HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN

HISTORIA ADMINISTRACYJNA GMINY KRA ŚNICZYN______3 HISTORIA POSZCZEGÓLNYCH MIEJSCOWO ŚCI:______7 Anielpol ______8 Bo ńcza ______8 Borowiny (Wólka Boniecka) ______16 Bo ńcza-Kolonia ______17 Brzeziny ______20 Majdanek ( Zmysłówka ) ______21 Chełmiec______21 Kolonia Chełmiec ______21 Małyszki ______22 Czajki ______22 Drewniki______22 Franciszków ______23 Kra śniczyn ______24 Wojciechów ______44 Łukaszówka ______46 Majdan Surhowski ______47 Olszanka______48 Czy Ŝówka ______50 Pniaki ______51 Stara Wie ś ______51 Surhów ______52 Surhów-Kolonia______62 Dzier Ŝawka______62 Augustówka ______62 Wolica______62 Wólka Kra śniczy ńska ______63 Popówka ______63 Zalesie______64 Zastawie ______64 śułów ______64 ANEKS ______67 BIBLIOGRAFIA: ______68 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN

HISTORIA ADMINISTRACYJNA GMINY KRA ŚNICZYN

Pocz ątki osadnictwa w tych terenach si ęgaj ą przełomu XIV i XV wieku. Wcze śniej był to bagienny i lesisty teren nie zach ęcaj ący do osadnictwa. Te tereny nale Ŝały do króla, a ten rozdawał je zasłu Ŝonym rycerzom. Tereny obecnej gminy Kra śniczyn nale Ŝały do powiatu krasnostawskiego i ziemi chełmskiej w województwie ruskim. Taki stan przynale Ŝno ści administracyjnej trwał prawie do ko ńca XVIII wieku. W 1772 roku nast ąpił I rozbiór Polski. Lwów, stolica województwa ruskiego wszedł w skład pa ństwa austriackiego, pogł ębiło to samodzielno ść ziemi chełmskiej, której szlachta walczyła o to, aby nie przył ącza ć tej ziemi do Ŝadnego z województw. W 1793 roku władze polskie zreorganizowały podział administracyjny Polski. Powstało województwo lubelskie oraz chełmskie z tym, Ŝe do województwa lubelskiego wł ączono powiat krasnostawski. Ten stan nie trwał długo, poniewa Ŝ w 1795 roku tereny województwa lubelskiego i chełmskiego znalazły si ę w III zaborze austriackim. Kra śniczyn znalazł si ę w tak zwanej Galicji Zachodniej, która podzielona była na cyrkuły, w tym cyrkuł chełmski. Kra śniczyn nale Ŝał do cyrkułu chełmskiego. W 1809 roku w wyniku wojen napoleo ńskich te ziemie przył ączono do Ksi ęstwa Warszawskiego. W 1810 roku Ksi ęstwo podzielono na departamenty i powiaty. Kra śniczyn znalazł si ę w departamencie lubelskim i powiecie krasnostawskim. W 1815 roku upadło Ksi ęstwo Warszawskie, a na jego gruzach powstało Królestwo Polskie pod berłem cara. Rosjanie pocz ątkowo zostawili podział na departamenty i powiaty z tym, Ŝe departamenty nazwano województwami. Dodatkowo podzielono województwa na obwody skupiaj ące po dwa lub trzy powiaty. W ten sposób Kra śniczyn znalazł si ę w powiecie krasnostawskim, obwodzie krasnostawskim (powiaty Krasnystaw i Chełm ) i województwie lubelskim. W 1845 roku obwody stały si ę powiatami, a dawne powiaty okr ęgami, nie maj ącymi ju Ŝ wi ększego znaczenia. Zamiast województw były ju Ŝ gubernie. Kra śniczyn nale Ŝał odt ąd do powiatu krasnostawskiego w guberni lubelskiej. Rok 1864 przyniósł ogromne zmiany na polskiej wsi. Na mocy ukazu carskiego dokonano uwłaszczenia chłopów. Dotychczasowe obszary dworskie lub rz ądowe zostały w du Ŝej cz ęś ci rozparcelowane pomi ędzy u Ŝytkuj ących je chłopów. Jednak cz ęść folwarków pozostała w r ękach szlachty i rz ądu. Drugim wa Ŝnym wydarzeniem z tego okresu było utworzenie samorz ądowych gmin wiejskich. Gmin ę tworzyły zarówno grunty wło ścia ńskie (chłopskie) jak i dworskie (folwarki). Cz ęś ciami składowymi były gromady (wsie) na czele z sołtysem, którego wybierało zgromadzenie gromadzkie. Organem uchwałodawczym gminy było zebranie gminne, na którym prawo głosu mieli gospodarze posiadaj ący co najmniej 3 morgi gruntu. Zebranie gminne wybierało wójta i ławników (zarz ąd gminy). Wójt miał uprawnienia policyjno-administracyjne i s ądownicze. Wójt gminy musiał posiada ć przynajmniej 25 lat. Musiał te Ŝ mie ć przynajmniej 6 mórg gruntu. Nie miał obowi ązku posiada ć umiej ętno ści pisania i czytania. Gmina zarz ądzała szkolnictwem gminnym. Urz ędem gminy kierował pisarz gminny, który cz ęsto był najwa Ŝniejsz ą osob ą w urz ędzie z racji umiej ętno ści pisania i czytania. W 1867 roku powstała gmina Czajki, do której wł ączono wi ększo ść obszarów dzisiejszej gminy Kra śniczyn W tym samym roku dokonano kolejnej reorganizacji. Gubernia lubelska została podzielona na wi ększ ą ilo ść powiatów, powiat Krasnystaw pozostał, a w jego składzie gmina Czajki.

3 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN Gmina Czajki w 1880 roku liczyła 4 008 mieszka ńców. W skład wchodziły nast ępuj ące miejscowo ści: Aleksadrowski Kra śniczyn, Augustówka, Anielpol, Bo ńcza, Brzeziny, Boniecka Wola, Czajki, Chełmiec, Drewniki, Franciszków, Kra śniczyn, Kra śniczy ńska Wola, Łukaszówka, Olszanka, Stara Wie ś, Surhów, Surhowski Majdan, Wojciechów, Zalesie, Zalesie Majdan i śułów 1. W 1912 roku Rosjanie utworzyli guberni ę chełmsk ą. Powstanie tej guberni miało za cel oddzielenie jej od Królestwa Polskiego i przył ączenia do Rosji, poniewa Ŝ uwa Ŝano, Ŝe przewa Ŝa tu ludno ść prawosławna. W gminie Czajki szczególnie silne wpływy na pocz ątku XX wieku miała Narodowa Demokracja, wójtem z ramienia tego ugrupowania był Michał Motycz z Drewnik. Jego współpracownikami byli: Szymon Grzesiak z Kra śniczyna, M ędrzak z Bo ńczy i niejaki Grabek b ędący kucharzem hrabiego Poletyłły z Kra śniczyna 2. Wiosn ą 1905 roku przez całe Królestwo Polskie przetoczyła si ę fala strajków fornali z maj ątków ziemskich. Strajki obj ęły mi ędzy innymi w: Kra śniczynie, Bo ńczy i Czajkach a rozruchy miały miejsce w Olszance 3. W 1914 roku wybuchła I wojna światowa. Po ci ęŜ kich walkach w 1914 i 1915 roku Rosjanie zostali wyparci z tych terenów. W latach 1915-1918 był to teren okupacji austro- węgierskiej. W 1919 roku powstało województwo lubelskie, a w jego składzie powiaty chełmski oraz krasnostawski. W odrodzonym pa ństwie polskim pozostała gmina Czajki w tym samym kształcie. Gmina Czajki w 1921 roku składała si ę z 31 miejscowo ści. Liczyła 1055 domów i 7112 mieszka ńców. Wi ększo ść mieszka ńców podała wiar ę katolick ą (4701 osób), było te Ŝ 1796 prawosławnych, 1 ewangelik, 613 osób wyznania moj Ŝeszowego i 1 ateista. Pod wzgl ędem narodowo ściowym było 6 672 Polaków, 328 Rusinów, 99 śydów i 12 Białorusinów 4. W skład gminy wchodziły: Anielpol wie ś, Augustówka folwark, Bo ńcza folwark, Bo ńcza le śniczówka, Bo ńcza wie ś, Brzeziny wie ś, Chełmiec wie ś, Czy Ŝówka folwark, Fot. 1. Budynek Zarz ądu Gminy Czajki. Drewniki wie ś, Dzier Ŝawka folwark, Źródło: Kronika gminy, 1946 r. Franciszków wie ś, Kra śniczyn folwark, Kra śniczyn wie ś, Kra śniczyn Aleksandrowski wie ś, Kra śniczyn-Zastawie wie ś, Łukaszówka wie ś, Majdan-Czajki wie ś, Majdan Surhowski wie ś, Majdan Zalesie wie ś, Olszanka wie ś, Pasieka le śniczówka, Stara Wie ś wie ś, Surchów folwark, Surchów wie ś, Wojciechów folwark, Wolica folwark, Wólka Boniecka wie ś, Wólka Kra śniczy ńska wie ś, Zalesie wie ś, śułów folwark 5. Siedzib ą urz ędu gminy był Kra śniczyn, s ąd pokoju dla gminy znajdował si ę w Krasnymstawie, a s ąd okr ęgowy w Lublinie 6. W takim kształcie gmina przetrwała do 1939 roku.

1 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego (wypisy) Lublin 1974 , , s. 44. 2 Koprukowniak Albin, Społeczna aktywno ść w regionie chełmskim (1864-1914) [w:] Rocznik Chełmski z 1995 roku. tom I. , s. 96. 3 Ibidem, s. 99. 4 Skorowidz miejscowo ści RP opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludno ści z dnia 30 IX 1921 roku, woj. lubelskie. Warszawa 1924. s. 47. 5 Ibidem. 6 „ Ksi ęga adresowa Polski (wraz z W. M. Gda ńskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosła i rolnictwa rok 1930”, Annuaire de la Pologne (y compris la V. L. Dantzig ), Warszawa 1930, s. 530.

4 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN Dnia 1 wrze śnia 1939 roku wybuchła II wojna światowa. Wojska niemieckie wkroczyły tu w drugiej połowie wrze śnia, nast ępnie na krótko rz ądziła sowiecka administracja wojskowa. Jednak na przełomie wrze śnia i pa ździernika ostatecznie te obszary przej ęły wojska niemieckie. Pocz ątkowo rz ądziła administracja wojskowa. Od 12 pa ździernika 1939 roku władze niemieckie powołały Generalne Gubernatorstwo na czele z gubernatorem Hansem Frankiem. Generalna Gubernia dzieliła si ę na cztery dystrykty, w tym dystrykt lubelski. Nadal istniał podział na gminy i powiaty, z tym, Ŝe cz ęść powiatów zlikwidowano, powiat krasnostawski jednak pozostał 7. W lipcu 1944 roku przyszło upragnione wyzwolenie, władz ę tylko na krótko przejmowały struktury pa ństwa podziemnego reprezentuj ącego rz ąd londy ński. Przy pomocy wojsk sowieckich zacz ęto wprowadza ć nowe rz ądy. Władz ę przej ął Polski Komitet Wyzwolenie Narodowego w Lublinie. Powrócono do granic przedwojennych gmin i powiatów. Obowi ązywała Konstytucja Marcowa z 1921 roku. Na mocy dekretu PKWN z 23 listopada 1944 roku O organizacji i zakresie działania samorz ądu terytorialnego ustanowiono rady narodowe, które stały si ę organami ustawodawczymi gmin, powiatów i województw. Organem wykonawczym był zarz ąd gminny na czele z wójtem. Zatem miejscow ą rad ę gminy przemianowano na Rad ę Narodow ą. Samorz ąd terytorialny istniał do 1950 roku, wtedy to na mocy ustawy z 20 marca O terenowych organach jednolitej władzy pa ństwowej zniesiono samorz ąd terytorialny. Jego maj ątek przej ęło pa ństwo. Rozwi ązano organy wykonawcze gmin, ich kompetencje przej ęły rady narodowe. Wprowadzono wtedy jednolity system władz i administracji terenowej oparty na wzorach radzieckich. Rady narodowe „ były organami władzy pa ństwowej w jednostkach podziału terytorialnego i na ich obszarze kierowały działalno ści ą gospodarcz ą, społeczn ą i kulturaln ą. Na czele rad stały prezydia, które w praktyce przej ęły funkcj ę rad narodowych” 8. Rady narodowe wybierano w wyborach powszechnych przez miejscow ą ludno ść 9. Dnia 25 wrze śnia 1954 roku weszła w Ŝycie ustawa o reformie podziału administracyjnego. Jej celem miało by ć: „wł ącznie coraz szerszych rzesz pracuj ących do udziału w rz ądzeniu pa ństwem, rozwijaniu ich twórczej inicjatywy i aktywności dla pomna Ŝania dobrobytu i kultury wsi ”. W miejsce dotychczasowych gmin i gromad 10 powstały nowe gromady poło Ŝone na terenie jednej lub s ąsiaduj ących ze sob ą dawnych gmin. Nowe gromady miały mie ć powi ązania komunikacyjne, wspólne „ urz ądzenia gospodarcze, kulturalne, zdrowotne ”. Liczba mieszka ńców miała si ę waha ć od tysi ąca do trzech tysi ęcy, powierzchnia od 15 do 50 kilometrów kwadratowych, na czele stała gromadzka rada narodowa 11 . Dawna gmina Czajki została podzielona mi ędzy kilka gromad. Radnych gromadzkich rad narodowych wybierano w wyborach powszechnych co cztery lata. Pierwsze wybory do miejscowej gromadzkiej rady narodowej przeprowadzono w dniu 5 grudnia 1954 roku. Radni zbierali si ę na sesjach na których podejmowano uchwały. Organem zarz ądzaj ącym i wykonawczym rady było Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej. Zwierzchni nadzór nad radami narodowymi sprawowała Rada Pa ństwa. Rady narodowe były organami władzy pa ństwowej i kierowały działalno ścią gospodarcz ą, społeczn ą i kulturaln ą na podległym terenie 12 .

7 Ćwik W, Reder J, Lubelszczyzna..., s. 147-150. 8 Tam Ŝe, s. 396. 9 Tam Ŝe. 10 Gromady powstały w 1933 roku na mocy reformy samorz ądu terytorialnego, składały si ę z jednej lub kilku wsi. 11 Jemielity W, Podziały administracyjne powiatów wysokomazowieckiego i łapskiego w latach 1919- 1990 , [w:] Studia Łom Ŝyńskie , tom VII, rok 1996, s. 108. 12 Kallas M, Historia..... , s. 396

5 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN Gromadzka rada narodowa powoływała ze swego składu komisje, które działały na podstawie uchwały Rady Pa ństwa z dnia 1 lutego 1958 roku „w sprawie rodzajów i składu liczbowego komisji rad narodowych” 13 . W obradach czasami uczestniczyli równie Ŝ przedstawiciele Prezydium Powiatowej Rady Narodowej, przedstawiciele Frontu Jedno ści Narodowej oraz inne osoby: rachmistrz, agronom, sekretarz gromadzki, referent ds. skupu. Brali te Ŝ czasami w niej udział mieszka ńcy gromady, ekspedientki ze sklepów GS, funkcjonariusze MO, przedstawiciele PZPR z Krasnegostawu, wszystko zale Ŝało od tematów obrad 14 . Głównymi tematami sesji były: budowa i remonty dróg, szkół, remiz stra Ŝackich, sprawy elektryfikacji, rolnictwa, telefonizacja. Wiele sesji po świ ęcono równie Ŝ okoliczno ściowym tematom tak jak podsumowanie Ŝniw, przygotowaniom do roku szkolnego, uroczysto ściom świ ęta 22 lipca, czy podsumowaniu działa ń gromady z okazji 1000-lecia pa ństwa polskiego 15 . Liczba powołanych gromad w całym kraju okazała si ę za du Ŝa, wiele z nich było zbyt słabych. Miejscowo ści wybrane na siedziby gromadzkich rad narodowych cz ęsto nie miały odpowiednich warunków do odegrania roli o środków administracyjno-gospodarczych. Od 1956 roku rozpocz ęto likwidacje najsłabszych gromad 16 . Mimo to podział na gromady nie spełniał oczekiwa ń władz. Jednostki te były zbyt małe, a gromadzkie rady narodowej zbyt słabe finansowo i miały bardzo w ąskie kompetencje. Podj ęto wi ęc zasadnicze środki zmierzaj ące do zmian. Te sprawy omawiał VI Zjazd PZPR w 1970 roku oraz VI Plenum PZPR z 1972 roku 17 . W dniu 29 listopada 1972 roku sejm uchwalił ustawę O utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych 18 . Na podstawie tej ustawy w dniu 5 grudnia 1972 roku Wojewódzka Rada Narodowa w Lublinie podj ęła uchwał ę o powołaniu gmin w miejsce dotychczasowych gromad, w tym równie Ŝ o powstaniu gminy Kra śniczyn 19 . Powołanie gmin wiejskich weszło w Ŝycie z dniem 1 stycznia 1973 roku. Gmina Kra śniczyn rozpocz ęła swoj ą działalno ść na pocz ątku 1973 roku. Rozdzielono funkcj ę stanowi ące od wykonawczych. Zamiast prezydium wprowadzono organ administracji pa ństwowej, którym został naczelnik gminy o zwi ększonych uprawnieniach, jego pomocniczym organem był urz ąd gminy. Naczelnik gminy stał si ę organem wykonawczym i zarz ądzaj ącym gminnej rady narodowej. Naczelnika wybierała gminna Rada Narodowa 20 . Organem pomocniczym naczelnika gminy był urz ąd gminy. Jego działania okre ślał Statut Urz ędu Gminy. Organem uchwałodawczym była Gminna Rada Narodowa. Rada z po śród swego grona wybierała prezydium. Przewodnicz ącym rady zostawał zwyczajowo pierwszy sekretarz odpowiedniej instancji PZPR 21 . Do 1975 roku gmina Kra śniczyn nale Ŝał do powiatu krasnostawskiego w ramach województwa lubelskiego. W tym Ŝe roku nast ąpiła likwidacja powiatów i powołano dwustopniowy podział administracyjny kraju 22 . Gmina Kra śniczyn nale Ŝała odt ąd do województwa chełmskiego. Wi ększo ść kompetencji zlikwidowanych organów powiatowych przej ęły gminy, pozostałe kompetencje- województwa 23 .

13 Monitor Polski. nr 7, poz. 37. 14 Akta Powiatowej Rady Narodowej w Krasnystawie 15 Tam Ŝe, . 16 Ćwik W, Reder j, Lubelszczczyna- dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz, Lublin 1977, s. 169. 17 Ćwik W, Reder j, Lubelszczczyna- dzieje rozwoju..... , s. 172-173. 18 Dz. U. 1972, nr 49, poz. 312. 19 Dz. Urz. WRN Lublin, nr 12, poz 239 (rok 1972). 20 Kallas M, Historia..... , s. 396-397. 21 Tam Ŝe. 22 Kallas M, Historia..... , s. 397. 23 Tam Ŝe.

6 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN Taki ustrój istniał do 1990 roku. W tym Ŝe roku na mocy ustawy o samorz ądzie gminnym powstał w pełni samorz ądowa gmina Kra śniczyn.

HISTORIA POSZCZEGÓLNYCH MIEJSCOWO ŚCI:

7 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN Anielpol

Pocz ątki tej miejscowo ści si ęgaj ą pierwszej połowy XIX wieku. Pierwsze informacje pochodz ą z 1827 roku z Tabelli Miast i Wsi Królestwa Polskiego . Zanotowano tam wie ś Anielpol, było tu 19 domów i 90 mieszka ńców 24 . Nazwa pochodzi od imienia „Aniela” 25 . Wie ś zwi ązana była najprawdopodobniej z dobrami Bo ńcza i w 1864 roku została uwłaszczona staj ąc si ę samodzieln ą miejscowo ści ą w gminie Czajki. Według pierwszego spisu powszechnego z 1921 roku w tej wsi było 66 domów i 477 mieszka ńców. Wszyscy mieszka ńcy byli Polakami 26 . Przed II wojn ą światow ą galanteri ą w tej wsi handlował W. Korkosz, ten sam miał te Ŝ sklep z artykułami ró Ŝnymi 27 . Od lat trzydziestych notowano w tej wsi szkoł ę podstawow ą28 . W czasie wojny w Anielpolu działał pluton BCh (Bataliony Chłopskie) pod dowództwem Bolesława Sawczuka „Bo Ŝydara”. W 1943 roku 12 Ŝołnierzy z tej wsi wzi ęło udział w kursie podoficerskim 29 . W marcu 1944 roku Ŝołnierze z placówki Czajki pod dowództwem Sawczuka brali udział w likwidacji nacjonalistów ukrai ńskich w Bere ściu w powiecie hrubieszowskim 30 . Ten sam Sawczuk brał udział w likwidacji patrolu niemieckiego w ko ńcu lipca 1944 roku w pobli Ŝu tej wsi. Zgin ęło wtedy dwóch Ŝołnierzy niemieckich 31 . Po wojnie zorganizowano tutaj ponownie szkoł ę podstawow ą32 . Współczesna wie ś Anielpol le Ŝy w południowej cz ęś ci gminy Kra śniczyn. Znajduj ą si ę tutaj dwie kapliczki ku czci Matki Bo Ŝej. Miejscowo ść nale Ŝy do parafii Surhów 33 .

Bo ńcza

Pocz ątki Bo ńczy si ęgaj ą XV wieku. Jednak osadnictwo w tym miejscu si ęga wcze śniejszych czasów. Bo ńcza przez wieki nazywała si ę zupełnie inaczej, pierwotna nazwa brzmiała Pustotew . Przypuszcza si ę, Ŝe w miejscu obecnego ko ścioła, na wzgórzu było stare grodzisko 34 . 1 km na południowy zachód od wsi Kukawka, w uroczysku „Bo ńcza”, le śnictwie Bo ńcza – oddział 20, nadle śnictwa Zamo ść , znajduje si ę Grodzisko „Kukawka” zajmuj ąc kulminacj ę wzgórza zwanego przez miejscow ą ludno ść „Zamczyskiem” w punkcie wysoko ściowym 239,5 m n.p.m. w pa śmie wzgórz o nazwie Bałkany. Majdan grodziska ma w przybli Ŝeniu kształt owalny o średnicy około 50 m. Jest on otoczony wałem ziemnym; od strony wschodniej wał jest podwójny, prowadzi tu wjazd do grodziska. Powierzchnia majdanu wynosi około 0,2 ha, opada łagodnie ku wschodowi. Około 200m na zachód od stanowiska płynie niewielki bezimienny strumyk.

24 Tabella Miast i Wsi Królestwa Polskiego , Warszawa 1827, tom I, s. 3. 25 Nazwy miejscowe Polski, pod red. K. Rymuta, tom I, Kraków 1996, s. 26. 26 Skorowidz.....,s. 47. 27 Ksi ęga adresowa Polski (wraz z W. M. Gda ńskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosła i rolnictwa rok 1930”, Annuaire de la Pologne (y compris la V. L. Dantzig ), Warszawa 1930., s. 530. 28 sygnatura: 88/10/0/135 tytuł i daty: Akta Publ. Szkoły Powszechnej w Anielpolu gm. Czajki; 1931-1944 hasła indeksu: Aniepolów. 29 Czuba P, Wojtal J, Nie stali z broni ą u nogi , Lublin 1998, s. 122, 345. 30 Tam Ŝe, s. 309. 31 Tam Ŝe. s. 320. 32 sygnatura: 88/10/0/136 tytuł i daty: Publ. Szkoła Powszechna I stopnia w Anielpolu gm. Czajki; 1945-1950 hasła indeksu: Aniepolów. 33 Materiały internetowe. 34 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce , tom VIII, z. 8, Warszawa 1964, s. 1.

8 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN

Fot.2. Bezimienny strumyk przepływaj ący obok grodziska Fot. 3. Wzgórze, na którym istniało grodzisko Kukawka w Rezerwacie Gł ęboka Dolina. Kukawka. Fot. M. Mazurek, 2007 r. Fot. M. Mazurek, 2007 r.

Rys. 1. Lokalizacja grodziska Kukawka. Rys. 2. Plan grodziska Kukawka wg G. Bownik.

