STATE UNIVERSITY OF TIRANA FACULTY OF FOREIGN LANGUAGES DEPARTAMENT OF SLAVIC AND BALKAN LANGUAGES

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA DEPARTAMENTI I GJUHËVE SLLAVE E BALLKANIKE

INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE KONFERENCË SHKENCORE NDËRKOMBËTARE

THE 220TH ANNIVERSARY OF THE GREAT RUSSIAN POET ALEXANDER S. PUSHKIN (June 6, 1799) 220-VJETORI I LINDJES SË POETIT TË MADH RUS A. S. PUSHKIN (6 Qershor, 1799)

THE DIMENSIONS OF ALEXANDER S. PUSHKIN’S WORK DIMENSIONALITETI I VEPRËS SË A.S. PUSHKINIT

Tirana, 06 June, 2019 Tiranë, 06 qershor, 2019

Proceedings / Aktet

Tiranë, 2019 STATE UNIVERSITY OF TIRANA FACULTY OF FOREIGN LANGUAGE DEPARTAMENT OF SLAVIC AND BALKAN LANGUAGES

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA DEPARTAMENTI I GJUHËVE SLLAVE E BALLKANIKE

INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE KONFERENCË SHKENCORE NDËRKOMBËTARE

THE 220TH ANNIVERSARY OF THE GREAT RUSSIAN POET ALEXANDER S. PUSHKIN (June 6, 1799) 220-VJETORI I LINDJES SË POETIT TË MADH RUS A.S. PUSHKIN (6 Qershor, 1799)

THE DIMENSIONS OF ALEXANDER S. PUSHKIN’S WORK DIMENSIONALITETI I VEPRËS SË A. S. PUSHKINIT

Tirana, 06 June, 2019 Tiranë, 06 qershor, 2019 Proceedings / Aktet

Tiranë, 2019

1 Scientific Board / Bordi Shkencor

Prof. dr. Artur Sula Asist. prof. Alban Foçi Prof. dr. Emil Lafe Doc. Jorgji Doksani "Mjeshtër i madh" Assoc. prof. dr. Korab Hoxha Assoc. prof. dr. Adriatik Derjaj Assoc. prof. dr. Eda Shehu

Organizing Board / Bordi organizativ

Prof. dr. Artur Sula Asist. prof. Alban Foçi Assoc. prof. dr. Adriatik Derjaj Assoc. prof. dr. Korab Hoxha Assoc. Prof. asoc. dr. Eda Shehu

Proceedings / Universiteti i Tiranës, Fakulteti i Gjuhëve të Huaja,Tiranë: Jupiter Group 2019

Faqosja: Prof. as. dr. Eda Shehu

ISBN: 978-9928-4525-6-6

Tiranë, 2019

2 THE DIMENSIONS OF ALEXANDER S. PUSHKIN’S WORK

Tabela e lëndës / Contents

Parathënie ...... 5

Jorgji DOKSANI "Mjeshtër i madh" Pushkini shqip ...... 7

Shpëtim ÇUÇKA A. S. Pushkini në kohën tonë ...... 28

Korab HOXHA Vështrim krahasues mbi përkthimin e poezisë së A. S. Pushkinit në gjuhën shqipe ...... 42

Olga SINIOVA Aксиология мысли в поэтическом творчестве A. C. Пушкина...... 50

Jonela SPAHO “Eugjen Onjegini” si tipizim i “njeriut të tepërt” në letërsinë ruse të shek. XIX ...... 68

Adriatik DERJAJ Pushkini: poeti i realitetit ...... 79

Eda SHEHU A. S. Pushkini dhe I. Kadareja përballë dy regjimeve dhe sudimtarëve autokratë të epokave të tyre ...... 82

3 THE DIMENSIONS OF ALEXANDER S. PUSHKIN’S WORK

Anila MULLAHI Ardhja e Pushkinit në gjuhën shqipe nëpërmjet përkthimeve dhe kritikës letrare ...... 95

Neli NAÇO Veçanti të rrëfimit në rrëfimin “Dama Maç” ...... 107

Elvis BRAMO Tregues stilistikë në përkthimin e poemës ‘Përralla e peshkatarit dhe e peshkut’”(сказка о рыбаке и рыбке, 1833) ...... 117

Elona ÇEÇE Këndvështrim krahasues i veçorive sintaksore të vargut në përkthimin e Lasgush Poradecit, "Letër e Tatjanës drejtuar Onjeginit" dhe "Письмо Татьяны к Oнегину", në romanin në vargje "Еugjen Оnjegin" nga Аleksandër S. Pushkin ...... 125

Hajdi XHIXHA Gjenialiteti poetik i A.S.Pushkin në tragjedinë “Boris Godunov” ...... 133

Elisa GJEPALI Transformimet përkthimore në tregimin e A. S. Pushkinit “Nëpunësi i stacionit të postës” ...... 142

4 THE DIMENSIONS OF ALEXANDER S. PUSHKIN’S WORK

Parathënie

Në kuadër të veprimtarive shkencore dhe jubilare kushtuar 220- vjetorit të poetit të madh rus A.S.Pushkinit, viti 2019, shpallur dhe nga UNESCO, si viti i A.S.Pushkinit, Universiteti i Tiranës, Fakulteti i Gjuhëve të Huaja, Departamenti i Gjuhëve Sllavo dhe Ballkanike, Dega e Gjuhës Ruse organizoi një konferencë shkencore ndërkombëtare kushtuar këtij poeti dhe kolosi të madh rus, që u mbajt në FGJH në datat 06-07 qershor, 2019. Në këtë konferencë u synua që, duke bërë të njohura dhe duke u mbështetur në burime të reja arkivistike: shqiptare, ruse, ballkanike, u ripërcaktua në mënyrë shkencore roli dhe kontributet e A.S.Pushkinit, si atdhetar; si veprimtar i jetës politiko-shoqërore; si një prej shtetarëve që mori përgjegjësi në dekadat e vështira të shtetit rus dhe që hodhi kushtrimin e tij për liri në kohët më të vështirat në historinë e Rusisë; si poet, prozator, publicist. Gjithashtu u trajtua, përhapja e jehonës së veprave të tij dhe ndikimi i saj në letërsinë botërore. Qëllim parësor i kësaj veprimtarie shkencore ishte që të bëhej e njohur trashëgimia dhe dimensionaliteti i veprave të A.S.Pushkinit në letërsinë ruse, ndikimet e veprave të tij në letërsinë shqiptare, vështrime historike, letrare, gjuhësore, stilistiko-gjuhësore i veprave të tij, si gjeniu i letrave, një personalitet tashmë i njohur, i indentifikuara jo vetëm në historinë dhe letërsinë ruse, por dhe në letërsinë mbarë botërore; u paraqit gjendja e njohjes së deritashme e gjithë kësaj trashëgimie letrare dhe e përkthimeve të veprave të tij në gjuhën shqipe dhe në të gjitha gjuhët e ballkanit. U sollën vështrime panoramike të përkthimeve të veprave të Pushkinit në gjuhën shqipe dhe në ato të gjuhëve sllave e ballkanike, gjithashtu dhe vështrime paralele të figurave artistike e historike në veprat e A.S.Pushkinit. Mund të theksojmë se kjo konferencë solli qasje moderne metodologjike me përfundime edhe rezultate të reja shkencore, si një kontribut i çmueshëm për avancimin e mëtejshëm të studimeve shqiptare në fushën e shkencës dhe letërsisë.

5 THE DIMENSIONS OF ALEXANDER S. PUSHKIN’S WORK

Preface

In honor of the 220th anniversary of the great Russian poet A.S. Pushkin, also declared by UNESCO as the year of A.S.Pushkin, framework of scientific and celebratory activties have been dedicated by the University of Tirana. The Faculty of Foreign Languages, Department of Slavic and Balkan Languages and The Russian Language Branch organized an international scientific conference dedicated to this great Russian poet and colossus, held at FGJH, on June 06-07, 2019. The conference aimed at making known and relying on new archival footage: Albanian, Russian, Balkan, scientifically redefined A.S.Pushkin's role and contributions as a patriot; as an activist of political and social life; as one of the statesmen who took responsibility in the difficult decades of the Russian state and who threw his cry for freedom in the most difficult times in Russian history; as a poet, author and publicist. It also addressed the spread of the echoes of his works and its impact on world literature. The primary purpose of this scholarly activity was to make known the heritage and dimensionality of A.S.Pushkin's works in Russian literature, the impact of his works on Albanian literature, historical, literary, linguistic, stylistic- linguistic insights of his works, such as a genius of writing and a well- known personality identified not only in Russian history and literature but also in worldwide literature. It presents the state of knowledge of all this literary heritage and the translations of his works into Albanian and all Balkan languages. Broad perspectives about the translations of Pushkin's work into Albanian and those of the Slavic and Balkan languages were brought, as well as parallel views of artistic and historical figures in the works of A.S. Pushkin.We can emphasize that this conference brought modern methodological approaches with conclusions and new scientific results, as a valuable contribution to the further advancement of Albanian studies in the field of science and literature.

6 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE JORGJI DOKSANI

Doc. Jorgji Doksani "Mjeshtër i madh"

ALEKSANDËR S. PUSHKINI SHQIP

ALEXANDER S. PUSHKIN IN ALBANIAN

Përmbledhje: Pushkini njihet jo vetëm si gjeniu i letrave ruse, por dhe një poet me famë botërore, duke zënë vend nderi ndërmjet gjithë shkrimtarëve të mëdhenj botëror, si: (rus) Tolsoi, Dostojevski dhe nga vende të tjera të botës si Hygoi, Dikens, Balzak etj. Për këtë arsye, ashtu si kremtohet çdo jubile i tyre, ashtu kremtohet me vendim të Uneskos dhe 220 vjetori i lindjes së A.S.Pushkinit. Në këtë kumtesë trajtohet jeta dhe vepra e tij, jo vetëm për të kaluar dhe të tanishmen, por dhe për të ardhmen në Rusi dhe në mbarë botën. Gjithashtu del në pah cilësia e përçimit të madhështisë së veprës poetike të Pushkinit, por që e dëshmon më së miri dhe vlerësimin e konsideratën e lartë tonën për Pushkinin, është dhënia në plan krahasimor e varianteve përkthimore në shqip të disa prej krijimeve të tij nga përkthyes të shquar të poezisë. Ballafaqimi me origjinalin është, mënyra më e mirë e vlerësimit të një përkthimi. Siç vërehet edhe në veprat në një varg vepra të Pushkinit të përkthyer në shqip nga përkthyes tanë të njohur nga Lasgush Poradeci, Jorgji Bllaci etj.

Fjalë kyçe: gjeni, themelues, përpjekje, artistizëm, mjeshtër i fjalës

Viti 2019 është shpallur nga UNESKO viti i 220-vjetorit të dy shkrimtarëve të mëdhenj të botës A.S.Pushkinit dhe O. dë Balzakut. Të dy mbahen themeluesit e metodës artistike më jetëgjatë dhe më prodhimtare të botës letrare-artistike, realizmit, metodë që i dha dhe vazhdon t’i japë njerëzimit krijime të arrira, madhore, letrare-artistike, që ka treguar dhe vazhdon të tregojë forcë të pashtershme mbijetese krijuese, madje dhe mbizotëruese në shumë drejtime, sepse ka në themelin e saj mjetin tanimë historikisht dhe botërisht të sprovuar rikrijues efikas letrar e artistik, rikrijimin artistik të jetës me mjetet e vetë jetës, është e sprovuar me mbijetesë mahnitëse që prej kohës së antikitetit më të hershëm e deri në ditët tona. Aleksandër Sergejeviç Pushkini (1799-1837) është, padyshim, përfaqësuesi më i madh i letrave në Rusi. Me të drejtë është cilësuar nga L.N.Tolstoi “Fillimi i të gjitha fillimeve tona”. Ndër veçoritë më kryesore të krijimtarisë së tij shumë të gjerë e gjithëpërfshirëse, ndonëse të shkurtër, po përmendim:

7 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE JORGJI DOKSANI

Së-pari, Pushkini ka qenë këngëtar dhe luftëtar i palodhur i lirisë. Sigurisht nuk është as i pari e as i vetmi, liria ka qenë dhe vazhdon të mbetet dhe sot shpresa dhe aspirata më e lartë e njeriut, bota krenohet me bijtë e saj më të mëdhenj, që i kanë kënduar dhe i këndojnë me zjarr e me gatishmëri për ta mbrojtur deri në pikën e fundit të gjakut, pishtarët më të mëdhenj të përparimit në të gjitha kohrat janë këngëtarë e luftëtarë për liri, të shumtë janë martirët që dhanë jetën në mbrojtje të saj. Pushkini luftën për liri e kushtëzoi me luftën kundër tiranisë, me përpjekjet prej humani të palodhur për zgjidhjen e problemeve sociale. Është, padyshim, veçoria më thelbësore e jetës dhe e veprës madhore të babait të kulturës ruse. Së-dyti, atdhedashuria e flaktë, e vërtetuar me prova konkrete, e Pushkinit gjendet e shkrirë në një e të pandarë me të gjitha ndjenjat e tjera, të panumurta, fisnike, aq shumë lartesuese për personalitetin e njeriut, të vëna në funksion të përparimit shoqëror të njerëzve. Së-treti, shikimi gjenial i të gjitha dukurive njerëzore, që i dha dorë penës së tij gjeniale për ta përjetësuar me hijeshi e dinjitet të rrallë njerëzor e artistik gjithçka të botës ku jetoi, bëri që sot botës, njerëzimit, t’i mbetet trashëgim si veprimi i gjithëmbarshëm jetësor e krijues, që ka qenë i tëri heroik, ashtu dhe vepra aq madhështore, katërçipërisht e përsosur, pa asnjë cen, siç është vepra e pavdekshme e Pushkinit të Madh. Së-katërti, A.S.Pushkini është themeluesi i gjuhës kombëtare ruse, edhe sot gjuha ruse vazhdon të cilësohet sinonimike me gjuhën e Pushkinit. Mahnitesh tek vë re si i qëndroi kohës së bujshme e të larmishme, shumë të pasur me personalitete krijuese të gjithëfarsojshme, dhe edhe sot gjuha e Pushkinit mbahet dhe është gjuha ruse më e arrirë, e paaritshme prej asnjërit prej bashkëkombasve, për artistizmin dhe pasurinë. Së-pesti, në krijimtarinë shumë të begatë, të gjithanshme, të Pushkinit, e ka zënafillën fryma popullore e mbarë krijimtarisë artistike aq të mirë mbarështruar në çdo aspekt të jetës, por sidomos në aspektin kulturor, në truallin rus, të shprehur si humanizëm veprues, si akt sublim më madhori i çdo shoqërie. E pra, është Aleksandër Pushkini personaliteti krijues më i devotshëm, por njëherazi dhe më i paarritshëm, që u vu në krye të rrjedhës së fuqishme, sublime, kombëtare ruse, që bashkoi dhe priu gjithçka të mirë e përparimtare që mbartnin bashkëkombasit në synimin e tyre drejt përparimit mbarënjerëzor. Në krijimtarinë e gjeniut të madh të letrave ruse zuri fill tema e “njeriut të vogël” e

8 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE JORGJI DOKSANI

mishëruar njerëzisht e artistikisht me forcë gjeniale ngjethëse. Po ashtu tema e “njeriut të vogël” e ka përshkuar dhe e përshkon tejetej të gjithë kulturën ruse, në çdo drejtim, e shohim veçanërisht të fuqishme në kulturën ruse të shekullit XIX, XX, dhe të ditëve tona. Është, padyshim, arteria kryesore që e furnizon me gjak të kulluar zemrën e një populli. Aleksandër Pushkini ka meritën e furnizuesit më kryesor të kësaj zemre me gjak të pastër. Së-gjashti, si më mendjendrituri ndër bashkëkohësit që ishte, A.S.Pushkini me dinjitet prej realisti të hollë e prej njeridashësi të pashoq, me mjeshtëri mahnitëse, e trajtoi temën e “njeriut të tepërt” në jetën e shoqërisë bashkëkohëse ruse, ndjeu keqardhje të thellë që talentet, madjet dhe gjenitë, nuk e gjenin veten në jetën e shoqërisë bashkëkohëse, me Onjeginin hapet galeria e “njerëzve të tepërt” të krijuar në letërsinë ruse: Peçorini, Rudini, Sasha, Obllomovi, Klim Samgini. Së-shtati, A.S.Pushkini është shquar për atdhedashurinë e tij të shfaqur, si patriot i flaktë i ka kënduar fuqisë e madhështisë së atdheut të tij, u këndon dithiramb njerëzve që janë përpjekur ta bëjnë realitet atë, që i takonte me të drejtë atdheut të tyre, nuk gjejmë në veprën e tij madhore as pikën e nacionalizmit e të shovinizmit. Në të njëjtën kohë ka shkruar me nderim, madje dhe me adhurim, për gjithçka të lartë njerëzore që ka parë në kombet e tjera, fjala vjen, në banorët e viseve kaukaziane; në një rast, në ciklin e poezive për sllavjanët e jugut, ka shkruar dhe për ne shqiptarët, me ngrohtësi e njeridashje, me vlerësime për mikpritjen dhe për besën.

A.S.Pushkini ka filluar të përkthehet shqip që në vitet 30-të të shekullit të kaluar, dëshmi e njohjes dhe e vlerësimit të gjeniut të madh të letrave ruse shumë herët. U përkthye nga Milto Sotir Gura. Interesimi për veprën e Pushkinit erdhi e u rrit dukshëm në vitet e para të pushtetit popullor, në vitin 1949 u kremtua solemnisht në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe të Artistëve 150- vjetori i lindjes së A.S.Pushkinit, me këtë rast u botua vëllimi me poezi i titulluar “Nga lirikat” (1949), që pati jehonë të madhe dhe shënoi eveniment në kulturën tonë të asaj kohe. Të bie në sy fakti se me përkthimin e lirikave më të shquara të poetit kombëtar rus u morën përsonalitet më me emër të kulturës sonë të brishtë të asaj kohe Lame Kodra (Sejfulla Malëshova), Shevqet Musaraj, Lasgush Poradeci, Aleks Çaçi, Andrea Varfi, Skënder Luarasi, Zihni Sako, Vedat Kokona, Llazar Siliqi, përkthimet u bënë nga gjuhët perëndimore.

9 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE JORGJI DOKSANI

Duhet vënë në dukje dashuria e tyre për Pushkinin, që u përçua denjësisht te lexuesi i gjerë. Në vitet 50-të Pushkini nisi të botohet gjerësisht në organet e shtypit letrar e kulturor të kohës, bëhej një garë e heshtur në mes poetëve përkthyes kush e kush ta nxirrte Pushkinin sa më mirë. Ngjarje madhore në kulturën letrare-artistike të kohës është botimi i romanit në vargje të Pushkinit “Eugjen Onjegini” (1956) nga Lasgush Poradeci. Përkthimi është pak të thuash i arrirë, ai është eveniment, e dëshmon qëndresa kohës, është ribotuar disa herë dhe vazhdon të qarkullojë dhe sot, asnjë përkthyes i ditëve tona nuk e ka marrë guximin ta ripërkthejë, personalisht e quaj përkthimin e Lasgush Poradecit aq mjeshtërisht të arrirë, sa zor të gjendet ndokush nga kolegët përkthyes të ditëve tona që ta superojë. Në vitet 60-të në atmosferën e përgjithshme të gjallërimit e të pasurimit të letërsisë e të arteve tona me vepra autorësh madhorë të vendit tonë dhe të letërsisë së përkthyer, në kuadrin e hopit cilësor të gjithanshëm të kulturës sonë kombëtare, u ravijëzua dhe përkthimi i Pushkinit, kulmoi me botimin e vëllimit poetik të bujshëm atëherë A.S. Pushkin “Vjersha dhe poema” (1964). U përzgjodhën dhe u përkthyen mjeshtërisht disa nga poezitë më të mira të Pushkinit, me përkthimin u morën emra të shquar të poezisë sonë të asaj kohe Dritëro Agolli, Ismail Kadare, Fatos Arapi, Llazar Siliqi, Jorgo Bllaci e të tjerë. Spikat profesionalizmi në përçimin e origjinalit të famshëm, kryesorja, spikat dashuria për mendimin e lartësuar poetik dhe artin e poezisë pushkiniane, sa i madhërishëm aq dhe i thjeshtë, sa i lartësuar e sublim aq dhe i ngrohtë e i përzemërt. U praktikua për herë të parë botimi i përkthimeve paralele, e njëjta vepër u përkthye nga përkthyes të ndryshëm, kjo e zhdërvjellëson perceptimin e poezisë nga lexuesi, e rrit interesimin për t’u thelluar në brendinë dhe në larminë e mjeteve poetike shprehëse, për mendimin tim, vëllimi A.S.Pushkini “Vjersha dhe poema” bën pjesë në grupin e botimeve brilante në truallin shqiptar. E theksoj se adhurimi i lexuesit tonë për veprën madhore të Pushkinit gjatë gjithë kohës është mbajtur i ndezur përmes botimeve të shumta, të vazhdueshme e cilësore të tij, në shtypin periodik dhe në vëllimthe poetike. Në 30 vjetët e fundit interesimi për Pushkinin mbeti i lartë. Bëri emër me botimin e poezive të tij në vëllimin “Aleksandër Pushkini” (1997) poeti dhe përkthyesi i talentuar Jorgo Bllaci; vëllime me poezi të zgjedhura ku përfshihet

10 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE JORGJI DOKSANI

dhe Pushkini kanë botuar poetët Qazim Shema, Aleko Ballauri, Bardhyl Londo e të tjerë. Të mahnit gjithëpërfshirja gjinore krijuese e Pushkinit, nuk ka sferë të shkrimit, në të cilën nuk e ka thënë fjalën e tij gjeniale poeti më i madh i Rusisë dhe njëri prej emrave më të mëdhenj të botës: ka shkruar si poet, si prozator, si dramaturg, si publicist, si historian, si kritik letërsie. Është konsideruar arritje e padiskutueshme botimi i dramës së Pushkinit “Boris Godunovi” nga personaliteti i shquar i kulturës shqiptare dhe përkthyesi me emër Skënder Luarasi, botimi i vëllimit me tregime të Pushkinit përkthyer nga mjeshtri i mbaruar i përkthimit dhe personalitëti shumë në zë i kulturës letrare e artistike shqiptare Mitrush Kuteli, përkthimi i romanit “Bija e kapitenit” nga përkthyesi dhe filologu i shquar Vedat Kokona. Janë të shumta botimet e çdo lloji në shtypin periodik. Në ditët tona ka disa ribotime të veprës së Pushkinit, është me rëndësi, sepse e mban të gjallë emrin e lavdishëm të poetit të madh me famë botërore. Mendoj se njëra prej mënyrave që e nxjerr në pah cilësinë e përçimit të madhështisë së veprës poetike të Pushkinit, por që e dëshmon më së miri dhe vlerësimin e konsideratën e lartë tonën për Pushkinin, është dhënia në plan krahasimor e varianteve përkthimore në shqip të disa prej krijimeve të tij nga përkthyes të shquar të poezisë. Ballafaqimi me origjinalin është, sipas meje, mënyra më e mirë e vlerësimit të një përkthimi.

Exegi monumentum

1. Я памятник сeбе воздвиг нерукотворный, К нему не зарастёт народная тропа Вознёсся выше он главною непокорной Александрийского столпа.

2. Нет, весь я не умру – душа в заветной лире Мой прах переживёт итления убежит, - И славен буду я, доколь в подлунном мире Жив будет хоть один пиит.

4. И долго буду тем любезен я народу,

11 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE JORGJI DOKSANI

Что чувство доброе я лирой пробуждал, Что в мой жестокий век восславил я свободу И милость к падшим призывал.

I ngrita vetes monument

E përktheu: QAZIM SHEMA

1. I ngrita vetes monument jo si i skulptorit, Në udhën për atje nuk do bijë bar. Më i lartë se shtylla e Aleksandrit, Do më mbajë gjithnjë krenar.

2. Jo, krejt nuk vdes, lavdia s’ka për të rënë, Edhe pas hirit, në lirë do rroj qindra vjet, Sa të ketë në mbarë botën diell e hënë, E sikur vetëm një poet të jetë.

4. Nga njerëzit do i marrë nderimet, mirësinë, Se ndjenja sa më bujare u zgjova me lirë, Se në shekullin mizor himnozova lirinë, Për të rënët luta mëshirë.

Ngrita monument

E përktheu: JORGO BLLACI

Një monument, që dora s’e gdhend, i ngrita vetes Në fushën drejt tij s’do mbijnë shkurre e bar, Nga kullë e Aleksandrit më madhështor përjetë, Do mbajë kryet lart krenar.

Jo, unë krejt s’do vdes, se shpirt kam lirën time, Dhe baltë e hi n’u bëfsha, sërish do jem në jetë, E lavde do më thurin edhe kur rruzullimit,

12 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE JORGJI DOKSANI

T’i mbetet vetëm një poet.

Dhe do mbesë i dashur për popullin ngaherë, Se ndjenjat më fisnike i zgjoi vargu im, Sepse liri kërkova në këtë shekull t’errët, Dhe për fatkeqët, përdëllim.

MONUMENTI

Exegi monumentum

E përktheu: LAME KODRA

Një monument të madh i ngrita vetes sime. Atje as gjethe, as bar s’lëshon rrug’ e llauzit, U ngrit përpjetë ay rebel e kryelartë. Më lart se shtyll’ e Aleksandrit.

Nuk do vdes, jo i tëri, po në të shenjtën lirë Do rrojë shpirti im përtej kufomës sime, Edhe lavdi do kem, gjersa mi dhe të rrojë Qoftë dhe vetëm një poet.

Nër shekuj do të jem për popullin i dashur, Sepse me harp’ e lirë ndjenja fisnike ngjalla, Këndova për liri në shekull mizorie Edhe të rënët përdëlleva.

Fillimi i “Eugjen Onjeginit” I Мой дядя самых честных правил Когда не в шутку занемог, Он уважать себя заставил И лучше выдумать не мог. Его пример другим наука;

13 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE JORGJI DOKSANI

Но боже мой, какая скука С больным сидеть и день и ночь Не отходя ни шагу прочь! Какое низкое коварство Полуживого забавлять, Ему подушки поправлять, Печально подносить лекарство, Вздыхать и думать про себя: «Когда же чёрт возьмёт тебя?»

Fillimi i “Eugjen Onjeginit”

E përktheu: LASGUSH PORADECI I Im ungj burrë shumë i nderit Kur u sëmur, jo për shaka, Nderohej gjer në fill të perit, Më mirë se kjo gjë nuk ka; Ky një mësim që duhet ditur; Veç, që o Zot, ç’pun’ e mërzitur Një të sëmuri t’i shërbesh E dit’ e nat’ aty të jesh! Ndaj një njeriut gjysmë të gjallë Seç poshtërsi, ç’mëkat i keq, Kur i jep bar-rat, i qan hallë, Po vetvetiu mallkon e pyet: “Si s’të merr dreqi sa më shpejt!”

Letra e Tatianës Onjeginit

Я к вам пишу – чего же более, Что я могу ещё сказать? Теперь я знаю, в вашей воле Меня презрением наказать. Но вы, к моей несчастной доле

14 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE JORGJI DOKSANI

Хоть каплю жалости храня, Вы не оставите меня. Сначала я молчать хотела; Поверьте: моего стыда Вы не узнали б никогда, Когда б надежду я имела Хоть редко, хоть в неделю раз В деревне нашей видеть вас, Чтобы слышать ваши речи, Вам слово молвить, и потом И день и ночь до новой встречи. Но говорят, вы нелюдим; В глуши, в деревне всё вам скучно, А мы... ничем мы не блестим, Хоть вам и рады простодушно.

Letra e Tatianës Onjeginit

E përktheu: LASGUSH PORADECI

Po marr kuximin që t’ju shkruaj. Ç’do deshit më veç shpirtit tim? E di, se është e drejta juaj Të më dënoni me përçmim. Po ju që e shihni si po vuaj Më pak mëshirë, sado pak, Nuk do më mprapsni zemërak! Më parë desha të ri qetë; Për turpin tim, mbeso-më-ni: Ju s’do të dinit kur se si, Po të mund të shpresonja vetë Që, kur e kur, me plot hare, Të kem t’ju shoh këtu tek ne, Që t’ju dëgjoj si kuvendoni, T’ju them një fjalë, dhe pastaj

15 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE JORGJI DOKSANI

Në zemër veç një mall të mbaj, Veç gjer sa rish të më takoni... Po thonë se ju s’rini dot: Në fshat të heshtur ju mërziti; E ne... ne rrojmë më të kot, Plot gas se vini të na takoni.

Узник

Сижу за решёткой в темнице сырой. Вскормлённый в неволе орёл молодой, Мой грустный товарищ, махая крылом, Кровавую пищу клюёт под окном,

Клюёт и бросает и смотрит в окно, Как будто со мною задумал одно; Зовёт меня взглядом и криком своим И вымолвить хочет: «Давай, улетим!

Мы вольные птицы; пора, брат, пора! Туда, где за тучей белеет гора, Туда, где синеют морские края, Туда, где гуляем лишь ветер... да я!..»

I burgosuri

E përktheu: QAZIM SHEMA

Dergjem pas hekrash në lagështi. E rritur në robëri shkabëza e re, Shok i trishtë tund krahët, vështron, Ushqimin e gjaktë me thonj copëton.

Çukit e hidhet përpjet me mundim, Sikur me mua ndan të njëjtin mendim.

16 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE JORGJI DOKSANI

Më grish me vështrim tek zien e këlthet: “Të nisemi, - thotë, - ku qielli thërret!

Ne jemi dy zogj të lirë, shkojmë, Atje ku pas reve një mal zbardhëllon, Atje mbi det, mbi kaltërsi e furtunë, Atje ku shëtisim veç era dhe unë!..”

I burgosuri

E përktheu: ANDREA VARFI

Rri pas kafazit brenda burgut të zi. Dhe shkab’ e re e rritur pa liri, Andej dritares krahët tund brengosur, Çukit dhe ha ushqimin e gjakosur.

Çukit dhe flak, e mua më vështron: E duket që si unë po mejton; Vështrimi dhe bërtim’ i saj më ftojnë, E duket se më thonë: “Pse qëndrojmë?

Ne zoq të lirë, hajt të fluturojmë! Atje mi re ku malet zbardhëllojnë, Mi det ku hapësirat kaltërojnë; Atje, ku unë e era mbretërojmë!..”

К...

Я помню чудное мгновенье: Передо мной явилась ты, Как мимолётное виденье, Как гений чистой красоты.

В томленьях грусти безнадёжной,

17 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE JORGJI DOKSANI

В тревогах шумной суеты Звучал мне долго голос нежный, И снились милые черты.

Шли годы. Бурь порыв мятежный, Рассеял прежние мечты, И я забыл твой голос нежный, Твои небесные черты.

Strofa e fundit

И сердце бьётся в упоенье, И для него воскресли вновь И божество, и вдохновенье, И жизнь, и слёзы, и любовь. K... A.P.Kern

E përktheu: QAZIM SHEMA

Kujtoj një çast i magjijuar: Përpara sysh m’u shfaqe ti, Si një vegim krahëpraruar, E dëlirë, e gjitha bukuri.

Me brenga jete gjer në fyt, Në tym e turbull plot mërzi. Po prapë më grishte zëri yt, Të shihja ëndërr përsëri.

Shqotat e viteve m’i shkundën, Ëndërrimet bizare rinore, Harrova zërin tënd të ëmbël, Fytyrën tënde aq qiellore.

Dhe zemra rreh me ngazëllim,

18 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE JORGJI DOKSANI

Sepse iu kthyen përsëri: Dhe perëndi, dhe frymëzim, Dhe lot, jetë e dashuri.

E përktheu: JORGO BLLACI

Kujtoj me mall një çast gëzimi: Përpara sysh m’u shfaqe ti, Si vezullim i një vegimi, Si engjëll plot me bukuri.

N’andralla jete zhurmë kote, Në dhëmbje brengash e mërzi, Më grishte larg fytyra jote, Dhe zëri yt plot ëmbëlsi.

Nga shqotë e kohrave që shkuan, Kështjell’ e ëndrrave m’u shëmb, Me mjegull vitet ma mbuluan Fytyrën tënde, zërin tënd.

Po ja më shkrepi prap agimi, Se përsëri m’u shfaqe ti, Si vezullim i një vegimi, Si engjëll plot me bukuri.

NATALISË1

E përktheu : JORGJI DOKSANI

Pourqui craindrais-je de le dire? C’est Margot qui fixe mon gout.2

1 Është poezia e parë e botuar në veprën e zgjedhur të A.S.Pushkinit, e shkruar në vitin 1813. Kujtojmë se Pushkini ka lindur në vitin 1799. 2 E pse troç të mos e them?

19 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE JORGJI DOKSANI

Ja, pra, dhe unë e provova, Ç’është mrekulli e dashurisë; Zemra më dridhej e robëruar, E pranoj, kurmi m’u lektis! Fluturoi kohë e lumur, frelëshuar, Kur pa dashuri, pa brenga, rroja, Ngado që shkoja këndoja, Në teatro, ballo e shëtitje. Unë nuk ecja, po fluturoja. E kam qeshur dashurinë, Kukurisjet, skërmitjet s’i kurseja, Veç, të kota qenë dërdëllitjet, Një ditë prej saj u gllabrova. Luajta mendsh, s’më mbante vendi, Hoqa dorë nga tekat e nga shpifjet. Prej hireve të Natalisë i mrekulluar, Tek unë u bë mbret dashuria!

Po, tjetër unë s’kam ç’të them: Zemra dashuri të zjarrtë më ndjen. Për herë të parë skuqem nga turpi, Hiret e femrës përfund më vunë. Ngado që shkoj i çakërdisur, Mendja te ti më rri i dalldisur. Bie nata, të shoh të mjegulluar, Nën çarçaf pranë të ndiej, je aty, Dihatja e nxehtë më gudulit, Kraharori farfuri më fërgëllon, Sytë e picërruar më faniten, Më ngazëllen e mpak shikimi yt. Më bëhet sikur kuvendoj në tendë: Të kam pranë trupselvi e perrí, Më mbyt dalldia e angështia...

Margoja mua më pëlqen. (Frëngjisht)

20 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE JORGJI DOKSANI

Përmendem nga jermi, kapsallit sytë, Më del vetiu psherëtimë e thellë. Gjumë përtaci se për ku terratiset, Mundimi dashuror vjen e teptiset. Koha kalon, fuqiprerja më rritet, Mendja në një vend më rreh, Se për ku më grish, më tundon... Po ku? Ja që atë çast dot s’e them. Ashtu, në mënyrën time miturake, Po marr përsipër t’jua shpjegoj.

Të dashuruarit ja që dëshirojnë Një gjë që ata vetë dot s’e thonë. E çuditshme duket, por është e vërtetë! Mbështjellë me xhube, kapelën mbi sy, Do desha mbrëmjeve me miken të rri, T’ia shprehja me ndjenjë dashurinë, T’i tregoja sa shumë vuaja, si rënkoja, Do e lusja imja të bëhej me çdo kusht. Do doja të më shihte e përmalluar, Në shembullin e shoqes së dashuruar, Të më përqafonte, të psherëtinte, Të më shtrëngonte fort në krahët e saj. Do desha... punët nuk bëhen me ngut. I dashuruar unë jam sa s’ka kut , Larg teje s’rroj dot asnjë minutë, Shpresën afrimi me ty ma ushqen.

Po, Natalí, ti s’e di i dashuri kush është, Nuk e di dhe nga e merr guximin të dojë, Shpresa ku e ka burimin, e dashura ime. Më dëgjo, pra, tani të gjitha do i shpjegoj:

Saraje unë nuk kam, arap e turk nuk jam, Nuk thua dot se jam i përkorë si kinez,

21 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE JORGJI DOKSANI

Por dhe havdall si amerikanët s’jam! As gjerman mos më pandeh se jam, Nga ata që skufje mbajnë e jo kapelë. Nuk rri me gotën përpara e cigaren në buzë. Oficer garde me kasketë e uniformë s’më sheh, S’më pëlqen bravura e as tendosja ushtarake, Shpatën e alebardën nuk kam qejf t’i kem, Nuk dua t’i vë në punë për mëkatet e Adamit. Atëherë kush jam, llafazani i dashuruar? Kujto muret e hirnuara, dhomën në errësirë, Kujto heshtjen e rënduar, vendin në zymtim, Kujto dritaret me shufra hekurash mbërthyer, Kujto llambën e mekët që e vetme vagullon. Mësoje, pra, Natalí, një murg mjeran jam!

1813

KUJTIME NË CARSKOJE SIELLO

E përktheu: JORGJI DOKSANI

E mbuloi vendin muzgu mbrëmësor, E përgjumi kupën qiellore gjithandej; I platiti heshtja nanuritëse lëndinë e zabel. U zhyt në mjegull pylli përmatanë. Mezi ndihet rrëkeza lodruese nëpër ahishtë, Dihat pa zë flladi, shkon të prehet në gjethnajë, Dhe hëna e përkorë si mjellmë madhështore, Noton mes resh të lara në argjend.

Prej kreshtash stralli lëshohet ujvara, Vrapon tëposh me shkumë e galdim, Në liqenin e paqtuar pluskojnë shtojzavallet, nimfat, Lodrojnë në valëzat me përtim. Larg të heshtura ngrihen sarajet, duan të zënë qiellin,

22 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE JORGJI DOKSANI

Mezi duken, ravijëzohen, humbasin në kaltërsi. Mos këtu jetuan në amshim zotat e dimrit? Mos faltore e Minervës3 ruse këtu rri?

Mos ky është Elizium4 i ndjerë, Kopshti në lulëzim i Carskoje Siellos? Ku shkabë e gjithëfuqishme ruse e mposhti luanin E i solli vendit begati e lulëzim? Shkuan, ikën përgjithmonë të artat vite, Kur me skeptër madhështie në dorë vunë kurorë Bijtë e Rusisë të mbuluar lavdie e krenari njerëzie, Të lumturuar rrojtën në prehje e përkorë.

Kujtimet e kohës së kaluar T’i zgjon në shpirt çdo hap që hedh. Tek i sheh, i përmalluar psherëtin e thotë çdo rus: “Iku, u zhduk si e paqenë, kohë e Katerinës!” Dhe në të artat brigje, i zhytur në mendime, në trishtim, Me erën flet, e shkuara i shfaqet plot shkëlqim e dritë, Vitet e largta i faniten të gjalla mu përpara syve, Dhe shpirti hovshëm i buçet.

Prej dallgësh gjithandej rrethuar, Vë re në shkëmbin me myshk mbuluar Një monument lartësohet, prej flatrash zgjerohet,

Mbi të një shkabë e re qëndron. Sa e sa herë mbi monument shigjeta, vetëtima Me sokëllimë qëlluan, u turrën me hakërrima, Tallazet gjithë duf iu derdhën të tërbuara, Mandej u qetuan me shkumën e shkëlqimtë.

3 Minerva, hyjneshë romake që identifikohej me Atenën greke. Këtu, Minerva ruse, Katerina II 4 Sipas mitologjisë greke, parajsa

23 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE JORGJI DOKSANI

Nën hije pishash shekullore Ngrihet një përmendore e thjeshtë. Oh! Sa shumë u shkafanjit për ty, o breg i Kagulës! Veç mbeti e shenjtë për Mëmëdhenë! Ju nuk keni vdekë, o kreshnikë martirë rusë, Në luftra u selitët, në zjarre e përleshje jetë e mot! Si shokë betejash, si miq besnikë të Katerinës, Pavdekësia ju qëndron kurorë!

O shekull lavdishumë luftrash fitimtare Dëshmi e zulmit të trimave rusë! Ti pe Orllovin, Rumiancevin, Suvorovin, Pasardhësit e sllavjanëve kudo fitues. Ashtu si Zeusi fitoret i grabitën, me madhështi e nder, Me trimërinë, guximin, mendjen botën e çuditën. I madhi Derzhavin dhe Petrovi në këngë i përjetësuan, U thurën himne për lavdinë.

Ike, o shekull, po nuk u harrove! Pas teje shekulli i ri troket. Sjell kob, gjëmim, tmerre luftrash gjakatare, Mundime, brenga e mjerim. E gjakëta shpatë u duk në dorën e Atij, Të carit katil e besëshkalë që zuri fronin; U kurorëzua kamxhik i botës, nuk di mëshirë, Nuk mënoi dhuna, u përgjak agimi.

