższego władcy, a knez – to lokalny naczelnik. W 1827 i 1830 roku całkowicie zlikwidowano w administracji lokalnej konkurencyjny wobec władcy państwa tytuł kneza, a Miloš „кнежинске старјешине назове капетанима, нахијске сердарима или некако још друкчије, а кнежине срезовима”. Knjaz pozostał więc wyłącznie jako tytuł władcy Serbii – knjaz serbski z epitetami Gospodar, Svjetlost (Љушић 2001: 161–162). Według tak zwanego Sretenjskiego ustavu knjaz stał na czele państwa. Po zasięgnięciu opinii Rady Państwa wnosił ustawy i rozporządzenia, które mógł wykonywać za pośrednictwem jednego z ministrów. Książę posiadał immunitet, a wraz z członkami rodziny zwolniony był z płacenia podatków314. W Czarnogórze w 1852 roku, Danilo Petrović, przerywając „duchowny” łań- cuch dziedziczenia z metropolitów na najbliższych krewniaków, ogłosił się księ- ciem Czarnogóry, pierwszym władcą świeckim z tytułem dziedzicznym knjaza (tytuł nosiło dwóch władców: Danilo I Petrović (1852–1860) i Nikola I Petrović (1860–1910)). Książę uchwalał ustawy i stał na straży przestrzegania prawa, są- dził we wszystkich instancjach i dowodził armią w czasie wojen. Reprezentował państwo na zewnątrz, z prawem weta rządził przy pomocy Senatu i kapetanów (Jokić 2002: 86). Była to władza porównywalna z tą, którą posiadali dotychczas panujący nad Czarnogórą metropolici315:

Од године 1852 владају нашљедњи књажеви (од оца на сина) од исте Петровића породице. Власт је њихова иста као и бивших владика, само што на челу свештенства стоји владика кога књаз именује, а у важнијим духовнијем пословима потребито је и одобрење књажево (Богишић 1984: 206).

W Zakoniku knjaza Danila pojawiła się tytulatura:

Данiйлъ Првый, князъ и господаръ слободне Цернегоре и Брдахъ, Князъ и господаръ народа Црногорскогъ и Брдскогъ, Князъ Црногорскій и Брдскій

314 Zgodnie z konstytucją serbską: „Лице Књаза свето је и неприкосновено; Књаз неотговара ни за једно дјело владјенија ни правленија (…), не може нико ни тужити ни судити Књаза Сербскога за иста дјела” (art. 15); „Њему пристоји право, по преслушанију државнога Совјета, давати законе и уредбе, и извршавати ји посредством надлежни Попечитеља” (art. 16); „Књаз има право помиловати кривце, и олакшавати и праштати им отсуђене казни” (art. 17); „Књаз и членови фамилије Књажеске ослобођени су од давања данка на куће и зданија, у којима пребивају; но плаћају на остало непокретно своје имање данак и налоге Казни народној, као и остали народ” (art. 22); „Књаз Србски мора бити рођени или прирођени Србин и православнога восточнога вјероисповједанија” (art. 29). 315 Zgodnie z konstytucją czarnogórską: „Књаз Господар поглавар је државе” (art. 2); „Врши законодавну власт са Народном Скупштином” (art. 3); „Потврђује и проглашује законе” (art. 4); „Сазива Народну Скупштина” (art. 17); „Врховни је заповједник све земаљске силе” (art. 5); „Заштитник је свијех признатијех вјероисповијести у Црној Гори” (art. 6); „Заступа земљу у свијем односима са странијем државама. Он оглашује рат, закључује уговоре мира и савеза” (art. 7); „Поставља све државне чиновнике” (art. 8); „Има право ковања новца” (art. 10); „Даје ордене, титуле и друге одличија” (art. 11); „Мора бити источно православне вјере” (art. 13).

206 [oraz] Князь како данасъ тако и у будуће за вазда као Господаръ наше землѣ остає неприкосновено лице, као светиња свакомъ Црногорцу и Брђанину, и као таковога дужанъ є свакій Црногорацъ и Брђанинъ почитовати и о нѣму ништа злога неговорити, нити кога противъ нѣга и зашто наговарати (art. XI). W czasach knjaza Nikoli tytuł znajdował się wyłącznie w jego rozporzą- dzeniach, w OIZ natomiast zastąpił go tytuł vladalac. Wyjątkiem był wstęp: „Ми Никола Први по милости Божијој књаз и господар Црне Горе”. W słowni- ku Bogićevicia poświadczonych jest kilka wariantów tytułów Nikoli I Petrovicia: knjaz gospodar, knjaz i gospodar oraz veliki knjaz (Bogićević 2010: 238, 654). W Czarnogórze tytuł knjaza utrzymał się do 1910 roku, kiedy księcia Nikolę koronowano na króla. Od 1854 roku, w związku z różnicą między wyrazami knez (znaczenie administracyjne) i knjaz (nazwa władcy), zmianie uległa również terminologia administracyjna.

U Crnoj gori od kako je postanuo knez (pok.) Danilo, odmah je zabranio, da nema više biti u Crnoj gori i u Brdima kneza, govoreći: ‘Kad je bog dao i dva cara (ruski i austrijski), da ste dobili kneza za gospodara, od danas prestaju svi knezovi, te su do danas kneževali, i ko bi po danas ikad i koga zovnuo: kneže! osim mene, nema mu druge kaštige, nego puška u čelo’ (Bogišić 1999: 487).

Książę Danilo, ogłaszając siebie władcą świeckim i tytułując się knjazem, za- rezerwował ten tytuł wyłącznie dla siebie i swoich potomków, zaś naczelników lokalnych nakazał nazywać kmetami. Małżonka księcia, księżna, nosiła tytuł кнèгиња, књèгиња i przest. књàгиња ‘żona księcia, księżna’ oraz ‘tytuł żeńskich członków rodzin panują- cych’ (RMS; RSAN). Wyraz kneginja poświadczony jest od XIV wieku, a knje- gińa od XVIII wieku: кнегыня, кнqгыня ‘uxor, τού кнезь’: господи кнегыни Mi- lica (MS: 213, 1376–1389)316. O stopień wyżej w hierarchii najwyższej średniowiecznej władzy stał król, którego tytuł jako władcy średniowiecznej Serbii przyjęło ośmiu Nemanjiciów (od chwili koronacji Stefana Nemanjicia w 1217 roku aż do ogłoszenia Dušana carem). Kolejni władcy noszący tytuł króla Serbii pojawili się dopiero na prze- łomie wieków XIX i XX – od 1882 roku w odnowionym Królestwie Serbii tytuł ten przyjęli Milan i Aleksandar Obrenović, a po zamachu władcy z dynastii Ka- rađorđeviciów. W 1910 roku zaś królem Czarnogóry ogłosił się książę Nikola I Petrović. Tytułem крљ określano ‘koronowanych władców w niektórych pań- stwach feudalnych, królów, monarchów’, a także ‘pana, gospodarza, zwierzchnika, naczelnika i panującego w ogóle’, hist. ‘dowódcę, naczelnika, zarządcę

316 W XIX w. pojawiają się sztokawskie кнèгиња, књèгиња ‘die Frau, des кнез, uxor кнез’, ‘nomen feminae’, ‘госпа’ (SR) i кнегиња ‘Fürstin; Gräﬁ n; Art Schwamm’ (Popović) oraz ruskosłowiańskie кнzгинz ‘die Prinzessin, die Fürstin’ (Kurzbek: 196, 397), великаz кнzгинz (Kurzbek: 397), княгиня (RečZURP: 179) i knjaginja (Bogićević 2010: 238). Psł. kъnęgyńi ‘księżna’ i zapożyczenie z ros. княгиня ‘księżna’.

207 wsi, okręgów itp.’, ﬁ g. ‘wielkiego kapitalistę, monopolistę w danej dziedzinie gospodarczej lub w handlu’, ‘najlepszego, najsilniejszego w swej dziedzinie’ oraz ‘pierwszego, najwybitniejszego i szanowanego człowieka’ (RMS; RSAN)317. W zabytkach serbskich wyraz poświadczony jest już z przełomu XII i XIII wieku: краль ‘rex’ (RiKSS) (богь прэмилостивы uтврди… Uгре кральми, MS: 4 z lat 1198–1199) i jako tytuł kolejnych władców z dynastii Nemanjiciów, na przykład Stefana Pierwoukoronowanego: велии краль, прьвовэньчаныи краль, прьвыи краль, вэньчани краль, стефань краль срьпски, króla Milutina: господинь свети краль, Stefana Dečanskiego: дэчанскыи краль, краль в’сэхь срьб’скихь и помор’скихь земль, краль oraz króla Dušana: млади краль Стефань (DH). W funkcji pluralis majestatis od XIII wieku poświadczone są formy: кралество ми, кралевьство, 318 крал3вьство мы . W statucie Kotoru łacińskimi odpowiednikami tytułów króla Serbii i Duklji były regis Rascie i regis Dioclie (ZS: 1). Właściwe znaczenie i wagę tytuł ten otrzymał wówczas, gdy zaczęli nadawać go pretendenci do uniwersalnej władzy w świecie – papieże i cesarze bizantyjscy lub rzymsko-niemieccy. Akt ten oznaczał wówczas specjalną zależność mię- dzy nadającym i przyjmującym tytuł, podobną do relacji starszego z młodszym. Wbrew pozorom nie oznaczał on więc pełnej niezależności władcy noszącego tytuł króla (na przykład Mihailo Vojislavić z Duklji, przyjmując koronę z rąk papieża Grgura VII, jednocześnie rezygnował z podporządkowania się cesarzowi bizantyjskiemu).

Супротно старим романтичарским тумачењима, титула rex и дијадема или круна која уз њу иде, нису израз суверености већ потчињености ономе ко је додељује, знак укључивања у његов хијерархијски систем. Али, то истовремено доноси изједначавање са онима који су у таквом односу према папи или цару, и стављање изнад оних који нису у непосредном односу према носиоцу ‘универзалне’ власти (LeksSSV: 321).

Kronikarze bizantyjscy, opisując Słowian zasiedlających Bałkany, terminu tego używali na określenie przywódców słowiańskich, na przykład słowiańskich na- czelników w kaganacie awarskim albo miejscowych książąt w okolicach Salonik. Słowiańska forma краль po raz pierwszy pojawia się w Żywocie Metode- go (IX/X w.; najstarszy rękopis z XII/XIII w.) w znaczeniu ogólnym władcy.

317 Psł. *korľь ‘władca, król’ to późnoprasłowiańskie (VIII–IX w.) zapożyczenie niemieckiego imienia cesarza Karola Wielkiego, żyjącego w latach 768–814. Był to dobrze znany Słowianom władca, którego imię stało się wyrazem pospolitym oznaczającym koronowanego władcę, króla; por. Vykypěl: 92–97 (*korl’ь). 318 W RJAZ notowany także jako ‘władca w ogóle; cesarz wiedeński, władyka czarnogórski’, ‘dowódca, władca’, ‘szczęśliwy człowiek, błogosławiony’, a w Piśmie Świętym ‘mędrzec ze Wscho- du’, ‘Bóg’. Od XVIII w. poświadczony jest w słownikach: краль ‘der König’ (Kurzbek: 15, 296) i вице-краљ ‘први човек до краља’ (1793) (GzRSR), крљ ‘der König, rex’ (SR; Popović; Nje- goš), крал, кралича ‘краљ, краљица’ (PopovićTur) oraz крл (RSMet), краљ ‘władca Królestwa Czarnogóry’ (Nikšić: 261) i kralj, kralj Crne Gore ‘vladarsko zvanje crnogorskog suverena od 1910’ (Bogićević 2010: 253).

208 Na Bałkanach najwcześniejszy zapis dotyczy chorwackiego króla Tomislava, w dokumentach soboru w Splicie (925 r.) nazwanego tytułem rex Chroatorum. W bizantyjskiej dyplomacji tytuł rex noszą władcy państw Europy Zachodniej, podczas gdy słowiańscy są nazywani archontami. W XI wieku (około 1040 r.) cesarz bizantyjski nadaje chorwackiemu władcy Stjepanowi Držislavowi tytuł rexa, a w 1077 roku papież zwraca się w piśmie do serbskiego władcy Mihailo Vojislavljevicia tytułem Sclavorum regi. Już przed tymi datami tytuł kralja został wprowadzony, potwierdzony i zaczął być dziedziczony w następnych pokole- niach w osobach Konstantina Bodina (syna Mihaila) i jego syna, Đorđa (pierwsza połowa XII wieku). Tradycja tytułu królewskiego zachowała się w Królestwie Duklji od czasów panowania króla Jovana Vladimira, z przełomu X i XI wieku. Potem to syn Nemanji, Vukan, nosił tytuł rex. To właśnie na tę dukljańską trady- cję powoływali się bracia – Stefan i Sava (Rastko), wysyłając do papieża przed 1217 rokiem prośbę o koronowanie Stefana. Choć tytuł kralja w tradycji serbskiej istniał co najmniej od połowy XI wieku (w Duklji przed 1077 rokiem), koronacja Stefana Nemanjicia w 1217 roku była ważnym wydarzeniem, które zmieniło rangę władcy. Sam jego przydomek Prvovenčani (Pierwoukoronowany) świadczy o tym, że to pierwszy koronowany król ziem serbskich. Wraz z przyjęciem korony od papieża Honoriusza III (co już samo w sobie było wielkim politycznym sukcesem władcy serbskiego i uznaniem uniwersalnej władzy papieża) Stefan Nemanjić został zrównany z innymi chrześ- cijańskimi królami, a państwo serbskie zostało powszechnie uznane za kraj su- werenny. Następni władcy z dynastii Nemanjiciów (a być może także, powtórnie, sam Stefan Nemanjić) koronowani byli już przez zwierzchników autokefalicznej Cerkwi serbskiej w obrządku prawosławnym, pozostając w orbicie wpływów bizantyjskich. Według rozumienia ówczesnego świata król władzę otrzymywał z łaski Bożej, władając jako niezależny władca poddanych.

Према устаљеним схватањима, српски краљ је долазио на власт и на престо по милости божијој, као и византијски цар. Он је истовремено и самодржац, као што је византијски цар автократор. Српска држава је у сваком погледу самостална и суверена, али је као таква истовремено представљала посебан део универзалног православног царства (Благојевић 2004: 263).

W XIV wieku w serbskiej tytulaturze królewskiej pojawiło się, zaczerpnię- te z tradycji węgierskiej (dynastie Nemanjiciów i węgierskich Arpadów łączyły więzy rodzinne, a ich monarchie były dziedziczne), nowe określenie następcy tronu – mladi kralj. Tytuł ten, w źródłach zapisywany w postaci млади краль (łac. rex iunior), oznaczał następcę tronu w średniowiecznej Serbii, najczęściej pierwo- rodnego syna panującego. Pierwszym posiadaczem (od 1268 r.) tytułu młodego króla był Dragutin, syn Uroša. Mladi kralj otrzymał podobne prawa jak jego wę- gierski odpowiednik, choć sam król Uroš traktował go raczej jako następcę, a nie

209 współwładcę319. Młody Dragutin zaś wykorzystał odpowiedni moment i pokonał ojca pod Gackiem, przejmując następnie władzę. Następnym młodym królem był rządzący od 1308 roku Zetą i Trebinjem Stefan Dečanski, a potem jego syn Dušan, którego w dniu swojej koronacji, 6 stycznia 1322 roku, Dečanski ogłosił następcą tronu. Kolejna zmiana nastąpiła dopiero w chwili koronacji Dušana na cara. Dušan tytuł kralja oddał swemu synowi – Urošowi, następcy i dziedzicowi tytułu cara (Благојевић, Медаковић 2000: 228). Po śmierci Dušana tytuł kró- lewski zanikł na kilka lat i dopiero w 1365 roku, w nie do końca zrozumiałych okolicznościach, na swego następcę, współwładcę i króla car Uroš wyznaczył magnata Vukašina, któremu nadał tytuł kralja (ten zaś swojemu synowi, Mar- kowi, nadał tytuł mladi kralj). Od 1371 roku do swej śmierci w 1395 roku tytuł kralja nosił Marko. W tym samym czasie, w sąsiedniej Bośni, jako spadkobierca dynastii Nemanjiciów i władca znacznej części ziem ich dawnego państwa, Tvrt- ko przyjął serbski królewski tytuł, ogłaszając się kraljem Srbljem, Bosni, Pomorju i Zapadnim Stranam. Tytuł pozostał w Bośni od koronacji w 1377 roku aż do jej upadku pod najazdem tureckim. Jeszcze w połowie XV wieku potomkowie z rodu Kotromanicia podejmowali próby przywrócenia tytułu. Po upadku króla Stefana Tomaševicia w 1463 roku, tytuł nadawał dwukrotnie sułtan turecki Mehmed II, a także węgierski król Maciej Korwin. Od końca XV wieku w nowych uwarunkowaniach politycznych tytuł kralja nie odgrywał już żadnej roli politycznej. Wte- dy też zmarł ostatni bośniacki dziedzic rodu Nemanjiciów. W Serbii tytuł kralja zanikł pod koniec XIV wieku, choć na przełomie XV i XVI wieku pojawiały się próby jego odbudowania związane z tytułem despoty. Po raz drugi tytuły królewskie zanotowano w Serbii i Czarnogórze dopiero pod koniec XIX wieku i związane były z serbskimi dynastiami Obrenoviciów i Karađorđeviciów, a w Czarnogórze z potomkiem Petroviciów – księciem Ni- kolą I. W odnowionym w 1882 roku Królestwie Serbii władzę objął król Milan Obrenović, a po nim Aleksandar Obrenović. W wyniku zamachu stanu i zabój- stwa króla Aleksandra i królowej Dragi, władzę przejęła rywalizująca z nimi dy- nastia Karađorđeviciów. Pierwszym królem stał się Petar I Karađorđević, wnuk sławnego Karađorđa. Koronowano go 21 września 1904 roku i panował do 1921 roku z tytułem Króla Serbii, a od 1919 roku Króla Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców. Jego następcą został król Aleksandar Karađorđević (od 1929 roku król Jugosławii), a po zamachu w Marsylii (1934 r.) – król Petar II Karađorđević. W sąsiedniej Czarnogórze na początku XX wieku, w 1910 roku, książę Nikola I Petrović ogłosił się królem.

Књаз Никола I Петровић Његош проглашава се за нашљеднога по милости Божјој Краља Црне Горе. Краљ и Краљица имаће титулу: Краљевско

319 Różnice między wyrazami rex veteranus i regnum iuvenis związane są nie tylko z wiekiem, ale i z funkcjami. Mladi kralj kierował jednym okręgiem, ale wydawaniem povelji i umów, biciem pieniądza, prowadzeniem polityki wewnętrznej i zewnętrznej zajmował się wyłącznie król (LeksSSV: 413).

210 Величанство (na podst. Ustawy o ogłoszeniu Księstwa Czarnogóry Królestwem Czar- nogóry, 15–28.08.1910, CZ V).

Małżonkę króla lub samotnie władającą królową określano tytułem крàљица, poświadczonym także w znaczeniu ‘piękna kobieta’, fi g. ‘najlepsza w swoim rodzaju’, ‘królowa matka pszczół w ulu’ oraz etnogr. ‘ludowy obyczaj na dzień św. Trójcy’ i ‘nazwa pieszczotliwa, którą panna młoda daje szwagierce’ (RMS; RSAN). Wyraz poświadczony jest od XIII wieku jako ‘žensko čeljade, što vlada kao kralj’ i ‘kraljeva žena’ oraz ‘bogorodica’ i ‘kraljeva kći’. W słowniku Daniči- cia кралица to ‘regina’: кралица владиславьла (MS: 30), podobnie w Dečanskich hrisovuljach320. Pozostałych członków rodziny królewskiej określano tytułami крáљевица ‘królowa’, ‘królewna, księżniczka’ oraz hist. ‘rodzaj daniny, podatku, który kmiecie byli zobowiązani płacić władcy lub możnowładcy’ (RSAN)321, крàљћ i крàљић ‘król’ i pejoratywnie ‘niesamodzielny król; władca niewielkiego pań- stwa’, ‘syn króla’ oraz zoologicznie ‘mysikrólik’ (XVI w., RMS; RSAN), oraz poświadczonym z XIV wieku крáљевић ‘syn króla, królewicz’, ‘ten, który panuje nad prowincją lub okręgiem jako następca tronu’, ‘rodzaj jabłek’ (RMS; RSAN). W słowniku Daničicia forma кралqвиŸь poświadczona jest jako ‘nazwisko najbardziej znanego bohatera pieśni ludowych, syna króla Vukašina – Марько 322 Кралqвикь’ . Najwyższym spośród wymienionych tytułów był tytuł cara. Współczesny słownik defi niuje tytuł цр jako ‘najwyższy tytuł władców lub monarchów’ oraz fi g. ‘osoba, która w jakiś sposób wyróżnia się od innych’ i reg. ‘ten, który jest pierwszy w jakiejś grze’ (RMS)323. Słownik RJAZ podaje, że obok znaczenia ‘go-

320 Od XVIII w. notowana jest forma кралица (Kurzbek: 296) i крàљица ‘die Königin, regina’ (SR; Popović). O szczególnym, etnografi cznym znaczeniu wyrazu крàљице pisał Vuk: „To obrzęd ludowy wywodzący się z czasów pogańskich. Brało w nim udział kilkanaście odświętnie ubranych dziewcząt, które na dzień Św. Trójcy idąc od domu do domu, tańczyły i śpiewały. Najładniejsza spo- śród nich nazywała się kraljica, druga kralj, trzecia barjaktar, a czwarta dvorkinja. Obyczaj znany był w Serbii, Slawonii, a wcześniej również w Wojwodinie” (SR). W tym znaczeniu wyraz poświad- czony jest na przykład w Timoku: краљце ‘русалије, девојке које на први или други дан Духова иду од куће до куће, те играју, певају; митска бића’ (RTimok). 321 Wyraz kraljevica ‘żona króla, królowa’ poświadczony jest w XIX w., крáљевица ‘die Köni- gin, regina’ oraz w Nahii Užickiej ‘Art Apfel, pomi genus’ (SR; Popović). 322 Wyraz kraljić, kraljic posiada znaczenia ‘muško dijete što je kralj’ (od XVI w.), ‘kralj u koje- ga je malo kraljevstvo, łac. regulus’ oraz ‘kraljević, kraljev sin’. W słowniku Kurzbeka poświadczo- na jest forma краличь ‘der Zaunkönig’ (KurzbekLeks: 89), u Vuka i Popovicia крàљић ‘Königlein, regulus’, ‘der Königsshohn, fi lius regis’, a na południu Serbii краљчé (RTimok) i крáљче (RJug). Wyraz kraljević poświadczony jest w słowniku Kurzbeka w formie ruskosłowiańskiej кралевичь ‘ein königlicher Prinz’ (KurzbekLeks: 89), a w słowniku Vuka i Popovicia w formie ludowej крáљевић ‘der Königsshohn, fi lius regis’. 323 Południowo- i wschodniosłowiańska (obecna przede wszystkim wśród Serbów, Bułgarów i na Rusi) forma car powstała od psł. *cьsaŕь ‘imperator, cesarz’ (wariantu regionalnego psł. zapożycze- nia *cěsaŕь) w wyniku nie całkiem jasnej redukcji *e > *ь; Vykypěl: 88–92 (*cěsar’ь).

211 spodar ili vladalac državni, viši od drugih koji se drukčije zovu, jednak s cesarom i ćesarom, koje su ista imena (rimski, grčki, ńemački, bugarski, srpski, ruski, turski, mongolski)’, tym tytułem kiedyś określano każdego z władców bez względu na jego prawdziwy tytuł. W źródłach serbskich tytuł poświadczony jest po raz pierwszy w XII wieku (w napisanych przez Stefana Nemanję typikonach studenickim i chilandarskim, a potem także w dokumentach serbskich carów Duša- na i Uroša). W słowniku Daničicia podobnie jak i w RJAZ царь oznacza ‘rex, за свакога владаоца’: царемь дрьжаво (MS: 67), ‘за бога’: цара Iсuс Христа (Żywot św. Simeona) oraz ‘особит владалац, imperator’: богь прэмилостивы uтврди Грьке царьми (MS: 4), na przykład grecki: царu Маноилu (Żywot św. Si- meona), bułgarski: царμ самодрьжавьцμ вьсеи земле бльгарьске (MS: 35) lub serbski: Стефань царь (MS: 125). Tytuł poświadczony jest w XIV wieku w Dečan- skich hrisovuljach oraz w przekładzie dokumentu Zemljoradnički zakonik, gdzie jest tytułem bizantyjskiego cesarza Justyniana, царь Iuстініань. W Zakoniku o rudnicima tytułem царь nazwano despotę Stefana: Законикь благочъстываго и христолюбиваго иже вь царехь стефана деспота (ZoR: 37). Poświadczona jest także forma pluralis majestatis царьство ми króla Stefana Dušana z 1349 roku (MS: 146)324. Tytuł cara, znany w Serbii na długo przed przyjęciem go przez Dušana w 1346 roku, oznaczał cesarzy bizantyjskich, βασιλεύ. Po raz pierwszy został zapisany w cytowanej już povelji Stefana Nemanji jako jeden z tytułów w średniowiecznej hierarchii władzy. Jako tytuł władcy serbskiego pojawił się dopiero w połowie XIV wieku. W 1345 roku, po zajęciu kolejnych pobizantyjskich ziem, władca coraz potężniejszej wówczas Serbii – król Dušan, wykorzystując moment osła- bienia imperium i walk wewnętrznych na dworze bizantyjskim, ogłosił się carem. Podczas soboru państwowego w Skopje, na Wielkanoc 16 kwietnia 1346 roku, zaledwie rok wcześniej podniesiony do godności patriarcha Joanikije wraz z pa- triarchą Wielkiego Tyrnowa Simeonem, koronowali Stefana Uroša IV Dušana na Cara Serbów i Greków. Od tego czasu Dušan mógł się tytułować: Voljom Božjom, Blagoverni i Hristoljubivi car Srbljem i Grkom i zemlje pomorske i svemu disu. Wraz z podniesieniem rangi państwa reorganizacji uległ cały dwór władcy, wprowadzono nowe tytuły cesarskie (na przykład despot, kesar, sevastokrator). Na wzór bizantyjski zreformowano sądownictwo oraz część administracji lokalnej, a dopełnieniem władzy, jaką dysponował car, było wydanie w 1349 roku (uzu- pełnionego w 1354 roku) Zakonika cara Dušana, wielkiego kodeksu prawnego. Nowy imperator został uznany za prawowitego władcę przez cesarza Bizancjum Jana V, a także między innymi przez duchowieństwo Góry Athos. Po śmierci

324 W nowszych słownikach tytuł najczęściej oznacza ‘cara, cesarza’ lub ‘władcę’: царь ‘der König, der Zaar, der Regent, der Potentat; der Landsherr, Landesfürst’ (Kurzbek: 259, 309, 395, 411, 690) oraz царь ‘султанъ турскій, der Grosssultan’ (Kurzbek: 238), цр ‘der Kaiser, imperator’ (SR; Popović; Njegoš) i царъ (RečZURP: 519). W gwarach pojawiają się formy цр, цр (RKM), цр (RSMet), цáр (RTimok) i цр (RSGV) oraz homonimiczne цр ‘страна супротна пљоснатој страни располовљеног дрвета калема’ (UR) i ‘петни ваљак, скочна кост’ (RPiva; RRad).

212 Dušana tytuł cara przyjął jego syn Uroš V (zwany Słabym), który władał w latach 1355–1371. W 1359 roku samodzielnym władcą południowych ziem serbskich i carem Epiru ogłosił się jego brat przyrodni Simeon Uroš Paleolog (syn Stefana Dečanskiego z drugiego małżeństwa, który stworzył niewielkie carstwo w Tesalii). W wyniku stopniowego osłabiania pozycji Serbii, walk wewnętrznych i nieumiejętnych rządów Uroša, a także rozpoczynających swój pochód wojenny Turków, w 1371 roku nastąpił upadek carstwa, a wraz z nim także urzędu i tytułu cara Serbów. W okresie panowania osmańskiego tytułu cara najczęściej używano wobec sułtana tureckiego325. Żonę cara lub panującą carycę określano tytułem црица (RMS). Wyraz po- świadczony jest od XIV wieku, w czasach panowania cara Dušana (w jego povelji z 1350 roku oraz art. 43 Kodeksu). W słowniku Daničicia царица to ‘impera- trix’: царицею авгμстиею кvрь Елиною (MS: 133) oraz określenie Bogurodzicy (RJAZ)326. Był to więc tytuł żony cesarza bizantyjskiego lub cara serbskiego (na przykład bogodarovana carica avgusta kir Elena), a potem również żony despo- tów serbskich i sułtanów tureckich (carica Mara). Określeniem carewicza był deminutyw цревић (RMS) poświadczony dopiero od XVII wieku w znaczeniu ‘čovjek iz careve zemlje i gospodin u carskoj službi’. W słowniku Kurzbeka jako zapożyczenie z rosyjskiego pojawia się forma царевичъ, царевичь ‘des Zaaren Sohn, ein Königssohn’ (Kurzbek: 690; KurzbekLeks: 304) i царичь ‘der Zaunkönig, ein Vogel’ (Kurzbek: 693). W słowniku Vuka i Po- povicia цревић ‘der junge Kaiser, imperatoris ﬁ lius’, w Dubrowniku ‘зумбул’, a w Grbalju tak nazywano Łacinników i ludzi będących na służbie u cesarza. Oprócz dawnego słowiańskiego cara od XVIII wieku poświadczony jest tak- że, w nieco innym znaczeniu, nowszy tytuł цсāр i цсaр, ћсāр (RMS) (od XIV wieku także z greckiego forma kesar, por. s. 127), który oznaczał wyłącznie najwyższego władcę, cesarza, najczęściej austriackiego (wiedeńskiego). Od XVI wieku ћесар (1520) i цесар (1703), кесар (1704), цесар (1726) i ћесар (1704) ‘цар’ (GzRSR), цесар i ћсāр (Njegoš), кесаръ ‘Caesar, Kaiser’ (Kurzbek: 10; KurzbekLeks: 79) oraz kesar (z czarnogórskiej pieśni ludowej) i ćesar ‘imperator,

325 Według mnicha Macieja Wlastarza, autora Syntagmatu: „Цар је законити владалац, опште добро за све поданике; не чини добро из пристрасности, нити кажњава из антипатије, него према врлинама подвлашћених, и као судија на утакмици додељује награде једнако, те не дарује неком благодејање заман а на штету другима. Сврха је цару да постојеће снаге са благошћу чува и учврсти, а пропале са добром бригом успостави; оне пак које недостају да стекне мудрошћу и праведним средствима и предузећима. Задатак је цару да твори добро, ради чега га и зову добротвором; када пак престане да твори добро, онда се, по мишљењу древних, сматра, да је царско звање изопачио. Мора цар да се истакне у православљу и у побожности и да се прослави ревношћу према Богу” (Тарановски 1931: 126). 326 W słowniku Kurzbeka poświadczona jest forma царица ‘die Zaarin, eine Königinn’ (Kurzbek: 690), царичъа ‘ser Zaunkönig’ (KurzbekLeks: 304) i царевна, царевнz ‘des Zaaren Tochter, eine Königstochter’ (Kurzbek: 690, KurzbekLeks: 304). Inne poświadczenia to црица ‘die Kaiserin, im- peratrix’ (SR; Popović; RSMet; RSGV) i царца ‘девојка која на Јеремијиндан предводи групу девојака у обиласку домова и певању јеремијашких песама’ (RJug).

213 władca (najczęściej rzymski, austriacki i niemiecki)’ i ‘dvoranin’ (RJAZ), a także forma цесарица ‘царица’ (1774) (GzRSR). W słowniku Vuka i Popovicia ћсāр ‘т.ј. Њемачки или Бечки, der Kaiser, Wiener Kaiser, Caesar’ (tureckich sułta- nów określano mianem car). W Czarnogórze formy ćèsār ‘car’ i ćèsarica ‘carica’ (CrnogR), ћесар ‘цар (аустријски)’ (Nikšić), ћсāр ‘cesarz wiedeński’ (RVG), ћсāр (UR; RomGrecCG; Ровински 1998 I: 271), oraz w Posawinie ћесар ‘цар’ (RPosav). Podczas gdy na czele Serbii stali władcy noszący kolejno tytuły wielkiego żu- pana, księcia, króla i w końcu cara, w sąsiedniej Bośni władcy w okresie od XII do XIV wieku nosili stary, prawdopodobnie awarskiego pochodzenia, tytuł bana. Według współczesnych słowników бн to ‘władca, zwierzchnik państwa (samodzielny lub wasalny)’, ‘namiestnik królewski w prowincji; najwyższy przedstawiciel władzy w prowincji’ oraz regionalnie ‘człowiek posiadający wyjątkowe cechy i cieszący się wielkim szacunkiem’ i ‘wielki człowiek’ (RMS; RSAN; RJAZ)327. Wyraz poświadczony jest od najstarszych pisanych zabytków sztokawskich (бань босьньски w povelji bana Kulina z 29 sierpnia 1189 roku), ale już od X wieku w zabytkach obcych (w źródłach greckich to βοάνος, a w łacińskich – ba- nos) w tych samych znaczeniach, które podaje RSAN. Znaczenie tego, ‘koji pod državnim gospodarem (ili pod drugom državnom vlašću), najviše i postavljen od ńega, upravlja kojom zemljom ńegovom, ili gradom ili kojim poslom državnim’ poświadczone jest w Dubrowniku w XIII, w Bośni w XIV, a w Chorwacji, Slawo- nii i Dalmacji w XV wieku (RJAZ). W słowniku Daničicia бань ‘име господару државном; имала га је Босна од 1189 до 1378; од 1234 до 1249 писао се и бань велики’. W Dubrowniku istniał urząd bana w 1253 i 1254 roku. W roku 1409 wymieniony jest бань хрьватски (najprawdopodobniej chodzi o bana cetinskiego i omiškiego oraz grafa cilskiego). W RJAZ występuje także w znaczeniu z twór- czości ludowej ‘vladaoci tuđih naroda starijeh i novijeh, takođe dužd mletački’ i ‘misirski, kralj poljski, ugarski, engleski’. Wyraz poświadczony jest w źródłach późniejszych z XVIII i XIX wieku, na przykład бан ‘поглавар државе или покрајине’ (1727) (GzRSR), бн ‘der Ban, banus’, (w Dubrowniku i Czarnogórze) ‘реку у говору свакоме човеку кад хоће да покажу да га поштују, der Herr, dominus’ (SR; Popović). Tytuł bana uważany jest za pozostałość awarskiej organizacji wojskowo- -plemiennej, został wprowadzony w struktury okresu wczesnopaństwowego (IX–XI w.) w Chorwacji, potem także w sąsiedniej Dalmacji, Slawonii, Duklji i Bośni (od X wieku). Był to przede wszystkim tytuł władcy lub namiestnika okręgu, zarządcy prowincji, a od XII wieku tytuł królewskiego namiestnika o niemal monarszych uprawnieniach.

327 Wyraz pochodzenia awarskiego, awar. bajan ‘dowódca hordy; bogacz’ to najprawdopodobniej zapożyczenie z irańskiego, staropers. bay ‘pan’ (pokrewne z psł. *bogъ ‘bóg’; por. także mong.- -tatarski bajan ‘bogaty, bogactwo’) z kontrakcją grupy aja > a; por. Vykypěl: 167–168 (*ban).