W ramach archeologicznych bada ń sonda Ŝowych 35 przekopano obszar o powierzchni 50 m 2 w dwóch działkach usytuowanych w stosunku do siebie pod kontem prostym, przecinaj ącym wał i obejmuj ącym cz ęść majdanu. Obserwacje profili wykopów pozwoliły stwierdzi ć i Ŝ wał okalaj ący wzniesienie zbudowany był z drewnianej konstrukcji, polowej, składaj ącej si ę z dwóch rz ędów bali (palisady) wypełnionych glin ą by ć mo Ŝe s ą to pozostało ści konstrukcji skrzyniowych. Po wewn ętrznej stronie wału odkryto resztki przepalonej konstrukcji drewnianej zbudowanej z grubych pali uło Ŝonych poziomo, równolegle do linii wału, tworz ących w obecnym stanie rodzaj ławy. By ć mo Ŝe jest to wewn ętrzne lico wału, zwalone po osuni ęciu si ę jego na zewn ątrz. S ądz ąc po grubo ści osuni ętych zwałów przepalonej gliny, prawdopodobnie wskutek du Ŝego po Ŝaru, pierwotna wysoko ść wału wynosiła około 2,5 m. Niewielki rozmiary grodziska, wybitnie obronny charakter (umocnienia, niedost ępno ść oraz niewielka ilo ść małych fragmentów znalezionej w wykopach ceramiki (10 szt.) w stosunkowo cienkiej warstwie kulturowej pozwala

35 G. Bownik: Grodzisko Kukawka „Informator Archeologiczny” . Badania 1970, Warszawa 1971, s. 179; J. Cichomski: Wczesno średniowieczne osadnictwo obronne na terenie woj. Chełmskiego, Praca magisterska wykonana w Katedrze Archeologii UMCS w Lublinie.

9 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN przypuszcza ć, i Ŝ było to grodzisko typu sekundarnego 36 , refugium (schronieniowe) przypuszczalnie wczesno średniowieczne (X/XI w.-połowa XIII w.) 37 . Grodzisko Kukawka świadczy o siedzibie załogi strzeg ącej wło ści ksi ąŜę cej mo Ŝliwe, Ŝe wobec władców wło ści kro ściczy ńskiej. Obecnie na terenie zachowany został mocno zatarty wał ziemny i fosa. Obiekt obj ęty został ochron ą konserwatorsk ą na podstawie decyzji WKZ w Lublinie nr KL.V.-7/108/67 z dnia 8 lutego 1967 r. nr rejestru zabytku A/165 – jako dobro kultury będąc jednym z punktów osadniczych Lubelszczyzny datowanym na okres wczesno średniowieczny. Pierwsze pisane wzmianki o Bo ńczy pochodz ą z 1417 r. 38 . Natomiast z 1455 roku pochodzi informacja, Ŝe była to wie ś królewska dzier Ŝawiona przez Wa ńka Kierdejowicza z Kwasiłowa starost ę chełmskiego. W tym czasie była to ju Ŝ całkiem spora osada, zało Ŝono tu parafi ę katolick ą w 1468 roku 39 . Nast ępnie wie ś została nadana w 1497 roku Zawiszy „Ró Ŝy” z Boryszowic, w tym czasie wspomina si ę te Ŝ w okolicy wsie o nazwach Wola Pustotewska oraz Olszanka 40 . Zofia wdowa po Zawiszy sprzedała wła śnie Bo ńcz ę Mikołajowi Lesickiemu, ten jednak nie zdołał si ę wywi ąza ć z postanowie ń umowy i w 1514 roku te dobra ziemskie trafiły w r ęce Sienickich, poniewa Ŝ Barbara Ró Ŝa Boryszewska, córka Zawiszy wyszła za m ąŜ za Stanisława Sienickiego herbu Bo ńcza. Stanisław Sienicki pochodził ze średniozamo Ŝnej rodziny z pobliskiej Siennicy (Siennica Ró Ŝana). Był synem Jana s ędziego ziemskiego chełmskiego. Działalno ść polityczn ą rozpocz ął jako poborca podatkowy podatków uchwalonych na sejmie w 1505 roku. Na sejmie w 1508 roku reprezentował ju Ŝ ziemie chełmsk ą i w tym samym roku został stolnikiem chełmskim. W kolejnych latach był wielokrotnie wybierany przez sejmik chełmski na posła, co świadczy o du Ŝym zaufaniu do niego ze strony miejscowej szlachty. W 1525 roku Sienicki został mianowany podkomorzym bełskim. Jako podkomorzy brał udział w wyznaczaniu granic posiadło ści ziemskich. Był te Ŝ uczestnikiem roków s ądowych ziemi chełmskiej, zmarł około 1543 roku 41 . Z mał Ŝeństwa Stanisława Sienickiego z Barbar ą Boryszewsk ą urodził si ę syn Mikołaj (ur. ok. 1520). Wła śnie Mikołaj Sienicki był kolejnym dziedzicem wsi Pustotew . Wiadomo, Ŝe w 1535 Mikołaj Sienicki roku zapisał si ę na studia na Uniwersytecie Krakowskim. Po sko ńczeniu nauki, zapewne wraz z ojcem zacz ął bra ć udział w Ŝyciu politycznym ziemi chełmskiej. Bywał legatem królewskim na sejmiki chełmskie. Dobra szkoła u ojca szybko dała efekty. Po śmierci Stanisława Sienickiego był ju Ŝ aktywnym i wytrawnym politykiem, maj ącym du Ŝy talent oratorski. Dzi ęki licznemu maj ątkowi odziedziczonemu po ojcu, w tym równie Ŝ wsi Pustotew, mógł po świ ęci ć si ę pracy polityka. W 1550 roku wybrano go na posła na sejm i na tym sejmie wygłosił słynn ą mow ę w imieniu sejmu do senatorów zarzucaj ąc im, Ŝe król sam musi decydowa ć o pa ństwie nie maj ąc od nich pomocy. Młody poseł (ok. 30 lat) robi ący wyrzuty senatorom musiał by ć niezwykle śmiały, mie ć autorytet u szlachty. Mikołaj Sienicki szybko stał si ę jednym z przedstawicieli reformatorskiego ruchu średniej szlachty i przez 30 lat brał udział w Ŝyciu politycznym kraju, uczestniczył w 22 sejmach na 25 sejmów z lat 1550-1583. Wiele razy wybierano go za posła, który miał przedstawia ć królowi i senatorom postulaty izby poselskiej. Był wielokrotnym marszałkiem izby poselskiej.

36 Od łac. Secundare – wspiera ć. 37 J. Gurba: Z problematyki osadnictwa wczesno średniowiecznego na Wy Ŝynie Lubelskiej. Annales UMCS 1965, sec. B, vol. 20, z. 3, s. 50; Ten Ŝe: Grodziska Lubelszczyzny. (Materiał propagandowo-szkoleniowy PTTK). Lublin1976, s. 23; A. śaki: Archeologia Małopolski wczesno średniowiecznej, Wrocław-Warszawa- Kraków-Gda ńsk 1974, s.64. 38 Czarnecki Włodzimierz, Rozwój sieci osadniczej ziemi chełmskiej w latach 1451-1510 . [w:] „Rocznik Chełmski”, tom 5 z 1999 roku. Chełm 19 , s. 23. 39 Katalog Zabytków...... , s. 1. 40 Czarnecki W, Rozwój sieci. ...., 1999, s. 23. 41 Polski Słownik Biograficzny , tom XXXVII, s.162-163.

10 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN Cechowało go systematyczne my ślenie i zmysł syntezy. Stał si ę jednym z głównych postaci Ŝycia sejmowego tego okresu. Był te Ŝ wybitnym znawc ą prawa parlamentarnego, a gdy trzeba było spierał si ę z królem i senatorami o prerogatywy sejmu. Sienicki stał si ę jedn ą z głównych postaci rodz ącego si ę ruchu egzekucji praw. Zwalczał rozdawnictwo dóbr królewskich i dzier Ŝawienie tych dóbr. Bronił przepisów o nie poł ączalno ści urz ędów oraz zaprowadzenia porz ądku w urz ędzie starosty, który miał sta ć si ę prawdziwym obro ńcą prawa w terenie. Mikołaj Sienicki a Ŝ 9 razy był marszałkiem izby poselskiej, nikt przed nim ani po nim w czasach I RP nie był obdarzony takim zaufaniem przez sejm. Warto wspomnie ć, Ŝe po śmierci Zygmunta Augusta był współtwórc ą artykułów henrykowskich i projektu utworzenia Trybunału Koronnego. Współpracuj ąc z kanclerzem Janem Zamoyskim był rzecznikiem wzmocnienia pa ństwa przez usprawnienie władzy wykonawczej i wymiaru sprawiedliwo ści. Mimo swej pozycji w pa ństwie nigdy nie wykorzystał jej do pomno Ŝenia maj ątku ani do zdobycia urz ędów. Jedyny urz ąd jaki miał to podkomorstwo chełmskie. W czasach, gdy maj ątek i tytuły były głównym celem szlachty Sienickiemu nie zale Ŝało ani na jednym ani na drugim, dla niego wa Ŝne było tylko dobro pa ństwa. Niestety zasługi Sienickiego s ą niedoceniane przez potomnych, a szkoda bo w czasie obecnej demokracji parlamentarnej warto było by przypomnie ć najwybitniejsze postacie polskiego parlamentaryzmu. Mikołaj Sienicki o Ŝenił si ę z Barbar ą ze Słupeckich i miał dwóch synów Jana i Jakuba. Spis podatkowy z 1564 roku wspomina, Ŝe wie ś Pustothew liczyła 14 włók obszaru i mieszkało tu 16 zagrodników. Była to du Ŝa rozwini ęta gospodarczo wie ś42 . Mikołaj Sienicki był gorliwym wyznawc ą nauki Kalwina i wła śnie w tej wsi około 1577 roku wybudował murowany zbór, który obecnie jest ko ściołem katolickim. Dziedzic Mikołaj Sienicki zmarł w 1583 roku 43 . W tym samym roku wła ścicielem wsi Pustotew został jego syn Jakub Sienicki. Za jego czasów ostatecznie przyj ęto ju Ŝ nazw ę wsi jako Boncza lub Buncza, dopiero w XIX wieku zacz ęto u Ŝywa ć współczesnej nazwy 44 . Nazwa pochodziła, od rodowego herbu Sienickich – „Bo ńcza”.

Rys.3. Bo ńcza herb Sienickich .

Po Jakubie Sienickim dziedziczk ą została jego córka Zofia, która wyszła w 1616 roku za m ąŜ za Piotra Borkowskiego herbu Łab ędź i w posagu wniosła mu dobra Pustołowa, Olszka i Siennic ę45 . W tym czasie dawny zbór (około 1623 roku) został przekazany na własno ść katolikom. Został wtedy te Ŝ gruntowanie przebudowany 46 . Kolejnym wła ścicielem Bo ńczy został Piotr Filip Borkowski syn Piotra Borkowskiego i Zofii z Sienickich. Córka Piotra Filipa Borkowskiego, Zofia wyszła za m ąŜ za Suchodolskiego i w XVIII wieku Bo ńcza stała si ę własno ści ą Suchodolskich herbu Janina pochodz ących z ziemi lubelskiej. Suchodolscy dziedziczyli tu przez cały XVIII wiek.

42 Źródła Dziejowe Polskie tom XVIII/1, s. 185. 43 Polski Słownik Biograficzny , tom XXXVII, s. 155-161. 44 Tam Ŝe. 45 Boniecki Adam „ Herbarz polski Tom 1-16 i Uzupełnienia ”. Warszawa, 1899-1913, tom II, s. 36. 46 Katalog Zabytków ....., s. 1.

11 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN

Rys. 4. Okolice Bo ńczy w 1839 roku.

Bo ńcza w XIX wieku nale Ŝała do Poletyłów, dziedziców Kra śniczyna. W 1919 roku hrabina Jadwiga Poletyłówna, córka hrabiego Wojciecha Poletyły przekazała te dobra hrabiemu Antoniemu Tytusowi Stanisławowi Potockiemu. Na pocz ątku XX wieku Bo ńcza była całkiem du Ŝą wsi ą. W 1921 roku było tu 113 domów i 633 mieszka ńców. Oprócz katolików (295 osób) mieszkała tu du Ŝa grupa prawosławnych licz ąca 317 osób oraz śydów (21 osób). Jednak, gdy zapytano o narodowo ść prawie wszyscy (bez 7 osób) podali narodowo ść polsk ą47 . W tym czasie Bo ńcza była rozwini ętą gospodarcz ą miejscowo ści ą. Ksi ęga Adresowa Polski z 1929 roku informuje, Ŝe działała tu gorzelnia, wiatrak i młyn b ędące własno ści ą Potockiego. Działała te Ŝ Spółdzielnia Spo Ŝywców. Kowalem był niejaki J. Barczak, sklep spo Ŝywczy prowadził T. Starczenko, a wiatrak nale Ŝał do P. Chmielewskiego 48 . Przedostatni wła ściciel maj ątku Bo ńcza hrabia Potocki był bardzo ciekaw ą postaci ą swojej epoki. Urodził si ę w 1880 roku, odziedziczył liczne maj ątki ziemskie, głównie w Galicji. Nauki pobierał w Krakowie. Był dobrym gospodarzem, w swoich dobrach wprowadził wiele unowocze śnie ń. Fundował szkoły dla wiejskiej ludno ści, działał w licznych polskich organizacjach społecznych i w samorz ądzie. W I wojnie światowej nie brał udziału z powodu choroby serca. W czasie tej wojny jego liczne maj ątki zostały zniszczone. Zaanga Ŝował si ę bardzo w czasie wojny 1920 roku. Dzi ęki jego zabiegom udało si ę utworzy ć 2 pułki wojska, zebrał te Ŝ milionowe fundusze na armi ę, przekazał 1 000 koni i kupił sprz ęt wojskowy. Zorganizował mieszkania dla 150 000 uchodźców. Był teŜ działaczem sportowym i prezesem Krakowskiego Klubu Automobilowego. W okresie mi ędzywojennym coraz wi ęcej czasu sp ędzał we dworze w Bo ńczy, nale Ŝał do Zwi ązku Ziemian w Krasnystawie i swoim kosztem utrzymywał miejscow ą parafi ę. Był tak aktywnym człowiekiem, Ŝe trudno nawet wymieni ć wszystkie działania w jakich uczestniczył. Mo Ŝna jeszcze doda ć, Ŝe osobi ście uczestniczył w 1935 roku w sypaniu kopca Piłsudskiego w Krakowie, przywo Ŝą c ziemi ę wła śnie z Bo ńczy. W 1937 roku uhonorowano go Srebrnym Krzy Ŝem Zasługi. O Ŝenił si ę z Krystyn ą Trzeciesk ą. Druga wojna światowa zastała go wła śnie w Bo ńczy. Przebywali tu równie Ŝ jego liczni krewni. Pod samym dworem miała miejsce bitwa mi ędzy Niemcami a Polakami. Dnia 30.IX.1939 roku opu ścił Bo ńcze i przeniósł si ę do Olszy pod Kraków. Obawiaj ąc si ę o opuszczon ą Bo ńcz ę przekazał j ą fikcyjnie swemu synowi Andrzejowi, który gospodarował tu do 1944 roku. Antoni Potocki mimo podeszłego wieku nawet po wojnie anga Ŝował si ę w ró Ŝne przedsi ęwzi ęcia działaj ąc na zlecenie magistratu krakowskiego. Zawsze był gor ącym

47 Skorowidz.....,s. 47. 48 Ksi ęga Adresowa Polski...., s. 501.

12 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN patriot ą i wspierał wiele osób. Mimo swojego pochodzenia unikn ął wywłaszczenia po wojnie i mieszkał w swoim pałacu, co było ewenementem na tamte czasy. Antoni Potocki zmarł 03.05.1952 roku. Mimo, Ŝe był to najczarniejszy okres stalinizmu przy jego ciele wystawionym w Olszy zebrały si ę wielkie tłumy ludzi, tak te Ŝ było podczas pogrzebu na cmentarzu rakowickim w Krakowie 49 . Ostatni wła ściciel Bo ńczy, Andrzej Antoni Władysław Potocki w 1940 roku (inne źródła mówi ą o 1941) o Ŝenił si ę w Bo ńczy z ksi ęŜ ną Druck ą Lubeck ą i po wojnie wyjechał na Zachód. Jego syn Bernard urodził si ę w 1947 roku w Niemczech, a potomkowie Ŝyj ą w Kanadzie i RPA. Sam Andrzej Potocki zmarł dnia 11.10.1988 roku w Kanadzie 50 . Gdy hrabia Potocki mieszkał jeszcze w Bo ńczy potrafił sobie radzi ć w tych trudnych czasach. Takie wspomnienia zanotował oficer AK. Wiosn ą 1944 roku gorzelnia znajduj ąca si ę w tej wsi stała si ę celem dla oddziałów AK. Tak wspomina działania Oddziału Partyzanckiego 7 Pułku Piechoty AK w obwodzie Chełm jego dowódca Zygmunt Szumowski. „ Z lasów Uhruska pomaszerowali śmy w rejon wsi Surhów. Dotarła bowiem do mnie informacja, Ŝe oddziały AK przygotowuj ą si ę do zlikwidowania gorzelni w Bo ńczy, nale Ŝą cej do maj ątku hr. Potockiego. (Znany był powszechnie fakt masowego rozpijania okolicznych mieszka ńców). Gorzelni strzegł zakwaterowany tam uzbrojony oddział. Hrabia raczył obficie spirytusem gorzelnianym oddziały polskiej i radzieckiej partyzantki, Niemców i ludno ść cywiln ą. Sam hr. Potocki robił wra Ŝenie ascety, ale świetnie strzelał. (Widziałem, jak trafiał z karabinku do butelki rzuconej kilka metrów ponad głow ą). Gorzelni nie spalili śmy, poniewa Ŝ od dowództwa przyszedł rozkaz niezwłocznego przesuni ęcia oddziału na północ ą cz ęść powiatu chełmskiego 51 . W pobli Ŝu tej miejscowo ści znajduj ą si ę wi ększe kompleksy le śne, były one w czasie wojny miejscem postoju dla grup partyzanckich 52 . Latem 1944 roku hrabia Potocki opu ścił swój maj ątek, który został przej ęty przez pa ństwo. Nadal istniała miejscowa gorzelnia, która bardzo kusiła wiele oddziałów partyzanckich i zapewne zwykłych rabusiów. Na przykład w styczniu 1945 roku nie znany oddział le śny zabrał z gorzelni 1 200 litrów spirytusu i 2 konie. By ć mo Ŝe ten sam oddział napadł na gorzelnie w miesi ąc pó źniej (luty 1945), skradziono 2 tysi ące litrów spirytusu 53 . W maju 1945 roku sytuacji si ę powtórzyła -skradziono 7 tysi ęcy litrów, 2 pary koni, wóz i 5 uprz ęŜ y54 . W czerwcu tego samego roku w maj ątku przeprowadził rekwizycje oddział powi ązany z WiN Stanisława Jastrz ębskiego „Jastrz ębia”, zabrano 4 tysi ące litrów spirytusu, cztery konie, dwa siodła i dwa wozy 55 . Po wojnie ziemia folwarczna została rozparcelowana. W miejscu dawnego folwarku powstała miejscowo ść Bo ńcza Kolonia. W pocz ątkach lat pi ęć dziesi ątych XX wieku w Bo ńczy utworzono Spółdzielni ę Produkcyjn ą, miała areał 58 ha. Posiadała budynki z pa ństwowego funduszu ziemi (zapewne dawne budynki folwarczne). W 1953 roku planowo budow ę nowej obory. „ Nale Ŝy stwierdzi ć, Ŝe pewna cz ęść członków nie troszczyła si ę o rozwój Spółdzielni o podniesienie jej na wy Ŝszy poziom, gdzie dało si ę zauwa Ŝyć, Ŝe niektórzy członkowie starali si ę j ą rozsadzi ć od wewn ątrz przez uleganie wpływom kułackim, do takich nale Ŝał ob. Panas Władysław i inni . Pomimo wysiłków ze strony elementów kułackich w celu rozdzielenia tej Ŝe Spółdzielni. Zdołała si ę utrzyma ć i ma powa Ŝne osi ągni ęcia i perspektywy dalszego rozwoju 56 .

49 Ziemianie Polscy XX wieku , tom VII, s. 100-105. 50 www.jurzak.pl (Potoccy herbu Pilawa). 51 Armia Krajowa na środkowej i południowej Lubelszczy źnie i Podlasiu , Lublin 1993, s. 243. 52 Czuba P, Wojtal J, Nie stali z..... , s. 284. 53 Wnuk R, Lubelski okr ęg AK, DSZ, WiN 1944-194 7, Lublin 2000, s. 278 i 283. 54 Tam Ŝe, s. 308. 55 Tam Ŝe, s. 320. 56 Archiwum Pa ństwowe w Lublinie, oddział w Zamo ściu, Akta Gminy Czajki (1944-1954).

13 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN Do zabytków w Bo ńczy nale Ŝy ko ściół zbudowany jeszcze w XVI wieku. Pocz ątkowo był to zbór kalwi ński, w pierwszej połowie XVII wieku został ko ściołem katolickim. Parafia katolicka istniała do 1887 roku, kiedy to ten ko ściół władze przekazały prawosławnym, a parafi ę katolick ą wł ączono do Surhowa. W 1919 roku nast ąpiła ponowna erekcja parafii katolickiej. Ko ściół jest w stylu pó źnorenesansowym, murowany z kamienia i cegły, otynkowany. Świ ątynia jest jednonawowa, nawa w kształcie zbli Ŝona jest do kwadratu. Przy niej od zachodu znajduje si ę kwadratowa kruchta. Prezbiterium jest w ęŜ sze i ni Ŝsze na rzucie poprzecznego kwadratu. Sklepienie nawy jest z szerokim gurtem z rozet ą pó źnorenesansow ą po środku. Chór muzyczny jest drewniany wsparty na sze ściu słupach, pochodzi z XIX wieku. Okna i otwory wej ściowe były w wi ększo ści przerabiane. Dachy s ą strzeliste i dwuspadowe. Ołtarz główny pochodzi z ko ścioła w Łopienniku o charakterze pó źnobarokowym. Ołtarze boczne równie Ŝ s ą w stylu barokowym. Wewn ątrz jest płyta nagrobna Mikołaja Sienickiego i jego Ŝony Barbary z Konar Słupeckiej. S ą te Ŝ epitafia Marianny z Suchodolskich Głuskiej wojskiej lubelskiej (zm. 1754) oraz Wiktorii z Witkowskich Skawi ńskiej (zm. 1822). Obok ko ścioła jest dzwonnica b ędąca jednocze śnie bram ą o charakterze pó źnobarokowym z XIX wieku. Jest murowana z cegły, dwukondygnacyjna. Do zabytków nale Ŝy te Ŝ dawna cerkiew zbudowana w drugiej połowie XIX wieku. Zachowały si ę resztki dawnego ikonostasu. Jest te Ŝ we wsi kapliczka pochodz ąca z XIX wieku. Jest murowana z cegły na rzucie kwadratu otwarta z trzech stron. Jest kryta daszkiem namiotowym. Wewn ątrz znajduje si ę rze źba ludowa św. Jana Nepomucena 57 .

Fot. 4. Ko ściół w Bo ńczy zbudowany przez M. Sienickiego Fot. 5. Pó źnobarokowa dzwonnica-brama w 1577 r. Fot. M. Mazurek, 2007 r. z I połowy XIX w. Fot. M. Mazurek, 2007 r.

57 Katalog zabytków ...... , s. 3.

14 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN

Fot. 6. Ołtarz główny w ko ściele w Bo ńczy o charakterze Fot. 7. Obraz Matki Boskiej Cz ęstochowskiej barokowym z pocz ątku XIX w. Fot. M. Mazurek, 2007 r. w ołtarzu głównym z 1917 r. p ędzla Bolesława Basi ńskiego z Krasnegostawu. Fot. M. Mazurek, 2007 r. +

Fot. 9. Epitafium Marianny z Suchodolskich Głuskiej, Fot. 8. Renesansowa płyta nagrobna z czarnego drewno ryte w ko ściele w Bo ńczy. marmuru Mikołaja Sienickiego i Ŝony Barbary Fot. M. Mazurek, 2007 r. z Konar Słupeckiej w ko ściele w Bo ńczy. Fot. M. Mazurek, 2007 r.