Dhe si një lumë i egërsuar Armiku mbi Rusi u lëshua. Fle stepa e trishtuar, e zhytur në gjumë të thellë. Nga toka avull gjaku çohet. Fshatra e qytete në zjarre mbulohen, shkrumohen, Qielli mbulohet prej tymit të zjarreve që s’kanë fund, Ikanakët i fshehin pyjet, ku këmba e njeriut s’shkel. Ndryshken plygjet e lënë të shkretë.

24 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE JORGJI DOKSANI

Nuk di fre, armiku s’ka të ndalur, Vetëm shkatërron, rrënon ç’gjen. Dhe hijet e të rënëve, haku i pashlyer pret, Në ajër enden, kërkojnë shpagim. Herë lëshohen në varre pa ngushëllim e shpresë, Herë enden pyjeve në netët e zeza si në skëterë, Veç klithmat u dëgjohen, lëvrijnë larg në mjegullinë, Vringëllijnë shpatat, përplasen mburojat!...

Dridhu o pushtues, ndalu gjakatar! U zgjuan bijët e Rusisë, dorëzohu! U ngrit i ri dhe plak, u derdhën bashkë të gjithë, Etja për shpagë i priu. Zmbrapsu lubi! Frigohu tiran! Të erdhi fund i zi! Kreshnikë në çdo luftëtar do ndeshësh ti, Do sulen o të fitojnë, o të bien në luftë për Rusinë, Për të shenjtin amshim.

Kalorësit me erën ngjajnë, Toka u mbulua me luftëtarë, Në betejë ballëlartë trimi pas trimit shkon, Nga vrulli gjokset u gufojnë. Vërsulen për në gostinë e gjaktë, tagani gjakun pret, E rreptë nis lufta, vendi anekënd buçet, trimi trimin e sfidon. Në ajrin e mbushur me shigjeta, oshëtima e shpatave sokëllet. Dhe gjaku derdhet lumë.

U përleshën. Rusi fitoi! U spraps i sakatuar fodulli gal, Veç Zoti hasmëve të regjur në luftime U çoi të fundmin “shkëlqim”. Nuk e shtriu dot të vdekur thinjoshi luftëtari ynë, Nuk e ndali dot në fushat e gjakosura të Borodinos! Nuk u bë dot gardh për egërsinë e fodullëkun e tij!

25 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE JORGJI DOKSANI

Medet! Gali është zot i Kremlinit!..

Të shtrenjtat ju të Moskës vise, Ku kalova ditët e rinisë së artë, Orët në shkujdesje, vrullet djaloshare, që të çmuar s’kanë, Pa ditur ç’është trishtimi i mynxyrtë. E patë armikun e Atdheut tim, ia provuat mizoritë! U latë në gjak, u dogjët e u përvëluat mosmëkeq! Për ju nuk rashë dot fli, nuk ju dhurova dot hakmarrje, Veç gjoksin dufi ma zhurit!..

Ku je, o Moskë, o bukuroshe e shkruar, Mishërim hijeshie, mrekulli? Atje ku dje qyteti ngrihej madhështor, aq krenar, Sot vetëm gërmadha sheh. Ah, Moskë! Sa shumë ia trishton zemrën rusit pamja jote! S’i gjen pallatet madhështore të parisë e të carëve. I përpiu zjarri. U shëmtuan kurorat mrekulluese të kullave, U kthyen në gërmadha shtëpitë.

Vendet ku luksi ishte mbret, Kopshtijet me blerim e hijeshi, Ku mbante erë dafine e bliri në lulëzim, U bënë prush, e shkrumë e hi. As heshtjen magjiplote të mbrëmjes pranverore, As zhurmërimën gazmore, ledhatare, sot s’e gjen. S’ka më shkëlqim në brigje, as zjarre në korije, Gjithkund sheh të vdekjes hije.

Po ngushëllohu, o nënë qytetesh të Rusisë, Shihe hasmin si jep shpirt me lebeti! Shihe të pamëshirshmin lak si fytin i shtrëngon, Si e batërdis mallkim i Perëndisë. Shih si ia mbath në panik, as të shoh prapa nuk guxon, Gjaku borën skuq, nuk pushon të rrjedhë lumë,

26 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE JORGJI DOKSANI

Vrapon në ankth, ngado që shkon e pret vdekja në acar, Shpata ruse grin e korr.

O ju, që Evropës si stuhia I kallët frikën, kobin, datën! O galë grabitqarë! Dhe ju të gjithë rratë në varr! Ç’tmerr! Ç’kohë! Ç’lebeti! Po ti, o pinjoll i tyre, që e përçmove njerëzinë, Që e përdhose çdo ligj, çdo zë drejtësie; besim e kanun Me këmbë i shkele. Kryeneç kërkove të rrëzoje frone. U trete si ëndërr e mëngjesit.

Rusi në Paris! Pishtar hakmarrjeje ku je? Ule kokën, Galí! Kërrusu e dërrmuar! Po ç’më shohin sytë? Rusi buzagaz qëndron, afrohet Degën e ullirit mban në dorë. Diku në largësi ende zjen lufta me egërsi e me tërbim, Si stepa netëve hesht Moska e zhytur në trishtim, Kurse Ai armiqtë nuk i mbyt, por i shpëton, i mbron, Dhe paqe botës i dhuron.

O bard shpirtndezur i Rusisë, Që himn i thure trimërisë! Në rreth të shokëve gjëmo, ushto, këndo, Buçit në harpën e florinjtë! Dhe përsëri zërat e ndritur nderimin heronjve t’u blatojnë, Përjetë zemrat le t’i ndezë kjo harpa jote aq krenare, Kalorësit e rinj le të dridhen prej mallëngjimit të triumfit, Tek dëgjojnë këngën e ngadhnjimit. 1814

Shënim: Poezia “Natalisë” dhe “Kujtime në Carskoje Sello” nuk janë përkthyer më parë. Vlerat që kanë janë të padiskutueshme, por të mahnit fakti që i takojnë moshës aq të vogël, 13-14 vjeçe. A nuk janë dëshmi e gjenialitetit të mahnitshëm të poetit?

27 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE SHPËTIM ÇUÇKA

Shpëtim Çuçka e-mail: shpë[email protected]

A. S. PUSHKINI NË KOHËN TONË

A. S. PUSHKIN IN OUR TIME

Përmbledhje: 220-vjetori i lindjes së A.S.Pushkinit, si çdo ngjarje e shënuar, e fton shoqërinë e sotme të bëjë vlerësimin e kësaj figure. Në të njëjtën kohë ky vlerësim do t’u shërbejë brezave të mëvonshëm si argument për të formuluar gjykimin e tyre mbi shoqërinë e sotme. Krijimtaria e Pushkinit shquhet për disa tipare thelbësore: për karakterin popullor; për atdhedashurinë; për karakterin e qartë shoqëror; për estetikën e pastër, të ndritshme, të përkryer. Të tilla tipare ndeshen, ndër të tjera, edhe në poezitë “Atyre që shpifin kundër Rusisë” (1831) dhe “Përvjetori i betejës së Borodinosë” (1831). Dhe pikërisht këto tipare-vlera e kanë bërë A.S.Pushkinin të nderuar sa asnjë shkrimtar e poet tjetër për të gjithë brezat e mëvonshëm të lexuesve të vendit të tij, të dashur sa asnjë krijues tjetër për masat e gjera të popullit të tij. Sikurse kanë ndikuar që në rrugën e ndjekur nga A.S.Pushkini të ecte gjithë letërsia e madhe, e mirëfilltë ruse.

Fjalë kyçe: A. S. Pushkin, këndvështrime eklektike, Russkaya poeziya i literatura, Zavtra.

Qëllon jo rrallë që përvjetorët e ngjarjeve dhe njerëzve të njohur të kujtohen thjesht për forcë zakoni, praktikisht sipas shprehjes së njohur “kotësi e kotësive dhe gjithçka kotësi”. Përkujtimi i përvjetorit të 220-të nga lindja e A.S.Pushkinit nuk mund dhe nuk bën të jetë i tillë. Dhe në thelbin e këtij përkujtimi nuk mund të jenë thjesht këto apo ato vlera të veçanta letraro-artistike a historiko-kulturore. Përvjetori i 220-të i lindjes së A.S.Pushkinit, si çdo përvjetor ngjarjeje a figure historike të shënuar, është në njëfarë kuptimi një provë, në daçim, edhe një provim: vetë ngjarja dhe figura kalojnë në një filtër vlerësimi në përputhje me frymën historike, që karakterizon shoqërinë e kohës, kur bëhet përkujtimi. Nuk është e thënë që vlerësimet e brezave të

28 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE SHPËTIM ÇUÇKA

ndryshëm të jenë ato që e kapin më mirë thelbin e një ngjarjeje a figure të shënuar.1 Nga ana tjetër e njëherazi ky proces përkujtimi e vlerësimi shndërrohet në vlerësim të heshtur për vetë brezin shoqëror që bën përkujtimin. Përpara kujt? Përpara brezave të mëvonshëm. Në lidhje me se? Në lidhje me shkallën, me masën, në të cilën ky brez i caktuar ka qenë në gjendje të rrokë vlerën e vërtetë të figurës a ngjarjes, që ka marrë përsipër të përkujtojë. Del se një figurë a një ngjarje e shënuar, me vlerën historiko-shoqërore që ajo mbart, shndërrohet në mësues të brezave të mëvonshëm, ndërsa këta të fundit dashur pa dashur janë në rolin e nxënësve. Dhe, njëlloj si nxënësit, edhe brezat e mëvonshëm janë të zot e të mirë, kur e përvetësojnë domethënien e madhe të njeriut a ngjarjes që përkujtohet ose, përkundrazi, janë të pazot e të dobët, kur nuk i përvetësojnë mësimet e historisë. Kjo është domethënia e madhe e rolit të historisë, e rolit të mësimeve historike, në jetën njerëzore. Nxënësit e këqij janë të dënuar t’i përjetojnë në praktikë të gjitha ngjarjet e hidhura të së kaluarës, mësimet e të cilave nuk i kanë pëvetësuar përmes veprave të njerëzve të mëdhenj e të masave përparimtare, domethënë të atyre që kanë sjellë përparimin real të njerëzimit. .* * * A.S.Pushkini është një figurë themelore në historinë e Rusisë. Rrjedhimisht përkujtimi i 220-vjetorit të lindjes së tij është një rrethanë e rëndësishme për shoqërinë e sotme, që kjo të tregojë se për çfarë dhe si e kujton poetin e madh dhe, rrjedhimisht, të dëshmojë vlerat e saj të vërteta historike, që mund të jenë të mëdha, ashtu siç mund të jenë edhe të vogla. Përkujtimin e A.S.Pushkinit e bëjnë zakonisht njerëz të lidhur me letërsinë artistike: studiues, kritikë, krijues, lexues. Në vitin 1880 në Moskë me rastin e 81-vjetorit të lindjes së poetit u mblodh Shoqëria e

1 Pushkini “bën pjesë në ato dukuri përjetësisht të gjalla e në lëvizje, të cilat nuk ndalen në pikën ku u vjen vdekja, por vazhdojnë të zhvillohen në vetëdijen e shoqërisë. Çdo epokë jep gjykimin e saj për to dhe, sado saktë t’i ketë kuptuar ajo ato, gjithnjë ka për të lënë vend për epokën pasuese që të thotë diçka të re dhe më të saktë...” (V.G.Bjelinskij, Vepra të plota (rus.), v.5, 1954, f.555).

29 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE SHPËTIM ÇUÇKA

miqve të letërsisë artistike ruse, ndërsa në vitin 1937 dhe në vitin 1949 përkujtimi përkatësisht i 100-vjetorit të vdekjes dhe i 150-vjetorit të lindjes së A.S.Pushkinit u kthye në një veprimtari mbarështetërore e mbarëshoqërore, gjë që ishte jo vetëm në harmoni me figurën e poetit, por edhe në përputhje me mirënjohjen e thellë dhe krenarinë e madhe të shtetit dhe të shoqërisë së kohës për këtë figurë të pakrahasueshme. Përse kujtohet dhe përkujtohet Pushkini në 220-vjetorin e lindjes? Nuk ka dyshim se përgjigjen kësaj pyetjeje ia jep më mirë shteti i sotëm rus, shoqëria e sotme ruse. Ata e kanë edhe nderin, edhe detyrën, edhe përgjegjësinë ta bëjnë nderimin e poetit dhe shkrimtarit të madh në përputhje me interesat e frymëzimet e tyre, në përputhje me prirjen e tyre drejt së ardhmes, në përputhje me mënyrën si e kupton sot shteti rus dhe shoqëria ruse këtë të ardhme. Krijimtaria e A.S.Pushkinit me gjerësinë e temave të rrokura, me thellësinë e trajtimit të tyre, me vlerën e madhe të përgjithësimeve të arritura dhe mesazheve të përcjella, mundëson këndvështrime të larmishme. Por kjo nuk do të thotë kurrsesi që A.S.Pushkini të shihet nga këndvështrime eklektike (gjerësia e botës së Pushkinit nuk është diçka eklektike!). Dhe, së dyti, qëndrimi ndaj tij nuk mund të jetë çështje mode, nuk mund të jetë diçka, që përcaktohet sipas modelit “më pëlqen, s’më pëlqen”.2 Madhështia e Pushkinit buron nga tipare dhe vlera kryekëput të tjera të krijimtarisë së tij, tipare dhe vlera që përbëjnë atë që është thelbësore për një popull, për popullin shumëkombësh të Rusisë, të përqendruar rreth popullit rus. * * * Cilat janë këto tipare dhe vlera? Unë po rendit këtu disa prej tyre.

2 Të trajtuarit e çështjeve dhe shteteve sipas kriterit “të shijes”, të modës, vazhdon të mbetet tipar dallues në vendet evroatlantike. Kështu, qytetari amerikan Stiv Tajrer nga shteti i Nju-Xhersit, i pyetur nga Artjom Shejnin, drejtues i emisionit “Vremja pokazhet” (“Koha do ta tregojë”) (në rrjetin televiziv rus “Kanali i parë”, dt.17 maj 2019) për manipulimet që bëhen lidhur me temën e Luftës II botërore, tha ndër të tjera: “Tani Bashkimi Sovjetik nuk është në modë, Rusia nuk është në modë”.

30 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE SHPËTIM ÇUÇKA

E para, karakteri popullor i krijimtarisë. Populli rus, si popull shtetformues dhe bosht e mishërim i popullit shumëkombësh të Rusisë, e bashkë me të edhe të gjithë popujt e tjerë të Rusisë janë burimi i botës shpirtërore të Pushkinit, burimi i frymëzimit për të gjithë krijimtarinë e tij, praktikisht janë ai lexues i madh, në thelb i vetmi, vëmendjes së të cilit Pushkini ia drejtoi veprat e tij, të gjitha ato. Ky karakter përcaktoi edhe temat, edhe pikëpamjet e mesazhet, edhe etikën, edhe estetikën e krijimtarisë së Pushkinit. Vlen të citohet mendimi i një shkrimtari të njohur evropianoperëndimor pikërisht lidhur me veçorinë dhe rëndësinë e karakterit popullor në të gjithë letërsinë ruse. Ja si i shkruante Stefan Cvajgu në një letër të 10 dhjetorit 1928 shkrimtarit të njohur sovjetik K.A.Fedin: “Ju zotëroni diçka (që unë, për fatin tim të keq, nuk e zotëroj fare), e cila ndeshet te shkrimtarët rusë dhe është kaq e pakuptueshme për shumicën e njerëzve, - aftësinë e shkëlqyer për të paraqitur nga njëra anë atë që është popullore, fare e thjeshtë, njerëzore, dhe në të njëjtën kohë për të krijuar karaktere artistike cilësore, për të shpalosur konflikte shpirtërore në tërë shpërfaqjet e tyre metafizike”. Kur flasim për nocionin “karakter popullor”, natyrisht duhet të mbajmë parasysh se ç’kuptohet me të në Rusi. Dhe i përshtatshëm në thelbin e tij është edhe përcaktimi i dhënë nga F.M.Dostojevskij: “Se çfarë tjetër është forca shpirtërore e karakterit popullor rus, përveçse synimi drejt asaj që është mbarëbotërore dhe mbarënjerëzore?”3 Por nocionet “mbarëbotërore” dhe “mbarënjerëzore” kuptohen nga rusët si shprehje e barazisë së gjithë njerëzve në botë, gjë që nuk përputhet me kuptimin që u japin atyre në vende të tjera përkrahësit e globalizmit, të ekumenizmit dhe të kozmopolitizmit (si dhe një pakicë në Rusi). E dyta, atdhedashuria. Pushkini çmohet, duhet e adhurohet në Rusi për dashurinë e tij të qartë, të patundur e të pakushtëzuar ndaj atdheut; për

3 “Fjalë për Pushkinin”, Moskë, 8 qershor 1880. Në “Fjalorin shpjegues të gjuhës ruse”, të botuar nën redaktimin e D.N.Ushakovit, te zëri “народный” (popullor, kombëtar) jepen edhe këta dy shembuj: “Pushkini është poet i madh popullor rus”. “Arti i Pushkinit është popullor”.

31 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE SHPËTIM ÇUÇKA

dashurinë për popullin, të cilit ia kushtoi gjithë krijimtarinë; për botën e pastër, plot dritë morale, që solli me veprat e tij. Atdhedashuria te Pushkini ka lidhje dhe dialektikisht rrjedh nga karakteri popullor i veprimtarisë së tij. Atdheu nuk është – e nuk mund të jetë – diçka abstrakte dhe as të përmblidhet vetëm te fushat, malet, ujërat e vendit të lindjes. Atdheu është vendi, ku jeton populli, pjesë e të cilit është për shkak të lindjes çdo njeri. Dhe atdhedashuria është mënyra se si njeriu, çdo njeri, e përjeton dhe e shpreh me fjalë e me veprim këtë lidhje me vendin e lindjes, domethënë me popullin, të cilit i përket. Kush nuk e shpreh këtë lidhje as me fjalë, as – sidomos – me vepra, ai është i zhveshur nga atdhedashuria. Dhe nga kjo varfëri shpirtërore ai mund të bëjë gjithfarë poshtërsish edhe në kohë të qeta, jo më në kohë të vështira. E treta, karakteri qartazi shoqëror i veprës së A.S.Pushkinit. Mund të duket sikur këto janë gjëra të vetëkuptueshme, të mbarëpranuara, por e vërteta nuk është kështu. Një pjesë e madhe njerëzish të të gjitha profesioneve dhe shtresave, pra, edhe shkrimtarësh e artistësh të të gjitha profileve, nuk veprojnë me bindje shoqërore, por të udhëhequr thjesht nga interesat vetjake, thjesht nga shikimi egoist i botës që i rrethon, i shoqërisë, ku jetojnë. A.S.Pushkini në çdo krijim të tijin, të madh a të vogël, në vargje a në prozë, në çdo skenë, në çdo mendim e në çdo emocion, na dëshmon se është nisur nga këndvështrimi shoqëror, nga e mira e përgjithshme, madje vetëm nga ky këndvështrim dhe vetëm nga kjo e mirë. Ai është ndriçues i së mirës popullore e shoqërore, rrjedhimisht, një mësues e udhërrëfyes jo thjesht e vetëm për shoqërinë e kohës kur jetoi, por edhe për brezat e ardhshëm, një pararendës në fushën e mendimit shoqëror, të etikës shoqërore. E katërta, në përputhje me tiparet e mësipërme, me parimet dhe frymëzimet e mësipërme, e gjithë vepra e Pushkinit është mbrujtur me një estetikë të shëndetshme, të pastër, të ndritshme, të kuptueshme dhe në të njëjtën kohë të përkryer. Në vitin 1821 ai i përcaktonte kështu karakteristikat e prozës: “Përpikëria dhe ngjeshuria – këto janë të parat cilësi të prozës. Ajo kërkon mendime, vetëm mendime. Pa to shprehjet e bukura nuk kanë asnjë vlerë”.

32 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE SHPËTIM ÇUÇKA

Vetë krijimtaria artistike e Pushkinit është mishërim i një rregulle të thjeshtë, të vërtetuar nga gjithë historia e artit botëror: veprat me ideale të larta shoqërore janë të përkryera edhe nga forma. E përkryera pa përmbajtje të thellë, të qartë e përparimtare nuk ekziston. Kush flet për të përkryerën pa përmbajtje pozitive, mashtron. Estetika e veprave të Pushkinit vazhdon ta rrëmbejë lexuesin, pasi hijeshia e saj – fryt i zotërimit deri në mjeshtëri të të gjithë pasurisë së mjeteve shprehëse të krijuara në shekuj – është gërshetuar në mënyrë të harmonishme me madhështinë e botës së ndjenjave dhe mendimeve, me madhështinë shpirtërore. * * * Pikërisht për të tilla tipare e vlera – konkrete e njëkohësisht të pakufizuara në kohë – të veprës së tij, për dashurinë dhe përkushtimin ndaj atdheut, për mbrojtjen e të vërtetave të atdheut, për thelbin e vërtetësishëm dhe njerëzor të botës së tij artistike A.S.Pushkini që në gjallje u kthye në simbol të botës ruse. Në të vërtetë ai është thelb i botës ruse, i botës shoqërore ruse, ashtu siç janë thelb i kësaj bote edhe ngjarje e figura të tjera madhështore. A.S.Pushkini nuk është i tillë thjesht si poet, si mjeshtër krijimesh poetike të caktuara. Tek vepra e A.S.Pushkinit jo vetëm kritika letrare ruse, jo vetëm shkenca ruse e historisë së letërsisë së Rusisë, por para së gjithash ata që njihen me këtë botë, të gjithë brezat e lexuesve të këtyre 220 vjetëve, kanë gjetur dhe gjejnë atje veten e tyre në mënyrën më realiste dhe më të ndershme, më të moralshme, veten e tyre siç janë dhe siç është e mira shoqërore të jenë. Kaq i madh, kaq i plotë, kaq i vërtetë është ky njëjtësim i një populli të tërë, i popullit shumëkombësh rus, me figurën e tij paraqitur në veprën e A.S.Pushkinit, sa mund të thuhet se një dukuri e tillë nuk ndeshet pothuaj në asnjë vend tjetër. Këtu nuk mund të mos vihet në dukje se në botën perëndimore është përhapur dhe vazhdon të përhapet mendimi se rusët janë njerëz me zhvillim të pamjaftueshëm, me cene e vese, që i bëjnë ata edhe qesharakë, edhe të përbuzshëm. Një propagandë e tillë as realiste dhe as qëllimmirë, vazhdon prej shekujsh dhe nuk ka nisur aspak vitet e fundit.

33 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE SHPËTIM ÇUÇKA

Ja si e shihte pikërisht këtë çështje A.M.Gorki: “Dhe të them nga thelbi i zemrës sime një fjalë: i mirë është mbi dhe ky populli ynë rus! Vjen ca i egër vërtet, i handakosur dhe i palumur me okë, po veç është popull i mirë, me dhuntira! Ja, ti hap sytë e vështroje mirë, vështroje pareshtur, vështroje dhe ke për të parë po nuk e deshe!”4 Kaq të fuqishme dhe kaq të qarta ishin tiparet e popullorësisë, të atdhedashurisë, të karakterit shoqëror në veprën letrare të Pushkinit, në të vërtetë në veprimtarinë e tij shoqërore, sa ai ndikoi në të gjithë letërsinë e madhe, të mirëfilltë, ruse pas tij e më vonë në atë sovjetike duke nisur nga N.V.Gogoli e deri tek A.S.Ivanovi (1928-1999).5 Pohimet në këtë drejtim e lidhur me këtë ndikim, të shprehura nga N.V.Gogoli6, F.M.Dostojevskij7 dhe A.M.Gorki8, sa për t’u kufizuar vetëm me këta autorë botërisht të shquar të Rusisë, janë tipike dhe përfaqësuese. * * *

4 Maksim Gorki, Vepra të zgjedhura, “Qyteti Okurov”, Tiranë, 1985, v.3, f.412. 5 Këtu vlejnë të përmenden N.V.Gogol, I.A.Gonçarov, M.J.Lermontov, I.S.Turgenjev, F.M.Dostojevskij, M.E.Salltikov-Shçedrin, L.N.Tolstoj, N.S.Leskov, A.P.Çehov, A.S.Serafimoviç, A.M.Gorkij, A.I.Kuprin, M.M.Prishvin, A.N.Tolstoj, F.V.Glladkov, V.V.Majakovskij, S.A.Esenin, K.A.Fedin, F.I.Panfjorov, M.A.Shollohov, L.M.Leonov, A.A.Fadejev, N.F.Pogodin, N.A.Ostrovskij, A.P.Gajdar, N.N.Nosov, M.S.Bubenov, V.N.Azhajev, A.S.Ivanov, V.V.Liçutin, Z.N.Prilepin e shumë-shumë të tjerë. Nuk hyjnë në këtë traditë të madhe, të paktën për shkak të mungesës së frymës popullore në veprat e tyre, për të mos thënë më shumë, shkrimtarë të tillë si A.I.Sollzhenicin, D.A.Granin, L.E.Ulickaja, S.A.Aleksieviç, D.L.Bikov etj. 6 “Pushkini është një shpërfaqje e jashtëzakonshme e shpirtit rus dhe, ndoshta, e vetmja shpërfaqje e tij” (sipas “Fjalës” së sipërcituar të Dostojevskit). 7 “Dhe anjëherë ende asnjë shkrimtar rus, as përpara as pas tij nuk është shkrirë në mënyrë kaq të çiltër e kaq të brendshme, gjenetike, me popullin e tij, si Pushkini” (F.M.Dostojevskij, “Fjalë për Pushkinin”). 8 Pushkini është “artisti më i madh në botë” (cituar sipas “Enciklopedisë së Madhe Sovjetike”, bot.II, v.35, 1955, f.344).

34 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE SHPËTIM ÇUÇKA

Për t’u bindur për aktualitetin e krijimtarisë së Pushkinit mund të përzgjidhet, të lexohet e të analizohet çdo vepër e tij, në vargje a në prozë, e gjatë apo e shkurtër, jo vetëm “Evgjenij Onjegini” a “Vajza e kapitenit”. Në shqip, për shembull, tingëllojnë të mrekullueshme “Rrëfenjat e të ndjerit I.P.Bjellkinit” ose “Dubrovski” përkthyer nga Dhimitër Pasko. Nuk bien më poshtë në asnjë drejtim edhe “Tragjeditë e vogla” përkthyer nga V.Ziko. Nuk po ndalemi te përmbledhja “Vjersha dhe poema” (1964), e përkthyer nga një varg poetësh ndër më të mirët jo vetëm të pasluftës por edhe në tërësi. Po ndalemi këtu vetëm te dy krijime poetike, ku shpaloset tema delikate e marrëdhënieve të Rusisë me Perëndimin: vjershat “Atyre që shpifin kundër Rusisë” (1831) dhe “Përvjetori i betejës së Borodinosë” (1831). Çfarë tërheq vëmendjen në këto krijime? Poeti u drejtohet disa politikanëve të Dhomës së deputetëve të Francës, të cilët në atë kohë sulmonin ashpër Rusinë lidhur me krizën e shkaktuar në Perandorinë Ruse nga kryengritja e polakëve në Varshavë (asokohe një pjesë e territorit të Polonisë së sotme, përfshirë Varshavën, gjendej brenda Perandorisë Ruse). Në fjalimet e deputetëve francezë bëhej thirrje që Franca të ndërmerrte veprime ushtarake kundër Rusisë. Vlen të nënvizohet që këto qëndrime shpreheshin në Francë, e cila ndërkohë kishte shkaktuar një luftë në mbarë Evropën gjatë sundimit të Napoleonit I duke sulmuar drejtpërdrejt, me trupa të sajat por edhe nga vende të tjera evropiane, Rusinë, ndërsa më pas kishte marrë pjesë në vitin 1823 në shtypjen e revolucionit spanjoll (1820-1823) dhe kishte shtypur kryengritjen e punëtorëve të Lionit në vitin 1831. Për arsyet e mësipërme ishte politikisht e pamoralshme që Franca të jepte mësime demokracie. Ndërsa nga pikëpamja e së drejtës ndërkombëtare qëndrimet dhe thirrjet e deputetëve francezë përbënin një ndërhyrje në punët e brendshme të shtetit tjetër dhe kërcënim për luftë (“kërcënojnë me anatemë” sipas fjalëve të Pushkinit, që në fjalorin politik donte të thoshte shpalljen e Rusisë si “armike”, me të gjitha pasojat që së këtejmi rridhnin).

35 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE SHPËTIM ÇUÇKA

Pushkini i ftonte francezët (ndonëse një propagandë e tillë e deputetëve vështirë të ketë qenë frymëzim vetëm i francezëve) të hiqnin dorë nga këto ndërhyrje: “Mjaftni! Ky është sherr i sllavëve ndërmjet tyre, një sherr i brendshëm, i vjetër, i gjykuar tanimë nga fati, një çështje që nuk e zgjidhni ju.” ……………………………………. Na lini të qetë! Ju nuk i keni lexuar këta vjetarë të përgjakur; për ju është e huaj, e pakuptueshme kjo armiqësi brenda familjes. Ju s’pyesni ç’thotë Kremlini edhe Praga; Por veç tërhiqeni çmendurisht nga guximi i një lufte deri në fund, ju na urreni...

Dhe përse? Përgjigjuni: mos për atë që në gërmadhat e Moskës pushtuar flakësh ne nuk e pranuam vullnetin arrogant të atij, para të cilit ju u drodhët? Mos për atë që hodhëm në greminë idhullin që u kanosej mbretërive dhe me gjakun tonë e paguam lirinë, nderin dhe paqen e Evropës?..

36 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE SHPËTIM ÇUÇKA

Dhe më tej:

Ju kërcënoni me fjalë, po pa provoni me vepra! ………………………………………………….. Mos ndeshja me Evropën është diçka e re për ne? …………………………………………………… Dërgoni, pra, te ne, o gojëtarë, bijtë tuaj të egërsuar: ka vend për ta në fushat e Rusisë, mes varreve të tjera jo të huaja për ta. Kur erdhi lajmi i thyerjes së kryengritjes së Varshavës, Pushkini shkroi poezinë tjetër “Përvjetori i betejës së Borodinosë”. Edhe këtu ngrihej tema e marrëdhënieve me Perëndimin: …erdhën fiset me kërcënim kundër Rusisë së gjorë; dhe a nuk ishte gjith’ Evropa? Dhe ç’yll u printe mu në ballë!.. Po ne në tokë i ngulëm fort këmbët dhe sulmin ballazi e pritëm të fiseve që i bindeshin një vullneti kryelartë, ndeshja e pabarabartë e barabartë doli.

Por ç’ndodhi? Ikjen e tyre fatzezë tani plot kryelartësi e harruan; e harruan bajonetën dhe dëborën ruse,

37 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE SHPËTIM ÇUÇKA

që e varrosi në shkreti lavdinë e tyre...

Pa u ndalur edhe në disa mesazhe të tjera të kësaj poezie, por thjesht duke pasur parasysh zhvillimet historike, nuk mund të mos kujtojmë që të paktën dy ngjarje shumë të mëdha dhe thellësisht tragjike për nga përmbajtja (për fatin e mirë të njerëzimit, jo të tilla për sa i takon përfundimit) tregojnë se përtej e përkundër zhurmës pa argumente serioze, me të cilën qarqe liberale ruse të kohës së A.S.Pushkinit e më vonë i pritën dy poezitë, këto dy ngjarje, më të rëndat jo vetëm për historinë e Evropës por edhe të botës, as janë kuptuar e as janë vlerësuar në Perëndim (pa folur për qarqe të caktuara në vetë Rusinë), ashtu si është e drejta dhe si i takon pikërisht atij të bëjë. Fjala është për marshimin e ushtrisë franceze (pothuaj 700 mijë trupa, në përbërje të të cilëve kishte edhe gjermanë e austriakë – rreth 50 mijë veta – , si dhe polakë e banorë të vendeve balltike) me Napoleonin I në krye kundër Rusisë në vitin 1812 dhe – një shekull e ca më vonë – për agresionin e Rajhut III (Gjermanisë) kundër BRSS-së. Ja përse, kur përkujtojmë përvjetorin, aq më tepër jubilar, të një poeti të madh si A.S.Pushkini dhe kur sjellim në mendje edhe këtë përmasë të krijimtarisë së tij, pra, përmasën historike, atëherë nuk mund të mos shtrojmë pyetjen se sa aktuale është kjo krijimtari. E përsëris: këto dy ngjarje shumë të mëdha dhe shumë të rënda nuk janë kuptuar e nuk janë vlerësuar si duhet, përndryshe ato nuk do të ishin përsëritur më. Mirëpo tragjeditë kontinentale në këta 220 vjet janë përsëritur. Dhe nga një përsëritje e re njerëzimi nuk është i parambrojtur, për të mos thënë se është i rrezikuar. Mjafton të shihen problemet e mprehta të të sotmes: konfliktet e parreshtura, rrëshqitja drejt mungesës së plotë të stabilitetit ndërkombëtar, rritja e rrezikut të një lufte të madhe. Rrjedhimisht, pas leximit të dy poezive të sipërpërmendura të Pushkinit, pyetja e thjeshtë lidhur me aktualitetin e tyre mund të marrë vetëm një përgjigje pohuese. Historia duhet kujtuar, në rast se nuk duam ripërsëritjen e saj. Sigurisht vetëm kujtesa historike nuk mjafton, por të paktën është hapi i parë drejt shmangies së luftës.

* * *

38 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE SHPËTIM ÇUÇKA

Përpara se ta mbyll këtë fjalë, do të sjell tre shembuj të thjeshtë, por shumë domethënës, për peshën dhe vendin që ka A.S.Pushkini në vendin e tij. Janë shembuj jo të mbledhur enkas nëpërmjet një pune konkrete e këmbëngulëse, por të shfaqur përpara meje në mënyrë të vetvetishme, gjatë leximesh që nuk kishin të bënin me figurën e poetit të madh rus. Shembulli i parë, të cilin, në mos gabohem, e kam ndeshur në tekste ruse të leximit shkollor, lidhet me periudhën e qëndrimit të detyruar të Pushkinit larg Petërburgut. Në Odesë gjatë një shëtitjeje në mbrëmje Pushkini arrin padashur te një postbllok ushtarak. Roja lajmëron menjëherë oficerin e rojës, një ushtarak i ri ky, i cili vjen, e pyet të panjohurin për emrin dhe, kur mëson se kë ka përpara, largohet me vrap në errësirë. Pas pak dëgjohet komanda “armë mbush!”, pastaj komanda tjetër “zjarr!” dhe ushton një batare armësh. Oficeri kthehet dhe i raporton Pushkinit se armët u shkrepën për nder të tij. Kur Pushkini e pyeti se mos ndoshta do të kishte pasoja për këtë veprim jo në përputhje me rregulloret, oficeri i ri iu përgjigj: “Unë nderova poetin e Rusisë. Asgjë tjetër nuk më shqetëson”. Shembulli i dytë. Shkrimtari i njohur rus A.I.Kuprin, i sapokthyer në vitin 1937 në atdhe nga emigrimi, bëri një udhëtim në Leningrad, gjatë të cilit ishte mysafir edhe në shtëpinë e një punëtori. Të zotit të shtëpisë i kishte lindur një djalë. Kur shkrimtari e pyeti se ç’emër i kishin vënë djalit, punëtori u përgjigj jo pa krenari: “Natyrisht Aleksandër!” Kuprini pakëz i habitur e pyeti se përse “natyrisht”. Dhe përgjigjja ishte: “Mua më quajnë Sergej, kështu që djalin do ta thërresin Aleksandër Sergejeviç”. Kuprini, që ishte në dijeni për veprimtaritë e shumta të organizuara nga shteti për të përkujtuar 100-vjetorin e vdekjes së Pushkinit, kishte shfaqur gëzimin e tij për një gjest të tillë kuptimplotë në familjen e një qytetari të thjeshtë. Shembulli i fundit vjen nga ditët tona. Në gazetën ruse “Zavtra” (“Nesër”) të datës 2 gusht 2018 u botua një intervistë e titulluar “Adami i poezisë ruse”, që kryeredaktori i gazetës, shkrimtari A.A.Prohanov, i mori Georgij Nikollajeviç Vasiljeviçit, drejtorit të muzeut-rezervat të A.S.Pushkinit “Mihajllovskoje”. Ndër të tjera G.N.Vasiljeviçi në këtë intervistë tha: “...varri i Pushkinit, i cili ndodhet dy kilometra larg

39 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE SHPËTIM ÇUÇKA

Mihajllovskojes, jo vetëm shënon fundin e jetës së poetit, por ky varr është gjithashtu edhe vendi, nga i cili fillon jeta e tij pas vdekjes. Jeta e tij pas vdekjes vazhdon në gjirin tonë, së bashku me ne, pasi ne jemi të gatshëm ta quajmë Pushkinin mësuesin tonë, mikun tonë. Kështu, një ditë unë pashë në varrin e Pushkinit një grua duke qarë. Gjithnjë në të tilla raste të vjen të afrohesh dhe të pyesësh me se mund të ndihmosh. E pyeta. Ajo vuri buzën në gaz dhe tha: ‘Unë po qaj jo ngaqë ndihem keq. Këtu ka vite që vij. Ky varr është i vetmi që më ka mbetur. Jeta e solli që të gjithë njerëzit e mi të afërt, të gjithë ata, në varrin e të cilëve do të doja të shkoja, ose ndodhen aq larg, sa nuk kam mundësi të shkoj, ose unë nuk e di ku ndodhen varret e tyre. Prandaj vij këtu tek Aleksandër Sergejeviçi, që të kujtoj atë dhe në të njëjtën kohë të kujtoj edhe ata”. Kjo është mënyra se si e kujtojnë A.S.Pushkinin njerëzit e thjeshtë në Rusi! Ndërsa te ne ai u vlerësua si poet romantik, si lirik. Te ne nuk u rrok sa dhe si duhet madhështia jo vetëm e krijimtarisë së tij në vargje por edhe e asaj në prozë, madhështia e idealeve, madhështia jo thjesht e formës dhe e muzikalitetit, por e dashurisë së tij të shenjtë ndaj atdheut dhe popullit. Në përfundim dëshiroj të them se A.S.Pushkini do të duhej të ishte edhe thelb i botës joruse, pavarësisht se ai e ka parë veten dhe krijimtarinë e tij vetëm si pjesë të botës ruse. E vërteta është se kjo botë joruse është e mangët pa poetin kombëtar rus, ashtu si ajo do të bëhet më e plotë, më e mirë, më e drejtë, kur ta thëthijë dhe ta bëjë të vetën botën e madhe ruse të A.S.Pushkinit.

40 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE SHPËTIM ÇUÇKA

Hapja e Festës gjithësovjetike pushkiniane të poezisë më 6 qershor 1983.

41 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE KORAB HOXHA

Prof. as. dr. Korab Hoxha Universiteti i Tiranës Fakulteti i Gjuhëve të Huaja Departamenti i Gjuhëve Sllave dhe Ballkanike e-mail: [email protected]

VËSHTRIM KRAHASUES MBI PËRKTHIMIN E POEZISË SË A. S. PUSHKINIT NË GJUHËN SHQIPE

THE COMPARATIVE VIEWPOINT ON TRANSLATIONS OF A. S. PUSHKIN'S POETRY IN ALBANIAN LANGUAGE

Përmbledhje: Kumtesa në fjalë është më tepër një sprovë për një studim të mëtejshëm, pse jo edhe gjithëpërfshirës të përkthimi të poezisë ruse në shqip, krahasuar me disa nga motërzimet përkthimore të saj në disa nga gjuhët kryesore evropiane. Është interesante të vëzhgosh se si përballë një traditë pothuaj më shumë së dyqind vjeçare te shkollës anglo-saksone dhe asaj amerikane, përvoja jonë përkthimore arin kuota të admirueshme. Autori rreket të provojë se kjo nuk është një rastësi, nëse do të kemi parasysh se tradita jonë nis qysh herët me shqipërimin e F. Tjutçevit nga imzot F. S. Noli dhe vazhdon deri më sot me përcjelljen në shqip të poetëve të tillë bashkëkohorë, si: J. Brodskij, përcjellë drejt nesh nga përkthyes të një breznie më të re.

Fjalët kyçe: model, motërzim përkthimor, improvizim, virtuozitet, përvojë.