214 Pierwsze świadectwo istnienia wyrazu i instytucji bana zostało zapisane w X wieku w greckiej postaci βοάνος w dziele De administrando imperio Kon- stantyna Porﬁ rogenety, w części poświęconej tak zwanej Krštenoj Hrvatskoj. Ban miał kierować tą częścią, w której skład wchodziła Krbava, Lika i Gacka. Z czasem tytuł ustalił się na terenie Chorwacji, jako najwyższy (aż do 1102 roku) w hierarchii organ państwowy, zaraz za władcą. Do XII wieku nazwa rozszerzyła się i na region nazywany Krštena Srbija. Władcy Bośni, która dostała się pod panowanie Węgrów, nosili tytuł bana od połowy XII wieku aż do 1377 roku, to znaczy do koronacji Tvrtka I Kotromanicia na króla (zanim stał się królem, nosił tytuł wielkiego bana). Pierwszym znanym z imienia banem Bośni, a jednocześnie wasalem króla węgierskiego, był ban Borić, który w 1154 roku wraz z wojskami węgierskimi walczył przeciwko Bizancjum (Благојевић, Медаковић 2000: 118). Najbardziej zaś znanym średniowiecznym banem bośniackim był ban Kulin, któ- ry panował na przełomie XII i XIII wieku, i który był autorem najstarszej zacho- wanej povelji sztokawskiej – umowy handlowej z Dubrownikiem. Świadectwa istnienia instytucji bana w serbskiej prowincji Raška można znaleźć w Latopisie Popa Dukljanina. W prowincjach Duklja (Zeta), Travunija, Zahumlje i Podgorje władzę sprawował ban lub vojvoda (w źródłach łac. dux), mający pod swoją władzą 7 centurionów (satników), zobowiązanych do sądzenia i pobierania danin (LeksSSV: 29). W Dubrowniku termin bana oznaczał zastępcę kneza (vicarius comitis), wyższego urzędnika miejskiego w XIII wieku. W okresie od końca XIII do XV wieku część terenu Serbii znajdowała się pod rządami bana sąsiedniej Mačvy, urzędującego w Sremskiej Mitrovicy, któ- ry w czasie wojen z Turkami współpracował z serbskimi despotami. W ciągu XV wieku powstało kilka nowych granicznych banowin.

Формирање бановина у граничним областима наставило се средином 15 века када су Турци, освојивши Деспотовину, избили на угарску границу. Заповедници Београда добили су титулу бана, а касније, пошто је од Турака преотет Шабац (1476), и овај град је постао седиште бана. Почетком XVI века спомињу се банови Титела, где је била важна база шајкача (LeksSSV: 29).

Banowiny formowane były także na terenach odzyskanych od Turków, na przykład w Srebrniku (utrzymała się do 1512 roku) i Jajcu (do 1528 roku). Po porażce Węgier tytuł bana zachował się jedynie w Chorwacji, a w Serbii używa- no go w pieśniach ludowych sławiących serbskich junaków, na przykład Dojčin Petar, varadinski ban, Strahinić ban, Banović Strahinja czy Sekula Banović. Na przełomie XIX i XX, a także w XX wieku tytułem bana określano naczelnika jednostki administracyjno-terytorialnej – banoviny (na przykład w Króle- stwie Jugosławii okresu międzywojennego). We współczesnych gwarach ban otrzymuje nowe, zazwyczaj ogólne, znaczenia. W gwarach czarnogórskich to nazwa ‘szanowanego, wytwornego i ułożone- go pana’ бн (RZag; UR; Nikšić) i bán (CrnogR), ale także бн ‘zwierzchnik państwa lub okręgu’, ‘najwyższy przedstawiciel, namiestnik w okręgu, prowincji

215 lub mieście’ i ‘bardzo szanowany i poważany człowiek’, ‘bardzo lubiany i cenio- ny człowiek; pan, gospodarz, gospodar’ (Njegoš), бн ‘wysoki dostojnik pań- stwowy’, ‘gubernator, namiestnik królewski w okręgu’ oraz ‘dobry i odważny człowiek’ (RVG) i ban ‘władca samodzielny lub namiestnik władcy’, ‘określenie ludzi wielkich, najlepszych’, ‘wytworny, wielki pan’, ‘dowódca wojskowy, który pomaga władcy’ i ‘władca Duklji, który sprawował władzę administracyjną, są- downiczą i wojskową’ (Bogićević 2010: 42). Na południu Serbii бáн to ‘dobrze sytuowany człowiek, bogacz’ (RKam), бàн (RCrnotr) i бáн ‘pan młody; młody małżonek’ (RTimok)328. W XV wieku w sąsiednim Humie pojawił się władca, który przyjął germański tytuł hercoga, w brzmieniu zapożyczonym jednak z formy węgierskiej herczeg. Choć był poświadczony dużo wcześniej, to dopiero fakt przyjęcia przez Stefana Vukčicia Kosačę tytułu hercega od svetoga Save uczynił go tytułem powszechnie znanym. W zależności od źródła zapożyczenia tytuł w znaczeniu ‘wojewoda, hercog (najwyższy tytuł szlachecki)’ poświadczony jest w dwóch formach: jako hungaryzm хèрцег, èрцег i germanizm хèрцог, èрцог (RMS; RSAN)329. Wyraz herceg ‘vladar naj veći iza kralja’, odpowiednik łac. dux, wł. duca, fr. duc, ang. duke, poświadczony jest w tekstach od końca XIV wieku (w słowniku Daničicia херьцегь ‘dux’). Pierwszym znanym z imienia był Hrvoje херцегь сплэтскыи (MS: 250), następnie Stjepan Vukčić (i jego synowie – Vladislav i Vlatko oraz syn Vladislava – Baoš): херцегь wдь светога Саве (MS: 441), a także król węgierski wбоимь Шлиіями херцегь (MS: 553, 554). W nowszych słownikach tytuł po- świadczony jest głównie w znaczeniu ‘wojewoda, naczelnik’ lub jako niemiecki tytuł szlachecki herzog, odpowiednik wł. duca330. Wyraz pochodzi od germańskiego tytułu herizogo, pierwotnie oznaczające- go wojewodę, dowódcę wojskowego, następnie samodzielnego władcę okręgów

328 Małżonkę bana określano tytułem бàница (RSAN) oraz банница (Анка) ‘uxor’, ‘žena bana koji stoji pod državnim gospodarem: u Bosni, Dalmaciji, Hrvatskoj, Slavoniji’ oraz ‘žena bana državnoga gospodara ili kći mu’, ‘gospođa’ i ‘žena ili djevojka kojoj se hoće da pokaže poštovanje naziva se banica, kao gospođa’ (RiKSS; RJAZ), бàница ‘die Banin, bana, bani uxor’ i w Czarno- górze ‘госпођа, die Frau, domina’, ‘планина у нахији Пожешкој’, ‘вода у Лици’ (SR), banica ‘vrlo ugledna žena, velika gospođa’, ‘ugledna, dostojanstvena žena’, ‘banova gospođa’, ‘viđenija žena, prvakinja’, ‘vojvotkinja’ (Bogićević 2010: 43). 329 Wyraz pochodzi ze swniem. herizogo ‘wojewoda, dowódca wojskowy, dux’. Forma herceg przejęta została za pośrednictwem formy węg. herczeg ‘wojewoda, książę’ (w węgierskim wyrazie doszło do harmonizacji wokalnej, niem. Herzog > węg. herceg), a hercog jest zapożyczeniem z XVIII w., bezpośrednio z niem. Herzog ‘wojewoda, dux’; por. Vykypěl: 80. 330 Wyraz poświadczony jest od końca XVIII w.: ерцег (1788), ерцог (1809) (GzRSR) i херцег (1814), херцог (1765), херцогъ (1813) ‘војвода, некадашња највиша владарска и племићка титула код Немаца’ (1813) (PosrbOV) oraz херцогъ ‘der Herzog; der Doge, der Herzog, der Ve- netianer und der Genueser’ (Kurzbek: 118, 262), Хèрцег [Ерцег] Стјепан ‘herzog Stephan, Dux Stephanus’ (SR), херцег ‘Herzog’ (Popović; Bogićević 2010: 182) i ерцег, херцег ‘војвода’ (Nikšić). Wyraz pojawia się także w złożeniach: ерцхéрцог ‘tytuł książęcy w dawnych krajach niemieckich i austriackich’ (RSAN), ерцхерцогъ (Kurzbek: 165) i ерцхерцор (1790) (GzRSR).

216 pogranicznych, władcę niewielkiego państwa i dworskiego dostojnika, który wraz z rozwojem systemu feudalnego w cesarstwie rzymsko-niemieckim, zy- skiwał na znaczeniu, na feudalnej drabinie umiejscawiając się zaraz za królem. Za pośrednictwem Węgier (gdzie oznaczał syna lub braci królów władających Dalmacją i Chorwacją) tytuł w średniowieczu przybył na Bałkany, a pod koniec epoki średniowiecza oznaczał władcę okręgu, wojewodę ziem serbskich. Tytuł ten, w formie херцег сплицки (dux Spaleti), w 1403 roku otrzymał z rąk swego pana Władysława Neapolitańskiego wojewoda bośniacki, Hrvoje Vukčić Hrva- tinić. Wielki wojewoda bośniacki Stefan Vukčić Kosača w połowie XV wieku (1448) sam przyjął tytuł herceg humski i primorski i veliki vojvoda rusaga bo- sanskog, knez drinski i veće, a potem herceg od svetoga Save, w łacińskich dokumentach dux sancti Sabe (1449). W przeciwieństwie do tytułu zwyczajowego, zawierającego określenie obszaru, nad którym panował, herceg Stefan postanowił swoją godność powiązać z imieniem św. Sawy, a tym samym odwołać się do tradycji Nemanjiciów i dawnej świetności państwa serbskiego. Od tytułu hercega Stefana nową nazwę otrzymał cały region, nad którym sprawował on władzę – Hercegowina. Po jego śmierci tytuł hercega przejęli jego dwaj synowie: Vladis- lav i Vlatko, a potem ich następcy, którzy go utrzymali aż do końca XVI wieku (na przykład herceg Tomaš) (LeksSSV: 774). Z upadkiem carstwa serbskiego i podziałem ziem serbskich na mniejsze pań- stewka władców lokalnych, centrum państwowości przeniosło się na północ, nad rzekę Morawę i do Belgradu. Jako ostatni azyl wolności powstało wówczas pań- stwo serbskie, od greckiego tytułu władcy nazwane Despotowiną. Na kilka dzie- sięcioleci stało się ono oazą dla działaczy kulturalnych z Bałkanów. Pierwszym, który w 1402 roku tytuł despoty (jako tytuł władcy serbskiego, a nie urzędni- ka na dworze carskim) otrzymał od cesarza bizantyjskiego, był Stefan Lazare- vić, syn wielkiego księcia Lazara Hrebeljanovicia. Kolejnymi noszącymi tytuł despoty w XV wieku byli władcy z rodu Brankoviciów (Đurađ, Lazar, Stefan). Według słownika RSAN дспот i дèспот oraz przest. дспота to ‘tytuł władcy w krajach greckich powstały po 1204 roku, a także w średniowiecznym państwie serbskim po roku 1402’, ‘tytuł krewnych władcy na średniowiecznych ziemiach Greków i Serbów, władców wasalnych, namiestników okręgów itp.’, ‘tytuł pra- wosławnych dostojników cerkiewnych’ oraz ‘władca, zwierzchnik, który dysponuje niczym nieograniczoną władzą, despota, samodzierżca’, ‘osoba, która pod- 331 porządkowuje sobie innych, ciemiężca, tyran’ (RMS; RSAN) . Forma деспоть poświadczona jest od XIV wieku (w XV wieku деспuть) najpierw jako urzędnik, ‘jedan od najglavnijih dvorana u srpskom dvoru’, ‘despotes, двораник у српском двору’: Оливерь дэспоть (1341), Iоань Углеша (1369) i Драгашь (1377), a od upadku Carstwa Serbskiego przywódca państwa ‘despota’: деспwть Стефань

331 Wyraz zapożyczono z gr. δεσπότης ‘gospodarz, pater familias, pan domu wobec sług i niewol- ników’ oraz ‘władca z nieograniczoną władzą’, ‘właściciel, posiadacz’.

217 (MS: 266, 1405 r.) i jego synowie деспоть Георгие и Иwань (MS: 540), деспоть 332 Гюргь (1445) . W Bizancjum tytuł despoty należał do grupy tytułów cesarskich, a osoby go noszące miały prawo posługiwania się formułą ή βασιλεία μου (serbskim odpowiednikiem była formuła carstvo mi). Tytuł wprowadził cesarz Manojlo I Komnen w 1163 roku i tym samym spowodował obniżenie rangi tytułów sevastokratora i kesara. Po pierwszym upadku Konstantynopola w 1204 roku tytuł ten zmie- nił swoje znaczenie – zaczął być nadawany członkom bliższej i dalszej rodziny cesarskiej, a także niektórym zaprzyjaźnionym władcom ziem obcych, na przy- kład od 1402 roku władcom serbskim, członkom serbskich rodów Lazareviciów i Brankoviciów (despot Stefan, despot Đurađ, despot Lazar). W Serbii tytuł pojawia się jeszcze przed początkiem XV wieku. Od chwili koronowania na cara w 1346 roku prawo nadawania tytułu despoty otrzymał również car Dušan. W serbskiej administracji despota stał na czele dworskich dostojników, ale była to wyłącznie godność honorowa i nie wiązały się z nią żad- ne dodatkowe funkcje cywilne lub wojskowe. Tytuł nosili serbscy szlachcice, na przykład despot Oliver, despot Jovan Uglješa i despot Dragaš. Dolną granicę istnienia tytułu w średniowiecznej Serbii w znaczeniu urzędnika wyznacza śmierć cara Uroša w 1371 roku. Po bitwie pod Angorą, odbierając w Konstantynopolu z rąk cesarza koronę i ty- tuł despoty, Stefan Lazarević wypowiedział posłuszeństwo tureckiemu wezyrowi. Przyjęcie zwierzchności cesarza bizantyjskiego i włączenie państwa serbskiego do uniwersalnego cesarstwa prawosławnego nie oznaczało automatycznego przy- jęcia konkretnych zobowiązań przez despotę Stefana. Tytuł w znaczeniu władcy serbskiego był używany na terenie Despotowiny aż do jej upadku w 1459 roku (Благојевић, Медаковић 2000: 264). Pod koniec XV wieku węgierski król Maciej Korwin nadał tytuł despoty Raški Đurđowi i od tej pory w tekstach cyrylickich podpisywał się on jako blagoverni i hristoljubivi despot Đorđe, a jego matka blagočestiva i hristoljubiva despotica Angelina (MS: 540, 543; Благојевић, Медаковић 2000: 308–309). Po śmierci despoty Jovana król węgierski tytuł nadał katolikowi, slawońskiemu wielmoży Ivanišowi Berislaviciowi, co wywołało niezadowolenie Serbów. Po porażce Pav- le Bakicia w 1537 roku tytuł zanikł (LeksSSV: 149)333.

332 W XIX w. tytuł дспот poświadczony jest w znaczeniach ‘der Despot, despota (Titel einiger serbischer Regenten)’, ‘Mannsname, nomen viri’, i w Sremie ‘снахе зову дјевера’ (SR; Popović; Njegoš), деспотъ ‘војвода’ (1851) (PosrbOV) i деспот ‘господар над робовима, у доцније време титула српских владаоца (деспот Стеван високи и др.)’, ‘самовољни владалац, који свирепо по своме ћефу влада’ (RSR). Jako tytuł władcy z nieograniczoną władzą wyraz poświadczony jest w gwarach: дспот (RVG) i деспот (Nikšić; RPosav). 333 Małżonkę despoty określano tytułem дспотица, дспотовица (RSAN), który poświadczo- ny jest w XIV w. деспотица i XVI w. деспотовица ‘δεσπότις, matka lub małżonka despoty’: Ефимия монахіи, нэкогда е деспотица (MS: 245 z 1399 r.). W XIX w. дспотовица ‘die Frau eines Despot, uxor despotae’ (SR; Popović).

218 Oprócz tych wymienionych tytułów istniała grupa określeń ogólnych wład- ców, których używali w swej tytulaturze sami panujący. Jednymi z najczęściej używanych w średniowieczu był tytuł gospod, który dość szybko zawęził swoje znaczenie, oraz derywaty gospodin i gospodar. Podstawowy tytuł гспōд obecnie używany jest w znaczeniu ‘Pan (Bóg; zwykle chrześcijański)’, a dawniej tak- że jako ‘pan, władca, gospodar’ (RSAN)334. Wyraz poświadczony jest od pierwszych zabytków średniowiecznych (Ewangeliarz Mirosława) w formie господь ‘dominus, господинь: за бога, за свеце, за људе’. W znaczeniu ‘pan’ od XIII do XVIII wieku, a od wieku XIX wyłącznie jako ‘Bóg’335. Znacznie częściej używane były derywowane od niego wyrazy ogólno- słowiańskie gospodar i gospodin. Pierwszy z nich, poświadczony od XIII wieku, госпòдāр oznacza ‘właściciela, pana; posiadacza majątku, gospodarza’, ‘panują- cego, władcę’ lub ‘mającego władzę, aby coś uczynić’, ‘przywódcę, wodza’, ‘pa- nującego nad jakimś państwem, władającego krajem, władcę (cara, króla, księcia, sułtana itp.)’, a w znaczeniu historycznym to także ‘tytuł księcia i braci księcia Miloša’, ‘możnowładca, włościanin, posiadacz ziemski, spahiija; szlachcic’ oraz ‘pan domu, głowa domu, zadrugi; gospodarz domu, właściciel’, ‘mąż’ i jako forma grzecznościowa ‘pan’ (RMS; RSAN). W słowniku Daničicia господарь ‘dominus, cf. господинь’: ако ми богь да, и бuдu господарь, како сьмь биль (MS: 19), w Kodeksie Dušana господарь ‘mniejszy posiadacz ziemski, który zarządzał wsią’ (art. 145, 159) i w Zakoniku o rudnicima господарь ‘dominus, dominatio; signor’ (ZoR: 74, art. XVIII). Interesujące nas znaczenie ‘władcy, panującego (cara, króla)’ poświadczone jest od 1234 roku, a jako ‘pan wobec swych poddanych, sług’ odnotowane w latach 1240–1272. Pozostałe znaczenia są nowsze. W XIX wieku pojawia się także w znaczeniu ‘Bóg’336. Znaczenie ‘gospodarz (domu), głowa rodziny lub więk- szej wspólnoty rodowej (na przykład zadrugi), naczelnik wspólnoty rodzinnej, pater familias’ poświadczone jest w artykule 71 Kodeksu Dušana. Jako naczelnik

334 Psł. *gospodь ‘gospodarz, pan, władca’ to złożenie *gostь-podь z pie. *ghost-pot ‘gospodarz obiadu, gospodarz gościny’ (pie. *ghos- ‘jeść, obiad, gościna’ i *pot- ‘gospodarz, pan’) lub z pie. ghosti-pot ‘gospodarz dla gości’, w którym pierwszy człon to *ghosti- ‘gość’ (łac. hostis ‘gość, obcy, przybysz’). Dość szybko, bo już w scs., znaczenie uległo zawężeniu do ‘Bóg, Pan (Bóg)’; por.: Vykypěl: 114–118 (*gospodь). Psł. *gospodaŕь ‘pan domu, głowa rodziny, zarządca, władca’ utworzony został od *gospodъ ‘gospodarz, pan, władca’ lub coll. *gospoda ‘panowie, państwo, władcy’ z suf. tworzącym nazwy wykonawców czynności *-aŕь; staropers. gōspanddār ‘posiadacz owiec’. Podobnie i derywat *gospodinъ ‘gospodarz, pan, władca’ z suf. -inъ utworzony od psł. *gospodь ‘ts.’ (potem stał się świeckim odpowiednikiem religijnego gospod ‘Bóg’). 335 W słownikach z XVIII i XIX w. wyraz poświadczony jest wyłącznie w znaczeniu religijnym: Гспōд (Бог) ‘само се каже Богу, der Herr, Dominus’ (SR; Popović; CrnogR) oraz w wyrażeniach typu господъ нашь іисусъ хрістосъ i господъ богъ (Kurzbek: 106, 259). 336 Poświadczenia wyrazu od XIX w.: госпòдāр ‘Herr (Eigenthümer), dominus’ (SR; Popović) oraz gospodár ‘vladar’, ‘vlasnik’ (CrnogR), gospar ‘gospodar’ i gospodar ‘onaj koji ima vlast nad nekim ili nečim. Vrhovni nosilac prerogativa vlasti u narodu – državi’, ‘pater familias, dominus domus’, ‘vladar, vlasnik’ (Bogićević 2010: 169), госпòдāр (UR; Njegoš; RSGV).

219 rodu ponosił on odpowiedzialność za czyny członków swej rodziny (Филиповић 1945: 13). W średniowieczu tym terminem określano także kupców, handlow- ców – przede wszystkim kupców dubrownickich (Михаљчић 1999: 7–8). Po- dobne znaczenie w XIX wieku podane jest w słowniku Vuka: „У Сријему пак и у другијем њемачкијем државама зову и најмањега трговчића господаром”. Gospodar to także ogólna nazwa właścicieli, posiadaczy ziemskich. W okresie późnośredniowiecznym to panowie wsi, katunów lub żup (na przykład w art. 145, 146, 147, 149, 157, 159, 174 KD). „Господар је у доба развијеног феудализма општи назив за све припаднике повлашћених, од ситног државника до поседника” (Михаљчић 1999: 8). Nie tylko w średniowieczu, ale także w czasie panowania Turków tym tytułem określano begów i spahije, na przykład „У Србији до 1804 само су Турке звали господарима” (SR) oraz господаръ (1841) i земальски господаръ ‘газда; ага; спахија’ (1860) (PosrbOV). Tytuł gospodara to także tytuł pana, władcy, panującego (oraz członków rodziny panującej), choć na terenie Słowiańszczyzny południowej w stosunku do feudalnych władców częściej używano terminów obcych (car, kralj, knez), czego przykładem jest brak jego użycia w tym znaczeniu w Kodeksie Dušana. Jedynym wyjątkiem jest, jak zauważa Mihaljčić, osobisty dopisek cara I mnoga imanja tih gospodara uzeh (Михаљчић 1999: 8). Jako tytuł władcy gospodar pojawia się jednak jeszcze przed powstaniem Ko- deksu, i w XIV i XV wieku staje się nazwą funkcjonariusza państwowego, na przykład króla Stefana Radoslava w umowie z Dubrownikiem lub despoty Đurađa Brankovicia (gospodar Srpske zemlje, gospodar srpski, svetopočivši gospodin despot z 1462 roku). Źródła dubrownickie księcia Lazara także tytułują gospodar Srbljem (MS: 386, 406). Po śmierci cara Uroša serbscy dostojnicy, coraz częściej unikając tytułów bizantyjskich, przyjmują stare, słowiańskie synonimy, na przy- kład gospodin i gospodar (łac. dominus), które nie są jednak używane wymiennie. Pierwsza pewna wzmianka wyrazu gospodar, jako części tytułu władcy, dotyczy hercoga Stjepana Vukčicia Kosačy: gospodar humski i primorski, oraz jego syna Vladislava Balšicia z okresu schyłkowego istnienia dawnego państwa serbskiego: Ја, samodržavni gospodar Balša, po milosti Božijoj duka veliki i gospodar zemlji zetskoj (LeksSSV: 120). Po upadku Despotowiny Serbskiej gmina dubrownicka przyjęła w opiekę ma- jątek slavnoga gospodina despota Đurđa, gospodara Srpske zemlje. Jako w pełni samodzielny tytuł władcy gospodar pojawia się dopiero pod koniec XV wieku w czarnogórskim rodzie Crnojeviciów. Ivan Crnojević, jako za- kładnik i późniejszy zięć Stjepana Kosačy, najprawdopodobniej tytuł gospodara przejął właśnie od niego. Akt fundacyjny monasteru w Cetinje podpisał jako blagoverni i Bogom hranimi gospodar zetski Ivan Crnojević. Ivan Crnojević (a potem także jego syn Đurađ) jako tytułu używał frazy u Hristu blagoverni i bogom čuvani gospodar zetski (Благојевић, Медаковић 2000: 299), na pieczęci umieszczając Ивань Црьноевикь господарь зетски. Tytuł ten został jednak stosunkowo szybko zastąpiony przez określenia gospodin lub vojvoda Zeti (Михаљчић 1999: 13–14).

220 По одласку Ђурђа Црнојевића (Иван бегова сина) године 1516. постали су господари земаљске владике, бирани из различнијех племена све до год. 1690. Њихова власт распростирала се само на цркву, премда су имали нешто упли- ва и у светскијем пословима. Племенима управљаху кнезови, главари и до- бри људи (Богишић 1984: 205).

Średniowieczne dokumenty cyrylickie także sułtana nazywały veliki gospodar, a tureckich wysokich dostojników – gospodari (Михаљчић 1999: 9). Kilka wieków później, w czasie I powstania serbskiego w 1804 roku, tytuł był używany wobec przywódców tego zrywu niepodległościowego. Do Karađorđa Turcy zwracali się tytułem g[ospo]dar beže, beg, gospodar (Љушић 2005: 488; Љушић 2005: 502–507), a Serbowie: Gospodar, prvi predvoditelj, Vožd oraz gospodar Crni Đorđe (Чубриловић, Radović: 24). Takim tytułem zwracano się również do pozostałych naczelników i wojewodów powstańczych (na przykład w 1804 roku Milan Obrenović był dowódcą Nahii Rudničkiej z tytułem gospodara). Dopiero w czasach Miloša Obrenovicia tytuł ten władca zarezerwował tylko dla siebie:

Тако се ова ријеч говорила у Србији и за владања Милоша Обреновића првијех година, али послије он заповједи да се господар не зове нико осим њега, и тако на остале старјешине пријеђе име господин (SR).

Z tytułu gospodar korzystał także Aleksandar Karađorđević. Tytułem gospodara zwracano się do władców (świeckich oraz duchownych) Czarnogóry, zarówno w średniowieczu, jak i w czasach nowszych. Tytuł władcy świeckiego poświadczony jest na przykład w formach: Књазь, Свјетли Господар Данило Петрович Негош (Uchwała Senatu i Starszyzny o ogłoszeniu Czarno- góry Księstwem, 7–19.03.1852, CZ I) oraz Knjaz i Gospodar slobodne Crne Gore i Brda (książę Danilo) i Knjaz i Gospodar Crne Gore (król Nikola I) (Bogiće- vić 2010: 169). W hierarchii kościelnej tytuł dotyczy przede wszystkim metropolity czarnogórskiego: „Највећа је личност међу Црногорцима митрополит или владика. Њему се обраћа ријечима: Свети владико, а иначе у међусобном говору зову га и господар” (Караџић 1922: 39). Równolegle, a czasem wymiennie, z powyższym tytułem używano także госпòдин, obecnie głównie w znaczeniu ‘pan, osoba dystyngowana, z nienagan- nymi manierami, dżentelmen’ oraz jako tytuł grzecznościowy ‘pan’ i ‘mieszczanin’, ‘możnowładca, szlachcic’, w pieśniach ludowych ‘tytuł, którym zwracano się do osób wyższego społecznego pochodzenia; tytuł najbliższych krewnych księcia w Czarnogórze’, ‘ten, który rządzi, zarządza, kieruje kimś lub czymś’ oraz regionalnie ‘słowo, jakim zwraca się bratowa do brata męża’ i przestarzale ‘mąż, małżonek’ (RMS; RSAN). Jak zauważa słownik RJAZ, gospodin od gospodara różni się tym, że pierwszy stosuje się „samo prema ljudima, čeljadi, a ne prema stvarima”, a gospodar ‘prema slugama, kmetima itd.’.

221 Wyraz gospodin pochodzi z przełomu XII i XIII wieku, i jest poświadczo- ny na przykład w Ewangeliarzu Mirosława, Typikonie studenickim Stefana Ne- manji oraz we wszystkich słownikach, w znaczeniu ‘naczelnik państwa, wład- ca’, господинь ‘dominus, старјешина државни’ (RiKSS): азь грэшьни Стефань, велии краль, намэстныи господинь вьсе срьбске земле (MS: 9 z lat 1222–1228), господинь светыи краль oraz w Kodeksie Dušana господинь (царь) Stefan Dušan, a także jako ‘tytuł władcy księstwa udzielnego’: тебэ, господинμ кралю Владиславμ (MS: 22) i ‘tytuł dostojników kościelnych i ogólnie duchownych’: господина ми прэwсвещеньнаго арьхиqпискuпа (MS: 26). Młodsze znaczenia wyrazu to ‘tytuł grzecznościowy, którym młodsi zwracają się do starszych, dzieci do rodziców’: са сином кралевства ми, господиномь Стипаномь (MS: 272). W Dečanskich hrisovuljach oraz w przekładzie dokumentu Zemljoradnički zakon господинь to ‘pan, właściciel, gospodar’ (na przykład art. 2, 10, 11, 14). W XIX wieku wyraz poświadczony jest na przykład w słowniku Vuka: госпòдин ‘der Herr, dominus’, z zaznaczeniem, że tylko w Serbii „цара и краља, пашу, владику, архимандрита, игумана, проту и учитеља” nazywa się tytułem gospodin, a w Sremie i pozostałych regionach pod władzą Austro-Węgier gospodin to ‘оно што је у Србији за времена Карађорђијева значио господар’. Do- datkowo u Vuka господин Бог to ‘Herr Gott, deus’ (SR), a u Popovicia господин ‘Herr’337. Jako tytuł władcy (substytut tytułu królewskiego) wyraz pojawił się w czasie panowania króla Milutina, a pierwszy raz użyto go w czasach panowania króla Dragutina. Król Stefan Dragutin, abdykując na rzecz swego młodszego brata Mi- lutina w 1282 roku i oddając mu wszystkie królewskie atrybuty, podpisywał się jako gospodin Stefan. Razem z umacnianiem się średniowiecznych lokalnych serbskich władców gospodin zyskiwał atrybuty władzy i cechy państwowości, a panowie poszcze- gólnych okręgów i prowincji, królowie, carowie, książęta, wojewodowie, żupani, sevastokratorzy, despoci, chcąc podkreślić swą pozycję władcy, dodawali wyraz gospodin do swych tytułów. Nosili go lokalni średniowieczni możnowładcy, na przykład gospodin Vuk Branković, gospodin Konstantin Dragaš oraz członkowie rodu Balšiciów: samodržavni gospodin (…) sve zetske zemlje i primorske Đurađ Stracimirović Balšić. W Despotowinie Serbskiej, na saborze państwowym w Sre-

337 Wyraz jest poświadczony od XVIII w.: господинъ ‘der Herr, ein blosser Chrentitul; der Eigenthumsherr’ (Kurzbek: 16, 129, 259), господинъ ‘ага’ (1837) i господин земаљски (1794), господин земелни (1779), земељниј господин, земаљни господин ‘спахија’ (1780) (PosrbOV). Poświadczenia gwarowe: госпòдин ‘pan, władca’ i ‘elegancko ubrany mężczyzna’ (UR; Njegoš), госпòдин ‘elegancki mężczyzna’, ‘imię, którym panna młoda, niewiasta nazywa jednego z drużbów, braci męża’ (RProš), госпóдин ‘imię drużby’ (RJuž) i ‘człowiek uczony, wykształcony’ (RKam), госпоџн ‘mieszczanin, pan’ (RTimok), господн ‘do wyzwolenia w 1912 r. tak tytułowano jedynie biskupa’ (RKM), госпдин ‘człowiek o wytwornym zachowaniu i wyglądzie’ (RSMet), госпòдин ﬁ g. ‘uczony, wykształcony człowiek’ (RCrnotr), господин, господин ‘pan’ (RSGV) i господин ‘jako tytuł, zwrot grzecznościowy dotyczył głównie kapłana, nauczyciela i urzędnika państwowego’ (RBanat).

222 brenicy, mianując swym sukcesorem siostrzeńca Đurđa Brankovicia, Stefan La- zarević uczynił go mladim gospodinom (analogicznie do mladi kralj). Podobień- stwo do dawnej instytucji królewskiej ujawniło się również w tym, że mianował go panem Zety, tradycyjnie rządzonej przez młodych następców tronu w czasach panowania Nemanjiciów. Po objęciu tronu Đurađ, podobnie jak jego ojciec Vuk, nosił tytuł gospodina (Благојевић, Медаковић 2000: 274). Słowiańskie synonimy gospodin i gospodar ‘władca prowincji, państwa’ były używane w średniowiecznej Zecie, gdzie po śmierci Ivana Crnojevicia syn Đu- rađ Crnojević porzuca tytuł gospodar na rzecz tytułu gospodin i vojvoda Zeti (Михаљчић 1999: 10). Poza wyżej wymienionymi tytułami władcy w średniowiecznej Serbii uży- wano także kilku innych określeń. Wśród nich można wymienić na przykład wyraz: крна ‘korona, wieniec’ i ﬁ g. ‘władza monarchy i sam władca jako nosi- 338 ciel władzy’ (RMS; RSAN) ; poświadczony od XV wieku w formach корuна (1465) i крuна (1466) ‘corona’, ‘što nose na glavi kao znak svoga dostojanstva i oblasti carevi i kraljevi’, ‘država što je pod carem ili kraljem, carevina, kraljevina’ (свете крuне μгрьске) oraz ‘carska, kraljevska vlast, carevańe, kraljevańe’ i ‘samo lice carevo ili kraljevo’. Pokrewne z nim, choć współczesne, określe- nie to крунòносац, крунонóсац, крунòноша ‘ten, który nosi koronę: król, car, cesarz ogólnie’ (RSAN). Następcę (tronu) określano wyrazem нáследнк i нàследнк (RSAN)339. Wyraz poświadczony jest od XIII wieku w znaczeniu ‘pristaša, pristalica, privrženik’ i ‘baštinik’ oraz w XIV wieku ‘onaj koji posli- je koga dolazi u kakvoj časti, vlasti, u službi, u trgovini i t. d. na ńegovo mjesto, succesor’, w słowniku Daničicia наслэдникь ‘succesor, heres’ (наслэдникь да бuдеть прэдателю Июдэ (MS: 16)). W średniowieczu tytuł dotyczył przede wszystkim rodzin władcy i możnowładców, często używany wymiennie z terminem namestnik. Obydwa tytuły zapisane zostały w povelji žičkiej Ste- fana Pierwoukoronowanego i dotyczyły jego syna Radoslava, naslednika i namestnika. Stefan Dečanski był naslednikiem świętej dynastii Nemanjiciów, król Stefan Dušan to sin i naslednik previsokago kralja Uroša tretiego. Pokrewnym jest tytuł престолонáследнк ‘następca tronu’ (RMS) i prijestolonāsljèdnīk, prijestolonāšljèdnīk (CrnogR). Wśród złożeń określających władców znajdują się również na przykład: првонастолник, првопрестолник ‘najwyższy wład- ca’ (RMS) i прьвопрэстольникь, прьвонастолникь, прьвонастольнь ‘primus in thro- no sedens’ poświadczony od XIV wieku (RiKSS), a także помазàнк (божји) ‘pomazaniec Boży; władca, który przy wstępowaniu na tron został w świątyni namaszczony według określonego rytuału religijnego’ (RMS; CrnogR; Bogiće- vić 2010: 427), миропòмазанк i миропомазàнк ‘ten, który został pomaza-

338 Zapożyczenie z śrwniem. krone, swniem. corona < od łac. corona ‘wieniec z kwiatów’ (< gr. κορώνη ‘krąg, zwinięte’); por. scs. i czes. koruna, pol. korona lub od niem. krône; przed XV w. w jego znaczeniu używano vijenac. 339 Derywat utworzony za pomocą suf. -nikъ od psł. pref. czas. *na-slěditi, *slěditi ‘iść za kimś po jego śladach, iść tropem, śledzić’.