Fot. 10. Cerkiew prawosławna w Bo ńczy p.w. Matki Boskiej Fot. 11. Wn ętrze cerkwi. Pokrowskiej. Fot. M. Mazurek, 2007 r. Fot. M. Mazurek, 2007 r.

15 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN

Fot. 12. Kapliczka św. Jana Nepomucena. Fot. 13. Kapliczka św. Jana Nepomucena obecnie. Źródło: Kronika gminy, 1947 r.. Fot. M. Mazurek, 2007 r.

Borowiny (Wólka Boniecka)

Ta miejscowo ść powstała na przełomie XIX i XX wieku. Pierwsze pisane wzmianki pochodz ą z 1921 roku. W tym czasie było tu 9 domów i 45 mieszka ńców. Wi ększo ść z nich była katolikami i Polakami. W tym czasie nazwa pisana była jako Wólka Boniecka 58 . Ta sama nazwa pojawia si ę równie Ŝ na ówczesnych mapach. Okupant hitlerowski d ąŜą c do zahamowania rozwijaj ącej si ę działalno ści ruchu oporu zacz ął stosowa ć we wsi egzekucje odwetowe stosuj ąc odpowiedzialno ść zbiorow ą na podstawie wydanej instrukcji z 31 pa ździernika 1939 r. „Wytyczne do zwalczania band”. Takimi zbiorowymi zbrodniami były pacyfikacje trzech wsi na terenie gminy: Bo ńczy i Wólki Bonieckiej 8.V.1943 r. i Olszanki 5.VI.1944 r. W godzinach mi ędzy 8 00 a 9 00 rano drog ą wiod ącą w rejonie lasów bonieckich koło wsi Wólka Boniecka (Borowiny) przeje ŜdŜało furmankami 11 Ŝandarmów oraz renegat Wierzbowski z posterunku policji granatowej z Kra śniczyna wraz z komendantem Romanem Kocurem, gdzie natkn ęli si ę na grup ę partyzantów radzieckich. Po walce trwaj ącej około godziny, w której zgin ął jeden Ŝandarm, Niemcy wycofali si ę około 500 m w kierunku wsi Bo ńcza, gdzie okopali si ę na tzw. Wygonie, wysyłaj ąc po posiłki policjanta Wierzbowskiego. Mi ędzy godzin ą 14 00 a 15 00 przyjechało około 100 Ŝandarmów, prawdopodobnie z Krasnegostawu i Zamo ścia. śandarmi otoczyli Wólk ę Bonieck ą i cz ęść Bo ńczy sp ędzaj ąc mieszka ńców na plac. M ęŜ czyzn podzielono na dwie grupy, jedn ą oprawcy poprowadzili na skraj wsi Wólka Boniecka przy lesie i do le Ŝą cych twarz ą do ziemi strzelali w tył głowy, drug ą grup ę zabili w ogrodzie Olgi Bojko, strzelaj ąc seriami karabinów maszynowych. Opis pozycji le Ŝą cych na ziemi ciał świadczy, Ŝe zabójstwa tej grupy dokonano w pozycji stoj ącej. Kobiety i dzieci prowadzono pod eskort ą Ŝandarmów w kierunku cmentarza w Bo ńczy, „zwolnione” zostały przez oficera niemieckiego. W egzekucji zgin ęło 33 Polaków i Ukrai ńców, w tym ze wsi Bo ńcza 12 osób i z Wólki Bonieckiej 18 osób, z Lipiny 2 osoby i ze Skomorach 1 osoba. Pacyfikacji dokonano za akcje partyzanckie przeprowadzone wcze śniej, w tym w kwietniu 1942 r. W czasie pacyfikacji spalonych zostało 15 gospodarstw wraz z dobytkiem, ocalał jedynie dom mieszkalny Józefa Hyczko 59 . Ciała pomordowanych

58 Skorowidz....., s. 47. 59 GK, zespół akt sygn. 659, k. 75; Ankieta OK. Lublin „Egzekucje” – Bo ńcza, Wólka Boniecka, sygn. Akt OKL/Ds. 165/67; APL Ortskommandantur I/524, sygn. 1, k. 15; Cz. Madejczyk: Hitlerowski terror na wsi. polskiej 1939-1945, Warszawa 1956, s. 87; Z. Ma ńkowski: Mi ędzy Wisł ą a Bugiem..., op. Cit., s.250;

16 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN zostały pochowane na cmentarzu w Bo ńczy, cz ęść w grobie zbiorowym, cz ęść w oddzielnych mogiłach. Pacyfikacj ę Wólki Bonieckiej upami ętniono wystawiaj ąc w 1985 r. pomnik z inskrypcj ą 18 osób pomordowanych.

Fot. 14. Odsłoni ęcie pomnika w Wólce Bonieckiej. Fot. 15. Odsłoni ęcie pomnika w Wólce Bonieckiej. Źródło: Kronika Gminy, 1985 r. Źródło: Kronika Gminy, 1985 r.

Fot. 16. Pomnik w Wólce Bonieckiej. Fot. M. Mazurek, 2007 r.

Bo ńcza-Kolonia

Pocz ątki tej osady si ęgaj ą okresu mi ędzywojennego. W latach dwudziestych XX wieku cz ęść ziemi folwarcznej maj ątku Bo ńcza zostało rozparcelowanej i powstało tu kilka gospodarstw rolnych widocznych na mapie z 1933 roku. Kolejny „etap” tworzenia tej wsi miał miejsce po II wojnie światowej, gdy rozparcelowano cały maj ątek Bo ńcza. ( Poprzednio był tu folwark ziemski nale Ŝą cy do dóbr Bo ńcza. W folwarku było w 1921 roku 8 domów i 316 mieszka ńców. W wi ększo ści byli to Polacy 60 . Obszar maj ątku liczył 1 943 ha 61 . ) Bo ńcza Kolonia rozwin ęła si ę głównie po II wojnie światowej, po nacjonalizacji ziemi dawnego maj ątku Bo ńcza. Układ wsi, czyli rozproszone budownictwo, jest typowe dla wsi powstałych w ramach powojennych zmian własno ściowych.

J. Fajkowski, J. Religa: Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej, Warszawa 1981, s. 61; Przewodnik po upami ętnionych walkach i m ęcze ństwa, Lata wojny 1939-1945, Warszawa 1964, passim. 60 Skorowidz.....,s. 47. 61 Ksi ęga Adresowa....., s. 530.

17 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN

Rys. 5. Kolonia Bo ńcza w 1933 roku.

Obecnie na terenie Bo ńcza Kolonia znajduje si ę dwór, który niegdy ś nale Ŝał do miejscowo ści Bo ńcza. Jest to klasyczny o pewnych cechach barokowy dwór wzniesiony najprawdopodobniej na przełomie XVIII i XIX w. Za Heleny i Tadeusza Turkołów, b ędąc ich siedzib ą do 1845 r. Budynek murowany z cegły, otynkowany, podpiwniczony, w cz ęś ci środkowej pi ętrowy, na skrzydłach parterowy.

Fot. 17. Pałac w Bo ńczy od strony frontowej, stan Fot. 18. Pałac w Bo ńczy od strony frontowej. około 1960 r. Źródło: R. Atanazy: Materiały... Fot. A. Kurz ępa 2007 r.

Fot. 19. Pałac w Bo ńczy od strony ogrodu, stan około Fot. 20. Pałac w Bo ńczy od strony ogrodu. 1960 r. Źródło: R. Atanazy: Materiały ... Fot. M. Mazurek 2007 r.

18 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN Dwór został spalony w 1942 r. i zrujnowany, nast ępnie po wojnie cz ęś ciowo odbudowany i podwy Ŝszony o drug ą kondygnacj ę, kryty blach ą. Bezpo średnio po wojnie w budynku znajdowała si ę szkoła. Przebudow ę obiektu z dostosowaniem do nowej funkcji – zakładu specjalnego dla umysłowo chorych dzieci – prowadzono w latach 1958-1961 62 . Obecnie znajduje si ę tu Pa ństwowy Dom Pomocy Społecznej dla psychicznie chorych. W sąsiedztwie zespołu dworsko-parkowego znajdowały si ę budynki wybudowane na przełomie XIX/XX w.: gorzelnia, spichlerz, budynek gospodarczy i lodownia. Otoczenie dworu stanowi park krajobrazowy poło Ŝony w krajobrazie otwartym. Jego sąsiedztwo od zachodu stanowiły od 1934 r. dwa stawy parkowe, od południa dolina rzeki Wojsławki z ł ąkami i stawami rybnymi, od północy park s ąsiadował z terenem zaj ętym przez zabudowania mieszkalne zarz ądcy i pracowników maj ątku (obecnie uprawy rolne), a na wschód od parku poło Ŝona jest gorzelnia z towarzysz ącymi jej zabudowaniami.

Fot. 22. Stawy rybne od strony południowej pałacu. Fot. M. Mazurek, 2007 r. Fot. 21. Klon zwyczajny w parku podworskim w Bo ńczy. Fot. M. Mazurek, 2007 r.

Istniej ąca gorzelnia wybudowana została około 1920 r. na miejscu poprzednio istniej ącej, która uległa rozbiórce. Produkcj ę okowity prowadzono z ziemniaków natomiast w okresie okupacji równie Ŝ ze zbo Ŝa do 3 tys. l z zacieru. W latach 1991-1996 zakład był nieczynny. Gorzelni ę z Agencji Własno ści Rolnej Skarbu Pa ństwa zakupili w 1999 r. Gra Ŝyna i Lucjan Jagieło z Chełma.

Fot. 23. Gorzelnia w Kol. Bo ńcza. Fot. 1947. Fot. 24. Gorzelnia w Kol. Bo ńcza. Źródło: Kronika Gminy. Fot. M. Mazurek, 2007 r.

62 Dekrement z dn. 6.IX.1944 r. resztówka maj ątku Bo ńcza została przej ęta na rzecz Skarbu Pa ństwa. Decyzj ą Ministerstwa Rolnictwa z 9.I.1958 r. nr UR/U/11/999/57 resztówka Bo ńcza wraz z zabudowaniami (55,42 ha) została przekazana na rzecz Min. Pracy i Opieki Społ. Dla Wydziału Rent i Pomocy Społecznej Prezydium WRN w Lublinie z przeznaczeniem pod budowę zakładu specjalnego dla umysłowo niedorozwini ętych dzieci.

19 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN Brzeziny

Brzeziny s ą bardzo star ą miejscowo ści ą. Jej pocz ątków nale Ŝy szuka ć ju Ŝ w XV wieku. Była to osada słu Ŝebna wobec Kra śniczyna, pierwsze wzmianka o istnieniu tej wsi pochodzi z 1438 roku, gdy wchodziła w skład dóbr kra śniczy ńskich 63 . Nazwa wsi pochodzi od słowa brzezina, czyli lasek brzozowy 64 . Brzeziny rozwijały si ę bardzo dobrze i ju Ŝ w XVI wieku były jedn ą z wi ększych osad w tej okolicy. Spis podatkowy z 1564 roku informuje, Ŝe była to bardzo du Ŝa wie ś. Liczyła ponad 16 łanów ziemi uprawnej 65 . Wła ścicielami Brzezin byli kolejni wła ściciele dóbr krasiczy ńskich. Dziedziczyli tu wi ęc Rzeszowscy, T ęczy ńscy, w XVIII wieku Mi ączy ńscy, a w XIX Poletyłowie. W 1827 roku było tu 16 domów i 172 mieszka ńców 66 . Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego z ko ńca XIX wieku tak opisuje Brzeziny: „ wie ś nad rzek ą Wojsławk ą z prawego brzegu (....) przy drodze z Krasnegostawu do Wojsławic w okolicy górzystej, poprzerzynanej licznymi w ąwozami. Wie ś Brzeziny wzniesiona jest na 572 stóp nad powierzchni ą morza. Obecnie ma 34 domy” 67 . W 1921 roku w Brzezinach zanotowano istnienie 88 domów i 444 mieszka ńców. Tutaj przewag ę mieli prawosławni licz ący 270 osób, było te Ŝ 170 katolików i 4 śydów. Ludno ść tej wsi ch ętnie te Ŝ przyznawała si ę do narodowo ści rusi ńskiej (144 osób), reszta podała narodowo ść polsk ą68 . Przed wojn ą w tej wsi działała szkoła podstawowa, równie Ŝ po wojnie rozpocz ęła ona swoj ą działalno ść 69 . Po wojnie zało Ŝono tu Spółdzielni ę Produkcyjn ą. Spółdzielnia w Brzezinach liczyła 95 ha i 32 członków. Tu równie Ŝ wybudowano obor ę, powstał sad, planowano budow ę cegielni. Spółdzielnia borykała si ę z brakiem r ąk do pracy i jak napisano „ przejawia si ę zły stosunek członków spółdzielni do mienia społecznego, mało przykłada si ę wagi do werbowania nowych członków ”70 (dane z 1952 roku). Tutaj znajduje si ę najstarszy cmentarz na terenie gminy, który poło Ŝony jest w zachodniej cz ęś ci wioski i posiada form ę niewysokiego wału ziemnego, poło Ŝonego po lewej stronie szosy Surhów-Brzeziny, przechodz ącego łagodnie w zbocze wierzchowiny lessowej. Do niedawna była tutaj mała kapliczka (dzisiaj pozostała po niej kupa gruzu) z krzy Ŝem i półksi ęŜ ycem pozwalaj ącym domniemywa ć o jego tatarsko-tureckim pochodzeniu. By ć mo Ŝe, Ŝe w okresie wojen szwedzkich były tu uzupełniaj ące pochówki Ŝołnierzy szwedzkich; st ąd ugruntowała si ę w śród miejscowej ludno ści nazwa cmentarza tatarsko-szwedzkiego o 700-letnim datowaniu (?) nawi ązujemy do najazdu Tatarów mongolskich na te tereny ju Ŝ w XIII w. lub pó źniejszych Tatarów tureckich w XV-XVI w. 71 .

63 Czarnecki Włodzimierz, Sie ć osadnicza ziemi chełmskiej do połowy XIV do połowy XV wieku [w:] „Rocznik Chełmski”, tom 3 z 1997 roku, Chełm 1997, s. 26. 64 Nazwy miejscowe Polski...., tom I, s. 384. 65 Źródła Dziejowe Polski tom XVIII/1, Warszawa 1902, s. 193. 66 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego (wypisy), Lublin 1974, s. 19. 67 Słownik Geograficzny ....,s. 19. 68 Skorowidz.....,s. 47. 69 sygnatura: 88/10/0/151 tytuł i daty: Akta Publ. Szkoły Powszechnej w Brzezinach gm. Czajki; 1931-1944 hasła indeksu: Brzeziny sygnatura: 88/10/0/152 tytuł i daty: Publ. Szkoła Powszechna w Brzezinach gm. Czajki; 1945-1950 hasła indeksu: Brzeziny 70 Archiwum Pa ństwowe w Lublinie, oddział w Zamo ściu, Akta Gminy Czajki (1944-1954). 71 W. Tarnas Kra śniczyn - dzieje gminy i okolic.

20 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN

Fot. 25. Zapomniany cmentarz tatarsko-szwedzki w Brzezinach. Fot. M. Mazurek, 2007 r. Majdanek ( Zmysłówka )

Nazwa tej wsi wskazuje, Ŝe mogła ona powsta ć na dawnych terenach le śnych, wła śnie majdanami lub majdankami nazywano obozowiska robotników le śnych, które z czasem stawały si ę cz ęsto zal ąŜ kami wsi. Według danych z lat trzydziestych XX wieku miejscowo ść liczyła 14 domów i zwana była Majdan Czajki.

Chełmiec

Chełmiec powstał na pocz ątku XIX wieku. Nazwa pochodzi od słowa „chełmiec” oznaczaj ącego kiedy ś pagórek 72 . W 1827 roku w tej miejscowo ści było 9 domów i 66 mieszka ńców 73 . Wie ś nale Ŝała do dóbr kra śniczy ńskich. Mapa tych okolic z 1839 roku pokazuje ju Ŝ całkiem spor ą wie ś, był tu równie Ŝ folwark i browar. Miejscowo ść szybko si ę rozwijała i w czasie uwłaszczenia ziemi dworskiej w tej wsi powstało 38 osad wło ścia ńskich (gospodarstw) na 253 morgach ziemi. Pozostała ziemia (folwark) stanowiła własno ść dziedziców Kra śniczyna 74 . W ko ńcu XIX wieku obszar folwarku liczył 271 mórg ziemi ornej. W 1921 roku w tej wsi było 57 domów i 336 mieszka ńców. Była to jednolita miejscowo ść pod wzgl ędem wyznaniowym i narodowo ściowym 75 . Obok wsi istniał te Ŝ nadal folwark z 5 domami i 96 mieszka ńcami, nale Ŝą cy do hrabiego Raczy ńskiego. W okresie mi ędzywojennym w Chełmcu galanteri ą handlował F. Grzesiak. Miała tu siedzib ę spółka zajmuj ąca si ę eksploatacj ą lasów, nale Ŝała do J. Dubaja. Sklep z artykułami ró Ŝnymi posiadał F. Grzesiak 76 .

Kolonia Chełmiec

Ta miejscowo ść powstała około 1930 roku. Spis powszechny z 1921 roku wymienia jeszcze w tym miejscu folwark ale ju Ŝ mapa z 1933 roku pokazuje istnienie koloni powstałej

72 Nazwy miejscowe .....tom II, s. 31. 73 Słownik Geograficzny ...s. 37. 74 Ibidem. 75 Skorowidz.....,s. 47. 76 Ksi ęga Adresowa Polski ....,s. 530

21 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN po parcelacji maj ątku folwarcznego. W okresie mi ędzywojennym działała tu szkoła podstawowa 77 . W czasie wojny w Chełmcu działał pluton BCH pod dowództwem Władysława Jarosiewicza „Scyta”78 . Od 1944 roku znowu zacz ęła tu funkcjonowa ć szkoła podstawowa. We wschodniej cz ęś ci wsi notowano owczarni ę79 .

Małyszki

Miejscowo ść powstała po II wojnie światowej.

Czajki

Czajki powstały na pocz ątku XIX wieku. Pierwsze wiadomo ści o istnieniu tej osady pochodz ą z 1839 roku z ówczesnej mapy Królestwa Polskiego. Zanotowano tam istnienie folwarku Czayki. W tym czasie było to raczej jeszcze miejsce na mapie ni Ŝ osada. Nazwa pochodzi od dawnego imienia „Czajka” 80 . W XIX wieku i na pocz ątku XX wieku u Ŝywano te Ŝ nazwy Majdan-Czajki 81 . W czasie uwłaszczenia ziemi dworskiej w 1864 roku w tej osadzie powstało 7 gospodarstw chłopskich na 22 morgach ziemi 82 . W 1867 roku władze carskie ustanowiły w tej wsi siedzib ę urz ędu gminy. Osada nie miała tradycji bycia lokalnym centrum, jednak zapewne tu znaleziono odpowiedni lokal na urz ąd gminy i dlatego Czajki stały si ę pocz ątkowo siedzib ą gminy przeniesion ą pó źniej do Kra śniczyna. W 1921 roku w Czajkach było (ówcze śnie Majdan-Czajki ) 9 domów i 56 mieszka ńców. Wi ększo ść mieszka ńców była katolikami i Polakami (49 osób) reszta podała wiar ę prawosławn ą i narodowo ść rusi ńsk ą83 .

Drewniki

Drewniki s ą bardzo star ą osad ą. Pierwsze wzmianki pochodz ą ju Ŝ z XV wieku. Dnia 15 IV 1436 roku Jan biskup chełmski nadał ko ściołowi parafialnemu w Skierbieszowie 2 łany ziemi z ł ąkami oraz dziesi ęciny z całej parafii, to jest z 16 wsi. W śród wsi wymienionych w tym dokumencie była równie Ŝ villam Drewniki 84 .

77 sygnatura: 88/10/0/158 tytuł i daty: Akta Publ. Szkoły Powszechnej w Chełmcu gm. Czajki; 1931-1944 hasła indeksu: Chełmcu 78 Czuba P, Wojtal J, Nie stali z.... , s. 345. 79 sygnatura: 88/10/0/159 tytuł i daty: Publ. Szkoła Powszechna w Chełmcu gm. Czajki; 1945-1951 hasła indeksu: chełmcu 80 Nazwy miejscowe Polski ..., tom II, s. 169 81 Ibidem. 82 Słownik Geograficzny .....s. 44. 83 Skorowidz.....,s. 47. 84 Zbiór dokumentów Małopolskich , cz ęść V, Wrocław 1970, s. 367.

22 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN Nazwa pochodzi od słowa „drewnik” oznaczaj ącego kiedy ś drewniczego, czyli tego który drwa opatruje 85 . Pod t ą sam ą nazw ą Drewniki s ą wymienione w spisie podatkowym z 1564 roku. W tym czasie było tu 6 łanów ziemi uprawnej. Połowa nale Ŝała do Sienickich z Bo ńczy, a reszta była własno ści ą ko ścieln ą86 . Drewniki zwi ązane były z dobrami Kra śniczyn. Tak, wi ęc wie ś nale Ŝała do Rzeszowskich, T ęczy ńskich, Mi ączy ńskich, w XIX wieku była własno ści ą hrabiów Poletyłów. Z uwagi na istnienie innej wsi Drewniki nale Ŝą cej do dóbr skierbieszowskich w XVIII i XIX wieku u Ŝywano nazwy Drewniki Krasniczy ńskie (lub Krasnoczy ńskie). W pocz ątkach XIX wieku była to niewielka osada. W 1827 roku było tu 13 domów i 77 mieszka ńców 87 . W 1867 roku Drewniki wł ączono do gminy Czajki. Spis powszechny z 1921 roku informuje o 53 domach i 258 mieszka ńcach tej wsi. Wszyscy mieszka ńcy podali narodowo ść polsk ą, ale 141 z nich wyznawało prawosławie 88 . W latach trzydziestych XX wieku w tej wsi działała szkoła podstawowa, wznowiła swoj ą działalno ść po wojnie 89 .

Rys. 6. Drewniki w 1839 roku.

Franciszków

Franciszków powstał na pocz ątku XIX wieku. Pierwsze wiadomo ści tej wsi mo Ŝna odnale źć w Tabelli Miast i Wsi Królestwa Polskiego z 1827 roku. W tym czasie było tu 16 domów i 84 mieszka ńców 90 . Wie ś nale Ŝała do dóbr surhowskich nale Ŝą cych ówcze śnie do Cieszkowskich. W 1864 roku ziemia dworska została uwłaszczona i powstało w tej miejscowo ści 15 gospodarstw rolnych na 181 morgach ziemi. We wsi Franciszków w 1921 roku było 34 domy i 191 mieszka ńców. Prawie wszyscy mieszka ńcy byli katolikami i Polakami 91 . W czasie wojny istniała tu samodzielna placówka BCH (pluton) pod dowództwem Jana Ostrowskiego „Orzeł” 92 . W pobli Ŝu tej wsi miała miejsce bitwa partyzancka w dniu 27

85 Nazwy miejscowe Polski ...... tom II, s. 422. 86 Źródła Dziejowe Polski...... , s. 191. 87 Słownik Geograficzny .....,s. 57. 88 Skorowidz...., s. 47. 89 sygnatura: 88/10/0/170 tytuł i daty: Akta Publ. Szkoły Powszechnej w Drewnikach gm. Czajki; 1931-1948 hasła indeksu: Drewniki 90 Słownik Geograficzny .....,s. 65. 91 Skorowidz.....,s. 47.

23 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN grudnia 1943 roku 93 . Dawni Ŝołnierze BCH wspominaj ą, Ŝe była to wie ś bardzo przychylna partyzantom, równie Ŝ radzieckim 94 .