Qëndrimi ndaj verbit pushkinian mbetet në thelb qëndrimi ndaj poezisë moderne ruse. Vetëkuptohet që dhe hermeneutika shqiptare do të ndeshej me interpretimin e veprës së tij, që duhet vështruar si një bibël e poezisë ruse. Duke iu afruar qendrës magmatike të kësaj poezie, të bie në sy përkthimi paralel, pra, motërzimet përkthimore të përcjella në shqip, që krijojnë kushte për një vështrim krahasues, ndërsa vetë procesit përkthimor i japin mundësi për t’u parë si një fushë interpretative me vlera të papërsëritshme. Poezia kushtuar Ana Kernes është një prej asish poezish rrezatuese, që krijojnë modele paralele përkthimore jo vetëm në traditën shqipe, por dhe në atë evropiane dhe botërore. Magjia e saj shpjegohet me forcën e një grimce diamanti, që në një grimë herë jep ngjyrime të ndryshme. Në prizmin shpirtëror të gjithkujt, ajo përthyhet ndryshe. Kjo shpjegon dhe shumëllojshmërinë e përkthimeve të kësaj Mona Lize poetike edhe në shenjat shqipe.

42 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE KORAB HOXHA

Я помню чудное мгновенье Передо мной явuлась ты. Как мимолетное виденье, Как гений чистой красоты.1

Le të përpiqemi të bëjmë, një përkthim thuajse të fjalëpërfjalshëm, për të ruajtur neutralitetin e strukturës poetike:

Unë e kujtoj çastin hyjnor Kur ti m’u shfaqe para sysh, Posi një vegim fluror Si mishërim i bukurisë.

Le të shohim tani se si përcillet kjo katrenë tejet e njohur prej tre poetësh të ndryshëm në shenjat tona shqipe;

J. Bllaci:

Kujtoj me mall një çast gëzimi: Përpara sysh m’u shfaqe ti, Si vezullim i një vegimi, Si engjëll plot me bukuri.2

I. Kadare:

Kujtoj atë çast të mrekullueshëm; Përpara meje u shfaqe ti Si një vegim i vetëtimshëm E bukur fort si një peri3

V. Ziko:

Kujtoj një çast të paharruar,

1 A. S. Pushkin: “Sobranije soçeeniv trjoh omah”, izdatelstvo “Fora”, Ivanovo, 1995. 2 A. S. Pushkin ”Vjersha dhe poema”, shtëpia botuese “Bllaci”, Tiranë, v. 1997. 3A. S. Pushkin “Vjersha dhe poema “ , shtëpia botuese “Naim Frashëri”, Tiranë, 1960

43 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE KORAB HOXHA

Përpara sysh m’u shfaqe ti, Posi një engjëll krah – praruar Plot dëlirësi e bukuri.4

Janë shqipërime që të mbështjellin menjëherë me atmosferën pushkiniane. Çdonjëri syresh është i harmonishëm, asgjë nuk shkon kundër ligjërimit të shqipes, përkundrazi gjithçka rrjedh brenda muzikës së saj. E megjithatë, kemi tri fillesa të ndryshme, që mbështeten mbi vargun bazal të origjinalit:

Я помню чудное мгновенье

Kujtoj me mall një çast gëzimi: Kujtoj atë çast të mrekullueshëm; Kujtoj një çast të pa harruar,

Shmangiet janë të pritshme, por, në këtë rast, të panevojshme, sepse Çudnoje mgnovjenie rrjedh prej sllavishtes kishtare, që do të thotë çast hyjnor, i cili zgjat një grimë herë, aq sa një përpëlitje qerpikësh.

Dhe tani distiku më problematik:

Как мимолетное виденье Как гений чистой красоты

të cilin J. Bllaci e përcjell:

Si vezullim i një vegimi, Si engjëll plot me bukuri. Distiku është përkthyer disi mirë, po jo saktësisht, sepse në origjinal kemi si një vegim që pranë flatron, kurse vargu i dytë nuk e mbulon katërçipërisht figurën pushkiniane, që, në një përkthim të fjalëpërfjajshëm, do të ish si shfaqje e plotë e bukurisë, pra, si mishërim i saj.

4 Po aty

44 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE KORAB HOXHA

Tek Kadare kjo figurë përcillet: Si një vegim i vetëtimshëm E bukur fort si një peri. Ndonëse vargu i parë është më i saktë, të bie në sy leksema peri, e cila i largohet dukshëm figurës, duke e veshur atë me një vel oriental. Ndërsa te V. Ziko ndeshim; Porsi një engjëll krah – praruar Plot dëlirësi e bukuri, ku ndjehet qartazi se ai nuk ka mundur ta rrokë paradigmën e figurës, duke iu larguar asaj përfundimisht, ngaqë leksema engjëll krijon një frymë eterike, jashtëtokësore. Në motërzimet përkthimore kemi, pra, tre interpretime të ndryshme të rrafshit poetik të shprehjes, si pasojë e formulimeve të ndryshme konceptuale, pra, diku më shumë a diku më pak, kemi të bëjmë me një largim nga tekstura, por, ama, ndërkohë, ndihet vëmendja e përbashkët ndaj strukturës melo – ritmike të origjinalit. Le të analizojmë tani përcjelljen në anglisht të Anthony Briggs, një nga më të spikaturit në traditën më se 200 vjeare anglo – sakone të përkthimit të poezisë ruse:

I still remember all the Wonder, The glorious thrill of meeting you, The momentary spell of splendor, Spirit of beauty pure and true.5

Në një vështrim vertikal që mund t’i bëhet kësaj poezie, mund të vësh re se togfjalëshit: emocion i lavdishëm apo një shfaqje e shkëlqyeshme ose nuk gjenden fare në leksikun pushkinian, ose janë perifrazime të tij, çka bëjnë që poezia të pësojë një dëmtim të dukshëm, duke dalë nga atmosfera e së natyrshmes. Ka ndodhur ajo që thekson V. Humbolti kur shkruan se forma e gjuhës është një ndërthurje e dy rrafsheve formalë, atij material dhe atij ideal, që do të thotë i të brendshmit dhe të jashtmit. Forma e jashtme është substanca gjuhësore, sistemi i saj tingëllor. Forma e

5 “Alexander Pushkin”, izdatelstvo “Hudozhestvjenaja literatura”, Moskva, 1979

45 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE KORAB HOXHA

brendshme është aftësia dhe mënyra e të shprehurit mendimeve në gjuhë, e shpirtit të një populli. Kjo teori e V. Humboltit për formën e brendshme dhe të jashtme u përqafua nga shkolla të ndryshme linguistike. Këtë koncept përqafon, duke e çuar më tej V. Hjelmsljevi, që e sheh gjuhën dhe për rrjedhojë dhe veprën artistike si një continium, që buron nga ndërthurja e dy rrafsheve; atij të shprehjes dhe të përmbajtjes, të cilët, sipas konceptit të tij, krijojnë një tërësi rrafshesh të tjera, të papërsëritshëm, fizikë apo akustikë, pra, të veçantën e çdo krijimi artistik. Në këtë rast, përkthyesi është mbështetur kryesisht veç mbi rrafshin e formës..

Шли годы. Бурь порыв мятежный Рассеял прежние мечты И я забыл твой голос нежный, Твои небесные черты.

Nga shqot’e kohrave që shkuan, Kështjell’e ëndrave m’u shëmb, Me mjergull vitet ma mbuluan Fytyrën tënde, zërin tend.

Të befason tani ky virtuozitet dhe njëkohësisht rimodelim i J. Bllacit, që e bën këtë poezi të rrëzëllejë me bukurinë e saj prej diamanti edhe në shenjat tona amë. Është me të vërtetë një rikrijim i denjë, ku gjithçka, pasi shprishet, rindërtohet brenda kufijve të origjinalit dhe brenda logjikës së tij, çka nuk e ndeshim më tej në dy motërzimet e tjera përkthimore në shqip, të cilat po ashtu shquhen për vëmendje ndaj një formulimi të saktë të rrafshit të përmbajtjes dhe përcjelljes emocionale të tij.

Kadare: Kaluan vjet. Dhe në rrëmbesë Rinie ëndrrat u bënë hi; Harrova zërin tënd të freskët Dhe nurin tënd, o bukuri.

46 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE KORAB HOXHA

V. Ziko: Kaluan vitet një mbas një U shuan ëndrrat rinore. Dhe un’ harrova t’ëmblin zë, Fytyrën tënde qiellore.

Shqipërimi i J Bllacit shkëputet dukshëm, për herë të parë, nga modelet e tjera përkthimore përmes dy elementësh të rinj, improvizimit dhe virtuozitetit, të cilët do të jenë shpesh të pranishëm e që, paskëtaj, do të shoqërojë përherë e më shumë përvojën përkthimore të viteve ’60 të qindvjetëshit të shkuar, duke u shndërruar atë në një tipar të fuqishëm të saj. Dhe këtu fjala nuk është më për ndjekje të rreptë të strukturave tekstore, por, paradoksalisht, për përmbysje dhe, më pas, për rikrijim të tyre prej thellësish vetjake poetike. Kjo do të jetë dhe një nga sukseset më të dukshme të kësaj breznie tejet të talentuar poetësh dhe përkthyesish, që arritën kuota të dukshme artistike porsa i përket përkthimit poetik. Le ta shikojmë se si kalohet ky çast poetik nga Anthony Briggs :

Years passed; their stormy gusts confounded And sëept aëay old dreams apace I had forgotten how you sounded, Forgot the heaven of your face.6

Ajo,që të bie në sy është një përkthim i rregullt: Vitet kaluan: gulshet e stuhishme m’i trubulluan Dhe i fshinë shpejt gjithë ëndrrat e mëparshme…

Por mungon improvizimi, që në përkthimin shqip të J. Bllacit, e pasuron dukshëm origjinalin. Ja edhe varianti frëngjisht nga Louis Martinez: Les ans passèrent. Les tempêtes au vent jetèrent tous mes rêves

47 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE KORAB HOXHA

et j’en oubliai ta voix tendre et les traits purs de ton visage.7

Nën një përkthim të fjalëpërfjalshëm, duke anashkaluar problemet e ritmit dhe të rimës, që vihen re lehtësisht, do të kemi: Vitet kaluan. Furtunat plot shtjella erërash I shpartalluan ëndrrat e mia shpejt Dhe unë e harrova zërin tënd...

Le ta quajmë pothuaj një përkthim korrekt, por vetëm kaq. Sikurse edhe në variantin anglisht mungon rimodelimi poetik, që ka një vlerë gati të papërsëritshme emocionale në përkthim. Marina Cvetajeva thotë se: “Për ta përkthyer një poet duhet ta kalosh përmes vetes që ai të flasë përmes teje”.8 Ndonëse poetikisht, ajo shtjellon në fakt konceptin e J. Llotmanit mbi perceptimin artistik. J. Llotman vëren se një përthyerje të veçantë problemi i lindjes dhe i perceptimit të tekstit merr në teksturën artistike. Autori e ndërton tekstin si një të tërë. Çdo pjesë e re e tij duhet të gjallërojë në kujtesë tashmë kode të panjohur, duke përftuar nga kjo marrëdhënie domethënie të reja dhe t’u shtojë domethënie të reja tashmë pjesëve të njohura dhe të kuptueshme të tekstit. Në këtë mënyrë, lexuesi është njëkohshëm edhe autor që krijon një tekst të ri artistik. E thënë më thjesht, kemi vdekjen e autorit sipas R. Bartit Është meritë e padiskutueshme e brezit të shquar të viteve ‘60 që A. S. Pushkini kumbon sot mrekullisht në shqip. Dhe këtu nuk është aftësia e gjuhës shqipe si një gjuhë flektive sesa dashuria dhe talenti i këtij brezi për veprën e tij, një brez që arriti të krijojë modele të tilla përkthimore dhe, mbi të gjitha, t’i përcjellë ato tek një brez më i ri, me të cilat ne sot kemi përse të krenohemi përballë traditës më të pasur botërore.

7 www. Internet , A. S. Pushkin në frëngjisht. 8 M. Cvetajeva : “Sobraie soçenenij v sjemi tomah” , izdatelstvo “Elis Llak” v. 1994

48 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE KORAB HOXHA

LITERATURA

S. Pushkin: “Sobranije soçeeniv trjoh omah”, izdatelstvo “Fora”, Ivanovo, 1995. S. Pushkin ”Vjersha dhe poema”, shtëpia botuese “Bllaci”, Tiranë, v. 1997. S. Pushkin “Vjersha dhe poema “ , shtëpia botuese “Naim Frashëri”, Tiranë, 1960 “Alexander Pushkin”, izdatelstvo “Hudozhestvjenaja literatura”, Moskva, 1979 www. Internet , A. S. Pushkin në frëngjisht. M. Cvetajeva : “Sobraie soçenenij v sjemi tomah” , izdatelstvo “Elis Llak” v. 1994

49 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ОЛЬГА ВЛАДИМИРОВНА СИНЁВА

Ольга Владимировна Синёва к.ф.н., доцент МГУ имени М.В.Ломоносова Перевод: Г. Т. e-mail: [email protected]

АКСИОЛОГИЯ МЫСЛИ В ПОЭТИЧЕСКОМ ТВОРЧЕСТВЕ А.C.ПУШКИНА AKSEOLOGJIA NË MENDIMIN POETIK TË A.S.PUSHKINIT AXIOLOGY OF THOUGHT IN THE LYRICS BY A.S.PUSHKIN

«Что и составляет величие человека, ежели не мысль? Да будет же мысль свободна, как должен быть свободен человек» А.С.Пушкин “Çfarë e bën njeriun të madh, përveçse mendimi? Le të jetë mendimi i lirë, ashtu si duhet të jetë i lirë njeriu” A.S.Pushkin

Резюме: В текстах любого автора предстают ценностные ориентиры по отношению к различным сущностям. В данной статье рассматривается концепт МЫСЛЬ в поэтическом творчестве А.С.Пушкина. Концепт мыслится как единство логической (понятийный компонент) и сублогической (образный, ценностный компоненты) информации, заложенной в слове. В поэтической картине мира А.С. Пушкина МЫСЛЬ как сущность обладает ценностными характеристиками. Благодаря образам «свобода», «быть на привязи», мысль великая, чистая, златая в противопоставлении ложной мысли понятия ‘человек՚, ‘личность՚ ՙпоэт՚, переплетаются и связываются с этической оценкой и ценностным ориентиром.

50 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ОЛЬГА ВЛАДИМИРОВНА СИНЁВА

Мысль – посредник между лирическим героем и объектом его творческой деятельности, поэзия и мысль не противопоставлены. Лирический герой также определяется через способность мыслить, «мыслью вдохновляться», «мыслить и творить».

Ключевые слова: поэтическая картина мира А.С.Пушкина, концепт МЫСЛЬ, лирический герой, аксилогия.

Përmbledhje: Në tekstet e çdo autori shfaqen orinetues vlerash për koncepte esencialë. Unë do të ndalem te koncepti i MENDIMIT në krjimtarinë poetike të A.S.Pushkinit. Në këtë shkrim trajtohet koncepti i MENDIMIT në krijimtarinë poetike të A.S.Pushkinit. Në këtë studim ky koncept mendohet si bashkim i informacionit logjik (komponentit konceptual) dhe atij sublogjik (koncepteve figurativ e të vlerës) të themeluar në fjalë. Falë figurave 'liria', 'të jesh i lidhur', “mendimi i vyer”, madhështor, i pastër, i artë , i cili i kundërvihet mendimit të rremë, koncepti ‘njeri’, ‘personalitet’, 'poet', ndërthuret dhe lidhet me vlerësimin etik dhe orentuesin e vlerave. Mendimi është ndërmjetës midis heroit lirik dhe objektit të veprimtarisë së tij krijuese, poezia dhe mendimi nuk janë kundërvendosur. Heroi lirik përcaktohet përmes aftësisë së të menduarit, nëprmjet “mendimti të frymëzimit”, “të të menduarti dhe të krijuarit”.

Fjalë kyçe: tabloja poetike e botës së A.S.Pushkin, koncepti MENDIM, heroi lirik, akseologji.

51 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ОЛЬГА ВЛАДИМИРОВНА СИНЁВА

В произведении «Элегия» 1830 г. А.С. Пушкин выразил Në veprën «Elegjia» të vitit 1830 Pushkini свое желание: «Я жить хочу, чтоб мыслить и страдать», не shprehu dëshirën e tij: «Unë dua të rroj që të разделяя рациональную и эмоциональную сферу: mendoj dhe të vuaj», pa e ndarë aspektin racional (1)Но не хочу, о други, умирать; nga ai emocional: Я жить хочу, чтоб мыслить и страдать; И ведаю, мне будут наслажденья (1) Po nuk dua, o shokë të vdes; Меж горестей, забот и треволненья: dua të rroj që të mendoj dhe të Порой опять гармонией упьюсь, vuaj… (Elegji,1830) Над вымыслом слезами обольюсь, И может быть ― на мой закат печальный Блеснет любовь улыбкою прощальной. (Элегия (1830) В другом своем произведении А.С. Пушкин сказал: «Мысль! Великое слово! Что же и составляет величие Në një vepër tjetër A. S. Pushkin tha: «Mendimi! человека, ежели не мысль? Да будет же она свободна, как Sa fjalë madhështore! Çfarë e bën njeriun të должен быть свободен человек: в пределах закона, при madh, përveçse mendimi? Le të jetë mendimi i полном соблюдении условий, налагаемых обществом» lirë, ashtu si duhet të jetë i lirë njeriu: sipas (А.С. Пушкин Путешествие из Москвы в Петербург, т.11, ligjit, duke respektuar kushtet e vendosura nga с.235) shoqëria» (A.S. Pushkin Udhëtim nga Moska në В текстах любого автора предстают ценностные Petërburg, v.11, f.235) ориентиры по отношению к различным сущностям. Я остановлюсь на концепте МЫСЛИ в поэтическом творчестве А.С.Пушкина. Në tekstet e çdo autori shfaqen orinetues vlerash për koncepte esencialë. Unë do të ndalem В данном исследовании концепт мыслится как te koncepti i MENDIMIT në krjimtarinë poetike të единство логической (понятийный компонент) и

52 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ОЛЬГА ВЛАДИМИРОВНА СИНЁВА

сублогической (образный, ценностный компоненты) A.S.Pushkinit. информации, заложенной в слове [Вежбицкая ], [Чернейко ] Në këtë studim ky koncept mendohet si и описывается с опорой на теоретические положения, bashkim i informacionit logjik (komponentit изложенные в широко известных работах Н.Д. konceptual) dhe atij sublogjik (koncepteve Арутюновой, А. Вежбицкой, Е. С. Кубряковой, Ю. С. figurativ e të vlerës) të themeluar në fjalë Степанова, В.Н. Телии. [Vezhbickaja А.], [L.Çernjejko] dhe përshkruhet При исследовании поэтических произведений А.С. Пушкина использованы взаимообусловленные методы: 1) bazuar në teori, të parashtruar në punimet e семантический – при этом под структурой содержания njohura të N.D. Arutjunovas, A. Vezhbickajas, лексических единиц понимается совокупность системных E.S. Kubrjakovas, J.S. Stepanovit, V.N. Telit. семантических связей слова, определяемых через Gjatë studimit të veprave poetike të A.S. семантические компоненты, благодаря которым и Pushkinit janë përdorur metoda të kushtëzuara обеспечивается семантическая индивидуальность слова; 2) ndërsjellshmërisht: анализ сочетаемости слов; 3) концептуально- контекстуальный. Эти методы позволяют выявить 1) metoda semantike – termi strukturë e концепты-репрезентанты, и признаковые концепты, что përmbajtjes së njësive leksikore nënkupton позволяет приблизиться к декодированию картины мира tërësinë e lidhjeve sistemore semantike të fjalës që поэта. përcaktohen nëpërmjet komponenteve semantike, Концепт МЫСЛЬ в языковой картине мира А.С. falë të cilëve edhe sigurohet individualiteti Пушкина актуализируется в предикативном употреблении semantik i fjalës; слова. При этом не встречаются конструкции, из которых 2) analiza e kombinimit të fjalëve; можно было бы сделать заключение: «Мысль – это…» , и 3) metoda konceptuale – kontekstuale. Këto это естественно для поэзии. metoda na lejojnë të zbulojmë koncepte Мысль активна, мысль – действующий субъект, подчиняет përfaqësuese dhe koncepte karakteristike që na себе другие ментальные сущности: lejojnë t’i afrohemi dekorimit të tablosë së botës së poetit.

53 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ОЛЬГА ВЛАДИМИРОВНА СИНЁВА

(2) И мысли в голове волнуются в отваге, Koncepti MENDIM në tablonë gjuhësore И рифмы лёгкие навстречу им бегут, të botës së A.S. Pushkinit aktualizohet në И пальцы просятся к перу, перо к бумаге. përdorimin predikativ të fjalës. Përveç kësaj, nuk Минута — и стихи свободно потекут. (Осень, 1833) hasen konstrukte, nga të cilat mund të nxirrnim një përfundim: «Mendimi është ….». Dhe kjo është e Мысль овладевает персонажем, но при этом проявляется и natyrshme për poezinë. … эмоция: Mendimi është aktiv, mendimi është subjekt që vepron. Ai i nënshtron vetes esencat e tjera të (3) Но мысль одна его объемлет; mendjes: В нём сердце грустное не дремлет: (Евгений Онегин, гл. 6, 1826) (2) Dhe mendimet në kokë trazohen me Эмоциональное состояние может передаваться через guxim неупорядоченное движение мысли: Dhe rima e lehtë u vrapon përpara Dhe gishtat kërkojnë penën, penën për të shkruar. (4) Страшно мысли в нём мешались, Minuta dhe vargjet rrjedhin lirshëm (Vjeshta, Трясся ночь он напролет … (Утопленник, 1828) 1833) Лирический герой перевоплощается в мысль, мысль Mendimi zotëron personazhin, por, ndërkohë замещает лирического героя. При этом метонимический shfaqet edhe emocioni: перенос еще не совершен: лирическое Я ещё не Por mendimi e përqafon atë i vetëm; растворилось, слово мысль употреблено в форме Тв.п. (3) Nuk dremit zemër e trishtuar në të: (Eugjen (5) Но и в дали, в краю чужом Onegin, kap.6, 1826) Я буду мыслию всегдашней Gjendja emocionale mund të transmetohet përmes Бродить Тригорского кругом… (П. А. О*** (Осиповой, një lëvizjeje të çrregullt të mendimit: (1825) (4) Ngatërroheshin mendimet frikshëm në

54 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ОЛЬГА ВЛАДИМИРОВНА СИНЁВА

Она угадывает, постигает (понимает) «тайну красоты», të…(I mbytyri, 1828) движет творчеством, но угадывает благодаря восторгу, творческому порыву: Heroi lirik shndërrohet në mendim, mendimi (6) Чья кисть, о небо, означала zëvendëson heroin lirik. Përveç kësaj shndërrimi Сии небесные черты?.. (Недоконченная картина, 1819) metonimik ende nuk ka përfunduar: Uni lirik ende nuk është shndërruar, fjala mendim përdoret në (7) Она подарила formën e rasës instrumentale. первый сон, И мысль об ней одушевила (5) Por, edhe larg, në krahinat e largëta Безвестной лиры первый звон.. («Она ... подарила...», me mendimin e përhershëm Do të shëtis nëpër Trigorsk… 1822) Мысль переносит в другое место, меняет пространство: Mendimi e njeh, e kupton «misterin e (8) То в думу углублён, bukurisë»,por e njeh atë falë ngazëllimit, vrullit të То мыслями своими krijimtarisë, përmes së cilës lëviz: В Элизий пренесён. (Городок ***К, 1815) (6) O qiell, cili penel *Элизий в античной мифологии часть загробного мира, где do tw pikturonte kwto tipare qiellore? (Tablo e царит вечная весна и где избранные герои проводят дни без pambaruar , 1819) печали и забот. Противопоставляется Тартару. При этом дума, ум и мысль не тождественны: дума – (7) …Dhe mendimi për të e frymëzoi процесс размышления, лирический герой в думу tingulli i parë i lirës së panjohur («Ajo ... углубляется, а мысль подвижна, динамична. Ум – это в dhuroi...», 1822) некоторых контекстах место, в котором располагаются мысли. Однако мысль подчиняется душе. Освободившись 55 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ОЛЬГА ВЛАДИМИРОВНА СИНЁВА

от тела, душа уносит мысли. При этом Мысль становится Mendimi ndryshon hapësirë: самостоятельной в стране «где смерти нет, где нет (8)Herë në përsiatje thellohem предрассуждений», «одна плывет в небесной чистоте». Herë në mendimet e mia shkoj në Elizi (Qyteza (9) Надеждой сладостной младенчески дыша, ***К, 1815) Когда бы верил я, что некогда душа, От тленья убежав, уносит мысли вечны, *Elizia në mitologjinë antike është një pjesë e И память, и любовь в пучины бесконечны, — botës së përtejme, ku mbretëron pranvera e Клянусь! давно бы я оставил этот мир: përjetshme dhe ku heronjte e zgjedhur kalojnë Я сокрушил бы жизнь, уродливый кумир, ditët pa trishtim dhe shqetësime. I kundërvihet И улетел в страну свободы, наслаждений, Tartarit. В страну, где смерти нет, где нет предрассуждений, Përveç kësaj, meditimi, mendja dhe mendimi nuk Где мысль одна плывёт в небесной чистоте... janë identikë: meditimi është procesi i përsiatjes (10) Но тщетно предаюсь обманчивой мечте; (reflektimit), heroi lirik thellohet në reflektim, Мой ум упорствует, надежду презирает... ndërsa mendimi lëviz, është dinamik. Në disa Ничтожество меня за гробом ожидает... kontekste, mendja është vendi ku qëndrojnë Как, ничего! Ни мысль, ни первая любовь! mendimet. Megjithatë, mendimi i nënshtrohet  Мне страшно... И на жизнь гляжу печален вновь, shpirtit. Shpirti që lë trupin merr me vete И долго жить хочу, чтоб долго образ милый mendimet. Mendimi qëndron i pavarur në vendin Таился и пылал в душе моей унылой. 1823г. ku «nuk ka vdekje, ku nuk ka paragjykime», «noton i vetëm në pastërtinë qiellore»: Мысли В поэзии А.С. Пушкина концепт МЫСЛЬ вечны…, мысль одна плывёт…, Как ничего! Ни наполнен признаками, выраженными лексемами, мысли, ни любви…! обозначающими разные области когнитивной сферы человека. В этом проявляется общее свойство языкового (9)

56 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ОЛЬГА ВЛАДИМИРОВНА СИНЁВА

сознания – охватить абстрактную сущность МЫСЛЬ через … që dikur shpirti nga kalbja mori arratinë, характеристики, данные в ощущениях человека: rrëmbeu mendimet e përjetshme dhe kujtimin, визуальных (красивая, смутная), осязательная (зыбкая). dhe dashurinë në vorbullën e përjetshme… Атрибуты смутные, великая, ложная относятся к ментальной сфере, а весёлые, приятные, любовная, мрачные, скорбная, печальная – к эмоциональной, к этической – отважные (смелые), благие; в метафорическом …Në vendin ku nuk ka vdekje, nuk ka употреблении: высокие, светлые, златые. paragjykime (11) Весёлых и приятных мыслей полон, ku mendimi i vetëm noton në pastërtinë Пройдет он мимо вас во мраке ночи qiellore… И обо мне вспомянет… (... Вновь я посетил...,1835) (10) Mendja ime këmbëngul, shpresën urren... (12) При детях и жене сначала я был тих И мысли мрачные хотел таить от них; Sikur asgjë! As mendimi, as dashuria e parë! Но скорбь час от часу меня стесняла боле…(Странник, 1835)

(13) Такие смутные мне мысли всё наводит (mendime të I tmerruar jam... Edhe jetën e shoh me trishtim turbullta), Dhe dua të jetoj gjatë (1823) . Что злое на меня уныние находит. Хоть плюнуть да бежать… Në poezinë e Pushkinit koncepti MENDIM «Когда за городом, задумчив я брожу...» (1836)] është i mbushur me cilësi, të cilat shprehen me leksema që tregojnë fusha të ndryshme të të fushës (14) Еще в ребячестве [бессмысленно лукавом] kognjitive të njeriut. Në këtë shfaqet karakteristika Я встретил старика с плешивой головой, e përgjithshme e njohjes/vetëdijes gjuhësore për të С очами быстрыми, зерцалом мысли зыбкой, përfshirë esencën abstrakte të mendimit përmes karakteristikave që jepen në ndjesitë e njeriut: 57 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ОЛЬГА ВЛАДИМИРОВНА СИНЁВА

С устами, сжатыми наморщенной улыбкой. vizuale (e bukur, e turbullt), e prekshme (e [. «Еще в ребячестве [бессмысленно лукавом]...» (1835- paqëndrueshme). Atributet e turbullta, mendimi 1836)] madhështor, i rremë i përkasin sferës mendore, kurse mendimi i gëzuar, i këndshëm, mendimi i (15) Мысль любовну истребляя, dashurisë, mendimi i errët, mendimi për Тщусь прекрасную забыть, pikëllimin, për trishtimin futen te sfera И ах, Машу избегая, emocionale, mendimi i rëndësishëm, i mirë Мыслю вольность получить! (Капитанская дочка / «Мысль përfshihen në sferën etike. Në përdorimin любовну истребляя..» , 1836) metaforik futen mendimet e larta, të ndritshme, të arta. (16) В порабощенные бразды (11) I mbushur me mendime të këndshme e të Бросал живительное семя — gëzueshme... (Erdha sërish.., 1835) Но потерял я только время, Благие мысли и труды... Punë të mira e mendime të vyera (Свободы (12) Dhe mendimet e errëta doja të fshija prej сеятель пустынный, 1823) tyre... (Udhëtari, 1835)

(17) И мысли в голове волнуются в отваге,.. (13) …mendime të turbullta… (Kur nëpër qytet i Высокая мысль материализуется через наслаждение в menduar endem..., 1836) ощущениях, но дано это не каждому. Такой мысли в картине мира поэта противопоставлена настойчивая мысль о телесном благополучии, физические потребности (14) ... një plak pa flokë takova вытесняют мысль: me shikim të shpejtë dhe mendime të  (18) Ох лето красное! Любил бы я тебя … paqëndrueshme ... Лишь как бы напоить да освежить себя

58 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ОЛЬГА ВЛАДИМИРОВНА СИНЁВА

Иной в нас мысли нет….» (Осень, 1833) Ценность мысли, особенно светлых мыслей, столь высока, что они приносятся в жертву памяти о любимой женщине: (15) çrrënjos mendimin e dashurisë... Точнее наоборот: память о любимой женщине так сильна, (Vajza e kapitenit / «mëndimin e lirë çrrënjos..» , что даже светлые мысли приносятся ей в жертву - 1836) (19)Всё в жертву памяти твоей: … И голос лиры вдохновенной, И слёзы девы воспаленной, И трепет ревности моей, И славы блеск, и мрак изгнанья, И светлых мыслей красота, И мщенье, бурная мечта (16) … Punë të mira e mendime të vyera... Ожесточенного страданья. (1825, *Обращено, вероятно, к (Mbjellësi i lirë i shkretëtirës, 1823) Е.К. Воронцовой? или А.П.Керн 1825 (Тригорское) Высокие мысли приносят чувственное наслаждение:

 (20) Блажен, кто знает сладострастье Высоких мыслей и стихов! (17) Dhe në kokë mendimet trazohen me guxim/// Кто наслаждение прекрасным В прекрасный получил удел Mendimi i lartë materializohet nëpërmjet И твой восторг уразумел kënaqësisë në ndjesi, por jo gjithkujt i është dhënë Восторгом пламенным и ясным. (Жуковскому (1818)) kjo. Këtij mendimi në tablonë e botës së poetit i (21) Исполнен мыслями златыми, është kundërvënë mendimi këmbëngulës për Непонимаемый никем, mirëqënien fizike: Перед распутьями земными Проходишь ты, уныл и нем. 59 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ОЛЬГА ВЛАДИМИРОВНА СИНЁВА

Дорога здесь. Но ты не слышишь,  (18)… Mendim tjetër nuk kemi ….» Идешь, куда тебя влекут (Vjeshtë, 1833) Мечты златые; тайный труд Тебе награда; им ты дышишь, Vlera e mendimit, sidomos e mendimeve të А плод его бросаешь ты ndritshme është kaq e lartë, saqë ato i sakrifikohen Толпе, рабыне суеты. (Езерский, 1832) kujtimit për gruan e dashur. Është e kundërta, më (22) Непроницаемый для взгляда черни дикой, saktë: kujtimi për gruan që dashuron është kaq i В молчаньи шёл один ты с мыслию великой… (Полководе fortë, saqë mendimet e ndritshme sakrifikohen për ц 1835) të. Mendimet – për kujtimet.

Количественная семантика проявляется в (19) Gjithçka e sakrifikoj për nder të kujtimit словосочетаниях «едина мысль» (одна мысль), «две, три tënd… мысли» и в преимущественном употреблении слова мысли … в форме множественного числа. dhe shkëlqimin elavdisë, dhe errësirën e dëbimit, (23) ….. Он голубит dhe bukurinë e mendimeve të ndritshme Едину мысль и день и ночь: (Полтава, 1827-1828) (1825, *Mund t’i jetë adresuar E.K. Voroncovës? (24) И в голову пришли мне две, три мысли. ose A.P. Kernit, 1825 (Trigorsk). Сегодня их я набросал. (Моцарт и Сальери, 1830)

Личная сфера обозначена местоимениями моя, своя. Обозначение иной субъектной сферы, объективация Mendimet e larta sjellim kënaqësi ndjenjash: осуществляется глаголом мыслит, мыслил (в современном употреблении – думает, думал) или номинацией персонажа (мысль девы). (20) Lum ai që njeh epshin e mendimeve dhe vargjeve të vyera

60 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ОЛЬГА ВЛАДИМИРОВНА СИНЁВА

(25) Я жег мой труд и холодно смотрел, Как мысль моя и звуки, мной рожденны, Пылая, с легким дымом исчезали. (Моцарт и Сальери, 1830) (21) I panjohur nga askush (26) Свою ли точно мысль художник обнажил, i mbushur me mendime të arta Когда он таковым его изобразил, …. Или невольное то было вдохновенье… (Полководец 1835) Rruga është këtu. Por ti nuk dëgjon (27) Он пел любовь, любви послушный, Shkon atje ku të joshin И песнь его была ясна, Ëndrrat e arta; Как мысли девы простодушной, (Евгений Онегин, Глава 2) ... (Ezerski, 1832) Мысль – посредник между лирическим героем и объектом его творческой деятельности; мысль можно отдать и тем самым оживить неживое:

(28) Грустен и весел вхожу, ваятель, в твою мастерскую: (22) I padepërtueshëm për shikimin e turmave të Гипсу ты мысли даёшь, мрамор послушен тебе: egra, Сколько богов, и богинь, и героев!… (Художнику, 1836) Në heshtje i vetëm shkoje ti me të vyerin mendim (Strategu, 1835) В то время, как ложная мысль прельщает, обманывает: (30) Не бойся: не хочу, прельщенный мыслью ложной, Semantika sasiore shfaqet në togfjalëshat «një Цензуру поносить хулой неосторожной; është mendimi», «dy, tre mendime» dhe në Что нужно Лондону, то рано для Москвы. (Послание përdorimin e shumtë të fjalës Цензору, 1822) (23) … E përkëdhel dhe ditë, dhe natë të vetmin МЫСЛЬ сама становится атрибутом процесса mendim (Polltava, 1827-1828)

61 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ОЛЬГА ВЛАДИМИРОВНА СИНЁВА

восприятия и позволяет видеть, слышать, ощущать. (24) Dhe në kokë më erdhën dy - tre mendime (31) Я вижу мысленно тебя: Dhe sot i hodha në letër (Moxarti dhe Salieri, Кипит в бокале опененном 1830) Аи холодная струя….(Всеволожскому, 1819) МЫСЛЬ – объект, её можно пленить, теснить, но Fusha personale tregohet me përemrat im, i vet. можно и освободить, можно и устремить (направить с Për të treguar një fushë tjetër subjektive, определенной целью): objektivizimi (shndërrimi në objekt) realizohet me foljen mendon, mendonte (në përdorimin (32) …..(Кочубей) Он голубит bashkëkohor) ose me emërtimin e personazhit Едину мысль и день и ночь: Иль сам погибнет, иль погубит ― (mendimet e vajzës). Отмстит поруганную дочь. Но предприимчивую злобу Он крепко в сердце затаил….. (25) E dogja punën time dhe ftohtë vështrova se si «В бессильной горести, ко гробу mendim im…(Moxarti dhe Salieri, 1830) Теперь он мысли устремил. (Полтава 1827-1828) В последней строчке описания состояния Кочубея (26) Mendimin tim vallë ky piktor zbuloi … эмоция, скорбь сильна, тем не менее он управляет мыслью, (Strategu, 1835) «устремляет мысль». (27) … Dhe kënga e tij ishte e qartë, si mendimet e vajzës së thjeshtë (Eugjen Onegin, Мысль как объект проявляется во многих пушкинский Kap.2) контекстах:  (33) У нас писатели, я знаю, каковы; Их мыслей не теснит цензурная расправа, И чистая душа перед тобою права. (Послание цензору

62 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ОЛЬГА ВЛАДИМИРОВНА СИНЁВА

1822) (34) Во мне почтил он вдохновенье; Освободил он мысль мою. Mendimi është ndërmjetës midis heroit lirik dhe И я ль в сердечном умиленье objektit të veprimtarisë së tij krijuese: mendimin Ему хвалы не воспою? (о царе «Друзьям» 1828 г) mund ta japësh dhe me këtë të rijetëzosh atë që s’jeton:

(35) Там люди, в кучах за оградой, (28) Mendimet gipsit ia jep, mermeri të bindet ty; Не дышут утренней прохладой, Sa perëndi ke bërë, perëndesha e heronj!... Ни вешним запахом лугов; Любви стыдятся, мысли гонят, (Художнику, 1836) Торгуют волею своей, (Цыганы, 1824) (Ciganët, 1824) Ndërkohë mendimi i rremë josh, gënjen … (36) Тогда блажен, кто крепко словом правит И держит мысль на привязи свою, (30) Mos u frikëso: nuk dua, i joshur nga mendimi Кто в сердце усыпляет или давит i rremë, Мгновенно прошипевшую змию… ... (Letër Censuruesit, 1822) (Домик в Коломне, 1830) Важно, что мысль и инструмент её воплощения, ее материализации отделяются, отчуждаются: мысль и перо, Vetë MENDIMI bëhet atribut i procesit të мысль и кисть, мысль и инструмент скульптора: perceptimit dhe lejon të shikosh, dëgjosh, ndjesh. (37) Ах, слушай, Ленской; да нельзя ль (31) Të shoh në mendime: …(Vsevolozhskit, Увидеть мне Филлиду эту, 18191) Предмет и мыслей, и пера, Mendimi është objekt, atë mund ta robërosh, ta ngushtosh, por mund ta çlirosh, mund edhe ta

63 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ОЛЬГА ВЛАДИМИРОВНА СИНЁВА

И слез, и рифм et cetera?.. (Евгений Онегин, гл. III) përqendrosh (ta drejtosh me një qëllim të caktuar): Мысль как пространство предстаёт в стихах Пушкина без признаковых концептов соответственно без ценностных (32) Ai përkëdhel ориентиров, ибо сама мысль ценность: «в мыслях молвила… Mendimin e vetëm ... (Татьяна)». «В мыслях видит край иной», ... (38) Быть может, в мысли к нам приходит Средь поэтического сна Иная, старая весна… (Евгений Онегин 1827, гл 7 1827- 1828) Tani ai mendimet përqëndroi. (Polltava 1827- 1828) Мысли способны менять пространство, создавая дистанцию с субъектом, происходит отчуждение мысли от субъекта: (39) Читать хочу; глаза над буквами скользят, Në vargun e fundit emocioni, pikëllimi është kaq i А мысли далеко… Я книгу закрываю. fortë, sa ai drejton mendimin. dhe librin mbyll (Зима. Что делать нам в деревне? Я (33) E di ç’shkrimtarë ne kemi; встречаю...,1829) Nuk ka cenzurë të zmbrapsë mendimet e tyre (Letër Censuruesit 1822) (40) Он в мыслях видит край иной, (34) … Respektonte ai frymëzimin tim Он тайному призыву внемлет… (Вадим 1821-1822) të lirë e bëri mendimin tim Таким образом, в поэтической картине мира А.С. (për mbretin «Miqve», 1828) Пушкина МЫСЛЬ как сущность обладает ценностными

64 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ОЛЬГА ВЛАДИМИРОВНА СИНЁВА

характеристиками. (35) <…> Dashurisë i druhen, mendimet largojnë Благодаря образам «свобода», «быть на Lirinë e tyre shesin (Ciganët, 1824) привязи», мысль великая, чистая, златая в противопоставлении ложной мысли понятия ‘человек՚, ‘личность՚ ՙпоэт՚, переплетаются и связываются с этической (36) ...Lum ai që fjalën të përdorë di, оценкой и ценностным ориентиром. Лирический герой dhe mendimin mban të lidhur также определяется через способность мыслить, «мыслью Lum kush në zemër lidhur mban e shtyp вдохновляться», «мыслить и творить». Gjarprin fishkëllyes që papritur zgjohet Литература (Shtëpia në Kollomna, 1830) Вежбицкая А., Сопоставление культур через посредств лексики и прагматики, М., 2001 Чернейко Л.О. Лингвофилософский анализ абстрактног E rëndësishme është që mendimi dhe имени. instrumenti i saj i mishërimit, materializimit të saj М., 2010 ndahen, janë të ndryshëm, të huaj: mendimi dhe pena, mendimi dhe peneli, mendimi dhe instrumenti i skulptorit: (37) Oh, më dëgjo, Lenksoj, nuk mund ta takoj vallë këtë Filidën, Objektin e mendimeve dhe penës sime ... (Eugjen Onegin, Kap.3).