223 ny mirrą (zwykle o władcy, monarsze), pomazaniec’ (RMS) i nowszy rusycyzm vjencenosac ‘ten, który nosi koronę (wieniec)’ (Bogićević 2010: 661). Z czasów panowania bizantyjskiego na Bałkanach pochodzi jeszcze jeden ty- tuł lokalnego władcy – archonta, który współczesny słownik defi niuje: àрхонт ‘najwyższy urzędnik państwowy w starożytnych Atenach’ i ‘władca okręgu w Bi- zancjum’ (RSAN)340. Tytuł archonta używany był w Bizancjum w bardzo szero- kim znaczeniu, najczęściej jako ten, który stoi na czele jakiegoś okręgu, lokalny przywódca. Był to tytuł naczelnika, wodza lub władcy, tytuł wszystkich przedstawicieli warstw feudalnych oraz urzędników, a z czasem także lokalnych na- miestników miast i okręgów. Równolegle do świeckiego, poświadczony jest rów- nież arhont jako tytuł ogólny zwierzchników kościelnych. Szczególne znaczenie termin otrzymał w dyplomacji bizantyjskiej, gdzie tym tytułem obdarzano moż- nych oraz władców państw bałkańskich i nie tylko (mowa o archontach Duklji, Serbii, Trawunii, Zahumlja, Paganii, Chorwacji, Bułgarii oraz Moraw i Rusi). W ten sposób Bizantyjczycy podkreślali i przypominali o obowiązującym systemie hierarchii świata, w której panowała supremacja cesarzy romańskich nad po- zostałymi władcami. W okresie późnobizantyjskim, archonci to przedstawiciele warstwy kupców lub administracji miast i wyższej administracji kościelnej, tak- że w krainach słowiańskich. We wczesnym średniowieczu (VI–VIII wieku), na terenie słowiańskim, mianem archonta kronikarze bizantyjscy (między innymi Konstantyn Porfi rogeneta) określali słowiańskich naczelników plemiennych. Byli to książęta panujący w północnej praojczyźnie Serbów, przed ich przybyciem na Bałkany, którzy dowodzili zasiedlającymi półwysep Słowianami (LeksSSV: 23; Благојевић, Медаковић 2000: 19). Od około IX wieku tak nazywano namiestnika archontii, słowiańskiego okręgu posiadającego samorząd w obrębie thematu. Według źródeł przytaczanych przez Blagojevicia i Medakovicia Duklja już w drugiej połowie X wieku miała swoich archontów – bizantyjskich namiest- ników (choć w dokumencie De administrando imperio, w przeciwieństwie do Zahumlja, Duklji nie określano terminem archontia). Zgodnie z podziałem przy- jętym przez Porfi rogenetę na podstawie znaczenia, wielkości oraz stopnia rozwoju państwowości istniały 3 grupy okręgów: Serbia i Chorwacja to zemlje, Travu- nija i Zahumlje – arhontije (w nich władza jest dziedziczna), a Duklja i Paganija należały do trzeciej, nieokreślonej grupy (Благојевић, Медаковић 2000: 36). Bogićević w swoim słowniku wymienia Petara, arhonta Duklje, który miał tam panować w IX wieku (Bogićević 20120: 34). W okresie późniejszym, za czasów panowania cara Dušana, tytuł archonta oznaczał świeckiego lub kościelnego zwierzchnika, na przykład w mie- ście Serres na południu Carstwa: arhont carstva mi i prečasni crkveni arhonti. W XIV-wiecznym przekładzie Syntagmatu grecki tytuł άρχων tłumaczono jako

340 Z gr. άρχων ‘członek najwyższej władzy, urzędnik państwowy (jeden z dziewięciu w starożytnych Atenach)’ (od άρχω ‘władać, panować, rządzić; iść do przodu, zaczynać’).

224 кнезь, начельникь, a άρχων ε’παρχίας – кнезь жuпьскыи. W greckich bullach wyrazem άρχωντες określano szlachtę. Poza wyżej wymienionymi z okresu średniowiecza pochodzi także tytuł króla 341 рига , poświadczony w słowniku Daničicia рига, рыга ‘rex’: рыга срьпскы ие нарицаемы Лазарь, oraz zanotowany współcześnie w słowniku czarnogórskim ty- tuł królowej, ređína (CrnogR).

5.2. Turecka i wenecka tytulatura panujących

Gdy upadły państwa Słowian bałkańskich, zniknęli także ich słowiańscy władcy noszący tradycyjne tytuły panujących. Ich miejsce zajęli nowi władcy tureccy (a na wybrzeżu adriatyckim włoscy, weneccy) z nowymi, wschodnimi (orien- talnymi) tytułami. Najwyższym spośród władców państwa osmańskiego funk- cjonującego jako monarchia despotyczna był сỳлтāн (RMS). Tytuł tego władcy w źródłach serbskich jest poświadczony bardzo wcześnie, bo już w końcu XIV wieku w formie сμлтань Мехеметь (SSZiN, 1398; MS: 362 z 1430 roku), a także 342 w słowniku Daničicia сuльтань, сuтань ‘император у Турака’ . Do grona osób sprawujących najwyższą władzę w imperium tureckim należą także paszowie, których tytuł słownik współczesny deﬁ niuje jako пàша i пша ‘tytuł wysokich dostojników cywilnych i wojskowych w cesarstwie osmańskim, Egipcie i niektórych krajach muzułmańskich’, ‘osoba, która nosi ten tytuł, pasza, basza’ (RMS; Bogićević 2010: 402)343. Ten tytuł poświadczony jest od XVI wieku, na przykład w liście Turka Ahmeda do Dubrownika (SSZiN z 1546 roku) i паша ‘у Турака војнички заповедник, баша’ (RiKSS). Był to tytuł wysokiego dostojnika w Turcji osmańskiej, który w języku serbskim występował także w postaci baša, bašija (choć to nie to samo, co baša ‘najniższy podoﬁ cerski stopień w oddziałach janczarskich’). Od XIV do XVI wieku tytuł paszów nosili tylko wezyrowie i beglerbegowie, ale z czasem, wraz ze wzrostem liczby osób noszą- cych ten tytuł, jego znaczenie malało. W XIX wieku nadawany był już niemałemu gronu wojskowych i cywilnych dostojników (LeksSSV: 503). W słowniku Vuka пàша oznaczał, w zależności od liczby buńczuków, naczelnika i dowódcę miasta lub nahii, na przykład paszę Zvornika (z dwoma buńczukami), ale także wezyra i władcę paszałyku, na przykład paszę Belgradu lub Bośni (z trzema buńczukami). W słowniku turcyzmów паша to ‘позната титула турских великих управника

341 Zapożyczenie z śrgr. ρήγας, a tam z łac. rex ‘król’. 342 Tytuł poświadczony jest od XVII w., np. султан ‘титула муслиманског монарха’ (1682) (GzRSR), султанъ ‘турскій царь, der Grosssultan’ (Kurzbek: 238), сỳлтāн ‘der Sultan, sultanus’, ‘владалaц, самодржац, нападач, отимач, власт, независна државна власт’ (SR; Popović; Njegoš; PopovićTur) oraz султан (1815) (KK-ER). Poświadczenia gwarowe w tych samych znaczeniach to султн (RKM), сỳлтāн (RVG) i султан (Nikšić; RPosav). 343 Wyraz zapożyczony z tur. paşa ‘tytuł wysokich dostojników i wojskowych, w randze genera- ła’ (pierwotna forma başa).

225 у провинцијама, високих грађанских и војничких становника; у ранија времена значила је ова реч великога везира, кад је сама за себе стајала’ (Po- povićTur). Słownik RJAZ notuje u jednego pisarza wyraz w znaczeniu ‘kršćanski velikaš’344. Innym określeniem paszy, wezyra lub dowódcy wojskowego, wojewody jest tytuł дукàјлија (RSAN). Można wymienić kilka tytułów oznaczających kolejne stopnie paszów. Ogól- nym określeniem paszy, który posiadał prawo honorowe, aby nosić przed nim buńczuk, a także najniższym stopniem paszy był тỳглија ‘pasza z jednym buń- czukiem (tugiem), jednobuńczuczny pasza’ (RMS)345. Wyraz tuglija poświadczo- ny jest także jako element kolejnych stopni tytułów wezyrów. Z prawem do buń- czuka z jednego ogona pojawia się биртуглија, бир-туглија ‘pasza z jednym buńczukiem (tugiem), na przykład sandžakbeg’ (Škaljić)346, z prawem do dwóch – ићитỳглија, ићтỳглија ‘pasza z dwoma buńczukami (tugami), na przykład beglerbeg’ (RSAN)347, a najwyżej w hierarchii władzy stał pasza z prawem do trzech ogonów, veliki paša uč-tuglija – учтỳглија, учтỳгли ‘pasza lub wezyr z trzema buńczukami (s tri tuga), na przykład wezyr’ (RMS)348. Wyrazy te po- świadczone są w źródłach serbskich od XIX wieku. Do innych tytułów władców tureckich (muzułmańskich) należały takie jak: кàлиф i кàлф, калфa ‘najwyższy zwierzchnik religijny muzułmanów, który zwykle był jednocześnie władcą jakiegoś państwa islamskiego’ i ‘pomocnik w pracy’ (RMS; RSAN) (XVIII w.)349, мр, èмр oraz áмр ‘naczelnik, przywód-

344 W Czarnogórze poświadczone są formy pàša (CrnogR) i пша ‘turecki dostojnik wojskowy, dowódca wojskowy’ oraz ‘pasza, pastwisko’ (RProš; Nikšić), пша ‘tytuł wysokich dostojników wojskowych i cywilnych w cesarstwie tureckim podlegających bezpośrednio pod władzę sułtana’ (Njegoš; RVG) i пашајлија ‘szanowana osoba’ (Nikšić). W Serbii gwarowe poświadczenia: пша ‘aga, tytuł nadawany najwyższym wojskowym i administracyjnym przedstawicielom państwowym w cesarstwie tureckim’ (RKM), пша ‘dostojnik turecki’ (RSMet; PrizrenDČ) oraz пашá ‘wysoki dostojnik wojskowo-administracyjny, wezyr, generał’ (RTimok). 345 Tuglija ‘pasza z jednym tugiem, jednobuńczuczny pasza’ został zapożyczony z tur. tuğlu (< tur. tuğ < pers. tūġ ‘koński ogon, buńczuk, insygnia paszy’ + suf. -lu, -li). 346 Zapożyczenie z tur. birtulu (bir-tulu) ‘pasza z jednym tugiem’ złożone z bir ‘jeden’ i tu ‘oznaka godności paszy wykonana z kolorowego końskiego włosia, buńczuk’ oraz suf. -lu, -li (z rozszerzeniem -ija). 347 Zapożyczenie z tur. iki tulu ‘pasza z dwoma tugami’ złożone z iki ‘dwa’ + tu ‘oznaka godno- ści paszy wykonana z kolorowego końskiego włosia’ oraz suf. -lu, -li (z rozszerzeniem -ija). 348 Zapożyczenie z tur. üçtulu ‘pasza z trzema tugami’ złożone z üç ‘trzy’ + tu ‘oznaka godno- ści paszy wykonana z kolorowego końskiego włosia’ oraz suf. -lu, -li (z rozszerzeniem -ija). 349 Tytuł poświadczony jest w XIX w. калиф ‘врховни верски поглавар свих муслимана’ (GzRSR), калиф ‘последњик, наследњик, намесник, владалац; помоћник у послу’ (PopovićTur) i калифа ‘глава мухамеданске вере’ (RSR) oraz kalif ‘namjesnik, vladar’ (Bogićević 2010: 219; Nikšić). Wyraz zapożyczono z tur. halife ‘najwyższy zwierzchnik duchowy muzułmanów’ od ar. alīfä ‘przedstawiciel, zastępca, namiestnik, spadkobierca’ (utworzono jako skrót od alīfätu Räsūli- llāh ‘spadkobierca wysłannika bożego (Mahometa)’). Zapożyczenie z regularną zamianą h > k, kalif < tur. halife – być może jako rezultat zapożyczenia przez języki zachodnioeuropejskie.

226 ca plemienia’, ‘książę, władca w krajach muzułmańskich’ (RSAN) (XIV w.)350, рис i ирèиз ‘przywódca, przełożony, zwierzchnik’, ‘zwierzchnik religijny, reis- -ul-ulema’ oraz ‘dowódca okrętu lub statku’ (RMS) (XIX w.)351, a także мàлик ‘władca, pan, panujący’ (RSAN) i мỳлћ ‘król, monarcha, władca; zwierzchnik niewielkiej jednostki administracyjno-terytorialnej’, ‘bogaty, majętny człowiek; bogacz’, ‘królestwo; państwo, kraj’ (RSAN)352. Tytuły władców państw islamskich to: хн, кн ‘tytuł królewski mongolskich, tatarskich, tureckich i innych wschodnich władców; książę, władca’ (RSAN; RMS)353, шх ‘tytuł władcy Iranu’ i ‘szachy’ (RMS)354, шегиншах ‘cesarz nad cesarzami’355, пàдишāх, пàдишa ‘tytuł byłych władców (sułtanów) państw arabskich; osoba, która nosiła ten tytuł’ (RMS) i padiša (Bogićević 2010: 399)356 oraz шик i ших, шјх ‘naczelnik plemienia arabskiego; zwierzchnik islamskiej wspólnoty religijnej’ (RMS)357.

350 Amir(a) to tytuł władców osmańskich, który w średniowiecznej serbskiej korespondencji dyplomatycznej pojawia się od XIV w. w postaci амирь, амира, амире (RiKSS): велики амира Паязить (MS: 182) oraz w słownikach z XIX w. Postać emirin poświadczona jest od XVII w., a emir od XIX w. Wyrazy zanotowane są w obydwu słownikach Popovicia: амир, амира, амире ‘султан’ (Popović; PopovićTur), a postać późniejsza w słowniku turcyzmów емир ‘губернатор, поглавица, владалац, кнез’ (PopovićTur) oraz èмр ‘przywódca plemienia, władca’ (GzRSR; Njegoš). Forma amir ‘dowódca, naczelnik’ to zapożyczenie formy ar. āmir ‘wódz, dowódca; władca’, part. od ämr ‘rozkazać’, młodsze natomiast zapożyczenie emir jest formą tur. emîr od ar. ämīr. 351 Wyraz poświadczony jest od XIX w. реиз (1816), рејиз (1825), реуз (1834) ‘врховни муслимански поглавица; капетан мање лађе’ (KK-ER) oraz реиз ‘глава, поглавица, владалац, управитељ’ (PopovićTur). W Czarnogórze reis-ul-ulema to ‘zwierzchnik religijny mu- zułmanów’ (Bogićević 2010: 504) oraz реис ‘главар, капетан брода, старјешина’ i реис ул улема ‘врховни старјешина исламске заједнице у нашој држави’ (Nikšić). Zapożyczenie z tur. reis, rejis ‘głowa, przywódca, władca’ < ar. rä’īs ‘dowódca, naczelnik’. 352 Malik z tur. malik ‘król’, a muluć z tur. pl. müluk ‘władca’ < ar. pl. mulūk, sing. mälik ‘król’. 353 Wyraz хань ‘у Турака imperator’ poświadczony jest od początku XVI w., a od XVIII w. (także postać kan) w słownikach: хан ‘титула монголских и турских владара’ (1710) (GzRSR), хан ‘цар, владалац, нарочито татарски’ i хакан ‘цар, краљ, самодржац, владалац’ (PopovićTur) oraz хн ‘gostionica’ (SR; Popović). W gwarze Vasojeviciów кн to ‘cesarz, car, władca, chan; tytuł władców mongolskich i tureckich’ i ‘później dodawany także do imion szlachciców i innych szanowanych osób’ (RVG). Zapożyczenie z tur. han < pers. ān, a tam ze sttur. lub tatarskiego hang, vang ‘władca’. W wyrazie zachodzi regularna zamiana h > k, kan < tur. han. 354 Wyraz шахь ‘у Турака rex’ poświadczony jest od XVII w. (RiKSS) oraz шах i шех ‘цар, краљ’ (1804) (GzRSR; RSR) i шех ‘краљ, владалац’ (PopovićTur). Zapożyczenie z tur. şah < pers. šāh ‘król’. 355 W XIX w. w słowniku turcyzmów Popovicia i Njegoša poświadczona jest forma шехиншах ‘краљ краљева’, a w gwarze Nikšicia шегиншах, шехиншах ‘цар над царевима, краљ над краљевима’ (Nikšić). Šeginšah to pers.-tur. złożenie z tur. şah < pers. šāh w znaczeniu ‘władca władców’. 356 W XIX w. w słowniku Mihajlovicia zanotowano formę падишах ‘владар, султан’ (1804) (GzRSR), a współcześnie na przykład падиша, падишах ‘султан, турски цар’ (Nikšić). Zapoży- czenie z tur. padişah < pers. pādišāh (pers. pād ‘wielki; stały; strażnik’ i šāh ‘władca’). 357 Z końca XVIII w. pochodzą poświadczenia w słowniku Mihajlovicia шејх (1794) i шејк (1804) ‘старешина арапског племена’ (GzRSR) oraz w słowniku turcyzmów шеих ‘старац,

227 Pod wpływem włoskim (weneckim) i przede wszystkim na wybrzeżu poja- wiły się dwa tytuły władców lokalnych – dužd i duka. Pierwszy z nich джд i джд oraz джда to tytuł wodza, najwyższego urzędnika w Republice Wene- ckiej, a rzadziej naczelnika komuny w Genui (RSAN). W RJAZ poświadczone są formy duž (XIII–XVIII w., MS: 35 z 1253 roku), dužd (XIV w.) i dužda, dužđe (XIV w.). W słowniku Daničicia zanotowano formę дuждь i дuжь ‘dux, само млетачки’: а дрμга μ Бенецехь μ дμжда (MS: 148 z 1349 roku). W słowniku Vuka i Popovicia poświadczona jest forma джд ‘Doge, dux Venetiarum’358. Drugim z tytułów jest zapożyczenie z włoskiego дка ‘doża’ i ‘wojewoda’ (RSAN). Wyraz duka ‘gospodar i vladalac, mańe nego kralj, a može biti i kralju podložan, isp. hercog, vojvoda’, poświadczony jest od XIV wieku, na przykład w słowniku Daničicia дuка ‘dux’: Балша дμка драчки (MS: 202 z 1385 roku) 359 i Hrvoje дμкь спалицки (MS: 252 z 1404 roku) . Balša II Balšić (1403–1421) no- sił tytuł Duka Veliki i Gospodar zemlji Zetskoj i svemu zapadnome Primorju (Bo- gićević 2010: 137), a w wersji łacińskiej, jako tytuł władcy Draču: dux Durachii.

5.3. Nowożytna tytulatura panujących

Przełom wieków XVIII i XIX obﬁ tował w wielkie zmiany polityczno-społecz- ne nie tylko w Europie, ale także na ziemiach serbskich i czarnogórskich pod panowaniem tureckim. Kilkudziesięcioletnie panowanie Austrii na ziemiach na południe od Dunaju, a potem powstania serbskie, doprowadziły w końcu do wyzwolenia Serbii spod władzy tureckiej i powolnego zdobywania coraz większej niezależności politycznej. Jednocześnie też Czarnogóra wybijała się na politycz- ną niezależność. W tym samym okresie w oﬁ cjalnej nomenklaturze pojawiają się już wcześniej obecne tytuły władców – knez (przede wszystkim w formie

лице уважено са старости или понашања му, поглавица општински или племенски, начелник манастирски, проповедник у џамији’ (PopovićTur), i u Škaljicia šeh i šejh ‘naczelnik tekii, pierwszy wśród derwiszów’, a šejh i šeik ‘naczelnik plemienia arabskiego’ i ‘zwierzchnik’. Zapożyczenie z tur. şeyh < ar. šäy ‘starzec, naczelnik, przywódca’ (reg. zamiana h > k). 358 W słowniku Kurzbeka pojawia się forma венеціанскій i генуезкій дожа ‘der Doge, der Herzog, der Venetianer und der Genueser’ (Kurzbek: 118), a u Mihajlovicia дожа (1790), доже (1816) i дужд ‘титула поглавара Млетачке републике’ (GzRSR). W tym samym znaczeniu tytuł poświadczo- ny jest w pracach Rovinskiego i Bogićevicia dužd (Ровински (1998) I: 271; Bogićević 2010: 140; Nikšić). Zapożyczenie weneckiego tytułu doge ‘książę’ wobec wł. doge ‘książę’ i łac. dux ‘wódz, przywódca, dowódca, wojewoda, naczelnik, książę, cesarz’. Forma dužd mogła powstać przez ana- logię do vožd. 359 Z XVIII w. poświadczenia można znaleźć w słowniku Mihajlovicia дука ‘војвода, херцог’ (1792) (GzRSR) oraz Popovicia дука ‘der Herzog’. Z Czarnogóry zanotowano dùka ‘vojvoda’, ‘muško ime od milja’ i dukèsa ‘vojvotkinja’ (CrnogR), дука ‘титула државног поглавара Млетачке републике, војвода, херцог’ (Nikšić) oraz duka ‘vojvoda’, ‘dužd’, ‘poglavar’ (Bogićević 2010: 137). Zapożyczenie z wł. duca ‘wojewoda; wódz, przywódca’ i dukesa z wł. duchessa ‘woje- wodzina’ (gr. δουκα i łac. dux).

228 ruskosłowiańskiej knjaz), potem także kralj, a oprócz nich kilka nowych określeń z języków zachodnio- lub wschodnioeuropejskich. Najważniejszym jednak tytułem w tym ważnym dla Serbów okresie początku XIX wieku było określenie już na zawsze związane z przywódcą pierwszego powstania serbskiego – Czarnym Jerzym. Chodzi o stare, reaktywowane określenie wodza w formie cerkiewnosłowiańskiej – vožd. Według słowników współczes- nych tytuł вжд (zwykle z atrybutem vrhovni) oznacza ‘tytuł Karađorđa, przy- wódcy I powstania serbskiego z 1804 r.’, a także ironicznie ‘przywódcę jakiegoś ruchu’ (RMS; RSAN)360. Wyraz w postaci cerkiewnej (serbskiej lub ruskiej redakcji języka cerkiew- nosłowiańskiego) pojawia się już od najstarszych średniowiecznych tekstów religijnych i świeckich. W tekstach o charakterze religijnym używany był jako określenie starotestamentowych przywódców narodu wybranego (na przykład Mojżesza), czasem dodawany do imion aniołów i archaniołów. Pierwszy raz użyty został w Żywocie św. Simeona autorstwa Stefana Nemanjicia. W dziełach Domentijana św. Sawa także jest określany mianem vožd otačastva. W słowniku Daničicia z XIV wieku poświadczony jest вождь w znaczeniu ‘dux’. Tej samej cerkiewnej formy używa w swoich dziełach Njegoš w znaczeniu ogólnym ‘przy- wódca’ oraz konkretnym, jako tytuł przywódcy I powstania serbskiego. W XVIII wieku pojawia się w słowniku Kurzbeka вождь ‘воеводъ, der Heerführer, der Anführer’ (Kurzbek: 254; KurzbekLeks: 18), odnajdujemy go też u Mihajlovicia w tytule верховныи вождъ морскiя силы ‘admirał’ (1793) (PosrbOV). We wczesnym średniowieczu wódz był tytułem dowódcy słowiańskich wojsk okresu przedpaństwowego. Początkowo wybierany był przez wiec i starszyznę przed każdą wyprawą wojenną, a potem godność ta ustaliła się i związała z osobą ogólnie szanowaną, o wysokiej pozycji społecznej. Po przekształceniu się naczelnika wojennego w dziedzicznego księcia funkcja naczelnego dowódcy stała się jednym z głównych atrybutów władzy książęcej (MSKDSł: 91). W średnio- wiecznej Serbii tytuł używany był w znaczeniu ogólnym – oznaczał dowódcę lub władcę. Na przełomie XVIII i XIX wieku tytuł pojawia się w formie cerkiewnej jako vožd (w odróżnieniu od powszechnej formy sztokawskiej вђ, вђа, którą Vuk deﬁ niował jako ‘przewodnik niewidomego’) w znaczeniu rewolucyjnym i wo-

360 Forma sztokawska вђ i вђа poświadczona jest w znaczeniu ‘osoba, która dowodzi, któ- ra stoi na czele; wódz, przywódca, dowódca, komendant, naczelnik’, ‘przewodnik’ i nietyp. ‘dyry- gent’, reg. ‘osoba, która prowadzi kolo, kolovođa’, ‘okręt, samolot lub pojazd, na którym znajduje się dowództwo ﬂ oty, eskadry lub grupy pojazdów’, ‘przewodnik stada’ oraz ‘podoﬁ cer marynarki lub lotnictwa w wojskach Królestwa Jugosławii’ (RMS; RSAN). Postaci vođ (od XVI w.) i vođa (od XVIII w.) poświadczone są w słownikach serbskich od końca XVIII w., w słowniku Vuka i Popovicia вђ, вђа ‘der Führer eines Blinden, dux coeci’, a także w dziełach Njegoša, gdzie forma вђа jest poświadczona w znaczeniu ogólnym ‘przywódca’, a вжд jako ‘przywódca’ i ‘tytuł Karađorđa’. W gwarach poświadczone są na przykład вођа (RSGV) i вђа (RSMet). Psł. *voďь (<*vod -jь) ‘ten, kto wiedzie, prowadzi’ > ‘przywódca, wódz’ to nom. agentis utworzone za pomocą suf. -jь od czas. *vesti, ved ‘wieść, prowadzić’ z wymianą samogłosek *e > *o; scs. voždь, ros. вождь, pol. wódz.

229 jennym – był tytułem przywódcy powstania serbskiego, dowódcy wojsk po- wstańczych i naczelnika państwa. Oﬁ cjalnie od 1811 roku, a w rzeczywistości od początku powstania, tytuł Verhovni Vožd przyjął jego przywódca Karađorđe (i po dziś dzień funkcjonuje jako tytuł identyﬁ kowany wyłącznie z Czarnym Jerzym)361. W przypadku tego tytułu istotna jest forma, w której był używany, oraz kon- tekst społeczno-językowy epoki. Postać ruskosłowiańska vožd, w znaczeniu zin- dywidualizowanym w stosunku do tytułu wodza Karađorđa, wynikała z różnego społecznego statusu języków serbskiego i ruskosłowiańskiego (potem i słowia- noserbskiego) na przełomie XVIII i XIX wieku. Pierwszy z nich traktowany był jako język prostego ludu, a drugi – wykształconej elity mieszczańskiej i hierarchii cerkiewnej. Forma ruskosłowiańska w tym konkretnym znaczeniu ‘wódz Ka- rađorđe’ zachowała się do czasów współczesnych362. W podobnym znaczeniu, jako określenie dotyczące Karađorđa363, stosowano tytuł прèдводнк, предвòдитељ, предвòдилац ‘osoba, która przewodzi, przywódca, wódz, naczelnik (wojska, ruchu itp.); przodownik’ oraz ‘zwierzę przewodnik’ (RMS). Wyraz pochodzi z końca XVIII wieku i jest poświadczo- ny w słowniku Kurzbeka: предводитель ‘der Anführer’ (KurzbekLeks: 188) oraz u Popovicia: предводилац, предводитељ ‘Anführer’364.

361 Ljušić przytacza wszystkie oﬁ cjalne użycia tego tytułu w odniesieniu do Karađorđa: vožd (1804); vožd Srba (1805); (13 razy) verhovni vožd, glavni vožd (1806); vrhovni vožd (1807); vrhovni srpski vođ, verhovni vožd naroda serbskago (1808); verhovni vožd i predvoditelj naroda serbskago, verhovni vožd naroda serbskago (1809); (14 razy) verhovni serbskoga naroda vožd, verhovni vožd naroda serbskago (1810); (119 razy) vožd verhovni naroda serbskago, verhovni vožd serbskog naroda, verhovni naroda serbskago vožd, verhovni serbskago naroda vožd, verhovni naroda vožd, verhovni vožd srbski, verhovni srbski vožd, vožd srbski (1811); verhovni vožd naroda serbskago/ serbskog, verhovni vožd naroda serbskog i kavaler, verhovni vožd narodni, verhovni vožd naroda, verhovni vožd serbski, verhovni serbski vožd i kavalir, verhovni vožd serbski i kavaler, verhovni serbskago naroda vožd, predsedatelj Sovjeta (1812 i 1813) (Љушић 2005: 502–507). Pomagający powstańcom Rosjanie, tytułowali Karađorđa: vrhovni vožd Srba, vrhovni narodni vožd, vrhovni ko- mandant srpski, znameniti vođa naroda srpskoga itp. (Љушић 2005: 489). 362 W czasie powstań serbskich, tytułem vožda określano nie tylko Karađorđa, ale również innych przywódców powstania, np. vožda Stefana Jakovljevicia, a na zgromadzeniu w Belgradzie w 1807 r. komendanci wojskowi nahij otrzymali tytuły (sijatelni) vožd (Новаковић 2000: 289–290). 363 W 1807 r. tytuł został użyty jeden raz (predvodnik srpskog naroda), a w kolejnych latach: serbski predvoditelj naroda, predvoditelj naroda serbskago, predvoditelj serbskog naroda (1808); 59 razy, np. verhovni predvoditelj naroda serbskago, verhovni predvoditelj serbski, predvoditelj naroda serbskog (1809); 36 razy, np. v[e]rhovni predvoditelj naroda serbskog[a], verhovni predvoditelj serbski (1810); verhovni predvoditelj naroda serbskago, verhovni predvoditelj srbskog naroda, predvoditelj naroda serbskago (1811) (Љушић 2005: 502–507). 364 W słowniku gwar Wojwodiny poświadczony jest wyraz предводник ‘говече које предводи стадо’ (RSGV), w gwarze Uskoków прèдводнк ‘онај који предводи’, ‘руководилац’, ‘ован који иде пред стадом’ (UR), a w słowniku Njegoša предвòдитељ, прèдводнк.

230 Na przełomie XVIII i XIX wieku odnotowane są także inne, nowe nazwy władców: мòнāрх i мòнарх ‘władca, król’ (RMS; RSAN)365, днаст(а) ‘pan, władca okręgu feudalnego, najczęściej w stosunku wasalnym wobec swego suwerena’, ‘władca niewielkiego państwa’, ‘władca z prawem dziedziczenia, monarcha’ (1794) (RMS; RSAN; GzRSR), èтнарх ‘namiestnik w okręgu, książę’ (RSAN), монòкрат(а) ‘ten, który panuje sam, który nie dzieli z nikim władzy’ (RMS; RSAN), сувèрēн ‘najwyższy władca w państwie’ oraz ‘ten, który panuje, 366 włada’ (RMS) , единоначалникъ ‘der Monarch’ (Kurzbek: 350), једнòвладац, једновлáдац ‘władca, monarcha’ (RSAN). Nowsze tytuły władców, najczęściej zapożyczone z języków sąsiadów, to na przykład рèгент ‘tymczasowy władca monarchii, pełniący obowiązki władcy, zwykle w okresie niepełnoletności wład- cy, jego nieobecności lub choroby’ (RMS)367 lub импèрāтор ‘tytuł władców starożytnego Rzymu, który później nosili władcy innych państw; cesarz, imperator’, ‘najwyższy dowódca w antycznym Rzymie’ (RSAN)368. Wyraz w formie imperadur i imperatur poświadczony jest już od XVI, a w słownikach serbskich imperator od XVIII wieku. Jako tytuł męskiego członka rodziny panującej, a także syna księcia, poświad- czony jest прнц (RMS), w XVII wieku formy princa i princi, a princ, princip 369 i prinčip (Dalmacja) od XVIII wieku (приньца ‘princeps’ (RiKSS)) . Tytułem żeńskiego członka rodziny panującej oraz córki lub żony księcia jest poświad-

365 Wyraz poświadczony jest w SSZiN z 1711 r., a potem w słowniku Kurzbeka монархъ (Kurzbek: 350) i Mihajlovicia монарх (1787) (GzRSR), монархъ (1790) (PosrbOV; KK-ER) oraz u Njegoša мòнāрх. Zapożyczenie najprawdopodobniej z niem. Monarch i śrłac. monarcha, z gr. μόναρχος ‘samodzierżca, samowładca’, a postać monarka od łac. monarcha lub wł. monarca. 366 Poświadczenia wyrazu to суверенъ ‘władca’ (1792) (GzRSR; PosrbOV) oraz суверен ‘неограничен, независан; самодржац, неограничен господар’ (RSR). 367 Z końca XVIII w. poświadczona jest forma регент ‘привремени владар државе уместо монарха’ (1791) (GzRSR) i регент ‘намесник, који за извесно време влада место правог владаоца; цар, краљ, кнез, у опште владалац’ (RSR). 368 Od XVIII w. poświadczone są formy император ‘цар’ (1701) (GzRSR; SSZiN; Njegoš; KK-ER) i императоръ, iмператоръ ‘der Kaiser’ (Kurzbek: 90). Zapożyczenie z łac. imperator ‘naj- wyższy dowódca cywilny i wojskowy’, forma imperadur z wen. lub wł. imperatore ‘cesarz, imperator’. W XIX w. w dokumentach Kancelarii Książęcej z ros. император ‘car, imperator’; por. Vykypěl: 86. 369 Tytuł poświadczony jest od XVIII w., np. принцъ ‘der Prinz, Fürst’ (Kurzbek: 377, 397) i принц ‘кнез, престолонаследник’ (1708) (GzRSR; SSZiN; KK-ER), принцип ‘владар, поглавар, цар; начело’ (1717) (GzRSR; SSZiN), принципал ‘начелник, поглавар, господар’ (1743) (GzRSR) oraz принцип ‘Fürst, Prinz, princips’ (SR; Popović) i прнц (Njegoš). Rovinski przytacza tytuł prinsip w znaczeniu ‘dužd, władca Republiki Weneckiej’ (Ровински 1998 I: 271). W północnej części Boki poświadczony jest archaizm princip ‘princ, dužd, knez’ (RomanSBK), a w Nikšiciu Принц ‘војвода’ (Nikšić: 261). Zapożyczenie z niem. Prinz ‘książę’, śrwniem. prin- ze ‘ts.’ (bezpośrednio z łac. princeps ‘pierwszy, najważniejszy, najwyższy, główny’ lub za pośr. fr. prince ‘ts.’), forma princip z łac. princeps, principal z łac. principalis ‘główny, pierwszy, cesarski’. Na wybrzeżu princip z wł. principe ‘książę, władca’.