Kra śniczyn

Pocz ątki Kra śniczyna s ą bardzo odległe. Była to osada targowa zagubiona pośród rozległych puszcz i bagien. Ziemie te le Ŝały na peryferiach pa ństwa polskiego i były bardzo słabo zaludnione. Król Władysław Jagiełło staraj ąc si ę je zagospodarowa ć przekazał Kra śniczyn synom ksi ęcia Hurki: Iwanowi i Aleksandrowi. Hurkowie pochodzili ze starego rodu ksi ąŜą t litewskich spokrewnionym blisko z samym królem. Z 1433 roku pochodzi dokument, w którym król Władysław Jagiełło przekazał Kra śniczyn stryjowi wy Ŝej wymienionych ksi ąŜą t, ksi ęciu Sanguszce synowi Lubarta Feodra Ogierdowicza. W tym Ŝe dokumencie przechowywanym w archiwach ksi ąŜą t Sanguszków zapisywano nazw ę tej osady jako „ bona Crasnyczyn ”95 . W kolejnych latach Kra śniczyn zapewne znowu wrócił do domeny królewskiej, poniewa Ŝ z 1438 roku pochodzi zapis, Ŝe król Władysław Warne ńczyk nadał niejakiemu Wa ńce Kierdejowiczowi z Kwasiłowa Kro śniczyn wraz z sze ścioma wsiami w ziemi chełmskiej 96 . Równie Ŝ ten ród pochodził z mo Ŝnowładców litewskich. Ju Ŝ wtedy Kra śniczyn był o środkiem dóbr, wokół Kra śniczyna skupiało si ę kilka wsi stanowi ących jeden maj ątek ziemski 97 . W skład tych dóbr wchodziły w 1438 roku, oprócz Kra śniczyna, Piaski, Krasne, Brzeziny, Drewniki i Zabitów 98 . W drugiej połowie XV wieku Kra śniczyn stanowił cz ęść maj ątku nale Ŝą cego do starostwa krasnostawskiego. Wójtem Krasnegostawu był w ko ńcu XV wieku Andrzej Rzeszowski, który dzi ęki łasce królewskiej doprowadził do wył ączenia Kra śniczyna ze starostwa krasnostawskiego i wł ączenia do jego prywatnych dóbr. Druga połowa XV wieku to równie Ŝ czas intensywnej kolonizacji tych ziemi. Powstały wtedy Stara Wie ś oraz Wólka Kra śniczy ńska 99 . Posta ć Andrzeja Rzeszowskiego jest ciekaw ą postaci ą na tle innych mo Ŝnowładczych rodów tego okresu, poniewa Ŝ pokazuje, Ŝe nie wszystkie wielkie rody gromadziły bogactwo, ale te Ŝ zdarzały si ę spektakularne upadki. Rzeszowski urodził si ę około 1469 roku jako syn Jana kasztelana przemyskiego i Barbary z T ęczyna. Pochodził z bardzo mo Ŝnego rodu, studiował na Uniwersytecie Krakowskim. Jego protektorem był stryj Jan, biskup krakowski. Odziedziczył po ojcu rozległe dobra rzeszowskie i inne maj ątki. Z przełomu XV i XVI wieku pochodz ą liczne zapisy o s ądach i zajazdach mi ędzy Rzeszowskim, a innymi rodami. Cały czas był pozywany do s ądów przez s ąsiadów. Był porywczym człowiekiem i niejednokrotnie napadał na swoich wrogów, nie szcz ędz ąc nawet kobiet i profanuj ąc ko ścioły. Liczne sprawy sądowe, zatargi i zajazdy uszczuplały jego pozycj ę maj ątkow ą. Jeszcze w 1488 wraz z bra ćmi posiadał 1 miasto, 2 zamki, 43 wsie i 2 bogate wójtostwa. Z czasem jego maj ątek kurczył si ę, aŜ w pocz ątkach XVI wieku zostało mu tylko kilka wsi koło Krasnegostawu, czyli Kra śniczyn i okolice.

92 Czuba P, Wojtal J, Nie stali z.... , s. 345. 93 Tam Ŝe., s. 282. 94 Tam Ŝe, s. 282. 95 Złota Ksi ęga Szlachty Polskie j, Pozna ń 1883, tom V, s. 287. 96 Boniecki A, Herbarz ....t. 5, str. 218: Dziusowie v. D Ŝusowie v. Dczusowie h. Kierdeja 97 Czarnecki Włodzimierz, Sie ć osadnicza ziemi chełmskiej do połowy XIV do połowy XV wieku [w:] „Rocznik Chełmski”, tom 3 z 1997 roku, Chełm 1997. s. 26. 98 Tam Ŝe. 99 Tam Ŝe.

24 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN Zało Ŝenie miasta Kra śniczyn nale Ŝy ł ączy ć wła śnie z Andrzejem Rzeszowskim. Czas powstania tego miasta budzi spory historyków. Badacz przeszło ści tych ziemi W. Czarnecki podaje rok 1491 jako pierwsz ą wzmiank ę o mie ście Kra śniczyn, a inni podaj ą te Ŝ dat ę 1500 roku 100 . Na pewno miasto powstało najpó źniej w 1532 roku, poniewa Ŝ w tym Ŝe roku najprawdopodobniej zmarł Andrzej Reszowski. Rzeszowski, niegdy ś wielki magnat stał si ę średniozamo Ŝnym szlachcicem posiadaj ącym tylko kilka wsi, wi ęc zało Ŝenie miasta w Kra śniczynie podnosiło rang ę upadłego rycerza. Niestety zachowało si ę niewiele materiałów dotycz ących ostatnich lat Ŝycia Rzeszowskiego, tak samo jak data powstania miasta, budzi równie Ŝ kontrowersje data śmierci Andrzeja Rzeszowskiego. Nawet nie wiadomo czy miał Ŝon ę i dzieci 101 . Miasto na pewno istniało w pierwszej połowie XVI wieku, jednak zabrakło mo Ŝnego protektora, aby mogło si ę rozwin ąć . Po śmierci Rzeszowskiego jego maj ątek przej ęli Tęczy ńscy mo Ŝny ród z Małopolski, jego opiekunowie. Ziemia chełmska w tym czasie była siedliskiem drobnej i średniozamo Ŝnej szlachty. Posiadło ść kra śniczy ńska le Ŝała daleko od ich posiadło ści i w ziemi, któr ą si ę nie interesowali. Dlatego wła śnie Kra śniczyn nie zdołał si ę sta ć wa Ŝnym o środkiem miejskim, a z drugiej strony silna była konkurencja pobliskiego Krasnegostawu. Spis podatkowy z 1564 roku informuje, Ŝe Kra śniczyn płacił podatek zwany szosem 1 grzywn ę (3 floreny i 6 groszy), w mie ście był ko ściół katolicki, mieszkało tu 5 rzemie ślników płac ących po 4 grosze podatku, 4 komorników płac ących po 4 grosze podatku, był tu równie Ŝ młyn o dwóch kołach mły ńskich (24 grosze podatku), wytwarzano te Ŝ alkohol (dwie banie gorzałczane), płacono od tego 24 grosze. Był, wi ęc Kra śniczyn niewielkim miasteczkiem, a był to czas, gdy miasta w Polsce miały si ę jeszcze całkiem dobrze. Dla porównania rzemie ślnicy krasnostawscy równie Ŝ płacili po 4 grosze podatku, ale ich liczba wynosiła 151 osób, wobec 5 rzemie ślników kra śniczy ńskich. Po T ęczy ńskich dziedziczyły tu inne wielkie rody magnackie, jednak Ŝaden z nich nie wykazywał jakiego ś zainteresowania tym miastem. Brakło nawet fundatorów ko ścioła. Do tego doszły zniszczenia w czasie wojen kozackich i wojen ze Szwecj ą. Sam Krasnystaw w pierwszej połowie XVII wieku był ju Ŝ upadaj ącym miastem. W pierwszej połowie XVIII wieku bardzo wzrosła rola rodu Mi ączy ńskich herbu Suche Komnaty. Twórc ą pot ęgi rodu był Atanazy Mi ączy ński sławny rycerz, pogromca Turków i przyjaciel Jana III Sobieskiego. Jego syn Piotr w pełni wykorzystał maj ątek pozostawiony przez ojca i umiej ętnie go pomna Ŝał staj ąc si ę wielkim posiadaczem ziemskim. Wśród licznych maj ątków jakie skupował znalazł si ę te Ŝ Kra śniczyn. Piotr Mi ączy ński był typowym człowiekiem swojej epoki, dbał o swój interes handluj ąc na du Ŝą skal ę zbo Ŝem, z W ęgier sprowadzał wino. Odziedziczony maj ątek i gospodarno ść przyniosła fortun ę. Jednak z drugiej strony zarzuca si ę mu otaczanie si ę miernotami i karierowiczami, sam promował takich ludzi do ró Ŝnych urz ędów. Wobec sąsiadów był nieust ępliwy, a kroniki s ądowe daj ą liczne przykłady jego pozwów wobec sąsiadów z którymi s ądził si ę przez długie lata. Dodatkowo był bezwzgl ędny wobec poddanych i sług. śenił si ę dwukrotnie, najpierw z Antonin ą Rzewusk ą, z któr ą miał synów Adama i Józefa, nast ępnie z Mariann ą Wierzbowsk ą. O bogactwie Piotra Mi ączy ńskiego kr ąŜ yły legendy, natomiast król Polski (od 1764 roku ) Stanisław August Poniatowski borykał si ę z brakiem pieni ędzy. Dnia 10 V 1774 roku król nadał Mi ączy ńskiemu order św. Stanisława, a latem tego roku wysłał do Mi ączy ńskiego posła z pro śbą o po Ŝyczk ę. Piotr Mi ączy ński jednak " odmówił tej przysługi ". Miał tak ą pozycj ę, Ŝe mógł odmówi ć nawet królowi. W dwa lata pó źniej Mi ączy ński zmarł. Po Piotrze Mi ączy ńskim, zmarłym w 1776 roku, dziedziczył tu jego młodszy syn

100 Tam Ŝe. 101 Polski Słownik Biograficzny , tom XXXIV, s. 53-55.

25 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN Józef Mi ączy ński generał wojsk polskich, starosta makowiecki. Józef Mi ączy ński zmarł w 1787 roku, a maj ątek odziedziczył jego syn Ignacy Mi ączy ński 102 . Kolejny dziedzic Kra śniczyna, Ignacy Mi ączy ński urodził si ę w Zawieprzycach w 1760 roku. Zapewniono mu gruntowne wykształcenie w Collegium Nobilum w Warszawie, zwiedzał te Ŝ i studiował we Francji i Włoszech. W 1781 roku został szambelanem królewskim, miał te Ŝ liczne starostwa przynosz ące mu znaczne dochody. Nie brał udziału w Ŝyciu politycznym kraju. Po ojcu odziedziczył liczne maj ątki w ziemi lubelskiej i na Ukrainie, wśród nich był równie Ŝ Kra śniczyn. Po II rozbiorze kraju w 1793 roku zamieszkał w Galicji. Rok pó źniej Mi ączy ński, zapewne z tego powodu, Ŝe trudno było mu administrowa ć maj ątkiem w innym kraju (sam mieszkał w Cesarstwie Austrii) zacz ął wyprzedawa ć swoje maj ątki w ziemi lubelskiej i chełmskiej. Mi ączy ński zaj ął si ę gromadzeniem dzieł sztuki malarskiej. Nale Ŝał te Ŝ do wpływowych ziemian w Galicji i mimo, Ŝe cesarz Austrii nadał mu tytuł hrabiowski w 1809 roku opowiedział si ę po stronie Polski i Napoleona konflikcie z Austri ą. Działał we władzach rz ądu Galicji, był te Ŝ na rokowaniach pokojowych w Wiedniu, gdzie był doradc ą Napoleona do spraw Galicji. Ten nadał mu wysokie odznaczenia francuskie, Mi ączy ński zmarł 25.X.1809 roku w Wiedniu, podobno otruty. Jego kolekcja malarstwa stała si ę podstaw ą galerii we Lwowie, a pó źniej jego obrazy znalazły si ę w muzeum na Wawelu i Muzeum Narodowym w Warszawie 103 . Na przełomie XVIII i XIX wieku Kra śniczyn był niewielk ą osad ą. Po 1815 roku, gdy w Polsce zapanował wreszcie pokój, po długim okresie wojen, a teren wszedł w skład Królestwa Polskiego, stan polskich miast w tym Kra śniczyna był opłakany. Ulice, rynki i drogi były piaszczyste niebrukowane. Domy były jedno lub dwurodzinne, przewa Ŝnie drewniane, kryte słom ą. Co kilkana ście lat takie miasta padały ofiar ą po Ŝarów. Wiele budynków było opuszczonych. W 1827 roku było tu zaledwie 44 domy i 216 mieszka ńców. W XIX wieku Kra śniczyn zwany był te Ŝ Kro śniczynem . Wiek XIX to czas utraty praw miejskich ale te Ŝ odrodzenia si ę tej osady, jako wa Ŝniejszego lokalnego o środka handlowego i przemysłowego. Odrodzenie wi ązało si ę z kolejnym rodem dziedzicz ącym w tej okolicy z Poletyłami herbu Trzywdar. Pierwszym wła ścicielem z tego rodu był Wojciech Poleteło (czasem Poletyłło od nazwy rodowej wsi Poletyłły) pochodził z drobnoszlacheckiej rodziny w ziemi bialskiej 104 . Dzi ęki sprytowi i odrobinie talentu zdołał wkra ść si ę w łaski mo Ŝnych rodów XVIII -wiecznej Polski. Uzyskał opini ę znawcy prawa, nie był jednak oratorem. W 1776 r. udało mu si ę zosta ć wojskim krasnostawskim. Swoj ą dalsz ą przyszło ść zwi ązał ju Ŝ z t ą ziemi ą. W 1779 r. uzyskał tytuł stolnika chełmskiego. Był wiernym stronnikiem królewskim i dzi ęki temu zacz ął uzyskiwa ć coraz mocniejsz ą pozycj ę na sejmiku chełmskim. Bywał te Ŝ marszałkiem sejmiku chełmskiego, stał si ę w 1791 roku zwolennikiem Konstytucji 3 Maja. Został dziedzicem dóbr wojsławickich, Rakołup i wielu innych, w tym zakupił od Mi ączy ńskiego równie Ŝ Kra śniczyn. Zamieszkiwał w pałacu zbudowanym w okresie 1856 r., a 1864 r. przez plenipotenta Borowskiego 105 .

102 Polski Słownik Biograficzny , tom XX, s. 565. 103 Polski Słownik Biograficzny , tom XX, s. 555. 104 Kronika gminy. 105 Tam Ŝe; B. W. Stanek-Lebioda w „ Studium historyczno-urbanistycznym Kra śniczyna”, 1990, za K. Po Ŝogo podaje na s. 48, Ŝe pałac powstał z inicjatywy Wojciecha hr. Poletyły w 1864, co jest bł ędem bo zmarł on w 1806.

26 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN

Fot. 26. Kra śniczyn, pałac Poletyłów od frontu przed Fot. 27. Ruiny pałacu w Kra śniczynie, elewacja 1914 r. Źródło: R. Atanazy: Materiały... południowa, spalony w 1915 r. Źródło: zbiory Instytutu Sztuki PAN, nr neg. 11997.

Pałac Kra śniczy ński był budynkiem zało Ŝonym na planie wydłu Ŝonego prostok ąta, elewacj ą frontow ą zwrócony na południe. Wzniesiony z cegły ceramicznej, otynkowany, był obiektem dwukondygnacyjnym, podpiwniczonym 106 . Pałac spalony został w 1915 r. przez wycofuj ące si ę wojska rosyjskie z tym, Ŝe od tego czasu funkcjonował w swojej pierwotnej formie. Po po Ŝarze został cz ęś ciowo wyremontowany i przystosowany do celów mieszkalnych. W okresie mi ędzywojennym nie był u Ŝytkowany przez nowego wła ściciela dóbr Karola hr. Raczy ńskiego. W cz ęś ci pomieszcze ń zamieszkały rodziny słu Ŝby folwarcznej. Tutaj znalazł tak Ŝe siedzib ę pierwszy urz ąd pocztowy powstały w 1922 r. Po II wojnie światowej obiekt został rozebrany przez miejscow ą ludno ść , a uzyskany materiał budowlany wykorzystano na własne cele. Obecnie zachowała si ę jedynie cz ęść piwnic. Dzisiaj po parku pałacowym pozostał zachowany szcz ątkowo drzewostan parkowy jako relikt jego dawnej świetno ści.

Fot. 28. Fragment dawnego parku w Kra śniczynie. Fot. M. Mazurek, 2007 r. Ponad 80 % drzewostanu wyci ęto a teren parkowy przekształcono w pole uprawne dzi ęki czemu przetrwało dawne nie zmienione ukształtowanie terenu. Przetrwała niewielka zaro śni ęta krzewami sadzawka, a powy Ŝej niej zachowały si ę jeszcze piwnice po lodowni dworskiej w otoczeniu kilku starych lip i kasztanowców.

106 R. Atanazy: Materiały do dziejów rezydencji.., op. cit., t. VI A, s. 264 podaje, Ŝe pałac był nie podpiwniczony, bez podmurówki, stanowi ąc rozbudow ę istniej ącego tu wcze śniej niewielkiego, starego pi ęcioosiowego dworu w lewe bezstylowe skrzydło.

27 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN

Fot. 29. Fragment piwnic po pałacu w Kra śniczynie. Fot. M. Mazurek, 2007 r.

Obecnie o istnieniu dworu i parku pozostało okre ślenie Kra śniczyn-Park oraz ulica przebiegaj ąca w tym kierunku nosz ąca nazw ę Parkowej 107 . W 1800 roku uzyskał od cesarza Austrii dziedziczny tytuł hrabiowski. Pierwsz ą Ŝon ą Wojciecha Poletyło była Marianna Gruszecka, a drug ą Anna z Kurzewskich. Jego dzie ćmi z drugiego mał Ŝeństwa byli: Wincenty (zm. 1820), Jan oraz Alojzy (zm. 1860). Wojciech Poletyło zmarł w 1806 roku 108 . Kra śniczyn odziedziczył wtedy hrabia Alojzy Poletyło. Niewiele mo Ŝna powiedzie ć o tej postaci. Był posłem na sejm z ziemi chełmskiej, s ędzi ą pokoju ziemi chełmskiej i o Ŝenił si ę z Teres ą z Trzecieskich 109 . Miał licznych synów: Leopolda, Aureliana, Alojzego i Władysława. Maj ątek Kra śniczyn odziedziczył hrabia Aurelian Poletyło „ pan na Kra śniczynie ”, zmarły w 1876 roku 110 . Jednak współwła ścicielem maj ątku i jego zarz ądc ą był jego brat Leopold, z nim wła śnie wi ąŜ e si ę rozwój Kra śniczyna w drugiej połowie XIX wieku. Hrabia Leopold Poletyło urodził si ę w 1812 roku. Uczył si ę w Warszawie w szkole średniej, potem był studentem prawa i uczniem szkoły podchor ąŜ ych. Brał udział w powstaniu listopadowym. Nast ępnie wyjechał na Zachód gdzie studiował ekonomi ę. Po powrocie obj ął rodzinne dobra wraz z rodze ństwem. Był dobrym ekonomist ą i zarz ądc ą. Jego główn ą siedzib ą były Wojsławice. Zaj ął si ę rozwojem gospodarczym swoich dóbr w tym i Kra śniczyna i okolic. Liczne zakłady, jakie ju Ŝ istniały, czyli: garbarnie, gorzelnie, browary i młyny, unowocze śnił i zało Ŝył nowe. W Kra śniczynie zało Ŝył tartak, a w pobliskim folwarku Wojciechów fabrykę mebli gi ętych wykorzystuj ąc miejscowe bukowe lasy. W 1875 roku fabryk ę cz ęś ciowo przeniósł do Warszawy. W opisie miejscowo ści z 1882 roku mo Ŝna znale źć informacje, Ŝe w Kra śniczynie była fabryka mebli gi ętych, fabryka terpentyny, młyn wodny, piec wapienny i smolarnia 111 . Tak wi ęc za czasów Poletyłów Kra śniczyn o Ŝył, wybudowano tu równie Ŝ w połowie XIX wieku cerkiew greckokatolick ą. Rozwój gospodarczy Kra śniczyna doprowadził do rozczłonkowania osady na mniejsze cz ęś ci. W 1864 roku w czasie uwłaszczenia w tej miejscowo ści powstało 64 gospodarstw rolnych na 823 morgach ziemi. Wsie nale Ŝą ce do maj ątku zostały uwłaszczone, pozostały jedynie folwarki, ale i tak dobra Kra śniczyn

107 W. Tarnas Kra śniczyn - dzieje gminy i okolic. 108 Polski Słownik Biograficzny , tom XVII, s. 295. 109 Hr. Dunin-Borkowski J.S., Genealogi ę Ŝyj ących utytułowanych rodów Polskich , Lwów 1895, s. 467. 110 Ibidem. 111 Słownik Geograficzny...... , tom IV, s. 705.

28 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN składaj ące si ę z folwarków: Kra śniczyn, Wolica, śułów, Chełmiec, i Wojciechów liczyły 5 015 mórg obszaru. W 1875 roku władze zdelegalizowały ko ściół unicki w Królestwie Polskim. Chciano zmusi ć unitów do przej ścia na prawosławie. Spowodowało to spontaniczny opór ludno ści. Wła śnie unici przewa Ŝali w Kra śniczynie i okolicach. Dochodziło wtedy do krwawych star ć sił wojskowych z unitami. Wielu zgin ęło lub zostało wywiezionych na Syberi ę (patrz aneks). W 1905 roku władze pozwoliły osobom, które zmuszono do wyznawania prawosławia do przyst ąpienia do wiary katolickiej. Do lat osiemdziesi ątych XIX wieku hrabia Leopold Poletyło był aktywnym członkiem licznych organizacji, w tym Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego w Lublinie, Kasy Przemysłowców i Rolników Lubelskich, mianowano go te Ŝ członkiem Rady Stanu Królestwa Polskiego (od 1862 roku). O Ŝenił si ę z Pelagi ą z Młodeckich. Nast ępnie wycofał si ę z Ŝycia publicznego, zmarł w 1895 roku. Kra śniczyn w 1876 roku odziedziczył syn Aureliana Poletyło, Wojciech Poletyło. Jednak na pocz ątku XX wieku ród Poletyłów tracił znaczenie, kolejni Poletyłowie wymierali bezpotomnie, niektórzy uwa Ŝali, Ŝe jest to ród przekl ęty 112 . W 1904 i 1905 roku bardzo powa Ŝny był spór mi ędzy Poletyłami a ludno ści ą chłopsk ą, dochodziło nawet do zbrojnych star ć. Ogromny maj ątek Poletyłów w tym równie Ŝ: Kra śniczyn i Bo ńcza uległ rozproszeniu mi ędzy inne bogate rody. Kra śniczyn kupił od Poletyłów, tu Ŝ po pierwszej wojnie światowej, hrabia Karol Roger Raczy ński (1878-1946). W pierwszych latach XX wieku teren gminy Czajki był miejscem gdzie dochodziło do licznych strajków i zamieszek. W Kra śniczynie działała pr ęŜ na komórka PPS. Kierował jej pracami Michał Pakosz kontroler le śny z tym maj ątku. Do działaczy nale Ŝeli: Stanisław Białasiewicz, Józef Białasiewicz, Konstanty i Jan Harasiewiczowie z Wojciechowa z fabryki mebli gi ętych 113 . Maj ątek Kra śniczyn był bardzo zniszczony w czasie działa ń wojennych I wojny światowej. Hrabia Raczy ński, ostatni dziedzic tych dóbr, był nieprzeci ętn ą postaci ą tamtych czasów. Był synem Edwarda Raczy ńskiego i Marii Beatrix córki poety Zygmunta Krasi ńskiego. Raczy ński nale Ŝał do pierwszych zwolenników rozwoju sportu samochodowego w Polsce. Ju Ŝ w 1903 roku brał udział w rajdzie dookoła Belgii. W 1909 roku zało Ŝył Towarzystwo Automobilistów Królestwa Polskiego. Równie Ŝ po I wojnie uczestniczył w Towarzystwie i był jego wieloletnim prezesem. Sam finansował w cz ęś ci jego działalno ść . Był te Ŝ aktywnym członkiem wielu organizacji społecznych i gospodarczych. OŜenił si ę ze Stefani ą z Czetwerty ńskich i miał dwóch synów: Konstantego i Rogera. Jego główn ą siedzib ą był maj ątek Złoty Potok. Tam te Ŝ sp ędził okupacj ę niemieck ą pomagaj ąc uchod źcom i partyzantom z AK. W 1944 roku przeniósł si ę do Cz ęstochowy, zmarł 29 XI 1946 roku w Łodzi 114 . Jego maj ątek Kra śniczyn w okresie mi ędzywojennym składał si ę z folwarków: Kra śniczyn (1 403 ha), Chełmiec, Wojciechów, Wolica i śułów. Według spisu powszechnego z 1921 roku Kra śniczyn dzielił si ę na 4 cz ęś ci: Kra śniczyn folwark, Kra śniczyn wie ś, Kra śniczyn Aleksadrowski i Kra śniczyn Zastawie. W folwarku było 2 domy i 13 mieszka ńców. We wsi 68 domów i 610 mieszka ńców. Zdecydowan ą przewag ę mieli tu wyznawcy religii moj Ŝeszowej, których było 540 osób jednak tylko 93 osoby z nich podały narodowo ść Ŝydowsk ą. Reszta była katolikami (68 osób), było te Ŝ 2 wyznawców prawosławia. W Kra śniczynie Aleksandrowskim było 106 domów i 560 mieszka ńców. Tutaj przewag ę mieli katolicy (369 osób), było te Ŝ 190 prawosławnych. Pod wzgl ędem narodowo ściowym 553 osoby podały narodowo ść polsk ą, a 6

112 Krystyja ńczuk J, Przekl ęci dziedzice (hr. Poletyłło), Chełm 1938. 113 Koprukowniak A, Społeczna..... ,s. 99. 114 Polski Słownik Biograficzny , tom XXIX, s. 644.