Mendimi si hapësirë paraqitet në vargjet e Pushkinit pa koncepte shenjash përkatësisht pa ëtues vlerash, pasi vetë mendimi është vlerë: “në

65 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ОЛЬГА ВЛАДИМИРОВНА СИНЁВА

mendime fliste ... (Tatjana)”. “Në mendime sheh një tjetër vend”

(38) Ndodh që në mendime vjen ... (Eugjen Onegin, 1827, Kap.7, 1827-1828) Mendimet janë të afta të ndryshojnë hapësirë duke krijuar distancë me subjektin, ndodh tjetërsimi i mendimeve nga subjekti:

(39) Të lexoj dua; sytë rrëshkasin mbi gërma, dhe larg janë mendimet… (Dimri, Ç’të bëjmë në fshat? Unë takoj ..., 1829)

(40) Një tjetër vend shikon ai në mendimet e tij (Vadim, 1821-1822)

Në këtë mënyrë, në tablonë poetike të botës së A.S. Pushkinit MENDIMI si esencë zotëron karakteristika vlerash. Falë figurave 'liria', 'të jesh i lidhur', “mendimi i vyer”, madhështor, i pastër, i artë , i cili i kundërvihet mendimit të rremë, koncepti ‘njeri’,

66 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ОЛЬГА ВЛАДИМИРОВНА СИНЁВА

‘personalitet’, 'poet', ndërthuret dhe lidhet me vlerësimin etik dhe orentuesin e vlerave. Gjithashtu, heroi lirik përcaktohet përmes aftësisë së të menduarit, “frymëzimit nga mendimi”, “të mendosh dhe të krijosh”. LITERATURA Vezhbickaza A. Kundërvenia e kulturave përmes leksikës pragmatike, M., 2001. Çerneiko L. O. Analizë linguistike dhe filozofike e emrit abstrakt. M., 2001.

67 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE JONELA SPAHO

Prof. as. dr. Jonela Spaho Universiteti “Fan S. Noli”, Korçë Fakulteti i Edukimit dhe Filologjisë Departmenti i Gjuhës dhe Letërsisë e-mail: [email protected]

“EUGJEN ONJEGINI” SI TIPIZIM I “NJERIUT TË TEPËRT” NË LETËRSINË RUSE TË SHEK.XIX

"EUGENE ONJEGINI" AS CHARACTERIZATION OF "SUPERFLUOUS MAN" IN RUSSIAN LITERATURE OF THE XIX CENTURY

Përmbledhje: Tipi i “njeriut të tepërt” ka qenë elementi më i rëndësishëm në letërsinë ruse të periudhës midis viteve 1820–1850. Por një hero i tillë nuk ka lindur në Rusi: “Njeriu i tepërt”, është heroi i disa romaneve në letërsinë perëndimore (i pari prej të cilëve është romani “Adolfi” i B. Konstan, i botuar në 1616), i cili në Rusi u bë personazhi kryesor i letërsisë së gjysmës së parë të shekullit XIX. Tiparet përcaktuese të “njeriut të tepërt” janë: njeriu i jashtëzakonshëm dhe mendjemprehtë, i aftë për vetëreflektim, vetanalizë dhe ndërgjegjësim në personalitetin e tyre. Në tipin letrar të heroit vetëreflektues gjeti pasqyrim procesi i zgjimit të zanafillës personale, origjinalitetit të individit, i cili pohon vlerat e njeriut të përveçëm. Kësisoj, “njeriu i tepërt” i fillimshekullit XIX ndërlidh tiparet e të jashtëzakonshmes me të rëndomtën, të së veçuarës dhe tipikes.Në figurën e Onjeginit, Pushkini përgjithësoi vetitë tipike të një shtrese të tërë të brezit të kohës si dhe të vetvetes.Këta ishin njerëz të siguruar nga ana ekonomike dhe kishin marrë një formim “te mallkuar”, siç e quan autori. Ata ishin të pakënaqur nga ambienti që i rrethonte,nga rendi shoqëror dhe vetvetja, por ata nuk ishin në gjendje të merreshin me një veprimtari aktive, ndaj mbylleshin në vetvete dhe gjenin zhgënjim nga jeta.Ata dalloheshin në gjirin e shoqërisë mondane, por vazhdonin të bënin për inerci një jetë boshe pa vlera.Nëpërmjet Eugjen Onjeginit Pushkini arriti një nga tipizimet më të realizuar të ketij koncepti në letërsinë ruse të shek.XIX.Ky punim synon të evidentojë pikërish ,këtë tipizim përmes analizës së personazhit kryesor.

Fjalët kyçe:”njeri i tepert”, romantizëm, realizëm, tipizim, vetëreflektim, vetanalizë, autobiografi. Romani në vargje “Eugjen Onjegini” është kryevepra e Pushkinit, vepra më e dashur e tij në të cilën, siç shprehet kritiku i madh rus i shek.XIX, V.Bjelinski, është përqëndruar gjithë jeta, gjithë shpirti, gjithë dashuria, gjithë ndjenjat, mendimet dhe idealet e tij. Të vlerësosh një

68 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE JONELA SPAHO

vepër të tillë do të thotë të vlerësosh gjithë krijimtarinë poetike të poetit1.Gjithashtu, ai këtë vepër e ka cilësuar si “enciklopedi e jetës ruse të kohës”, për shkak të pasqyrimit të gjerë, me nota të theksuara realiste të gjithë shoqërisë ruse të shek.XIX Në parathënien e librit autori shkruante se donte të përshkruane ”jetën mondane të një të riu petërburgas, në fundin e vitit 1819”. Si përfaqësues i romantizmit, Pushkini trajton në vepër konfliktin e individit më shoqërinë që e rrethon, temë që ai e ka trajtuar dhe në vepra të tjera, por tek “Eugjen Onjegini” autori bën një urë kalimi nga romantizmi drejt elementeve të theksuara realiste. Pushkini mori si fabul të veprës atë të marrëdhënieve midis dy heronjve kryesorë; Onjeginit dhe Tatjana Larinës. Por ai nuk është kufizuar vetëm më këtë. Në roman jepet një tablo e gjerë e realitetit rus të fillim shekullit të 19-të. Në të gjetën pasqyrim problemet aktuale të kohës, kritika e aristokracisë, problemi i “njeriut të tepërt”, si dhe çështjet e arsimit, moralit, edukimit, letërsisë etj. 2 Në këtë punim do të ndalemi pikërisht te tipizimi i personazhit të Onjeginit si përfaqësuesi i “njeriut të tepërt” në letërsinë ruse të kohës. Tipi i “njeriut të tepërt” ka qenë elementi më i rëndësishëm në letërsinë ruse të periudhës midis viteve 1820–1850. Por një hero i tillë nuk ka lindur së pari në Rusi: personaliteti social, joproduktiv, ka qenë një dukuri mbarevropiane e fillimit të shekullit XIX, por në Rusi kjo dukuri përftoi një domethënie krejt të jashtëzakonshme. “Njeriu i tepërt”, është heroi i disa romaneve në letërsinë perëndimore i pari prej të cilëve është romani “Adolfi” i B. Konstan, i botuar në 1616, “Adolfi” është një nga romanet e para, ku del i ashtuquajturi ”njeri i tepërt”, i kapur nga brenga e shekullit. Këtu është treguar në reliev psikologjia e paqëndrueshme individualiste e njerëzve që vuajnë nga deziluzioni, në mundësinë e një epoke të madhe, tashmë të kapërcyer, që jetojnë në një kohë të zymtë dhe përpara nuk shohin veçse një horizont plot re. Pikërisht, ky individ u bë personazhi kryesor i letërsisë ruse së gjysmës së parë të shekullit XIX.

1 V.G.Bjelinski,”Artikuj kritikë, Tiranë, 1960, f 42 2 N.Gami,”Historia e letërsisë së huaj”, Tiranë, 2004, f.204

69 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE JONELA SPAHO

Tiparet përcaktuese të “njeriut të tepërt” te Pushkini janë: njeriu i jashtëzakonshëm dhe mendjemprehtë, i aftë për vetëreflektim, vetanalizë dhe ndërgjegjësim. Në tipin letrar të heroit vetëreflektues gjeti pasqyrim procesi i zgjimit të zanafillës personale, origjinalitetit të individit, i Kështu, “njeriu i tepërt” i fillimshekullit XIX ndërlidh tiparet e të jashtëzakonshmes me të rëndomtën, të së veçuarës dhe tipikes. Pushkini e ka quajtur “modë demode”, maninë për të kërkuar dhe gjetur gjithkund gjeni apo njerëz të jashtëzakonshëm, prandaj Onjegini është “si unë dhe ju, si gjithë bota”. Diferencimi intelektual i “njeriut të tepërt” prej mjedisit të tij nuk e përjashtonte, sidoqoftë, përkatësinë e tij nga ky mjedis, dhe, pa marrë parasysh ndërgjegjësimin mbi superioritetin e vet në lidhje me anëtarët e tjerë të shoqërisë, ai mbetet një anëtar i kësaj shoqërie, kudo që të gjendej – në kryeqytet, në fshat, në Kaukaz apo jashtë Rusisë . Vetë realiteti social politik në Rusinë e kohës e sugjeroi lindjen e këtij heroi në letërsinë ruse. Fillimi i shekullit të XIX e gjeti Rusinë në një ndryshim galopant në krahasim me kohët e shkuara sepse kishte përfunduar lufta e popullit rus kundër Napoleonit dhe kjo kishte zgjuar ndërgjegjen e përgjumur të këtij populli, i cili për një kohë të gjatë kishtë jetuar në dimrin carist. Por car Aleksandri, i shtytur nga qarqet e larta aristokratike ruse, që nuk donin të humbisnin pushtetin nga zgjimi i ndergjegjes së muzhikut të shtypur rus, por edhe më gjerë, ushtroi një pushtet të dhunshëm, autokratik, i cili e rriti edhe më shumë pakënaqësinë në shtresa të ndryshme të shoqërisë ruse, si tek fashatarësia ashtu dhe te shtresa e aristokracisë përparimtare, që e ndiente të nevojshëm ndryshimin. Kjo pakënaqësi është shkaku i lëvizjes së madhe dekabriste dhe i kryengritjes së dhjetorit, të vitit 1825, që u shtyp me gjak nga qeveria cariste, sepse nuk u lidh fort me popullin Pikërisht në këto rrethana plitike shoqërore e shkruan Pushkini veprën e tij madhore “Eugjen Onjegini”, e cila bëhet një simbolikë e fuqishme e të riut aristokrat të zhgënjyer nga jeta dhe pa asnjë angazhim social. Në këtë vepër Pushkini nuk është thjesht poet, por edhe përfaqësues i asaj që përfaqëson protagonisti.Vendosmëria e poetit për të paraqitur fizionominë morale të shtresës së europianizuar në Rusi dëshmon më së miri qëllimin e tij. Në vitet 20 të shekullit të XIX, letërsia

70 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE JONELA SPAHO

ruse nga imituese që kishte qënë shkonte drejt origjinalitetit dhe këtë e bëri së pari Pushkini. Ai e donte atë shtresë që shprehte përparimin e shoqërisë ruse dhe me Onjeginin ai vendosi të na paraqesë jetën e brendëshme të kësaj shtrese dhe së bashku me të edhe shoqërinë ashtu si ishte në epokën e zgjedhur prej tij. Njerëz të tillë si Onjegini shprehnin vetëm në mënyrë pasive protestën ndaj realitetit. Onjegini zbulon në vetvete tiparet e një numuri heronjsh letrarë që më vonë u quajtën me emrin “njerëz të tepërt”, për shkak të padobisë së ekzistencës së tyre e mungesës së qëllimeve të larta në jetë. Ata e ndjenin se duhet ta ndryshonin realitetin, po nuk ishin në gjendje ta bënin atë. Opinionet e kritikëve mbi “njeriun e tepërt” të fillim shekullit XIX ndaheshin: njëra palë i qortonte Onjeginin dhe Peçorinin për mendjelehtësi, mungesë qëllimesh në jetë, mërzi dhe neveri “nga çdo lloj pune”, për “egoizëm finesë”, ndërsa pala tjetër i përligjte kotësinë dhe pasivitetin e tyre me rrethana të jashtme. Bjelinski shihte te Onjegini njeriun, të cilin e ka vrarë edukimi dhe jeta mondane: “e keqja fshihet jo tek njeriu, por tek shoqëria”. Onjegini nuk i kushtohej veprimtarisë së dobishme, sepse “të bësh ndonjë gjë, ka vlerë vetëm nëse e bën në shoqëri, në bazë të nevojave shoqërore. Në kapitullin e parë, protagonisti nuk është paraqitur ende në aksion dhe nuk formohet ende një ide e qartë për karakterin e tij; ”I lirë ashtu pa ëndërrime, / shpirt i çuditshëm plot veprime, dhe mendjmprehtë e fjlëpak”, ai iu ngjan heronjve të Bajronit. Onjegini është një i ri aristokrat petërburgas, i cili ashtu si heroi i Bajronit është njeri pa probleme ekonomike, nuk ka ku ta shpenzojë kohë dhe është mërzitur nga jeta mondane. Por, ai nuk ka asnjë dëshirë për të bërë diçka dhe për t’u shërbyer të tjerëve sepse nuk ka punuar kurrë. Edhe si rezultat i edukatës së mangët që ka marrë ai është i pushtuar nga “brenga e shekullit”. Ai e kupton amullinë që e rrethon, nuk pajtohet me hipokrizinë dhe gënjeshtrën, por atë e dallon mosveprimi. Pas tregimit mbi fëmijërinë dhe rininë e Onjeginit, që zë kreun e parë të romanit, poeti tregon me hollësi për jetën boshe dhe pa përmbajtje të tij, si në qytet dhe në fshat. Në figurën e Onjeginit, Pushkini përgjithësoi vetitë tipike të një shtrese të tërë të brezit të kohës, si dhe të vetes së tij. Këta ishin njerëz të siguruar nga ana ekonomike dhe kishin

71 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE JONELA SPAHO

marrë një formim të formal, ”të mallkuar“ ,siç e quan autori. Por ndryshe nga indiferentë, që nuk e vrisnin mëndjen, këta të rinj ishin të pakënaqur nga ambienti përreth ,nga rendi shoqëror e nga vetja. Nga ana tjetër ata nuk ishin në gjendje të merreshin me asnjë veprimtari aktive, ndaj mbylleshin në vetvete dhe e ndjenin veten të zhgënjyer në jetë. Ata dallonin në gjirin e shoqërisë mondane, por vazhdonin për inerci të bënin po atë jetë boshe e pa vlerë. Pse ndodh kjo me të dhe më të ngjashmit si ai? Së pari gjithçka vjen prej përkatësisë. Ai si përfaqësues i aristokracisë ka marrë një edukatë tipike aristokratike. Atë e kanë edukuar guvernantë francezë të cilët ja bënin zbavitës mësimin, që ai mos mundohej; ”Monsieur l’abbe...një frëng i ngratë, / Për të mos sjellë aspak mundim, / gjithë urtë e butë i dha mësim”3.Onjegini kishte përvetësuar një gamë njohurish, sillej si njeri fisnik dinte të vishej me elegancë, dinte të sillej sipas manjerave aristokrate, ishte i mprehtë i pashëm, melankolik,i vetmuar; ”Dhe ja pra Onegin i tërë, / me flokë mod’e fundit prerë, / me veshje krejt si një dandy, / Del botës fora në liri, / Flet një frëngjishte të kulluar, / Dhe shkruan bukur me lezet, / E lot mazurkën let e let”. Por, autori nuk e kursen ironinë kur flet për edukatën e mangët që ai kishte marrë dhe për njohurinë e vjetëruar dhe të padobishme; ”S’kish qejf gërmime thellësie,/ në pluhurin kronologjik, / të dherit tonë historik, / Po me anekdoda vjetërsie, / prej Romulit e gjer më sot, / kaptinë e tij ishte mushur plot”. Ironia në këtë rast përdoret për ta parë objektin e paraqitjes artistike nga anë të ndryshme. Autori flet me ironi, atëhere kur përshkruan jetën e Onjeginit në sallonet e kryeqytetit, para fillimit të mërzitjes. Ai jepet si “pjellë e argëtimeve dhe luksit”, me edukatë mondane dhe sjellje të stërholluara. Ai kishte gjithçka që dëshironte, zbvitje, argëtime, darka, ushqime franceze, femra, duele, por erdhi një ditë që me këto u vel argëtimesh si Haroldi dhe ra në splin shpirtëror nga mungesa e një qëllime në jetë dhe nga pasiviteti; ”Jo zemra atë zu shpejt ta ftohë, / Dhe botë e zhurmë i pat mërzi, / të bukurat për shumë kohë, / si mbajti ashtu në trut’ë e tij, / Po lavdi zotit s’kish dëshirë, / Të vrasi veten kurrsesi, / Veç që nga jeta zu

3 A.Pushkin,”Eugjen Onjegin”, f. 4.

72 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE JONELA SPAHO

mërzi, /Asgjë si prekte zemrën më, / Ai s’shënonte kurrëgjë”4 Sipas karakteristikës së Gonçarovit, “pakënaqësia dhe zemërimi nuk e pengonin Onjeginin të vishej bukur, “të shkëlqente” edhe në teatër, edhe në ballo, edhe në restorantet e modës, të koketnonte me vajzat dhe të sillej seriozisht me to në prani të të fejuarve Mërzia e Onjeginit shfaqet nën dritën e marrëdhënieve shoqërore të realitet rus. Ai kërkon forma të reja për të mbushur jetën dhe për t’i dhënë kuptim asaj, duke dashur të ripërtërijë njohurinë “Dhe prapë i ngrënë nga përtimi, / Në shpirt gjithë vojtje e zbrazëti, / E shtyn fisnikërisht qëllimi, / Dhe i vihet punës përsëri, / Lexon, lexon, përpiqet kot, / Mërzi, gënjim, çmëndira plot”. Sipas Bjelinskit jeta mondane nuk i ka shtypur ndjenjat e Onjegini, por vetëm e ka ftohur atë ndaj zbavitjeve, dëfrimeve të vogla dhe pasioneve të pafrytshme. Evropeizmi i Onjeginit interpretohet shpesh pikërisht si një lloj elegance, ndërsa skepsi interpretohet si një tipar i tij individual dhe jo si shfaqje e sëmundjes së shekullit. Nëpërmjet vargjeve që pasojnë, pas përshkrimit të jetës plot argëtime dhe më pas zhgënjimit të Onjeginit, vijnë vargje të cilat na bëjnë me dije se Onjegini nuk është njeri i keq, as i ftohtë as zemërgur, se në shpirtin e tij nuk kishte vdekur poezia, sepse në fund të fundit ai nuk ishte njeri i rëndomtë. Ai veçohet nga pjesa më e madhe e rinisë aristokrate me cilësitë pozitive, sepse në thelb ai është i ndershëm, fisnik, dhe ka gjykim të mprehtë. Kjo është dhe arsyeja që në një moment të caktuar atë e mërzit jeta mondane dhe rreh t’i japë jetës një kuptim. Ai ishte ëndërrimtar në shpirt, melankolik kur kujton pasionet e kaluara, por Onjegini ishte shumë i mbyllur në vetvete dhe ishte kjo ajo që krijonte imazhin e një njeriu të gurtë, egoist dhe pandjenja. Po sipas Bjelinskit, Onjegini ishte i pakënaqur nga vetja sepse vetëm njërëzit e dorës së dytë janë të kënaqur nga vetja, sepse njerëzit e rëndomtë kërkojnë shumë pak nga vetja. Onjegini nuk admironte egoizmin, por vuante nga ngjashmëria mahnitëse që kishte me bijtë e shekullit. As jeta, as natyra as pasionet, as gabimet personal, nuk e bënë Onjeginin të ngjashëm me të tepërtit, atë e bëri shekulli në të cilin jetoi5

4 Po aty, f.20. 5 V.G.Bjelinski,”Artikuj kritikë”, Tiranë, 1960, f. 67.

73 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE JONELA SPAHO

Në kapitullin e dytë karakteri i Onjeginit zbulohet plotësisht, ai është i pakënaqur, i ftohtë dhe i huaj mes njerëzve. Ftohtësia krenare, vrazhdësia dhe indiferentizmi i pandryshueshëm i Onjeginit, duhen parë më qartësisht në lidhje me atë çka poeti i dha protagonistit nga vetvetja Onjegini sipas Bjelinskit nuk është Çajld Harold, nuk është demon, nuk është parodi, nuk është gjeni, nuk është njeri i madh, por thjesht një njeri i mirë, por jo njeri i dorës së dytë. Ai nuk është gjeni, nuk futet në radhën e njerëzve të mëdhenj, por poshtërsia dhe parazitizmi në jetë e shytypin. Ai, madje, nuk di se ç’i duhet, ç’dëshiron, por di çka nuk i duhet. Kujtoni si është edukuar Onjegini dhe do të kuptoni se natyra e tij do të ishte shumë më e mirë në qoftë se nuk do ta kishte sakatuar një edukim i tillë. Gjithësesi, që në thelb është njeri e mirë na e thotë dhe qëndrimi i tij me fajdexhinjtë e të atit. “Në atë kohë i vdiq i ati, / sakaq dhe Onegini pati, / Një sulm nga fajdexhinjtë e tij, / Eugjeni zënkat i urrente, / Dhe mirë gjëndjen si e çmoi, / ju la atyre ç’trashëgoi” Para së gjithash “njeriu i tepërt” është heroi që vjen së jashtmi, një fytyrë e re, që për më tepër, tërheq vëmendjen, sidomos të femrës. Onjegini në këtë rast vjen nga Petërburgu në fshat. Pasi bota mondane e mërziti ai shkoi për të rilindur dhe për t’u freskuar në qetësinë e vetmisë, në gjirin e natyrës, por shpejt vuri re se ndryshimi i vendeve nuk ndryshon esencën e disa rrethanave të pashmangëshme, që nuk varen nga vullneti ynë6 Ai e priti me kënaqësi ftesën e të ungjit për të vajtur në çiflig, duke menduar se duke u marrë me punë do ta harronte mërzitjen e tij. Kjo është arsyeja që ai u largohet fqinjëve në çiflig, pasi i duken të rëndomtë dhe nuk janë në epërsinë e tij, Për nga statusi i tij social është aristokrat dhe nga mjedisi prej nga ka ardhur atë e diferencojnë këto cilësi: mendja, aftësi të jashtëzakonshme, evropianizmi, drejtimi kritik i arsyetimit, dijet në lëmin e filozofisë e po ashtu prirja për meditacione, ëndërrime, vetëanalizë dhe paaftësia për çështjet praktike. “Njeriu i tepërt” menjëmend nuk është i aftë për punë praktike, por ai zotëron aktivitet mendor dhe vuan nga pamundësia e shfrytëzimit të aftësisë së tij. Onjegini kerkon që të merret me punë duke ndërmarrë disa reforma për bujkrobët e tij, por me mëndjemprehtësi ai e

6 V.G.Bjelinski,”Artikuj kritikë”,Tiranë, 1960, f. 70.

74 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE JONELA SPAHO

kuptoi se një njeri i vetëm nuk mund të ndryshonte një sistem të tërë dhe kjo e zhyti me thellë në pesimizëm, shto dhe këtu faktin që çifligarët e tjerë nuk i panë me sy aspak pozitiv reformat e tij dhe e abandonuan Kjo është arsyeja e vërtetë e mërzisë, por më tepër akoma e kotësisë së Onjeginit;”I vetë zot në këtë pronë, / Sa për të kaluar koh’e tij, / Mendoi të futi-Eugjeni jonë, / Sakaq një rregullim të ri, / Dhe n’të vetësi mendimi, / Gjindjen e vjetër skllavërimi, / në pakëz tagër e ndryshoi, / I skllavëruari bekoj, / Kjo shtiu në vrer,tek çip i tija”7 Të gjithë “njerëzit e tepërt” merren, me një sukses relativ, me krijimtari letrare; Onjegini “duke gogësirë, kapi penën, deshi të shkruajë, por puna këmbëngulëse i dukej e neveritshme: “asgjë s’qullosi me penën e tij”; Duke qënë se ai nuk ishte mësuar të punonte dhe nuk vuante nga shtrëngesa ekonomike çka do ta bënte të gjente mënyra për siguruar jetën ai kërkon të mbushë zbrazëtinë duke shkruar vargje, përvec leximit. Por të shkruash vargje kërkon mundim dhe durim, sepse ai ishte i kultuivuar me shijen e mirë të poezisë dhe s’mund të kënaqej me krijime të rëndomta, por për fat të keq i mungonte durimi;”Zhurmë e dëfrim duke mohuar, /Ai u mbyll tek dhoma e ti, / E mori penën me mërzi, / Zë e shkruan po durim në punë, / S’bën dot e puna s’vete më, / nga pend’ e tija s’doli gjë” Me dashje apo pa dashje këta personazhe kanë kryer ndonjë proçkë apo gafë, çka i shtrëngon ata të marrin arratinë. Në shfaqet e tyre më ekstremale ata janë shkatërrues siç ndodh me vrasjen e Lenskit në duel. Sado që i përbuz njerëzit e tjerë Onjegini lidh miqësi me Lenskin dhe e do me gjithë zemër atë, është i aftë të kryejë akte bujarie, por bie pre e paragjykimeve shoqërore duke pranuar të ndeshet me të në duel dhe të bëhet shkak i vdekjes së tij. Nëse Onjegini u edukua kryesisht nën ndikimin e iluministëve francezë, Lenski është adhurues i Kantit dhe poet romantik e idealist. Ai është një plotësues i figurës së Onjeginit dhe tip i kundërt me të, por që e plotëson më së miri portretin e Onjeginit dhe i jep një tjetër drejtim rrjedhës së jetës së tij. Tipi i “njeriut të tepërt” i largohet familjes dhe nuk do kursesi të humbë lirinë e vet. Këtë e shohim veçanërisht në raportin Tatjana-

7 A.Pushkin,”Eugjen Onjegin”, f.4.

75 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE JONELA SPAHO

Onjegin.Tatjana është një figurë që zbulon më mirë karakteristikat e Onjeginit si “njeri i tepërt”. Ajo me përfytyrimin e saj asketik e të ekzaltuar nuk mund të donte as Lenskin as ndonjërin prej burrave që njihte. Shfaqja e Onjeginit ishte si një mashtrim për fantazinë e saj. Ai ishte plot fshehtësira, aristokratizmi i tij, të qënit mondan, epërsia e padiskutueshme mbi gjithë këtë botë të qetë e të ulët, indiferentizmi kundrejt çdo gjëje, zgjuan tek ajo pasionin, i cili ishte aq i fortë sa e çoi deri te shprehja e ndjenjave të saj ndaj tij nëpërmjet letrës, gjë aspak e zakontë për kohën dhe mjedisin ku zhvillohen ngjarjet. Me këtë Pushkini kërkon të tregojë epërsinë e protagonistit, i cili, gjithësesi, ruan në vetvete një forcë të madhe tërheqëse. Onjegini ishte aq i zgjuar dhe i mprehtë sa të bënte diferncimin e Tatjanës dhe ndjenjës së saj nga falsiteti dhe lajkat e femrave që kishte njohur dhe prej të cilave ishte mërzitur, por ndonëse i prekur thellë nga letra e saj se “nuk donte të ndahej prej lirisë së neveritur;”Po letër e Tatjanës si e arriti, / Eugjeni u tund në fund të tij, /Ajo në zemër e tronditi me virgjëroren mituri, / I vjetri zjarr i përvëluar, / mbase e pushtoi po ky njeri, / S’desh të gënjente kurrsesi”, dhe përgjigjia që i kthen Tatjanës është paksa e shtirur;”Po s’linda për tu lumturuar, / E pata shpirtin hidhërak, / Më kot me nur ini ngarkuar, për nurin tuaj s’vlej aspak” Sjellja e Onjeginit, megjithëse është e lidhur me kulturën mendore të dendizmit, përcaktohet në një masë të madhe nga frika se mos heronjtë humbin lirinë. Ndoshta, pikërisht, reaksioni nga pranimi i dashurisë së heroinave, na jep mundësinë të gjykojmë se sa thellë është përvetësuar prej heronjve mënyra evropiane e të menduarit. Për Onjeginin dendizmi ka qenë, para së gjithash, ndjekje mode, ndërsa sjellja e tij karshi femrave është e kufizuar së brendshmi. Por kur takohet prapë me Tatjanën, pas vitesh, në Petërburg, ai i shpreh asaj dashurinë duke menduar për lumturinë familjare. Kapitulli i tetë i romanit përshkohet nga një lirizëm i thellë, sepse këtu qëndrimi i autorit ndaj heronjve ka karakter intim. Në vlerësimin e Onjeginit përmblidhet gjithë përvoja e hidhur e jetës së shkrimtarit, ndërsa Tatjana mëshiron një anë tjetër të kësaj përvoje, synimin e poetit ndaj idealit moral.

76 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE JONELA SPAHO

Njerëzit e tipit Onjegin janë të tepërt për shoqërinë, sepse janë të paaftë të veprojnë. Në letërsi, vendin që e humbi ndikimi i heroit- aristokrat e ka zëvendësuar intelektuali zyrtar, dhe me këtë merr fund historia e “njeriut të tepërt”, nëse e kuptojmë këtë si heroin letrar të një epoke të caktuar. Forma “Onjegini dhe Peçorini – janë njerëz të tepërt” nënkupton numrin shumës të formës “njeriu i tepërt”, d.m.th., ajo përbashkon, gjithsesi, njerëzit e ndryshëm që dallohen nga njëri-tjetri dhe që nuk treten në një tërësi të vetme. Në një dritë tjetër del Onjegini në kapitullin e tetë. Ranë poshtë maskat e patriotit dhe kozmopolitit e Çajld Haroldit, dhe u bë një njeri si gjithë të tjerët. Ndoshta dëshpërimi dhe kotësia e duelit që solli vdekjen e Lenskit, ndoshta mosgjetja e qëllimit dhe e fushës së lirë për veprimtari e sollën Onjeginin me këmbë në tokë dhe e bënë një njeri si të tjerët duke e zbehur nga aureola e “njeriut të tepërt”; “Do shfaqet si Melmoth i ndjerë, / A maskë tjetër do të verë, / Kosmopolit e patriot, / Harold kuaker dhe bigot, / Apo sdo të jetë asfare tjetër, / veç se nj’i ri si un’e ti”.8 Fakti që dashuron tani Tatjanën e transformuar nga një vajzë fshati e thjeshtë, në zonjë mondane dhe është gati ta humbasë lirinë e tij për të, e sjell përsëri Onjeginin më pranë njerëzve të tjerëve.Tatjana do të jetë ajo që do të japë dhe vlerësimin përfundimtar për Onjeginin. Pavarësisht se ka arsye ta përpuzë atë, ajo nuk e dënon Onjeginin, por zbulon kontradiktat brenda tij si një njeri “me zemër dhe mëndje”,’krenari dhe nder”, por që nuk ndahet dot nga jeta mondane, jetë të cilë ajo e përbuz. Pushkini ndoshta donte që Onjeginin ta afronte me dekabristët. Ai tregon se si gjatë udhëtimit nëpër Rusi heroi mendon për lirinë: ”Pas kapardisjes së maskuar, / Një ditë shiu të paduruar, / Ai u zgjua patriot, / Rusija, o zotërinj, e vërteta, / Atij i pëlqeu sakaq e shkreta, / ja na ka shtënë dashuri”.Veprimi i romanit mbaron disa muaj para lëvizjes dekabriste. Sipas dëshmisë së një miku Pushkini kishtë thënë: ”Onjegini ose do të vdiste në Kaukaz, ose do të hidhej me dekabristët”. Autori duke u nisur dhe nga disa fragmente të veprës prirej nga variant i fundit.9 Por,

8 A.Pushkin ”Eugjen Onjegin”, f.173. 9 N.Gami, “Historia e letërsisë së huaj”, Tiranë, 2000, f.206.

77 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE JONELA SPAHO

kjo do të zgjonte një hero tjetër, i cili do të dilte plotësisht nga suaza e “njeriut të tepërt”, tipizimin e të cilit ai e arriti mjeshtërish me Onjeginin, ndaj dhe veprimi i romanit ndalet këtu për të parë dhe kuptuar lexuesi kompleksitetin, kontradiktat dhe fatin tragjik të riut të kohës, si përgjithësim i heroit letrar të një epoke të caktuar.

78 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ADRIATIK DERJAJ

Prof. as. dr. Adriatik Derjaj Universiteti i Tiranës Fakulteti i Gjuhëve të Huaja Departamenti i Gjuhëve Sllave dhe Ballkanike1 e-mail: [email protected]

A. S. PUSHKINI: POETI I REALITETIT A. S. PUSHKIN: THE POET OF REALITY

Përmbledhje: Pushkini është një urë lidhëse ndërmjet asaj letërsisë që ish lëvruar përpara tij, dhe letërsisë që u lëvrua pas tij, duke u shfaqur burim frymëzimi dhe topos letrar, artistik dhe tematik për shkrimtarët më të mëdhenj të brezit të artë të letërsisë ruse, të tillë si Tolstoi, Dostojevskij, Gogoli, Turgenjev, Cvetaieva etj. Njëlloj si Homeri, Dante, Shakespeare dhe Goethe, Pushkini arriti të fitonte vëmendjen dhe zemrën e lexuesve të mbarë botës, duke u shndërruar kësisoj në pjesë e panteonit të letërsisë universale, apo të Weltliteratur.

Fjalët kyçe: letërsi krahasuese, Pushkin, përkthim konsekutiv.

Të flasësh për poetët, mund të jetë sa e lehtë, po aq edhe e vështirë, në varësi kjo të qasjeve dhe të këndvështrimeve, të cilat mund të diktojnë jo pak lexime, interpretime, perceptime, qëndrime dhe, mbi të gjitha, vlerësime dhe vendësime. I vështruar në këtë drejtim, vendi i Aleksandër Pushkinit në letërsinë ruse, është i njëjtë me vendin që Homeri, Dante, Shakespeare, Goethe zënë në letërsitë e vendeve përkatëse. Njëlloj si këta, vepra e Pushkinit ishte një pasqyrë e qartë jo thjesht e një kohe të vështruar si një rrjedhë ngjarjesh, por e ndërgjegjes që mundësoi shkakësinë dhe konkretizimin e këtyre ngjarjeve, duke u shfaqur kësisoj poet i një epoke. Përpos kësaj, njëlloj si këta, dhe si çdo Poet (me “P” të madhe), edhe Pushkini ishte një shërbëtor i palodhur dhe misionar i gjuhës, në atë pikë dhe shkallë, madje, sa mund të thuhet pa asnjë mëdyshje se, sikundër Homeri u shndërrua në emblemë e gjuhës greke dhe popullit grek, Dante i gjuhës italiane dhe i popullit italian, Shakespeare-i i gjuhës angleze dhe i popullit anglez, Goethe i gjuhës gjermane dhe i popullit gjerman, apo Naim Frashëri i gjuhës shqipe dhe i popullit shqiptar, përmes veprës së tij, Pushkini u

1 [email protected] 00355672011156

79 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ADRIATIK DERJAJ

shndërrua në emblemë e gjuhës ruse dhe e shpirtit të popullit rus. “Ai shkroi gjëra që askush përpara tij nuk i pati shkruar” – shprehet Ëalter Vickery në “Pushkini, Rusia dhe Evropa – “e askush pas tij nuk do t’i harronte” (Pamphlet, 1972, f. vi). Në të vërtetë, Pushkini është një urë lidhëse ndërmjet asaj letërsisë që ish lëvruar përpara tij, dhe letërsisë që u lëvrua pas tij, duke u shfaqur burim frymëzimi dhe topos letrar, artistik dhe tematik për shkrimtarët më të mëdhenj të brezit të artë të letërsisë ruse, të tillë si Tolstoi, Dostojevskij, Gogoli, Turgenjev, Cvetaieva etj. Ndërkaq, njëlloj si Homeri, Dante, Shakespeare dhe Goethe, Pushkini arriti të fitonte vëmendjen dhe zemrën e lexuesve të mbarë botës, duke u shndërruar kësisoj në pjesë e panteonit të letërsisë universale, apo të Ëeltliteratur, për t’u shprehur me një term të dashur prej Goethe-s; pavarësisht vështirësive që paraqet përballë përkthimit, poezia e tij është përkthyer e lexuar në katër anët e botës, duke mahnitur dhe magnetizuar me fuqinë e shprehjes, vëzhgimin e hollë të ndjenjave, pulsioneve dhe të psikës njerëzore, me kërshërinë intelektuale dhe me erudicionin enciklopedik, ku do të mjaftonte të sillnim në vëmendje interesin që shfaqte deri edhe për gjëra që nuk kishin ndonjë lidhje me njëra- tjetrën, madje as edhe me vetë letërsinë, si për shembull, origjina e numrave arabë, teoritë ekonomike të kohës, apo etnogjeneza e indianëve të Amerikës etj. Pushkini shprehu ide, qasje, pamësi, vlerësime dhe gjykime jashtëzakonisht origjinale në lidhje thuajse me tërë ngjarjet më të rëndësishme të historisë dhe kulturës, nga periudha e lashtësisë, deri në ditët e tij, në vitet ’30 të shekullit XIX. Në këtë drejtim, interesant shfaqet fakti se 1/3 e bibliotekës së tij jashtëzakonisht të pasur përbëhej nga vepra të fushës së historisë. Nëse marrim parasysh jetën e tij të shkurtër (vetëm 38 vjet), krijimtaria e tij letrare shfaqet jashtëzakonisht e pasur, e shtrirë dhe mbresëlënëse. Fjala është për një krijimtari në të cilën Pushkini lëvroi një larushi zhanrësh letrarë, nga romani historik, tek ai jetëshkrimor; nga tregime rreth temave dhe problematikave të kohës, tek dramat; nga novelat, tek përrallat; nga shënimet e udhëtimeve, tek artikujt kritikë; nga aforizmat, tek shkrimet publicistike, për të mos anashkaluar ndërkaq letërkëmbimin e dendur që pati me figurat sunduese të letërsisë së kohës – këtë zhanër të fundit e ndeshim në të tropizuar edhe në veprat letrare, si në rastin e Onieginit dhe Tatjanës tek Eugjen Onjegini, i sjellë mrekullisht në shqip nga poeti ynë i madh Lasgush Poradeci.