231 czony od XVIII wieku wyraz принцéза (RMS)370. Z niemieckiego (niem. Fürst) pochodzi tytuł фиршт ‘książę’371. W znaczeniu ‘władca, dyktator, autokrata’ poświadczone są od XIX wieku mię- dzy innymi: дктāтор (RMS; RSAN)372, апсолỳтист(а) (RSAN) i самовлàдāр (RMS)373. Dodatkowo można wspomnieć także o określeniach typu потèнтāт ‘osoba, w której rękach znajduje się władza, władca, potentat’ (RMS)374 oraz шф i шф ‘naczelnik, kierownik, dyrektor’ (RMS)375. W związku ze zmianami politycznymi, upadkiem europejskich monarchii i powstawaniem republik pojawiały się nowe określenia zwierzchników państw. Wśród nich powszechny i poświadczony od XIX wieku jest прèдседнк i прéдседнк ‘prezydent’, ‘osoba, która przewodniczy zebraniu, zgromadzeniu, przewodniczący’, ‘Prezes, przewodniczący’ (także specjalne funkcje typu председник Скупштине ‘marszałek Parlamentu’, председник Савета Министара ‘premier, Prezes Rady Ministrów’ i председник општине ‘prze- wodniczący gminy’) (RMS)376. W słowniku Popovicia poświadczona jest forma председник ‘Vorsitzender, Präsident’377. Pierwotne znaczenie predsednik ‘prze- wodniczący, naczelnik’ poświadczone jest w pracach Bogišicia jako ‘naczelnik zebrania wiejskiego, zebrania nahii’ z Czarnogóry i Hercegowiny (Bogišić 1999: 492). W Hercegowinie i Katunskiej Nahii predsjednik opštine to wiejski naczelnik, a w Zemunie predsednik to naczelnik miasta (Bogišić 1999: 493). W tym samym znaczeniu od XVIII wieku notuje się zapożyczenie z niemieckiego

370 W słowniku Mihajlovicia poświadczona jest forma принцеса (1766) i принцеза (1774) ‘кнегињица; престолонаследниковица’ (1774) (GzRSR; SSZiN), a w słowniku Kurzbeka прин- цесса ‘die Prinzessin’ (Kurzbek: 397). W północnej części Boki pojawia się forma prinčipeša (Ro- manSBK). Zapożyczenie z niem. Prinzessin, Princezz ‘księżna’ (< fr. princesse ‘ts.’), a principeša z wł. principessa ‘księżna, księżniczka’. 371 W słowniku Mihajlovicia zanotowano formę фиршт ‘кнез, владар’ (1767) (GzRSR) oraz w złożeniu курфирштъ ‘кнез’ (1839) (PosrbOV). Zapożyczenie z niem. Fürst ‘książę; władca’. 372 Poświadczenia wyrazu pochodzą z końca XVIII w.: диктатор ‘абсолутни господар’ (1793) (GzRSR; RSR) i диктаторъ ‘велитељ’ (1801) (PosrbOV). 373 Wyraz notowany jest w słowniku Popovicia самовладалац ‘Alleinherrscher’, i Njegoša самовладац ‘władca absolutny, autokrata’, a w RJAZ w formach samovladac, samovladalac i sa- movladaoc oraz samovladar. 374 Wyraz потентат ‘властодржац, владар’ poświadczony jest od 1791 r. (GzRSR; RSR). 375 Zapożyczenie z języka francuskiego poświadczone jest od XIX w.: шеф ‘начеоник (каквог одсека), извршилац; заповедник већег одељења војске’ (RSR) oraz шв ‘szef, przywódca, naczelnik’ (UR) i шêф, шф ‘бригадир’ (RSGV). 376 Derywat z suf. -nik od pref. czas. pred-sedati ‘przewodniczyć’ (*sěděti ‘siedzieć’) na wzór niem. Vorsitzende, Vorsitzer < vorsitzen ‘siedzieć przed, przewodniczyć’ i łac. praesidēns < praesidēre ‘siedzieć na czele’. 377 W gwarach poświadczone są m.in. takie formy jak czarnogórskie prēdśèdnīk (CrnogR) i прéсједник, пријèсједник (UR) oraz serbskie: прéседник (RKam), прецдник (RRad), пресéдник (RTimok), прēсдник (RSMet), пресèдник, прецèдник (RCrnotr) i председник, преседник, прецедник (RSGV).

232 (na północy) lub włoskiego (na południu) – прездент ‘prezydent’ (RMS)378. Pierwsze poświadczenia wyrazu notuje Mihajlović вице-президент ‘потпредседник’ (1748) (GzRSR) i президент (1775), пресидент (1791) ‘председник’ (GzRSR) oraz президентъ ‘der Präsident’ (Kurzbek: 396). Wyraz zanotowany jest także w dokumentach Kancelarii Książęcej w postaci президент i пресидент (1831) (KK-ER) oraz w słowniku Njegoša прездент i w gwarach: пресиднт (RomGrecCG), prešident (RomanJBK) i prezident (Bogićević 2010: 468). W aktach prawnych Czarnogóry, na przykład w Zasadach wewnętrznej organizacji Senatu (z dn. 24.10.–5.11.), zapisano, że Президенты: митрополит и губернатор mają władzę nad Senatem oraz wydają dyspozycje Gwardii (1805, CZ I). Jako funkcja przewodniczącego lub prezesa poświadczona jest forma председáвајћ i предсèдатељ (RMS)379. Od końca XVIII wieku notuje się formy предсэдающій ‘der den Vorsitz hat, der Präsidirende’ (KurzbekLeks: 190) i предсэдатель ‘der Präsident; der Wortführender bey einem Collegio; den der Vorsitz hat’ (Kurzbek: 396, 686), предсѣдатель (1790) (PosrbOV) oraz предсјèдатељ (Njegoš) i председатељ (LeksLaza). W XIX wieku w Serbii i Czarnogórze предсједатељ to tytuł używany w administracji i aktach prawnych w znaczeniu ‘przewodniczący, prezydent’, na przykład przewodniczący Rady (w Czarnogórze) lub Rady Państwa w Serbii (UKS, art. 6; Bogićević 2010: 457). Z tego obszernego przeglądu serbskiej i czarnogórskiej tytulatury panujących wyłania się obraz wpływów politycznych, które oddziaływały na państwa i lud- ność tych ziem. Większość tytułów władców ziem serbskich i czarnogórskich zo- stała zapożyczona z zewnątrz (knez, kralj, car, hercog, ban i despot). Tytuły śred- niowieczne, podobnie jak i wśród innych narodów słowiańskich, należą do grupy dawnych, prasłowiańskich zapożyczeń z języków germańskich, ale zaliczane są już do słownictwa prasłowiańskiego i ogólnosłowiańskiego. Osobliwa to cecha, że najwyżsi władcy Słowian swe tytuły przejęli od innych narodów. Wyjątkiem wśród nich jest tytuł župana, a także prasłowiańskie ogólne określenia panów, władców – gospod, gospodar i gospodin. Okres panowania tureckiego wywołał rewolucję terminologiczną, także w nomenklaturze panujących. Wraz z upadkiem państw i słowiańskich ośrodków politycznych znikali także ich władcy, a z oﬁ cjalnego języka stare tytuły. Pojawili się natomiast nowi, tureccy władcy, a z nimi ich tytulatura (np. sultan, paša, vezir itp.). Okres ostatni, który na ziemiach północnych rozpoczął się już w XVIII wieku, a na południe od Dunaju na początku XIX wieku, sprawił, że do języka uwolnio- nych narodów i wybijających się na niepodległość państw serbskiego i czarno-

378 Zapożyczenie z niem. Präsident, a na południowym zachodzie (Czarnogóra i Primorje) z wł. presidente (wobec pierwotnego łac. praesidens < praesidere ‘siedzieć na czele’); formy z -s- być może z łaciny lub formy francuskiej prèsident. U Bogićevicia poświadczona jest forma prešid ‘predsjednik, upravitelj’ (Bogićević 2010: 465) (z wł. preside, presidente). 379 Predsedatelj pochodzi z ros. председатель, a predsedavajući jest urzeczownikowioną formą part. act. czas. predsedavati ‘przewodniczyć’ (analog. do ros. председающий).

233 górskiego zaczęły powracać dawne tytuły władców. Czasem rewaloryzowano ty- tuły w dawnym, sztokawskim brzmieniu, a czasem w nowym, ruskosłowiańskim (knez obok knjaz). Jedynym wyjątkiem i rodzimą innowacją XIX-wieczną jest przyjęty dla pierwszego przywódcy powstania serbskiego, Karađorđa tytuł vožda (również w brzmieniu cerkiewnym, a nie ludowym). Obok tego tytułu poświad- czonych jest sporo nowych zapożyczeń z języków zachodnioeuropejskich, ozna- czających przywódców politycznych państw. 6. SŁUŻBY PORZĄDKOWE

Zarówno nazewnictwo, jak i same służby porządkowe jako odrębna instytucja znane są dopiero od późnego średniowiecza – z czasów rozwiniętej administracji państwowej i lokalnej państwa Nemanjiciów. Dysponowała ona już wtedy odpowiednimi służbami zapewniającymi utrzymanie porządku i przestrzeganie prawa przez poddanych. W średniowieczu zadania pilnowania porządku oraz walki z rozbójnikami, złodziejami i mordercami, a także nierzadko uprawnienia sądownicze, powierzone były urzędnikom dworskim lub lokalnym, naczelnikom grodów, miast, wsi, okręgów oraz szlachcie kresowej. Ci najbardziej znani to vojvoda, kefalija, graničar/krajišnik i čelnik. W zamian za otrzymaną w dzier- żawę ziemię lub inne przywileje musieli oni strzec porządku i granic państwa, zapewnić bezpieczeństwo podróżnym i kupcom. Szczególne funkcje powierzone były szlachcie kresowej, do której obowiązków, oprócz pilnowania samej granicy przed wojskami obcych państw, należała także walka z rozbójnikami. Gdy Turkowie zaczęli dominować na Bałkanach, a Republika Wenecka na wy- brzeżu adriatyckim, pojawiły się także nowe funkcje, a wraz z nimi ich nowe nazwy. Nowe służby z jednej strony zajmowały się utrzymaniem porządku w miastach i ich handlowo-rzemieślniczych dzielnicach, z drugiej zaś odgrywały także rolę strażni- ków twierdz, umocnień, miast. Specjalną grupę strażników tworzyły formacje, któ- rych zadaniem było pilnowanie traktów handlowych, dróg i walka z rozbójnikami – szczególnie aktywnymi wówczas słowiańskimi hajdukami i uskokami. Jednym z najważniejszych urzędników i możnowładców średniowiecznej Serbii, zarówno cywilnych, jak i wojskowych, był вјводa (przest. вјвод, вјевода) – najwyższy rangą administracyjny i wojskowy tytuł średniowieczne- go naczelnika dużego okręgu. W okresie tureckim w Czarnogórze i Hercegowinie był tytułem zwierzchnika nahii, plemienia lub wielkiego bractwa, a w Serbii – knežiny, nahii (RMS; RSAN) (por. tom III). W dokumentach średniowiecznych to przede wszystkim dowódca wojskowy, najwyższy dostojnik państwowy zastępu- jący monarchę wewnątrz kraju jako pan dworu (comes palatinus) i jako dowódca wojskowy podczas wypraw wojennych. W okresie ustroju stanowego wojewoda z urzędnika dworskiego stał się posiadaczem ziemskim, a w XIV-wiecznej organizacji wojska serbskiego stanął na czele wojska swojego okręgu. Pozycja vojvodów wzrosła na przełomie wieków XIV i XV, kiedy w związku z ciągłym zagrożeniem zewnętrznym zastępowali oni lokalnych zwierzchników miast i okręgów. W administracji prowincji zajęli miejsca županów, a na począt- ku XV wieku, w wyniku reformy administracyjnej Stefana Lazarevicia, stali się jedynymi posiadaczami władzy cywilnej i wojskowej w regionach (szczególne

235 miejsce zajmowali w administracji kresowej, na krajištach, jako przywódcy cywilni i wojskowi tych okręgów). Byli namiestnikami władcy na pograniczach i, podobnie jak ich poprzednicy, mieli bronić granicy i ojczyzny przed nieprzyja- ciółmi i rozbójnikami. W związku z tradycją nadawania ziem na kresach w zamian za służbę woj- skową i strzeżenie granic przed wrogami i rozbójnikami wykształcił się odręb- ny typ szlachcica kresowego określanego mianem крјишнк i крàјишнк, крјишњк, крјичнк i крàјичнк oraz крјиштанин i крàјиштанин (RMS; RSAN) (por. tom I). Wyraz poświadczony jest od XIV wieku przede wszystkim w znaczeniu ‘dowódca, naczelnik okręgu granicznego’ i ‘osoba, która mieszka na pograniczu, na kresach’. Był to bogaty i wpływowy szlachcic, naj- silniejszy politycznie na pograniczu feudał, którego głównym i najważniejszym zadaniem (podobnie jak wojewody) była obrona nadanego mu okręgu – krajišta, zapewnienie w nim porządku i spokoju przez rozmieszczenie wzdłuż granicy i nadzorowanie straży, utrzymywanie stałej służby wojskowej, strzeżenie granic przed nieprzyjacielem i bandytami, walkę z rozbójnikami i złodziejami oraz zapewnienie bezpieczeństwa kupcom i podróżnym na traktach. W walce z gusarami i razbojnikami mógł organizować pościgi, tak zwane potečice. Za niewywiązanie się ze swoich obowiązków, podlegał karze cywilnej (za niepowstrzymanie nieprzyjaciela) lub karnej (za niezatrzymanie bandytów i rozbójników musiał płacić odszkodowanie):

аще се wбрэщеть хuсарь wшьдь прэзь дрьжавu краищника, и плэнить гдэ годэ и wпеть се вратить сь плэнwмь, да плакя краищникь само седмо (art. 143 KD) (por. LeksSSV: 320; Благојевић 2004: 167; Благојевић 1989: 28).

Podobną, choć w miastach średniowiecznych, rolę ochrony przed rozbójnika- mi odgrywał кфалија, dowódca i naczelnik serbskich grodów, funkcjonariusz wojskowo-polityczny, który dbał o bezpieczeństwo publiczne na podległym mu terenie (por. s. 136). Jako najwyższy przedstawiciel administracji lokalnej w grodzie i jego okolicy, a także dowódca twierdzy, był zobowiązany do zapewnienia w nich spokoju, utrzymywania i przeglądu służby strażniczej, a także do dbania o porządek w mieście i okolicy. Prowadził postępowania sądowe, walczył ze zło- dziejami i rozbójnikami oraz dbał o bezpieczeństwo podróżnych (przede wszystkim obcokrajowców, kupców i mnichów). Na średniowiecznej wsi strażnikiem, urzędnikiem odpowiedzialnym między innymi za walkę z rozbójnikami był члнк (RMS) (por. s. 139)380. To tytuł za- równo naczelnika lokalnego, jak i zwierzchnika grupy ludzi wykonujących okre- ślone zajęcia na dworze królewskim. Pełnił on służbę na dworze władcy, dbał o jego osobiste bezpieczeństwo i wypełniał rozkazy, a także chronił posiadłości ziemskie cerkwi i monasterów przed samowolą szlachty (Благојевић 2001: 210).

380 Oprócz čelnika, w średniowiecznych wsiach władzę sprawowali i za ich bezpieczeństwo od- powiedzialni byli także inni naczelnicy, o których wspomina Kodeks Dušana w art. 146.

236 Podobny charakter władzy administracyjnej i sądowniczej reprezentowali tak- że inni naczelnicy wiejscy w Serbii okresu tureckiego – knez i kmet, do których kompetencji należało dbanie o porządek we wsi, rozwiązywanie drobnych spo- rów i sądzenie współmieszkańców. Jako zwierzchnicy do pewnego stopnia auto- nomicznych wsi serbskich, zajmowali się również poborem podatków dla władz tureckich, a także zachowaniem porządku publicznego na wsi. W okresie świetności państwa serbskiego, jak też w czasie panowania tureckiego i na początku XIX wieku wyrazem кмт (por. s. 149) określano ‘naczelnika wsi, sołtysa’ i ‘członka zarządu gminy, radnego’ oraz ‘szanowanego mieszkań- ca wsi, który został wybrany lub mianowany, by rozwiązywać spory powstałe między jej mieszkańcami; członka sądu dobrych ludzi’ (RSAN; RMS; Караџић 1972: 160). Do jego obowiązków należało rozsądzanie drobnych sporów mię- dzy chłopami, a także pobieranie podatków, ogłaszanie uchwał i zarządzeń władz wyższych oraz pilnowanie ich wypełniania. Posiadał on prawo do karania osób, które nie wykonywały zarządzeń. W XIX-wiecznej Czarnogórze, zgodnie z Ustawą o sposobie wyboru i obo- wiązkach kmieci wiejskich z 1882 roku, do kompetencji kmeta również należało utrzymywanie porządku, łagodzenie sporów, ochrona pól, lasów, majątku, dbanie o rozwój wsi, decydowanie o terminie wypasu bydła, rozdzielanie podatku państwowego według majątku mieszkańców wsi oraz dysponowanie majątkiem wspólnym (CZ II). Taką samą rolę w organizacji serbskiej i czarnogórskiej administracji lokalnej odgrywał кнз (por. s. 125, 136, 197) jako ‘naczelnik administracyjno-terytorialnych wolnych jednostek na terenie Serbii i Czarnogóry w okresie panowania tureckiego (knežiny, plemienia, gminy miejskiej, wsi itp.)’, ‘naczelnik wiejski’ i ‘osoba, która rozstrzygała drobne spory na wsi, sędzia’ (RSAN). Była to jedna z najważniejszych postaci w dawnej Serbii i Czarnogórze, ﬁ lar i gwarant porząd- ku wewnętrznego. W ustroju plemiennym w górzystych obszarach Czarnogóry i Hercegowiny najwyższymi organami władzy plemienia jako organizacji zarówno rodowej, jak i terytorialnej byli naczelnicy ogólnie określani mianem glavar, poglavar lub vojvoda, serdar, kapetan, barjaktar, knez i starac (por. tom I). Wszyscy ci naczelnicy w czasach pokoju administrowali, zajmowali się zbieraniem podatków i egzekwowaniem kar, a także sądzili i rozstrzygali spory. Ich obecność, zwłaszcza naczelników bractwa, była niezbędna w przypadku procesów godzenia krwawej zemsty. Reprezentowali swoje bractwa i plemiona na zewnątrz podczas sądów i większych zgromadzeń. W ustroju plemiennym Czarnogóry byli najważniejszy- mi gwarantami porządku wewnętrznego. W okresie panowania tureckiego, obok wojskowych, pojawiło się kilka formacji, które miały za zadanie pilnować lub walczyć z rozbójnikami (osławio- nymi hajdukami i uskokami), a co za tym idzie i znaczna część nowego słow- nictwa jest pochodzenia obcego – tureckiego i romańskiego (starsza warstwa) lub węgierskiego, niemieckiego i francuskiego (warstwa młodsza, poświadczona

237 od XVIII wieku). W tej ostatniej grupie znajdują się także terminy określające formacje zbrojne funkcjonujące w całej Europie: gvardija, žandarmerija, milicija i policija. Wszystkie te powszechnie znane europeizmy na terenie Serbii i Czarnogóry zaczęły się pojawiać głównie od XVII i XVIII wieku i najczęściej docierały za pośrednictwem języków światowych – na północy przez niemiecki, francuski lub rosyjski, a na południu – przez włoski lub francuski. Z języka tureckiego i z samej organizacji państwa tureckiego przejęto kilka terminów, które jednak obecnie najczęściej funkcjonują jako terminy przestarzałe, archaiczne. Wśród najlepiej poświadczonych znajdują się nazwy porządkowych, strażników miejskich i funkcjonariuszy pełniących służbę na drogach, traktach, a więc wszędzie tam, gdzie na napady hajduków narażeni byli kupcy oraz urzęd- nicy i obywatele tureccy. Do nich należy zaliczyć funkcjonariuszy określanych jako zaptija, zaptisto oraz kavaz. Pierwszym z nich jest poświadczony dopiero od XIX wieku wyraz зàптија ‘policjant, porządkowy’ (RSAN) oraz zaptija, zaptovnik (RJAZ). Nazwa zaptija odnosiła się do żandarma, porządkowego – najniższego funkcjonariusza w Her- cegowinie, odpowiednika perjanika lub žandarma w Czarnogórze (Bogišić 1999: 476, 508). Wyraz poświadczony jest w słownikach Mihajlovicia заптија (1825) (KK-ER) i заптiе (1852) (PosrbOV) oraz зафтија ‘турски жандар’ (RSR), запчија ‘управник, губернатор, онај који одржава у запту’ (PopovićTur)381. W Kosowie, Posavinie oraz czarnogórskim plemieniu Vasojeviciów заптја to ‘turecki żandarm, żołnierz lub policjant, do którego obowiązków należało utrzymanie porządku i ładu społecznego’ (RKM; RSMet; RVG; RPosav), podobnie i заптја (PrizrenDČ) oraz zaptija (Bogićević 2010: 692). Drugim, także poświadczonym w źródłach dopiero z XIX wieku, jest urząd кàвāз ‘uzbrojony towarzysz podróży, ochroniarz, gwardzista, człowiek na służ- bie wysokich dostojników zapewniający im ochronę’, ‘strażnik miejski, strażnik jakiejś instytucji (w imperium tureckim i państwach wchodzących w jego skład)’ (RSAN; RJAZ)382. Wyraz notowany jest w większości słowników serbskich, na przykład кàвāз ‘кавази су најближи момци код Турскијех паша’ (SR; RSR) i каваз ‘пандур’ (Popović; PopovićTur) oraz гаваз, каваз (1817) (KK-ER). Jak podaje Vuk, w czasie I powstania serbskiego w otoczeniu Karađorđa kavazi to „момци који су у совјету стајали на вратима, те људе пријављивали и унутра пуштали”. W gwarach południowej Serbii гавáз to ‘uzbrojony towarzysz po- dróży i ochroniarz, strażnik’ oraz ‘strażnik monasteru św. Prohora Pčinjskiego

381 Wariant regionalny зптсто ‘urząd dbający o porządek publiczny, policja, służba porząd- kowa’ (RSAN) poświadczony jest także w Kosowie заптсто ‘urząd żandarmerii’ (RKM). Zapo- życzenie z tur. zaptiye (tur. zapt ‘dyscyplina, trzymanie, pilnowanie’), a ostatecznym źródłem był ar. abiyyä. 382 Zapożyczenie z tur. kavas < ar. qawwās ‘strzelec’ (ar. qaws ‘łuk, strzała’). Kavazi pierwotnie w imperium osmańskim byli urzędnikami możnowładców, którzy nosili strzały gospodarza. Później- sze znaczenie ulegało rozszerzeniu i zmianom. W jednej z form zapożyczenia doszło do regularnej wymiany fonetycznej k > g i s > z, gavaz < tur. kavas.

238 (do 1912 roku)’ (RJuž). W Kosowie гавз ‘првобитно војник оборужан стрелом и луком’, a w Turcji ‘наоружан момак који је некад пратио стране амбасадоре у турској престоници, а доцније уопште наоружан момак, Црногорац или епирски Арнаутин који је пратио представнике страних држава, који је чувао имовину страних поданика’ (RKM) i гваз ‘ts.’ (PrizrenDČ). Podob- ne znaczenie ma wyraz w Czarnogórze, каваз ‘пандур, наоружан пратилац, телохранитељ високих службеника’ (Nikšić; Bogićević 2010: 229). Dowódca oddziału kavazów nosi tytuł кàвāзбаша (RSAN; RJAZ; Bogićević 2010: 229) i гавазбаша (1835) oraz каваз баша (1827) (KK-ER). W znaczeniu strażników w ogóle i strażników miejskich poświadczone są tak- że inne wyrazy, we współczesnych słownikach opatrzone kwaliﬁ katorem ‘historyczne’ lub ‘przestarzałe’: àсас ‘strażnik; żołnierz; funkcjonariusz sądowy; pandur’ (RSAN) (tur. asas ‘strażnik nocny’) i сас, ассин ‘ноћни чувар чаршије’ (PrizrenDČ), àсас-бàша ‘dowódca asasów’ (RSAN), дèврија ‘patrol’, ‘strażnik, osoba pilnująca; čuvar’ (RSAN)383 (tur. devriye), кл i кл ‘straż, patrol; strażnik’ (RSAN) (tur. kol) oraz апснџија ‘strażnik więzienny’ (RKam1) i апсанџја (RJug). Wyraz јасàгџија (RSAN) (tur. yasakçi), јасàгџија, јесагџија (KK-ER) i јасàкџија ‘strażnik, ochrona osobista, ochroniarz’ i ‘osoba, która zbiera podatki, poborca podatkowy’ (RSAN; SR; PopovićTur) to dawniej była także ‘nazwa janczarów wyznaczonych do pilnowania posłów i konsulów obcych państw w Le- wancie’ (PopovićTur). Odrębnym określeniem funkcjonariusza wojska tureckiego, który zajmował się ściganiem rozbójników, był крсèрдāр, кк-сèрдāр ‘dowódca wojska nieregularnego, które w okresie tureckim ścigało rozbójników i dbało o bezpieczeń- stwo na drogach’ oraz ‘naczelnik nahii’ (RSAN)384. Z Czarnogóry poświadczone jest znaczenie кк-сèрдāр ‘заповедник нерегуларне турске војске’ (Njegoš; Nikšić). Pozostałe nazwy są zapożyczeniami z innych systemów policyjnych i peni- tencjarnych, a także innych języków. Z języka węgierskiego zapożyczono przede wszystkim wyraz пàндр (RMS; RJAZ)385, który był określeniem funkcjonariusza porządkowego i sądowego, strażnika wiejskiego, miejskiego lub gminnego, a także sługi sądowego. Wyraz ten jest poświadczony od XVIII wieku, na przy- kład пандур (1734) (GzRSR; KK-ER; PosrbOV) oraz пàндр ‘der Wächter der

383 W gwarach południa Serbii są poświadczone formy дēврја ‘patrol; strażnik’ (RKM), деврја ‘na początku XX w. chrześcijanin, który w Pčinji był zobowiązany pomagać tureckim aske- rom w chwytaniu rozbójników i partyzantów’ (RJuž), oraz деврја ‘патрола, потерно одељење војске или жандармерије’ (PrizrenDČ). 384 Z tur. kırserdarı dosłownie ‘pustynny serdar’, a to złożenie z tur. kır ‘pustynia, step; nie- zamieszkałe ziemie wokół miast i wsi’ oraz tur. serdar < pers. serdār ‘komendant’. 385 Zapożyczenie z węg. pandúr ‘strażnik’ (także wł. panduro, niem. Pandur, rum. pandur), z niejasną etymologią. Forma być może związana z późnołac. banderius ‘ten, który walczy pod tym samym sztandarem’, a może jest slawizmem w języku węgierskim. W Dalmacji forma bandur pod wpływem wł. bandiere.

239 öftentlichen Sicherheit, zur Aufsuchung der Räuber, viator publicus’ i (najpierw w Wojwodinie, a w XIX wieku również w Serbii) jako ‘der Gerichtsdiener, apparitor’ (SR; Popović; Njegoš). W swoim słowniku Vuk podaje obszerniejsze informacje o znaczeniu wyrazu:

За владања Турскога свака је кнежина имала по неколико пандура, који су са буљубашом ишли по кнежини те тјерали хајдуке и друге рђаве људе хватали. Ови су пандури највише били Срби, а било је и Турака међу њима; буљубаша пак свагда им је био Турчин. У Турској гдјешто чувају пандури и путове и прате трговце. И поред Црногорске границе Турци гдјешто имају пандура, који чувају крајину од Црногорскијех чета (SR).

W słownikach gwarowych z Serbii wyraz odnotowany jest w znaczeniu ‘funkcjonariusz porządkowy, urzędnik gminny’ пàндр (RMač; RPosav), пандýрин (RTimok; RTimok2), пандурин (RPirot) oraz пандр ‘wiejski funkcjonariusz policyjny’ (RKM; RSMet), пандỳр ‘urzędnik gminny, który swoje obowiązki wykonuje na wsi’ i pejoratywne ‘milicjant, policjant’ (RCrnotr), oraz пандýр ‘urzędnik gminny, który roznosi różnego rodzaju pisma urzędowe i obwieszczenia, przysyłane z powiatu oraz te wysyłane przez kmeta’ (RKam). W Wojwodi- nie poświadczony jest пандур ‘urzędnik gminny’ (RBanat) i пандур, пандур ‘żandarm’, ‘kurier gminny, roznoszący korespondencję urzędową’, ‘wiejski do- bosz, który przekazuje obwieszczenia i informacje’ oraz ‘jeden z uczestników gry dziecięcej: policjanci i złodzieje, lopovi i panduri’ (RSGV). W Czarnogórze zanotowano na przykład пандр ‘strażnik w gminie, urzędnik; policjant’ (RVG; Nikšić), пандур ‘pomocnik kneza w zarządzaniu knežiną’ (Boka: 223) oraz pandur ‘strażnik granicy, nadzorca dróg i traktów handlowych’ (Bogićević 2010: 400). Obok niego pojawia się także hybryda turecko-węgierska пàндрбаша ‘dowódca, naczelnik pandurów’ (RMS; KK-ER) i пàндр-бша (Njegoš). Oprócz pandura poświadczone są także inne hungaryzmy. Od XVI wieku notuje się wyraz сèрежан, сèрежанин, сèржāн, сèржант i шèрежанин ‘żandarm w Pograniczu Wojskowym’ i ‘strażnik w ogóle’ (RMS)386 oraz w Chor- wacji i Dalmacji ‘żołnierz służby regularnej’ i z okolic Slavonskiego Broda ‘żoł- nierz oddziału ochraniającego, żandarm’ (RJAZ). Słownik Vuka podaje formę шèрежанин ‘Serezaner, militis genus’ i jej obszerniejszy opis: „Шережани су као пандури у Хрватској на сухoј међи, који чувају да из Турске не би амо прелазили и зло чинили хајдуци и други рђави људи” (SR). Współcześnie to samo znaczenie można znaleźć w Wojwodinie: сèрежāн, сéрежан, срежан ‘џандар’, ‘пољар’ (RSGV). Od XVII wieku (głównie w Chorwacji) pojawia się wyraz барàбан(а)т ‘żołnierz na żołdzie; strażnik (miejski); pandur’ (RSAN), a od XVIII wieku хднађ, днађ i reg. ндаћ ‘porucznik milicji w Pograni- czu Wojskowym’, ‘żandarm’ (RMS) (węg. hadnagy ‘podporucznik’). W RJAZ

386 Według RJAZ to zapożyczenie z węg. sereg ‘wojsko’ > ‘wojsko regularne’. Jako stopień wojskowy serežan, seržant z fr. sergent ‘sierżant’.

240 wyraz notowany jest w postaciach hadnač, hadnađ ‘strategus’ i adnađ ‘vojvoda i niži starješina vojnički i općinski stražar’, a z Wojwodiny pochodzi: хднађ ‘der Gendarme, lictor’ (SR). Z XVIII wieku pochodzą formy аднађ, хаднађ ‘нижи војнички старешина; општински стражар’ (1729) (GzRSR), poświad- czone także w gwarach Wojwodiny: аднађ, хаднађ ‘граничар, џандар, биров’ (VojvR) i аднађ ‘поручник’ (RSGV). Na południu Serbii poświadczony jest wyraz крстáш ‘cywilny pogranicznik na granicy serbsko-bułgarskiej po wyzwoleniu tych terenów spod władzy tureckiej’ (RJug). W okresie późniejszym poświadczone są pożyczki romańskie, które pojawiają się głównie w słownikach romanizmów z wybrzeża adriatyckiego. Wśród nich znajduje się między innymi карабинјēр, карабнēр ‘żołnierz konny uzbrojony w karabin’ i ‘żandarm włoski’, ‘celnik hiszpański’ (RSAN)387, który jest poświad- czony z końca XVIII wieku w słowniku Kurzbeka карабинеръ (KurzbekLeks: 77) i Mihajlovicia карабинер ‘војник наоружан карабином, лаки коњаник’ (1790) (GzRSR) oraz карабинѣръ ‘полицајни војник’ (1821) (PosrbOV)388. Kolejne to na przykład жбр ‘policjant, porządkowy, strażnik, agent, szpieg’ i fi g. ‘inteligentna, sprytna, bystra osoba’ (RomGrecCG; Nikšić; Bogićević 2010: 708), жбр ‘bystra, inteligentna osoba’ (RomanVas) oraz жбр, џбр ‘podstępna, sprytna osoba’ (RSMet) (wł. sbirro), рòндāр ‘strażnik, żandarm, porządkowy’ (RMS)389, колóнац, колòнāш ‘członek zbrojnych oddziałów walczących z rozbójnikami, hajdukami’ (RSAN) i вилàнција ‘policja fi nansowa, która została powołana w celu ochrony monopolu, ścigania przemytu itp.’ (RSAN), a także влāнц ‘policjant wydziału fi nansowego’ (RPiva). W podobnym znaczeniu w Wojwodinie zanotowano wyraz рендир ‘policjant’ (RSGV) (z węg. rendőr). Z języka rosyjskiego został zapożyczony wyraz испољнитељ ‘funkcjonariusz organów bezpieczeństwa’, który pojawia się w skardze Petara II Petrovi- cia Njegoša z 1831 roku skierowanej do Jeremii Gagicia (CZ I) w znaczeniu ‘funkcjonariusz organu bezpieczeństwa publicznego, rodzaju policji, który istniał na początku władzy Petara II Njegoša’. W słowniku Bogićevicia to ‘pripadnici oružanih odreda kao prinudnih organa vlasti (policija) – perjanici, gvardijani ili izvršitelji kao državni činovnici’ (Bogićević 2010: 198).

387 W Serbii za pośrednictwem niem. Karabiner, a na południowym zachodzie z wł. carabiniere ‘członek wojska z policyjnymi zadaniami’ (w okresie II wojny światowej). 388 Wyraz poświadczony jest głównie w gwarach wybrzeża czarnogórskiego, np. karabinijer ‘policajac, žandar’ (RomanJBK), karabinjer (RomanSBK) i карабињр ‘италијански жандарм’ (z czasów II wojny światowej) (RomGrecCG), a także карабињер ‘војни полицајац, жандарм’ (Nikšić), karabinjér ‘talijanski žandarm u toku II svjetskog rata’, ‘vrsta metalne zakačke (obično na kaišu za pse)’ (CrnogR) oraz z Metochii: карабинр, карабињр ‘припадник формацијске јединице за одржавање реда и мира’ (RSMet). 389 Wyraz spotykany głównie na wybrzeżu adriatyckim, np. rondar ‘stražar, stražar u polju, seoski stražar’, ﬁ g. ‘osoba koja voli da se skita’ (RomanBP; RomanJBK; RomanSBK) i ronda ‘patrola, straža’, rondar ‘pripadnik patrole, straže (granične)’, ‘onaj čije imanje (nepokretnosti) se nalaze uz državnu graničnu liniju’ (Bogićević 2010: 508). Wyraz utworzony za pomocą serb. suf. -ar od wł. ronda ‘straż, patrol’.