29 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN rusi ńsk ą. W Kra śniczynie-Zastawiu było 32 domy i 198 mieszka ńców. Tutaj przewag ę mieli prawosławni licz ący 118 osób, katolików było 80 osób 115 . W okresie mi ędzywojennym Kra śniczyn był wa Ŝnym lokalnym o środkiem handlu i usług. Aptek ę prowadził B. Jagielski. Sklepy bławatne nale Ŝały do: G. Cukiera, I. Goldwassera, B. Szydłowicza, Sz. Zymera i I. Zylbermana. Handlem bydłem zajmował si ę A. Cukier. Felczerem był J. Zamel a fryzjerem J. Zammel. Galanteri ą handlował J. śuszczewski. Handlem jajami zajmowali si ę: P Wajcenberg i S. Apel. Wyrobem kamaszów trudnił si ę A. Zymmer. W gminie Czajki działała Kasa Po Ŝyczkowo-Oszcz ędno ściowa. Działało te Ŝ Spółdzielcze Stowarzyszenie Spo Ŝywców. Kowalami byli: M. Gawda, Ł. Olech, J. Winiarczyk i J. Zieli ński. Krawcami byli: Ch. Birnbaum, A. Gros, N. Helfman, J. Kozak, K. Lederman, D. Moskal i H. Moskal. Spółk ę zajmuj ącą si ę eksploatacj ą lasów posiadali A. Aszkenazy i Nironblat. Piekarzem był J. Cukier. Sklepy z artykułami ró Ŝnymi posiadali: T. Ajzenberg, E. Blat, L. Brze ści ński, J. Cukier, Ł. Fuks, M. Fuks, S. Goldwaser, M. Grinbaum, M. Grimbojm, B. Groman, B. Helfman, G. Hochler, CH. Klajner, J. Kozak, K. Lederman, H. Moskal, M. Warman, CH. Wertman, B. Zylberman, D. Zylberman, R. Zymer i M. Tatomir. Rze źnikami byli: H. Bacher, A. Szosda i W. Lichtensztajn. Opraw ą skór trudnili si ę S. Klajner, D. Zylberman i Ch. Goldbard. Sklepy spo Ŝywcze posiadali: H. Fuks i G. Sanot. Stolarzem był S. Skubirz, a szewcem M. Marczuk. Szklarzem był W. Warman. Handlem ubraniami zajmowali si ę H. Moskal i L. Rubinsztajn. Wiatrak nale Ŝał do W. Struszczaka oraz do G. Tomaszczuka. Wytwórni ę wód gazowanych posiadał Fuks. Wyszynkiem trunków zajmował si ę A. Szosda, a handlem zbo Ŝem I. Bachor oraz M. Blat 116 . W okresie mi ędzywojennym powstała w Kra śniczynie spółdzielnia spo Ŝywców, stra Ŝ po Ŝarna. W 1935 roku zako ńczono pierwszy etap budowy 7 klasowej szkoły podstawowej. Wzniesiono murowany pi ętrowy budynek w którym mie ścił si ę te Ŝ urz ąd gminy oraz posterunek policji. W latach 1932-1939 wybudowano szos ę ł ącz ącą Krasnystaw z Kra śniczynem 117 .

Okupacja radziecka i niemiecka

W dniu 1 wrze śnia wybuchła II wojna światowa. Ju Ŝ w dniu 18 wrze śnia Niemcy zaj ęli Krasnystaw, jednak w okolicy były jeszcze silne wojska polskie. W nocy z 19 na 20 wrze śnia przez Kra śniczyn przeszły oddziały polskiej 39 Dywizji Piechoty pod ąŜ aj ące z Rejowca na Skierbieszów. W dniu 20 wrze śnia przez miejscowo ść przeszły oddziały grupy operacyjnej generała Władysława Anderska. Były to oddziały Nowogródzkiej Brygady Kawalerii. Generał Anders, wysławiony pó źniej pod Monte Cassino, był ostatnim dowódc ą polskim przebywaj ącym w Kra śniczynie. Jednostki te zd ąŜ ały na południowy wschód. Nast ępnego dnia w osadzie było cicho i spokojnie. W dniu 22 wrze śnia weszły do Kra śniczyna oddziały pancerne wroga, zd ąŜ aj ące na wschód. Pod Bo ńcz ą tego dnia zagrodził im drog ę 28 Pułk Piechoty pod dowództwem ppłk Wincentego Kurka. Wojska polskie zatrzymały na jaki ś czas pochód wojsk niemieckich. Zabici Ŝołnierze polscy w tej potyczce są zapewne pochowani w zbiorowej mogile w Starej Wsi (16 osób) 118 . Wojska niemieckie zatrzymały si ę tutaj na krótko. Według paktu Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia 1939 roku obszary te, a Ŝ do Wisły miały przej ść pod zarz ąd radziecki. W tym celu od wchodu wkroczyły tu wojska radzieckie. W dniu 24 wrze śnia 1939 roku w Łucku

115 Skorowidz.....,s. 47. 116 Ksi ęga Adresowa Polski ....,s. 530. 117 Tygodnik Chełmski rok 1984, numer 36, s. 9. 118 Tam Ŝe.

30 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN dowódca sowieckiej Północnej Grupy Armijnej wydał „rozkaz do działa ń zaczepnych w dniach 25-27 wrze śnia”. Czytamy w nim między innymi „ liczy ć si ę z mo Ŝliwo ści ą wyj ścia 27 wrze śnia do rejonu śulin-Krasnystaw-Siennica ”119 . W miejsce wycofuj ących si ę wojsk niemieckich wkraczały oddziały sowieckie. W dniu 26 wrze śnia Sowieci byli ju Ŝ pod Krasnystawem 120 . Prawie do ko ńca wrze śnia operowały tu resztki wojsk polskich broni ących si ę przed Niemcami i Rosjanami. Wkraczały wojska sowieckie i wycofywały si ę na zachód wojska niemieckie. Ostatecznie w ko ńcu wrze śnia teren gminy zaj ęły wojska sowieckie, które przyst ąpiły do organizacji sowieckich władz. Jednak nie trwało to długo. Ju Ŝ w dniu 28 wrze śnia ustalono nowy podział Polski - Lubelszczyzna miała jednak zosta ć przekazana Niemcom. W zwi ązku z tym w dniu 3 pa ździernika wydano wojskom sowieckim rozkaz wycofania si ę za rzek ę Bug. Dnia 5 pa ździernika wojska sowieckie miały zatrzyma ć si ę w Krasnystawie, aby nast ępnego dnia wycofa ć si ę na wschód 121 . W dniu 4 pa ździernika 1939 roku w Moskwie przedstawiciele Niemiec i ZSRR ustalili oficjalnie zmiany do pierwotnych ustale ń i rejony Lubelszczyzny zostały przekazane ostatecznie Niemcom 122 . Zatem około 5-6 pa ździernika Niemcy ponownie zaj ęli teren gminy Czajki (Kra śniczyn) i okupowali ten teren do lata 1944 roku. Dotychczasowi wójtowie gmin i sołtysi wsi zostali w wi ększo ści zaakceptowani przez Niemców, cz ęś ciowo zast ąpiono ich swoimi lud źmi cz ęsto Volksdeutschami. „ Wójtowi i sołtysi mieli obowi ązek dokładnego wypełniania polece ń władz okupacyjnych, byli za to osobi ście odpowiedzialni. W trudnych warunkach okupacyjnych ludzi ci przyjmowali ró Ŝne postawy. Niektórzy spo śród polskich wójtów i sołtysów starali si ę łagodzi ć los swych współrodaków z nara Ŝeniem własnego bezpiecze ństwa; zdarzały si ę jednak wypadki kolaboracji ”123 . „Cała machina okupacyjna administracji GG, w której Polacy zajmowali podrz ędne stanowiska miała słu Ŝyć celom bezwzgl ędnej eksploatacji gospodarczej okupowanego kraju na rzecz Rzeszy, realizacji polityki eksterminacji i wynaradawiania ”124 . Cel ten rozpocz ęto realizowa ć od pocz ątku 1940 roku. Na poszczególne gminy nało Ŝono kontyngenty. Na rok 1940/1941 nało Ŝono na województwo lubelskie kontyngent w wysoko ści 449 200 ton zbo Ŝa. W rzeczywisto ści nigdy nie udało si ę uzyska ć tak du Ŝego kontyngentu. Od 1941 roku system kontyngentowy stale „udoskonalano”. Dokonano ewidencji gospodarstw, ich areału, wydajno ści, ewidencjonowano bydło i trzod ę chlewn ą, łącznie z kolczykowaniem ka Ŝdej sztuki, zakazano uboju prywatnego. Kontyngenty rozci ągni ęto na owce, wełn ę, drób, warzywa, słom ę, siano, len, konopie, mleko i inne produkty. Władze okupacyjne starały si ę przejmowa ć 1/3 zbioru zbó Ŝ, 1/5 ziemniaków, 6 kg wołowiny z hektara i 4 kg wieprzowiny z ha. Kontyngent mleczny wynosił 600 litrów mleka rocznie od jednej krowy. „ Ogólne i stale podwy Ŝszane kontyngenty wyznaczały władze GG, dystrykty na powiaty, te na gminy, nast ępnie na sołectwa, na poszczególne wsie i wtedy dopiero wymiar schodził na poszczególne gospodarstwa ”125 . Wójtowie i sołtysi zajmowali si ę głównie rozdziałem obci ąŜ eń kontyngentów w swoim terenie. Były to wi ęc bardzo trudne zadania, łatwo mo Ŝna było się narazi ć zarówno Niemcom jak i rodakom. Porz ądku w Kra śniczynie pilnowała te Ŝ policja granatowa podporz ądkowana Niemcom. Od 1941 roku rozło Ŝeniem wymiarów kontyngentów na gospodarstwa zajmowali si ę specjalnie powołani komisarze kontyngentowi, nast ępnie powołano komisje kontyngentowe,

119 Agresja Sowiecka na Polsk ę w świetle dokumentów, 17 wrze śnia 1939 , Warszawa 1996, tom II, s. 150. 120 Tam Ŝe, s. 169. 121 Tam Ŝe, s. 237. 122 Agresja Sowiecka na Polsk ę w świetle dokumentów, 17 wrze śnia 19 39, Warszawa 1994, tom I, s. 273 i nast ępne. 123 Ćwik W, Reder J, Lubelszczyzna..., s. 154. 124 Tam Ŝe. 125 Dzieje Lubelszczyzny , tom I, Warszawa 1974, s. 833.

31 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN w skład których wchodzili obok sołtysa czy wójta, bogatsi chłopi, nauczyciele, ksi ęŜ a, wła ściciele maj ątków 126 . Od pocz ątku okupacji w całej Generalnej Guberni powstawały spontanicznie organizacje konspiracyjne, w tym równie Ŝ o charakterze zbrojnym. „Faktycznie nie było tu [na Lubelszczy źnie] ani jednej wsi, w której nie istniałaby komórka jakiej ś konspiracyjnej organizacji lub tak zwanej samoobrony . W wieli miejscowo ściach istniało po kilka organizacji 127 . Ju Ŝ jesieni ą 1939 roku powstała organizacja Komenda Obro ńców Polski. Na przełomie pa ździernika i listopada powstała Słu Ŝba Zwyci ęstwa Polski. Ta organizacja bazowała na dawnych zwi ązkach Peowiaków i Legionistów staj ąc si ę główn ą organizacj ą o charakterze zbrojnym. W pocz ątkach 1940 roku została podporz ądkowana rz ądowi londy ńskiemu 128 staj ąc si ę Zwi ązkiem Walki Zbrojnej, który w 1942 roku przekształcił si ę w Armi ę Krajow ą. Drug ą organizacj ą podziemn ą w gminie, zapewne liczniejsz ą ni Ŝ AK, były Bataliony Chłopskie. Jej dzieje si ęgaj ą roku 1940 kiedy konspiracyjne Stronnictwo Ludowe utworzyło Stra Ŝ Chłopsk ą (Chłostra), która nast ępnie przekształciło si ę w Bataliony Chłopskie. W połowie 1941 roku działało ju Ŝ 18 komend powiatowych tej organizacji 129 . Trzeci ą do co wielko ści organizacj ą zbrojn ą była w tym terenie Narodowa Organizacja Wojskowa podległa Stronnictwu Narodowemu 130 . Warto doda ć, Ŝe tajne organizacje działały w oparciu o przedwojenne podziały terytorialne 131 . W gminie Czajki bardzo silny był przed wojn ą ruch ludowy, skupiony wokół Stronnictwa Ludowego. W czasie wojny powstały konspiracyjne struktury tej partii o kryptonimie ROCH. Prezesem ROCHA w gminie Czajki był Paweł Fr ącek „ śelazny” 132 on te Ŝ pełnił funkcj ę konspiracyjnego wójta w gminie Czajki oraz komendanta Ludowej Stra Ŝy Bezpiecze ństwa (co ś w rodzaju policji) 133 . Zbrojnym ramieniem ROCHA były Bataliony Chłopskie. W gminie Czajki organizowali je Andrzej Hus „Wit” i Bronisław Mazur „Sarmata” 134 . Ten ostatni pełnił rol ę komendanta Pa ństwowego Korpusu Bezpiecze ństwa w gminie Czajki 135 oraz sekcji Oddziału Specjalnego miejscowej organizacji Batalionów Chłopskich 136 . Oddziały Specjalne stanowiły oddziały bojowe BCH, przeznaczone do działa ń dywersyjnych. BCH w powiecie krasnostawskim stanowiło 14 obwód, był on podzielony na placówki gminne, gmina Czajki stanowiła pierwsz ą placówk ę137 . Placówki skupione były w rejonach, gminy Czajki, Fajsławice i Siennica stanowiły III rejon 138 . W obwodzie Krasnystaw nie wytworzyły si ę stałe oddziały partyzanckie, ich rol ę spełniały Oddziały Specjalne 139 .

126 Tam Ŝe, s. 834. 127 Dzieje Lubelszczyzny.... , s. 868. 128 Tam Ŝe, s. 869. 129 Tam Ŝe, s. 870. 130 Tam Ŝe, s. 870. 131 Dzieje Lubelszczyzny.... , s. 868. 132 Czuba P, Wojtal J, Nie stali z.... , s. 55. 133 Tam Ŝe, s. 63. 134 Tam Ŝe, s. 59. 135 Tam Ŝe, s. 62. 136 Tam Ŝe, s. 64. 137 Byli śmy sercem wsi , Warszawa 20004, s. 60. 138 Tam Ŝe. 139 Tam Ŝe,

32 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN Do konspiracji nale Ŝały te Ŝ kobiety. Skupione były w Ludowym Zwi ązku Kobiet. Przewodnicz ącą tej organizacji w gminie Czajki była Helena Mazurowa (z domu Dzida) „Rosa” 140 . W czasie okupacji niemieckiej w Czajkach zorganizowano pierwszy w obwodzie krasnostawskim kurs podoficerski. Prowadził go Jan Stankiewicz „Topór”- zawodowy oficer. Brało w nim udział 55 elewów z plutonów w Surhowie, Majdanie Surhowskim, Franciszkowie i Anielpolu. Kurs trwał od stycznia do sierpnia 1943 roku. Zaj ęcia odbywały si ę w tych czterech wsiach, dochodzili na nie instruktorzy, dwa lub trzy razy w tygodniu. Na czele Ŝołnierzy z ka Ŝdej wsi stał szef-gospodarz. Szefem grupy w Surhowie był Jan Tarnas „W ęgorz”, szefem grupy z Majdana Surhowskiego był Stanisław Zaj ąc, szefem grupy z Franciszkowa był Jan Ostrowski „Orzeł”, grup ę z Anielpola tworzyło 12 Ŝołnierzy na czele z Bolesławem Sawczukiem „Bo Ŝydar”. Pluton Czajki obejmował miejscowo ści: Czajki, Kra śniczyn, Wojciechów i Zastawie. Ten pluton działał pod dowództwem Zygmunta Pajera „Potoka” 141 . W ko ńcu wojny placówk ą (plutonem) Czajki dowodził Władysław Kaw ęcki „ śbik” 142 . śołnierze z tej placówki brali udział w akcjach bojowych. W marcu 1944 roku likwidowali oddziały nacjonalistów ukrai ńskich w powiecie hrubieszowskim. W ramach okr ęgu BCh Krasnystaw działały struktury gminne, w wi ększo ści wsi istniały plutony BCH (placówki). W ostatnich miesi ącach okupacji dowódc ą BCh w gminie Czajki był Włodziemierz Sawa „Ster” 143 . W marcu 1944 roku BCH liczyło w gminie Czajki 292 członków oraz 70 kobiet z Ludowego Zwi ązku Kobiet 144 . BCH w obwodzie Krasnystaw w latach 1943-1944 zostało scalone ze strukturami AK (akcja scaleniowa). Po akcji scaleniowej Ŝołnierze BCH stali si ę Ŝołnierzami AK zachowuj ąc swoj ą autonomi ę, to wła śnie dawni Ŝołnierze BCH byli dowódcami AK w rejonie V obwodu AK Krasnystaw 145 . Gmina Czajki była wa Ŝnym miejscem drukowania i kolportowania podziemnej prasy. To wła śnie st ąd prasa była dostarczana na cały powiat hrubieszowski 146 . Działało równie Ŝ podziemne szkolnictwo. Na osiem szkół działaj ących w gminie przed wojn ą, w czasie wojny wznowiło działalno ść 6 szkół 147 . Warto wspomnie ć, Ŝe w czasie wojny miejscowy ko ściół katolicki, który niegdy ś był świ ątyni ą unick ą, nast ępnie prawosławn ą, potem znowu katolick ą (od 1920), został przez Niemców przekazany prawosławnym. Do katolików wrócił dopiero po wojnie 148 . Ruch komunistyczny w gminie działał słabo. Według pó źniejszych relacji zało Ŝycielem PPR w gminie był Jan Mazurek. On te Ŝ miał organizowa ć Gwardi ę Ludow ą i Armi ę Ludow ą w gminie 149 . Jednak ten ruch nie miał wi ększego poparcia w tym terenie. Kra śniczyn na szcz ęś cie nie stał si ę widowni ą wi ększych walk w czasie wojny. Miejscowa ludno ść Ŝydowska została przeniesiona do getta i nast ępnie wywieziona w 1942 roku. Porz ądku pilnowały w Kra śniczynie oddziały niemieckie oraz posterunek polskiej policji granatowej. Urz ędował tu urz ąd gminy, który w maju 1943 roku został zniszczony

140 Czuba P, Wojtal J, Nie stali z.... , s. 65. 141 Tam Ŝe, s. 345. 142 Tam Ŝe, s. 344. 143 Tam Ŝe, s. 343. 144 Byli śmy s ercem wsi , Warszawa 20004, s. 57. 145 Caban I, Ludzie lubelskiego okr ęgi Armii Krajowe j, Lublin 1995, s. 265. 146 Czuba P, Wojtal J, Nie stali z.... , s. 108. 147 Tam Ŝe, s. 113. 148 Tygodnik Chełmski, rok 1984, numer 36, s. 9. 149 Sztandar Ludu , numer 16 z 1986 roku, s. 3.

33 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN przez miejscowych Ŝołnierzy BCh, chodziło głównie o dokumentacj ę kontyngentow ą150 . W tym samym roku i miesi ącu Oddział Specjalny BCh pod dowództwem Boelsława Wojtasiuka „Ciusa” rozbroił miejscowy oddział policji granatowej 151 . W lipcu 1944 AK przeprowadziło akcj ę „Burz ę”- atakowano wycofuj ące si ę oddziały niemieckie, witaj ąc jako gospodarzy Armi ę Czerwon ą. Poszczególne plutony AK(BCh) atakowały patrole niemieckie, tak jak pod Anielpolem.

Lata powojenne

Kra śniczyn został wyzwolony w dniu 23 lipca 1944 roku przez 1 Gwardyjsk ą Armi ę Pancern ą152 . Jak napisano pó źniej „ Kobiety i dzieci powychodziły z kryjówek. Chłopi z dobytkiem wracali do domów. Wyci ągano bimber, zapasy Ŝywno ści, cz ęstowano Ŝołnierzy, witano ze łzami w oczach ”153 . Jednak sympatia wi ększo ści polskiego społecze ństwa była po stronie Pa ństwa Podziemnego, które krytycznie patrzyło na porządku ustanawiane przez PPR i Sowietów. Główna siła w tym terenie, czyli Stronnictwo Ludowe „Roch” pozostało w konspiracji 154 . Na nowo prac ę rozpocz ęły urz ędy gmin z zarz ądem gminy i radami gmin, przewodnicz ącym rady gminy został kierownik szkoły w Kra śniczynie Wacław Szcz ęś niewski. Kolejnym przewodnicz ącym był Stanisław Korkoszka 155 . Pierwszym wójtem nowej gminy został Jan Mazurek -organizator PPR i AL. w gminie. Jego działalno ść spowodowała wydanie na niego wyroku śmierci przez podziemie niepodległo ściowe 156 . Po wojnie bez przeszkód mogła funkcjonowa ć tylko Polska Partia Robotnicza. Wi ększo ść stanowisk radnych gmin w okolicach Chełma obsadzili ludzie wywodz ący si ę ze Stronnictwa Ludowego. W sierpniu 1944 roku stanowili oni ponad 70% składu poszczególnych rad gminnych 157 . Jednak nowe władze dokonały licznych działa ń wewn ątrz SL, aby doprowadzi ć do rozłamów, aresztowano dawnych Ŝołnierzy BCH, nast ąpiły represje co przyczyniło si ę do zamarcia ruchu ludowego 158 . We wrze śniu 1944 roku wydano dekret o reformie rolnej, czyli nacjonalizacji gospodarstw powy Ŝej 50 ha. Według relacji mieszka ńcy tych okolic samorzutnie przyst ąpili do podziału ziemi folwarcznej. „ Własnymi siłami, bez czekania na mierniczego, przy pomocy fajtaka rozdzielono 762 ha ziemi, nale Ŝą cej do miejscowej maj ątku, uposa Ŝaj ąc ni ą robotników rolnych i małorolnych chłopów ”159 . W pierwszych latach powojennych powstał prywatny handel, jednak wkrótce musiał ust ąpi ć spółdzielczym i pa ństwowym jednostkom. Rozwin ęły si ę typowe dla socjalistycznej gospodarki powojennej przedsi ębiorstwa, takie jak: Gminna Spółdzielnia Samopomocy Chłopskiej „ organizuj ąc sie ć sklepów i punktów usługowych ”. Według raportów (1947) Starostwa Powiatowego spółdzielczo ść w gminie rozwija si ę do ść dobrze. Zorganizowano sklepy spółdzielcze w osadzie Kra śniczyn, w Brzezinach, w Chełmcu, Surhowie, Bo ńczy, Drewnikach. Jednak były te Ŝ problemy. Gminna Spółdzielnia Samopomoc Chłopska w

150 Gmitruk J, Matusak P, Nowak J, Kalendarium działalno ści bojowej BCh 1940-1945 , Warszwa 1983, s. 148. 151 Tam Ŝe, s, 150. 152 Tygodnik Chełmsk i, rok 1984, numer 36, s. 9. 153 Mieczkowski A, Stronnictwo Ludowe na Chełmszczy źnie w latach 1944-1949 [w:] Rocznik Chełmski 1995, s. 302-303. 154 Tam Ŝe. 155 Tygodnik Chełmski rok 1984, numer 36, s. 9. 156 Sztandar Ludu , numer 16 z 1986 roku, s. 3. 157 Mieczkowski A, Stronnictwo Ludowe.... , s. 306. 158 Mieczkowski A, Stronnictwo Ludowe..... , s. 313. 159 Tygodnik Chełmski rok 1984, numer 36, s. 9.