80 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ADRIATIK DERJAJ

Tregimet e Belkinit, të shkruara në 1830, vlerësoheshin për origjinalitetin e tyre në atë shkallë, sa Tolstoi shprehej se leximii tyre i thelluar ishte detyrë dhe detyrim për çdo shkrimtar. Ajo çfarë shfaqet magnetizuese tek këto tregime, është fryma e realizmit, e cila i kundërvihej – madje me një frymë polemike – letërsisë romantike e sentimentale të kohës, sikundër edhe forma “e thjeshtë, e shkurtër dhe e përpiktë” – siç shprehej vetë Pushkin – e shkrimësisë dhe rrëfimtarisë – një pamësi kjo, e cila spikat dukshëm tek stili, tek natyrshmëria e tonalitetit rrëfimtar, tek gjallëria e ligjërimit të folur, i sjellë në stofin artistik përmes dialogëve të dendur të personazheve, i cili në tekst na jepet qartësisht i dallueshëm nga ligjërimi i shkruar – një yjësi prosedesh letrare dhe artistike kjo, e cila do të përqafohej dhe lëvrohej mëtejshëm nga Cehovi. Vështruar nga ky drejtim, rrëfimtaria e Pushkinit shfaqej sa artistike, po aq edhe historike, duke ruajtur përpikmërisht ligjësitë dhe kërkesat përkatëse të zhanrit, çka të sjell vetvetiu ndërmend Analet e Tacitit. Parë nga kjo qasje, rrëfimtaria e Pushkinit shfaqet në jo pak raste “historiciste”, por jo në domethënien negative me të cilën e ndërvesh Karl Popper-i, por në kuptimin që realiteti i rrëfyer ngërthehet dhe paraqitet alla Hegel përmes veprimit të forcave historike dhe historizuese, siç vërejmë qartësisht tek Kalorësi i bronztë, Bija e kapitenit, Kirxhali etj., ku ngjarjet e shekullit XVIII jepen të gërshetuara me ngjarjet e shekullit XIX. Në të vërtetë, lipset thënë se ndjekja e parimit të “besnikërisë historike”, ishte tërë sa i dha Pushkinit titullin “poet i realitetit”, ku, afërmendsh, fjala nuk është për një realizëm mimetik, apo “loë reality”, siç e emërton Northrop Frye tek Anatomia e kritikës, porse për një realizëm të paraqitur përmes asosacionesh dhe analogjish të situatës historike të rrëfyer dhe asaj në të cilën jeton dhe shkruan shkrimtari, si në rastin e Kalorësit të bronztë apo Eugjen Onjegini – një formë e qëlluar artistike kjo, të cilën e ndeshim të përdorur mjaft dendur edhe nga shkrimtari ynë i madh, Ismail Kadare. Përmes një ngërthimi të tillë, me këmbëngulje, të realizmit historik, Pushkin synoi, dhe ia arriti, jo vetëm të jepte një pamje të qartë dhe autentike të shoqërisë ruse të kohës në të cilën jetoi, por edhe të zgjonte vetëdijen shoqërore të popullit rus, i cili me (dhe pas) Pushkinin filloi të mos ndihej më i varur nga letërsia e huaj, por të vihej në kërkim të burimeve të veta krijuese. Kjo, në gjykimin tonë modest, del dhe tepron për ta shndërruar një poet në poet të një gjuhe, të një letërsie dhe të një populli.

Dhe Pushkini ishte i tillë.

81 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE EDA SHEHU

Prof. asoc. dr. Eda Shehu Universiteti i Tiranës Fakulteti i Gjuhëve të Huaja Departamenti i Gjuhëve Sllave dhe Ballkanike e- mail: [email protected]

A.S.PUSHKINI DHE I.KADAREJA PËRBALLË DY REGJIMEVE DHE SUDIMTARËVE AUTOKRATË TË EPOKAVE TË TYRE S.PUSHKIN AND I.KADARE IN FRONT OF TWO REGIMES AND AUTOCRATIC RULERS OF THEIR EPOCHS

Përmbledhje: Pas 220 vjetësh, mund të themi për gjeniun e letrave ruse të shek.18- të, sidomos (vitet 20-30), për atin, birin dhe shpirtin e shenjtë të saj, të letërsisë artistike (në të gjitha zhanret) dhe të gjuhës letrare kombëtare ruse, si baba i saj, duke e cilësuar atë për Rusinë si shkrimtarin më të madh kombëtar të të gjitha kohërave. Duke vështruar nga kjo pikëpamje jetën e veprën e Pushkinit, mund të heqim disa paralele me jetën e veprën e Kadaresë tonë, si shkrimtari ynë më i madh kombëtar dhe i njohur ndërkombëtarisht me veprën e tij, e që vijon edhe sot të njihet e pranohet botërisht madhështia e tij. Goditja që i bënte Kadareja diktatorit, me nënkuptimet e veta, të shprehur artistikisht e gjuhësisht (stilistikisht) kondraditore, në formë "Contradictio in adjecto" mund të cilësohet më e rëndë, sesa goditjet që i bënte Pushkini Carit nëpërmjet damkosjes së tij përmes njerëzve të regjimit, si Arakçajevi, Vorincovi etj. Mënyra e goditjes së Kadaresë ishte, si të thuash, në formë vulgare "me të hedhur", "nën rrogoz", prandaj ndonjë nga veprat e tij e panë dritën e botimit vetëm pas rënies së komunizmit, sidomos poezia "Pashallarët e kuq" (Pas vitit 1991).

Fjalët çelës: gjeniu i letrave, paralele, damkosje, marrëdhënie, regjim.

Çdo gjeni i secilës fushë të jetës i përket historisë së popullit të vendit të vet, duke krijuar lidhje të trefishta me të: ai ecën përkrah saj, bëhet mishërimi i çdo ngjarjeje të madhe historike, duke u identifikuar me to, pra, historia, si të thuash, e bën gjeniun; ai e kapërcen historinë dhe kështu historia mbetet prapa tij dhe, duke mxjerrë popullin nga plogëtia, gjeniu e bën historinë; ai i paraprin historisë, duke ecur në krye të saj dhe vepra e tij bëhet e përjetshme, i përket të kaluarës, së tashmes dhe të ardhmes.

82 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE EDA SHEHU

Në shumicën e rasteve forca e shpirtit dhe e mendjes së tij gjeniale nostradamuse, në mënyrë intuitive, e bën gjeniun që ndodhi të mëdha epokale hera - herës t'i ndiejë më shumë, sesa t'i kuptojë, por, ndonjëherë duke i shprehur ato në mënyrë profetike, të figurshme alegorike ose edhe të drejtpërdrejtë. Kujtojmë këtu disa nga gjenitë e artit e të letërsisë: Danten (profecia për Rilindjen), Hygonë ("Historia e katedrales së Parisit" (kohët e fundit), Kadarenë tonë të madh ("Pallati i Ëndrrave") etj. Mesa u shprehëm më lart, ende pas 220 vjetësh, kemi të drejtën ta themi këtë në lidhje me historinë e popullit të vet edhe për gjeniun e letrave ruse të shek.18-të, sidomos (vitet 20-30), për atin, birin dhe shpirtin e shenjtë të saj, të letërsisë artistike (në të gjitha zhanret) dhe të gjuhës letrare kombëtare ruse, si baba i saj, duke e cilësuar atë për Rusisnë si shkrimtarin më të madh kombëtar të gjitha kohërave. Për lidhjet e Pushkinit, të mishëruara në gjithë veprën e tij (pushkinianën), me historinë e popullit (kombit) të vet,për idetë profetike, që i përkasin çdo, kohe mund të sjellim thënien e A.Hercenit1 që ka shkruar: "Kënga e Pushkinit tingëllonte e buçiste në luginat e skllavërisë dhe të mundimeve; kjo këngë vazhdoi gjatë gjithë epokës së kaluar, mbushur me tinguj burrërorë të të tanishmes dhe duke e çuar zërin e vet në të ardhmen e largët". Sipas Belinskit "Pushkini përbën një fenomen që jeton përjetësisht, nuk ndalet në atë pikë ku e gjeti vdekja, por duke vijuar të jetojë në ndërgjegjen e shoqërisë."2 Duke e vënë kohën e poetit gjeni në sinkron me çka do të ndodhte sipas profecisë së tij, po sjellim disa vargje të poezisë lapidare, që ka shërbyer si program lufte për të tashmen e për të ardhmen nga "Për Çadajevin"3. Në to shprehet botëkuptimi revolucionist i poetit, i ngjizur në shpirtin e tij rebel. Për të tashmen ai shkruan:

Deri sa për lirinë digjemi zjarr, Deri sa zemrat të jetojnë me nder, O mik, atdheut le t'i kushtojmë,

1 Большая Советская Энциклопедия, Том 35, Москва, 1955, f.336-345. 2 Белинский, Полнoе Собрание Сочинений, 5, 1954, f.555. 3 А.С.Пушкин, "К Чадаеву", Сочинения, 1, Издательство Художественной Литературы, Москва, 1964.

83 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE EDA SHEHU

vrullet e shpirtit të pastër Dhe për të ardhmen ai vijon: O mik, po vjen ai, Ylli i lumturisë magjepsëse, Dhe mbi gërmadhat e autokracisë, Do të shkruhen emrat tanë. (përkthyer nga autorja)

Në fjalët e vargjeve e poezive të shumta të lidhura në seri paradigmo-metaforike asociative, të cilat janë me qindra, sidomos ato kushtuar njerëzve të mëdhenj të epokës, miq të Pushkinit (Davidov, Çadajev, Pushçin) dhe kundërshtarëve të regjimit tiran, mbizotërojnë fjalët që shprehin, nga njëra anë., qëllimet e luftës për liri, si liri, lumturi,gëzim, ngazëllim nga ana tjetër, mjetet për realizimin e tyre, si edhe rrjedhojat përkatëse, si: luftë, vrull, zjarr, shpërthim, rebelim etj. Lidhur me vargjet e mësipërme, dhe në shumë të tilla si këto, në të cilat mbizotëron shpirti revolucionist dhe rebel i poetit, duhet të theksojmë se në ndonjë vepër, në vartësi nga koha kur ato janë shkruar, mbajnë edhe vulën e qëndrimit iluminist dhe disi të tërhequr të autorit, kur ai shpreson në reformat e premtuara nga Cari, sidomos reforma aq shumë e kërkuar nga populli rus për heqjen e bujkrobërisë, e cila gjalloi si njollë e zezë në jetën e muzhikut rus dhe disa vjet pas vdekjes së poetit (deri në vitin 1860, 30 vjet pas). Kjo tolerancë që i bënte poeti Carit lidhej edhe me pafuqinë e inteligjencies ruse, e cila e pagoi shtrenjtë luftën për realizimin e Reformës për heqjen e robërisë me mundim dhe gjakun e saj (kujtojmë këtu dënimet me vdekje të disa dekabristëve, të cilëve u përkiste dhe poeti, burgosjet, dënimet me punë të detyruar në Siberi etj.). Megjithatë duhen nënvizuar thirrjet e poetit për përdorimin e skajshëm të dhunës, e cila shkon deri tek "gërmadhat e autokracisë" (sipas poetit) dhe sakrificën sublime për luftën që ja vlente të bëhej, duke shkruar "emrat tanë" mbi gërmadhat e autokracisë. Nga ana tjetër, thirrjet për përdorimin e dhunës ishin edhe një trysni e lartë që i bëhej Carit për kryerjen e reformave në Rusi, për të nxjerrë atë nga prapambetja shekullore. Rruga revolucioniste kundër pushtetit autokrat e tiran carist, ashtu edhe ajo iluministe, shprehnin në të dyja rastet fuqinë e veprës që

84 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE EDA SHEHU

kryente realisht poeti, duke marrë pjesë drejtpërdrejt në lëvizjet revolucionare, ashtu edhe të fjalës së tij rebele, para së cilës stepej edhe vetë Cari, pavarësisht nga censura që ndërmerrte kundër poetit kundërshtar të paepur ndaj tij. Pra, vështruar nga kjo anë, poeti "ruhej", "kursehej" si nga miqtë e tij (Pushçini), ashtu edhe nga vetë Cari. Dilema ishte nëse duhej sakrifikuar apo ruajtur poeti, për të cilin, në rastin e dytë kishte nevojë mbarë Rusia. Këtu mund të bëjmë një paralelizëm me qëndrimin e diktatorëve ndaj personaliteteve të mëdha, të cilët i sulmonin diktatorët herë drejtpërdrejt, duke shkuar deri në sakrificën sublime "të heqjes së jetës", e deri në veprat e tyre me karakter metaforiko-alegorik (kujtojmë Solxhenicinin në Rusi, Kadarenë tek ne, ose edhe stepjen e diktatorit para madhështisë, gjenisë së shkrimtarit, si, p.sh., për Tolstoin, kujtojmë në këtë rast thënien: "ka dy Carë në Rusi: Cari vetë dhe Tolstoi".) Krijimtaria e Pushkinit ishte rezultat i një procesi të gjatë të formimit të letërsisë kombëtare dhe i lindjes së gjuhës letrare ruse, proces i filluar të realizohej, kristalizohej e vendosur përafërsisht nga mesi i shek.17-të, kur u krijuan kushtet e nevojshme për zhvillimin e kombësisë ruse në komb. Pushkini krijoi mbi bazën e traditës së vjetër të zhvillimit të gjuhës dhe letërsisë të mëparshme, e cila sipas V.G.Bjelinskit4 "përbën vlerën dhe shpirtin të letërsisë ruse". Po kështu sipas V.Bjelinskit5, ai, d.m.th."Pushkini krijoi artin realist rus të fjalës, të ngopur me pasuri të madhe jetësore dhe me përmbajtje të përparuar ideologjike. Bazat e letërsisë kombëtare ruse Pushkini i hodhi, duke u mbështur në gjithçka, të akumuluar nga përvoja e fituar nga ajo kohë, si nga letërsia ruse, ashtu edhe nga ajo botërore". Ai u përfshi me veprën e tij në ngjarjet e mëdha, që po kalonte shoqëria ruse, të cilat përkonin, në një anë me lëvizjen dekabriste, që përfundoi me shtypjen e saj, dënimin deri në vdekje të disa prej pjesëtarëve të saj dhe, nga ana tjetër, me kohën pas dështimit të kësaj lëvizjeje, që u shoqërua me reaksionin e madh të regjimit carist ndaj saj. Si qëllim i këtyre rebelimeve, të organizuara nga inteligjencia ruse, ishte heqja e bujkrobërisë, si shprehja e prapambetjes më të thellë të

4 Белинский, Полное Собрание Сочинений, 5, 1954, f.555. 5 Белинский (Shih 4)

85 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE EDA SHEHU

kombit rus, në krahasim me shumë kombe të Europës, të cilët përmes revolucionit e lëvizjeve demokratiko-borgjeze, e kishin kaluar këtë fazë, si Franca, Gjermania, Italia etj. Me gjeninë e vet, që u mishirua në tërë veprën e tij, Pushkini nga njëra anë u përfshi vetë në të gjitha ngjarjet e epokës, por u gjend i përfshirë nga të gjitha krahët e lëvizjes, kundër vetë Carit, drejtpërdrejtë kundër regjimit të tij, (Voroncovi) dhe botës e jetës së lartë arisokrate mondane. Nga ana tjetër, ai përjetoi thellë dhe u bë mbështetje e fuqishme për masën muzhike, që vuante varfërinë dhe mjerimin e kohës, dhe rebelohej shpesh (Pugaçovi)6 ndaj regjimit autokrat dhe Carit tiran. Përfshirja e veprës së Pushkinit në të gjithë këta faktorë, e shumë të tjerë, krijoi një varg marrëdhëniesh me ta, që i ngjante një mozaiku shumëngjyrësh brenda të cilit, që nga koha e Pushkinit e deri më sot, mund të zbulosh një pafundësi anësh e këndvështrimesh, të cilat konkretizojnë çdo veçori të asaj epoke të ndritshme e të shkëlqyer, por edhe të errët. Vështruar nga kjo pikëpamje "ky mozaik", mund të vështrohet nga shumë anë që paraqesin disa marrëdhënie të spikatura, ndërmjet poetit dhe të gjithë faktorëve të tjerë të lidhur me të (kryesisht politiko-shoqëror), në të cilat shohin spikatin në tërë jetën e tij dhe në veprimtarinë letrare, si dhe marrëdhëniet e këtyre faktorëve me vetë poetin. - Marrëdhëniet poet / Car - Marrëdhëniet poet / njerëz të regjimit, (Arakçajev, etj.) - Marrëdhëniet poet / shoqëri mondane - Marrëdhëniet poet / kundërshtar të regjimit - Marrëdhëniet poet / me masën (me popullin muzhik) - Marrëdhëniet poet / me censurën dhe autocensurën Marrëdhëniete kundërta: - Marrëdhëniet Car / poet - Marrëdhëniet shoqëri mondane / poet - Marrëdhëniet kundërshtar të regjimit / poet - Marrëdhëniet masa (populli muzhik) / poet - Marrëdhëniet censurë dhe autocensurë / poet

6 V.Kokona, "Bija e Kapitenit", Botimet Kokona, 2016.

86 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE EDA SHEHU

Në pamundësi për t'u ndalur në të gjitha këto marrëdhënie, sado edhe në mënyrë të përmbledhur, do të përqëndrohemi në një marrëdhënie që mishërohet në botëkuptimin dhe pikëpamjet e poetit në mënyrë të veçantë në zgjidhjen e problemeve të jetës politiko-shoqërore të epokës dhe qëndrimin e botëkuptimin e tij përgjithësisht të drejtë, por ndonjëherë edhe kondradiktor ndaj tyre. Në marrëdhënie të poetit ndaj Carit lidhen edhe qëndrimet e poetit ndaj njerëzve të regjimit, ndaj shoqërisë së lartë mondane, si edhe ndaj rolit të censurës së ushtruar ndaj poetit nga vetë Cari. Historia e shkrimtarëve të mëdhenj kombëtarë dhe e ndonjërit, të cilësuar si gjeni i kohës, sidomos në periudhat e diktaturave (të pushteteve autokratike), siç është rasti me Pushkinin, në marrëdhëniet me diktatorët, kanë pak a shumë fate të përbashkëta, të përafërta, e, ndonjëherë specifike, të kushtëzuara nga rrethanat politiko-shoqërore, ekonomike, kulturore, etj., të vendit përkatës dhe të epokës në të cilën jeton e vepron çdo shkrimtar i madh. Duke vështruar nga kjo pikëpamje jetën e veprën e Pushkinit, mund të heqim disa paralele me jetën e veprën e Kadaresë tonë, si shkrimtari ynë më i madh kombëtar dhe i njohur ndërkombëtarisht me veprën e tij në kohën e diktaturës komuniste e që vijon edhe sot të njihet e pranohet botërisht madhështia e tij. Lidhur me këtë shumë personalitete të mëdha të kohës, shkrimtarë të huaj, kritikë, botues kanë vlerësuar lart veprat e Ismail Kadaresë, ndërmjet të cilave "Gjenerali i ushtrisë së vdekur", "Pallati i ëndrrave" (të cilësuara këto si kryevepra të shkrimtarit). Kështu për shembull John Carey në vlerësimin për veprën e Kadaresë dhe për vetë Kadarenë shprehet: "Ai është një shkrimtar universal, me një traditë narracioni që e ka origjinën që nga Homeri". Kurse Domenique Fernandez shkruan: "... për jetën nën diktaturën komuniste, e thënë me të njëjtin humor të qetë, me sarkazëm dhe me sy depërtues" (Shih për këto vlerësime e të tjera: Kadare, "Pallati i Ëndrrave", Onufri i 2011)7. Sigurisht ai hyn këtu me disa veçori specifike, krahasuar me Pushkinin, por që dhe ai jetoi dhe krijoi në kohën e një pushteti dhe regjimi autokratik, në një sistem ku ekzistonte njësoj shtypja dhe tirania e egër. Megjithatë, ndonëse shtypja ishte gjakatare, ajo

7 Shih I. Kadare, "Pallati i Ëndrrave", Onufri, 2011

87 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE EDA SHEHU

ushtrohej nga një Car që quhej edhe "baba Cari", i cili ishte një pushtet gjithësesi me të drejta e liri borgjezo - feudale me të gjera se sa sistemi komunist; ky i fundit kishte arritur deri në heqjen e të drejtës së fesë, të pronës private, si dy shtyllat kryesore që kanë mbajtur gjallë çdo llojrendi shoqëror në botë. Këtu duhet pranuar se për sistemin borgjezo-kapitalist në Rusi kishte diçka më antinjerëzore, meqë në sistemin e bujkrobrisë si pronë bëhej dhe njeriu, çka ishte një njollë e zezë e kombit rus, çka përligj edhe kundërvenien karshi tij, sidomos nga inteligjencia ruse, por më pak nga populli, si më i indoktrinuar, i cili çdo të keqe e lidhte me njerëzit e regjimit, të këqij, të korruptuar e jo me Carin, që ishte realisht shkaktari kryesor i të gjitha të këqiave. Lidhur me Pushkinin, në krahasim me Kadarenë, mund të shtojmë se në kushtet e një regjimi të një natyre tjetër, të një regjimi borgjezalo- feudal, skllavërues e bujkrob, Pushkini u përfshi drejtpërdrejt në luftën kundër regjimit, (lëvizja dekabriste). Por ai nuk u përball me tiraninë e regjimit të tij me forma të tërthorta alegoriko-metaforike, por drejtpërdrejt. duke e përqëndruar më tepër goditjen ndaj njerëzve të regjimit, pushtetit shtypës (Arakçeevit, si Ministër i brendshëm)8, censurës ndaj tij (Voronçovit)9.

ARAKÇEJEVIT

Për Rusinë është shtypës, Për Carin mik e shok, Pa mend, ndjenja e pa nder, Vlen një grosh si oficer, (Përkthyer nga autorja E.Sh.)

НА АРАКЧЕЕВА10

8 А.С.Пушкин, "На Аракчеева", Сочинения, 1, Издательство Художественной Литературы, Москва, 1964, f.122. 9 А.С.Пушкин, "На Воронцова", Том 1, Издательство "Художественная Литература", Москва, 1964, f.104. 10 А.С.Пушкин, "На Аракчеева", Полное Собрание, Сочинение 1, Издательство "Художественная Литература",, Москва, 1964, f.122.

88 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE EDA SHEHU

Всей России притеснитель, Губернаторов мучитель И Совета он учитель, А царю он — друг и брат. Полон злобы, полон мести, Без ума, без чувств, без чести, Кто ж он? Преданный без лести, <Бляди> грошевой солдат.

VORONCOVIT

Gjysmë - milord, gjysmë tregtar Gjysmë i zgjuar, gjysmë i metë Gjysmë i pabesë, por me shpresë Të bëhet i plotë me të vërtet. (Përkthyer nga autorja E.Sh.)

НА ВОРОНЦОГО

Полу-милорд, полу-купец, Полу-мудрец, полу-невежда, Полу-подлец, но есть надежда, Что будет полным наконец. А.С.Пушкин, эпиграмма на М.С.Воронцова, 1823 год

Lidhur me raportet me censurën dhe autocensurën, krahasuar me Kadarenë, Pushkini ishte i prekur më drejpërdrejt nga censura, si prej vetë Carit, njerëzve të vënë prej tij, për çdo gjë që bënte etj. Deri diku po kështu ndodhte edhe me I.Kadarenë, por ky, për shkak të egërsisë së pushtetit të E.Hoxhës, dhe masës popullore të indoktrinuar, ishte më shumë i vetëcensuruar, sesa i censuruar nga diktatori dhe të tjerët që e mbështetnin atë. Kështu që Kadareja u ruajt nga diktatori, por ruajti dhe veten, duke përcaktuar vijën kufizuese, se deri ku do të shkonte me kundërvënien ndaj regjimit dhe diktatorit, por, në disa raste, edhe ai vetë nuk i shpëtoi disa dënimeve, ndonëse të vogla. Ndryshe nga Kadareja,

89 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE EDA SHEHU

Pushkinit iu dha e drejta që nëpërmjet udhëtimeve të ngushta të njihej më afër me popullin, masën muzhike etj., duke u shprehur drejtpërdrejt, kryesisht ndaj regjimit dhe në mënyrë më të tërthortë ndaj vetë Carit, duke mos gjetur dot, siç shprehet vetë Pushkini, një Car "qiellor", por një Car "tokësor", shtypës, tiran e gjakatar. Megjithatë, në krahasim me atë që bënte drejtpërdrejt Pushkini me Carin, e realizonte, herë pas here, sipas rastit edhe Kadareja me E.Hoxhen, por duke e goditur atë në mënyrë të nënkuptuar, ose, të kuptuar nga e kundërta, siç del tek poezia "Pashallarët e kuq". Gjakataria e E.Hoxhës, ushtrimi i pushtetit të tij tiran, shprehet përmes vargjeve, ku ai dënon në mënyrën më çnjerëzore "prehun" e vet, çka nënkuptohej si i tillë ishte edhe ai vetë. Goditja që i bënte Kadareja diktatorit, me nënkuptimet e veta, të shprehur artistikisht e gjuhësisht (stilistikisht) kondraditore, në formë "Contradictio in adjecto" mund të cilësohet më e rëndë, sesa goditjet që i bënte Pushkini Carit nëpërmjet damkosjes së tij përmes njerëzve të regjimit, si Arakçajevi, Vorincovi etj. Mënyra e goditjes së Kadaresë ishte, si të thuash, në formë vulgare "me të hedhur", "nën rrogoz", prandaj ndonjë nga veprat e tij e panë dritën e botimit vetëm pas rënies së komunizmit, sidomos poezia "Pashallarët e kuq" (Pas vitit 1991). Duhet theksuar se, ndërsa në disa nga veprat e Kadaresë, diktatori Hoxha gjente vetveten të futur fshehurazi në figurat alegoriko-metaforike me gjuhën ezopike dhe kjo goditje e therrte fort në zemrën e tij, kurse Cari e gjente veten më drejtpërdrejt në poezitë e Pushkinit, ku damkosej regjimi i tij përmes njerëzve të regjimit. Për të dhënë më qartë, më drejt e më saktë specifikën e marrëdhënieve poet / diktator tek Kadareja, krahasuar me Carin, po sjellim dy nga veprat më të spikatura të I.Kadaresë dhe pikërisht "Pallati i Ëndrrave"11 dhe "Pashallarët e Kuq"12 ("Në mesditë Byroja Politike u mblodh"), në të cilën do të ndalemi më shumë. Tek kryevepra e tij "Pallati i Ëndrrave" me mjeshtëri të lartë poeti përdori figurën poetike të analogjisë, si edhe atë të simbolikës alegorike, për të shpëtuar censurën zyrtare dhe sidomos sulmet e diktatorit. Sipas Bashkim Kuçukut, në parathënien për veprën nënvizon se këtu gjejmë

11 I.Kadare, "Pallati i Ëndrrave", Onufri, Tiranë, 2011. 12 I.Kadare, "Pashallarët e kuq" nga interneti.

90 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE EDA SHEHU

shprehjen e kulmit të ciklonit letrar, kundërtotalitar..., si në kohë, ashtu edhe në domethënie e shprehësi", kurse Domenique Fernandes (Nouvel observatour) thekson, se kjo vepër është "një paralele transparente e jetës nën diktaturën komuniste". Në vepër jepet një tablo në dy rrafshe kohore për dy sisteme shoqërore të ngjashme: despotizimi osman i ushtruar prej një kohe nga sulltani dhe despotizimi komunist i ushtruar me dorë të hekurt nga tirani i kohës moderne E.Hoxha, por i rrëfyer nga autori me ngjyresa emocionale hiberbolike, groteske, kryesisht absurde dhe paradoksale. Në këtë vepër, më shumë se në çdo vepër tjetër me fuqi goditëse ndaj diktatorit, shkrimtari Kadare arriti të përsosë mjeshtërinë e të shkruarit përmes sofistikimit, aftësisë për ta fshehur domethënien e vërtetë të veprës, përmes alegorisë analogjike dhe teksteve të tjera të paspikatura nga censura, nga kritika zyrtare, drejtuesit e regjimit, deri tek diktatori. Megjithatë në disa raste diktatori e kuptonte nëntekstin e shumicës së veprave të I.Kadaresë, ku gjente në to edhe vetveten, prandaj bënte një "sy qorr, e një vesh shurdh". i motivuar nga madhështia e I.Kadaresë, sidomos nga fama ndërkombëtare fituar me "Gjeneralin e ushtrisë së vdekur", Për t'u treguar babaxhan, popullor, ai madje e ruante I,.Kadarenë, kur sulmohej nga kritikët zyrtarë letrarë. Sikurse edhe Pushkinin që Cari e ruante, e mbronte, e kursente sipas rastit, por duke e ndëshkuar atë më butë se Kadareja, duke e tërhequr në shoqërinë mondane, dërguar me udhëtime në vende të ndryshme, siurisht të largëta, të errëta, por jo ta dënonte atë. Cari e bënte këtë më tepër për ta afruar ndaj vetes, edhe për ta larguar prej shoqërisë, në mënyrë që të ulte ndikimin në popull, në jetën politiko-shoqërore, së cilës Pushkini i përkiste drejtpërdrejt, duke ndërhyrë deri tek Cari, sidomos për ndërmarrjen e reformave për heqjen e bujkrobrisë. Ndryshe nga ç'ka ndodhur me Pushkinin në marrëdhëniet me Carin, me të cilin Pushkini nuk është atakuar ndonjëherë drejtpërdrejt, tek Kadareja, në mënyrë të veçantë, në një nga këto vepra të tij si "Pashallarët e kuq", ai atakohet dhe përplaset (ndeshet) drejtpërdrejt me diktatorin , si të thuash, duke dialoguar me të, ku ai "thërret" në emër mbiemër, "Enver Hoxha", pra,xx ai sillet si i barabartë me të, çka mund t'i ketë "pëlqyer" edhe vetë

91 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE EDA SHEHU

diktatorit që të ndeshej, ta mundëte e ta poshtëronte në këtë dyluftim, siç bëri, duke i thënë të Madhit të Dytë në pushtet, Ramiz Alisë, deri diku duke e fyer edhe këtë vetë: "Përgatitu dhe thirr Ismail Kadarenë, e vur përpara përgjegjësisë". Si kjo poezi, ashtu dhe kryevepra e tij "Pallati i Ëndrrave", janë analizuar e bërë objekt, madje debatesh të forta, siç mund të përmendet qysh në kohën në gjallje të E.Hoxhës, poezia "Pashallarët e kuq". Po kjo poezi, si edhe vepra "Pallati i Ëndrrave" janë bërë objekt në studime të thella e të gjera nga një varg studimesh kritikë në vendin tonë, ndër të cilat mund të sillen si shembuj akademiku Shaban Sinani13, prof. Bashkim Kuçuku14, studiuesi Dashnor Kaloçi15 etj. Në mënyrë të veçantë gjerësia dhe thellësia e veprave për Kadarenë, spikatur tek gjithçka të shkruar për Poetin e Madh nga prof. Sinani, mbi të cilat unë jam mbështetur, nga njëra anë, ma kanë vështirësuar deri diku sfidën për të vlerësuar Kadarenë përpara prof. Sinanit, duke mos ditur se ç'të them më shumë nga ai, por, nga ana tjetër ma kanë lehtësuar shumë punën në përpjekjet e mia në paraqitjen në mënyrë përqasëse të Kadaresë me Pushkinin, në lidhje me shtjellimin e kësaj teme për përballjen e këtyre dy kolosëve të letërsisë me dy tiranët e dy tiranive me të përbashkëtat, të përafërtat dhe specifikat e tyre. Duke u thelluar pak më tej në poezinë "Pashallarër e kuq" do të nënvizojmë nga ana gjuhësoro-stilistikore disa epitete të përdoruara nga diktatori Hoxha për të karakterizuar Kadarenë, por, duke dhënë para kësaj, disa vargje të spikatura nga poezia, e cila përbëhet nga tre shtylla kryesore: 1, Paraqitja virtuale (surrealiste) e vendit (situata revolucionare, Partia- populli); 2. Paraqitja virtuale; 3. Roli i diktatorit si shpëtimtar:

Mund që lart cdo gjë të duket bukur, Gara socialiste, merrja këngës, haj... Kurse poshtë

13 Sh, Sinani, "Letërsia në totalitarizëm dhe -Dossier K -", (Studim monografik dhe dokumente), Tiranë, 2011. 14 B. Kuçuku, "Kadare nuk përfshihet në realizmin socialist", Shqiptarje.com, http.s//shqiptarja.com.. 15 D.Kaloçi; MK Balkanweb / 08 Gusht, 2017, "Debati për letrën e Kadaresë".

92 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE EDA SHEHU

pikërisht në themelitë Rritet ngadale tumor i zi.... Mjaft me këtë qeshje dashamirëse Burokratët janë tjetër gjë... Por të kobshëm me duar të përgjakura.. Ata shkojnë në zyra, ministrira, Madje ngjiten gjer në Komitet Qëndror. Pashallarë të kuq. Bejlerë me tesera partie Baron, sekretarë. Bosë të naftës. Varg. Në kortezh të zymtë, nën himne liturgjie Çojnë tabutin e revolucionit për në varr… Enver Hoxha, syri i tij i mprehtë Ishte i pari që dyshoi për ta. Një pishtar të kuq mbante në dorë. Dheu dridhej / Flaka mbi ta ra. Si një mal në dimër bubulloi. Krisht ai nuk ish që t'i dëbonte... Nga pushteti me kamçik dhe stap. Ai klasën ngriti të punetorëve. Për ta bërë burokratizmin zap. Po paraqesim në mënyrë të përzgjedhur disa epitete që nxjerrin në pah thelbin e përmbajtjes në poezi, të cilat i hasim në të, në vetvete dhe për vetvete, me kontradikta të theksuara. Nga poeti: ( me emër) Enver Hoxha, sy i mprehtë, pishtar i kuq, bubulloi, tumor i zi, duke shkuar në varr, Nga E.Hoxha: i lig, raksionar, poet korbash, anti-revolucionar, anti- marksist, anti-parti Përfundime: Në mënyrë të përgjithësuar mund të theksohet se të dy kolosët, njëri, Pushkini gjeniu i letrave ruse, tjetri, Kadareja, i letrave shqipe, kanë si anë të përbashkët të tyre se u përballën me jetën e veprat të tyre me dy sundimtarë të dy regjimeve tirane, por me veçoritë e tyre: njëri borgjezo-arisokratik (carist), tjetri socialisto-monist. I pari, iu kundërvu regjimit dhe sundimtarëve të tij, por në mbrojtje të një populli të skllavëruar, pa të drejta e liri, të perceptuara , të kuptuara, të përjetuara,

93 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE EDA SHEHU

realisht prej tyre dhe duke e përkrahuar plotësisht poetin, kurse i dyti, iu kundërvu regjimit dhe sundimtarit të tij despot, duke luftuar për popullin, që realisht vuante nën zgjedhën e egër diktatoriale, por i indoktrinuar nga sistemi si "i lirë dhe i lumtur"; si i tillë ai nuk mund të kuptonte e pranonte luftën që mund të bënte poeti për të. Prandaj, dhe Kadareja, për ta ndriçuar shoqërinë drejt lirisë dhe demokracisë së vërtetë dhe për ta zgjuar nga letargjia ndoqi rrugën e kundërt me atë të Pushkinit, duke grishur për luftë jo drejtpërdrejt, por nëpërmjet formave artistikisht të stërholluara alegoriko-metaforike, në të cilat nënkuptohej realisht mungesa e lirisë dhe e lumturisë së vërtetë. Kjo ishte arsyeja që Pushkini u kuptua drejtpërdrejt edhe njeherazi nga populli, kurse Kadareja u kuptua nga populli gradualisht për vite me radhë, përballë indoktrinimit të përhershëm nga regjimi në fuqi, deri sa erdhi viti 1990, kur ai vetë e përmbysi diktaturën dhe diktatorin, duke arritur kështu lirinë dhe demokracinë e vërtetë.

LITERATURA Kadare I., 2011,"Pallati i Ëndrrave", Onufri, Tiranë. Kadare, I., "Pashallarët e kuq" nga interneti. Kaloçi D.,2017,; MK Balkanweb / 08 Gusht, "Debati për letrën e Kadaresë". Kokona V., 2016, "Bija e Kapitenit", Botimet Kokona. Kuçuku B., "Kadare nuk përfshihet në realizmin socialist", Shqiptarje.com, http.s//shqiptarja.com. Sinani Sh., 2017, "Letërsia në totalitarizëm dhe -Dossier K -", (Studim monografik dhe dokumente), Tiranë. Белинский, 1954, Полнoе Собрание Сочинений, 5, f.555. Белинский, 1964, "Воронцова", Том 1, Издательство "Художественная Литература", Москва, f.104. Большая Советская Энциклопедия, Том 35, Москва, 1955, f.336- 345. Пушкин А.С., 1964, "На Аракчеева", Полное Собрание, Сочинение 1, Издательство "Художественная Литература",, Москва, f.122. Пушкин А.С., 1964,"К Чадаеву", Сочинения, 1, Издательство Художественной Литературы, Москва.

94 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ANILA MULLAHI

Prof. asoc. dr. Anila Mullahi Universiteti i Tiranës Fakulteti i Gjuhë-letërsisë e-mail: [email protected]

ARDHJA E PUSHKINIT NË GJUHËN SHQIPE NËPËRMJET PËRKTHIMEVE DHE KRITIKËS LETRARE

THE FIRST TRANSLATIONS OF A.S.PUSHKIN IN ALBANIAN LANGUAGE: PERIODIC AND BOOK PUBLISHING

Përmbledhje: Nëpërmjet hulumtimit në periodikë të ndryshëm në vitet '20-'30-'40, në gjuhën shqipe, vëren një numër të madh përkthimesh të shkrimtarëve më të mëdhenj të letërsisë botërore. Ndërmjet tyre gjenden edhe përkthimet e para të krijimeve të Pushkinit në gjuhën shqipe. Interesante është fakti që Pushkini vjen tek lexuesi shqiptar për herë të parë jo si poet a prozator siç është i njohur më shumë, por si dramaturg, më pas do të shfaqen një numër i madh përkthimesh në poezi të Pushkinit madje edhe pjesë nga poema e famshme “Eugjen Onjegini”. Përveç përkthimeve në periodikë do të realizohen edhe botimet e para të plota të Pushkinit, në formë libri. Shpeshtia e këtyre përkthimeve në kohë të ndryshme si dhe ndikimi në letërsinë shqipe është një dukuri interesante që varet edhe nga faktorë jasht letrarë. Në periudhën pas luftës së II botërore gjer në vitet ‘60 Pushkini do të jetë një shkrimtar shumë i përkthyer më pas përkthimi i tij do të ndaloj ose do të jetë në rënie. Pushkini u përkthye shumë para dhe pas ‘44, por një gjë e tij vazhdoj edhepas ‘90. Ndryshimet politike nuk mund të ndryshojnë vlerësimin që ka lexuesi për këtë shkrimtar. Lexuesi shqiptar e lexon Pushkinin, e mëson përmendësh. Ai është pjesë e të gjitha teksteve shkollore duke treguar qartë vendin e padiskutueshëm të këtij shkrimtari në traditën botërore, i cili është kthyer në një model për shumë shkrimtarë të gjithë letërsive.

Fjalë kyçe: hulumtime, përkthime në periodike, ndikim, krijimtari, botim.