241 Zarówno elementy systemu służb porządkowych, jak i ogólnoeuropejską ich nomenklaturę zaczęto przyjmować na ziemiach północnych od XVII i XVIII wieku, a pełna implementacja w Serbii i Czarnogórze rozpoczęła się w XIX wieku, z chwilą uzyskiwania przez te kraje niezależności i wraz z organizowaniem własnych systemów utrzymania porządku publicznego. Tworzono wówczas instytucje, których zadaniem było utrzymywanie porządku wewnętrznego, ściga- nie przestępców i sprawdzanie przestrzegania prawa, a także utrzymanie systemu penitencjarnego (od wieku XIX pojawiały się więzienia). Do tych ogólnoeuro- pejskich określeń funkcjonariuszy i formacji należą gvardija i gvardijan, žandar- merija i žandar, milicija, policija i policajac, patroldžija, a także już słowiański wyraz redar. Wyraz гвàрдија i гврдија ‘gwardia, wybrane jednostki wojska, straż’ i ‘urząd porządkowy’, oraz ‘niższa sądowa i wykonawcza służba w Czarnogórze w okresie władzy Petara II Petrovicia Njegoša’, ‘członkowie tego sądu’ (RMS; RSAN)390 poświadczony jest w Dubrowniku już od XVI wieku, a w Serbii w wieku XVIII: гвардија (1765) (GzRSR), гвардіz (Kurzbek: 535) i гврдија ‘Garde, Wacht’ (Popović; Njegoš) oraz Гвардia (1814) (PosrbOV) i гварда, гвардија (KK-ER)391. W XIX-wiecznej Czarnogórze Gvardija była organem władzy powołanym przez Petara II Petrovicia w 1831 roku wraz z utworzeniem Senatu, jako jego organ wykonawczy. Zastąpiła ona starszą instytucję sądowniczą, tak zwany Ku- luk i pełniła funkcję niższego sądu ziemskiego w nahijach i plemionach Czarno- góry (Богишић 1984: 209). Do jego kompetencji należało sądzenie w przypadku mniejszych sporów (poważniejszymi zajmował się Senat) oraz czuwanie nad wykonywaniem rozporządzeń i decyzji Senatu. Główne jednak zadania miały charakter stricte policyjny: utrzymywanie spokoju i porządku w państwie, pilnowanie granic, ściganie i sądzenie przestępców. W skład Gvardiji wchodziło ponad 100 funkcjonariuszy, ispoljnitelji (Jokić 2002: 77; Караџић 1922: 53), w większości młodych ludzi pochodzących z szanowanych rodów i opłacanych z państwowej kasy. Część gwardii stanowili funkcjonariusze nazywani perjanici, wykonujący polecenia Senatu i niektóre wyroki, którzy potem stali się ochronia- rzami osobistymi władyki (Љушић: 319–320). Członków gwardii określano mianem гвардјāш oraz гврдијāн i гвардјāн (RMS; RSAN), poświadczonym od XVII wieku jako ‘przełożony klasztoru zakonu franciszkanów’ (RJAZ). Wyraz w postaci вардияань ‘guar-

390 Z wł. guardia ‘straż; pilnowanie; gwardia’. Według Mihajlovicia do terminologii XIX-wiecznej administracji serbskiej został zapożyczony z ros. гвардия ‘gwardia wojsk’. 391 W słownikach gwarowych pojawiają się poświadczenia gvardija ‘straža, straža na brodu’ (RomanBP; RomanJBK; RomanSBK) i гвàрдијa ‘чување, стражарење, надзор; полиција у Црној Гори у Његошево вријеме’ (RomGrecCG), гвардија ‘првостепени колективни племенски суд (капетан, стотинаш и барјактар у Црној Гори)’, ‘гарда, стража’ (Nikšić), várda i gvárdija ‘garda, straža’ (CrnogR) oraz gvardija ‘organ državne vlasti’, ‘kapetanovi savjetnici’, ‘garda’ (Bogićević 2010: 176).

242 dianus’ przytacza także Daničić. W słowniku Mihajlovicia poświadczone są formy гвардиста (1793) (GzRSR) i гвардијан ‘стражар’ (1836) (KK-ER), a w słowniku Popovicia гвардијан ‘Guardian’. Na czarnogórskim Primorju wyraz notowany jest w obydwu znaczeniach: gvardijan ‘stražar, carinik’ (RomanBP; RomanSBK) oraz ‘starješina samostana’ (RomanJBK). Poświadczony jest także гàрдист(а) i гàрдāш ‘funkcjonariusz straży; osobisty ochroniarz’ i reg. przest. ‘naczelnik strażników pola’ (RMS; RSAN)392. Najbardziej jednak znaną służbą porządkową XIX-wiecznej Czarnogóry, któ- rej funkcjonariusze wchodzili w skład Gvardiji, byli pełniący funkcje zarówno straży władyki, jak i organów wykonawczych czarnogórskich władców perjanicy. Nazwa pochodziła od noszonej perjanicy – kity z piór (rodzaju pióropusza), który był charakterystycznym elementem ubioru tych funkcjonariuszy. Według słowników пèрјанк, пèрјаничāр to ‘osoba, która nosi perjanicę (czapkę z piórami) na głowie’ oraz hist. ‘strażnik i organ wykonawczy czarnogórskich władców’ (RMS; RJAZ)393. Wyraz notowany jest od XIX wieku, to znaczy od kiedy ci funkcjonariusze pojawili się w Czarnogórze, między innymi w słowniku Vuka: пèрјанк ‘der einen Federbusch, juvenis cristatus’ oraz ‘сад се у Црној Гори зову тако момци владике Црногорскога’, i u Mihajlovicia z Czarno- góry: перяникъ (1862) (PosrbOV). We współczesnych słownikach z Czarno- góry pojawia się w znaczeniu historycznym: перјаник ‘дворски гардиста, чин, припадник дворске гарде у старој Црној Гори, владарев телохранитељ’ (Nikšić) i perjaník ‘pripadnik vladareve tjelesne garde’ (CrnogR) oraz perjanici ‘specijalni kazneni odred crnogorske države obrazovan za vrijeme Petra II Pe- trovića Njegoša, a 1831. g. koji je imao policijsku vlast’ (Bogićević 2010: 406), a także перяницы, перяникъ (DZ). Perjanik stanowił organ wykonawczy władzy w Czarnogórze za czasów Peta- ra II Petrovicia, osobistą straż władyki, a także niższy organ władzy sądowniczej. W zakres kompetencji perjaników jako funkcjonariuszy państwowych wchodziły zadania utrzymania porządku (prowadzili działalność wywiadowczą i policyjną), a także obowiązek pomocy metropolicie i Senatowi we wprowadzaniu i egze- kwowaniu przestrzegania prawa. Liczba funkcjonariuszy oscylowała między 8 a 30 osobami. Pełnili straż przed dworem metropolitów czarnogórskich, a potem księcia Danila, będąc do dyspozycji Senatu i wykonując jego zarządzenia. Byli to najwierniejsi, najbardziej oddani ludzie władcy, wybierani spośród szanowanych rodów odznaczających się wysokim poziomem moralnym i odwagą. Charakteryzując perjaników, Bogićević wymienia także dwie inne służby pełniące funkcję osobistej ochrony władców czarnogórskich: pososija ‘ochro-

392 Wyraz poświadczony od XVIII w., np. гардиста ‘припданик гарде’ (1788) (GzRSR; KK- -ER) i гардиста ‘телохранитељ’ (1844) (PosrbOV). Zapożyczenia z niem. Gardist ‘strażnik, ochroniarz’ (węg. gárdista) i derywat utworzony z węg. suf. -aš od wyr. garda ‘straż’ (por. fr. garde ‘straż’, węg. garda i niem. Garde). 393 Derywat utworzony od przym. perjan ‘w którym jest pierze’ i ‘który nosi perjanicę – kitę z piór, pióropusz’, za pomocą suf. -nik w znaczeniu ‘osoba, która nosi pióra’.

243 na osobista, gwardia’ (Bogićević 2010: 438) i ljeparija vladičina ‘organy sił zbrojnych, którymi dowodzi władyka czarnogórski; uzbrojona ochrona władyki Petara I Petrovicia’ (Bogićević 2010: 281). Wszystkie te służby funkcjonowały w XIX-wiecznej Czarnogórze. Specjalną, elitarną wojskowo-policyjną formacją byli krìlāši, czarnogórska żandarmeria wojskowa, tworzona na wyzwolonych ziemiach (Sandžak i Meto- chia) po wojnach bałkańskich w 1913 roku. Nazwa pochodzi od dwugłowego orła z rozłożonymi skrzydłami, który zdobił czapki (CrnogR; Bogićević 2010: 255). Nową służbą porządkową, która w źródłach pisanych pojawia się od XIX wieku, jest жандармèрија ‘siły zbrojne, których obowiązkiem było zapewnienie bezpieczeństwa oraz ładu i porządku społecznego’ (RSAN). Wyraz oznaczają- cy formację wojskową lub porządkową poświadczony jest w słownikach Mihaj- lovicia z XIX wieku: жандармерія ‘војници полицајни, полицајна војска, полицајни стражари’ (1813) (PosrbOV), oraz w różnych formach fonetycznych w gwarach394. W XIX-wiecznej Serbii žandarmerija stanowiła typową organizację militarną w ramach struktury policji, która pojawiła się na ulicach Belgradu w 1860 roku (z wejściem w życie nowego Kodeksu karnego). Z czasem funkcjonariusze żandarmerii wyparli pandurów z okręgowych i powiatowych naczelnictw na ca- łym terytorium Serbii, zajmując ich stanowiska strażników miejskich i gminnych. Była to dobrze uzbrojona i budząca respekt wśród obywateli instytucja zapewnia- jąca ład i porządek społeczny. Do ich zadań należało między innymi pilnowanie przestrzegania prawa przez mieszkańców miast, czuwanie nad bezpieczeństwem części handlowych osiedli i dobytku obywateli, a także ściganie i zajmowanie się najbardziej niebezpiecznymi jednostkami – więźniami, rozbójnikami i hajdukami (Столић, Макуљевић 2007: 80). Członków tej formacji określano mianem жàндарм i жндарм oraz lud. џндāр, ђндāр, ђндарм ‘członek uzbrojonych służb, których obowiązkiem było zapewnienie porządku społecznego i bezpieczeństwa’ (RSAN; RMS), a tak- że ‘strażnik w Serbii i na terenach znajdujących się pod władzą monarchii habsburskiej’ (RJAZ) i жандаръ ‘перјаник’ (1862) (PosrbOV)395.

ј ј 394 Gwarowe poświadczenia z Czarnogóry to жандàмēри а, џандàмēри а (UR), жандaмрија, џандамрија (Vasoj), џандàмēрија, жандàмеријa (RomGrecCG), џандамрија (RomanVas), džandarmerija i džendarmerija (RomanSBK). Poświadczenia z Serbii to жандармèрија, џандамèрија, џандармèрија (RSGV), жандомèрија, џандомèрија (RJabl), џандомéрија 1 (RTimok; RJug), џамдамрија (RKam ) i жандамрија, жадамрија, џадамрија, џандамрија (RSMet). Wyraz žandarmerija w języku literackim został zapożyczony z fr. gendar- merie, natomiast w dialektach czarnogórskich, w okręgach graniczących z Republiką Wenecką, najprawdopodobniej z wł. gendarmeria. 395 W gwarach serbskich w znaczeniu ‘policjant, żandarm’, który w Kosowie zastąpił tureckiego funkcjonariusza zaptiję, pojawiają się formy жндар, жàндāрм, жаца, џндар, џàндāр, џàндар, шндāр (RSGV), џандар (VojvR) i џандар, жандар (RBanat), џàндāр (LKačer), жандарм (RPosav), жàндāр, џàндāр (RMač), џндāр, џандàр (RCrnotr), џандáр, џандáрин (RKam; RJuž), џандáр (RTimok), џандр, џендр (RRad), џандàр (RJabl), џeндáр (RCR2), џандр

244 Nazwy kolejnych dwóch znanych w Europie służb porządkowych poświad- czone są w Serbii już od XVIII wieku. Pierwszy z nich, млција, współcześ- nie poświadczony jest w znaczeniach ‘uzbrojone siły państw komunistycznych, których celem jest utrzymanie ładu i porządku, a także zabezpieczenie własności wspólnej’, ‘jednostki zbrojne, które mobilizuje się w przypadku wojny, wojsko powszechne (w państwach niemających regularnego wojska)’ (RSAN)396. Według Leksykonu prawnego milicija to umundurowani funkcjonariusze służby publicznej w ramach organów spraw wewnętrznych, do których obowiązków należy zapewnienie porządku i ładu społecznego, regulacja i kontrola ruchu drogowego, kontrola na przejściach granicznych i inne czynności, które wymagają wykonywania przez umundurowanych funkcjonariuszy (PrLeks). W znaczeniu ‘szczególnego rodzaju siły zbrojne, które zapewniają porzą- dek’ wyraz notują słowniki Mihajlovicia: милиција (1709) (GzRSR; KK-ER). Oprócz wymienionego już znaczenia wyraz poświadczony jest także jako określe- nie Pogranicza Wojskowego, ‘zemlja, u kojoj sjede militarci, tj. graničari, krajiš- nici’ (RJAZ): млција, милитàрија ‘die Miliz (Gegend), terra militum’ (SR), милиція ‘краина’ (1841) (PosrbOV) i милиција ‘Miliz; Militär’, милитарија ‘Militär’, милитар, милитарац ‘Militärist; Militärgrenzer’ (Popović). W słow- niku gwar Wojwodiny wyraz милиција notowany jest w obydwu znaczeniach: ‘milicja’ i ‘terytorium i mieszkańcy Pogranicza Wojskowego’ (RSGV). Kolejną formacją jest полција ‘organ administracji publicznej, do którego głównych zadań należy utrzymanie ładu i porządku społecznego’, ‘funkcjonariusze, policjanci’, ‘budynek, w którym znajduje się ten urząd, policja’ (RMS; 397 Bogićević 2010: 425) . Nazwa pojawia się od XVIII wieku, na przykład поліціz (Kurzbek: 339), полиција (1787) (GzRSR) oraz полиція (PosrbOV; KK-ER) i полција (Njegoš). Jej funkcjonariuszy określano wyrazami полицáјац, полцāј, полицáја lub pogardliwie полицјот (RMS). Najstarsze poświadcze- nie wyrazu полицај ‘редарствени чиновник; стражар’ GzRSR notuje z 1787 roku. Ostatnim spośród określeń stróżów porządku jest poświadczony w XIX wieku wyraz патрòлџија ‘żandarm, strażnik porządku publicznego’ (RMS).

(RKM) i жндар, жандр, џндар (RSMet). W tym samym znaczeniu wyraz pojawia się w gwarach czarnogórskich: žandarm (Bogićević 2010: 707), džàndār (CrnogR), жндāр, џндāр (RZag; UR; RVG; RomGrecCG), џндāр (RProš), џандар, жандар (Nikšić), oraz na Primorju đendarm, jedaram, jenderm (RomanBP), đedaram, džandar (Tivat) (RomanJBK) i džandar (RomanSBK). Wyrazy žandar i džandar to pożyczki z fr. gendarme (gens d’armes ‘uzbrojeni ludzie’) lub niem. Gendarm, a formy đendarm (oraz wszystkie poświadczone na wybrzeżu czarnogórskim) pochodzą z wł. gendarme. 396 W znaczeniu sił zbrojnych zapożyczenie z łac. militia ‘żołnierze, wojsko (pl. od miles ‘żoł- nierze, wojownicy’); służba wojskowa’. Wyraz milicija w znaczeniu ‘Pogranicze Wojskowe’ z niem. Miliz ‘milicja’ (fr. milice). 397 Wyraz pochodzi z późnołac. polītīa < gr. πολιτεία ‘władza, ustrój państwa’, a został zapo- życzony z kilku źródeł: na południu z wł. polizia ‘policja’, a w Serbii z niem. Polizei, wł. lub ros. полиция.

245 W XIX wieku pojawia się słowiański odpowiednik nazw funkcjonariuszy służb porządkowych – рèдāр, рèдāрнк, редàрственк i редарствèнк ‘funkcjonariusz policyjny, strażnik (najczęściej gminny)’ oraz ‘uczeń wyznaczony do pilnowania porządku w klasie’, ‘osoba utrzymująca porządek we wspólnym pomieszczeniu lub podczas uroczystości; porządkowy’ (RMS; RJAZ; RSGV)398. W XIX wieku wyraz poświadczony jest w znaczeniu ‘oružan čovjek, koji za plaću čuva red u selu ili u gradu i poslužuje u općini, policaj, policajac’ (RJAZ) oraz редар ‘Ordner; Polizeimenn’ (Popović), a także редáрство (RMS; JurPolTerm; Popović) i złożenie редохранительство (1841) (PosrbOV). Do pozostałych nazw służb porządkowych należą także wyrazy rodzime typu стржа ‘pilnowanie, chronienie, strzeżenie’, ‘straż; strażnik’, ‘eskorta wojskowa lub policyjna’ (RMS; PosrbOV) (od XIV wieku forma стража ‘custodia’ (RiKSS) i стража (Kurzbek: 650)), стрàжāр, стрàжнк ‘osoba pilnująca; strażnik’ oraz ‘organ bezpieczeństwa publicznego w miastach’ (RMS; PosrbOV) (od XVI wieku formy stražanin, stražac, stražar, stražnik (RJAZ) i стражаръ (Kurzbek: 651)), пòзōрнк i пóзōрнк ‘członek formacji zbrojnej, której zadaniem jest utrzymanie porządku i bezpieczeństwa’ (RMS; Popović), òружнк ‘żandarm’ (RMS; Popović) (od XV wieku forma орuжникь ‘armatus’ (RiKSS)) i òружнштво ‘żandarmeria’ (RMS), паличникъ ‘пандур’ (1834) (PosrbOV), цајкан ‘policjant’ (Nikšić) oraz нüбет ‘straża; trzymanie straży’ (PrizrenDČ). Ostatnim określeniem funkcjonariusza publicznego, które jednak powszechnie kojarzone jest właśnie z osobami wyjętymi spod prawa, jest wyraz хàјдк, àјдк. Jego powszechnie znane znaczenie ‘buntownik przeciw tureckiej władzy; zbójnik, rozbójnik’ oraz ‘członek drużyn, które broniły prosty lud przed turecką przemocą’ (por. s. 255) jest znaczeniem wtórnym wobec prymarnego, obecnie już przestarzałego i regionalnego (dotyczącego ziem północnych pod władzą węgier- ską): ‘policjant, strażnik miejski, funkcjonariusz sądowy na Węgrzech i w Sre- mie’ (RMS). W tym drugim znaczeniu wyraz rejestruje słownik RJAZ i Vuka хàјдк, àјдк ‘der Gerichtsheiduck in Ungern, Sirmien, haiduco, haiducus, lictor, пандур’, a dodatkowo słownik RJAZ podaje i znaczenie ‘sluga kod suda u Ugarskoj i Srijemu’ (to samo w słowniku Vuka i Popovicia хајдук ‘Pandur’) oraz ‘ugarski pješački vojnik’ (XVIII w.), ‘pješački vojnik u Poljskoj’ (XVII w.). W XVIII wieku na ziemiach pod panowaniem Habsburgów (na terenie Wę- gier, a także na terenach na południe od Dunaju w okresie po roku 1718, to jest po wkroczeniu Austriaków do Serbii i aż do powrotu władzy tureckiej) wyrazem hajduk określano członka milicji ludowej oraz policjanta, strażnika miejskiego, a także węgierskiego żołnierza piechoty. Byli to głównie wieśniacy serbscy, po- siadający swoją ziemię (podobnie jak krajišnjicy), a jednocześnie funkcjonariusze austriaccy, przyjmujący wynagrodzenia, dbający o porządek i bezpieczeństwo. Zajmowali się pobieraniem podatków, zbieraniem danin, ale także walką z Tur-

398 Derywat utworzony od rzecz. red ‘porządek, ład’ (psł. *rędъ ‘szereg, rząd’ > ‘kolejność, miejsce w szeregu’ oraz ‘porządek, ład’) z suf. -ar, a także derywaty od formy złożonej redar.

246 kami. Wśród Serbów węgierskich stanowili grupę uprzywilejowaną (Перуничић 1956: 45). Poświadczenia tego znaczenia (które jest również znaczeniem węgier- skiego źródła) znajdujemy od XVIII wieku, na przykład ајдук (1717) (GzRSR; SSZiN) i хајдук (1706) (GzRSR), (1688) (SSZiN). W słowniku turcyzmów Po- pović notuje, że:

Хајдук ће рећи разбојник, премда у нас та реч нема ружна значења обична лупежа. (…) За времена турске власти над српским земљама и Мађарском звали су се хајдуци у Мађарској пешаци војници, који су били у пукове подељени, а слободни хајдуци били су као добровољци и ови су скоро искључно били Срби, који су иначе као горски хајдуци војевали без престанка против турских госпо- дара (PopovićTur).

Współcześnie w serbskich gwarach Wojwodiny wyrazem хајдук określa się ‘żołnierza piechoty w wojsku węgierskim’ (RSGV; RBanat). Nowsza nomenklatura strażników i funkcjonariuszy strzegących porządku społecznego, poza średniowieczną, jest w znacznej mierze pochodzenia obcego. Dawne średniowieczne określenia w związku ze zmianami politycznymi wy- szły z użycia (lub uzyskały specjalne znaczenia), a w ich miejsce pojawiły się określenia pochodzące z systemów leksykalnych państw panujących (na przy- kład imperium tureckiego). Dopiero w XVIII i XIX wieku, oprócz powszechnych europeizmów, które wynikały z wprowadzania podobnych rozwiązań w zakresie utrzymania porządku społecznego, poświadczone są nowsze, choć nieliczne, określenia rodzime.

247 7. JEDNOSTKI SPRZECIWIAJĄCE SIĘ PORZĄDKOWI PRAWNEMU I SPOŁECZNEMU

Historia rozbójnictwa na terenie Serbii sięga okresu wczesnośredniowiecznego, a pierwsze poświadczenia działalności rozbójników i innych osób łamiących prawo można odnaleźć już w najstarszych dokumentach pisanych językiem staroserb- skim, z najświetniejszym zabytkiem okresu potęgi Nemanjiciów, Kodeksem cara Dušana, na czele. Zawarto w nim opis surowych kar przewidzianych nie tylko dla osób łamiących prawo, ale także im pomagającym. Walcząc z rozpowszech- nionym procederem rozbójnictwa w średniowiecznej Serbii, car Dušan zaostrzył indywidualne kary dla rozbójników także przez wprowadzenie odpowiedzialności zbiorowej, na przykład odpowiedzialności wsi, w której ukrywa się rozbójnik, lub na której terytorium dokonano przestępstwa. W średniowieczu to właśnie wsie i ich naczelnicy pod groźbą sankcji karnych i ﬁ nansowych zobowiązani byli do zapewnienia podróżnym bezpieczeństwa na drogach i w górach, a kupcom bez- piecznego noclegu. Tym ostatnim nadawano przywileje handlowe, gwarantując jednocześnie bezpieczeństwo i odszkodowania za poniesione szkody. Zestaw kar przewidzianych dla łamiących prawo nawiązywał do tradycji bizantyjskiej, choć posiadał także elementy lokalne. Rozbójnicy złapani na gorą- cym uczynku lub wydani przez wieś albo żupę uważani byli za winnych, nie mogli liczyć na łaskę i skazywano ich najczęściej na oślepienie. Ci, których nie udało się złapać w momencie popełniania przestępstwa, mogli liczyć na łaskę, ale tylko po wykonaniu nad nimi sądu bożego, który odbywał się przed wejściem do cerkwi i polegał na wyciąganiu gołymi rękami z ognia rozgrzanego żelaza, przenoszeniu go przez próg i zanoszeniu do ołtarza (LeksSSV: 611). Podstawowym terminem, używanym w tym samym znaczeniu do czasów współczesnych, jest ogólnosłowiański wyraz рáзбōjнк, który oznacza ‘osobę, która rabuje i morduje, popełnia przestępstwa, rozbójnika, opryszka, bandytę’, a w znaczeniu przenośnym także ‘osobę gwałtowną, porywczą’ (RMS)399. Wy- raz ten poświadczony jest od XIII wieku – разбоиникь ‘latro’: wпuстэло бэше мэсто сиq wть безбожьныхь разбоинікь (RiKSS). W XVIII wieku notowany jest w słowniku Kurzbeka разбойникъ i u Mihajlovicia разбойникъ (1788) (Posrb- OV) oraz разбојник ‘Räuber; Strassenräuber’ (Popović), рáзбоjнк (Njegoš)

399 Psł. derywat *orzbojьnikъ ‘ten, kto trudni się rozbojem, bandyta, grabieżca, rabuś’ został utworzony od przym. *orzbojьnъ ‘rozbójniczy, dotyczący rozboju, grabieży’ (wyr. *orzbojь ‘rozbój, rozbicie czegoś, zniszczenie, napaść, rabunek’ powstał od czas. *orz-biti ‘rozbić, roztrzaskać’).

248 i рāзбјник (RSMet). W znaczeniu ‘koji napada i grabi na putu’ i ‘koji razbija na moru, gusar, pirat’ poświadczony jest od XV wieku, na przykład морскій разбойникъ ‘der Corsar’ (Kurzbek: 109, 474) i морскій разбойникъ (1767) (PosrbOV). Pozostałe znaczenia rejestrowane przez RJAZ to na przykład ‘koji silom razbija žensko čeljade, oskvrnitelj’ (w Statucie Poljickim), ‘onaj koji se bori u kakvom razboju, junak, ratnik’ (w poezji ludowej i u Bogišicia) oraz ‘čovjek, koji razbija kakav ugovor, dogovor, odluku, zakon’ (w Czarnogórze). W podobnym znaczeniu poświadczony jest wyraz тâт ‘złodziej’ (RMS)400, który pojawia się w XIV- i XV-wiecznych aktach prawnych: тать (KD, art. 103, 116, 145, 149, 150, 173; i ZZ, art. 8, 28). W słowniku Daničicia notowany jest тать w znaczeniu ‘fur’: ако ли тать или хμсарь μзме дμбровчанинμ (MS: 102 z 1332 r.), a od XVIII wieku тать ‘der Dieb’ (KurzbekLeks: 271) i тат ‘харамија’ (1826) (PosrbOV; Popović; Bogićević 2010: 600). Podstawowe znaczenie wyrazu to ‘złodziej recydywista, rzezimieszek, którego władze trakto- wały ex ofﬁ cio, bez czekania na skargę osoby poszkodowanej’ (LeksSSV: 726; Перуничић 1956: 54). W serbskim tłumaczeniu XIV-wiecznego bizantyjskiego dokumentu Zemljoradnički zakon w przypadku schwytania groziła mu konﬁ ska- ta majątku i chłosta. Średniowieczni złodzieje kradli chłopom nie tylko zasiewy z pól, winogrona, owoce, ale także narzędzia pracy i ich części. Za takie prze- stępstwa, według artykułu 59 ZZ, groził obowiązek zadośćuczynienia szkody w wysokości 12 dinarów za każdy dzień od uczynienia szkody do ogłoszenia kary. Zgodnie z artykułu 65 ZZ, który rozróżniał jednokrotnego złodzieja od recy- dywisty, karą dla złodzieja za pierwszą kradzież pszenicy były baty i zwrot ukradzionego zboża. Za powtórną kradzież zobowiązany jest on oddać podwójnie, schwytanie zaś po raz trzeci skutkowało oślepieniem. Podobne sankcje, co było wynikiem wspólnych bizantyjskich wzorców, przewidywał także Kodeks Dušana (Благојевић 2007: 162)401. Jednym z najwcześniej poświadczonych w zabytkach serbskich określeń osób łamiących prawo jest гсāр, гсарин pierwotnie oznaczający ‘rozbójnika, opryszka, odszczepieńca, renegata, hajduka’, a współcześnie przede wszystkim ‘rozbójnika morskiego, pirata, korsarza’ (RSAN)402. Jest to najprawdopodobniej stare zapożyczenie z śrgr. κουσάρης, κουρσάριος lub γουσάρης ‘rozbójnik’ (wobec nowszych zapożyczeń korsar i husar403). Wyraz w RJAZ poświadczony

400 Psł. i scs. tatь ‘złodziej, grabieżca’ jest starym, psł. derywatem na -tъ od rdzenia *tajiti ‘kryć, ukrywać, trzymać w tajemnicy, taić’ (pokrewny z pie. pierwiastkiem *(s)ta ‘ukrywać, skrywać, kraść’). 401 Poświadczone są także abstrakta razbojstvo (Bogićević 2010: 500) i tatba ‘krivično djelo krađe’, ‘krađa, lupeština’ (Bogićević 2010: 600). 402 Zapożyczenie ze śrgr. κουσάρης, κουρσάριος lub γουσάρης ‘rozbójnik’; formy kursar pocho- dzące ze śrłat. cursārius, wł. corsaro ‘pirat’ (ngr. κουρσάρης). 403 Pokrewnymi wyrazami, choć zapożyczonymi z zupełnie innego źródła, są husar i korsar. Pierwszy z nich, хсāр i хỳсāр ‘członek lekko uzbrojonej kawalerii’ (RMS) poświadczony jest już w XV w., z 1428 r. (SSZiN; GzRSR). Według Popovicia wyraz хусар ‘Husar; Räuber; Seeräuber’ został zapożyczony z jęz. arabskiego, gdzie znaczył ‘војник без шлема и оклопа, обезоружан’

249 jest w formie gusar (XIII w.), gusa (XVII w.), gusarin (XVI i XVII w.), gursar (z rękopisu Domentijana i w XVI wieku), gulsar (z pieśni ludowej) oraz kursar (w XIII i XIX wieku z Dubrownika) w dwóch znaczeniach, wcześniejszym ‘roz- bójnik’ i późniejszym, obecnie powszechnym, ‘pirat’. W średniowieczu, do początku lub połowy XV wieku, była to ogólna nazwa rozbójnika, który grasował na drogach, z bronią w ręku rabował i uprowadzał podróżnych (= razbojnik, tat). Poświadczenia tego wyrazu można znaleźć w Ko- deksie Dušana (na przykład art. 46, 49, 103, 116, 144, 145), gdzie w formie гuсарь i гuса (art. 160) oznaczał rozbójnika, który jawnie porywał i grabił podróżnych na drogach i traktach. Według prawa wówczas obowiązującego na terenie państwa serbskiego zła- panemu na gorącym uczynku rozbójnikowi groziła kara ścięcia głowy lub powieszenia w miejscu, gdzie popełnił zbrodnię. Złodzieje karani byli biczowaniem (jeśli byli biedni) albo obowiązkiem zadośćuczynienia w wysokości podwójnej wartości ukradzionego mienia (jeśli byli bogaci). W przypadku powtórnego po- pełnienia tego samego przestępstwa groziła im kara wygnania. Za złapanie po raz trzeci na kradzieży winnemu odcinano rękę. W Kodeksie przewidziana była także kara oślepienia dla złodzieja. Do tego zestawu kar indywidualnych Zako- nik cara Dušana dołączył jeszcze jedną sankcję prawną – odpowiedzialność wsi, którą w przypadku znalezienia na jej terytorium złodzieja lub rozbójnika należało rozsiedlić, a jej naczelnika doprowadzić przed oblicze cara:

u коемь се селе нагq тать или гuсарь, то–зи село да се распе, а гuсарь да се обэси стрьмоглавь, а тать да се ослэпи. а господарь села того да се довэде свезан къ царствu ми. а и да плакя въсе што q μчинил гuсар и тать оть испрьва, и пакы да се каже како тать и гuсарь (art. 145; Новаковић 2004: 233).

W słowniku Daničicia poświadczone są formy гμсарь, кuрсарь ‘praedo, cursa- rius’: да поставе страже по вьсехь пuтехь, и кqфаліамь да прэдаде пuтове, да пазэ стражами да кога гuсари не uбію (KD, art. 46). W pierwotnym znaczeniu leksem poświadczony jest jeszcze w XVIII wieku w słowniku Mihajlovicia: гусар ‘разбојник’ (1827) (PosrbOV), choć ogólnie już od początków panowania tureckiego zastępowano go popularniejszym wyrazem hajduk (Новаковић 2002: 370). W wyniku specjalizacji znaczenia wyrazem gusar zaczęto oznaczać roz- bójnika morskiego, pirata, korsarza, a więc byli to „морски разбојници,

(PopovićTur). W gwarach Wojwodiny jako zapożyczenie z węgierskiego pojawiła się forma хусар, усар ‘huzar, kawalerzysta w wojsku węgierskim’ (RBanat), хусар ‘лако наоружани коњаник у мађарској војсци’ (VojvR) i хсāр, хỳсāр ‘husar’ (RSGV). Na północy jest to więc zapożyczenie z węg. huszár ‘huzar, lekko uzbrojona kawaleria’ (por. psł. *chsarъ ‘rozbójnik’). Forma кòрсāр i кỳрсар ‘morski rozbójnik, korsarz; gusar’ (RSAN) jest poświadczona w kilku formach z końca XVIII w.: корзар (1791), курсар (1792), корсар (GzRSR) oraz корзаръ (1839) (PosrbOV). Lek- sem korsar, korzar i kursar pochodzi z wł. form corsaro = corsare = corsale ‘pirat, korsarz’ < śrłac. cursārius (ngr. κουρσάρης). Są to derywaty z suf. -ar < łac. -arius od cursa ‘oddział, drużyna; dzia- łanie w oddziale, walka, rozbójnictwo’.

250 пресретачи и нападачи на бродове, пљачкаши трговаца на бродовима и обалских насеља” (LeksSSV135)404. Zjawisko piractwa wśród Słowian bałkańskich jest znane od początku drugiego tysiąclecia. Już we wczesnym średniowieczu Bizantyjczycy, a potem także Wenecjanie, oskarżali Słowian, głównie nadmorskie plemię Neretljan, o piractwo. Taką rozbójniczą działalnością zajmowali się niemal wszyscy mieszkańcy wybrzeża dalmatyńskiego, między innymi mieszkańcy czarnogórskiej Krajiny i okolic Budvy, szczególnie zaś znanymi korsarzami byli członkowie plemienia Paštroviciów, których obecność notuje się już w połowie XIV wieku (na przykład w Budvie). Z 1359 roku pochodzi informacja, że trzech budvańskich piratów zo- stało skazanych w Dubrowniku na śmierć. Pod koniec XVI wieku Paštroviciom wyrosła konkurencja w postaci muzułmańskich piratów z okolic Ulcinja, z który- mi jednak dość szybko zawarto porozumienie. Dzięki temu w pierwszej połowie XVIII wieku w regionie nastąpił rozkwit tej zbójniczej działalności. W podobnym znaczeniu ‘pirat, korsarz’ poświadczony jest już od XIII wieku wyraz гса405 ‘piractwo, korsarstwo’ oraz ‘pirat, korsarz’ (RSAN; Bogiće- vić 2010: 175). Wyraz ten pierwotnie określał ogólnie działalność rozbójniczą, rozbójnictwo (w takim znaczeniu poświadczony jest w KD). Z czasem jednak jego znaczenie uległo specjalizacji i zostało zawężone do ‘korsarstwo, piractwo, zbrojna akcja na morzu, która miała na celu przemocą utrudniać transport morski lub poddawać go represjom’ (PrLeks). W słowniku Daničicia notowane są fоrmy гuса, кuрса ‘manus praedatoria, incursio, cursa’: градомь твоимь да не пакостимо ни плэномь ни гμсовь (MS: 23 z lat 1234–1240). W historii języka serbskiego pojawiają się również nowsze, często w języku współczesnym już nieużywane, określenia osób łamiących prawo. Najczęściej są to nowsze derywaty utworzone od przymiotnika zao/zli i rzeczowników odcza- sownikowych (od czasowników delati, tvoriti, činiti): zlodej, zlotvor, zlotvornik, zločinac. Pierwszy z nich, злòдеј i злòдēј ‘osoba, która czyni zło, krzywdziciel, zło- czyńca; morderca; wróg’ oraz ‘zły duch, diabeł’ (RSAN)406, poświadczony jest od XIV wieku, na przykład w słowniku Daničicia зьлодэи ‘malefactor’. Formy nowsze злодей ‘Uebelthäter, Missethäter; der Spissbube’ (KurzbekLeks: 51; Kurzbek:

404 W znaczeniu ‘pirat’ wyraz poświadczony jest na przykład w gwarze Vasojeviciów: гсāр (RVG) oraz u Bogićevicia (Bogićević 2010: 175), a w podwójnym znaczeniu – ‘rozbójnik’ i ‘pirat’ pojawia się od XIX w., w słowniku Vuka z Boki гсāр, ỳсāр, ỳсарин ‘der Räuber, latro, хајдук’ i ‘гусари од мора, die Seeräuber, pirata’ oraz u Popovicia гусар ‘Seeräuber; Strassenräuber’ i w opracowaniu Peruničicia: гус ‘rozbójnik; pirat’ (Перуничић 1956: 54). 405 Forma gusa być może powstała na zasadzie dysymilacji r – r > r – ø od wyrazu gusar ‘pirat’, z zachowaniem znaczenia ‘pirat’ oraz znaczenia abstrakcyjnego ‘piractwo’. 406 W średniowieczu pochodzi z scs. zъlodějь w znaczeniu ‘złoczyńca’. Nowsze znaczenie ‘zło- dziej, ten, co kradnie’ powstało w wyniku zawężenia znaczenia podstawowego ‘ten, który źle czyni’ > ‘złoczyńca, który kradnie’ (psł. *zъlodějь ‘złoczyńca’), a w XVIII i XIX w. zapożyczony z ros. злодей ‘złodziej, przestępca’.