34 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN Kra śniczynie nie mogła „ ruszy ć z martwego puntu z braku pomieszcze ń na sklep i biuro, tak równie Ŝ z braku fachowych i energicznych organizatorów, jak równie Ŝ z braku powa Ŝnego zainteresowania si ę spraw ą”. Prezesem Spółdzielni był ówcze śnie Jan Mazur (na pocz ątku lat '50 Krasowski) . To przedsi ębiorstwo dopiero si ę organizowało i prezes Mazur apelował, aby radni gminni wyja śniali swoim wyborcom potrzeb ę istnienia takiej instytucji 160 . Wobec braku mechanizacji rolnictwa na wsi wiele urz ądze ń stanowiło własno ść gminy. Tak na przykład było z gminn ą młocarni ą, która jednak cały czas si ę psuła. Na przykład w dniu 3 lutego 1946 roku radni gminni zobowi ązali jednego z radnych (Artymiak Stanisław) do odebrania silnika od młocarni z naprawy 161 . W nowej sytuacji politycznej wielu dawnych Ŝołnierzy BCh i AK oraz NSZ rozpocz ęło znowu konspiracje. Lubelszczyzna przez kilka lat po wojnie była widowni ą licznych bitew i potyczek z siłami UB, NKWD i KBW (Korpus Bezpiecze ństwa Wewn ętrznego). AK przekształciło si ę w WiN (Wolno ść i Niezawisło ść ) i prowadziło czynn ą walk ę z nowym ustrojem. Według historyków w 1947 roku WiN zrzeszało na Lubelszczy źnie około 25 tysi ęcy członków. Na terenie powiatu krasnostawskiego operowały oddziały „Tarzana”, „Jastrz ębia” 162 , „Sroki” (Piotra Smagały- działał do 1952 roku). Posterunki milicji, urz ędy nowe władzy i zwolennicy komunistów byli atakowani przez podziemie niepodległo ściowe. Śmierci ą gro Ŝono członkom PPR-u i nie były te czcze pogró Ŝki. Na przykład w pa ździerniku 1947 w miejscowo ści Czajki zamordowano Ludwika Zaj ąca, członka PPR 163 . Jednak podziemie niepodległo ściowe zamierało wraz z coraz wi ększym naciskiem sił milicyjnych i wojskowych, głównie po amnestii ze lutego 1947 roku, niektórzy partyzanci bronili si ę, lub ukrywali bardzo długo, na terenie powiatów lubelskiego i krasnostawskiego do 1963 roku ukrywał si ę Józef Franczak „Lalek” 164 . W 1945 roku do kraju przybył Stanisław Mikołajczyk, dawny premier rz ądu londy ńskiego. Wszedł do rz ądu tymczasowego i chciał poprzez wybory pozbawi ć władzy komunistów. Jego przybycie o Ŝywiło ruch ludowy w całym kraju. Jesieni ą 1945 roku zdecydowana wi ększo ść dawnych członków Stronnictwa Ludowego przeszła do Polskiego Stronnictwa Ludowego organizowanego przez Stanisława Mikołajczyka. Dnia 30 czerwca 1946 roku władze przeprowadziły referendum, które obj ęte było wielk ą akcj ą propagandow ą - lokale wyborcze były ochraniane przez wojsko, a komisje wyborcze były wybrane tak, aby nie przeszkodziły w fałszowaniu. Władze komunistyczne propagowały głosowanie 3 x tak. Ró Ŝne polskie siły polityczne zalecały głosowanie w inny sposób lub bojkot wyborów. Była to generalna „próba” przed wyborami parlamentarnymi zaplanowanymi na rok 1947. Na pierwsze pytanie ( Czy jeste ś za zniesieniem Senatu ?) na „nie” odpowiedziało 83% mieszka ńców powiatu krasnostawskiego, mimo terroryzowania i zastraszania ludno ści 165 . Pokazywało to rzeczywiste preferencje. Referendum zostało sfałszowane przy pomocy „towarzyszy radzieckich”. „Szybki rozwój organizacyjny PSL w powiecie krasnostawskim (.....) próbowały władze komunistyczne zahamowa ć, u Ŝywaj ąc ró Ŝnorodnych środków, mi ędzy innymi pacyfikacji wsi, masowych aresztowa ń i wywózek do obozów koncentracyjnych w kraju i w ZSRR, mordów skrytobójczych, zmuszania do współpracy, do pracy konfidencjonalnej .” (....). W powiecie krasnostawskim w latach 1945-1947 zamordowano kilku ludowców (....) 166 .

160 Archiwum Pa ństwowe w Lublinie, oddział w Zamo ściu, Akta Gminy Czajki (1944-1954). 161 Archiwum Pa ństwowe w Lublinie, oddział w Zamo ściu, Akta Gminy Czajki (1944-1954). 162 Wnuk R, Lubelski okr ęg AK, DSZ i WiN, 1944-194 7, Lublin 2000, s. 320. 163 Tam Ŝe, s. 421. 164 Podziemie zbrojne na Lubelszczy źnie wobec dwóch totalitaryzmów , Warszawa 2002, s. 68. 165 Mieczkowski A, Stronnictwo Ludowe na Chełmszczy źnie....., Rocznik Chełmski , tom II, s. 281. 166 Mieczkowski A, Stronnictwo Ludowe na Chełmszczy źnie....., Rocznik Chełmski , tom II, s. 281.

35 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN Przed wyborami ze stycznia 1947 roku „ władze bezpiecze ństwa rozpocz ęły szeroko zakrojon ą akcj ę terroru, która zaowocowała przeprowadzeniem 851 operacji, polegaj ących na tropieniu ukrywaj ących si ę Ŝołnierzy i pacyfikacje wsi podejrzanych i sprzyjanie partyzantom ”. (....) Aresztowano w regionie chełmskim około 120 działaczy PSL. W wielu wsiach przeprowadzono rewizje i gro Ŝono ich mieszka ńcom deportacj ą do ZSRR. Grupy Ŝołnierzy wyje ŜdŜały na wiece, Ŝą daj ąc od chłopów jawnego głosowania, zrywały afisze PSL i zmuszały mieszka ńców do organizowania siew tak zwane trzydziestki w celu jawnego głosowania na list ę bloku komunistycznego. W regionie chełmskim na list ę PSL głosowało ponad 90% uprawnionych, jednak oficjalnie wybory wygrało PPR. Po tych wyborach Stanisław Mikołajczyk zbiegł z kraju a władze rozpocz ęły rozbija ć struktury PSL, tworz ąc „odrodzone PSL” 167 . Wynikiem tych zabiegów było powstanie Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego podporz ądkowanego komunistom 168 . Mimo ci ęŜ kich czasów Ŝycie wracało do normy, post ępowała odbudowa kraju. Wielkim wydarzeniem w historii gminy była elektryfikacja. W ko ńcu 1945 roku wybudowano lini ę wysokiego napi ęcia Krasnystaw- Kra śniczyn. Powstała wtedy Gminna Komisja Elekryfikacyjna Jako pierwsze miały by ć zelektryfikowane wsie: Kra śniczyn, Wojciechów, Zastawie, Brzeziny, Stara Wie ś, Franciszków, Majdan Surhowski, Kra śniczyn wie ś, i Anielpol. Proces elektryfikacji trwał do ść długo. W pocz ątkach 1949 roku pr ąd miały miejscowo ści: Surhów, Surhów kolonia, cze ść wsi Majdan Surhowski, Brzeziny i Kra śniczyn. Koszty elektryfikacji ponosili sami zainteresowani. W roku 1949 roku planowano podł ączenie kolejnych czterech wsi 169 . Ju Ŝ w 1946 roku w Kra śniczynie powstało Koło Gospody ń Wiejskich -pierwsze w gminie, nale Ŝały do niego kobiety z Kra śniczyna, Zastawia i Starej Wsi. Pierwsz ą inicjatyw ą KGW było zorganizowanie do Ŝynek gminnych. Na r ęce ówczesnego wójta gmin symboliczny bochen chleba zło Ŝył Władysław Tarajko 170 . W 1947 roku KGW zorganizowało obrz ędy sobótkowe nad rzek ą Wojsławk ą. Według relacji korowód otwierał jad ący na białym koniu Henryk Jarosiewicz, a za nimi szły ze śpiewem dziewcz ęta do sobótkowego świ ęta i młode gospodynie z wie ńcami z kwiatów i ziół, Ŝe stan ęli na brzegu rzeki naprzeciw tłumnie zebranej ludno ści. Przy śpiewie i muzyce puszczano wianki na wod ę, poczym polonez na mo ście rozpocz ął ta ńce, które trwały do rana 171 . W trzy lata po zako ńczeniu wojny (rok 1947) Starostwo Powiatowe w Krasnymstawie sporz ądziło opis poszczególnych gmin. O to co zapisano na temat gminy Kra śniczyn (Czajki). „Obecnie w gminie mieszka 6 646 mieszka ńców i 1 951 gospodarstw. Domów mieszkalnych 1 877. Budynki w w przewa Ŝaj ącej cz ęś ci drewniane, kryte słom ą, rzadziej murowane i kryte materiałem ogniotrwałym ”. Na terenie gminy notowano jedn ą gorzelni ę, 2 tartaki (w Wojciechowie i Bo ńczy), 2 młyny parowe (w Wojciechowie), 2 młyny motorowe „ w remoncie” , 2 cegielnie polowe. W gminie działało ponadto 9 szkół powszechnych. Uruchomiono te Ŝ szkoł ę rolnicz ą w Bo ńczy. W gminie istniała rze źnia gminna, ale nie działała z „ braku remontu i ruchu handlowego”. Do zada ń na przyszło ść gmina planowała: odbudow ę własnego budynku pod biuro zarz ądu gminy, budow ę aresztu gminnego, wyremontowanie rze źni gminnej, przedłu Ŝenie szosy od Starej Wsi do Bo ńczy, odbudow ę spalonej szkoły w Olszance oraz elektryfikacj ę gminy 172 . W ko ńcu lat czterdziestych komuni ści rz ądzili ju Ŝ nie podzielne w kraju. Jednak grupy ludzi zwi ązanych z opozycj ą rz ądziły jeszcze na prowincji. Na przykład wielu z nich

167 Tam Ŝe, s. 282-284. 168 Mieczkowski A, Stronnictwo Ludowe na Chełmszczy źnie....., Rocznik Chełmski, tom III, s. 349. 169 Archiwum Pa ństwowe w Lublinie, oddział w Zamo ściu, Akta Gminy Czajki (1944-1954). 170 Gospodyni , numer 29 z 1980 roku, s. 4-5. 171 Tam Ŝe. 172 Archiwum Pa ństwowe w Lublinie, oddział w Zamo ściu, Akta Powiatowe Krasnystaw, sygn 16.

36 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN było radnymi gminnymi. Rozpocz ęto wi ęc proces wypierania ich z Rad Narodowych. Tak było równie Ŝ w gminie Kra śniczyn. W ko ńcu 1948 roku z grona radnych usuni ęto czterech radnych za nieróbstwo i „ nie udzielania si ę w pracy społecznej” 173 . Gminna Rada Narodowa tworzyła ze swojego składu komisje. Ówcze śnie istniało w gminie 6 komisji: Kontroli Społecznej, O światowa, Sanitarna, Drogowa, Opieki Społecznej, Planowania. Z Akt Gminy z tamtych lat mo Ŝemy dowiedzie ć si ę czym Ŝyła gmina Kra śniczyn w tych pierwszych latach powojennych. Na przykład wa Ŝnym wydarzeniem było otwarcie w 1948 roku pierwszej po wojnie piwiarni w lokalu niejakiego Szosdy. Plany gminne na rok 1949 przedstawiały si ę nast ępuj ąco: -kupno domu na Gminny O środek Zdrowia -gromadzenie materiałów na budow ę urz ędu gminy -zlikwidowanie odłogów na terenie gminy -zelektryfikowania i zradiofoniozowanie czterech gromad wiejskich -ogrodzenie budynek urz ędu -wybudowanie pomnika partyzantów z terenu gminy 174 . To ostatnie zobowi ązanie udało si ę zrealizowa ć w 1950 roku, kiedy to na dawnym placu rynkowym naprzeciw szkoły ustawiono pomnik z czarnego granitu z napisem: „Poległym Ŝołnierzom AL. i BCH gminy Czajki. 1939-1944 r .” 175 . Jedn ą z najwa Ŝniejszych funkcji w gminie sprawował Przewodniczy Gminnej Rady Narodowej (szczególnie od 1950 roku). Pierwszym Przewodnicz ącym po wojnie był Józef Marciniak. W nast ępnych latach t ę funkcj ę pełnił Łukasz Huszcza. Według danych z 1949 roku radnymi byli: Krasowski Jan, Krasowski Stanisław, Korkosz Stanisław, Sieniuta Józef, Kotli ński Franciszek, Laska Józef, Matycz Jan, Małysz Marian, Zaj ąc Marek, Edmund Rogalski, Mazur Jan, Zinczuk Jakub, Tarajko Franciszek, Sendlak Bronisław, Sereda Józef. Radni zbierali si ę (z powodu braku odpowiedniego budynku) w lokalu remizy OSP w Kra śniczynie 176 . Wiosn ą 1950 roku wybrano nowe władze gminne. „ Wybory odbyły si ę w obecno ści kilkuset robotników, chłopów, młodzie Ŝy, przedstawicieli pracy, partii politycznych oraz organizacji społecznych” . Przewodnicz ącym Gminnej Rady Narodowej został Łaska Józef, zast ępc ą Korkosz Jan, sekretarzem Stanisław Burek. W skład Gromadzkiej Rady Narodowej wchodzili ówcze śnie: Huszcza Łukasz, Mazur Jan, Rogalski Edmund, Kret Helena, Tarajko Julian, Pindowa Bronisława, Makuch Jan, Burek Szczepan, Danielak Wacław, Gieleta Kazimierz. Był to czas najwi ększego znaczenia kolegialnego organu -Prezydium Gminnej Rady Narodowej 177 . Ówcze śnie głównym zadaniem władz gminnych było zorganizowanie i przeprowadzenie skupu obowi ązkowych płodów rolnych. Aby zwi ększy ć produkcj ę rolnicz ą radni interpelowali w sprawie bardziej efektywnego u Ŝycia sprz ętu GS i POM 178 . W sprawozdaniu za IV kwartał 1950 roku czytamy „ Ogólnie wa Ŝnymi zagadnieniami niedomaga ń Rady Gminnej s ą: brak powi ązania poszczególnych członków Rady Gminnej z masami, brak zainteresowania si ę poszczególnych członków Prezydium GRN pracami społeczno-gospodarczymi o znaczeniu ogólnopa ństwowym jak skup zbo Ŝa, likwidacja

173 Archiwum Pa ństwowe w Lublinie, oddział w Zamo ściu, Akta Gminy Czajki (1944-1954). 174 Archiwum Pa ństwowe w Lublinie, oddział w Zamo ściu, Akta Gminy Czajki (1944-1954). 175 Tygodnik Chełmski, rok 1984, numer 36, s. 9. 176 Archiwum Pa ństwowe w Lublinie, oddział w Zamo ściu, Akta Gminy Czajki (1944-1954). 177 Archiwum Pa ństwowe w Lublinie, oddział w Zamo ściu, Akta Gminy Czajki (1944-1954). 178 Archiwum Pa ństwowe w Lublinie, oddział w Zamo ściu, Akta Gminy Czajki (1944-1954).

37 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN analfabetyzmu, oddłu Ŝania wsi, sprawami Gminnej Spółdzielczo ści, Zwi ązkiem Samopomocy Chłopskiej, Zwi ązkiem Młodzie Ŝy Wiejskiej 179 . W ko ńcu 1950 roku zmarł Przewodnicz ący Gminnej Rady Narodowej Łaska Józef, co sparali Ŝowała działalno ść Gminnej Rady i Prezydium. Na nowego Przewodnicz ącego wybrano Antoniego Tarajko, który pełnił t ę funkcj ę przez kilka nast ępnych lat. Ten Ŝe na sesjach Gminnej Rady krytykował poprzednika, który miał załatwia ć sprawy jednoosobowo, „po wójtowskiemu”, wbrew przepisom prawa i tak „ na przykład zakupił na własn ą r ękę dwa rowery w Lublinie, jeden rower był jaki ś czas w gminie i został skradziony w czasie rabunku tajemniczego w gospodzie Gminnej Spółdzielni, nast ępnie drugi rower bez zgody Prezydium czy te Ŝ Rady był chwilowo w posiadaniu Posterunku Milicji Obywatelskiej w Kra śniczynie, obecnie nie wiadomym jest gdzie si ę podział, rowery te zostały zakupione na rachunek gminy” . Pisał te Ŝ „ Nale Ŝałoby wi ęcej uwagi zwróci ć na Zwi ązek Młodzie Ŝy Polskiej dla którego nale Ŝy znale źć lokal, gdy Ŝ takowy do obecnej pory nie posiada” 180 . Nastanie Polski Ludowej zmieniło polityk ę gospodarcz ą kraju. Likwidowano własno ść prywatn ą i tworzono pa ństwowe lub spółdzielcze przedsi ębiorstwa. Nieco inaczej było na wsi. W pa ństwach demokracji ludowej dominowała pa ństwowa własno ść ziemi, w Polsce nie udało si ę wprowadzi ć pełnej kolektywizacji. Pocz ątkowo tworzono nawet atmosfer ę poparcia dla gospodarstw indywidualnych. W latach 1944-1945 przeprowadzono reform ę roln ą, która przekazała ziemi ę dawnych folwarków w r ęce chłopów, powstała cała rzesza niewielkich gospodarstw. Jednak celem władz pa ństwowych była pełna kolektywizacja rolnictwa. We wrze śniu 1948 roku przyst ąpiono do kolektywizacji kraju. Zacz ęto pot ępia ć publicznie bogatych gospodarzy nazywaj ąc ich kułakami. Zach ęcano jednocze śnie do tworzenia spółdzielni produkcyjnych. Jednak na Lubelszczy źnie chłopi nie chcieli tworzy ć takich spółdzielni 181 . Mimo to odgórnie utworzono na terenie gminy kilka spółdzielni produkcyjnych. Zorganizowano te Ŝ POM (Pa ństwowy O środek Maszynowy). Spółdzielnie powstały we wsiach: Surhów, Brzeziny, Kra śniczyn Bo ńcza, Olszanka, Stara Wie ś182 . Planowano równie Ŝ powstania spółdzielni z Zalesiu i Drewnikach 183 . Rolniczy ruch spółdzielczy w Kra śniczynie rozwijał si ę bardzo słabo. W 1952 roku w Kra śniczynie spółdzielnia miała tylko 35 ha i 24 członków. Problemem spółdzielni było to, Ŝe niektórzy jej członkowie „ pochodzili z biedoty ” i nie wnie śli nic do maj ątku. Niektórzy członkowie nie chcieli pracowa ć w spółdzielni i nie wychodz ą do pracy 184 . Od 1950 roku rozpocz ęto wielkie inwestycje Planu Sze ścioletniego. Na to wszystko potrzebne były pieni ądze. Ustaw ą z czerwca 1950 roku podniesiono gwałtownie podatki gruntowe na wsi, głównie wobec bogatych gospodarstw. W 1952 roku wprowadzono ponownie obowi ązkowe dostawy produktów rolnych, najpierw zwierz ąt rze źnych, potem mleka, zbó Ŝ i ziemniaków. Za przymusowe dostawy płacono rolnikom połow ę stawek rynkowych. Miało to na celu zwi ększenie obci ąŜ enie wsi i uzyskanie środków na industrializacji i przy okazji pogn ębienie „kułaków”. Według oblicze ń w 1946 roku gospodarstwo rolne przeci ętnie przekazywało prawie 10% dochód na rzecz pa ństwa, w 1952 roku ju Ŝ 23%. Im wi ększe gospodarstwo tym obci ąŜ enia były wi ększe 185 .

179 Archiwum Pa ństwowe w Lublinie, oddział w Zamo ściu, Akta Gminy Czajki (1944-1954). 180 Archiwum Pa ństwowe w Lublinie, oddział w Zamo ściu, Akta Gminy Czajki (1944-1954). 181 Landau Z, Roszkowski W, Polityka gospodarcza II RP i PRL, Warszawa 1995, s. 266. 182 Archiwum Pa ństwowe w Lublinie, oddział w Zamo ściu, Akta Gminy Czajki (1944-1954). 183 Tam Ŝe. 184 Archiwum Pa ństwowe w Lublinie, oddział w Zamo ściu, Akta Gminy Czajki (1944-1954). 185 Landau Z, Roszkowski W, Polityka gospodarcza II RP i PRL, Warszawa 1995, s. 267.

38 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN Tu Ŝ po wojnie wprowadzono Pa ństwowe Gospodarstwa Rolne. Jednak od 1950 roku nast ąpiły ci ęcia w inwestycjach w PGR-ach i nast ąpiło załamanie tych gospodarstw. „ W PGR- ach panował powszechny bałagan, niechlujstwo i marnotrawstwo ”186 . Taka polityka rolna doprowadziła do spadku produkcji rolnej. Władze tłumaczyły to wszystko doktrynalnie i nastawiono si ę na pogł ębienie kolektywizacji, co miało poprawi ć sytuacj ę187 . Były to najgorsze lata stalinizmu (1949-1956), kiedy pot ępiano kułaków jako „wrogów Polski Ludowej”. Trwała kampania „ wypierania kułaka w oparciu o biedniaka i przy neutralizacji średniaka ”. Miało na ta celu pogł ębienie nienawi ści mi ędzy chłopami. Spowodowało spadek inwestycji w gospodarstwach prywatnych, spadała warto ść budynków, zmalało pogłowie zwierz ąt, które zabijano w obawie przed oddaniem do spółdzielni. Chłopi bronili si ę przed wst ępowaniem do spółdzielni, „ przywi ązanie chłopów polskich do ziemi nie dało si ę wykorzeni ć tak szybko, jak tego chciały władze”. Mimo danych statystycznych, które informowały, Ŝe gospodarstw indywidualne miały najlepsze rezultaty (produkcja globalna z 1 ha 1 950 roku z gospodarstw prywatnych wynosiła 621 zł, ze spółdzielni produkcyjnych 517, z PRG 394 zł) władze ignorowały te dane. Doprowadziło to do regresu i stagnacji rolnictwa w latach 1950-1956 188 . Mimo powstania tych kilku spółdzielni władze gminne w Kra śniczynie nie były zadowolone z ich pracy. Obywatel Antoni Tarajko składał samokrytyk ę: „ udział Gminnej Rady Narodowej ł ącznie z Prezydium GRN w toku rozbudowy i umacnianiu Spółdzielni Produkcyjnych był niedostateczny w ci ąŜą cych na nas obowi ązkach jako organów władzy ludowej na terenie gminy. Jest wina Prezydium GRN Ŝe do obecnej pory nie powstała ani jedna nowa Spółdzielnia, nie potrafili śmy do tej pracy wci ągn ąć całego aktywu gminnego, łącznie z pracownikami poszczególnych terenowych instytucji . Prezydium Gminnej Rady Narodowej w nawale prac i akcji ró Ŝnego rodzaju, gospodarczych, politycznych i społecznych jak na przykład wiosenna Akcja Siewna, wymiary finansowe, wymiary płodów rolnych, dalej ich realizacja, pobór, nast ępnie akcja Ŝniwno-omłotowa itd. nie potrafiła znale źć drogi do zorganizowania pracy w Gminnej Rady Narodowej poprzez Komisje do powi ązania si ę jeszcze ści ślej z masami, dzisiejsz ą polityk ą naszego Rz ądu i Partii ”189 . Były to typowe samokrytyki z czasów stalinowskich. Podobne słowa padały z okazji świ ąt pa ństwowych. Na przykład w czasie uroczystej sesji Gminnej Rady Narodowej z okazji świ ęta 22 Lipca na sesji padły nast ępuj ące słowa: „ Analfabetyzm, ciemnota to nieodrodny brat n ędzy. Bur Ŝuazja bała si ę da ć o świat ę ludowi, bała si ę Ŝe u świadomiony naród nie b ędzie chciał cierpie ć rz ądów ucisku. Niech wszyscy członkowie Gminnej Rady Narodowej członkowie partii i cały aktyw wiejski rzuci hasło „pierwsze zbo Ŝe naszemu pa ństwu ”. Pa ństwo które które tyle dobrego zrobiło dla chłopa. Damy zbo Ŝe na wy Ŝywienie klasy robotniczej, która ofiarnie pracuje, przekracza normy, a obecnie w celu podniesienia produkcji przeprowadza rewizje starych norm i ustala nowe, wy Ŝsze normy. Uregulowa ć wszystkie obowi ązki wzgl ędem pa ństwa, wzmocni ć praworz ądno ść , wzmocni ć nasz rz ąd ludowy, to nasze zadanie ”190 . W tym czasie na terenie gminy działały 4 przedszkola i 8 szkół podstawowych. Projektowano budow ę nowej szkoły w Olszance 191 . W Prezydium GRN pracowało w 1952 roku 9 osób etatowych razem z wo źnym gminnym. W 1952 roku przeniesiono wreszcie biuro Prezydium ze szkoły do własnego budynku, lecz sesje miały miejsce w lokalu szkoły 192 .