Gjysma e parë e shekullit të XX, karakterizohet nga një denduri e madhe përkthimesh në gjuhën shqipe qoftë nëpër periodikë, por edhe në formën e librave. Nëpër periodikët letrar, të cilët ishin të shumtë në atë kohë gjenden përkthimet e shkrimtarëve më të mëdhenj të letërsisë botërore, tradicionale dhe bashkohorë, në prozë, poezi dhe dramë. Ndër këto përkthime do të vërejmë se janë të shpeshta pjesët nga krijimtaria e

95 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ANILA MULLAHI

shkrimtarëve rus, ndërmjet të cilëve edhe shkrimtari i madh i shekullit XIX Aleksandër Pushkin. Përkthimi i parë i krijimtarisë së Pushkinit i përket korrikut të vitit 1922 në shtypin periodik, tek revista Shkëndia1 e Korçës. Tek nr. 1 e më pas edhe në numrat 2 e 3 të saj gjendet e përkthyer drama “Kalorësi dorështrënguar”. Në vitin 1923 po tek Shkëndia, në nr.5 dhe 11 do të përkthehet drama “Rusallka”. Në fund të tyre nuk shënohet emri i përkthyesit, por kuptohet se është Milto Sotir Gurra sepse dy vjet më vonë, dy dramat e përkthyera në revistën që ai drejtonte bashkë me një dramë tjetër do ti botonte, duke i ofruar lexuesve librin e parë të përkthyer dhe botuar në shqip nga Pushkini. Në vitin 1924, ky libër që përmbante tri drama të përkthyera: “Mocarti dhe Saljeri”, “Kalorësi dorështrënguar”, “Rusallka”, u botua në Korçë. Libri nuk përmbante vetëm dramat e përkthyera, por ishte i shoqëruar me “Biografia e Aleksandër Sergjevic Pushkin”, një paraqitje prej 4 faqesh rreth shkrimtarit si dhe i shoqëruar në fund me “Dy fjalë për tri dramat”, shënime të një nga kritikëve më të njohur, të asaj kohe, të letërsisë ruse të shek. XIX. V. G. Bielinskit. Milto Sotir Gurra në fillim të “Dy fjalë” vë në dukje vështirësitë në përkthim. Ai shkruan “u përpoqmë t’i kthejmë duke mos u larguar as nga teksti dhe as nga kupëtimi” si dhe përkthimet “janë tepër të nevojshme për çvillimin e ndjenjës dhe të shijes për literaturë të vërtetë dhe për art me kuptimin e plotë”. Përkthyesi është i qartë për vështirësitë e procesit të përkthimit kur thekson përpjekjen për ti qëndruar besnik tekstit origjinal, por nga ana tjetër di dhe rolin që luajnë përkthimet në formimin e shijes së lexuesve. Është interesant fakti që Pushkini vjen tek lexuesi shqiptar për herë të parë jo si poet a prozator siç është i njohur më shumë, por si dramaturg. Përkthimi i parë i Pushkinit në prozë është ai i vitit 1936 “Dashuria e cinganës” (Novela të zgjedhura) te Gazeta e Korçës2, ndërsa poezia e parë e përkthyer në periodikë është në vitin 1937, “Ançari”,

1 “Kalorèsi dorèshtrenguar” (dramè)/A.Pushkin tek Shkëndia 1922, nr.1, korrik, f.13-15, Po aty, nr.2, gusht, f. 28-30 dhe nr.3, shtator, f.42-44. 2 Gazeta e Korcès 1936, nr.2571, 4 gusht, f.2, Po aty, nr.2573, 6 gusht, f.2

96 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ANILA MULLAHI

përkthyer nga Sulo Mersini pseudonim i Sejfulla Malëshovë, tek Populli3 nr.5. Përkthime nga Pushkini para luftës së II Botërore, do ti gjejmë tek Gazeta e Korçës, tek Përpjekja shqiptare, Diana, Bota e re, Populli, Bashkimi4 te Rinia5,

Artikuj mbi Pushkinin Përveç përkthimeve, do të botohen edhe një sërë artikujsh mbi biografinë e shkrimtarit, për vlerësimin e krijimtarisë së tij, suksesin dhe famën. Do të jenë një sërë shkrimesh të botuara në vitin 1937, që ishte dhe njëqind vjetori i vdekjes së Pushkinit, që synojnë të hedhin dritë mbi këtë figurë. Në këtë vit përvjetori të poetit, do të botohet “Pushkin, 100 vjetori i poetit më të madh të Rusisë, tek revista Diana6 ku Pushkini quhet poeti më i madh i Rusisë. Në këtë artikull të para luftës diskutohet rreth përpjekjeve të Rusisë Bolshevike për ta paraqitur shkrimtarin “si të tyrin”, por sipas artikulli “poeti i ka kënduar vetëm lirisë dhe ka qenë kurdoherë kundra kryengritjes shoqërore”; ndërsa në janar të 1937 tek “Bota e re”7 do të botohet artikulli “Qindvjetori i vdekjes së Pushkinit” pa autor në të cilën ndonëse e quan Pushkinin “një nga poetët më gjenialë të botës” flet vetëm për rrethanat që e çuan drejt duelit dhe vdekjes së tij pa folur fare për veprën Po në këtë vit bie në sy një artikull i Andrea Varfit “Qindvjetori i vdekjes sè Puchkin-it”8 tek Vatra në 1937, në këtë artikull autori shkruan me pseudonimin Spartakus. Edhe Varfi zgjedh të paraqesë një biografi të poetit duke u përqendruar më shumë në mënyrën sesi vdiq dhe sesi u varros poeti. Në këtë artikull nuk mungon, ndonëse e pakët marrja në analizë e rolit që pati Pushkini në letërsinë ruse. Ai e quan Pushkinin “Themelonjësi i letërsisë ruse”, “gjeni”, që “u shfaq n’epokën kur letërsia ruse nuk ekzistonte”. Madje i njeh edhe rolin e rëndësishëm që

3 Ançari (poezi), përkth.Sulo Mersini pseudonim i Sejfulla Malëshovë, tek Populli3 1937, nr.5, qershor, f.3. 4 Profeti/ A.Pushkin (vargje shqip nga Sotir Caci), tek Bashkim 1945, 9 tetor. 5 Rob' i Kahkazit (tregim)/A.Pushkin, tek Rinia 1946, 11 shkurt, 6 mars. 6 Pushkin, 100 vjetori i poetit më të madh të Rusisë, tek Diana (revistë e ilustruar) 1937, nr.28, 15 shkurt, f.7 7 “Qindvjetori i vdekjes së Pushkinit”, Bota e re, nr. 20, 30 janar 1937. 8 Andrea Varfi, Qindvjetori i vdekjes sè Puchkin-it (1837-1937), Vatra, nr 20, 4 shkurt 1937

97 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ANILA MULLAHI

me veprën e tij “i hap udhë mjeshtërve të romanit realist rus të shekullit XIX.” Ndër këto shkrime do të dallonim për nga vlerat kritike atë të Vangjel Koça – “Njiqind vjetori i Pushkinit” tek Përpjekja Shqiptare 19369, në këtë shkrim Vangjel Koça del me pseudonimin V.N (Vangjo Niravana). Ky artikull nuk e përqendron vëmendjen e tij në të dhënat biografike, por synon të prezantojë dhe shpjegojë pozicionin e Pushkinit në historinë e letërsisë botërore, pozicionimin e tij në drejtimet letrare. Koça e quan Pushkinin “kryetari i shkollës romantike në Rusi”. Në këtë mënyrë ai e sheh pozicionin e Pushkinit më radhën e shkrimtarëve më të mirë romantikë. Gjithsesi ai në veprën e Pushkinit bën dhe një konstatim të guximshëm kur shkruan se: “moderniteti letrar në Rusi nis me Pushkin- in”. Këto mendime të shqyrtuara në këtë artikull janë vlerësuar edhe nga kritika e mëvonshme, “për këndvështrimin specifik dhe të disa venerimeve edhe sot të qëndrueshme estetikisht” 10.

Pushkini në shqip pas 1944

Në vitet e para të pasluftës, pas një periudhe të shkurtër kohezioni dhe përplasjeje të heshtura, konceptimi liberal për bashkëjetesë të traditës me metodën e re merr një goditje të fuqishme11, duke dalë në pah agresivitetin për “angazhimin në një drejtimit të ri letrar” dhe për një seleksionim përjashtues të traditës dhe të atyre që kishin shkruar para ’44-ës. Revistës Bota e re, ia zuri vendin revista Literatura jonë, e cila do të shpallë hapur, që në numrin e saj të parë, qëndrimin sipas të cilës kërkohej të shkruhej një tip letërsie e re, nën shembullin e letërsisë sovjetike që ishte organizuar dhe etiketuar nën emërtimin realizëm socialist.

9 Valgjel Koca, Njiqind vjetori i Pushkinit, Pèrpjekja Shqiptare 1937, nr.4-5-6, mars, f.264-265 10 Osman Gashi, Studime Interliterare, Prishtinë, Rozafa 2001, f.111 11 Në shkurt të vitit 1947 në Plenumin e V të KQ të PKSH u godit figura e Sejfulla Malëshovës, kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve, i cili ishte për bashkekzistencën në letërsi të brezave, rrymave, stileve të ndryshme. Po në këtë kohë, pas 8 numrash, u ndërpre botimi i revistës Bota e re.

98 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ANILA MULLAHI

Në periudhën pas ’44-ës letërsia shqipe u vu nën ndikimin e thellë të letërsisë ruse, e cila kishte një letërsi shumë të zhvilluar të traditës, ndërkohë po shkruhej edhe një lloj letërsie tjetër e ideologjizur. Në këtë periudhë u përkthyen shumë vepra të njohura të letërsisë ruse, romantike dhe realiste, por më shumë letërsi që i përkiste realizmit socialist. Janë disa arsye që nxisin këtë fluks përkthimesh të letërsisë ruse në ato vite. Në radhë të parë ka të bëjë me afrimitetin politik, që kishte tashmë në mënyrë të hapur, mes Tiranës dhe Moskës. Së dyti kjo lloj marrëdhënie e ngushtë, kishte krijuar mundësinë që një numër i konsiderueshëm studentësh të ndiqnin studimet në universitetet ruse duke krijuar një brez intelektualësh me njohuri të shkëlqyera në gjuhën ruse, por edhe në njohjen e kulturës dhe traditës letrare. Duhet theksuar fakti që në këtë periudhë, letërsia që përkthehej duhej të plotësonte disa kritere të ngurta të cilat kishin bërë të përjashtohej një pjesë e madhe e letërsisë së vendeve të perëndimit, ndaj vëmendja ishte përqendruar tek letërsitë e mëdha të atyre shteteve që ishin pjesë e koalicionit ideologjik. Ata që kishin studiuar në Bashkimin Sovjetik, realizuan shumë përkthime të botuara nëpër revistat letrare-artistike të kohës. Gorki, themelues i metodës së realizmit socialist, artikujt kritik të të cilit i gjejmë të përkthyera në periodikët e kohës, vlerësonte dhe u kërkonte shkrimtarëve të njihnin letërsinë klasike; ta vlerësonin dhe ta shqyrtonin atë. “Klasikët e kanë fituar të drejtën për pavdekshmëri me anën e punës pa interes, me kërkim të së vërtetës ...”12 - theksonte ai dhe ndër ata që quanin klasikë, ishte pa diskutim Pushkini, për të cilin në 1909 kishte shkruar “Pushkini tek ne është fillimi i të gjitha fillimeve”. Kritikët dhe shkrimtarët vlerësonin tek ai vërtetësinë e dhënies së jetës ruse. Pushkini ishte në letërsinë ruse figura e poetit që e bëri letërsinë ruse të hapte një kapitull të ri, për shndritës në mes letërsive më të mira botërore. Ai konsiderohej si “hyjnor” nëse i drejtohemi fjalëve të Tolstoit, për dimensionet krejt të reja poetike që krijoj në letërsinë ruse. Por fakti që ishte vlerësuar edhe nga teoricienët e drejtimit të ri letrar i

12 A. Mjasnikov, A. M. Gorki dhe letërsia sovjetike, Letërsia jonë, e përmuajshme letrare-kritike, Organi i Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë, Korrik ‘51, nr. 7, f. 56.

99 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ANILA MULLAHI

kishte dhënë këtij shkrimtari të drejtën të botohej e përkthehej në vendet e lindjes. Përkthimi i parë pas Luftës së II Botërore i përket vitit 1945, vargjeve të poezisë “Profeti” të përkthyera nga Sotir Caci, tek Bashkim, i shoqëruar me një tregim “Rob' i Kahkazit” tek Rinia në 46 dhe “Katundi” tek Luftëtari në ‘47. Në këtë atmosferë me rastin e 150-vjetorit të lindjes së Pushkinit i tërë numri 4 i revistës letrare “Literatura jonë” botuar në 1949 do ti kushtohet kësaj figure dhe krijimtarisë së tij. Në këtë numër janë botuar një sërë artikujsh kritik nga Zihni Sako, Llazar Siliqi, Andrea Varfi, Xhemal Broja. Zihni Sako shprehet për një lloj konfuziteti që ekziston në përcaktimin e drejtimit letrar që i përket Pushkini duke u shprehur se: “Vepra e tij i takon kohës së konflikteve të vazhdueshme të drejtimeve letrare. Këto konflikte karakterizohen nga lufta e romantizmit me klasicizmin dhe lindja e realizmit”13 e më pas ai shprehet se tek forca e vargut të tij sheh “një realizmit te pa krahasuar”. Sako në artikullin e tij e quan Pushkinin “një nga poetët ma të mëdhenj lirikë të botës dhe themelues i realizmit në letërsinë ruse”. Ai thekson rolin e krijimtarisë së Pushkinit në zhvillimin e realizmit rus, në mënyrë të qëllimshme sepse kërkon të bindë se realizmi i tij “është tradita e çkëlqyer” mbi të cilën “lindi dhe lulëzon realizimi socialist”. Vazhdimisht teoricienët e pas ’90 synonin në mënyrë arbitrare ta paraqesin realizmin klasik si pararendës i realizmit socialist. Teknikat narrative të Pushkin shihen si një vazhdë e autorëve Romantikë, veçanërisht shkrimtari anglez Bajron, dhe një kalim gradual që përparon drejt tipareve Realiste. Teoricienë të shekullit XIX, por veçanërisht ato të periudhës të realizmit socialist Rus, në krijimtarinë e Pushkinit e përqendrojnë vëmendjen në mënyrën sesi poeti përshkruan situatat jetësore, ambientin dallues rus si dhe specifikat e përdorimit të gjuhës ruse, duke i bërë ato të dukshme për herë të parë. Kjo lloj paraqitje si në një pasqyrë e karakterizuar nga

13 Zihni sako, Aleksandër Sergjeviç Pushkin, “Literatura jonë”, Tiranë, 1949, nr. 4, f.3.

100 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ANILA MULLAHI

qartësia dhe teknikat të veçanta stilistike e bënin sipas tyre Pushkinin shkrimtar realist. Duke imituar qëndrimin e teoricienëve rus Z. Sako sheh në krijimtarinë e Pushkinit një konflikt të fortë të krijuar “nga lufta e romanticizmit me klasicizmin dhe nga lindja e realizmit”. Një këndvështrim tjetër i krijimtarisë së Pushkinit është kundër këtyre përcaktimeve dhe e sheh Pushkinin si të rrënjosur thellë në estetikën neo-klasiçiste, racionalizmin e iluminizmit dhe konceptet e shekullit XVIII të zhvillimit letrar dhe prirjes të orientuar drejt Evropës Perëndimore. Xhemal Broja do të shkruajë një artikull për pengesat dhe vënien në skenë të dramës “Kalorësi dorështrënguar”14 në vitin 1935. Gjithashtu një numër i plotë, numri 18 i revistës Shqipëri-BRSS (Bashkimi i Republikave Socialiste Sovjetike) do ti kushtohet 150- vjetorit të lindjes. Kjo revistë do të filloj të botohet në vitin 1947, dhe ishte organ i Shoqërisë për lidhje kulturore midis Shqipërisë dhe Bashkimit Sovjetik, që do të botohet me këtë emër gjatë periudhës 1947- 1951. Në faqet e saj do të ketë përkthime të shumta të Pushkinit, por numri 18 do ti kushtohet plotësisht këtij shkrimtari, madje në kopertinën e saj është portreti i shkrimtarit. Në nr. 17 Skënder Luarasi kishte shkruar një artikull për poetin ku e quan “si një nga flamurtarët më të dalluar të lirisë së popujve të shtypur”. Në vend që të merret me kontributin letrare ky artikull në mënyrë krejt artificiale kërkon të implikojë epokën kur jetojë poeti me atë që po ndodh në botë duke thënë se “poeti e pa n’ëndërr atë që 80-vjet pas vdekjes së tij u bë realitet në Rusi( revolucioni)”. Si dhe hedh hije dyshime se vrasja e Pushkinit ishte “vepër e reakcionit rus”. Skënder Luarasi përkthen në këtë numër edhe pjesë nga drama Boris Godunov. Po në këtë numër do të kemi disa përkthime të Injac Zamputit, Llazar Siliqit etj. Më pas në numrin 18, Zihni Sako do të shkruaj një artikull tjetër për Pushkinin i cili do të ishte me informacione më të plota biografike. Në të flitej edhe për veprën e tij por më shumë vëmendja përqendrohej tek marrëdhënie e Pushkinit me Carin duke e përshkruar si një marrëdhënie

14 Xhemal Broja, Si u pengua çfaqja e “Kalorësit dorështrënguar”, “Literatura jonë”, Tiranë, 1949, nr. 4, f.40-41.

101 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ANILA MULLAHI

shumë problematike me prapaskena të shumta dhe Carin si nxitës të thashethemeve rreth Pushkinit. Në këtë numër do të ketë një shkrim nga Andrea Varfi “Pushkini: poet i lirisë”. Shkrimi ka këtë titull duke cituar fjalët e Gorkit “ay e donte lirinë sinqerisht dhe me pasion” gjithsesi autori bën një përpjekje për të marrë në analizë një sërë krijimesh të Pushkinit si “Fshati”, “Kalorësi i bronxtë”, “Shokëve në Sibir”. Ajo që bie në sy në artikujt kritik mbi Pushkinin është këndvështrimi sociologjik i interpretimit dhe vlerësimit të veprës së tij dhe tendenca për ta parë atë në mënyrë të pranueshme ideologjike. Teoricienët e realizmit socialist rus flisnin për dy rryma të romantizmit: për romantizmin pasiv që përpiqet ose ta pajtojë njeriun me realitetin rreth këtij, duke e zbukuruar këtë realitet ose duke e shkëputur nga ky realitet drejt introspeksionit, drejt mendimeve të mistershme të përjetshme të jetës, të dashurisë, të vdekjes që nuk zgjidhen me arsyetimin po me anë të shkencës; dhe romantizëm aktiv që përpiqet ta forcojë njeriun, të marrë përsipër detyrat e jetës, ta ngrejë atë në kryengritje kundër realitetit dhe çdo formë shtypjeje. Duke u nisur nga kjo lloj ndarje, kritika shqiptare nëpër periodikë ose edhe nëpër libra shkollor e studimor në lidhje me romantizmin kishin deklamuar një ndarje “në romantikë progresiv dhe në romantikë regresiv”. Duke vazhduar ndarjen e sipërpërmendur, studiuesi shqiptar Zihni Sako shkruan për Pushkinin : “poezia e tij është e mbushur me optimizëm të fuqishëm. Besimi në të ardhmen sundon si revolucionar, se elementi organik i lirizmit të tij është urrejtja kundër despotizmit15”. Në këtë mënyrë Pushkini i përkiste një lloj romantizmi aktiv, progresiv. Në periudhën 1949 -1964, në periodikët e kohës do të ketë një numër të madh përkthimesh të Pushkinit. Në këtë kohë do të përkthehen poezi, tregime dhe pjesë dramash në periodikë letrarë dhe jo letrarë si: Literatura jonë, Zëri i popullit, Bashkimi, Rinia, Luftëtari, Letërsia jonë, Shqipëria - BRSS, Miqësia, Pionieri, Shqiptarja e re, Rinia, Ylli, Letrari i ri, Nëntori, Zëri i rinisë, Drita etj.

15 Zihni sako, Aleksandër Sergjeviç Pushkin, “Literatura jonë”, Tiranë, 1949, nr. 4, f.3.

102 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ANILA MULLAHI

Për herë të parë pjesë nga kryevepra e Pushkinit “Eugjen Onjegini” u përkthye tek nr. 4 i Literatura Jonë në 1949 nga Mark Ndoja, më pas vjen një fragment i kësaj poeme tek Letërsia jonë në 1952. “Eugjen Onjegini” si libër i plotë do të shqipërohet në Tiranë vetëm në 1956, nga Lasgush Poradeci. Përkthimet e Pushkinit, në 10 vjeçarin e parë, pas luftës do të realizohen nga Andrea Varfi, Skënder Luarasi, Llazër Siliqi, Vedat Kokona, Zihni Sako, e më vonë në vitet ‘60-‘70 nga Lasgush Poradeci, Dritëro Agolli, V. Angoni, Jorgo Bllaci, Ismail Kadare, Petraq Kolevica etj. Në vitet ‘60 ka një hov të madh të përkthimeve nga rusishtja dhe poezitë e Pushkinit do të kenë mundësi të përkthehen edhe nga përkthyes të ndryshëm duke krijuar “Motërzime përkthimore”. P.sh. poezia “Ana Kernes” është përkthyer nga J. Bllaci, I. Kadare, V. Ziko, duke i dhënë lexuesit variante të ndryshme përkthimesh. Poezia “Detit” është përkthyer nga J. Bllaci dhe I. Kadare. “Eugjen Onjegini është shqipëruar nga Lasgush Poradeci, por pjesë prej tij janë përkthyer nga Mark Ndoja, por edhe nga Ismail Kadare. Një kontribut të vlefshëm në krahasimin e këtyre “modeleve paralele përkthimore” të krijimeve të Pushkinit ka dhënë studiuesi Korab Hoxha16. Përveç përkthimeve nëpër periodikë, nga Pushkini janë përkthyer një sërë librash të plotë si “Legjenda dhe tregime”17 përktheu Andrea Varfi, Poemat “Kalorsi i bronxë”18 përktheu nga rusishtja Lazar Siliqi, përmbledhja me lirika “Nga lirika”19 të cilat janë botuar në vitin e jubileut të Pushkinit në vitin 1949. Poemën “Vajza e kapitenit”20 përktheu. nga rusishtja Vedat Kokona, 1954, poemën “Eugjen

16 Korab Hoxha, "Shenja të munguara në letrat shqipe", Tiranë, Naim, 2012.sipas studiuesit përkthimi i Jorgo Bllacit konsiderohet më i miri sepse ai fut në punën e tij si përkthyes një elementët ri “Improvizimin”. 17 Legjenda dhe tregime/A. Pushkin, përkth. A. Varfi, Ndërmarrja Shtetërorë e Botimeve dhe e Shpërndarjes, Tiranë 1949, 53 f. 18 Kalorsi i bronxët (poemè)/A. Pushkin; përkth. nga rusishtja Lazar Siliqi, Ndërmarrja Shtetërore e Botimeve dhe e Shpërndarjes, Tiranë 1949, 26 f. 19 Nga lirika /A. Pushkin, Ndërmarrja Shtetërore e Botimeve dhe e Shpërndarjes, Tiranë 1949, 36 f. 20 Vajza e Akapitenit/A. Pushkin; përkth. nga rusishtja Vedat Kokona, Shoqëria e Miqësisë Shqipëri-BS, Tiranë 1954, 107 f.

103 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ANILA MULLAHI

Onjegini”21, shqipëroi Lasgush Poradeci në 1956, poema “Ciganët”22, përktheu. Agim Shehu, 1958. Madje janë përkthyer edhe “Përralla për fëmijë” 23, nga Bedri Dedja, 1956. Botimi i librave të Pushkinit kishte shumë jehonë tek lexuesit dhe kritika madje shoqërohej edhe me Recensione të kritikëve më të njohur të kohës, p.sh. poema “Vajza e Kapitenit” është shoqëruar edhe me një recension të Nasho Jorgaqi, “Figura të klasikëve të mëdhenj rus në gjuhën tonë”, tek Bashkimi 1954,24 dhe një recension V. Angoni, tek Zëri i Popullit 1962, 13 shtator. Ndërsa botimi i poemës “Eugjen Onjegini” u ndoq nga dy recensione N. Jorgaqi "Eugjen Onegini", tek Zëri i rinisë 1956, dhe recensioni i D. Shapllo "Eugjen Oniegini", tek Zëri i popullit 1956. Në 1964 për përmbledhjen “Vjersha dhe poema” të Pushkinit, L. Rexhepi do të botojë të recension Një vëllim i madh i Pushkinit në shqip”, tek Zëri i Rinisë 1964. Në vitet 1963-1964, në shtypin periodik përkthimet janë të shumta, por artikujt studimor për Pushkinit shfaqen më rrallë, Në këtë periudhë D. Agolli, do të shkruajë artikullin25 “Ylli i poezisë ruse, botuar tek Zëri i Popullit 1962, V. Angoni shkruan artikullin “A.S.Pushkin” botuar tek Bashkimi 1962. Ndërsa pas 1964, nuk ka më përkthime as artikuj kritik dhe as artikuj biografik mbi figurën e poetit. Nga vitit 1964- 1975 nuk përmendet më Pushkini. Kjo ka lidhje të drejtpërdrejtë me prishjen e marrëdhënieve politike mes Shqipërisë dhe BS. Pushkini u përkthye shume para dhe pas ‘44, por u përkthye dhe u botua shumë edhe pas 90. Ndryshimet politike nuk mund të ndryshojnë vlerësimin që ka lexuesi shqiptar për këtë shkrimtar. Lexuesi shqiptar e lexon Pushkinin, e mëson përmendësh, ai është pjesë e të gjitha teksteve

21 Eugjen Onjegini./A. Pushkin; shqip. Lasgush Poradeci, Ndèrmarrja Shtetèrore e Botimeve, Tiranè 1956, 207 f. 22 Ciganët/A. Pushkin; pèrkth. Agim Shehu, N.Sh. Botimeve "Naim Frashèri", Tiranè 1958, 38 f. 23 Prralla për fèmijë/A.Pushkin; përkth. Bedri Dedja, Ndërmarrja Shtetërore e Botimeve, Tiranë 1956, 40 f. 24 Nasho Jorgaqi, (Figura tè klasikève tè mèdhenj rus nè gjuhèn tonè), tek Bashkimi 1954, 15 dhjetor. 25Dritëro Agolli, Ylli i poezisè ruse./A.S.Pushkin (artikull), tek Zèri i Popullit 1962, 10 shkurt.

104 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ANILA MULLAHI

shkollore duke treguar qartë vendin e padiskutueshëm të këtij shkrimtari në traditën botërore, i cili është kthyer në një model për shumë shkrimtarë të gjithë letërsive.

LITERATURA

1. Andrea Varfi, Qindvjetori i vdekjes së Puchkin-it (1837- 1937), Vatra, nr. 20, 4 shkurt 1937 2. A. Mjasnikov, A. M. Gorki dhe letërsia sovjetike, Letërsia jonë, e përmuajshme letrare-kritike, Organi i Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë, Korrik ‘51, nr. 7. 3. A. Pushkin, Eugjen Onjegini; shqipëroi. Lasgush Poradeci, Ndërmarrja Shtetërore e Botimeve, Tiranë 1956. 4. A. Pushkin, Kalorèsi dorèshtrenguar (dramè), Shkëndia 1922, nr.1, korrik, f.13-15, Po aty, nr.2, gusht, f. 28-30 dhe nr.3, shtator, f.42-44. 5. Dritëro Agolli, Ylli i poezisè ruse./A.S.Pushkin (artikull), tek Zëri i Popullit 1962, 10 shkurt. 6. Korab Hoxha, Shenja të munguara në letrat shqipe, Tiranë, Naim, 2012. 7. Nasho Jorgaqi, (Figura të klasikëve të mëdhenj rus në gjuhën tonë), tek Bashkimi 1954, 15 dhjetor. 8. Osman Gashi, Studime Interliterare, Prishtinë, Rozafa 2001. 9. Valgjel Koca, Njiqind vjetori i Pushkinit, Pèrpjekja Shqiptare 1937, nr.4-5-6, mars, f.264-265 10. Llazar Siliqi, Pushkin, një nga lirikët më të mëdhenj të botës, Literatura jonë, Tiranë, 1949, nr. 4. 11. Zihni sako, Aleksandër Sergjeviç Pushkin, Literatura jonë, Tiranë, 1949, nr. 4. 12. Pushkin, 100 vjetori i poetit më të madh të Rusisë, tek Diana (revistë e ilustruar) 1937, nr.28, 15 shkurt. 13. Qindvjetori i vdekjes së Pushkinit, Bota e re, nr. 20, 30 janar 1937.

105 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ANILA MULLAHI

14. Xhemal Broja, Si u pengua çfaqja e “Kalorësit dorështrënguar”, Literatura jonë, Tiranë, 1949, nr. 4.

106 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE NELI NAÇO

Neli Naço Universiteti “Fan S. Noli”, Korçë Fakulteti i Edukimit dhe Filologjisë Departmenti i Gjuhës dhe Letërsisë e-mail: [email protected]

VEÇANTI TË RRËFIMIT NË RRËFIMIN “DAMA MAÇ”

THE PECULIARITY OF THE NARRATIVE STORY "DAMA SPADES"

Përmbledhje: Tregimi “Dama Maç” është një nga tregimet më përfaqësuese të rrëfimit pushkinian. Është një tregim që është kthyer në shumë pikëpamje në një nga rrëfimet përfaqësuese të Pushkinit. Me një analizë rrëfimtare mbi këtë tregim hapet një nga vëllimet e mirënjohura me përmbledhje analizash mbi tregimet më të shquara të letërsisë botërore nga studiuesi i mirënjohur amerikan Harold Bloom, i cili shtron disa pyetje të rëndësishme mbi tregimin dhe atmosferën e tij. Ky tregim përfaqëson një lidhje me rrëfenjën gotike dhe rrëfenja gotike e ka në bazën e vet origjinare një lidhje me rrymën e romantizmit. Tregimi mbart një mistikë të vetën e cila është e pashtjelluar plotësisht që të jepte një rrëfim të mirëfilltë gotik. Kjo i vendos besoj tregimit edhe “vulën” si tregim romantik. Një lidhje e çuditshme e fantastikes me realen e mban atë më tepër në atmosferën e reales sesa të fantastikës. Është një rrëfim purgatorial më tepër se një rrëfim infernal. Rrëfimi dhe zhvillimi i tij në dy kohë është një nga synimet e hulumtimit sepse, kjo linjë e zhvillimit kohor e ka mbajtur rrëfimin në kuadrin e quasi fantastikes dhe nuk e ka bërë atë një tregim totalisht fantastik. Rrëfimi do të shqyrtohet edhe në lidhje me rrëfime të tjera të A. S. Pushkinit në një mënyrë që tekstura e kumtesës të jetë më e pasur dhe më e gjerë.

Fjalë çelës: Pushkini, Dama Maç, fantastikja, rrëfimi gotik, romantizmi. “Dama Maç” është një novelë që është kthyer në shumë pikëpamje në një nga rrëfimet përfaqësuese të Pushkinit. Sidomos në botën anglofone novela quhet si një nga rrëfimet më të lexuara dhe të studiuara të Pushkinit. Në shqip ka qenë e botuar disa herë dhe dua të veçoj përmbledhjet më të rëndësishme (mbase të vetmet) ku “Dama Maç” ka qenë e përfshirë në vëllimin Vajza e kapitenit dhe tregime të tjera më 1961; në vëllimin Tri Novela më 1995 dhe në vëllimin Dama

107 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE NELI NAÇO

Maç botuar më 2016.1 Në të tre botimet ajo shfaqet në të njëjtin përkthim atë të të mirënjohurit Dhimitër Paskos. Vëllimi i fundit mban titullin Dama Maç që përfaqëson titullin më domethënës që mund t’i vihej veprës. Në pikëpamje të kritikës vetëm pak fjalë kanë qenë shkruar për rrëfimin “Dama Maç” në parathënien e titulluar “Proza e A. S. Pushkinit” në vëllimin Vajza e Kapitenit dheTregime të tjera. Për të kuptuar rëndësinë e saj le të lexojmë se si e kanë vlerësuar “Damën Maç” dhe veprën e Pushkinit në përgjithësi. “Për Tolstoin, ishte mbi të gjitha drejpërdrejtshmëria dhe menjëhershmëria e paragrafëve hyrës të Pushkinit që kishte peshë. Fjalia e dytë e Anna Karenina..., ka rrafshtësinë e rreshtit të parë të Damës Maç...”2 Kurse kritiku i mirënjohur Harold Bloom thotë: “Nga rrëfimet e Pushkinit, më e fuqishmja (e lexuar në përkthim) është qartazi novela Dama Maç, edhe pse gjatësia më e plotë e Vajzës së Kapitenit zbulon disa nga pasuritë narrative më të larmishme të Pushkinit.”3 Për të parë rëndësinë e saj gjithashtu zbulojmë në literaturë se novela “Dama Maç” iu është nënshtruar një sërë analizave të pafundme sidomos në botën ruse dhe anglofone që mund të grupohen sipas Caryl Emerson në katër grupe: a) “studime socio – letrare që fokusohen në mekanikën dhe ideologjinë përtej

1 Të dhënat e plota të këtyre botimeve janë: A. S. Pushkin, Vajza e kapitenit dhe tregime të tjera, Shtëpia botuese “Naim Frashëri”, Tiranë, 1961; A. S. Pushkin, Tri Novela, Apollonia, Tiranë, 1995; Aleksandër Pushkin, Dama Maç, tregime dhe novela, MK, Tiranë, 2016. Vëllimi Vajza e kapitenit dhe tregime të tjera, është i përkthyer nga Dhimitër Pasko dhe Vedat Kokona. Vedat Kokona në këtë vëllim ka përkthyer vetëm novelën Vajza e kapitenit ndërsa rrëfimet e tjera janë përkthyer nga Dhimitër Pasko. Pas vitit 1990 veprat janë botuar ndarazi sipas përkthyesit. Në vëllimin e vitit 2016 emri e përkthyesit Dh. Pasko është zëvendësuar me pseudonimin e tij letrar Mitrush Kuteli. 2 Catriona Kelly, Russian Literature: A Very Short Introduction, Oxford University Press, 2001, page 69. 3 Harold Bloom, Short Story Writers and Short Stories, Chelsea House Publishers, 2005, page 1. 108 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE NELI NAÇO

kumarit”; b) “trajtime psikologjike – gjeneralizuese”; c) “studime gjuhësore – sintaksore ”; d) “qasje numerologjike.”4 Ne kemi zgjedhur një vëzhgim i cili merret me rrëfimin e “Damës Maç”, por pa lënë mënjanë anën psikologjike të saj të bindur se në një kombinim të tillë ekziston një mënyrë interpretimi që duket më e përshtatshme. Atmosfera e një lloj frike që buron nga magjikja në roman duket sikur i ka errësuar punët e interpretimit të veprës dhe e ka mistifikuar atë në shumë pikëpamje, por njëkohësisht studiuesit kanë vënë re një ironi të pranishme në fjalët e Hermanit5 gjë që për ne i jep një sens më realistik ( fjalën e kam përdorur jo në kuptimin e realizmit si rrymë letrare, por në kuptimin jo mistik) veprës. Novela “Dama Maç” është e ndarë në gjashtë pjesë të cilat e rrëfejnë gjithë historinë e karakterit kryesues së novelës (Hermanit) duke i rritur peshën nga pjesa në pjesë. Le të shohim se si janë ndërtuar këto pjesë rrëfimtare. Pjesa e parë e novelës është një rrëfim për një lojë letrash, mjaft e përhapur në Rusinë e kohës. Lojtarët të gjithë janë të përfshirë në ethet e lojës fitonjës dhe humbës së bashku. Bashkë me ta ndodhet edhe Hermani i cili i ndjek të gjithë lojërat, por nuk është i përfshirë asnjëherë në to. Ai është mbase një njeri që di shumë për lojën e kumarit me letra, por refuzon që të luajë. Parimisht është i tunduar, por reziston. Fjalët që thotë kur e pyesin përbëjnë një nga frazat që duhen konsideruar si pjesë e rëndësishme e interpretimit letrar. Ai thotë: “Loja më intereson shumë..., por nuk jam i zoti të bëj fli të domosdoshmen me shpresë që të fitoj të tepërmen.”6 Teksti tregon që nuk kemi të bëjmë me një njeri të matur siç e interpreton njëri prej lojtarëve: Tomski, por me një njeri që fsheh ose shtyp pasionin e tij. Një intuitë të thotë që Hermani di shumë për lojën. Tomski tregon ndërkohë historinë e gjyshes së tij. Tani roli i narratorit ka ndryshuar. Nëse deri më tash ishte njëri prej lojtarëve, narratori kthehet Tomski që rrëfen historinë e gjyshes së vet, duke krijuar kështu një rrëfim

4 Citimi sipas Andrew Wachtel, Rereading “Queen of Spades”, në Pushkin Review, 3: 2000, page 13. 5 Harold Bloom, po aty, faqe 1. 6 Aleksandër Pushkin, Dama Maç, tregime dhe novela, MK, Tiranë, 2016, faqe 106.

109 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE NELI NAÇO

brenda rrëfimit. Rrëfimi për historinë e gjyshes ndodh kur lojtarët janë në kohën e lojës së kumarit. Ky rrëfim është shumë interesant sepse ka të bëjë pikërisht me lojën e kumarit. Gjyshja ka humbur një shumë të madhe parash. Gjyshi nuk pranon që të shlyejë shumën e humbur. Gjyshen e ndihmon Sen Zhermeni, një miku i saj, duke i treguar një sekret loje në kumar që ka të bëjë me tre letra dhe, në këtë mënyrë e lan borxhin. Ajo nuk e tregon sekretin. Ka pranuar t’ia tregojë vetëm njëherë një të riu të quajtur Çaplicki, i cili po ashtu fiton me tre letra në kumar. Ky i fundit ka vdekur ndërkohë. Të rinjtë afër mëngjesit mbyllin lojën dhe shkojnë në shtëpitë e tyre. Pjesa e dytë është zhvendosur në shtëpinë e konteshës pra të gjyshes së Tomskit. Narratori tani ka kaluar më shumë në rolin e një narratori të gjithëdijshëm. Kontesha plakë i lodh të gjithë dhe me sjelljet e saj lodh shërbëtorët dhe të afërmit, më shumë Lizaveta Ivanovnën. Më së shumti ata e shfrytëzojnë, kurse Lizaveta Ivanovna është gjithë kohën në shërbim të saj. Tomski ndodhet në shtëpi në bisedë me të gjyshen. Ai i kërkon Lizaveta Ivanovnës ta prezantojë me një mikun e tij. Ajo e keqkupton për personin në fjalë (duket se ka ndërmend dikë tjetër, por që është miku i Tomskit gjithashtu). Rrëfimtari këtu kthehet në të shkuarën dhe na rrëfen një ngjarje që ka ndodhur dy ditë më parë. Lizaveta Ivanovna ka parë një oficer që po e vëzhgon dhe fillon të interesohet për të. Ajo krijon një lidhje spontane me të. Ky personazh është Hermani. Pra personi që Lizaveta kish në mendje (Hermani) nuk ishte ai që Tomski donte t’i paraqiste. Rrëfimtari i gjithëdijshëm rrëfen më shumë për Hermanin. Disa shenja që tani ne i marrim më të plota për karakterin e Hermanit janë shenja gjithashtu kyçe në interpretim. Hermani në përshkrimin e rrëfimtarit të gjithëdijshëm është i mbyllur dhe ambicioz, kish epshe të forta dhe fantazi të zjarrtë, nga shpirti ishe kumarxhi, por nga kjo e mbronte qëndresa e tij. Ndiqte lojërat e kumarit me të mardhura ethesh. Tregimi i historisë së tre letrave i kishte ndezur keq fantazinë. Hermani hyn në luftë me vetveten. Në endje e sipër ndeshet me shtëpinë e konteshës. I rikujtohet historia. E sheh sikur fiton me tre letrat dhe rikthehet aty nga një fuqi e panjohur. Sheh vajzën e re (Lizaveta Ivanovnën) në dritare dhe vendos, në një farë mënyre, fatin e tij.7

7 Aleksandër Pushkin, Po aty, faqe 117 – 118.

110 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE NELI NAÇO

Në fragmentin e tretë të novelës Hermani komunikon me Lizaveta Ivanovnën. Ai i dërgon një letër asaj dhe fillon një lidhje me të. Lizaveta Ivanovna i përgjigjet e bindur në vërtetësinë e qëllimeve të tij. Hermani e bind për të sajuar një takim dhe Lizaveta Ivanovna e pranon. Ajo i tregon edhe mënyrën se si të hyjë në shtëpi. Në vend që ta takojë atë ai hyn në dhomën e konteshës dhe pret. Me ardhjen e konteshës Hermani i bën të ditur qëllimin. Kontesha plakë hesht. Hermani i lutet t’i tregojë sekretin e tri letrave, i përgjërohet. Kontesha i përgjigjet me një fjali e cila për ne përsëri shenjon një element me rëndësi të interpretimit psikologjik të narratives. Ajo i thotë që e gjitha kjo ka qenë vetëm një shaka. Hermani këmbëngul. E kërcënon me armë dhe kontesha ndërron jetë nga tmerri. Në fragmentin e katërt Lizaveta Ivanovna është në dyshimet e saj mbi Hermanin. Në një gjendje introspektive. Kërkon kudo me mendje dhe po dyshon duke kujtuar fjalët që Tomski i ka thënë për Hermanin. Këto fjalë janë të mbushura me dyshime për këtë figurë. Hermani ndërkohë vjen dhe i tregon për vdekjen e konteshës. Lizaveta Ivanovna kupton natyrën e vërtetë të Hermanit. Kjo gjë e bën atë që të vuajë më shumë për zgjedhjen e saj. Më në fund e ndihmon Hermanin të largohet. Në fragmentin e pestë Hermani vendos që të marrë pjesë në varrimin e konteshës. Nuk është njeri besimtar, por bestyt. Shkon dhe e nderon të vdekurën. Në largim e sipër Hermanit i duket se kontesha i mbyll njërin sy. Kthehet në shtëpi pasi kishte pirë shumë. Sipas rrëfimtarit fantazia e tij është e ndezur edhe më fort nga vera. Kur zgjohet është mesnatë, dëgjon zhurma dhe kontesha i hyn në dhomë. Ajo vjen sipas fjalëve kundër dëshirës së saj, i tregon tri letrat magjike treshin, shtatën dhe asin dhe i thotë që po i falte vdekjen e saj nëse martohej me Lizaveta Ivanovnën. Ai e dëgjon tek del dhe përplas derën. Kur del të kontrollojë derën ajo është e mbyllur. Do të citojmë për arsye të ndërtimit të argumentit mbi rrëfimin një pasazh nga fragmenti i pestë. “N’atë çast iu duk sikur e vdekura e vështroi me qesëndi, duke kapsitur njërin sy.”8 që në origjinal është: “В эту минуту

8 Aleksandër Pushkin, Po aty, faqe 135.

111 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE NELI NAÇO

показалось ему, что мёртвая насмешливо взглянула на него, прищуривая одним глазом.”9 Në fragmentin e gjashtë karakteri kryesor është i zotëruar nga ndjenja e fortë e lojës. Ai nuk mund të lejojë që të mos përfitojë nga ky sekret që i ka kushtuar shumë shtrenjt. Përfiton nga momenti i hapjes së një shoqërie kumari. Vendos të luajë me një prej kumarxhinjve të famshëm të quajtur Çekalinski. Luan ditën e parë sigurisht me letrën e ditës së parë treshin dhe fiton. Hermani fiton edhe ditën e dytë gjithashtu. Ditën e tretë ai është edhe më i etur për të fituar. Letra që hedh është dama maç. Ai ka hequr një letër në vend së tjetrës. Ai humbet. Në një fjali interesante si për të ilustruar ankthin e tij ilustrohet përsëri gjendja e tij shpirtërore. “Në atë grimë iu duk sikur dama maç puliti njërin sy dhe i buzëqeshi. Ngjasia e çuditshme e habiti...”10 dhe në origjinalin rusisht: “В эту минуту ему показалось, что пиковая дама прищурилась и усмехнулась. Необыкновенное сходство поразило его...”11 Përfundimi që jep autori është krejt realist, pa asnjë grimë qëndrimi mistik dhe as të frikshëm. Hermani çmendet ndërsa miqtë e tij ndërkohë martohen. Disa pika që na duken interesante në ndërtimin e rrëfimit dhe psikologjisë së novelës duhen parë me kujdes. Një prej tyre është fragmentarizmi i rrëfimit. Ky fragmentarizim krijon shkëputje midis pjesëve të novelës dhe këto pjesë janë më të mëdha pjesa e dytë për shembull tregon ngjarje që kanë ndodhur një javë pra shtatë ditë deri pesë ditë më pas, ngjarjeve të ndodhura në fragmentin e parë. Këto pauza kohore që shkaktojnë fragmentimin shkurtohen deri në disa minuta sipas fuqisë dhe intensitetit të ngjarjeve dhe përkojnë me disa faza të veprimit të personazhit dhe aty ku veprimet bëhen më të ethshme dhe më të

9 Александр Сергеевич Пушкин, Пиковая Дама, Im Werden Verlag, Москва Augsburg, 2002, faqe 14. 10 Aleksandër Pushkin, Po aty, faqe 141. 11 Александр Сергеевич Пушкин, Пиковая Дама, Im Werden Verlag, Москва Augsburg, 2002, faqe 16.