251 492, 546) i zlodej, zlodjelj (Bogićević 2010: 703) są nowszymi zapożyczeniami z ros. злодей. Kolejnym derywatem jest злтвор, злтвoрник ‘ten, który wyrządza innym zło, nieprzyjaciel; złoczyńca, krzywdziciel, wróg’ (RMS; RSAN; RJAZ), poświadczony od XV wieku, na przykład злотворъ ‘der Feind’ (KurzbekLeks: 52) i злтвор ‘der Feind, Verfolger, inimicus’ (SR; Njegoš; Popović; PosrbOV), zlotvor, zlotvoritelj (Bogićević 2010: 704). W XIX wieku poświadczony jest злочнац i злòчинац ‘zbrodniarz, złoczyńca, ten, który wyrządza zło, krzywdę’ (RMS; RSAN; SR; Popović; Njegoš; Bogićević 2010: 703; PosrbOV). Grupę najstarszych derywatów utworzonych od czasowników wyrażających łamanie prawa, sprzeciwianie się porządkowi publicznemu oraz zabijanie tworzy kilka wyrazów. Pierwszy z nich to òдметнк ‘osoba, która sprzeciwiła się władzy, porządkowi publicznemu, prawu; buntownik, odszczepieniec’, ‘osoba, która odwróciła się od kogoś, sprzeciwiła się komuś’ (RMS; SR; Popović). Po- świadczony jest w słowniku Daničicia отьметьникь ‘rebellis’ (Żywot św. Simeo- na). Podobnej budowy jest wyraz òтпаднк ‘odstępca, odszczepieniec, renegat, zdrajca’ (RMS; RJAZ; SR; Njegoš; Popović; Bogićević 2010: 394), który notuje słownik Daničicia z XIV wieku: отьпадьникь ‘defector’ (да е wтьпадникь wдь братие, MS: 242), a w XVIII wieku także Kurzbek: tпадникъ. Do ostat- nich w tej grupie należy прéступнк i прèступнк ‘przestępca, osoba, która złamała prawo’ (RMS; Bogićević 2010: 464), poświadczony od XV wieku, na przykład прэстuпникь ‘violator legis’ (RiKSS; MS: 533) oraz прэступникъ ‘der Uebelthäter’ (Kurzbek: 546, 560, 636) i прéступнк (Popović; Njegoš). Złodzieja oraz łotra, łajdaka i szelmę, a dawniej także rozbójnika, zbójnika i bandytę określano wyrazem лýпеж (RSAN)407. W języku serbskim, gdzie leksem dotarł za pośrednictwem języka starocerkiewnosłowiańskiego, dawne szersze znaczenie uległo zawężeniu do ‘osoba, która łupi, grabi’. Wyraz poświadczony jest od XIV wieku, na przykład w chorwackim Statucie Poljickim z 1400 roku, a także w znaczeniu ‘hajduk, latro’ w przekładzie Nowego Testamentu. W XIX wieku rejestruje go słownik Vuka z regionów południowo-zachodnich408 oraz słownik Popovicia: лýпеж ‘der Dieb, fur, cf. крадљивац, лопов, рсуз, рсузин’. Termin pojawia się także w Zakoniku księcia Danila (o лупежъ, лупежтина) oraz u Bo- gićevicia lupež, lupežnik (Bogićević 2010: 278). Określeniami mordercy są derywaty utworzone od czasownika ubiti ‘zabić’, spośród których słownik RMS podaje formy убца i ỳбица, ỳбојица, убјāч,

407 Psł. *lupežь ‘obdzieranie, łupienie, grabienie’ to nazwa czynności, wtórnie skonkretyzowana, która została utworzona od czas. *lupiti ‘usuwać, zdzierać zewnętrzną warstwę, łupinę, skórę’. W ję- zyku serbskim, gdzie wyraz dotarł za pośrednictwem scs., znaczenie uległo zawężeniu do ‘osoba, która łupi, grabi’; por. czes. loupež, pol. łupież, łupieżca oraz łot. lupt ‘ograbić’ i lupis ‘rozbójnik na drodze’. 408 W pierwszym wydaniu słownika wyraz lupež pojawia się z kwaliﬁ katorem terytorialnym ze Sremu i Bački jako ‘der Räuber, latro’.

252 409 ỳбилац i ублац . W słowniku Daničicia poświadczone są formy uбиица, uбоица ‘homicida’ (z pism Domentijana) oraz uбiица (KD, art. 96) i μбіица (ZZ, art. 44 i 52), a w nowszych słownikach: uбийца, uбійца (Kurzbek: 351), ублац (SR), убивалац, убилац, убица (Popović) i ubojica, ubivalac, ubivaoc (Bo- gićević 2010: 620–621). W tym miejscu warto również wspomnieć nazwy morderców, winnych zbrodni, która dawniej w Czarnogórze i Kosowie wywoływała lawinę krwawej zemsty. Określano ich mianem квнк i квнк, крник oraz квнōв, кво, квōв ‘osoba, która popełni morderstwo, zabójca’ i ‘przyjaciel krwi’ (RMS; RSAN; RJAZ). Wyraz krvnik poświadczony jest od XV wieku, na przykład крьвьникь ‘homicida’ (RiKSS) oraz z Boki Kotorskiej: квнк, кнк ‘der Mordschul- dige, occisor’ i Czarnogóry: квнōв (SR), крвник ‘Mürder’ (Popović), a także крвникъ ‘душман, злотвор, враг’ (PosrbOV). W Czarnogórze wyraz zanotowano głównie w znaczeniu etnograﬁ cznym, jako określenie członka rodziny ob- jętej krwawą zemstą – mordercy, nieprzyjaciela lub wykonawcy krwawej zemsty: крвнк, крмнк (RZag), квнк (UR; Njegoš), кмнк (RPiva), крвнк (RVG) i krvnik (Bogićević 2010: 259). W Serbii w znaczeniach ogólnych: квнк ‘насилник’ (LKačer) i крвнк ‘убица’, przen. ‘радник који ради без предаха’ (RSMet). Do grupy osób łamiących prawo można zaliczyć zbiegów, uciekinierów, któ- rych liczba znacznie wzrosła wraz z kolejnymi tureckimi podbojami na ziemiach Słowian bałkańskich. To stosunkowo nowe zjawisko, pojawiające się jako reak- cja na panowanie tureckie, polegało na ucieczce zagrożonego poborem lub karą więzienia mężczyzny na tereny pod władzą Habsburgów lub Wenecjan. Starszym określeniem takiej osoby był poświadczony jeszcze w średniowieczu wyraz pri- beg, prebeg (LeksSSV: 35). Według współczesnych słowników прèбег to ‘osoba, która przekroczyła granicę lub uciekła do nieprzyjaciela, zbieg, uchodźca, uciekinier, uskok’ oraz ‘ucieczka przez granicę’ (RMS; RJAZ; SR; Popović) i prebjeg (Bogićević 2010: 456), a прбег ‘osoba, która przybiegła do kogoś w poszuki- waniu obrony lub schronienia’ (RMS; RJAZ). Formy пребэгь, прэбэгльць ‘fugitivus’ poświadczone są w słowniku Daničicia (forma прэбэгльць pojawia się w Kodeksie Dušana w znaczeniu ‘onaj, koji kamo i kome prebjegne, uskok’). Powszechnym określeniem historycznym zbiega z terenów pod władzą tu- recką jest wyraz ỳскок (RMS)410, który w wyniku często podejmowanej przez uskoków działalności rozbójniczej, skierowanej przede wszystkim przeciw Tur- kom, zaczął oznaczać także ‘rozbójników’. W słowniku Vuka i Popovicia ỳскок to ‘der Entsprungene, Emigrant, exul, fugitivus, пребјег’411.

409 Derywaty utworzone od pref. czas. *u-biti ‘zabić, pozbawić życia’ (< u- ‘od, w dół, precz’ i *biti ‘bić, uderzać’) za pomocą suf. -ca, -lac. 410 Derywat utworzony od czas. uskočiti ‘zbiec, uciec’ (psł. *skočiti ‘wykonać skok’ / *skakati ‘skakać, poruszać się, podskakiwać’ < *skokъ ‘skok’). 411 W Czarnogórze uskòk to ‘uciekinier, imigrant’ (CrnogR), a uskoci ‘oni koji iza granice uskaču na crnogorsku teritoriju, i tu četuju boreći se sa Crnogorcima protiv otomanske vlasti.

253 Uskok to nazwa uciekinierów z obszarów pod panowaniem tureckim, którzy byli zmuszeni opuścić swoje dotychczasowe miejsce zamieszkania (dotyczyło to przede wszystkim Bośni i Hercegowiny oraz Serbii). Było to najczęściej spowo- dowane prześladowaniem przez administrację turecką, poborem do tureckiego wojska lub popełnionym ciężkim przestępstwem zagrożonym najwyższą karą (zabójstwo groziło krwawą zemstą krewnych zamordowanego lub odpowiedzial- nością karną przed sądem tureckim). Ludzie uciekali najczęściej na obszar pod panowaniem Republiki Weneckiej lub Austrii albo też w górzyste tereny Czarno- góry, która mimo wszystko cieszyła się największą niezależnością (Караџић 1922: 61). Następnie zasilali oni wojska tych państw i podejmowali walkę z Turkami. Na terenie Czarnogóry uciekinierzy byli przyjmowani przez plemiona, które za- pewniały im ziemię i chroniły przed władzą turecką, choć już pod koniec XVIII wieku władze czarnogórskie zabraniały ich przyjmowania. Oprócz względnego bezpieczeństwa uskocy mogli dołączyć także do walki Czarnogórców i Brđan z Turkami. Status uskoków w Czarnogórze określał Kodeks księcia Danila:

Ускокъ свакій докъ ступи у нашу слободну землю по завѣту светогъ Петра бывшегъ Господара црногорскогъ, безбѣданъ є и несміе му нико ништа криво чинити, кадъ се онъ поштено и по нашему земальскоме законику влада и управ- ля, коегъ правицу ужива исто како и свакій нашъ Црногорацъ и Брђанинъ (DZ, art. XCI).

Jednym z rezultatów tego rodzaju migracji było pojawienie się na terenie Sta- rej Hercegowiny (przyłączonej pod koniec XIX wieku do Czarnogóry) nowego plemienia Uskoków. Formowane na pograniczu austriacko-tureckim lub wenecko-tureckim oddzia- ły uskoków (prebegów), które tworzyli zserbizowani pasterze oraz rolnicy serbscy z Serbii, Kosowa, Bośni i Hercegowiny, miały wielkie znaczenie dla obronności ziem pod panowaniem Wenecji i Austrii. Sami uskocy cieszyli się znacznymi prawami, a także wolnością wyznania, której znakiem było posiadanie w Pograniczu Wojskowym własnego prawosławnego biskupa (który jednak potem przystąpił do unii z Kościołem katolickim). Na wybrzeżu dalmatyńskim z kolei uskocy czę- sto używali lekkich łodzi, którymi niejednokrotnie, Neretwą i Cetiną, wpływali w głąb półwyspu, rabując przyległe tureckie ziemie. Największe skupiska usko- ków znajdowały się w Senju (Felczak, Wasilewski 1985: 207–209). Zjawisko rozbójnictwa w okresie panowania tureckiego nie tylko nie zostało zlikwidowane przez nowe struktury państwowe i wojskowe, ale pojawiło się z jeszcze większą siłą, dodatkowo wzmocnione hasłami walki narodowowyzwoleńczej z tureckimi okupantami. Działalność rozbójnicza, która wśród górali czarno-

Biva i kad Crnogorci prebjegnu na tursku teritoriju i dođu da uznemiravaju Crnogorce’ (Bogićević 2010: 638). W gwarach czarnogórskich: ỳскок ‘osoba, która zmuszona była opuścić swoją ojczyznę (ze względu na prześladowania itp.), która przybyła z innego regionu, wsi, plemienia; uciekinier, imigrant’ (RVG; Vasoj; Njegoš; UR; Nikšić).

254 górskich i hercegowińskich traktowana była jako wyczyn bohaterski i oznaka nie- bywałej dzielności, to jedno z najbardziej charakterystycznych dawnych zajęć Czarnogórców, Hercegowińczyków i Serbów. Największe nasilenie osiągnęła na początku XVIII wieku. W związku z tym, że uczciwa praca nie zawsze przy- nosiła zadowalające dochody, četovanje uznawano za zajęcie dodatkowe, dzię- ki któremu można było także podreperować budżet domowy. Napadano przede wszystkim na Wenecjan i Turków, ale zdarzało się, że oﬁ arą rozbójników padali słowiańscy mieszkańcy Przymorza i Serbowie z głębi półwyspu. Działalność ta pierwotnie nie miała wydźwięku narodowego, a głównym jej celem była chęć ła- twego wzbogacenia się. Dopiero później, grabiąc Turków i kupców z nimi hand- lujących, rozbójnicy podpierali się hasłami narodowymi, patriotycznymi, a ich sława wśród ludu – opiewana w twórczości ludowej jako wojowników walczą- cych z tureckim ciemiężycielem – rosła. Mimo, że sam sposób działania zorga- nizowanych grup przestępczych i rozbójniczych nie uległ wielkiej zmianie, to zyskał nową ideologię. Mowa o rozbójnikach, określanych mianem хàјдк i àјдк, którzy swą prze- stępczą działalność tłumaczyli walką z tureckim najeźdźcą. Wyraz ten we współ- czesnym słowniku deﬁ niowany jest jako historyczne określenie ‘buntownika przeciw tureckiej władzy, walczącego z nią w okresie panowania imperium tureckiego’, ‘członka drużyn, które broniły prostego ludu przed turecką przemocą’, a także ogólnie ‘buntownika’ i ‘rozbójnika, złodzieja, grabieżcy’. Na ziemiach północnych, gdzie wyraz pojawił się wraz z administracją węgierską, była to tak- że nazwa ‘policjanta, strażnika miejskiego, funkcjonariusza sądowego na Wę- grzech i w Sremie’ (RMS) (por. s. 246). Słownik RJAZ podaje obydwa podstawowe znaczenia poświadczone od XVI wieku, na przykład za słownikiem Vuka хàјдк, àјдк ‘der Strassenräuber, latro (in diesem Lande weniger abscheulich, und näher dem Heldenthume)’ oraz ‘der Gerichtsheiduck in Ungern, Sirmien, haiduco, haiducus, lictor, пандур’. Dawny ogólny termin gusar w połowie XV wieku uległ zawężeniu do określe- nia rozbójników grasujących na morzu, określeniem zaś rozbójnika grasującego na drogach lub traktach stało się nowe zapożyczenie hajduk, które w Serbii poja- wiło na początku panowania tureckiego. Pierwotnie hajdukami nazywano serbskich najemników służących w wojsku węgierskim lub polskim, a dopiero potem, w związku z podobieństwem zewnętrznym ludzi działających w górach i rabują- cych oraz węgierskich żołnierzy, także bałkańskich rozbójników. Synonimem zaś hajduków – żołnierzy, stali się uskocy, serbscy uciekinierzy, służący w armii weneckiej lub habsburskiej (Новаковић 2002: 370–371). Według Skoka wyraz uległ pejoratywizacji, ponieważ to hajducy stanowili największą grupę wśród żołnierzy walczących z Turkami. W znaczeniu rozbójnika był to najprawdopodobniej turcyzm pochodzenia wę- gierskiego, z tur. haydud, haydut ‘rozbójnik na drodze’. Turecki wyraz pochodzi więc z węg. haydúk, pl. od haydú ‘żołnierz piechoty’, ‘żołnierz najemny na granicy z Turcją’, ‘sługa sądowy, pandur’ i ‘sługa węgierskich magnatów’ (poświad-

255 czony w XVIII wieku w Serbii i Wojwodinie). W okresie panowania tureckiego to ogólne określenie rozbójników uległo zawężeniu do nazw osób sprzeciwiających się władzy najeźdźcy i utożsamiane było z bojownikami o wyzwolenie spod okupacji Ottomanów. Ciągle jednak było to znaczenie wtórne, a główna działalność rozbójników opierała się na rabowaniu i porywaniu podróżnych, kupców i przedstawicieli administracji tureckiej. Hajducy rekrutowali się głównie z plemion dynarskich, środowisk bardzo biednych – byli to ludzie samotni, bez rodzin.

Физички необично снажни истовремено и веома слободни у својим самоупра- вама и изложени турским нападима и тлачењу они су развили посебне појмове о човеку и његовом моралу. Код њих се пљачка оцењивала и као витешки чин, ако би била изведена по правилима једне часне борбе (Милићевић 2002: 7).

Według tradycji hajducy pod wodzą harambašy zbierali się na wiosnę (około dnia św. Jerzego), a rozchodzili na jesień (około dnia św. Dymitra). Ich druży- ny (čety) tworzone były doraźnie wśród albańskich, hercegowińskich i czarno- górskich plemion w celu organizacji najazdów na terytoria tureckie (czasem do- cierały aż do Sarajewa i Soﬁ i). W czasie swych akcji łączyli się z napotkanymi po drodze miejscowymi oddziałami zbójniczymi, czasem zaś wchodzili w porozumienie z uskokami lub uzbrojonymi graničarami. O przyczynach wstępowania serbskich chłopów w szeregi hajduków i walki przeciwko Turkom Vuk pisał:

Народ наш мисли и пјева да су у нас хајдуци постали од Турске силе и неправде. Да речемо да гдјекоји отиде у хајдуке и без невоље, да се наноси хаљина и оружја посвојој вољи, или коме да се освети, али је и то цијела истина, да што је год влада Турска боља и човјечнија, то је и хајдука у земљи мање, а што је гора и неправеднија, то их је више, и за то је међу хајдуцима бивало кашто најпоштенијих људи, а у почетку владе Турске јамачно их је било и од прве господе и племића (SR).

Im więc władza turecka była surowsza, tym więcej ludzi wstępowało w szeregi rozbójników. Od typowych rozbójników różnili się posiadaniem własnego kodeksu moralnego. Byli to ludzie religijni, przywiązani do tradycji i obyczajów, za najgorszy grzech uznający zdradę wiary chrześcijańskiej i przejście na islam. Prawdziwy hajduk nigdy nie zabił niewinnego człowieka, nie napadał na duchownych, często wspomagał potrzebujących. „Хајдучка памет је мала, а храброст велика”, jak zauważa Ljušić, podkreślając ich porywisty i silny temperament (Љушић 2005: 37). Często nie zastanawiali się nad skutkami swych działań, za które ze strony Turków groziła im surowa kara – nabicie na pal. Wielką wagę przykładali zaś do rozwoju sprawności ﬁ zycznej, przyjaźni i solidarności, współ- pracy, „rycerstwa”. Interesowało ich przede wszystkim zwycięstwo i łupy. Rozbójnicy początkowo napadali na Turków przewożących pieniądze, ale z czasem swą działalnością objęli również kupców i podróżnych, a zdarzało się,

256 że najeżdżali nawet miasta, na przykład Petrovaradin lub Zemun. Kiedy w latach 1788–1791 austriacka władza organizowała oddziały ochotnicze (Freikorps), za- leżało jej na przyjmowaniu hajduków do służby. Po wycofaniu się Austriaków ci sami frajkorci wrócili do swych czet hajduckich. Pomimo jednak haseł wolności i wyzwolenia spod jarzma tureckiego przez długi czas brakowało im myśli pań- stwowotwórczej. Wykształciła się ona dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku, kiedy dawni dowódcy hajduków – harambaše, stanęli na czele powstań serbskich. To rewolucja powstań z początku XIX wieku uszlachetniła hajduków – okazali się oni najlepszymi wojownikami, powstańcami i odegrali najważniejszą w nich rolę. Prosty lud mitologizował hajduków, tworzył z nich nierzeczywistych bohaterów, bojowników o wolność, choć, jak pisze nawet Vuk, wśród nich było tyleż dobrych, uczciwych ludzi, ileż złych, zwykłych złodziei i rozbójników. „Народ србски у Турскоj гледа на хаjдуке добрим оком, држи их за поштене људе, за најбоље јунаке, за осветиоце народне од Турског зулума” (Богишић 1984: 394). W znaczeniu osób walczących z panowaniem tureckim leksem poświadczony jest w słownikach serbskich z XVIII i XIX wieku, na przykład w słowniku Ku- 412 rzbeka: хаидукъ ‘der Haiduck’ (Kurzbek: 254), w słownikach gwarowych oraz w słowniku Vuka:

У Босни и у Херцеговини хајдуци се зову и Црногорци и њихови ускоци, који одонуд излазе те људе (понајвише Турке) харају и убијају, пак се опет враћају к својијем кућама. Тако су се звали и они јунаци нашијех пјесама, који су од прије, особито у XVI и XVII вијеку, излазили из Млетачкога приморја, те четовали по Турској крајини (SR).

Sytuacja społeczna hajduków uległa zmianie dopiero na początku XIX wieku, po powstaniu państwa serbskiego, kiedy ich rola jako bojowników z Turkami stra- ciła rację bytu. Wielu z nich porzuciło zbójniczy fach, część jednak ciągle działała. W walce przeciwko tym rozbójnikom nowe władze serbskie podejmowały ener- giczne i stanowcze kroki, rozsyłając listy gończe, ścigając ich oraz wprowadzając surowe kary. Jak głosi 243 paragraf nowego Kodeksu karnego, hajduk to ten, „ко се испод власти земаљске отргне и од ове одметне тако, да у земљи било сам за се, или у дружеству с другима њему равнима, самовластно живити почне” (Столић, Макуљевић: 662).

412 Wyraz poświadczony jest powszechnie w gwarach serbskich i czarnogórskich, np. јдук ‘крадљивац’, ‘животиња лопов’, ‘неуредан, подивљао, запуштен човек’, ‘неваљало, напуштено, самовољно дете’ (PrizrenDČ), aјдк ‘који краде, лопов’‚‘посуда од посебне врсте тикве, бот. Lagenaria, служи за вађење ракије из бурета’ (RSMet) oraz ајдỳк ‘хајдук’, pej. ‘непоштен човек, лопов’, ‘натега за вађење пића из бурета’ (RCrnotr) i àјдк ‘лопов’, ‘сналажљив, продоран човек’, ‘црпка за вино, ракију, од дугуљасте тикве’ (LKačer). Derywaty w znaczeniu abstrakcyjnym to ајдуклк ‘разбојништво, лоповлук’ (RCrnotr), ајдукувàње ‘ајдуковање’ (RCrnotr) i ајдỳчија ‘пљачка, отимачина’ (LKačer).

257 Drugim z wyrazów określających rozbójnika jest poświadczony od XVI wieku харàмија, арàмија ‘rozbójnik; osoba, która zachowuje się jak rozbójnik’ oraz hist. ‘lekko uzbrojony żołnierz; hajduk’ (RSAN; SR; RJAZ)413, a także gwarowy áр ‘hajduk, rozbójnik’ (RTimok) i poharnik (Bogićević 2010: 423). Herszt grupy rozbójników, przywódca hajduków, a także dowódca straży i naczelnik gminnych policjantów nosił tytuł хàрамбаша, àрамбаша, àранбаша (RMS; RSAN). W RJAZ formy harambaša, haranbaša poświadczone są od XVI wieku w znaczeniu ‘poglavica hajdučki’. Wyraz pojawia się od XVIII wieku, na przykład àрамбаша, хàрамбаша ‘поглавица хајдучки, der Räuberhauptman, dux latronum’ (SR; Popović), harambaša ‘zapovjednik, vođa hajduka, starješi- na hajdučke čete’ i ‘silna, snažna osoba’ (Bogićević 2010: 33, 181), арамбáша ‘силовит човек; насилник’ (RJug), арамбàша ‘харамбаша, вођа, разбојник’ (RCrnotr). Odpowiednikiem rodzimym nazwy przywódcy, także rozbójników, jest wyraz глàвāр ‘pierwsza osoba w społeczeństwie, naczelnik, zwierzchnik, kierownik; ten, który stoi na czele, przywódca, wódz’ (RMS; RSAN) (por. tom I). Harambaša to dowódca drużyny hajduków, który posiadał te same prawa i obowiązki, co dowódca czetników. „Он се не бира у скупу, него, кад одреде да иду у чету, они знаду кои је добaр, вјешт и јунак, те га траже да их води у чету. Још је обичније да онаи кои је вјешт и ваљан сам себи купи дружину ради четовања, па се зна да је он арамбашом” (Богишић 1984: 383). Zada- niem herszta jest dbanie o dobro i bezpieczeństwo swojego oddziału, a także staranie się o jak największe zdobycze. Według opisu Bogišicia powinien nim być człowiek rozważny, rozsądny i obdarzony szczęściem, który wśród ludu cieszy się opinią dobrego i dzielnego dowódcy. Taka sława i poważanie ludu zostały wykorzystane na początku XIX wieku, kiedy wybuchło I powstanie serbskie i wielu z tych najbardziej znanych i szanowanych przywódców hajduckich stało się przywódcami oddziałów powstańczych i lokalnych władz (na przykład Stanoje Glavaš lub Laza Dobrić). Bałkańscy rozbójnicy byli zorganizowani w zbójnicze bandy, drużyny, które najpowszechniej określano mianem чта ‘oddział, drużyna, podstawowa jednostka wojskowa, która wchodzi w skład batalionu’ oraz ‘duża ilość, liczba; większa grupa ludzi lub zwierząt w jednym miejscu’ (RMS; RJAZ) (por. tom III)414. To wyraz poświadczony od XV wieku w znaczeniu ‘oddział’, na przykład w słow- niku Daničicia чета ‘cohors’ oraz w słowniku Vuka, gdzie zanotowano чта jako ‘die Truppe, copiae, cohors, шерег’, a także z Czarnogóry i Hercegowiny

413 W gwarach poświadczone są formy haramija (Bogićević 2010: 181; RSGV), арамја (PrizrenDČ), арамја (RCrnotr) i àраџија (RCrnotr). Wyraz haramija zapożyczono z tur. harami (tur. haram ‘przekleństwo’ < ar. arām ‘niedozwolone, zabronione, niedopuszczalne’ (z Koranu)), a harambaša z tur. harami başı. 414 Prasłowiański termin wojskowy *četa to prawdopodobnie forma coll. od sg. *četo ‘para’ (związana z pie. *ketó-) w pierwotnym znaczeniu ‘pary, dwójki’, tj. ‘walczący w parach, dwójkach’. Druga etymologia wiąże wyr. z łac. caterva ‘tłum, ciżba, stado, wataha’, irlandzkim cethern ‘ciżba, grupa, oddział wojskowy’ (pie. *kat- ‘pleść, zwijać’).

258 ‘људи који иду да отму или заплијене што од другијех, н.п. Црногорци од Турака или Турци од Црногораца’. W czasach nowożytnych, kiedy kształtowa- ła się nowa struktura wojskowa, četa ponownie stała się nazwą jednostki regularnego wojska liczącej około 100 żołnierzy. W czasie powstań serbskich za rządów Karađorđa w każdej nahii powstały regularne oddziały wojskowe tworzone przez dwie čety (liczyły po 250 wojskowych) (Илијић: 139). W okresie panowania tureckiego, w górzystych terenach Czarnogóry i Her- cegowiny, wyrazem četa określano oddziały rozbójnicze, często składające się z uciekinierów z ziem pod panowaniem tureckim, które swój rozbójniczy fach łączyły z patriotycznym obowiązkiem walki z najeźdźcą. Według Medakovicia:

Чета є неки брой люди, кои се спреми са войничком потребом, па иде гором и планином, доклен стигне у оно мѣсто, ђе є намислила. Чета може бити од 20–500 люди. Чету предводи калауз, кои познае путе и богазе, куда ће найсигурніе проћи. У чету се узимлю найотресеніи момци, кои су у свему и валяни и брзи, и кои може стићи и утећи и на себи дочекати Турчина, и заміенити у невольи друга. У чету не- иду сиромаси, већ и од први кућа люди (Медаковић 2001: 100).

Czarnogórskie čety w XIX wieku były niezbyt liczne (zwykle 10–30 osób), a na swe oﬁ ary najczęściej czekały na drodze Skadar–Nikšić (w stronę Her- cegowiny). „Главни је знaк чете невелик брои четниках, јер како је дошло до 100 друга зове се већ воиска” (Богишић 1984: 378). Według Bogićevicia czarnogórska četa różniła się od hajduckiej lub uskockiej. Zarówno hajducy, jak i uskocy byli „profesjonalnymi” zbójnikami lub żołnierza- mi, Czarnogórcy natomiast najczęściej zbierali się na jeden dzień, aby wykonać określone zadanie, napad. Co do taktyki ich działania, to wielkie čety, które mog- ły liczyć nawet kilka tysięcy wojowników, po przekroczeniu granicy tureckiej dzieliły się na małe oddziały – aby mogły łatwiej dzielić łupy, a jednocześnie były trudniejsze do pokonania. Četovanje było konieczną walką z nieprzyjacielem i jedynym sposobem na przeżycie, więc, jak pisze Bogićević, Czarnogórcy nie rabowali, lecz „odbierali przemocą”, i wyłącznie na terytorium nieprzyjaciela (nigdy nie na swojej ziemi).

Pripadnik čete otima, a ne krade, on je borac koji ide u pohod za plijen. On se ne skriva, nego otvoreno, da se zna, vrši svoju ulogu, spreman na borbu i dvoboj, pa i kad je zbog starosti megdan ostavio. Četovanje je čeličilo duh i solidarnost Crnogoraca, a junačko držanje bila je njihova vrlina (Bogićević 2010: 98).

Nowszym derywatem, który oznaczał osobę walczącą o wyzwolenie swoich ziem spod władzy tureckiej, jest wyraz чтнк ‘osoba walcząca w oddziale zbrojnym (četa)’, a historycznie ‘członek ochotniczej, nieregularnej formacji wojskowej prezentującej opcję narodową i walczącej o wyzwolenie Bałkanów spod władzy tureckiej’, ‘członek prawicowej organizacji politycznej w Jugosła- wii przed II wojną światową’, ‘członek monarchistycznych formacji zbrojnych w czasie II wojny światowej’ i przestarzale ‘dowódca čety’ (RMS). Wyraz po-

259 świadczony jest dopiero z XIX wieku: чтнк ‘einer von der чeta, turmarius’ (SR; Njegoš) oraz четник ‘трабант’ (1844) (PosrbOV). W obydwu znaczeniach notują go słowniki Popovicia четник ‘einer von der Truppe’ i ‘Gensdarm’ (Po- pović) oraz четник i четеџија ‘присталица, војник који је отишао у пљачку, мародер’ (PopovićTur). O czetnikach pisał Bogišić:

Четници се одликују од хаидука тиме што они не оставлиају своих кућа, него докле врше таи један чин кои су намјерни, дочим хајдуци одметну се за неколико година и кући не долазе. Од разбојника различити су што иду да плиене само у непријатељску земљу или племе, а први одире ко му год се намјери. Ускоци су они људи кои из турске границе ускоче у Црну Гору, те отоле опет четују и хаидукују по Турскои. Бива да и Црногорци побјегну у Турско, па отолен узнемиравају Црногорце (Богишић 1984: 378).

W znaczeniu ‘dowódca čety’ poświadczone są także чтеџија (RMS; RJAZ; SR; Popović) oraz чтобаша (RMS; Njegoš; Bogićević 2010: 98), četadžija natomiast to ‘członek čety, oddziału zbójniczego atakującego pograniczne regiony pod władzą Turków, Wenecjan i Austriaków, rabującego miejscową ludność’ (Bo- gićević 2010: 98). Oprócz słowiańskich pojawiają się także grupy tureckich rozbójników, którzy rekrutowali się najczęściej ze zbuntowanych żołnierzy osmańskich. Członka jednej z tych formacji określano mianem кџалија. Wyraz ten poświadczony jest w znaczeniu ‘turecki buntownik, odszczepieniec, rozbójnik’ i ‘zły, niemoralny człowiek’ (RSAN; RJAZ; Bogićević 2010: 254)415. Ci tureccy rozbójnicy i człon- kowie nieregularnych wojsk najemnych w Turcji działali w XVIII i na początku XIX wieku. Błąkając się po Bałkanach, swoje usługi oferowali zbuntowanym paszom i lokalnym przywódcom. W ich skład wchodzili zarówno muzułmanie, jak i chrześcijanie, choć to ci pierwsi stanowili zdecydowaną większość. Począt- kowo napadali głównie na miasta i pod groźbą spalenia i ograbienia wymuszali od nich haracz (w taki sposób zniszczyli na przykład gród Voskopole), a potem wy- najmowali się za żołd paszom i każdemu, kto tylko mógł za ich usługi zapłacić. W czasie I powstania serbskiego przybyli i walczyli w Belgradzie, a ostatecznie zostali rozgromieni w czasie wojny z Rosją, w latach 1807–1812. Inną nazwą tureckiego rozbójnika był ксеџија ‘turecki rozbójnik grasujący na drogach, który napada i okrada podróżnych, łupieżca; turecki hajduk’, ‘gwał- towny, brutalny człowiek’ i ‘morderca’ (RMS; RSAN)416, poświadczony od XVII

415 Krdžalija ‘rozbójnik turecki’ należał do grupy bałkanizmów tureckich, z tur. kırcalı ‘człowiek z równin, pól’. Według Vuka to derywat z suf. -li utworzony od nazwy miasta Krdža k. Vidinu, Mla- denov i Miklosich uważają zaś, że od kır ‘pole’, kırca ‘poletko’ powstał toponim Kırcali (w bułg. кърджалия ‘okrutny Turek’). Wyraz prawdopodobnie powstał ok. XVIII w., w czasie wojny turecko- -austriackiej. Škaljič jako źródło podaje nazwę miasta Kırca Ali (nazwa utworzona od przezwiska założyciela Alego – Kırca, co w tureckim oznacza ‘szarawy’, kır ‘szary’, a więc to Szarawy Ali). 416 Zapożyczenie z tur. kesici związane jest z bałkańskim turcyzmem skróconym inﬁ nitivem kes- mek ‘ciąć, siec’, turcyzmem z dziedziny prawa: yan kesici ‘który tnie z boku’.