186 Tam Ŝe. 187 Tam Ŝe. 188 Tam Ŝe, s. 269. 189 Archiwum Pa ństwowe w Lublinie, oddział w Zamo ściu, Akta Gminy Czajki (1944-1954). 190 Archiwum Pa ństwowe w Lublinie, oddział w Zamo ściu, Akta Gminy Czajki (1944-1954). 191 Archiwum Pa ństwowe w Lublinie, oddział w Zamo ściu, Akta Gminy Czajki (1944-1954). 192 Archiwum Pa ństwowe w Lublinie, oddział w Zamo ściu, Akta Gminy Czajki (1944-1954).

39 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN Now ą sytuacj ę społeczn ą i gospodarcz ą przyniósł rok 1956. Odrzucono „bł ędy i wypaczenia stalinizmu”, lecz socjalizm budowano nadal, tyle Ŝe nie był ju Ŝ tak uci ąŜ liwy. W latach sze ść dziesi ątych niewiele si ę działo w Kra śniczynie, było to siedziba władz Gromadzkiej Rady Narodowej. Odnotowano wybudowanie apteki w 1963 roku. Natomiast w 1965 roku miejscowo ść została zwodoci ągowana 193 . Bardzo pr ęŜ nie działało w Kra śniczynie Koło Gospody ń Wiejskich. To wła śnie ono organizowało coroczne do Ŝynki. Jak opisywały pó źniej czasopisma: „ Do Ŝynki z całym swoim uroczystym majestatem i ludow ą opraw ą, ze śpiewem, muzyk ą i ta ńcem stały si ę z czasem specjalno ści ą KGW w Kra śniczynie. Przybywali na nie ludzie tłumnie, aby ucieszy ć ucho uszczypliw ą przy śpiewk ą uło Ŝon ą przez członkinie KGW (podobno nikt si ę na nie nigdy nie obraził), a tak Ŝe i dla własnej satysfakcji ”194 . Po 1956 roku upadły sztucznie tworzone spółdzielnie produkcyjne. Spadała liczba gruntów uprawiania przez spółdzielnie. Władze przestały na sił ę tworzy ć spółdzielni i PGR- ów co dało szybki efekt wzrostu produkcji rolniczej. Władze zmieniły wymiary przymusowych dostaw, podniesiono ceny skupu. Postawiono na spółdzielczo ść mleczarsk ą, ogrodnicz ą i kredytow ą. Utworzono Pa ństwowe O środki Maszynowe (POM), które świadczyły usługi maszynowe dla rolników. Nast ąpił wzrost zaopatrzenia w nawozy sztuczne i materiały budowlane 195 . Jednak władze nie zrezygnowały całkiem z zamierze ń. Sztucznie podtrzymywano nierentowne spółdzielnie produkcyjne. W PGR-ach nadal panował bałagan i marnotrawstwo. Od 1959 roku znowu zacz ęto zach ęca ć chłopów do tworzenia spółdzielni. W 1962 PZPR uchwaliło plan pełnej kolektywizacji wsi do 1980 roku, czego nie ujawniono społecze ństwu 196 . Mimo zach ęt władz liczba spółdzielni nie wzrosła, ale zacz ęła spada ć, te które istniały dotowano nieustannie. Zaproponowano te Ŝ tworzenie kółek rolniczych, lecz były one słabe ekonomicznie i cz ęść istniała tylko na papierze 197 . Nacisk na kolektywizacj ę sko ńczył si ę w 1964 roku, gdy podobna polityka załamała si ę w całym „obozie socjalistycznym” i doprowadziła do kryzysu zaopatrzenia w Ŝywno ść 198 . Nastawienie na produkcj ę spółdzielcz ą i pa ństwow ą „nie dawało to gwarancji wy Ŝywienia ludno ści” 199 . Dodatkowo w latach sze ść dziesi ątych nast ępowały liczne kl ęski Ŝywiołowe, które spowodowały spadki produkcji rolniczej.

Lata siedemdziesi ąte i osiemdziesi ąte

W grudnia 1970 roku I Sekretarzem PZPR został Edward Gierek, pocz ątkowo jego polityka rolna była do ść elastyczna. Podniesiono ceny skupu trzody chlewnej, bydła rze źnego i mleka. Nowe władze postawiły na produkcj ę mi ęsa jako produktu „wra Ŝliwego społecznie”. Jednak nie interesowano si ę przy tym produkcj ą zbó Ŝ. Nastawiono si ę na rozwój produkcji zwierz ąt rze źnych, a to potrzebowało coraz wi ększych ilo ści pasz. Pasze te zacz ęto sprowadza ć z zagranicy za kredyty. Od 1972 roku zniesiono obowi ązkowe dostawy zbó Ŝ, Ŝywca i ziemniaków, co sprzyjało specjalizacji gospodarstw. W tym samym czasie złagodzono progresj ę podatków gruntowych, ułatwiono obrót ziemi ą. Chłopi mogli nawet dzier Ŝawi ć ziemi ę od pa ństwa. Obj ęto równie Ŝ rolników leczeniem na zasadach ubezpiecze ń społecznych. Wszystko to spowodowało wzrost produkcji rolnej. Jednak produkcja zwierz ęca

193 Tygodnik Chełmski , rok 1984, numer 36, s. 9. 194 Gospodyni, numer 29 z 1980 roku, s. 4-5. 195 Landau Z, Roszkowski W, Polityka gospodarcza II.. , s. 270. 196 Tam Ŝe, s. 271. 197 Landau Z, Roszkowski W, Polityka gospodarcza II...... s. 271. 198 Tam Ŝe. 199 Tam Ŝe, s. 272.

40 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN rosła du Ŝo szybciej ni Ŝ produkcja ro ślinna, wzrastało zapotrzebowanie na pasze, które importowano za dewizy 200 . Lata siedemdziesi ąte przyniosły inwestycje w Kraśniczynie. W 1972 roku powstał „wielostoiskowy pawilon handlowy”. Wybudowano równie Ŝ w tym czasie o środek zdrowia, pawilon gastronomiczny, lecznic ę zwierz ąt. Rozbudowano szkoł ę podstawow ą oraz budynek mieszkalny dla nauczycieli. Zapewne w ko ńcu lat siedemdziesi ątych rozpocz ęto budow ę urz ędu gminy 201 . W Tygodniku Chełmskim z 1984 roku napisano: „ W 1982 roku urz ąd gminy obj ął w posiadanie nowoczesny budynek biurowy. Wyasfaltowano ziele ńce. W ten wysiłek inwestycyjny wiele trudu wło Ŝyli mieszka ńcy osady, daj ąc przykład obywatelskiej postawy i bezinteresownego, społecznego działania ”202 . Jak wspomniano od 1946 roku działało w Kra śniczynie Koło Gospody ń Wiejskich. Wśród kobiet z KGW wiele śpiewało. W 1973 roku powstał stały chór pod opiek ą Stanisława Sobczaka ze Społecznego Ogniska Muzycznego w Krasnystawie. Chór przybrał nazw ę „Jarz ębina”. Jak pisano w 1980 roku „ rozsławił on Kra śniczyn na cał ą okolic ę, nawet województwo. Wiele chełmskich miejscowo ści go ściło ten 25-osobowy zespół- niezliczonym imprezom, uroczystościom, zebraniom towarzyszył jego śpiew ”. Chór „Jarz ębina” w latach siedemdziesi ątych zdobył siedem dyplomów, otrzymał liczne nagrody pieni ęŜ ne za które skompletował i odnowił stroje 203 . W działalno ści kulturalnej koło [Gospody ń] wspierane jest przez Klub Rolnika i fili ę biblioteki ”204 . Koło Gospody ń Wiejskich oprócz działalno ści kulturalnej zaj ęło si ę te Ŝ innymi sferami Ŝycia. W 1975 roku kobiety z KGW zorganizowały dzieciniec [przedszkole], do którego ucz ęszczało 30 dzieci. W 1977 roku kobiety zorganizowały zespołow ą „odchowalni ę piskl ąt”. W której w dwóch rzutach odchowywano 1 200 piskl ąt. Ta inicjatywa zdobyła nagrod ę wojewódzk ą w 1978 roku. Miejscowe KGW organizowało równie Ŝ Dzie ń Dziecka, choinki, spotkania ze starszymi lud źmi, opiekowały si ę te Ŝ osobami samotnymi, sierotami. Jak podkre ślały członkinie KGW w Kra śniczynie w wywiadzie z 1980 roku spotykały si ę z Ŝyczliwo ści ą miejscowej Spółdzielni Kółek Rolniczych, GS-u i Banku Spółdzielczego 205 . Na przełomie lat siedemdziesi ątych i osiemdziesi ątych przewodnicz ącą KGW była Stanisława Jarosiewicz. Do organizacji nale Ŝały mi ędzy innymi: Genowefa Słotwi ńska, Jadwiga Zaorska, Janina Borys, Helena Zajkowska, Adela Sobstyl i Helena Zagrodzka 206 . Rok 1973 był szczytowym w rolnictwie w okresie powojennym. Ten sukces uznano za sprzyjaj ący czas dla kolektywizacji. Zapocz ątkowano kampani ę przeciw gospodarstwom farmerskim. Wskazywano na zbiorowe formy gospodarowania. Zakazano sprzeda Ŝy ziemi z Pa ństwowego Funduszu Ziemi. Opracowano zasady przekazywania ziemi na rzecz pa ństwa w zamian za renty i emerytury. Chodziło o gospodarstwa ludzi starszych. „Kolektywizacja miała by ć wynikiem naturalnego wypadania gospodarstw chłopskich, przejmowanych przez pa ństwo, ale nie oddawanych w r ęce innych rolników indywidualnych”. Co roku coraz wi ęcej starszych gospodarzy przekazywało ziemi ę pa ństwu.( Na przykład tylko 1986 roku w gestii naczelnika gminy Krasniczyn przybyło 37 gospodarstw.) Propaganda tłumaczyła o wy Ŝszo ści gospodarstw uspołecznionych nad prywatnymi 207 . Nadal wzrastał kosztowny import pasz i w 1974 roku Polska stała si ę importerem netto Ŝywno ści, po raz pierwszy w swojej historii! Jednak władze ze wzgl ędów politycznych

200 Tam Ŝe. 201 Tygodnik Chełmski rok 1984, numer 36, s. 9. 202 Tam Ŝe. 203 Gospodyni, numer 29 z 1980 roku, s. 4-5. 204 Tygodnik Chełmski rok 1984, numer 36, s. 9. 205 Gospodyni, numer 29 z 1980 roku, s. 4-5. 206 Tam Ŝe. 207 Landau Z, Roszkowski W, Polityka gospodarcza II.... , s. 273.

41 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN nadal popierały hodowl ę zwierz ąt i boj ąc si ę reakcji robotników nie zwi ększały cen mi ęsa. Od 1970 do 1975 roku koszty importu pasz z zagranicy wzrosły o prawie 200% 208 . W drugiej połowie lat siedemdziesi ątych załamało si ę polskie rolnictwo. Główn ą przyczyn ą był nieurodzaj ale te Ŝ niska produktywno ść , uprzywilejowanych przez władze, oderwanych od praw ekonomii gospodarstw pa ństwowych. Spadła opłacalno ść gospodarstw prywatnych uzale Ŝnionych od pa ństwowych cen skupu oraz słabego zaopatrzenia w materiały i narz ędzia. Nakłady inwestycyjne w pa ństwowe gospodarstwa nie przynosił efektów. Rolnictwo indywidualne uzyskiwało lepsze wyniki przy czterokrotnie gorszym uzbrojeniu technicznym produkcji, prawie trzykrotnie ni Ŝszym zu Ŝyciu pasz i trzykrotnie ni Ŝszym zu Ŝyciu nawozów sztucznych. Mimo to władze z uporem kontynuowały wywieranie presji, by rolnicy indywidualni oddawali ziemi ę pa ństwu. Wielkie nakłady na pa ństwowe gospodarstwa nie przynosz ące dochodów, kosztowny import pasz oraz nieurodzaj z 1980 roku przypiecz ętował katastrof ę, która dojrzewała przez całe lata. Mimo to w nast ępnych latach nadal kontynuowano polityk ę popierania gospodarstw pa ństwowych kosztem prywatnych. W latach osiemdziesi ątych problemem gminy Kra śniczyn stał si ę ujemny przyrost naturalny. W 1983 roku w gminie mieszkało 5 480 osób. W dwa lata pó źniej o 54 osoby mniej. Gmina Kra śniczyn jako jedyna w całym województwie chełmskim miała takie wska źniki. Po świ ęcono temu problemowi spory artykuł w „Sztandarze Ludu” z 1987 roku. Naczelnik gminy Maria Stefa ńska winiła za to ukształtowanie terenów rolniczych w gminie, które jako pofałdowane i pagórkowate nie sprzyjało uprawie. „ Rzecz w tym, Ŝe urozmaicona rze źba terenu jest bardzo dokuczliwa dla rolników w dobie mechanizacji. Kiedy ś, gdy prace polowe wykonywane były przy pomocy konia, a zbo Ŝe koszono kos ą, mo Ŝna było jeszcze jako tako poradzi ć sobie z nierówno ściami terenu. Natomiast obecnie, gdy w powszechnym u Ŝyciu są ci ągniki i kombajny, coraz trudniej jest gospodarowa ć na pochyłych i poprzecinanych wąwozami polach 209 . Przy tym wszystkim ziemia w miejscowo ściach gminnych była bardzo rozdrobniona. Istniały głównie niewielkie kilkuhektarowe gospodarstwa podzielone dodatkowe na mniejsze działy 210 . Wła śnie przez te trudno ści gmina Kra śniczym wyró Ŝniała si ę w województwie najwi ększ ą liczb ą koni na 100 ha i mał ą ilo ści ą skupionych zbó Ŝ. Jednak z drugiej strony urodzajno ść gleb stawiała t ą gmin ą w czołówce województwa chełmskiego 211 . Co roku coraz wi ęcej starszych gospodarzy przekazywało ziemi ę pa ństwu. W 1986 roku w gestii naczelnika gminy przybyło 37 gospodarstw 212 . Styczniowy numer „Sztandaru Ludu” z 1986 roku przedstawia histori ę i działalno ść ruchu komunistycznego w gminie Kra śniczyn. W gminie mieszkało ówcze śnie 70 osób zwi ązanych w przeszło ści z tym ruchem, z po śród nich miejscowa organizacja partyjna miała wybra ć w styczniu 1986 roku 20 najbardziej zasłu Ŝonych do odznaczenia medalem „Za udział w walkach w obronie władzy ludowej”. To był główny problem I sekretarza miejscowej komórki Komitetu Gminnego PZPR w Kra śniczynie -Ryszarda Matyjaszka. Wśród najbardziej zasłu Ŝonych działaczy komunistycznych wymieniano Jana Mazurka- organizatora PPR i AL. w gminie, pierwszego powojennego wójta, Bronisława Sokoła członek PPR i Ŝołnierz sił AL, Stanisława Kalisza działacza PPR i partyzanta, Mariana Małysza z Zalesia- pierwszego ormowca w gminie oraz Józefa Bazeli z Surhowa członka PPR213 . Organizacja partyjna w gminie Kra śniczyn była najliczniejsza w 1979 roku, liczyła

208 Tam Ŝe. 209 Sztandar Ludu , 1987, numer 102, s. 3. 210 Sztandar Ludu , 1987, numer 102, s. 3. 211 Tam Ŝe. 212 Tam Ŝe, 213 Tam Ŝe.

42 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN ówcze śnie 330 członków, w 1982 roku jej stan spadł do 270 członków. W nast ępnych latach powoli organizacja zwi ększała si ę. W grudniu 1985 roku w gminnym PZPR działało 300 członków. Do wyró Ŝniaj ących si ę członków nale Ŝał Jan Sokół „ reprezentant średniego pokolenia rolników ”, zasiadał w Egzekutywie POP (Podstawowa Organizacja Partyjna), kierował gminn ą grup ą IRCH-a (Inspekcja Robotniczo-Chłopska), zasiadał w radzie sołeckiej, działał w OSP i Gminnej Komisji Ładu i Porz ądku 214 . Miejscowa organizacja partyjna wymieniała sukcesy od czasu IX zjazdu Partii (lipiec 1980) „ Powstał pierwszy du Ŝy budynek mieszkalny dla nauczycieli i pracowników administracji, zmodernizowano o środek zdrowia, wybudowano now ą siedzib ę Urz ędu Gminy i du Ŝą nowoczesn ą piekarni ę, która rozwi ązała jak Ŝe kłopotliwy problem zaopatrzenia gminy w pieczywo, w budowie jest bank spółdzielczy. Po latach stara ń ruszyła z miejsca odbudowa zabytkowej karczmy, w której znajdzie swe miejsce gminny o środek kultury z hotelem i kawiarni ą. Na list ę tego co zrobiono trzeba jeszcze wpisa ć: wiat ę na nawozy sztuczne, wag ę samochodow ą, budynek gospodarczy do prowadzenia przyzakładowego tuczu trzody chlewne, modernizacj ę magazynu zboŜowego . Powy Ŝsze prace wykonano w latach 1981-1985 215 . Organizacja partyjna w gminie według I sekretarza była pełna sił. Min ął czas lat 1980- 1982 gdy jak wspomina Matyjaszek „ siedzieli śmy przy stole i rozmawiali śmy jak to trudno by ć członkiem partii, Ŝe nie wszyscy wytrzymuj ą, Ŝe s ą tacy co oddaj ą legitymacj ę. Dzi ś (rok 1986) mog ę napisa ć- partia znów ro śnie, odrabia straty ”. Pierwszy sekretarz chwalił organizacje partyjne w Surhowie kierowan ą przez Czesława Mochnieja, w Bo ńczy przez Antoniego Nizio, w Koloni Bo ńczy kierowan ą przez Mieczysława Oleszczuka, w Zalesiu przez Mariana Barana 216 . Jednak nie dane było spełni ć wszystkich planów organizacji partyjnej w Kra śniczynie. W 1989 roku nast ąpiły przemiany, które doprowadziły do rozwi ązania PZPR. W marcu 1990 roku na mocy ustawy sejmowej powołano gminny samorząd terytorialny, powstała samorz ądowa gmina Kra śniczyn. Z zabytków Kra śniczyna nale Ŝy wymieni ć dawn ą cerkiew greckokatolick ą, (obecnie jest ko ściół katolicki) wzniesion ą w latach 1840-1857 na miejscu poprzedniej cerkwi. Po 1875 roku była to cerkiew prawosławna, od 1945 świ ątynia katolicka. Ko ściół jest murowany z kamienia, orientowany. Zbudowano go na rzucie prostok ąta z kwadratowym prezbiterium. Wn ętrze jest kryte stropami. Dach nad naw ą jest czterospadowy z sygnaturk ą nad krucht ą dwuspadowy kryty blach ą217 . Zachował si ę te Ŝ dawny zajazd- karczma wjezdna z przełomu XVIII i XIX wieku przerabiany wielokrotnie. Jest murowany z cegły, cz ęś ciowo podpiwniczony. Fot. 30. Ko ściół w Kra śniczynie. Jest zło Ŝony z trzech poł ączonych ze sob ą Fot. M. Mazurek, 2007 r. cz ęś ci. Wn ętrze jest obecnie przebudowane przedzielone ściankami działowymi w kilku pomieszczeniach zachowały si ę stropy belkowe. Dach jest dwuspadowy nad cz ęś ci ą

214 Tam Ŝe. 215 Tam Ŝe. 216 Tam Ŝe. 217 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce , tom VIII, z. 8, Warszawa 1964, s. 31.

43 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN środkow ą pozostałe cz ęś ci maj ą dach cztero i trójspadowe. Pierwotnie dach był kryty gontem 218 .

Fot. 31. Zajazd-karczma wjezdna w Kra śniczynie, widok od Fot. 32. Ruiny zajazdu-karczmy wjezdnej strony południowej; fot. J. Urbanowicz, maj 1959. Źródło: w Kra śniczynie. Źródło: Referat Budownictwa zbory Muzeum Okr ęgowego w Lublinie. UG w Kra śniczynie.

O miejskim charakterze miejscowo ści świadczy rynek. Cmentarz Ŝydowski jest ostatnim śladem istnienia Ŝydów w Kra śniczynie przy ulicy Stra Ŝackiej nie jest znany tak jak nieznana jest dokładna data budowy istniej ącej tu drewnianej bo Ŝnicy, która zniszczona została w czasie okupacji niemieckiej w 1942 r. po likwidacji istniej ącego tu getta. Powierzchnia cmentarz wynosi 0,3 ha, jest cz ęś ciowo ogrodzony płotem z siatki stalowej, zdewastowany i zaniedbały, poro śni ęty krzewami, zaro ślami i młodnikiem sosnowym. Na cmentarzu znajduje si ę 16 macew-nagrobków w postaci tablic kamiennych umieszczonych na grobach pionowo, zwie ńczonych półkolem u góry i słabo widoczn ą dekoracj ą rze źbiarsk ą. Oprócz macew stoj ących znajduj ą si ę dwie macewy le Ŝą ce poziomo, z których jeden posiada napisy w j ęzyku hebrajskim 219 . Teren stanowi własno ść Skarbu Pa ństwa. Cmentarz był milcz ący świadkiem egzekucji dokonywanych na ludno ści Ŝydowskiej przez hitlerowców w 1942 r.

Wojciechów

Wojciechów powstał w drugiej połowie XIX wieku. Pierwsze pisane wzmianki pochodz ą z opisu dóbr Kra śniczyn z 1882 roku. W tym czasie folwark Wojciechów liczył 295 mórg ziemi ornej, 101 mórg ł ąk, 39 mórg lasu i 80 mórg nieu Ŝytków 220 . W Wojciechowie Leopold Poletyło, współwła ściciel dóbr Kra śniczyn, utworzył fabryk ę mebli gi ętych, materiał pozyskiwał z miejscowych lasów. W 1921 roku folwark Wojciechów liczył 4 domy i 156 mieszka ńców. Oprócz Polaków mieszkała tu 24 osobowa grupa śydów 221 . W okresie mi ędzywojennym folwark Wojciechów obejmował 438 ha obszaru 222 . Aureliusz hr. Poletyło zało Ŝył w folwarku Wojciechów mał ą r ękodzielni ę motorow ą, daj ąc zacz ątek pó źniejszej wielkiej Fabryki Mebli Gi ętych „Wojciechów” 223 . Fabryka jako

218 Katalog zabytków ....s. 31-31. 219 P. Burchard: Pami ątki i zabytki kultury Ŝydowskiej w Polsce, Warszawa 1990, s. 157 – podaje nie prawdziwe dane o braku nagrobków. 220 Słownik Geograficzny ...... tom IV, s. 705. 221 Skorowidz....., s. 47. 222 Ksi ęga Adresowa ...,s. 530.

44 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN jedyna w Królestwie Polskim produkowała meble gi ęte z drewna bukowego ró Ŝnych wzorów, wyplatane, z blatami dziurkowanymi, palonymi, do wybicia i na zamówienie, całe wy ściełane.