112 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE NELI NAÇO

padurueshme si për karakteret ashtu edhe për lexuesin hapësirat fragmentare janë më të shkurtra në kohë. Fragmentet pothuajse bashkohen. Midis fragmentit të tretë dhe të katërt hapësira kohore nuk është e madhe, mbase vetëm disa minuta. Aq kohë sa i duhet Hermanit të dialogojë me konteshën dhe të hyjë në dhomën e Lizaveta Ivanovnës. Më pas hapësira kohore rritet dhe zhvendoset në një kohë më të papërcaktuar. Disa nga fragmentet përfaqësojnë për ne pjesë rrëfimtare me karakteristika të ndryshme porsa i përket rolit të rrëfimtarit. Kjo na shtyn ta quajmë novelën në tërësi si një grup fragmentesh ku roli dhe pozicioni i rrëfimtarit është i larmishëm nga fragmenti në fragment dhe na detyron ne si lexues të perceptojmë ndryshe të njëjtën karakteristikë realiste të personazhit e cila është çmenduria. Duke e parë këtë karakteristikë të karakterit në këndvështrime të ndryshme dhe kohë të ndryshme ne mund të arrijmë në një zbërthim i cili na sugjeron që është teknika rrëfimtare e Pushkinit ajo që krijon një mistikë të ngjarjes, një frymë “purgatoriale” dhe “infernale” njëkohësisht në novelë dhe nuk është ngjarja mistike në vetvete. Hermani në pjesën e parë mund të parandjehet si njeri i prirur për të qenë i sëmurë. Rrëfimtari është një nga personazhet. Ai sillet çuditshëm, ndjek të gjitha lojrat e kumarit kursen e të tjera. deri diku është karakteri që shtyp dhe ndrydh pasionin e tij. Shenjat e tij në planin rrëfimtar thonë diçka të çuditshme, por në mënyrë të padukshme. Të parëndësishme. Në pjesën e dytë rrëfimtari është kthyer në një rrëfimtar të gjithëdijshëm. Kjo bë që rrëfimtari duke u ndalur tek Hermani bën që të bëjë një analizë më të plotë të karakteristikave të tij të brendshme. Përputhen plotësisht me ato çka rrëfimtari personazh ka thënë në fragmentin e parë veçse rrëfimtari i thotë në mënyrë më të thellë. Ndrydhja dhe pasioni i Hermanit janë më të fuqishme se ne mendonim. Ajo që ne mund ta marrim si parashenjë e sëmundjes në fakt është sëmundja e tij e ndrydhur në zhvillim e sipër. Në fragmentin e tretë dhe të katërt Hermani është i dominuar nga sëmundja e tij. Pasioni i tij ka shpërthyer. Është një i çmendur që është

113 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE NELI NAÇO

nën ndikimin e dy pasioneve dhe rrëfimtari i gjithëdijshëm na tregon gjithë veprimet dhe gabimet e tij. Pasioni për paratë e ka udhëhequr drejt çmendurisë dhe ai vepron nën shtypjen e saj. Pasioni për paratë është më i fuqishmi dhe ky e ka lënë në plan të dytë pasionin për Lizaveta Ivanovnën. Në rrëfimin e pestë çmenduria kthehet në një dominante totale dhe fanitja që i ndodh personazhit është për ne jo reale. Rrëfimtari e quan gjithashtu një ëndërr. Pasi komunikon me konteshën e fanepsur Hermani kontrollon dyert. Ato janë të mbyllura. Faktet dëshmojnë një tjetër realitet nga ai që Hermani sheh. Kjo është një pikë e rëndësishme e rrëfimit për ne. Rrëfimtari në këtë pikë është për ne jo një rrëfimtar i gjithëdijshëm, por një rrëfimtar i gjithëdijshëm, i brendshëm. Rrëfimtari në këtë rast di më shumë, lexon pra fanitjen e Hermanit. Hermani në këtë pjesë të rrëfimit është krejtësisht vetëm. Supozojmë që sëmundja e ka zotëruar atë plotësisht. Në rastet e tjera kur Hermani është në prani të njerëzve të tjerë ne lexojmë sjelljen e tij, këtu ne lexojmë brendësinë e tij; fanepsjen çmendurinë nga brenda. Fjalët që kontesha plakë i thotë atij, nuk janë veçse dëshira e tij e artikuluar plotësisht. Të njohë tre letrat, të fitojë dhe të martohet me Lizaveta Ivanovnën. Që ne të jemi të bindur gjuhësisht që rrëfimtari është i distancuar thelbësisht në procesin e rrëfimit nga mistika që krijon rrëfimi, kemi vendosur të shohim shkurtimisht se si ai përdor foljen kur diçka e mistershme ndodh. Në pjesën e pestë dhe të gjashtë rrëfimtari nuk është i përfshirë në mistikë, ai thotë që Hermanit “iu duk sikur” (показалось ему) që do të thotë se për askënd tjetër, përfshi këtu edhe rrëfimtarin, veprimi magjik nuk është real; atij thjesht i duket sikur ndodh diçka e tillë. Folja bën distancimin autorial në rrëfim na thotë të vërtetën, por tërthorazi; duhet ta perceptojmë tregimin si magjik, ndërkohë që ai nuk është i tillë, kjo është loja që Pushkini na ofron, por duke na dhënë edhe çelësin për ta recepturar ngjarjen si jomagjike nëse ne kërkojmë të vërtetën. Në pjesën e fundit rrëfimtari është përsëri i gjithëdijshmi, na tregon marrëdhëniet e tij me të tjerë. Lojën e kumarit. Humbjen e Hermanit. I përfshirë në ankthin e fitores ai gabon. Autori thotë:

114 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE NELI NAÇO

“Nuk u besonte syve të vet, nuk kuptonte se qysh kish hequr një letër në vend të tjetrës.”12 Roli i rrëfimtarit në përfundim është krejt i ftohtë ai thotë atë që perceptohet tani nga të gjithë. Hermani çmendet dhe ndodhet në spital. Ky proces që ne e quajtëm ndryshim i rolit të rrëfimtarit në vepër është i rëndësishëm. Karakteri aty nuk zhvillohet siç ndodh në vepra të tjera, por zbulohet në mënyra të larmishme. Pushkini sipas mendimit tonë ndërton një vepër ku lexuesi ndodhet në labirintin psikologjik. Ai lexon në pozicione të njëjtin karakter të veprës. Fundi është i ftohtë dhe aspak mistik. Është racional, i drejtpërdrejtë dhe i rrafshët karakteristika që e pëlqen Tolstoi në rrëfimin pushkinian. Nëse supozimi ynë mbi ndryshimin e rolit të narratorit ka vlerë, krijojmë një ide mbi një teknikë të shkëlqyer të rrëfimit Pushkinian e cila kërkon medoemos edhe rishqyrtimin e disa termave të narracionit. Një karakteristikë e kësaj vepre është që ka një mënyrë zhvillimi rrëfimtar që e afron dukshëm me rrëfimin modern. Duke pasur parasysh dy mënyra të zhvillimit dinamik të karakterit (karakterizimin zhvillues dhe karakterizimin kronologjik) në një vepër Robert Scholes thotë: “Artistët e narracionit modern kanë në dispozicion të dyja mënyrat, ato tradicionale dhe ato të reja të fokusimit të një narrative mbi një karakter domethënës.”13 Në pikëvështrimin tonë Pushkini ka zhvilluar të dy këto mënyra karakterizimi për karakterin e Hermanit, që na bën ta shohim këtë rrëfim si një artikulim të sofistikuar, një shfaqje të modernes në forma të hershme të shkrimit romantik, duke e bërë “Damën mac” një rrëfim që evoluon teknikat rrëfimtare që Pushkini përdor në rrëfime të tjera. Në këtë interpretim, si edhe gjetkë ne nuk zgjidhëm të gjitha pyetjet që teksti gjeneron. Por loja që realizon rrëfimi për ta futur lexuesin në këtë labirint interpretativ është mbresëlënëse. E afron

12 Aleksandër Pushkin, Po aty faqe 141. 13 Robert Scholes, James Phelan, Robert Kellog, The Nature of Narrative, Oxford University Press, 2006, faqe 170.

115 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE NELI NAÇO

rrëfimin me një gotikë që nuk është karakteristike e tregimeve të tjera të Pushkinit dhe krijon një quasi fantastikë të admirueshme. Po e mbyll me dy vlerësime të Harold Bloom për novelën. Thotë Bloom: “Pushkini ka krijuar një kozmos të tejdeterminuar dhe na vendos ne me vendosmëri brenda tij, subjekt ndaj të njëjtave forca fikësonjëse që protagonistët e tij duhet të durojnë.” “Fuqia e Damës Maç është në të njëjtën kohë edhe purgatoriale dhe infernale dhe lexuesi i cili është ekspozuar ndaj këtyre dy mbretërive, ai apo ajo qoftë, zgjedh rrugën e parabolës një shkallë e përdredhur që shkon lart, ose çmendurinë e rënies së Hermanit jashtë dhe teposhtë në natën dimërore.”14 Rileximi i “Damës Maç” duhet parë nga secili i interpretues si një sfidë nga ana e Pushkinit, si një dorashkë e hedhur për duel.

LITERATURA Aleksandër Pushkin, Dama Maç, tregime dhe novela, MK, Tiranë, 2016. Александр Сергеевич Пушкин, Пиковая Дама, Im Werden Verlag, Москва Augsburg, 2002. Andrew Wachtel, Rereading “Queen of Spades”, në Pushkin Review, 3: 2000, page 13. Catriona Kelly, Russian Literature: A Very Short Introduction, Oxford University Press, 2001. Harold Bloom, Short Story Writers and Short Stories, Chelsea House Publishers, 2005. Robert Scholes, James Phelan, Robert Kellog, The Nature of Narrative, Oxford University Press, 2006.

14 Harold Bloom, po aty, faqe 2.

116 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ELVIS BRAMO

Dr. Elvis Bramo Universiteti i Tiranës Fakulteti i Gjuhëve të Huaja Departamenti i Gjuhës Greke e-mail: [email protected]

TREGUES STILISTIKË NË PËRKTHIMIN E POEMËS "PËRRALLA E PESHKATARIT DHE E PESHKUT " (Сказка о рыбаке и рыбке,1833)

STYLISTIC INDICATORS IN TRANSLATION OF THE POEM "THE STORY OF FISHERMAN AND FISH" (Сказка о рыбаке и рыбке, 1833)

(Përkthyer nga Bedri Dedja në vitin 1956 dhe botuar më 1964)

Përmbledhje: Poemën për fëmijë “Përralla e peshkatarit dhe e peshkut” poeti i madh rus e shkroi kur ishte vetëm 34 vjeç,1pak vite para se të ndahej nga jeta. Ajo është ndër rrëfimet popullore më të njohura në kallëzimet e kësaj gjinie në folklorin e pasur rus, përbërë prej 210 vargjeve në 9 dhe 10 rrokësh. Në gjuhën tonë, tregimi në vargje u përkthye para 63vjetësh,2 nga shkrimtari, pedagogu, psikologu e përkthyesi Bedri Dedja, i cili, veç veprimtarive të tjera në lëmë të kulturës shqiptare (edhe si akademik), njihet në letërsinë për fëmijë, jo vetëm si autor librash realistë dhe fantasiko-shkencorë, por edhe si përkthyes nga shkrimtarë rusë, si: Tolstoi, Majakovski, Nosov-i, Maksim Gorki, nga Përrallat ruse, etj.3 Pahyrë tek përmbajtja e thjeshtë dhe krahasimi mes dy gjuhëve, morali i kallëzimit është: lakmia e njeriut për pasuri e pozitë i humb të gjitha, ashtu siç shkruan poeti në mbyllje: “Долго у моряждалонответа, Недождался, к старухеворотился — Глядь: опятьпереднимземлянка;

1Shih zërin e Poetit rus, Aleksandër Sergejeviç Pushkin, në Internet. 2A.S. Pushkin, Përralla e peshkatarit dhe e peshkut, Drejtoria e Botimeve Shkollore, Shtypshkronja “Mihal Duri”, Tiranë, 1964. (Shënojmë se zëri i shkrimtarit dhe pedagogut në Internet, jep si kohë përkthimi vitin 1956.) 3FjalorEnciklopedik Shqiptar-2 (FESH-2), Shtypur në Shtypshkronjën “Kristalina- KH”, Tiranë, 2008, f. 427-428. Shih edhe zërin e Bedri Dedja në Internet.

117 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ELVIS BRAMO

Напорогесидитегостаруха, А преднеюразбитоекорыто.” Përgjatë vargjeve të poemës do të vështrojmë disa mjete stili dhe shprehësie që ka mundur të sjellë përkthyesi në ndërtimet gjuhësore që nga sintagmat, fjalitë dhe frazat, të strukturuara brenda masës së vargut, si dhe rastet kur semantika e tyre tejkalon në vijimësi të vargjeve të tjera; do të hulumtohen disa çështje të rendit sintaksor, pa lënë jashtë mjetet e lidhjes së njësive kumtuese dhe atyre ndërtimore.

Fjalë kyçe: stilistika, folklori, rendi sintaksor, fjalia, fraza, mjetet lidhëse.

Së pari duhet thënë që përkthimi vjen nga një shkrimtar dhe njëherësh shkrimtar për fëmijë; krahasuar me tekstin e poetit rus, tregimi pëson transformën e parë të origjinalit: nga vargje monokolonë, përgjithësisht në 10-rrokësh, me rimë të rrallë, shqipërimi vjen brenda masës metrike, por me rimë të rregullt sipas skemës AABB, herë-herë si në hyrje e finale: me ABAB:

Jetonte një plak me plakën e vet Plakushi u kthye n’shtëpi i brengosur, Pranë bregut të kaltër të detit; Atje përsëri pa koliben e parë, Jetonin së bashku tridhjetë e tre vjet Të shoqen në prak, si djallush të reckosur N’kolibe të vjetër, të shkretët. (f.3) Dhe pranë te këmbët govatën e çarë. (f.15) Përkthimet e krijuesve në letërsinë tonë dallohen e zënë fill që nga Noli, Poradeci, Mitrush Kuteli e Ismail Kadareja. Në vështrimin e stilit, poema-përrallë ngrihet mbi një antitezë portretizuese, kështu, çifti i shkretë në breg të detit, “Peshkatari plak” dhe “Plaka ziliqare”, na dalin:

Përcaktimet e tij vijnë nga autori dhe Përcaktimet i vijnë nga autori dhe vetë Plaka, disa prej të cilave janë: i shoqi: grua e truar që shan, rri si si plak zemër mirë, plakushi, në buzë zonjë, e pirë, tutkunja, plakë e të varrit, plakziu, i ziu, plakë keqe, e shkalluar, e tërbuar, i shqetësuar, i dëshpëruar, e nxirë.... me shpirt të trishtuar, me shpirt ndër - shan, kërcënon, dhëmbë, herë i zemëruar, që e lë - qëllon (shërbëtorët), mendja, i mahnitur, kokëthatë, ajo - godet, paralajmëron,

118 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ELVIS BRAMO

i gjori, i tmerruar - shqelmon, flak të tjerët, - nxjerr jashtë, dërmon - dënon, dëbon, - sundon, tërbohet

Karakterizimit të personazheve apo gjendjes i shërbejnë edhe shkallëzimet stilistike, siç janë:

⊛ngriu në vend ⊛gomar ⊛krenohej ⊛hijeshonte ⊛ si kafshë ⊛dëgjon u shtang matuf fryhej flakëronte si bisha merr vesh u mahnit tutkun mbeti pa mend budallë një muaj (kaloi) një javë një ditë

perëndeshë mbretëreshë çifligare fshatare (të bëhet)

Por shkallëzimin stilistik nuk e gjejmë vetëm në karakterizime, siç shihet më lart, por edhe në raste paralelizmi mes gjendjes shpirtërore të peshkatarit plak dhe natyrës: 4 herë shkon ai të kërkojë peshkun e artë, dhe 4 pamje të ndryshme ka deti:

⊹ish i turbulluar ⊹ish mbushur me valë ⊹ish shkumëzuar ⊹ish me furtunë ⊹ish me stuhi

119 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ELVIS BRAMO

Shkallëzimi ngjitës ose zbritës, sipas Xh. Lloshit, në thelb, është një përftesë e rendit të ndërthurur me semantikën,4 gjë që del qartë në modelet e sjella nga përmbajtja e poemës së përkthyer. Megjithëse një poemë e thjeshtë, si rrëfim në vargje, përkthyesi Dedja ka mundur të përcjellë, jo vetëm shprehësi të rralla nëpërmjet fjalëformimit me ndajshtesa (prapashtesa) – ush, me të cilën shfaq dy rrjedhoja në antitezë, me fjalët “Plak- ush” dhe “Djall-ush”: e para morfemë përkëdhelëse (zbunuese), kurse e dyta, me funksion të kundërt – sharëse, pezhorative; fare e kundërt me formimin gramatikor e stilistik “qenush”. Por me këtë model fjalëformimi gjejmë edhe të vetmin oksimoron, që buron nga mospërshtatja gjinore midis emrit “shoqe-ja” dhe mbiemrit “djallush”: Atje përsëri pa koliben e parë, /Të shoqen në prak, djallush të reckosur.

Përkthyer mjeshtërisht dhe në përshtatje me moshën e lexuesit, ndjehet se kudo është ruajtur ajo që quhet “natyrë” e gjuhës, për rastin tonë “natyra e shqipes”, sidomos në ndërtimin sintaksor, ku në pjesën më të madhe dalin si struktura poetike “varg e fjali”, dhe me rend të drejtë të vendosjes së gjymtyrëve, ku janë të pranishme S + P, pa pasur raste tejkalimi semantik nga vargu në varg; edhe për gjatë receptimit kjo dallohet fare qartë, si në ndërhyrjen që bën autori:

Plakushi u nis në det i tmeruar Dhe valët e detit, si gjëmë ushtonin Stuhia e zezë çdo gjë kish mbuluar, Buz’bregut ai peshkut të artë i foli mbi re bubullimat si bisha gjëmonin Dhe miku së shpejti mbi valë i doli. (f.13) Vetëm një shfaqje të dukurisë l’enjambement kemi ndeshur përgjatë gjithë poemës përrallë: Sot zura, o grua, një peshk të florinjtë M’u lut veç, i shkreti, si babës së tij

4Xhevat Lloshi, Stilistika e gjuhës shqipe dhe pragmatika, Shtëpia botuese Albas, Tiranë, 2012, f. 93.

120 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ELVIS BRAMO

Që fliste e qante krejt si njeri, Në detin e kaltër ta kthej përsëri. (f. 4) Kjo paraqitje e përkthimit ka përcaktuar edhe rendin sintaksor, apo vendin e gjymtyrëve në fjali, që, sipas prof. Xhevat Lloshit, varet edhe nga struktura e aktit të të menduarit, si një mënyrë shtjellimi apo rrëfimi, e cila këtu zë fill me klishenë tradicionale të gjuhës ruse Жил старик со своею старухой(Zhill starik so sboeju staruhoj – Jetonte një plak me plakën e vet), siç e ka shqipja modelin me folje në të pakryeren përgjithësisht “Na ishte…, ishte se ç’na ishte…., na qe një herë… etj.). Në përmbajtje të fabulës së poemës mbizotëron ana emocionale, për të cilën gjuhëtari ynë stilist shkruan se për raste të tilla parapëlqehen ecjet e segmentuara e të ngjeshura.5 Prandaj dhe gjejmë togje të tilla, të papërcaktuara në kohë, si: një ditë…u nis, herën e parë: S’nxori asgjë, veç hijës së vet; së dyti: veç llum dhe bar; e hodhi së treti rrjetën: na nxori një peshk të artë ! Përsëri nga stilistika mësojmë se rendi i thjeshtë është përparues: nga e njohura tek e panjohura, nga i përcaktuari tek përcaktuesi; pra: emri + mbiemri; kryefjala+ kallëzuesi + kundrinorët + rrethanorët, pranuar si rend asnjanës për shqipen, kurse rendi i kundërt është paradalës (me anticipim, regresiv).6 Kjo vihet re më së miri, sidomos, në ato raste kur këto pamje dalin pranë e pranë, si në poemën tonë: “Plakushi u kthye ngadal në shtëpi Po plaka, të gjorin e shau përsëri: “Ku je, mor tutkun, mor djalli të marrtë! Kaq pak i kërkove ti peshkut të artë? Po pse, me govatë un’ty do t’ushqej?” (f. 5)

Përftesa të veçanta ka përcjellë përkthyesi B.Dedja edhe me anasjellën e rendit sintaksor në përgjigjet e Peshkut të artë, dhënë Peshkatarit plak:

5Xhevat Lloshi, Stilistika e gjuhës shqipe dhe pragmatika, Shtëpia botuese Albas, Tiranë, 2012, f. 90. 6Po ai, po aty, f. 90.

121 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ELVIS BRAMO

( C + P ) ( 0 + A + C + P )

⊹S’ka gajle, o plak: N’shtëpi kur të vesh/Govatën e re në prak do ta gjesh. ⊹Ti nisu, o plak: mos vallë më kërkon? Kasolletë re patjetër do gjesh. (O + A + P) ⊹Mirë dita, o plak: Tët shoqe mbretëreshë atje do ta gjesh.( O + A + C + P ) Jo rrallë, rendi i përbërësve të thënies vjen e përcaktohet nga topika e fjalës apo grupeve emërore e foljore, që bartin theksin logjik, si në strukturën e dy fjalive më poshtë, ku të gjitha gjymtyrët qëndrojnë nga e majta e foljeve-kallëzues: “Me shqelma plakzinë n’kurriz e dërmuan/ Dhe jashtë nga pallati mbretëror e dëbuan.” (f.11) Një vështrim interesant na vjen nga treguesi stilistik i stilometrisë, përpërdorimin e klasave të fjalëve si rimema7 në klauzolat e vargjeve të poemës së Pushkinit. Duke mos listuar kategoritë gramatikore të përsëritura, na vjen kjo pamje e klauzolave të vargjeve: Emra – 61; Mbiemra – 46; Përemra – 4; Folje – 70; Ndajfolje - 10 Të dhënat tregojnë se veprimet apo sekuencat dinamike zënë vendin e parë, pastaj vijnë emërtimet, përcaktimet në bashkimet sintagmatike e kështu me radhë, te përemrat si zëvendësues të emrave etj. Natyrisht që në procesin e përkthimit, nga gjuha dhënëse në gjuhën marrëse, nuk mund të bëjmë korrelacione të tilla, jo vetëm për gjuhë kaq të largëta siç janë rusishtja me shqipen, por as në grupe të afërta gjuhësh motra, siç janë, bie fjala, gjuhët romane apo edhe grupe sllave. Tek topika e përbërësve gjymtyrorë funksionalë, duhet të vëmë edhe enumeracionin e renditjes së gjymtyrëve të një tipi, qoftë edhe të shpërndarë në një tufë vargjesh konsekutivë, si në 4 vargjet më poshtë: Dhe plaku u kthye te plaka, më këmbë, Kur, sapo arriti, na pa një pallat Ngadalë, si pleqtë, me shpirtin ndër dhëmbë Të bukur, të madh e të lartë dhjet’kat. (f.10)

7Mina Gero, Fjalor rimor i DritëroAgollit, Botimet Toena, Tiranë, 2013.

122

ë INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ELVIS BRAMO

rr e t h a n oë r f o l j et + p ë r c a k t o r ë t

(…më këmbë/ngadalë/si pleqtë/ …arriti/ …pa me shpirtin ndër dhëmbë) të bukur/ të madh/ të lartë dhjet’kat/ Në mënyrë të veçantë, tek gjuha e të vegjëlve, përndryshe në përkthimin e poemës së Pushkinit, shkrimtari dhe pedagogu B.Dedja ka shfrytëzuar aq bukur shoqërimin e foljeve të të thënit (verba dicendi et declarandi), foljeve të kumtuari (verba comunicandi), foljeve të të parit, të të ndierit (verba percepiendi), foljeve të frikës e të drojës (verba timendi) etj., pra, në shoqërim të të gjitha këtyre foljeve, ai ka paravënë dhanoret etike, të cilat në shqipen e folur, sidomos, por edhe në atë të shkruar, kanë shprehësi të veçantë, për të personalizuar veprimin, për t’i bërë dëgjuesit apo lexuesit si pjesëmarrës të aksionit a ngjarjes, pamjes a një të papriture e për të nxitur kërshërinë.8 Kështu kanë vlera stili për tekstin poetik sintagmat: një peshk na nxori, na kish ndodhur i artë na ngriu në vend, deti na ish turbulluar na pa një pallat fajin ma ka ajo grua e truar shtëpi na kërkon peshku mbi ujë na doli deti na ish shkumëzuar Pa mundur të prekim në këtë kumt të shkurtër planin e krahasimit të përkthimit me origjinalin në gjuhën ruse, themi se kjo poemë-përrallë e Pushkinit, ka ardhur në shqip prej dorës së një specialisti shkrimtar, si Bedri Dedja, i cili ishte një njohës aq i mirë edhe i psikologjisë fëminore, ku një vend të rëndësishëm përgjatë zhvillimit konjitiv, zë edhe gjuha e tyre. Përfundime: Edhe në masën e një ligjërimi të tillë për këndvështrimin stilistik të një teksti poetik, mund të rendisim disa përfundime rreth lëndës gjuhësore që përmban ky shqipërim:

1. Së pari, duhet pohuar se poema “Përralla e peshkatrit dhe e peshkut” e A.S.Pushkinit vjen në gjuhën shqipe nga një shkrimtar që jo vetëm njeh tekstin në origjinal, por edhe veçoritë e gjuhës së moshave shkollore, në botën e gjerë të leximit.

8Tafil Kelmendi, Funksionet sintaksore të ndërtimeve me paskajore në gjuhën shqipe, Prishtinë, 2010, f. 279-280. 123 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ELVIS BRAMO

2. E dyta, ndryshe nga autori i madh rus, Bedri Dedja e ka sjellë tregimin në vargje, me rimë të rregullt, të puthitur, ashtu siç edhe pëlqehet prej moshave që u drejohet vepra. 3. Së treti, edhe pse një tekst prej 210 vargjesh, ky kallëzim popullor i qëndron një analize stilistike, me tregues që këtu u sollën të ilustruar me lëndën gjuhësore përkatëse.

LITERATURA 1. A.S. Pushkin, Përralla e peshkatarit dhe e peshkut, Drejtoria e Botimeve Shkollore, Shtypshkronja “MihalDuri”,Tiranë, 1964. 2. Fjalor Enciklopedik Shqiptar-2 (FESH-2), ShtypurnëShtypshkronjën “Kristalina- KH”, Tiranë, 2008. 3. Xhevat Lloshi, Stilistika e gjuhës shqipe dhe pragmatika, Shtëpia botuese Albas, Tiranë, 2012. 4. Mina Gero, Fjalor rimor i Dritëro Agollit, Botimet Toena, Tiranë, 2013. 5. Tafil Kelmendi, Funksionet sintaksore të ndërtimeve me paskajore në gjuhën shqipe, Prishtinë, 2010. 6. Shih edhe zërin Bedri Dedja në Internet. 7. Shih zërin e poetit rus, Aleksandër Sergejeviç Pushkin, në Internet

124 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ELONA ÇEÇE

Prof. asoc. dr. Elona Çeçe Universiteti " Fan S . Noli", Korçë Fakulteti i Edukimit dhe i Filologjisë Departamenti i Gjuhës dhe i Letërsisë e-mail: [email protected]

KËNDVËSHTRIM KRAHASUES I VEÇORIVE SINTAKSORE TË VARGUT NË PËRKTHIMIN E LASGUSH PORADECIT, "LETËR E TATJANËS DREJTUAR ONJEGINIT" DHE "ПИСЬМО ТАТЬЯНЫ К ОНЕГИНУ", NË ROMANIN NË VARGJE "EUGJEN ONJEGIN" NGA ALEKSANDËR S. PUSHKIN

THE COMPARATIVE VIEWPOINT OF SYNTACTIC FEATURES OF STRING IN TRANSLATING OF LASGUSH PORADECI, "TATYANA'S LETTER ONJEGIN" AND ПИСЬМО ТАТЬЯНЫ К ОНЕГИНУ, THE NOVEL IN VERSES "EUGENE ONEGIN", BY ALEXANDER S. PUSHKIN.

Përmbledhje: Në këtë kumtesë, objekti i analizës do të jetë: modaliteti, rendi i gjymtyrëve, si dhe struktura e fjalive-vargje në përqasjen e dy varianteve, atij origjinal, në gjuhën ruse, dhe variantit të përkthyer në gjuhën shqipe. Për sa i përket modalitetit, do të konstatojmë të gjitha rastet kur vargu- fjali, nëtekstin e përkthyer, ruan modalitetin mohor, dhe, natyrisht, do të theksojmë, veçoritë e mohimit: i plotë, i pjesshëm, i përforcuar p.sh.: Другой!.. Нет, никому на свете/ Не отдала бы сердца я! Një tjetër... jo askujt në jetë/Nuk do t’i falnja dashuri! Lidhur me elementin e dytë të analizës, rendin e gjymtyrëve, përsëri nga përqasja do të përzgjidhen rastet kur vargu- fjali ka rend të drejtë e kur të anasjelltë, si dhe do të gjykohet për rendin e anasjelltë ( në variantin e përkthyer) nëse është shprehës emocional pra një përftesë stilistike. P.sh.: Я к вам пишу – чего же боле?/ Что я могу еще сказать? Po marr guximin që t'ju shkruaj.../Ç'do deshit më veç shpirtit tim? Së fundi, duke e konsideruar strukturën si elementin thelbësor, jo vetëm për realizimin e qëllimit të thënies brenda funksionit referencial, por edhe si një element stilistik, p.sh.: Я к вам пишу – чего же боле? /Po marr guximin qe t'ju shkruaj... do të vërejmë se përzgjedhja e një strukture njëkryegjymtyrëshe a fjalie të paplotë në vend të një strukture dykryegjymtyrëshe, është një nga veçoritë thelbësore sidomos në përkthim, dhe që ndihmon në ruajtjen e ritmit dhe krijon muzikalitet.

125 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ELONA ÇEÇE

Fjalë kyçe: veçori sintaksore; modalitet mohues; rendi i gjymtyrëve; strukturë sintaksore.

Në këtë kumtesë, objekti i analizës do të jetë: këndvështrimi krahasues i veçorive sintaksore të vargut në përkthimin e Lasgush Poradecit, "Letër e Tatjanës drejtuar Onjeginit" dhe Письмо Татьяны к Онегину, në romanin në vargje "Eugjen Onjegin" nga Aleksandër S. Pushkin. Konkretisht: modaliteti, rendi i gjymtyrëve, si dhe struktura e fjalive- vargje në përqasjen e dy varianteve, atij origjinal, në gjuhën ruse, dhe variantit të përkthyer në gjuhën shqipe (78 vargje në gjuhën ruse dhe 79 vargje në gjuhën shqipe). Argumentimi: a. Këto krahasime janë të mundshme, pasi gjuhët janë të krahasueshme në rafshin gramatikor, si gjuhë indoevropiane, një parim bazë ky në gjuhësinë krahasuese. b.Pavarësisht faktit, se përkthimi nuk është bërë drejtpërdrejt nga gjuha ruse, siç dihet L.Poradeci e ka perkthyer vepren nga gjermanishttja, ne po krahasojmë strukturat e këtyre dy varianteve me këtë qëllim: të konstatojmë veçoritë e ndërtimit sintaksor, të përbashkëtat dhe të evidentojmë sa afër dhe sa larg janë variantet në fjalë. c. Natyrisht, kjo mund të shërbejë si një pikënisje për një hulumtim më të thellë, gjë që mund të shfrytëzohet konkretisht nga përkthyesit, si një arsye për një përkthim të ri të veprës, nëse do të jetë e nevojshme.

1. Modaliteti duhet konsideruar si një mjet i rëndësishëm në ndërtimet sintaksore, sidomos në oraganizimin poetik të gjuhës, që siç dihet i përket një rrafshi dytësor, pasi përvec qëllimit të thënies rëndësi merr edhe efekti stilistik. Në rastin tonë në fokus është modaliteti mohor, duke pasur parasysh vlerat gramatiko-semantike të tij. Konkretisht, vërehet: - Ruhet mohimi i plotë i përforcuar: [А мы... ничем мы не блестим, Dhe ne ... ne nuk shkëlqejmë me asgjë,] pjesëza nuk pasohet nga përemri asgjë, njëlloj si në variantin original: pjesëza не përforcohet nga përemri ничем.

126 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ELONA ÇEÇE

- Mund të veçojmë si një ndërtim specifik, kur dy mohime përbëjnë një pohim. Konstatojmë se kjo dukuri është e vlefshme në të dy gjuhët. P.sh.: Давно...нет, это был не сон! /jo s'ish enderim! - - Другой!.. Нет, никому на свете Не отдала бы сердца я!/ Nje tjeter... jo askujt ne jete Nuk do ti falnja dashuri! Në këtë rast, kemi një strukturë të njohur: (mohimi i përforcuar) në kuadër të një fjalie të përbërë. Konkretisht, pjesëza jo rimer kuptimin mohor= askujt ne jetë Nuk do t’i falnja dashuri. Pra, theksojmë se pjesëza jo funksionon si një pjesë fjalie, një fjali e pagjymtyrëzueshme. Ky ndërtim, funksionon si një përftesë stilistike, në të dyja gjuhët. - Në vargjet: - Не ты ли, милое виденье, В прозрачной темноте мелькнул, Проникнул тихо к изголовью? Не ты ль, с отрадой и любовью, Слова надежды мне шепнул?

A nuk je ti o endra ime, Qe n'erresire po ndricon E vjen me prek me nur e hije? S'je ti qe plot prej dashurije Shpres' edhe gas me murmuron? Specifike për gjuhën gjuhën shqipe do të konsideronim shtimin i pjesëzës pyetëse a krahas pjesëzës mohuese nuk. Mendojmë që s’është thjesht për ritmin, sesa për efektin stilistik- emocional, tërheq vëmendjen drejt monologut. Dy vargje më poshtë përkthyesi nuk e krijon me këtë efekt, pasi do të ishte i panevojshëm.

2. Lidhur me elementin e dytë të analizës, rendin e gjymtyrëve, përsëri nga përqasja do të përzgjidhen rastet kur vargu- fjali ka rend të drejtë e kur të anasjelltë, si dhe do të gjykohet për rendin e anasjelltë duke pasur

127 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ELONA ÇEÇE

parasysh pozicionin e predikatit. (në variantin e përkthyer) nëse është shprehës emocional pra një përftesë stilistike. P.sh.: - Я к вам пишу – чего же боле? ka rend të drejtë Что я могу ещë сказать? Теперь, я знаю, в вашей воле Меня презреньем наказать. Në gjuhën ruse kemi një rend të anasjelltë, (njësia foljore, predikati, pason gjymtyrët e varura) në kuadër të rimës ABAB.

Përkatësisht, në gjuhën shqipe, njësitë foljore, vendosen sipas një rendi të drejtë dhe arsyeja gjithashtu, është rima ABAB. Po marr guximin qe t'ju shkruaj... Ç'do deshit më veç shpirtit tim? E di, se është e drejta juaj Të më dënoni me përçmim.

- Por kemi edhe ndërtime në shqip ku ruhet i njëjti rend, ai i anasjelltë,. P.sh.: Хоть редко, хоть в неделю раз В деревне нашей видеть вас,

Po thone se ju s'rrini dot Ne fshat te heshtur ju merziti E ne... ne rrojme me te kote Plot gas se vini e na aviti. Për vargjet përkatëse, pavarësisht ndryshimeve kuptimore (të cilat s’janë objekti ynë i analizës, shohim se predikati është në pozicionin e drejtë.)

3. Rendi i pjesëve - Dy vargje të cilët lidhen në një fjali të përbërë me pjesë të nënrenditur kohore, në kuadër të rimës ABBA Ты говорил со мной в тиши, Когда я бедным помогала

Me flisnje kur me dhemshuri .

128 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ELONA ÇEÇE

ndihmoja njerezit e mjere, Edhe në shqip, dy vargjet për nga ndërtimi përbëjnë vetëm një fjali të përbërë.

Së fundi, duke e konsideruar strukturën si elementin thelbësor, jo vetëm për realizimin e qëllimit të thënies brenda funksionit referencial, por edhe si një element stilistik, kemi veçuar këto raste: Я к вам пишу – чего же боле? / Po marr guximin qe t'ju shkruaj...

Konkretisht, përzgjedhja e një strukture njëkryegjymtyrëshe a fjalie të paplotë në vend të një strukture dykryegjymtyrëshe, është një nga veçoritë thelbësore që ndihmon në ruajtjen e ritmit dhe krijon muzikalitet.