260 wieku w słowniku RJAZ (kesedžija, ćesedžija, ćesendžija, ćeserdžija, ćeserči- ja ‘turski vojnik na końu’) oraz u Vuka i Popovicia ксеџија i z południowo- -zachodnich regionów ћсерчџија ‘ein türkischer Strassenräber, latro turcicus equo vectus’ (w SR także pod hasłem hajduk: „И Турци имају хајдука, који се зову кесеџије”). Jednym z najmłodszych (XVIII w.) określeń rozbójników oraz ogólnie osób łamiących prawo był wyraz бèћāр ‘rozbójnik, uskok’, a prymarnie ‘kawaler, nie- żonaty chłopak’, ‘wesołek, żartowniś, łobuz, urwis; pijak’. Historycznie poświad- czony jest także w znaczeniach ‘żołnierz najemnik, ochotnik (w I powstaniu serbskim)’ i ‘organ władzy wykonawczej, strażnik miejski; pandur’ (RMS; RSAN)417. W słownikach z XIX wieku poświadczone są znaczenia бећаръ ‘бескућник’ (1837) (PosrbOV), бећар ‘момак самац’ (RSR) i бећар ‘неожењен човек и голи син’ oraz ‘надничар из туђине без своје куће и стална боравишта’ (Po- povićTur), a także bećar ‘neoženjen momak’ (Bogićević 2010: 48) (por. tom III). Poza powszechnym zjawiskiem rozbójnictwa i związanym z nim rozwojem nazewnictwa, w okresie tureckim pojawiły się kolejne określenia osób ła- miących prawo, wśród których największą liczbę tworzą zapożyczenia z języka tureckiego. Do tej grupy można zaliczyć ogólne określenia buntowników, prze- stępców, na przykład àси i áси, áсија, асиђија, хáси(ја) (RSAN) (tur. âsi), багија (Škaljić) (tur. bâgi) oraz èшкија, ешкjа ‘rozbójnik, złoczyńca’, ‘odszczepieniec, hajduk’, ‘ochotnik w wojsku chorwackim; ochotnik serbski wal- czący przeciwko Turkom w walkach nad Driną w 1876 r.’ oraz ‘wojsko ochotnicze w ogóle’ (RSAN) (tur. eşkiya). Kolejnymi wyrazami są суз, сузин, хсуз, хсузин ‘złodziej, rzezimieszek, łotr, łupieżca’ (RMS; RJAZ) poświadczone od XVIII wieku (tur. hırsız)418. Mniej znane to дпāрош ‘złodziej’ (LKačer), јàјара, јàјцара ‘drobny złodziej’, ‘zły człowiek’ (RSAN; RJAZ; LKačer) oraz od XVII wieku квгаџија ‘kłótnik, zawadiaka; osoba chętnie wywołująca kłót- nie, bijatyki; morderca’ (RSAN; SR; RJAZ; RArilje) i kvgadžija, kvgadžija (Škaljić) (tur. kavgacı, gavgacı). Innym zapożyczeniem (tur. katil, ar. qātil) jest wyraz кáтил, кàтил, кáтиљ, кàтиљ reg. ‘zaprzysięgły wróg; tyran, ciemięż- ca; zabójca, rozbójnik; kłótnik’ i ‘zły, złośliwy człowiek’ (RSAN), poświadczony od XIX wieku jako kàtil ‘krvnik, ubilac’ (RJAZ), кáтил ‘крвник’ (SR; Škaljić) i ктиљ ‘zabójca, złoczyńca, zbrodniarz’ oraz ‘surowy, żądny krwi’ (PrizrenDČ). W znaczeniu ‘tyran, ciemiężca’ poświadczone są wyrazy слеџија (RMS; RJAZ;

417 W gwarach poświadczone są np. бећр ‘неожењен младић, момак’ (RSMet), бћар (PrizrenDČ), бећар (RArilje), бећàр (RCrnotr) i бèћāр ‘весељак, духовит млад човек’, ‘љубавник’ (LKačer). Zapożyczenie z tur. bekâr ‘kawaler, chłopak’ < pers. bīkār (bī-kār) ‘bez pracy, nierób’ (Škaljić), z reg. zmianą k > ć, bećar < tur. bekâr. W Wojwodinie mógł być zapożyczony z węg. betyár ‘kawaler, chłopak; głupek, rozrabiaka’. 418 W gwarach formy угурсьз, угурсуз ‘несрећник, неваљалац’, сьз ‘безобразник, бестидник’ i сьз ‘лопужа’ (PrizrenDČ), угрсуз ‘неваљалац, нитков, покварењак, пропалица’ (RSMet), грсуз ‘угурсуз’ (LKačer) i огурсỳз ‘мангуп, хохштаплер, угурсуз’ (RCrnotr).

261 SR) i сл’еџија (RSMet) oraz зулỳмћāр (RSAN; SR) i zulùmčija, zulùmdžija, zulùmćār (Škaljić) (tur. zülumçü i zülümkâr), зулумћр (RSMet). Oprócz turcyzmów w podobnym znaczeniu, pojawiły się także inne zapoży- czenia. Jest to przede wszystkim italianizm бâнда oznaczający ‘grupę rozbój- ników, opryszków; bandę złodziei’ i ‘członka takiej grupy, bandytę’, ale także ‘grupę osób posiadających tę samą wadę’, ‘grupę pracowników rolnych’ i ‘grupę grajków, muzyków’ (RSAN; Bogićević 2010: 43). Według współczesnego Leksy- konu prawnego wyraz oznacza formę organizacji co najmniej trzech osób w celu popełnienia czynów karalnych (PrLeks). Wyraz banda w znaczeniu ‘strona, bok’ poświadczony jest od XV wieku (w RJAZ i słowniku Vuka z regionów południo- wo-zachodnich бнда ‘die Seite, regio; страна’). W słowniku Popovicia банда to ‘Seite’ i ‘Musikbanda’. Od XIX wieku notowany jest także wyraz бàндт i бàндит ‘rozbójnik, opryszek, bandyta; złodziej, porywacz’ oraz ‘pogardliwa nazwa członków wojsk nieprzyjacielskich’ (RSAN; RSR)419, a z wybrzeża pochodzi forma bandižani ‘zločinac, u Primorju, bio je dužan krv ne samo rođacima ubijenog nego ga je i vlasti gonila za zločin, pa se morao dvostruko čuvati’ (Bo- gićević 2010: 43) (wen. bandire). Nowsze zapożyczenie to гàнгстер ‘gangster, rozbójnik’ (RSAN; RArilje). Położenie słowiańskich rozbójników uległo drastycznej zmianie na początku XIX wieku, kiedy po wyzwoleniu Serbii i Czarnogóry spod władzy tureckiej, wraz z tworzeniem się nowożytnych państw serbskiego i czarnogórskiego, zanikały patriotyczne powody do działalności grup hajduckich. Zbójnikom wypadł z rąk argu- ment walki z najeźdźcą i znaczna ich część, razem ze swymi hersztami, porzucając swój rozbójniczy fach, przyłączyła się do walk powstańczych. Pozostali, którzy ciągle zajmowali się rabunkiem – tym razem już bez pierwiastka patriotyczne- go, musieli liczyć się z nowymi okolicznościami, w których stali się przestępca- mi według tworzącego się prawa wolnych Serbii i Czarnogóry. Wybijająca się na niezależność Serbia wprowadzała swoje prawodawstwo skierowane także przeciwko różnego rodzaju rozbójnikom. W ramach całego procesu wchodzenia w or- bitę kultury środkowo- i zachodnioeuropejskiej i wprowadzania nowych regulacji prawnych na wzór rozwiązań europejskich, w języku serbskim pojawiało się nowe słownictwo penitencjarne, nowe określenia osób łamiących prawo. Wśród nowo poświadczonych wyrazów daje się zauważyć kilka grup. Jed- ną z nich są określenia osób buntujących się przeciwko obowiązującemu prawu. Podstawowym określeniem takiej osoby jest wyraz бỳнтōвнк oraz бỳнтāр, бỳнтāч, бỳнтāш, бỳнтōв (RMS; RSAN)420. Wyrazy te poświadczone są głównie

419 Na południu zapożyczenie z wł. banda ‘pas, wstęga; drużyna, oddział, banda; orkiestra dęta’, w Wojwodinie za pośrednictwem niem. Bande ‘krawędź, banda; drużyna, banda’. Słownik wyrazów obcych podaje także źródło francuskie bande. Wyraz bandit to zapożyczenie z wł. bandito, a na płn. być może także z niem. Bandit. 420 Derywaty utworzone od wyr. bunt (niem. Bunt ‘związek, sojusz; snop’) za pomocą suf. -aš, -ar, -ač, -nik. Buntovnik utworzono od przym. buntovan z suf. -nik, a derywat buntov z suf. -ov, analog. do lopov.

262 od XVIII wieku, na przykład w słownikach Vuka i Popovicia бỳнтовнк ‘homo seditiosus’ oraz бунтовникъ (RečZURP: 47; Bogićević 2010: 75). Analogicz- nie do powyższego derywatu powstały na gruncie rodzimym wyrazy бỳнџија i побуњèнк (RMS; RSAN), бунџија (1791) (GzRSR) i бỳнџија ‘Aufwie- gler, homo seditiosus’ (SR; Popović)421. Kolejnymi są germanizmy рèбел, ребелјант, ребелјаш (RMS)422 i ребелант (1792), ребелијаш (1793), ребелијант (1791) (GzRSR), a także ребелијант, ребелијаш ‘der Rebell, homo seditiosus, rebellis, cf. бунтовник’ (SR; Popović) i ребелант (RSR). Jako określenie rewolucjonisty poświadczone jest zapożyczenie z francuskiego bądź niemieckiego револуциòнāр, револуциòнēр (RMS) (fr. révolutionnaire lub niem. Revolutionär). W podobnym znaczeniu pojawia się określenie карбунар ‘członek tajnego towarzystwa włoskiego w XIX wieku’, ‘buntownik, rewolucjonista’ i карбунар ‘rewolucjonista; buntownik, renegat’ (1824) (KK-ER) (wł. car- bonaro). W znaczeniu ‘powstaniec, buntownik’ poświadczony jest wyraz ỳстанк (RMS; RJAZ; Popović) oraz historyczne ỳстāш, стāш (RMS) i сташа ‘powstaniec, buntownik’, a także znaczenie nowsze ‘członek chorwackiej organizacji faszystowskiej Ante Pavelicia’ (RMS; RJAZ)423. W słowniku Popovicia notowane są obydwie formy: усташ i усташа ‘Insurgent’ (Popović). Ustaši (= uskoci) to pierwotnie uciekinierzy z Turcji, którzy, z różnych powodów, przeszli na stronę czarnogórską i przyłączyli się do walki Czarnogórców z tureckim państwem (Bo- gićević 2010: 639). W XX wieku ustaš to czarnogórski powstaniec, uczestnik Powstania Bożonarodzeniowego (Božićni ustanak), które w styczniu 1919 roku wywołali przeciwnicy bezwarunkowego zjednoczenia Czarnogóry z Serbią pod- pisanego w 1918 roku (Bogićević 2010: 639). Inne nazwy, poświadczone głównie w gwarach, to дисдент (RSAN) i дисидент ‘dysydent, buntownik’ (RArilje), џапатор ‘buntownik’ (RJug) oraz јарàмаз, јарàмас ‘łajdak, szelma, łobuz; zło- czyńca, przestępca’ (RSAN), jaramaz (RJAZ; Bogićević 2010: 211) i jaràmaz, jaràmazin (Škaljić) (tur. yaramaz). Do grupy nowszych określeń rozbójników i osób łamiących prawo należą także mniej popularne wyrazy, których pierwsze poświadczenia pojawiają się w XVIII lub XIX wieku. Wymienić tu można na przykład hungaryzm хàјōш i хjoш, àјōш i још oraz dial. joш ‘rozbójnik, łotr; hajduk; odszczepieniec, powstaniec’, ‘wykolejeniec, łobuz’, i hist. јàјош i јјош ‘rabuś, rozbój- nik; hajduk’ i ‘członek czarnogórskich ochotniczych oddziałów, które w czasie powstań hercegowińskich (1875–1876) uciekały do Hercegowiny i walczyły

421 Bundžija to hybryda słow. -tur. (z tur. suf. -džija), utworzona od wyr. buna ‘powstanie’. 422 Derywaty utworzone od niem. zapoż. Rebell ‘buntownik’, a tam z łac. rebellio ‘powstanie’, rebello ‘powstać’, rebelles ‘buntownicy, powstańcy’; por. także węg. rebellis ‘buntownik’ i wł. ri- belle ‘ts.’. 423 Derywaty utworzone od czas. ustati ‘powstać, wywołać powstanie’ (*stati stan ‘stanąć, pod- nieść się, zatrzymać się’) za pomocą suﬁ ksów -nik i -aš, -aša.

263 po stronie powstańców’ (RSAN)424. W XIX wieku wyraz poświadczony jest głów- nie w znaczeniu ‘łodziarz, majtek; brodar, lađar’, na przykład хајош (1719), хаош (1720) (GzRSR), z Wojwodiny pochodzi àјош, хàјош ‘der Schiffsknecht, helciarius, cf. лађар’ (SR). W znaczeniu ‘rozbójnik’ wyraz poświadczony jest w Zborniku Bogišicia z Hercegowiny (Bogišić 1999: 609), a także w niektó- rych gwarach czarnogórskich: јјош ‘renegat, buntownik w Starej Czarnogórze; ochotnik w czasie wojny’ (RZag) i jajoši, ajoši ‘razbojnici, razbojničke družine’. Jak pisze Bogićević,

(…) zbog odsustva bilo kakvih moralnih pravila po kojim su postupali narod ih na- zivao ajoši, jajoši, jajre, bunjištaci. Djejstvovali su tajno, bez skrupula i surovo i bili lišeni svake nacionalne predrasude – jednako su napadali, ubijali i pljačkali muha- medance, pravoslavce i rimokatoličke. Činili su masovne zločine zbog male koristi (Bogićević 2010: 27, 209).

To również nazwa powstańców czarnogórskich, którzy brali udział w powstaniu w Hercegowinie trwającym od maja 1875 do czerwca 1876 roku. Określeniem rozbójnika, a także osoby porywczej, jest пустàхија i пустàија 425 (RMS) , którego pierwsze poświadczenia pochodzą z XVIII wieku: пустаіz ‘der Dieb’ (Kurzbek: 116, 165, 457), пустаија (1717), пустахија (1743) (GzRSR; KK-ER; SSZiN) i пустаія (1788) (PosrbOV), a z Wojwodiny: пустàија ‘der Räu- ber, latro’ (SR; Popović). W RMS poświadczony jest jeszcze wyraz пстōвнк ‘hajduk, rozbójnik’ (RMS), w Wojwodinie: хàхāр ‘rozbójnik’, ‘bohater, junak’ (RSGV) i hahar ‘dželat’ (RJAZ). Do grona rozbójników można zaliczyć także osoby określane mianem кòмита, комтāш, кòмитāр, комитàџија ‘członek uzbrojonych grup, które nie są częścią regularnego wojska, powstaniec’ oraz ogólnie ‘nieregularne wojsko’ (RMS; RSAN)426. Wyraz ten w znaczeniu ‘odszczepieniec, buntownik’ po- świadczony jest w gwarach serbskich: кумта (RJuž; RTimok2), комта (RKM; RSMet) i кумта ‘buntownik’ i ﬁ g. ‘głupek’ (RCrnotr), oraz czarnogórskich, gdzie jest terminem wieloznacznym: кмт ‘odszczepieniec, odstępca, który ukrywa się w lasach i górach przed władzą’ i кмита ‘odszczepieniec, renegat, nieuznający władzy po I wojnie światowej’, ‘grupa komitów’ (RZag), кòмит ‘odstępca, buntownik przeciw austriackiej władzy okupacyjnej na terenie plemienia Uskoków w czasie I wojny światowej, hajduk’ (UR), комта ‘członek zbroj- nego ruchu oporu; renegat, hajduk’ (RVG) oraz комт, кòмита ‘старешина веслача у средњовјековној морнарици’, ‘титула функционера’, ‘пратилац,

424 Zapożyczenie z węg. hajós ‘marynarz, osoba, która pływa na statkach’ (w wyniku pejoratywizacji znaczenia), a w znaczeniu ‘łobuz, hajduk’ być może od tur. hajlaz ‘leń’. 425 Wyraz utworzono od słowiańskiej podstawy pust- ‘pusty’, ‘wolny, bez gospodarza’, ‘liczny’ lub węg. slawizmu puszt- ‘ts.’ przez dodanie suf. -ija, analogicznie do przypadku adaptacji turcy- zmów spahi > spahija, spaija, dahi > dahija, daija. 426 Komita z wł. comito, łac. comes ‘towarzysz, znajomy, druh’.

264 друг, учитељ’, ‘сељaк’, ‘одметник од аустријске и србијанске окупационе власти у Црној Гори’ (RomGrecCG) i komita ‘neregularan borac, pripadnik ne- regularne vojske’ oraz (ﬁ g.) ‘ratoborna, jako borbena osoba’ (RomanBP). Była to osoba sprzeciwiająca się austriackim władzom okupacyjnym w czasie I wojny światowej w Czarnogórze, członek czarnogórskiego ruchu oporu wobec Austro- -Węgier po kapitulacji Czarnogóry w 1916 roku, a po wojnie członek oddziałów zbrojnych sprzeciwiających się Zgromadzeniu Podgorickiemu i decyzji o zjednoczeniu Czarnogóry z Serbią (Bogićević 2010: 243). Inne, mniej popularne określenia rozbójników, opryszków lub złodziei to na przykład àпāш ‘łobuz, szelma, oszust, rozbójnik, opryszek’ (RSAN; RMS; LKačer; RCR2), апáш (RJug), aпш (RSMet) i апàш (RCrnotr), барàба ‘zły, niewychowany, grubiański człowiek; włóczęga; złodziej’ (RSAN; RomanBP; Bo- gićević 2010: 44) i барбa (RSMet)427, бчкāш, бичкош ‘złodziej’ (RSAN) i бчкāш ‘ein liederlicher Mensch, dissolutus’ (SR) (węg. bicskás), боја ‘roz- bójnik’, ‘harda osoba (Grbalj)’ (RomanBP; RomanJBK) (wł. boia), бргант ‘rozbójnik na drodze, złodziej, hajduk (zwykle dotyczy włoskich rozbójników)’ (RSAN; RSR) (wł. brigante), зòрба ‘przemoc, akt przemocy; bunt’ i ‘tyran, rozbójnik, buntownik’ (RSAN; PopovićTur) (tur. zorba ‘przemoc, terror’) oraz шпицбуб ‘drobny złodziejaszek’ (RSGV). Kolejnym określeniem jest кàчак ‘odszczepieniec, renegat, hajduk; uciekinier’, ‘rozbójnik, tyran’, ‘członek albańskich jednostek partyzanckich, które (przede wszystkim w czasie I wojny światowej) napadały na obce wojska’, a tak- że ‘przemyt, przemycany towar (najczęściej tytoń)’ (RSAN; Popović) (tur. kaçak) oraz качк ‘hajduk, osoba, która nie przestrzega prawa’ (RKM), кчак ‘albański buntownik, renegat’ (RSMet), кчак ‘hajduk, złodziej; przemytnik’ (PrizrenDČ) i kačak, kačkin ‘buntownik, uciekinier’ (Bogićević 2010: 217). Na określenie piratów, rozbójników morskich pojawiają się nowsze zapoży- czenia. W XVIII wieku odnotowany jest wyraz кпер (1790) (RSAN; GzRSR) (niem. Kaper ‘pirat, morski rozbójnik’, z holenderskiego kapen ‘piratować, napa- dać na statki’), a z XIX wieku pochodzi прат (1808) (RMS; PosrbOV; GzRSR) i pirata (RJAZ) (wł. pirata < gr. πειρατής). Wśród nowożytnych określeń złodziei notuje się poświadczone od XVIII wieku rodzime wyrazy грбитељ i грàбитељ, грàбљивац, грбилац i грàбилац, грáбежнк (RSAN; Bogićević 2010: 171), грабежникъ ‘der Fren- beuter’ i грабитель ‘der Plünderer, der Räuber’ (Kurzbek: 405) oraz крàдљивац (RMS; RSAN; RJAZ; SR; Popović). Słownik serbskich puryzmów Mihajlovicia notuje formy крадац (1845) i крадльивацъ (1836) (PosrbOV), a w gwarach na przykład крадш (RSMet) i крадивỳк, крадòв (RCrnotr). Z XVIII wieku pochodzi wyraz алàман i алàмāн, pogardliwie ‘głodomór’ oraz ‘złodziej,

427 Zapożyczenie z wł. barabba ‘złodziej, rozbójnik’ (od imienia biblijnego rozbójnika Baraba- sza, gr. Βαραβάς).

265 grabieżca, porywacz’ i ‘zły człowiek, przebiegły, dwulicowy’ (RSAN; RJAZ)428, a także аламан ‘Fresser, Mensch mit starkem (germanischen) Appetit’ (Popović; PopovićTur) oraz аламàн (RCrnotr) i алàмāн (LKačer), мунђàрош ‘oszust, złodziej’ (RCrnotr). W XIX wieku pojawiają się także тмичāр i òтмичāр ‘porywacz, grabieżca’, ‘osoba, która z domu rodzinnego porwała dziewczynę’ (RMS; SR; Popović) oraz пљàчкāш (RMS; Popović), пљчкаџија (RMS; SR; PopovićTur), пљачкаџја (RJug) i пљачкар ‘złodziej, łupieżca, rabuś, grabież- ca’ (1829) (KK-ER)429. Z języka węgierskiego (węg. lopó) zapożyczono wyraz лóпōв w znaczeniu ‘złodziej, szubrawiec’, ‘porywacz, rozbójnik’, ‘oszust, łotr’, ‘łajdak, podła osoba’, a także jako hipokorystyk ‘urwis, szelma, chuligan’ (1803) (RMS; RSAN; GzRSR; PosrbOV; KK-ER). Wyraz, który pierwotnie oznaczał ‘čovjek koji grabi i krade na silu’, a potem ‘čovjek koji uopšte krade’ (RJAZ), jest poświadczony od XIX wieku. W słowniku Vuka лóпōв ‘лупеж’ został opatrzony informacją:

У Србији су се од прије лопови звали они лупежи који обијају зграде те краду, или који ударају на људе у кућама или у пољу те их харају а нијесу прави хајдуци. Тако н. п. онај који украде јаре или макар коња и вола није лопов, него само рсузин или крадљивац, као ни хајдук, који човјека на кући или гдје у пољу похара (SR)430.

Do nowych poświadczonych wyrazów od XIX wieku należą na przykład: глбаџија ‘złodziej, łupieżca; lichwiarz’ i ‘poborca podatków’ (RSAN) oraz глобаџија ‘rozbójnik’ (1820) (KK-ER; Popović), a także dwa derywaty z przy- miotnikiem zły: зáлац ‘zły człowiek, rozbójnik, złoczyńca, zbrodniarz’ i reg. ‘rodzaj wiatru’ (RSAN; SR; Popović) i злковац ‘złoczyńca, zbrodniarz, prze- stępca; ten, który wyrządza innym zło, stosuje przemoc’ (RMS; RSAN; RJAZ; SR; Popović). Choć system działania osób łamiących prawo, a także warunki społeczno- -ekonomiczne i polityczne podlegały istotnym zmianom w czasie, w większości przypadków określenia funkcjonowały, dopóki egzystowały osoby nimi nazywane. W ciągu wieków najciekawszymi wyrazami, mającymi najbarwniejszą historię, okazały się średniowieczne gusar, razbojnik i tat, pierwotnie będące ogólnymi określeniami rozbójników, a potem podlegające specjalizacji znacze- niowej. Z czasów panowania tureckiego pochodzą nowe nazwy rozbójników, przede wszystkim hajduk i uskok, które określają nie tylko nowe osoby wyję- te spod prawa, ale także organizację i sposób działania samych rozbójników, a zwłaszcza ich narodowowyzwoleńczą ideologię. Opiewani w pieśniach ludowych i wielbieni przez prosty lud nowi rozbójnicy swojego fachu nie traktowali

428 Zapożyczenie z tur. Alaman, Alman ‘Niemiec’ (z niem. Allamannen, Allemannen), choć we- dług Popovicia i RJAZ wyraz w znaczeniu ‘złodziej’ pochodzi od tur. almak ‘grabić, brać, porywać’. 429 Derywat utworzony za pomocą suf. -aš, -ar, -adžija od tur. plaçka ‘łup, grabież, kradzież’. 430 W gwarach pojawiają się na przykład formy лóпов, лопжа oraz лопвлук, лопōвштна (RSMet), лòпōв, лòпужа i лопòвија ‘лоповска дружина’, ‘крађа’ (LKačer), лопòвлук ‘крађа, пљачка’ i лопỳжа, лопужàн, лопỳрда ‘преварант, лопов’ (RCrnotr).

266 jedynie w kategorii zdobywania łupów i bogacenia się, ale czasem także, lub szczególnie (chociaż w wielu przypadkach były to tylko ludowe wyobrażenia), w kategoriach patriotycznej walki z tureckim okupantem, jako działanie mające zapewnić wyzwolenie spod obcego jarzma. Po wybiciu się przez Serbię i Czarno- górę na niezależność (także dzięki wydatnej pomocy przywódców zbójnickich – harambašów) większość hajduków stała się prawymi obywatelami zajmującymi się pracą na roli lub hodowlą zwierząt, a pozostali, przyzwyczajeni do życia rozbójniczego, musieli się już liczyć z sankcjami karnymi nowożytnych państw Serbów i Czarnogórców.

ZAKOŃCZENIE

Drugi tom monografi i Dzieje słownictwa z zakresu stosunków społecznych w Ser- bii i Czarnogórze poświęcony jest lingwistycznemu opisowi rozwoju leksyki z zakresu terminologii państwa i administracji. W kolejnych rozdziałach będą- cych minipolami semantycznymi przedstawiono nomenklaturę państwową i ad- ministracyjną, począwszy od końca XII wieku i powstania średniowiecznego państwa Nemanjiciów przez pięciowiekową okupację turecką lub, krótszą, wenec- ką, odzyskanie niezależności aż do początku XX wieku – powstania Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców. Analizy leksyki dokonano na podstawie śred- niowiecznych oraz XVIII- i XIX-wiecznych źródeł i aktów prawnych, słowni- ków historycznych oraz współczesnych słowników języka ogólnego, słowników wyrazów obcych i kilkudziesięciu słowników gwarowych. Do korpusu tekstów włączono także leksykony prawne, religijne i etnografi czne, a przede wszystkim monografi e historyczne, politologiczne, socjologiczne, etnografi czne i prawne oraz literaturę językoznawczą. Analizowana w niniejszym tomie sfera polityczno-administracyjna obejmuje nazewnictwo podziału administracyjnego (średniowieczne župa, opština, selo, grad, podgrađe, država i zemlja oraz późniejsze pašaluk, elajet, sandžak, nahija) i nazewnictwo niestałych, czasowych jednostek terytorialnych, głównie o charakterze gospodarczym (trg, pazar, vašar, čaršija, katun, bačija i salaš). Druga grupa to nomenklatura hierarchii i ośrodków władzy politycznej i terytorialnej obejmu- jąca tytulaturę panujących i przywódców politycznych (knez, župan, kralj, car, despot oraz sultan, vezir, vožd i predsednik) oraz tytulaturę urzędników władzy centralnej i lokalnej (średniowieczni kmet, tepčija, kaznac, župan, vojvoda, čel- nik, logotet, dijak, sluga, despot, sevastokrator, ćesar; tureccy vezir, beglerbeg, valija, sandžakbeg, dizdar; weneccy guvernadur, providur; nowożytni činovnik, kmet, kapetan, knez itp.). Omówiono także nazewnictwo najważniejszych instytucji społeczno-politycznych (sabor, zbor, skupština, veće, stanak, bankada, savet itp.). W zakres tej części pracy weszło także nazewnictwo służb porządkowych (pandur, policija, milicija) oraz słownictwo kryminalne, nazwy jednostek prze- ciwstawiających się porządkowi prawnemu i społecznemu (hajduk, razbojnik, gusar, tat, uskok). Lingwistyczna analiza obejmuje leksykę i jej rozwój przez osiem stuleci serbskiej i czarnogórskiej historii, od czasu pierwszych średniowiecznych państw (dy-

269 nastii Nemanjiciów, Lazareviciów, Brankoviciów oraz Balšiciów i Crnojeviciów) przez panowanie tureckie (a w części Czarnogóry także weneckie), serbskie powstania narodowowyzwoleńcze i stopniowe odzyskiwanie niepodległości przez Serbię i Czarnogórę aż do utworzenia XIX-wiecznych niezależnych państw serbskiego i czarnogórskiego. Datą końcową jest wybuch I wojny światowej, której rezultatem był rozpad wielonarodowej monarchii austro-węgierskiej, a w przypadku Bałkanów Zachodnich – utworzenie pierwszego federacyjnego państwa Słowian zachodnio-południowych. Z powyższego opisu wyłaniają się trzy okresy polityczne, które swoje od- zwierciedlenie uzyskują także w historii leksyki, a przede wszystkim w sposo- bach i źródłach jej wzbogacania, także źródłach zapożyczeń. Każda epoka zwią- zana była z określoną władzą i kręgiem kulturowym (kręgami kulturowymi) oraz wielkim politycznym i cywilizacyjno-kulturowym przełomem, który w najsilniej- szy sposób wpływał na państwa Serbów i Czarnogórców. Te przełomowe okresy w historii społeczno-politycznej narodu w przypadku języka i kultury oznaczały rewolucyjne zmiany centrów oddziaływania i przeobrażenia modeli kulturowych. Średniowieczny okres potęgi państwowej, okres panowania tureckiego oraz, w końcu, epokę nowożytną i wejście w oddziaływanie kultury europejskiej wy- raźnie widać na przykładzie analizowanej terminologii społecznej. Jak zauważa Pavle Ivić, za każdym razem te zmiany oznaczały porzucenie dotychczasowych źródeł uzupełniania słownictwa w celu pozyskiwania nowego źródła. Za każdym razem z ostro zarysowanymi granicami, które oznaczały zmiany rewolucyjne (Ивић 1980: 63). Szczególnym świadectwem zmiennej historii politycznej i społecznej jest pochodzenie i rozwój terminologii życia politycznego, społecznego, rodowego i kościelnego. Oprócz leksyki słowiańskiej, która stanowiła podstawę średnio- wiecznego słownictwa organizacji feudalnej państwa, administracji, systemu prawnego, sądownictwa i organizacji wojskowej, a także stosunków rodowych, głównym źródłem był najpotężniejszy i cieszący się najwyższym prestiżem są- siad – Bizancjum. W okresie późniejszym jego rolę przejęło potężne imperium tureckie, które stało się źródłem lub pośrednikiem w zapożyczeniach z języków arabskiego lub perskiego. Podobnego charakteru, choć o wiele słabszym wpły- wie, były zapożyczenia z dialektu weneckiego na wybrzeżu czarnogórskim. Od końca zaś XVIII wieku, wraz z coraz większym wchodzeniem w orbitę kultury europejskiej, źródła te uległy dywersyﬁ kacji i leksyka płynęła zarówno z zachodu (Niemcy, Francja, Włochy), północy (Węgry), jak i ze wschodu (Rosja). Słownictwo społeczne, jako to, które najlepiej oddaje zmiany społeczne, polityczne, kulturowe i cywilizacyjne, zostało więc nieprzypadkowo wybrane do ilustracji obrazu ewolucji leksyki języka w Serbii i Czarnogórze. Na podstawie prowadzonych badań można stwierdzić, że to właśnie ta warstwa najbardziej podlega wpływom obcym, jest uległa politycznie, kulturalnie lub cywilizacyjnie innym państwom, narodom, kulturom. I to właśnie na podstawie jej analizy można prześledzić historię społeczną i polityczną państwa, kontakty etniczne i ję-

270 zykowe, a także dokładnie ocenić siłę i wpływ określonych narodów i państw na konkretne dziedziny życia społecznego i politycznego Serbów. Cała monograﬁ a stanowi kompleksowe, leksykalne oraz socjologiczno-historyczno-etnograﬁ czne opracowanie kolejnych pól semantycznych związanych z życiem człowieka w społeczeństwie, funkcjonowaniem w obrębie grup i wspólnot – od najmniejszej, opartej na więzach krwi lub wspólnym terytorium, aż do organizacji na poziomie politycznym (państwowym).

BIBLIOGRAFIA PODMIOTOWA

Słowniki języka literackiego i słowniki wyrazów obcych

RiKSS: Ђура Даничић, Речник из књижевних старина српских, I–III, Биоград 1863, 1864. SR: Вук Стефановић Караџић, Српски рјечник, Београд 1986 (wyd. 2 fototypiczne), Београд 1935 (wyd. 4). ВРСРиИ: Иван Клајн, Милан Шипка, Велики речник страних речи и израза, Нови Сад 2007. Lapčević: Драгиша Лапчевић, Занатски и трговачки речник турских и источанских речи, Београд 1928. CrnogR: Milorad Taki Latković, Građa za crnogorski rječnik, Cetinje 2007. GzRSR: Велимир Михајловић, Грађа за речник страних речи у предвуковском периоду, т. I (А–Љ), Нови Сад 1972; т. II (М–Ш), Нови Сад 1974. KK-ER: Велимир Михајловић, Кнежева канцеларија 1815–1839. Етимолошки речник, (инострани фонд), Нови Сад (1992) (maszynopis). PosrbOV: Велимир Михајловић, Посрбице од Орфелина до Вука, т. I (Б–О), Нови Сад 1982; т. II (П–Ш), Нови Сад 1984. Kurzbek: Нѣмецкїй и сербскїй словарь на потребу сербскаго народа, Wien 1790. Popović: Ђорђе Поповић, Речник српскога и немачкога језика, Панчево 1895. PopovićTur: Ђорђе Поповић, Турске и друге источанске речи у нашем језику. Грађа за велики српски речник, Београд 1884. RSR: Речник страних речи које се употребљавају у нас у говору, у новинама, повременим списима и књигама, Панчево 1878. RZiSR: Речник застарелих и страних речи [w:] Казивања савременика. Мемоарска грађа о Првом српском устанку, Аранђеловац 2003, с. 245–250. Njegoš: Речник језика Петра Петровића Његоша, Београд–Титоград–Цетиње 1983. RMS: Речник српскохрватскога књижевног језика, т. I–VI, Нови Сад 1967–1976. RSAN: Речник српскохрватскога књижевног и народног језика, т. 1–17, Београд 1959–2007. RSJ: Речник српског језика, Нови Сад 2007. RJAZ: Rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika, t. I–XXIII, Zagreb 1880–1976. KurzbekLeks: Славено-Сербскійи Нэмескій Леxіконъ, Wien 1790. Škaljić: Abdulah Škaljić, Turcizmi u srpskohrvatskom – hrvatskosrpskom jeziku, Sarajevo 1973. LeksLaza: Наташа Вуловић, Лексика у приповеткама Лазе К. Лазаревића, Београд 2010.