- Por kemi ndërtime kur këto struktura janë të njëjta si për shqipen ashtu edhe për rusishten.

Në zemër shpesh ta kam dëgjuar ty zërin... jo s'ish ëndërim! / В душе твой голос раздавался Давно...нет, это был не сон!

b. Я знаю, ты мне послан богом, До гроба ты хранитель мой... E ka vendosur Qielli vetë, jam e jotja në përjetësi;

Këto struktura janë të njëjta edhe kur ndryshon funksioni sintaksor i gjymtyrëve Богом- Qielli, përkatësisht: gjymtyrë kryesore /gjymtyrë e varur.

- Do të veçonim dhe rastin kur kemi mospërputhje strukturore. Pikërisht, për rastin kur një ndërtimi të thjeshtë në gjuhën ruse i përkon një ndërtim i përbërë në gjuhën shqipe, (madje brenda të njëjtit varg).

129 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ELONA ÇEÇE

Ты чуть вошел, я вмиг узнала, Вся обомлела, заплыла И в мыслях молвила: вот он! Dhe në mendimet e saj ajo tha: këtu është! Dhe sapo hyre, të kuptova Më preke fort u përvëlova Thashë është ai thesari im! (konkretisht pjesa drejtuese paraqitet si një fjali njëkryegjymtyrëshe dhe pjesa e varur kundrinore është respektive për ndërtimin [ja ai] [вот он].

- Gjithashtu, që duhet ta marrim në konsideratë edhe të ashtuquajturat ndërtime të ndërshtëna. Души неопытной волненья Смирив со временем (как знать?), Dhe afsh' i shpirtit tim në jetë Duke u qetuar (kushedi!). Informacioni mbyllet në kllapa dhe përbën një kumtim shtesë në lidhje me kumtimin që jep ndërtimi paraprijës. Në gjuhën shqipe përkthyesi e ka parë të arsyeshme që të ndryshojë qëllimin e thënies (как знать?), (si ta di?)/ (kushedi!) nga pyetëse në thirrmore. Por edhe qëllimi i thënies, siç dihet, përbën një element të rëndësishëm të klasifikimit të fjalive të thjeshta, pra mendojmë se është përzgjedhur enkas, për t’i dhënë më shumë shprehësi përmbajtjes.

- Së fundi, për vargjet përmbyllëse të kësaj letre një veçori që s’duhet anashkaluar është raporti folje/ formë e pashtjelluar. Në variantin shqip është përzgjedhur forma e pashtjelluar përballë foljes në vetën e parë njëjës, (duke shpresuar/ веряю). Por ajo që duhet të theksojmë në këtë rast është se përkthyesi është i vetëdijshëm për vlerën foljore të formës së pashtjelluar. Ajo tregon veprim dhe për këtë arsye vargu quhet fjali, njëlloj si të gjithë vargjet e tjerë, sepse ka njësi foljore, pra bërthamën e fjalisë.

Кончаю! Страшно перечесть... Стыдом и страхом замираю...

130 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ELONA ÇEÇE

Но мне порукой ваша честь, И смело ей себя веряю...

Mbarova! S'mund ta rilexoj... Po vdes nga frik' turperuar Po nderit tuaj i besoj Me plot guxim duke shpresuar....

Përfundime: Siç e theksuam edhe në argumentim, këto krahasime janë të mundshme, pasi gjuhët janë të krahasueshme në rrafshin gramatikor, si gjuhë indoevropiane, (një parim bazë ky në gjuhësi krahasuese). Gjatë analizës konstatuam: a. Modalitetit mohor, është përdorur si mjet sintaksor për efekte stilistike. b. Rendi i gjymtyrëve në variantin e përkthyer lidhet me aftësinë, individualitetitn e përkthyesit, këtu nuk përjashtojmë faktin që Poradeci njihte këtë vepër kryesisht nga gjuha gjermane. c. Struktura sintaksore është instrumentalizuar. d. Ky krahasim sintaksor, mund të shërbejë si një pikënisje për një studim më të thelluar të veprës së përkthyer të Pushkinit, për t’u shfrytëzuar konkretisht si argument në rastin e ribotimeve.

LITERATURA Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Gramatika e gjuhës shqipe 2, Tiranë, 2002. Biba Çeçe E. Ndërtimet sintaksore të shqipes përmes shembujve praktikë, Korçë, 2013. Çeçe (Biba) Elona “The stylistic value of negation in Albanian and Macedonian proverbs”, "International Journal of Science", ëill focus on Balkans Issues Third Issue, 2013. ISSN Online 2225-7063 ISSN Print 2304-473X . Çeçe (Biba) Elona Socio-Linguistic viëpoint ëith Refence to the Construction and Usage of Negative Sentences, International Journal “Anglistikum” Volume 3, Issue 4, 2014. p-Issn 1857-8179e-ISSN 1857- 8187

131 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ELONA ÇEÇE

Domi.M, Çështje të përgjitthshme të sintaksës, Sf, nr.3,Tiranë,1980. Floqi S., Mbi disa çështje të rendit të fjalëve në shqipen e sotme, Sf,nr.2,Tiranë,1969. http:// lerusseaudeladesmots.over-blog.com/article-100697804.html https://www.forumishqiptar.com/threads/119461-A-S-Pushkin https://reallanguage.club/grammatika-russkogo-yazyka/ Topalli T., Sintaksa e fjalisë , Shkodër, 2011. Totoni M., Çështje të gjymtyrëve të fjalisë, Sf, nr.1,Tiranë,1981.

132 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE HAJDI XHIXHA

Dr. Hajdi Xhixha Universiteti i Tiranës Fakulteti i Gjuhëve të Huaja Departamenti i Gjuhëve sllave e ballkanike e-mail: [email protected] GJENIALITETI POETIK I A.S.PUSHKIN NË TRAGJEDINË “BORIS GODUNOV” THE POETICAL GENIALITY IN THE A.S.PUSHKIN'S TRAGEDY "BORIS GODUNOV"

Përmbledhje: A.S.Pushkin përfaqëson një nga figurat qendrore të letërsisë ruse, pore dhe të asaj botërore. Ai njihet si një ndër themeluesit e realizmit në Rusi si dhe si krijuesi i gjuhës kombëtare ruse. Në veprën e tij pasqyrohet me një forcë të madhe artistike jeta, bota dhe natyra ruse. Ky poet i madh rus tregoi vlera të mëdha artisitke në poezi dhe prozë, duke lënë një trashëgimi të madhe artistike, e cila studiohet edhe sot me endje. Detyra kryesore e këtij punimi do të fokusohet në dramaturgjinë e këtij poeti, duke theksuar veçanësitë poetike, që Pushkini solli në këtë zhanër, në dramën “Boris Godunov”. Puna konsiston në studimin e tipareve zhanrore e gjinore të tragjedisë së tij, duke qenë se tragjedia “Boris Godunov” nuk ngjason me asnjë nga skemat e zakonshme tragjedive të tjera të periudhës. Origjinaliteti i saj në gjini dhe zhanër kërkon një analizë të komponentëve estetikë të saj (konflikti, sistemi i personazheve, struktura gjuhësore, tiparet e subjektit të saj, etj). Kjo vepër e Pushkinit shihet si një vepër e një epoke të re në historinë e poetikës, pasi karakterizohet nga një lloj marrëdhënieje e veçantë mes autorit dhe heroit si dhe nga përzgjedhja e elementëve artistikë. Në të njëjtën kohë, janë pikërisht elementët si situata hapsinore-kohore, aftësia e të shprehurit, struktura gjuhësore e kësaj vepre, që krijojnë mundësinë për të diskutuar rreth natyrës gjinore sintetike të saj. Në këtë vepër nuk ndihet as ndikimi i klasicizmit e as i romantizmit, por vërtetësia e vetë jetës. Burimet, ku mbështetet ky punimet janë analiza dhe studime ruse, për të parë vlerësimin që kritika ruse i ka dhënë kësaj vepre në sfondin e madh të letërsisë kombëtare ruse, si një vepër nxitëse për zhvillimin e mëtejshëm të saj.

Fjalët kyçe: trashëgimi artistike, gjenialitet, komponentë estetikë, strukturë, poetika. Mbi reformimin dramaturgjisë ruse të viteve 1820 kanë menduar shumë, por ndër figurat qendrore konsiderohen Pushkinin e Gruboedov. Në veprën mbi historinë e dramaturgjisë ruse, Lotmat (redaktori kryesor)

133 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE HAJDI XHIXHA

shpjegon se Pushkin ka luajtur një rol të rëndësishëm në rrugën e përditësimit të dramaturgjisë.1 A.S. Pushkin ka luajtur një rol të rëndësishëm në letërsinë ruse, duke themeluar rrymën realiste ruse dhe duke u konsideruar gjithashtu, si krijuesi i gjuhës së sotme letrare ruse. Ai në veprën e tij pasqyroi jetën ruse, botën dhe natyrën. Krijimtaria e Pushkinit në gjithë tërësinë e saj ishte pasqyrimi më i plotë i epokës së dekabrizmit në letërsinë ruse. Aleksndër Pushkin u lind në Moskë më 6 qershor 1799. Në vitin 1811 ai filloi studimet në lice, ku dhe u brymos me ide përparimtare nga profesorët atje, të cilët duke qenë nën ndikimin e revolucionit francez, u edukonin nxënësve urrejtjen për skllavërinë e autokracinë.Krijimtariae hershme e autorit ishte me karakter lirik, ku mbizotëronin temat e gëzimit të jetë, dashurisë, miqësisë, natyrës etj.. Më pas, në vitet 1820-1824 në veprat e shkrimtarit ndihej atmosfera politike e kohës në Rusi, një kohë kur priteshin kthesa të mëdha shoqërore në vend. Pas vitit 1824 autoritetet cariste e dërgojnë në viset e Veriut, në fshatin mihajllovskoje. Kjo është periudha kur shkrimtari pati kulmin e krijimtarisë së tij. Ai shkroi shumë vjersha në këtë periudha. Fokusi i këtij punimi do të jetë drama “Boris Godunov” A.S.Pushkin, një vepër kjo, e cila pati një rëndësi të madhe në vetë procesin e zhvillimit të dramës në letërsinë ruse. A.S.Pushkin e shkruajti këtë vepër në vitin 1824 dhe e përfundoi më 1825, duke u shndërruar më pas në veprën,që solli kulimin e dramaturgjisë së Pushkinit. Shkrimtati e quante vetë këtë vepër si një akt të rëndësishëm heroik. Kjo tragjedi është shkruar në një periudhë shumë të rëndësishme për vendin, kur gëlonin kryengritet e dekabristëve, shumë intelektualëtë kohës, filluan të shqetësoheshin përë fatet e Rusisë,për të ardhmen e vendit. Duke synuar ti përgjigjej të ardhmes, shkrimtari kthehej pas në të kaluarën e vendit,në historinë e tij. Kjo vepër është unike jo vetëm për nga forma e saj, e cila theu parimet formale të dramës klaske, por edhe për nga mjeshtëria e shkrimtarit në gjuhën, që zgjedh të përdorë.

1 Лотман Л.М., предисловие в “История русской драматургии XVII-начало века XIX, Lенингтад, 1982, f.24.

134 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE HAJDI XHIXHA

Në fakt, përiudha e viteve 1824-1825 konsiderohet dhe si periudha e ndryshimeve në konceptin e dramës. Temat kryesoretë dramava të kësaj periuhe vërviteshin rreth dy boshteve që kundërshtonin njëri-tjetrin. Nga njëra anë ishte synimi për rritje të interesit ndaj historisë kombëtare dhe nga ana tjetër zvogëlim i numrit të pjesëve origjinale, në veçantësi në tragjedi.2 Kështu nëse para vitit 1812 në skena të teatrove luheshin më më shumë se 30 pjesë patriotike, nga viti 1813 e deri më 1825 vetëm 22. Mund të këtë qenë kjo qëllimi i shkrimtar, për të përzgjedhur një temë historike, si për të ruajtur akoma të gjallë ndjesinë kombëtare. Me tragjedinë “Boris Godunov”, shkrimtari krijoi një dramë të tipit të ri dhe njëkohësisht një vepër të madhe historiko-artisktike. Ai vetë propozonte se për të kuptuar tragjedinë e tij “Boris Godunov”, duhej që lexuesi duhej të njihte mirë vëllimin e 10 e të 11 të Historisë së Shtetit rus .3 Qëllimi i shkrimtarit ishte trajtimi i çështjeve të tilla si ajo e absolitizmit, të drejtës feudale dhe ajo e pjesëmarrjes së popullit në luftën për çlirimi e tij vetjak.4 Kështu përmes rrjedhës së ngjarjeve në vepër, del e qartë ideja se rolin vendimtar e ka populli dhe aftësia e tij luftarake për realizimin e të drejtave të veta, duke e shndërruar popillin në personazh aktiv. Ngjarjet që përshkruhen në tragjedinë “Boris Godunov” zhvillohen në Rusi në fund të shek.XVI dhe në fillimin e shek.XVII, aty përshkruhet periudha e carit Boris Godunov, emrin e të cilit e ka marrë dhe vetë vepra. Këtë tragjedi shkrimtari e ka realizuar në bazë të përvojës dramaturgjike të Shekspirit.5 Boris Gdunov nuk kishte origjinë mbretërore dhe për këtë arsye nuk ishte e domosdoshme për t’u bërë car. Fronin mbretëror duhej ta zinte biri i carit të vdekur, Dmitrij, i cili gjithashtu vdiq nga shkaqe të panjohura. Fillimisht, shkrimtari flet në tragjedinë e tij për ardhjen e Boris Godunovit si car, gjë që gjeti kundërshtim të madh në vend, duke qenë se Godunovi nuk kishte origjinë mbretërore. Këto pakënaqësi të

2 Слонименский А.Л, Борис Годунов и драматургия Boris 20-х годов, K.Н.Dержавина.- Leningrad,1936, f.49. 3 Б. В. Томашевски, “Пушкин”, кн.2, Ленинград,1965, f.114. 4 Sylejman, S. Pushkini në shqip, Tiranë 2008, f.95. 5 Aлексеев M., Шекспир и русская культура, Mосква-Ленинград ,1965, f.170.

135 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE HAJDI XHIXHA

popullit u shfrytëzuan nga një murg i thjeshtë, Grigori, që e shpalli veten e tij Dmitri (emir i carit që kishte vdekur) dhe kthehet të zejë vendin,që i takonte. Lufta për pushtet dhe marrja e tij përmes intrigës dhe mashtrimit është një temë universale, i përket të shkruarës, por edhe të tashmes. Populli meritontenjë sundimtar të vërtetë dhe të moralshëm. Pas vdekjes së Godunovit, kryengritësit të nxitur nga fisnikëria e oborrit, e ekzekutojnë familjen e Godunovit dhe kurorëzojnë Dmitrin, respektivisht Grigor Ortevjevit si car të Rusisë. Kjo tragjedi përbën dhe një nga veprat më të përsosura artistike, që zë një nga vendet më të mira të letërsisë ruse për nga forma artistike e saj. Ai krijoi një vepër të re në historinë e dramaturgjisë. Në këtë vepër nuk duket as ndikimi i klasicizmit e as ai i romatizmit. Mësuesi i vetëm dhe i parë i Pushkinit për kryerjen e kësaj vepre ishte vërtetësia e jetës. Në qendër të veprës nuk është vënë lufta e Boris Godunov me Grigorin, por një luftë e forcave të ndryshme shoqërore. Është kjo lufta që përbën objektin kryesor të veprës. Vepra është një tragjedi social- historike, në të cilën veprojnë jo vetëm, madje jo aq individë e veçantë se sa shtresa të tëra shoqërore, që vendosin në të vërtetë fatet e Kombit. Tragjedia nuk mbaron me vdekjen e Boris Godunovit, pasi aty përshkruhen një seri ngjarjesh. Tragjedia ka 23 skena, kurse Boris Godunov figuron vetëm me 6 skena. Prandaj si hero i kësaj vepre nuk duhet parë Boris Godunov, por vetë Rusia në fund të shek. XVI e në fillim të shek.XVII. Vepra e Pushkinit nuk ishte e ngjashme me veprat e klasicizmit. Zakonisht trajeditë klasike duhet të ndaheshin patjetër në 5 akte, ndërkohë që tragjedinë “Boris Godunov” gjejmë 23 skena. Vepra e klasizizmit karakterizoheshin nga uniteti i vendi në vepër, ndërsa në tragjedinë e Pushkinit veprimi herë zhvillohet në pallatin e carit, herë në një shesh në rrethet e Moskës, më pas veprimi kalon në manastir dhe për më tepër Pushkini e ndërron vendin e veprimit nga një shtet në tjetrin. Këtu mungon dhe uniteti i kohës. Në tragjeditë klasiciste veprimi duhej të zhvillohej Brenda 24 orëve, ndërsa në tragjedinë e Pushkinit veprimi vazhdon për me se 7 vjet edhe pse me ndërprerje. Ka gjithësej 60 personazhe, përfaqësues të shtresave të ndryshme shoqërore.

136 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE HAJDI XHIXHA

Në qendër të tragjedisë është figura e Boris Godunovit, cili ka zënë vendin e mbretit me vrasjen e trashëgimtarit të vetëm të fronit. Shkrimtari e përshkruan Borisin si një njeri të vërtetë e të gjallë e gjithë psikologjinë e tij të ndërlikuar. Struktura e “Boris Godunovit” nuk ngjason me asnjë nga format e zakonshme të një drame, që i përket periudhës së vitit 1831, viti që daton dhe mme botimin e parë të kësaj vepre. Për këtë arsye, veçantësitë e saj zhanrore e gjinore përbënin dhe një nga polemikat më të forta të kohës.6 Kjo vepër e Pushkini shfaqet pikërisht në thyerjen e periudhës historike të epokës poetike, duke sjellë dhe një thyerje të konceptimit të zhanrit, lind e reja, arti jokanonik , ku “ zhanri …vetëpërcaktohet ndërgjegjësimi artistic për autorin… shndërrohet në burimin e aktit krijues.7 Nëse më parë zhanri përbënte qëllimin artistic dhe vepra poetike – variantin e tij, tashmë qëllim bëhet vepra dhe zhanri – variant i saj.8 Vepra e autorit shërben dhe si modeli më i mirë për të shprehur konceptin e tij për dramën. Konflikti në veprën e pushkinit duhet parë nga kontektsti i historisë dhe paraqitjes së estetike. Për nga subjekti, “Boris Godunov” zhvillon njëkohësisht disa linja konflikti: Borisi dhe rrethanat, Borisi dhe populli, Borisi dhe i vetëshpalluri car, i vetëshpalluri dhe populli, i vetëshpalluri dhe rrethanat, Rusia dhe Polonia etj.. Llojshmëria dhe shumëanësia e marrëdhënieve e personazheve në këtë situate konfliktuese, duke e bërë konfliktin me shume shtresa. Në qendër shfaqet marrëdhënia e ndërsjelltë mes carit dhe popullit, që zbulohet permës marrëdhënies në nivel Boris – popull, si dhe në nivelin i vetëshpallur – popull. Përpmbajta e brendshme e konfliktit lidhet me anën morale të ngjarjeve historike, ku shpalosen vullnete të heronjve e figurave historike. Këto linja shfaqen herë të pavarura ndajnjëra-tjetrës dhe herë të ndërthurura., mes tyre shfaqet i gjithë sistemi

6 Милованова О.О., Борис Годунов Пушкина в русской критике 1830-x годов // живые традиции: Из Истории и Теории литературы – Саратов – 1978, f.19-31. 7 Po aty. 8 Гиршман М.М. Литературное произведение: теория и практика анализа. - М. Высш. Шк.1991, f.36.

137 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE HAJDI XHIXHA

i bashkëveprimit dhe i kundërveprimit, duke e paraqitur si në pasqyrë konfliktin e Boris Godunov me popullin.9 Linja Boris Godunov – popull dhe i vetë shpallur – popull zbulojnë ligjësitë dhe marrëdhëniet e pushtetit e popullit në thelb. Rruga drejt pushtetit duket e tensionuar me vrasje. Linja të tjera potenciale të këtij konfliktilidhen dhe me personazhe të tjera – Shujskim, Basmanovim, të cilët janë të gatshëm të shkelin të gjitha moralet e tyre, vetëm për vetëm të arrijnë qëllimin e tyre. Këtij pushteti Pushkini i kundërvë pushtetin e moralit. Ky konceptim realizohet në tragjedinë dhe subjektin: populli dëshiron të shohë në fron sunduesin e mirë dhë të drejtë. Dy linajt e zhvillimit të konfliktit dallohen përmes tonaliteteve të ndryshme, ku shpalosen marrëdhëniet e sistemeve te kontrastit zhanror. Godunovi është një figurë tragjike, si në vepër ashtu edhe në histori dhe çdo skenë në të cilën ai shfaqet, përjetohet një tension tragjiko- emocional, çka dallohet me anë të stilistikës së përdorur. Gjuha e përdorur në këtë veprë shfaq mjaft interes. Në tragjedinë е lexuesi informohet mbi ngjaret jo vettëm nga goja e heronjve, por bëhet dhe vetë dëshmitar i të kaluarës. Duke e çliruar replikën e personazheve nga informacionet e “jashtme”, duke krijuar kështu kushte për zhvillimin e lirë të karaktereve e ngjarjeve. Në bazë të tekstit të veprës është vendosur dialogu, brenda të cilit e hasim dhe monologun. Dialogu tek “Boris Godunov” zhvillohet në përputhje me logjikën e karaktereve dhe rrehtanave, e cila lind ndjesinë e natyralitetit e të vërtetësisë. Gjithashtu në pjesën dialogore të kësaj vepre, ekzistojnë dhe monologjet. Të gjithë elementët e strukturës gjuhësore lidhen me njëra-tjetrën, duke përbërë një njësi të vetme. Personazhi i popullit në vepër është nga më të ndërlikuarit, prаndaj zë dhe vendin kryesor në vepër. Gjatë portretizimit të popullit është shprehur romantizmi i autorit, ku stuhinë e tij popullore e shfaq në zhvillim e sipër. Potenciali i karakterit të popullit realizohet në kuadër të zhvillimit të ngjarjeve. Variacionet e personazheve në tragjedi shprehen

9 Неломнящий В.С. Наименее понятый жанрч заметки о духовных истоках драматургии Пушкина // Театр 1974, Nr.6, f.22-25.

138 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE HAJDI XHIXHA

në kuptimin e frazës, formës dhe mjeteve stilistike.10 Gjuha e popullit shfaqet shumë interesante,ku shprehjet popullore gërshetohen me ato letrare. Si shembull mund tw marrim dy fragmente, njw qw karakterizon gjuhwn e popullit dhe njw tjetwr, qw karakterizon gjuhwn e Borisit. Нельзя! Киду! И в поле даже тесно Не только там. Легко ли? Вся москва Сперлося здесь; смотри: ограда, кровьли Все ярусы сборной колокольны Главу церквей и самые кресты Унизаны народом Pwrkthimi: А nuk po e sheh se edhe në fushë vetë Nuk lot dot nga rrëmeti – pa le brenda! E gjithë Moska ndodhet këtu. Dhe sharapollet e kështjellave Kubet e kishave dhe vetë kryqet Si janë plot njerëz. (përkthyer nga Skënder Luarasi) Në këtë pjesëz të tekstit, kemi shprehje popullore të ndërthurara me ato të stilit të lartë, vargu : Сперлося здесь; смотри: ограда, кровьли Dhe stili i lartë : Все ярусы сборной колокольны Ky gërshetim i gjuhës popullore me atë të stilit të lartë bëhet me qëllim nga autori, për të transmetuar polifoninë e personazhit popull në tekstin original.11 Ndërkohë, çdo personzh i veprës karakterizohet nga gjuha e tij. Për shembull: gjuha e carit Boris karakterizohet nga elementë të stilit të lartë, ku gjenden dhe fraza e fjalë të gjuhës së vjetër sllave. Një stilistikë e tillë e përdorur në këtë vepër e bën përmbajtjen e saj thellësisht kombëtare dhe vihet re që në replikat e para të këtij personazhi. Ты, отче, патриарх, вы все, боярье

10 Sylejmani S., Pushkini në Shqip, Tiranë 2008, f.99. 11 Po aty.

139 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE HAJDI XHIXHA

Обнажена моя душа пред вами Вы видели что я приемлю власть Великую со страхом и смиреньем ...... П праведник! О мой отец державный Воззри с небес на слёзы верных слуг Përkthimi: O atë Patriark dhe Ju bojarë, Po dal përpara jush me shpirt të pastër: E patë se me gjysmë zemër mora Në dorë frenat e pushtetit tonë ………………………………. O Ati im mbretnori i përdëllyer, Shiko prej qielli lotët e besnikëvet12 (përkthyer nga Skënder Luarasi) Gjatë leximit të kësaj vepre, vihet re se karakteret e personazheve të saj dalin në pah përmes kontrasteve, e këto të fundit gjenden kryesisht në gjuhën e çdo personazhi. Kontrastin bazë e gjejmë në gërshetimin e prozës më poezisë si dhe në gërshetimin e fjalëve të gjuhës së vjetër sllave, shprehjeve popullore dhe i fjalëve të një stili të lartë të gjuhës ruse. Tragjedia “Boris Godunov” e A.S. Pushkinit mbart vlera të mëdha, pasi ajo u përgatit mbi vetë konceptin evolues dramaturgjik e krijues të vetë autorit. Kjo dramë e shkrimtarit lidhet në mënyrë gjeniale me romantizmin, duke u bazuar në koncepte e kategori të paramenduara për zhvillimin e mëtejshëm. Tragjedia “Boris Godunov përfaqëson një tip të ri vepre në dramaturgji, duke lidhur mundësi të njohura dhe shprehëse të eposit e dramës. Pushkini lëvron një formë të lirë zhanrore, duke minimizer pjesëmarrjen active të autorit, por që zhvillohet sipas rregullave të brendshme të vetë veprës. Vlera universal e tragjedisë së Pushkinit, qëndron në faktin se ndërthuren disa fillime: komikja e tragjikja, vargu dhe proza, tiparet e

12 Po aty, f.104.

140 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE HAJDI XHIXHA

eposit me të dramës, duke sjellë një system të ri artistik, që përfshinte të gjitha elementët e brendshëm të saj. Analiza e organizimit gjuhësor të tragjedisë “Boris Godunov” i jep përgjigje dhe çështjes për strukturën artistike të veprës. Gjuha e veçantë e përdorur në vepër e dallon këtë të fundit mes kryeveprave.

LITERATURA Лотман, Л.М., предисловие в “История русской драматургии XVII- начало века XIX, Lенингтад,1982. Слонименский А.Л., Борис Годунов и драматургия Boris 20-х годов,K.Н.Dержавина.- Ленинград,1936. Томашевски Б.В., “Пушкин”, кн.2, Москва-Ленинград,1961. Sylejman, S. Pushkini në shqip, Tiranë 2008. Алексеев M., Шекспир и русская культура, Mосква-ленинград, 1965. Милованова О.О., Борис Годунов Пушкина в русской критике 1830-x годов // живые традиции: Из Истории и Теории литературы – Саратов – 1978. Гиршман М.М. Литературное произведение: Теория и практика анализа. - М. Высш. Шк.1991. Неломнящий В.С., Наименее понятый жанр: заметки о духовных истоках драматургии Пушкина // Театр, Москва 1974, Nr.6. Qirjazi Dh., Poezi, poemë dhe dramë në vargje A.S.Pushkin, Argeta- LMG, Tiranë, 2009. https://mybook.ru/author/aleksnder-sergeevich-pushkin/boris- godunov/reader/ http://www.standart.al/2015/10/05/kritikanje-veper-me-vlera-te- jashtezakoshme-njohese-sa-e-veshtire-fushebetejen-e-perkthimit/

141 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ELISA GJEPALI

Msc. Elisa Gjepali Universiteti i Tiranës Fakulteti i Gjuhëve të Huaja Departamenti i Gjuhëve Sllave dhe Ballkanike e-mail: [email protected]

TRANSFORMIMET PËRKTHIMORE NË TREGIMIN E A. S. PUSHKINIT “NËPUNËSI I STACIONIT TË POSTËS”

THE TRANSLATION TRANSFORMATIONS IN THE PROSE OF A. S. PUSHKIN" THE STATION OFFICER POST"

Përmbledhje: Ky punim në shqip dhe në rusisht trajton transformimet përkthimore dhe analizën përkthimore të disa shembujve konkretë në tregimin e A. S. Pushkin “Nëpunësi i stacionit të postës” të përkthyer në shqip nga Mitrush Kuteli. Tema synon të gërshetojë pjesën teorike me atë praktike nëpërmjet analizës përkthimore të disa shembujve të marra nga ky tregim në gjuhën ruse dhe ekuivalentet e tyre në gjuhën shqipe. Nëpërmjet këtyre përqasjeve do të jepet një panoramë se cilat janë mjetet e përdorura gjatë përkthimit të togfjalëshave të caktuara dhe nxjerrja në pah e këtyre mjeteve. Shpresoj që kjo punë kaq simbolike të vlejë sadopak për përkthyesit e ardhshëm, të cilët merren me analizën e përkthimit, pasi që përkthimi mbetet një rezultat individual dhe i larmishëm në penën e secilit përkthyes.

Fjalë kyçe: përkthim, transformime përkthimore, analizë përkthimore.

HYRJE Punimi është i karakterizuar në përgjithësi nga një këndvështrim teorik, ku flitet mbi rëndësinë e përkthimit të veprave të ndryshme artistike, mënyrat e realizimit të këtyre përkthimeve dhe vështirësitë që lindin gjatë këtij procesi përkthimor. Më pas do të analizohen disa transformime përkthimore gjatë përqasjeve të shembujve të marra nga origjinali i tregimit realist me titull “Cтанционный смотритель” me tekstin e përkthyer në shqip nga Mitrush Kuteli. Qëllimi i analizës së këtyre transformimeve përkthimore është për të nxjerrë në pah se në literaturën e përkthimit studiohen akoma mënyra të arritjes së një përkthimi adekuat ose ekuivalent, si dhe konceptin e përkthimit artistik në përgjithësi.

142 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ELISA GJEPALI

KËNDVËSHTRIMI TEORIK Siç dihet gjuha është mjeti më i rëndësishëm i komunikimit njerëzor. Përmes saj njerëzit shkëmbejnë ide dhe arrijnë në kuptimin reciprok midis tyre. Kur njerëzit flasin në të njëjtën gjuhë procesi i komunikimit ndodh drejtpërsëdrejti. Por, kur njerëzit flasin në gjuhë të ndryshme komunikimi i drejtpërdrejtë bëhet pothuajse i pamundshëm. Kësisoj është përkthimi, një mjet gjuhësor ndërmjetësues, i cili mundëson komunikimin dhe kuptimin midis njerëzve që flasin gjuhë të ndryshme. Të zotërosh një gjuhë të huaj nuk është thjesht të mësosh gjuhën, por të thellohesh më tej në kulturë, histori dhe art. Kjo arrihet përmes leximit të veprave të ndryshme letrare, historike, shkencore në gjuhën përkatëse. Këto njohuri shtohen edhe me punën individuale të secilit pas përfundimit të shkollës për gjuhë të huaja. Po kjo nuk përjashton absolutisht nevojën e një përkthyesi për të lexuar edhe veprat letrare të shkrimtarëve të gjuhës së huaj përkatëse të përkthyera në gjuhën bartëse të tij. Përkthimi artistik është një lloj i veçantë përkthimi, një lloj i veçantë arti, ama jo të gjithë zotëruesit e një gjuhe të huaj mund ta realizojnë me sukses. Ky lloj përkthimi konsiderohet më i vështiri sepse për realizimin e tij duhet që përkthyesi të ketë njohuri të thella gjuhësore dhe kulturore, zotërimin pa problem të gjuhës mëmë dhe asaj që përkthen, si dhe dellin e shkrimtarit. Për përkthimin e një vepre letrare, përkthyesi ka lirinë për të shprehur fantazinë e tij artistike duke përdorur variante të larmishme të interpretimit të tekstit. Jo më kot i madhi Pushkin i ka quajtur përkthyesit si “почто выми лошадьми просвещения”1 përkthyer në gjuhën shqipe “kuaj poste të qytetërimit”. Veprat letrare mbeten për tërë jetën. Origjinalet e tyre nuk vjetërohen, vetëm se përkthimet e vjetra zëvendësohen me përkthime të reja. Në gjuhësinë e sotme fatmirësisht ekzistojnë disa shpjegime për termin “përkthim”. Një prej linguistëve të njohur V. N. Komissarov ka dhënë këtë përkufizim për përkthimin: “Përkthimi është një lloj i ndërmjetësimit gjuhësor, i cili është i orientuar plotësisht drejt një origjinali të një gjuhe tjetër…”. Në përkufizimin që ka sjellë A. D. Shvejcer midis tjerash përcaktohet: “…është një proces me një orientim prej dy fazazh i komunikimit ndërgjuhësor dhe ndërkulturor, në bazë të një analize të

1 Shiko https://school-science.ru/3/3/33392

143 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ELISA GJEPALI

synuar të tekstit parësor (origjinal) krijohet teksti sekondar (metateksti). Ky i fundit zëvendëson tekstin parësor në një rreth tjetër gjuhësor dhe kulturor”. Në procesin e përkthimit të teksteve letrare përkthyesi është i detyruar shpeshherë të kalojë te transformimet përkthimore. Në varësi të karakterit të njësive të origjinalit Komissarov i grupon si transformime leksikore dhe gramatikore. Të njëjtin grupim ka bërë edhe linguisti tjetër rus Ja. I. Rejcker. Në këtë artikull do të sjellim disa shembuj për të nxjerrë në pah punën e vështirë të përkthyesit në detyrën për të gjetur ekuivalentet në gjuhën që përkthen. Shembujt e mëposhtëm në veçanti kanë të bëjnë me transformimet gramatikore, por nuk përjashtohen edhe rastet e një kompleksi transformimesh leksikore – gramatikore.

 постараемся войти в их положение (rus) – të përpiqemi ta marrim me mend sikur jemi në vend të tyre (shqip)

Në këtë shembull përkthyesi gjatë transformimit leksikor-semantik ka përdorur shtesën, konkretisht konstruktin foljor ta marr me mend, për të dhënë një përkthim sa më adekuat të origjinalit.

 ссылаюсь на совесть моих читателей (rus) – Këtë punë po e lë në vetëdijen e lexonjësve të mi (shqip)

Në këtë shembull përkthyesi ka shtuar përemrin dëftor këtë dhe emrin punë për të dhënë veçoritë individuale të ligjërimit të shkrimtarit. Mund të themi se ka përdorur transformimin nëpërmjet modulimit apo zhvillimit të mendimit, që ka të bëjë më shumë me marrëdhëniet shkak- pasojë. Për më tepër: …bazohem në vetëdijen e lexonjësve të mi sepse po ia la këtë punë atyre.

 Легко можно догадаться (rus) – S’është zor ta merrni me mend (shqip)

144 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ELISA GJEPALI

Në këtë shembull vëmë re përdorimin e transformimit leksiko-gramatikor duke dhënë një përkthim antonimik. Kemi zëvendësimin e formës pohore të origjinalit me formën mohore s’ dhe përdorimin e fjalës bisedimore zor duke nënkuptuar ndajfoljen vështirë.

 Входя в бедное его жилищe проезжающий смотрит на него как на врага; хорошо, если удастся ему скоро избавиться… (rus) – Duke kaluar pragun e banesës së tij të varfër udhëtari e shikon nëpunësin e postës si armik. Mirë atëherë kur mund të shpëtoj shpejt nga mysafiri i paftuar, por po të ndodhë të mos ketë kuaj në shkëmbim?...(shqip)

Në pjesën e parë të transformimit leksikor-semantik, përkthyesi ka përdorur gjeneralizimin, si një formë transformimi, i cili njësinë në tekstin e përkthyer e jep pak më të zgjeruar se sa në origjinal. Ndaj në variantin e përkthimit në shqip është shtuar emri pragu për të përshtatur foljen në gjuhën ruse входить (hyj) me kaloj pragun në gjuhën shqipe. Gjithashtu, përemri dëftor në rusisht него në gjuhën shqipe titullin e nëpunësit të postës për t’iu përmbajtur konotacionit të origjinalit. Në vazhdim të fjalisë së njëjtë në origjinal, vihet re ndarja e fjalisë tejet të gjatë në origjinal në dy ose tri të tilla në gjuhën shqipe.

 В дождь и слякоть принужден он бегать по дворам (rus) – Në shi e në sqotë, ai është i shtrënguar të bredhë poshtë e lart nga një oborr tek tjetri (shqip)

Mitrush Kuteli në këtë shembull ka zgjeruar shpjegimin e fjalisë së origjinalit për të dhënë të kuptosh se atij i duhet të bredhë gjithandej. Këtë e ka dhënë përmes ndajfoljes poshtë e lart.

 …и фельд-егерь бросает ему на стол свою подорожную!..(rus) – dhe aty për aty një korrier ushtarak i flak në tryezë fletën e tij të shërbimit, që i jep të drejtë të marrë kuaj poste! (shqip)

145 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ELISA GJEPALI

Në këtë transformim leksikor-gramatikor, autori e ka dhënë përkthimin në gjuhën shqipe përmes shpjegimit. Fjala në origjinal подорожную me një kuptim konkret logjik, është dhënë më e zgjeruar me qëllim që lexuesi të kuptojë nëpërmjet shpjegimit të zgjeruar kuptimin e kësaj fjale.

 Что касается до меня, то, признаюсь… (rus) – Sa më takon mua, e them me plot gojën…(shqip)

Edhe në këtë rast M. Kuteli foljen në rusisht признаюсь (të rrëfej të vërtetën, të flas hapur), nuk e ka dhënë përmes gjetjes së një foljeje të vetme, por përmes shprehjes frazeologjike me plot gojën për t’i lënë lexuesit të kuptojë së gjuha shqipe është tejet e pasur për të gjetur më së miri analoget e origjinalit.

 В другой яркими чертами изображено развратное поведение молодого человека…(rus) – Në tablonë tjetër paraqitet me ngjyra të qarta jeta e shthurrur e të riut..(shqip).

Në këtë fjali autori e ka përkthyer emrin поведение (sjellje) të origjinalit me emrin jeta në shqip. Ndoshta përkthimi fjalë për fjalë do ta cungonte transmetimin e kontekstit të vazhdueshëm të tregimit. Shtesa e fjalëve apo shprehive me vend nga përkthyesi për të dhënë qoftë dhe një leksikë jo ekuivalente, kur kushtet kontekstuale nuk të lejojnë të përdorësh një të përputhshme të rregullt, ose ajo i vjen në kokë përkthyesit e kësisoj ai formon një stil të tijin.

PËRFUNDIME Ashtu si u reflektua edhe nga analiza e përkthimit, mund të themi se përkthimi i veprave letrare përbën një nga llojet më të vështira të përkthimit. Përkthyesi duhet të nuhasë mirë origjinalin për të përcjellë tek lexuesi kuptimin kontekstual të veprës së origjinalit, me qëllim që t’i transmetojë lexuesit atë që do të shprehte autori i origjinalit. Me fjalë të tjera, përkthyesi përveç njohjes së gjuhës amtare dhe të huaj duhet të dijë të përdorë sa më mirë dhe në mënyrë sa më të përshtatshme të gjitha mënyrat e të shprehurit të kuptimit të origjinalit. Mënyrat që kanë të

146 INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE ELISA GJEPALI

bëjnë me leksikun e pasur, mjetet stilistikore dhe leksikore të të shprehurit të fjalës. Transformimet përkthimore në vetvete përbëjnë një aspekt interesant për fushën e studimit, sidomos në procesin e analizës përkthimore.

LITERATURA

PUSHKIN A. S. “Dama Maç” (tregime dhe novela), 2016 Tiranë PUSHKIN A. S. Повести покойного Ивана Петровича Белкина, https://ilibrary.ru/text/89/p.5/index.html XHELILI AVNI “Praktika e përkthimit : gjuhë shqipe-gjuhë ruse dhe anasjelltas”, 2008, Tiranë КОМИССАРОВ В.Н “Теория перевода (лингвистические аспекты)” 1990 РЕЦКЕР Я. И, “Теория перевода и переводческая практика”, 2010 ШВЕЙЦЕР А.Д. “Теория перевода: статус, проблемы, аспекты” 1988 Burime interneti https://ilibrary.ru/text/89/p.5/index.html

147