273 Słowniki gwar serbskich i czarnogórskich

VojvR: Соња Бајандићева Јовановић, Терај кера, лутко моја бела. Војвођански речник, Нови Сад 2007. RVG: Вук Боричић Тиврански, Речник васојевићког говора, Београд 2002. RSMet: Милета Букумирић, Речник говора северне Метохије, Београд 2012. RZag: Драго Ћупић, Жарко Ћупић, Речник говора Загарача, СДЗб XLIV, Београд 1997. RTimok: Јакша Динић, Тимочки дијалекатски речник, Београд 2008. RTimok1: Јакша Динић, Речник тимочког говора, СДЗб XXXIV, Београд 1988, с. 7–337. RTimok2: Јакша Динић, Додатак речнику тимочког говора, СДЗб XXXVI, Београд 1990, с. 381–423. RTimok3: Јакша Динић, Речник тимочког говора (други додатак), СДЗб XXXVIII, Београд 1992, с. 379–586. Nikšić: Љубомир Ђоковић, Говорни драгуљи Никшићког краја. Рјечник мање познатих ријечи и други прилози, Београд 2005. RKM: Глиша Елезовић, Речник косовско-метохијског дијалекта, СДЗб т. IV (A–Њ), Београд 1932; СДЗб т. VI (O–Ш), Београд 1934. RPiva: Светозар Гаговић, Из лексике Пиве (село Безује), СДЗб LI, Београд 2004, с. 1–312. RRož: Ibrahim Hadžić, Rečnik lokalizama i arhaizama narodnog govora rožajskog kraja, Rožaje 2000, 2001. RBanat: Гордана Јованов, Речник Срба у Банату, Панчево 2005. MČek: Никола Јосимовић, Моје чекмеже. Речник месног говора, Сурчин 2010. RKam: Властимир Јовановић, Речник села Каменица код Ниша, СДЗб LI, Београд 2004, с. 313–688. RKam1: Властимир Јовановић, Речник села Каменица код Ниша, СДЗб LIV, Београд 2007, с. 403–529. RKrun: Д.Д. Крунић, Речник Крунића [w:] Братство Крунића у племену Пиви, Подгорица 1998. RMač: Анђелка Лазић, Грађа за Речник говора Мачве, Шабац 2008. RomanBP: Vesna Lipovac-Radulović, Romanizmi u Crnoj Gori. Budva i Paštrovići, Novi Sad 1997 (wyd. 2). RomanJBK: Vesna Lipovac-Radulović, Romanizmi u Crnoj Gori. Jugoistočni dio Boke kotorske, Novi Sad 1998 (wyd. 2). RCR: Миодраг Марковић, Речник народног говора у Црној Реци, СДЗб XXXII, Београд 1986, с. 243–500; СДЗб XXXIX, Београд 1993, с. 149–398. RLesk: Бранислав Митровић, Речник лесковачког говора, Лесковац 1984. RomanSBK: Srđan Musić, Romanizmi u sjeverozapadnoj Boki Kotorskoj, Beograd 1972. RNjeg: Душан Оташевић, Речник Његуша [w:] Његуши кроз време, Подгорица 1999. RPosav: Илија Павловић, Рјечник говора Срба Посавине и Семберије, Београд 2008. LKačer: Драгољуб Петровић, Јелена Капустина, Из лексике Качера, СДЗб LVIII, Београд 2011, с. 1–336.

274 RSGV: Драгољуб Петровић (уред.), Речник српских говора Војводине, свеска 1: А–Б, Нови Сад 2000; свеска 2: В–Д, Нови Сад 2002; свеска 3: Ђ–Ј, Нови Сад 2003; свес- ка 4: К–Љ, Нови Сад 2004; свеска 5: М–Њ, Нови Сад 2005; свеска 6: О–Пољупчић, Нови Сад 2006; свеска 7: Поључити–Рзати, Нови Сад 2007; свеска 8: Риба–С, Нови Сад 2008; свеска 9: Т–Ф, Нови Сад 2009; свеска 10: Х–Ш, Нови Сад 2010. PrizrenDČ: Снежана Петровић, Турцизми у српском призренском говору. На материјалу из рукописне збирке речи Димитрија Чемерикића, Београд 2012. UR: Mилија Stanić, Ускочки речник, т. I, Београд 1990; т. II, Београд 1991. Vasoj: Рада Стијовић, Из лексике Васојевића, СДЗб XXXVI, Београд 1990. RomanVas: Рада Стијовић, Романизми у говору Васојевића, LeksPoz, с. 277–297. RCrnotr: Радосав Стојановић, Црнотравски речник, СДЗб LVII, Београд 2010. RomGrecCG: Бранко Л. Шоћ, Романизми и грецизми у црногорском језику. Континентални дио Црне Горе, Цетиње 2002. RRad: Миле Томић, Речник радимског говора, СДЗб XXXV, Београд 1989. RArilje, Петар Вучићевић, Виђело нашег језика. Речник мање познатих речи, пословице и изреке из ариљског краја, Пожега 2012. RProš: Милош Вујичић, Рјечник говора Прошћења (код Мојковца), Подгорица 1995. RJuž: Момчило Златановић, Речник говора јужне Србије, Врање 1998. TurcJSrb I: Момчило Златановић, Турцизми у говору јужне Србије, Прилози проучавању језика, бр. 17, Нови Сад 1981. TurcJSrb II: Momčilo Zlatanović, Turcizmi u govoru južne Srbije, Зборник радова, св. 5, Врање 1987. RPirot: Новица Живковић, Речник пиротског говора, Пирот 1987. RJabl: Радмила Жугић, Речник јабланичког краја, СДЗб LIII, Београд 2006.

Słowniki etymologiczne

Bezlaj ES: France Bezlaj, Etimološki slovar slovenskega jezika, Ljubljana 1977–2005. Boryś SEJP: Wiesław Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005. ERSJ: Етимолошки речник српског језика, уред. Александар Лома, т. 1, Београд 2003; т. 2, Београд 2006; т. 3, Београд 2008. ESSJa, Этимологический словарь славянских языков, Москва 1974. Skok ER: Petar Skok, Etimologijski rječnik hrvatskoga ili srpskoga jezika, t. I–IV, Zagreb 1971–1974. SP: Słownik prasłowiański, t. I–VIII, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1974–2001. Snoj SES: Marko Snoj, Slovenski etimološki slovar, Ljubljana 2003 (wyd. 2).

Leksykony i słowniki tematyczne

A-SPC: Слободан Милеуснић (уред.), Азбучник Српске православне цркве по Радославу Грујићу, Београд 1993. Bařinka: Cyryl Bařinka, Prawniczy porównawczy słownik słowiański, Bratysława 1933.

275 Bogićević 2010: Čedomir Bogićević, Crnogorski pravno istorijski rječnik, Podgorica 2010. LeksSSV: Сима Ћирковић, Раде Михаљчић, Лексикон српског средњег века, Београд 1999. JurPolTerm: Juridisch-politische Terminologie für die Slavischen Sprachen Defterreichs, Wien 1853. SMR: Шпиро Кулишић, Петар Ж. Петровић, Никола Пантелић, Српски митолош- ки речник, Београд 1998 (wyd. 2). LeksGP: Лексикон грађанског права, Београд 1996. MSKDSł: Lech Leciejewicz (red.), Mały słownik kultury dawnych Słowian, Warszawa 1988. Mažuranić: Vladimir Mažuranić, Prinosi za hrvatsko pravno-povijesni rječnik, Zagreb 1908–1922. RečZURP: Ђорђе Петровићъ, Рѣчникъ закона’, уредба’, уредбены прописа’ и пр. изданы у Княжеству Србiи од 1827 до половине 1854 год., Београдъ 1856. PrLeks: Pravni leksikon. Drugo izmeneno i dopunjeno izdanje, Beograd 1970. RCrkvP: Љиљана Стошић, Речник црквених појмова, Београд 2006. A-SSKP: Ђорђе Трифуновић, Азбучник српских средњовековних књижевних појмова, Београд 1990.

Teksty źródłowe prawno-historyczne

CZ: Црногорски законици, 1796–1916, т. I–V, Подгорица 2005. DH: Павле Ивић, Милица Грковицћ, Дечанске хрисовуље, Нови Сад 1976. DZ: Законикъ Данійла Првогъ, княза и господара слободне Црне Горе и Брдахъ, установлѣнъ 1855 године на Цетинrъ [w:] Црногорски законици, т. I, Подгорица 2005. GZS: Srpski građanski zakonik [w:] Zbornik građanskih zakonika stare Jugoslavije, Tito- grad 1960, s. 153–267. KD: Стојан Новаковић, Законик Стефана Душана, цара српског, Београд 2004 (wyd. fototypiczne). MS: Franz Miklosich, Monumenta serbica spectantia historiam serbiae bosnae ragusii, Viennae 1858 (reprint: Beograd 2006). OIZ CG: Opšti imovinski zakonik za Crnu Goru 1888, Cetinje 1980. PI 1960: Paštrovske isprave, knj. 2, Budva 1960. PI 1959: Paštrovske isprave, XVI–XVIII v., Cetinje 1959. PSU: Радош Љушић, Први српски устанак. Акта и писма на српском језику, књ. I 1804–1808, Radoslav Perović (red.), Београд 1977. SMV: Стојан Новаковић, Матије Властара Синтагмат, Београд 1907. ZoR: Никола Радојчић, Закон о рудницима деспота Стефана Лазаревића, Београд 1962. SPiP: Љубомир Стојановић, Старе српске повеље и писма, Београд 1929.

276 SSZiN: Љубомир Стојановић, Стари српски записи и натписи, I–IV, Београд (I – 1982, II – 1983) (reprint z 1902 i 1903 r.). UKCG: Устав Књажевине Црне Горе [w:] Црногорски законици, т. III, Подгорица 2005. UKS: Устав Књажества Сербије 1835, Београд 2004. ZOCiB: Милорад Медаковић, Законик общи црногорски и брдски, Земун 1850, с. 86–105. ZPPNj: Законик Петра I Владике Црногорског, Београд 1830. ZS: Стојан Новаковић, Законски споменици српских држава средњега века, Београд 2005. ZZ: Милош Благојевић, Земљораднички закон. Средњовековни рукопис, Београд 2007.

BIBLIOGRAFIA PRZEDMIOTOWA

Literatura językoznawcza

Ајдуковић, Јован, 1997: Русизми у српскохрватским речницима. Принципи адаптације. Речник, Београд. Ајдуковић, Јован, 2004: Контактолошки речник адaптације русизама, Београд. Ајети, Идриз, 1977: Прилог проучавању узајамних арбанашко-српскохрватских језичких односа, VezeS-H, с. 395–404. Babić, Stjepan, 1984: Njemačke prevedenice u hrvatskom ili srpskom jeziku, LeksLeks, s. 9–14. Барјактаревић, Мирко, 1984: Нужност познавања традиционалне културе за лек- сичка истраживања, LeksLeks, с. 15–21. Бјелетић, Марта, 1994: Терминологија крвног сродства у српскохрватском језику, Јужнословенски филолог L, Београд, с. 199–207. Bjeletić, Marta, 1995: Turcizmi u srpskohrvatskoj terminologiji srodstva, Јужнословенски филолог LI, Београд, s. 203–221. Bjeletić, Marta, 1996: Hungarizmi i germanizmi u srpskohrvatskoj terminologiji srodstva, LeksPoz, s. 199–208. Brkić-Đukić, Vesna, 1990: Neki germanizmi u srpskohrvatskom jeziku severnog Banata, Зборник Матице српске за филологију и лингивстику XXXIII, Нови Сад, s. 25–28. Brkić-Đukić, Vesna, 1996: Još neki germanizmi u srpskom jeziku severnog Banata, LeksPoz, s. 231–234. Ћупић, Драго, 1977: О неким црквенословенским језичким цртама у Горском вијенцу Петра Петровића II Његоша, VezeS-H, с. 193–212. Dabić, Bogdan, 1976: Adaptacija slovenskih naziva u srpskohrvatskom jeziku, Književni jezik, Sarajevo, s. 55–67. Дабић, Богдан, 1978: Позајмљене именице (еуропеизми) у словенским стандардним језицима – њихова фонолошка и морфолошка адаптација, Сарајево. Dabić, Bogdan, 1984: Njemački elementi u srpskohrvatskom književnom jeziku (glasovna i oblička adaptacija), Pregled, br. 2, Sarajevo, s. 163–176. Дабић, Богдан, 1984: Русизми и славјанизми у лексици Луче микрокозме, LeksLeks, с. 47–52. Дешић, Милорад, 1977: Неке лексичко-семантичке особине страних ријечи у српско- хрватском језику, VezeS-H, с. 469–473. Драгићевић, Рајна, 2007: Лексикологија српског језика, Београд.

279 Драшковић, Владо, 1977: О значењу неких романизама у Црној Гори, VezeS-H, с. 317–330. DziejeSł, 2002: Jerzy Rusek, Wiesław Boryś, Leszek Bednarczuk (red.), Dzieje Słowian w świetle leksyki, Kraków. Ђерић, Василије, 1927: Арбанаске речи у српском језику, Прилози за књижевност, језик, историју и фолклор, књ. VII, Београд, с. 23–30. Ђерић, Василије, 1930: Још нешто о арбанашким речима у српском језику, Прило- зи за књижевност, језик, историју и фолклор, књ. X, Београд, с. 42–49. Filipović, Rudolf, 1986: Teorija jezika u kontaktu, Zagreb. Флора, Раду, 1977: Српскохрватско-румунски лексикални односи, VezeS-H, с. 341–359. Gamulescu, Dorin, 1977: Неколико запажања о румунско-српскохрватским интерференцијама на језичком плану, VezeS-H, с. 361–371. Gołąb, Zbigniew, 1986, Słowiańskie župa, županъ i gъpan na tle indoeuropejskim, Collectanea linguistica in honorem Adam Heinz, Wrocław, s. 57–64. Грковић, Милица, 1984: Правна и економска терминологија ћирилских повеља и пи- сама XII и XIII века, LeksLeks, с. 41–46. Грковић-Мејџор, Јасмина, 2007: Списи из историјске лингвистике, Сремски Кар- ловци–Нови Сад. Hadrovič, Laslo, 1986: Mađarski elementi u srpskohrvatskom jeziku, Novi Sad. Ивић, Милка, 1996: Општи поглед на проблем туђица, LeksPoz, с. 11–16. Ивић, Павле, 1977: Домаћи и страни елементи у терминологији друштвеног, еко- номског и правног живота у средњовековној Србији, VezeS-H, с. 253–264. Ивић, Павле, 1980: Развој терминологије у језику средњовековних Срба, Глас САНУ CCCXXV, књ. 11, Београд, с. 469–473. Ивић, Павле, 1986: Српски народ и његов језик, Београд. Jerković, Jovan, 1996: Mađarizmi u Rečniku srpskohrvtaskog književnog jezika, LeksPoz, s. 173–179. Јуранчић, Јанко, 1977: Како су словеначка и хрватска Панонија у средњем веку изграђивале своју религиозну и социолошку терминологију, VezeS-H, с. 305–315. Jurančić, Janko, 1984: Slovenske koordinate na Balkanu i na njegovoj severnoj periferiji, LeksLeks, s. 83–90. Којић, Јадранка, 2006: Географска терминологија Бањана, Прилози проучавању језика, св. 37, Нови Сад 2006, с. 221–246. Косановић, Марија-Магдалена, 2001: Славистичка лингвистичка поређења, Подго- рица. Косанович, Мария-Магдалена, 2003: Сербские исследования заимствованной лекси- ки в славянских языках, Славистика VII, Београд, с. 45–51. LeksLeks, 1984: Лексикологија и лексикографија, Нови Сад. Mamić, Mile, 1992: Temelji hrvatskoga pravnog nazivlja, Zagreb. Марков, Борис, 1957: О наставцима -ана, -лија, -лук, -џија, Наш језик VIII, Београд, с. 151–170. Матијашевић, Јелка, 1996: Словенске речи као стране речи у српском језику, LeksPoz, с. 153–158. Мишевска Томић, Олга, 1996: Интернационализми у српском руху, LeksPoz, c. 69–80.

280 Младеновић, Александар, 1977: Прилог познавању односа између српскога и славе- носрпскога језика у другој половини XVIII и у првим деценијама XIX века, VezeS-H, с. 157–163. Младеновић, Александар, 1984: Речник текстова славеносрпског периода и нека питања његове обраде, LeksLeks, с. 98–101. Младеновић, Александар, 1989: Славеносрпски језик. Студије и чланци, Нови Сад. Младеновић, Александар, 1995: Славеносрпски књижевни језик – почеци и развој, Зборник Матице српске за филологију и лингвистику XXXVIII/2, Нови Сад. Mrazović, Pavica, 1996: Germanizmi u govornom jeziku Vojvođana, LeksPoz, s. 209–230. Мусић, Срђан, 1977: Романизми у говорима наше јужне јадранске обале и њеног залеђа, VezeS-H, с. 331–339. LeksPoz, 1996: О лексичким позајмљеницама. Зборник радова са научног скупа Стране речи и изрази у српском језику, Суботица–Београд. Pavlović, Milivoj, 1960: Tragovi rudara Sasa u srpskohrvatskoт jeziku, Годишњак Фи- лозофског Факултета у Новом Саду, књ. 5, Нови Сад, s. 99–127. Пецо, Асим, 1966: Страни утицаји на фонетику српскохрватског језика, Анали Фи- лозофског Факултета, Београд, с. 321–330. Пецо, Асим, 1967: Утицај турског језика на фонетику штокавских говора, Наш језик XVI/3, Београд 1986, с. 127–145. Peco, Asim, 1986: Germanizmi u Vukovu Srpskom rječniku iz 1952, Filologija, br. 14, Zagreb, s. 271–282. Пецо, Асим, 1987: Турцизми у Вуковим речницима, Београд. Пенавин, Олга, 1977: Везе српскохрватског језика и мађарских дијалеката у Југославији, VezeS-H, с. 239–252. Петрович, Драголюб, 1983: О карпатологическом аспекте сербохорватско-албан- ских лексических отношений, JazykKont, с. 194–210. Петровић, Снежана, 1993: Историјат и стање проучавања турцизама у српскохр- ватском језику, Зборник Матице српске за филологију и лингвистику XXXVI/2/1993, Нови Сад. Петровић, Снежана, 1997: Турцизми у Етимолошком рјечнику, Зборник Матице српске за филологију и лингвистику XL/1/1997, Нови Сад. Piškorec, Velimir, 1997: Deutsches Lehngut in der kajkavisch-kroatischen Mundart von Đurđevec in Kroatien, Frankfurt am Main. Поповић, Иван, 1953: Новогрчке и средњегрчке позајмице у савременом српско- хрватском језику, Зборник радова САНУ XXXVI, Византолошки институт, књ. 2, Београд, с. 199–237. Поповић, Иван, 1955a: Грчко-српско лингвистичке студије II – Грчке позајмице у савременом српскохрватском језику, Зборник радова САНУ XLIV, Византо- лошки институт, књ. 3, Београд, с. 111–115. Поповић, Иван, 1955b: Грчко-српско лингвистичке студије III – Проблем хронологије византијских и новогрчких позајмица у српском језику, Зборник радова САНУ XLIV, Византолошки институт, књ. 3, Београд, с. 117–157. Поповић, Иван, 1955: Историја српскохрватског језика, Нови Сад. Поповић, Иван, 2007: Историја српскохрватског језика, Београд–Лазаревац– Крагујевац.

281 Popowska-Taborska, Hanna, 2004: Z językowych dziejów Słowiańszczyzny, Warszawa. InterJazykKont, 1975: Проблемы интерференции и языковых контактов, Славянское и балканское языкознание, Москва. JazykKont, 1983: Проблемы языковых контактов, Славянское и балканское языко- знание, Москва. ProbLeks, 1983: Проблемы лексикологии, Славянское и балканское языкознание, Мо- сква. Пудић, Иваћ, 1977: Германизми у Вуковом Српском рјечнику, VezeS-H, с. 273–290. Rammelmeyer, Matthias, 1977: Њемачки лексички калк и творба ријечи у српско- хрватском језику, VezeS-H, с. 291–304. Родић, Никола, 1977: Лингвистичка адаптација грчких речи у најстаријим српским апракосима (XII–XIII век), VezeS-H, с. 427–444. Родић, Никола, 1984: Речи грчког порекла у Речнику косовско-метохијског дијалекта Г. Елезовића, LeksLeks, с.157–160. Schütz, Joseph, 1984: Geografska terminologija srpskohrvatskog jezika, Beograd–Novi Sad (tytuł oryg. Die geographische Terminologie des serbokroatischen, Berlin 1957). Skok, Petar, 1938: Prilozi proučavanju turcizama u srp.-hrv. jeziku, Slavia XV, Praha, s. 2, 166–190, 336–366, 481–505. Stachowski, Stanisław, 1973: Fonetyka zapożyczeń osmańsko-tureckich w języku serbsko- -chorwackim, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk. Stachowski, Stanisław, 2007: Słownik historyczny turcyzmów w języku polskim, Kraków. Станишић, Вања, 1995: Српско-албански језички односи, Београд. Стијовић, Светозар, 1992: Славенизми у Његошевим делима, Нови Сад–Сремски Карловци. Šipka, Danko, 1993: Leksikologija, Novi Sad. Šonje, Šimun, 1976: Starogrčka imena i riječi u hrvatskosrpskom jeziku, Književni jezik, Sarajevo, s. 75–82. Терзић, Богдан, 1999: Руско-српске језичке паралеле, Београд. Vasmer, Max, 1944: Die griechischen Lehnwrter im Serbo-Kroatischen, Abhandlungen der Preussischen Akademie der Wissenschaften, Jahrgrang, Philosophisch-Historische Klasse, Nr 3, Berlin. VezeS-H, 1977: Везе српскохрватског језика са другим језицима у синхронијској и дијахронијској перспективи, Научни Састанак слависта у Вукове дане, Рефе- рати и саопштења, бр. 6, Београд. Вукомановић, Славко, 2006: Српски језик и његов развој, Београд. Vykypěl, Bohumil, 2004: Studie k šlechtickým titulům v germánských, slovanských a baltských jazycích, Brno.

282 Literatura historyczna, socjologiczna, etnograficzna i prawna

Благојевић, Милош, 1989: Крајишта средњовековне Србије [w:] Војне крајине у југословенским земљама у новом веку до Карловачког мира 1699., Београд. Благојевић, Милош, 2001: Државна управа у српским средњовековним земљама, Бео- град. Благојевић, Милош, 2004: Немањићи и Лазаревићи. Српска средњовековна држав- ност, Београд. Благојевић, Милош, 2007: Земљораднички закон. Средњовековни рукопис, Београд. Благојевић, Милош, Медаковић, Дејан, 2000: Историја српске државности I, Нови Сад. Богетић, Љубинко, 1974: Обичајно право и самоуправе на колективним пашњацима балканских сточара у 19. и почетком 20. в., ObičPravo, с. 159–175. Богишић, Валтазар, 1984: Правни обичаји у Црној Гори, Херцеговини и Албанији, Титоград. Bogišić, Valtazar, 1999: Zbornik pravnih običaja u Južnih Slovena – građa u odgovorima iz raznih krajeva slovenskog juga, Beograd–Podgorica. Бојовић, Јован, 1982а: Законик књаза Данила, Титоград. Бојовић, Јован, 1982b: Законодавство и органи централне власти у ЦГ у вријеме митр. Петра I Петровића (1784–1830), Историјски Записи, год. 35 (55), 1–2, Титоград, с. 5–120. Boka, 1999: Savo Nakićenović, Boka, Podgorica. Боровски, Станислав, 1939: Богишићев рукопис Попис државног уређења Црне Горе из године 1873., Записи 21, Цетиње, с. 273–286. Божић, Иван, 1974: Катуни Црне Горе, ObičPravo, c. 245–249. Crmnica, 1988: Jоvan Vukmanović, Crmnica. Antropogeografska i etnološka ispitivanja, Beograd. Чалић, Мaри-Жанин, 2004: Социјална историје Србије 1815–1941, Beograd (tytuł oryg. Sozialgeschichte Serbiens 1815–1941). Чубриловић, Васа, 1958: Историја политичке мисли у Србији XIX века, Београд. Чубриловић, Васа, 1959: Терминологија племенског друштва у Црној Гори, Београд. Чубриловић, Васа, 1966: Одабрани историјски радови, Београд. Чубриловић, Васа, 1974: Патријархална друштва и њихова обичајна права у Албанији и Црној Гори средњег века, ObičPravo, с. 43–69. Чубриловић, Васа, Ћоровић, Владимир, 1974: Србија: од 1858 до 1903. године, Београд. Динић, Михаило, 1968: Власти за време Деспотовине, Зборник философског факул- тета, књ. 10, Београд, с. 237–243. DMorača, 1984: Sekula Dobričanin, Donja Morača. Život i običaji narodni po tradiciji, Titograd. Ђурђев, Бранислав, 1963: Територијализација катунске организације до краја ХV века, Научно друштво СР Босне и Херцеговине, Сарајево, с. 85–110. Ђурђев, Бранислав, 1974: Значај црногорског збора у 17. веку, ObičPravo, c. 269–297.

283 Ђурђев, Бранислав, 1981: Неки историјско-методолошки проблеми при употре- би етнографског материјала у испитивању наших племена, PatrZajedn, Тито- град, с. 109–120. Ђурђев, Бранислав, 1984: Постанак и развитак брдских, црногорских и херцеговач- ких племена, Титоград. Ђуровић, Радомир, 1974: Обичајно право и аграрни односи код југословенских на- рода, ObičPravo, с. 467–495. Филиповић, Миленко С., 1945: Несродничка и предвојена задруга, Београд. Фотић, Александар (уред.), 2005: Приватни живот у српским земљама у освит мо- дерног доба, Београд. Gavrilović, Slavko, 2004: Vojvodina i Srbija u vreme prvog ustanka, Novi Sad. Golija, 1987: Obrad Višnjić, Golija i Golijani. Prilozi za monograﬁ ju plemena, Trebinje. Гузина, Ружица, 1974: Регулисање својинских односа у Србији 19. века на бази обичајног права, ObičPravo, с. 455–466. Храбак, Богумил, 1987: Сточарско-војничко друштво ЦГ у 16. веку и његово обуздавање административо-политичким изменама, Историјски Записи, год. 40, 1, Титоград, c. 41–48. Храбак, Богумил, 1995: Поморство, гусари и богоштовње у Паштровићима, Историјски Записи 4, Подгорица. Илић, Ананије, 1936: Систем права о кућнoј заједници у Црној Гори, Београд. Илијић, Никола, 1999: Историја задруге код Срба, Београд. Ивић, Павле, Грковић, Милица, 1976: Дечанске хрисовуље, Нови Сад. Jokić, Ljiljana, 2002: Državopravna istorija Crne Gore, Podgorica. Јовићевић, Владимир Д., 1994: Данилов законик. Снага државе, Подгорица. Kapisoda Stanjević, Ljubomir, 1998: Stanjevići. Stogodišnja rezidencija dinastije Petrović (istorijat i izvori), Cetinje. Караџић, Вук С., 1922: Црна Гора и Бока Которска (Montenegro und die Montenegriner), Београд. Караџић, Вук С., 1969: Историсјки списи I, Београд. Караџић, Вук С., 1972: O Црној Гори. Разни списи, Београд. Караџић, Вук С., 1987: Eтнографски списи о Црној Гори, Београд. KazSavr, 2003: Казивања савременика. Мемоарска грађа о Првом српском устанку (приредио Љубодраг Поповић), Аранђеловац. Комар, Горан, 1998: Ћирилска документа Млетачког архива у Херцег-Новом – по- литичко-управни списи – Ћирилска документа манастира Савина – 18. вијек (1689–1825), Херцег-Нови. Kostić, Cvetko, 1975: Sociologija sela, Beograd. Krunići, 1998: Danilo D. Krunić, Bratstvo Krunića u plemenu Pivi, Podgorica. Kuči, 1931: Јован Дучић, Живот и обичаји племена Куча, СЕЗб XLVIII, Београд. Kuči, Bratonožići, Piperi, 1981: Jован Ердељановић, Кучи, Братоножићи, Пипери, Београд. Кулишић, Шпиро, 1981: О потреби дијалeктичког проучавања нашег динарског ро- довског друштва, PatrZajedn, с. 51–70. Луковић, Милош, 1994: Развој српскога правног стила, Београд.

284 Луковић, Милош, 2003: Извори терминологије Општега имовинског законика, Ана- ли Правног факултета у Београду, бр. 3–4, Београд, с. 87–128. Луковић, Милош, 2004a: Генеза терминологије Општега имовинског законика, Ана- ли Правног факултета у Београду, бр. 1–2, Београд, с. 229–265. Луковић, Милош, 2004b: Истраживања Валтазара Богишића племенског друштва у Црној Гори, Херцеговини и Албанији, Balcanica, XXXIV/2003, Београд. Луковић, Милош, 2004c: Језичко обликовање Општега имовинског законика, Архив за правне и друштвене науке, бр. 3–4, Београд, с. 241–288. Луковић, Милош, 2004d: Решавање терминолошких питања у изради Општега имовинског законика, Анали Правног факултета у Београду, бр. 3–4, Београд, c. 103–131. Луковић, Милош, 2007a: Српски правни језик (maszynopis). Луковић, Милош, 2007b: Језик Општега имовинског законика за Књажевину Краљевину Црну Гору (maszynopis). Луковић, Милош, 2008: Терминологија Општега имовинског законика и српско тер- минолошко наслеђе, część 1 i 2 (maszynopis). Луковић, Милош, 2009: Богишићев Законик. Припрема и језичко обликовање, Бео- град. Лутосав, Милисав, 1981: Племе, сплемењавање, расплемењавање, срођавање и одрођавање у горњем Полимљу и неким другим областима Старе Рашке, PatrZajedn, с. 269–273. Љушић, Радош, 2001: Историја српске джавности II. Србија и Црна Гора – ново- вековне српске државе, Нови Сад. Љушић, Радош, 2005a: Вожд Карађорђе, Београд. Љушић, Радош, 2005b: Кнежевина Србија, Београд. Malesija, 1997: Andrija Jovićević, Malesija, Podgorica. Марјановић-Душанић, Смиља, Поповић, Даница (red.), 2004: Приватни живот у српским земљама средњег века, Београд. Медаковић, Милорад, 2001: Живот и обичаји Црногораца, Београд (wyd. 1: 1860). Михаљчић, Раде, 1999: Господар – владарска титула Ивана Црнојевића, Историјски записи LXXII, 1999/3–4, Подгорица, c. 7–14. Милић-Грчић, Јелена, 1967: Књажеска канцеларија 1815–1839, Београд. Милићевић, Јован, 2002: Друштвене појаве у Србији XIX века, Београд. Милићевић, Милан Ђ., 1984: Живот Срба сељака, Београд (wyd. 1: 1894). Милићевић, Милан Ђ., 2005: Кнежевина Србија, Београд. Милошевић, Антон, 1948: Како се владало од давнина у Которској Републи- ци и у каснија времена у Котору, Историски записи, књ. 1, Цетиње, c. 288–305. Миљковић-Катић, Бојана, 2002: Структура градског становништва Србије среди- ном XIX века, Београд. Митровић, Милован, 1999: Српско село. Прилог социологији традиционалног српског друштва, Нови Сад. Новаковић, Стојан, 1907: Матије Властара Синтагмат, Београд. Новаковић, Стојан, 2000: Васкрс државе српске, Београд. Новаковић, Стојан, 2002: Народ и земља у старој српској држави, Београд. Новаковић, Стојан, 2004: Законик Стефана Душана, цара српског, Београд.

285 Новаковић, Стојан, 2005: Законски споменици српских држава средњега века, Бео- град. Njeguši, 1999: Dušan Otašević, Njeguši kroz vrijeme, Podgorica. ObičPravo, 1974: Обичајно право и самоуправе на Балкану и у суседним земљама, Београд. Пајовић, Миливоје, 2001: Владари српских земаља, Београд. Pantelić, Nikola, 1980: Tradicionalni elementi društvene organizacije u severoistočnoj i delu centralne Srbije, Godišnjak ANUBiH, knj. XVIII, Sarajevo, s. 173–199. Paštrovići, 1960: Jovan Vukmanović, Paštrovići. Antropogeografsko-etnološka ispitivanja, Cetinje. Пекуларац, Божидар, 1986: Дукали о успостављању гувернадурства у ЦГ и о давању повластица, Историјски Записи, год. 39, Титоград, с. 5–18. Перишић, Мирослав: Град и грађани у Србији крајем 19. века, Историјски записи, Подгорица, с. 107–127. Перовић, Душан, 1979: Из историје првог српског устанка, Београд. Перуничић, Бранко, 1956: Српско средњовековно село, Београд. Piva, 1996: Obren Blagojević, Piva, Beograd. PatrZajedn, 1981: Предмет и метод изучавања патријархалних заједница у Ју- гославији, Ђ. Пејовић (уред.), Титоград. Радојчић, Никола, 1950: Душанов законик 1349–1354, Нови Сад. Радојчић, Никола, 1962: Закон о рудницима деспота Стефана Лазаревића, Београд. Raduliće, 1991: Marko Radović, Ljubomir Radović, Raduliće u nastajanju i raseljavanju. Monograﬁ ja, Beograd. Rašović, Zoran, 2002: Stvarno pravo, Podgorica. Riječka nahija, 1999: Andrija Jovićević, Riječka nahija u Crnoj Gori, Podgorica. Rovca, 1984: Mirko Barjaktarović, Rovca, Titograd. Ровински, Павле А., 1998: Eтнографија Црне Горе, т. I, II, Подгорица. Стаматовић, Александар, 2000: Историја племена Загарача, Никшић. StaraCG, 1926: Joван Ердељановић, Стара Црна Гора, СЕЗб XXXIX, Београд. StoOIZ, 1989: Стогодишњица Општег имовинског законика за Књажевину Црну Гору, Титоград. Стојанчевић, Владимир, 1993: Србија и српски народ у Турској 1804–1878, Глас САНУ CCCLXXII, књ. 8, Београд. Стојанчевић, Владимир, 2004: Србија и српски народ у време првог устанка, Нови Сад. Стојановић, Љубомир, 1929: Старе српске повеље и писма, Београд. Стојановић, Љубомир, 1982: Стари српски записи и натписи, I–IV, Београд (I –1982, II – 1983) (wyd. 1: 1902–1903). Столић, Ана, Макуљевић, Ненад, 2007: Приватни живот у српским земљама у де- ветнаестом веку, Београд. Шумић, Трипко, 2001: Право својине. Прописи и расправе, Београд. Тарановски, Теодор, 1931: Историја српског права у Немањићкој држави, 1.део. Историја државног права, Београд. Топаловић, Живко, 2002: Себри и властели. Друштвени поредак у старој српској држави, Београд.

286 Vlahović, Petar, 1991: Kultura ludowa Serbów, Kraków. Вујачић, Видак, 1981: Карактер братственичко-племенске структуре и ор- ганизације, PatrZajedn, с. 161–180. Вукчевић, Никола, 1981: Етимологија појма ‘Влах’ и његова разна значења, PatrZajedn, с. 315–341. Вукосављевић, Сретен В., 1957: Организација динарских племена, Београд. Вуксан, Душан, 1935: Црногорски правитељствујући сенат, ЗАПИСИ, год. 8, књ. 13, Цетиње, с. 321–331. Вуксан, Душан, 1937: Кад и како је укинуто гувернадурство у ЦГ, ЗАПИСИ, год. 10, књ. 18, Цетиње, с. 1–9. Вулетић, Александра, 2002: Породица у Србији средином 19. века, Београд. Вулетић, Aлександра, Мијаиловић, Јасна, 2005: Између посела и балова, Београд. Zeta, 1999: Andrija Jovićević, Zeta i Lješkopolje. Skadarsko jezero, Podgorica. Живковић, Тибор, 2004: Црквена организација у српским земљама, Београд.

Czasopisma

ГДИ, Годишњак за друштвену историју, Београд. ЗМСФЛ, Зборник Матице српске за филологију и лингвистику, Нови Сад. ЈФ, Јужнословенски филолог, Београд. СДЗб, Српски дијалектолошки зборник, Београд. СЕЗб, Српски етнографски зборник, Београд. ИЗ, Историjски записи, Цетиње, Подгорица. ЗАПИСИ, Гласник цетињског историјског друштва, Цетиње. REDAKTOR PROWADZĄCY Mirosław Ruszkiewicz

ADIUSTACJA Barbara Górska

KOREKTA Halina Hoffman

SKŁAD I ŁAMANIE Katarzyna Mróz-Jaskuła

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83