Fot. 33. Meble Fabryki Mebli Gi ętych „Wojciechów” w Muzeum Regionalnym w Krasnymstawie. Od lewej: krzesło z 1882 r. z napisem na wewn ętrznej stronie cargi: „Nastojaszczije bukowyje dierezo”, napis wypalony: Wojciechów (po ukrai ńsku) oraz 12 wizerunków medali; kanapa lata 80-te XIX w.; krzesło z ko ńca XIX w.

Po po Ŝarze w maju 1877 r. fabryka została odbudowana w takich rozmiarach, Ŝe produkcja ró Ŝnych mebli osi ągn ęła w 1882/83 r. około 130 tys. sztuk. Po kolejnym po Ŝarze w niedziel ę w miesi ącach lipiec-sierpie ń w latach 1910-1913 224 podczas nieobecno ści wi ększo ści pracowników, którzy byli na mszy św. w ko ściele parafialnym w Surhowie. Przyczyn ą po Ŝaru było przypuszczalnie podpalenie (po ubezpieczeniu) z uwagi na wyst ępuj ący brak surowca z powodu wyci ęcia drzewa bukowego. Fabrykanci-fachowcy meblarze po spaleniu si ę obiektów fabryki istniej ącej 40 lat opu ścili Wojciechów. Na terenie spalonej fabryki mebli wła ściciel dóbr Kra śniczyna od 1917 r. Karol hr. Raczy ński ze Złotego Potoku k/Cz ęstochowy uruchomił w pa ździerniku 1922 r. przedsi ębiorstwo PN. Młyn parowy-tartak „Wojciechów”, którego dzier Ŝawcami byli: Icek Hudys i Kuna Kahan. Maj ątkiem administrował Mieczysław Szmurło. Maszyna młyna i gabru w tartaku poruszane były przez kocioł lokomobilny do 1928 r., tj. do czasu po Ŝaru i spalenia obiektów 225 .

Fot. 34. Nie funkcjonuj ący ju Ŝ młyn w Wojciechowie. Fot. M. Mazurek, 2007 r.

223 J. Dutkiewicz: Fabryka Mebli Gi ętych Wojciechowice. „Kłosy”. Czasopismo Ilustrowane Tygodniowe, t. XXXVII, nr 958, Warszawa 1883; I. Ignatowicz kreśląc biografi ę Leopolda Poletyły (1812-1895) przypisuje jemu budow ę i rozwój fabryki - PSB, t. XXVII/2, 113, Wydawnictwo PAN, Ossolineum 1982, s.294. 224 Dokładna data podpalenia fabryki nie została ustalona. 225 APL, LUW, Wydz. VIII Przemysłowy 1919-1939, sygn. 139.

45 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN

Rys. 7. Fabryka Mebli Gi ętych w Wojciechowie – widok ogólny, hale produkcyjne, meble. Źródło: „Kłosy” nr 958 Grafika F. Szyma ńskiego, 1883 .

Łukaszówka

46 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN Łukaszówka powstała w XVIII wieku. Z pó źniejszych przekazów mo Ŝna przypuszcza ć, Ŝe pocz ątki tej osady wi ąŜą si ę z kapliczk ą i umieszczonym w niej cudownym obrazem św. Łukasza Ewangelisty. Według tych przekazów miały tu miejsca objawienia Matki Boskiej. Osada jak istniała, wokół by ć mo Ŝe miała inna nazw ę ale słynny obraz spowodował, Ŝe nazwano j ą Łukaszówk ą. W 1764 roku cudowny obraz został przeniesiony do ko ścioła w Surhowie 226 .

Fot. 35. Kaplica pod wezwaniem św. Łukasza w Łukaszówce. Fot. M. Mazurek, 2007 r.

Pod nazw ą Łukaszówka mo Ŝna znale źć t ą miejscowo ść w Regestrze Diecezjów z 1783 roku 227 . Łukaszówka nale Ŝała do dóbr surhowskich nale Ŝą cych w XVIII wieku do Dydy ńskich, nast ępnie nale Ŝała do Kickich i Cieszkowskich. W 1827 roku było tu 11 domów i 57 mieszka ńców 228 . W 1864 roku w tej wsi powstało 13 gospodarstw rolnych na 169 morgach ziemi. Od tej pory była to ju Ŝ samodzielna wie ś w gminie Czajki. W 1921 roku było 30 domów i 152 mieszka ńców. Wszyscy mieszka ńcy byli katolikami i Polakami 229 .

Majdan Surhowski

Majdan Surhowski powstał w drugiej połowie XVIII wieku. Pocz ątkowo wie ś zwana była Bukow ą Wol ą. W Regestrze Diecezjów z 1783 roku mo Ŝna odnale źć informacje o wsi Maydan vel Bukowa Wola. W tym czasie wie ś nale Ŝała do Józefa Dydy ńskiego, tak jak cało ść dóbr surhowskich. Słowo „majdan” ma pochodzenie tureckie. Był to pierwotnie czworoboczny zamkni ęty plac słu Ŝą cy jako targ, miejsce zgromadze ń lub ćwicze ń wojskowych. Z czasem słowo dotarło do Polski. W Polsce „majdanem” nazywano pocz ątkowo plac, na którym zbierało si ę rycerstwo dla równego podziału łupów, jednak pó źniej „majdanem” zacz ęto nazywa ć obozowiska robotników le śnych, którzy ustawiali domy (budy) w czworobok. Takie

226 Diecezja Lubelska informator historyczny i administracyjny, Lublin 1985, s. 214. 227 Regestr Diecezjów ksi ędza Czaykowskiego, Warszawa 2006,s. 1. 228 Tabella...tom I, s. 286. 229 Skorowidz.....,s. 47.

47 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN obozowiska najcz ęś ciej stawały si ę zawi ązkiem wsi. Robotnicy le śni wytapiali smoł ę, w ęgiel drzewny. Nazwa „majdan” była stosowana głównie po prawej stronie Wisły, a nazwa „huta” po lewej stronie. Tak, wi ęc pocz ątkowo była to le śna osada, wskazuje na to równie Ŝ dawna nazwa „Bukowa Wola”. W XIX wieku ta nazwa całkiem zanikła i pozostała tylko współczesna nazwa. W Tabelli Miast i Wsi Królestwa Polskiego wie ś nazwano Surhowski maydan i liczyła w 1827 roku 24 domy i 129 mieszka ńców. Była to osada niewiele mniejsza od Surhowa 230 . Wie ś nale Ŝała do dóbr Surhów do roku 1864. W tym Ŝe roku w tej wsi powstało 29 gospodarstw rolnych (osad) na 592 morgach ziemi dworskiej. Wie ś wł ączono do gminy Czajki. W 1921 roku było tu 63 domy i 427 mieszka ńców. Tutaj równie Ŝ wszyscy mieszka ńcy (bez dwóch osób) byli katolikami i Polakami 231 . Sklep z artykułami ró Ŝnymi przed II wojn ą światow ą prowadził tu J. Sedlak 232 . W czasie wojny dowódc ą plutonu BCH w tej miejscowo ści był Józef Radomski 233 . W 1986 roku w tej miejscowo ści otworzono uroczy ście Klub Rolnika 234 .

Olszanka

Olszanka powstała w XV wieku. Pierwsze dokumenty świadcz ące o istnieniu tej osady pochodz ą z przełomu XV i XVI wieku. Olszanka nale Ŝała do dóbr Kra śniczyn, ale zwi ązana była z parafi ą Bo ńcza (Pustostew). Spis podatkowy z 1564 roku informuje, Ŝe było tu 6 i pół łana ziemi, a oprócz kmieci mieszkało tu 16 zagrodników 235 . Losy tej wsi były zwi ązane z dobrami Kra śniczyn. Dziedziczył tu Andrzej Rzeszowski, nast ępnie T ęczy ńscy, a w XVIII wieku Mi ączy ńscy. W XIX wieku wła ścicielami wsi byli Poletyłowie. W 1864 roku powstało tu 37 osad wło ścia ńskich na 754 morgach ziemi. Obok wsi istniał te Ŝ nadal folwark nale Ŝą cy do dóbr Kra śniczyn. Zapisano, Ŝe w ko ńcu XIX wieku była tu szkoła podstawowa ogólna 236 . Olszanka w czasie rewolucji lat 1905-1907 stała si ę widowni ą jednej z wi ększych w okolicy rozruchów społecznych. Przyczyn ą były nie załatwione sprawy mi ędzy dworem i wsi ą. Chodziło o serwituty, chłopi chcieli korzysta ć z lasów, a wła ściciele ziemscy organizowali własn ą stra Ŝ do ochrony lasów. Pierwsze takie konflikty w Olszance wyst ąpiły ju Ŝ w 1904 roku, gdy doszło do starcia mi ędzy stra Ŝą z chłopami ze wsi Olszanka. Jeden z uczestników zaj ścia został zabity, a trzech rannych. Zaburzenia wyst ąpiły z now ą siły w latach nast ępnych. Dnia 13 XI 1905 roku grupa ponad 150 chłopów z gminy Czajki najechało las w Olszance wycinaj ąc las. Na pocz ątku stycznia 1906 roku ju Ŝ 300 chłopów rabowało miejscowy las i groziło te Ŝ spaleniem zabudowa ń folwarcznych. Chłopi pochodzili ze wsi: Kra śniczyn, Wólka Kra śniczy ńska, Drewniki i Kra śniczyn Aleksandrowski. Ruchawce przewodzili: Mikołaj Rzeszota, Cyryl Szwaja, Jan Antoniuk, Aleksander Stasiak

230 Tabella ...., tom II, s. 211. 231 Skorowidz.....,s. 47. 232 Ksi ęga Adresowa Polski....., s. 530. 233 Czuba P, Wojtal J, Nie stali z.... , s. 345. 234 Sztandar Ludu , numer 16 z 1986 roku, s. 3. 235 Źródła Dziejowe Polski....,s. 185. 236 Słownik Geograficzny ....,s. 267.

48 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN i chłop ze Starej Wsi Roman Zagraczewski. śeby uspokoi ć chłopów wysłano tu szwadron dragonów 237 . W 1921 roku w tej wsi było 87 domów i 446 mieszka ńców. Główn ą grup ę wyznaniow ą stanowili prawosławni (230 osób), ale było te Ŝ 197 katolików i 19 śydów. Pod wzgl ędem narodowo ściowym prawie wszyscy (bez 10 osób) podali narodowość polsk ą238 . W okresie II wojny światowej Pacyfikacji wie ś została spacyfikowana przez Ŝołnierzy Wermachtu, oddział SS „Własowcy” i SD za współprac ę mieszka ńców z partyzantk ą polsk ą i radzieck ą. W czasie pacyfikacji od karabinów maszynowych i armatek czołgowych zgin ęło 138 osób Polaków i Ukrai ńców, w tym 10 dzieci, 44 kobiety a 15 ukrytych w domach spłon ęło Ŝywcem. Wie ś została spalona, ze 110 gospodarstw pozostało 14 239 . Przez 3 dni dymiły jeszcze zgliszcza Olszanki a samoloty niemieckie patrolowały teren, aby nikt z zewn ątrz nie wszedł na miejsce tragedii z pomoc ą rannym b ądź zorganizował pochówku pomordowanych. Po wojnie wie ś została odbudowana. Pami ęci pomordowanym wystawiono w Olszance w 1987 r. obelisk. Za bohatersk ą postaw ę w okresie okupacji wie ś została odznaczona 19 sierpnia 1946 r. przez Prezydium Krajowej Rady Narodowej Orderem Krzy Ŝa Grunwaldu III klasy. W latach powojennych utworzono tu odgórnie spółdzielni ę produkcyjn ą. W Olszance spółdzielnia liczyła 205 ha. Do pracy wychodziło tylko 10 członków. Wybudowano obor ę na 40 sztuk bydła. Spółdzielnia miała du Ŝy areał, ale brakowało ludzi. Podkre ślano, Ŝe członkowie spółdzielni nie namawiali nowych członków do wst ąpienia w szeregi spółdzielców 240 .

237 Koprukowniak Albin, Społeczna aktywno ść w regionie chełmskim (1864-1914) [w:] Rocznik Chełmski z 1995 roku. tom I. s. 102. 238 Skorowidz.....,s. 47. 239 GK, Ankieta OK. Lublin „Egzekucje” Olszanka, sygn. Ds. 166/67; WIH, Al., sygn. III (19) 155, s. 82. Cz. Madejczyk: Hitlerowski terror..., op. cit., s. 87; Z. Ma ńkowski: Mi ędzy Wisł ą... , op. cit., s. 342; L. Siemion: Egzekucje na Lubelszczy źnie, Zeszyty Majdanka, t. III, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1969, s. 1969, s. 198; J. Fajkowski, J. Religa: Zbrodnie hitlerowskie..., op. cit., s. 63-65; Przewodnik..., op. cit., s. 98; W niektórych publikacja podaje si ę kwiecie ń jako miesi ąc pacyfikacji, co jest niesłuszne oraz ró Ŝną ilo ść pomordowanych: 103, 112 a nawet 138 osób. 240 Archiwum Pa ństwowe w Lublinie, oddział w Zamo ściu, Akta Gminy Czajki (1944-1954).

49 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN

Rys. 8. Ulotka rozrzucana przez okupanta hitlerowskiego do okolicznych mieszka ńców wsi po pacyfikacji Olszanki 5.VI.1944 r. Źródło: zbiory ZKRP i BWP – koło w Kra śniczynie.

Fot. 36. Odsłoni ęcie pomnika pami ęci pomordowanym Fot. 37 Pomnik pami ęci pomordowanym w Olszance (1987 r.). Źródło: Kronika Gminy. w Olszance. Fot. M. Mazurek, 2007 r.

Czy Ŝówka

Czy Ŝówka powstała na przełomie XIX i XX wieku. Brak o niej wzmianek w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego. Pojawia si ę dopiero w spisie powszechnym z 1921

50 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN roku. W tym czasie był tu 1 dom i 14 mieszka ńców 241 . Folwark zaznaczono te Ŝ na mapie z 1933 roku.

Pniaki

Wie ś powstała po II wojnie światowej, brak danych z wcze śniejszych źródeł. W tym miejscu jednak było ju Ŝ kilka domów przed II wojn ą światow ą, ale była to wtedy cz ęść wsi Chełmiec.

Stara Wie ś

Stara Wie ś powstała w drugiej połowie XV wieku. Wła śnie z tego okresu pochodz ą pierwsze informacje o tej miejscowo ści w pobli Ŝu Kra śniczyna 242 . Stara Wie ś zwi ązana była z dobrami Kra śniczyn i pocz ątkowo nale Ŝała do Rzeszowskich. W pierwszej połowie XVI wieku stała si ę własno ści ą T ęczy ńskich i nast ępnie innych mo Ŝnych rodów magnackich. W pierwszej połowie XVIII wieku Star ą Wie ś i inne wsie dóbr kra śniczy ńskich kupił Piotr Mi ączy ński. Mi ączy ńscy dziedziczyli tu do ko ńca XVIII wieku i nast ępnie przeszła ona na własno ść Poletyłów. W tym czasie była to niewielka miejscowo ść , w 1827 roku naliczono w Starej Wsi zaledwie 15 domów i 63 mieszka ńców. Natomiast w czasie uwłaszczenia powstało tu 22 gospodarstwa rolne na 488 morgach ziemi 243 . W 1921 roku naliczono tu 42 domy i 235 mieszka ńców. Grupa 147 mieszka ńców okre śliła si ę jako prawosławni i Rusini, reszta była Polakami i katolikami 244 . Po wojnie równie Ŝ tutaj zorganizowano Spółdzielni ę Produkcyjn ą. W 1952 roku liczyła 42 ha. Planowano w tym Ŝe roku odda ć do u Ŝytku obor ę. Du Ŝa cz ęść członków tej Ŝe zajmowała ró Ŝne stanowiska urz ędowe i problemem było, Ŝe nie wszyscy wychodzili do pracy 245 .

Fot. 38. Cmentarz wojenny w Starej Wsi 1914-1944. Fot. M. Mazurek, 2007 r.

Na terenie miejscowo ści znajduje si ę cmentarz wojenny zlokalizowany na gruncie pocerkiewnym o powierzchni 376 m 2 zało Ŝony w 1914 r. i powi ększony w lipcu 1915 r. do 625 m 2. Pochowani s ą na tym cmentarzu Ŝołnierze armii rosyjskiej, austro-węgierskiej,

241 Skorowidz.....,s. 47. 242 Ibidem. 243 Słownik Geograficzny....., s. 360. 244 Skorowidz...., s. 47. 245 Archiwum Pa ństwowe w Lublinie, oddział w Zamo ściu, Akta Gminy Czajki (1944-1954).

51 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN niemieckiej i Polacy z okresu I wojny światowej 1914-1918 246 , Ŝołnierze armii rosyjskiej, niemieckiej, czechosłowackiej i polskiej oraz osoby cywilne z okresu II wojny światowej 1939-1944 r. 247

Surhów

Pierwsze ślady istnienia tej osady mo Ŝna odnale źć w dokumentach z 1419 roku. Dnia 1.VIII.1419 roku Jan biskup chełmski w Krasnystawie zatwierdził nadania królewskie dla ko ścioła w Krasnystawie. W śród wsi wymienionych w tym dokumencie jest te Ŝ Surohow 248 . Dziedzicem wsi był w tym czasie nieznany z imienia rycerz, który o Ŝenił si ę z bogat ą Małgorzatą Czachrowsk ą z ziemi halickiej. Wła ścicielem Surhowa musiał by ć jaki ś mało znacz ący rycerz, poniewa Ŝ potomkowie z tego mał Ŝeństwa przyj ęli nazwisko po matce, a nie po ojcu. Po rychłej śmierci wła ściciela Surhowa, wdowa po nim wyszła za m ąŜ za Marcina ze Sławna 249 , a ten Ŝe Marcin w 1448 roku przekazał Surhów Mikołajowi z Wołkowa. Natomiast wła ścicielem Surhowa w drugiej połowie XV wieku był Jan z Czy Ŝowa 250 . Spis podatkowy z 1564 roku wspomina, Ŝe wie ś liczyła 15 i pół łana obszaru. Mieszkali tu rzemie ślnicy oraz śydzi 251 . Według miejscowych danych ko ścielnych w XVI wieku dziedzicem tych dóbr był Stefan Gorecki, a nast ępnie Stanisław Brzezicki herbu T ępa Podkowa dziedzicz ący tu na pocz ątku XVII wieku. Stanisław Gorecki był wojskim krasnostawskim. Jego synem był Marcin zwany „Mirz”, a jego z kolei synem Stanisław, kolejny dziedzic Surhowa dziedzicz ący tu w drugiej połowie XVII wieku. Stanisław Brzeznicki o Ŝenił si ę z Zofi ą Kochanowsk ą i miał córk ę Mariann ę, któr ą wydał za Karola Reya herbu Oksza 252 syna Jana Mikołaja Ŝupnika wielkopolskiego. Byli to Reyowie spokrewnieni ze słynnym Mikołajem Reyem. W posagu Karol Rey otrzymał wła śnie ten maj ątek. Marianna z Brzezickich była jak twierdzili współcze śni „ białogłow ą pobo Ŝno ści ą i miłosierdziem na ubogich znacznej” . Jej mąŜ Karol Rey w 1699 roku został podstolim chełmskim, a nast ępnie podstaro ścim i s ędzi ą grodzkim krasnostawskim 253 . Reyowie mieli syna Stanisława i córk ę Zofi ę. Niestety Stanisław zmarł w młodo ści i cały maj ątek odziedziczyła Zofia, która wyszła za Jana Pepłowskiego i ju Ŝ w 1740 roku została wdow ą. Jej drugim m ęŜ em był Udalryk I Krzysztof Radziwiłł (1712-1769) koniuszy litewski pochodz ący ze znakomitej rodziny litewskiej. Tak, wi ęc kolejnymi dziedzicem Surhowa został Radziwiłł. Jego Ŝona, Zofia z Reyów zmarła w 1748 roku i Radziwiłł o Ŝenił si ę ponownie, zmarł w 1769 roku, a jego syn Mateusz sprzedał Surhów Józefowi Dydy ńskiemu 254 herbu Gozdawa. Dydy ńscy pochodzili z ziemi sanockiej, Józef Dydy ński zrobił wielk ą karier ę w ziemi krasnostawskiej. Zaczynał w 1750 roku jako skarbnik grabowiecki, potem został skarbnikiem krasnostawskim (1765), wojskim mniejszym i wi ększym, podstolim chełmskim, podczaszym, stolnikiem, a w ko ńcu w 1790 r. był chor ąŜ ym krasnostawskim. Król w 1792 roku uhonorował go orderem św. Stanisława 255 .

246 A. Jura: Wojna europejska 1914-1916, Kraków 1917, s.116. 247 W. Tarnas: Kra śniczyn dzieje gminy i okolic. 248 Zbiór Dokumentów Małopolskich , tom V, s. 219. 249 Boniecki A, Herbarz.. t. 3, str. 254: Czahrowscy. 250 materiały internetowe parafii w Surhowie. 251 Źródła Dziejowe Polskie , tom XVIII/1, s. 193. 252 Boniecki A, Herbarz.... t. 2, str. 175: Brzeziccy h. T ępa Podkowa i Jastrz ębiec. 253 Złota Ksi ęga Szlachty Polskiej , Pozna ń 1893, tom V, s. 126. 254 Regestr Diecezjów księdza Czaykowskiego, Warszawa 2006 , s. 12. 255 Boniecki A, Herbarz ....t. 5, str. 130: Dydy ńscy v. Dede ńscy v. Didi ńscy h. Gozdawa.

52 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN Jego synowie zapewne wyprzedali ojcowski maj ątek, a kupił go (około 1800 roku) August Kicki herbu Godziemba, który od 1786 roku był starost ą krasnostawskim. Był te Ŝ posłem do Turcji i sekretarzem królewskim. Uczestniczył w pracach Sejmu Wielkiego, a po upadku Rzeczpospolitej zaj ął si ę gospodarowaniem w swoich dobrach. Nast ępnie pracował w administracji Ksi ęstwa Warszawskiego i zaanga Ŝował si ę w utworzenie Królestwa Polskiego. U schyłku Ŝycia przeniósł si ę do Warszawy, został mianowany przez cara senatorem kasztelanem Królestwa Polskiego. O Ŝenił si ę z Mariann ą Kowalkowsk ą i miał trzech synów oraz dwie córki. Kicki zmarł w 1817 roku w Warszawie. Jego córka Zofia wyszła za m ąŜ za Pawła Cieszkowskiego. Paweł Cieszkowski herbu Doł ęga pochodził z Podlasia. Był posłem na sejm w latach 1820-1830 256 . Znany był równie Ŝ jako hodowca koni. W podziale maj ątku po te ściu otrzymał Surhów. Z mał Ŝeństwa z Kick ą miał syna Augusta urodzonego dnia 12.IX.1814 roku. Ten Ŝe August Cieszkowski „ przyszedł na świat przedwcze śnie, był w ątły i pozbawiony urody ”. Jednak stał si ę jednym z „najznamienitszych naszych uczonych ”.

Rys. 9. Doł ęga herb Cieszkowskich.

Wła śnie August Cieszkowski został kolejnym wła ścicielem Surhowa, jednak jego Ŝycie zwi ązane było z Wielkim Ksi ęstwem Pozna ńskim i rzadko tu bywał. Uczył si ę w gimnazjum w Warszawie, nast ępnie na Uniwersytecie Jagiello ńskim i potem na Berli ńskim. Szybko stał si ę jednym z najwi ększych polskich filozofów XIX wieku pozostawiaj ąc liczne publikacje. Przyja źnił si ę wieloma niemieckimi filozofami oraz z Zygmuntem Krasi ńskim. Kupił dobra ziemskie pod Poznaniem. Prowadził jednak ruchliwe Ŝycie przebywaj ąc głównie w Berlinie. Po 1848 roku został politykiem i posłem tworz ąc Lig ę Polsk ą w sejmie w Berlinie. Zawsze wspierał spraw ę polsk ą i anga Ŝował si ę w prace nad podniesieniem poziomu gospodarczego ziem polskich. O Ŝenił si ę z Helen ą z Cieszkowskich, stryjeczn ą siostr ą. Zmarł w 1894 roku w Poznaniu 257 . Miał przyznany tytuł hrabiowski i taki te Ŝ odziedziczył jego syn August (junior), równie Ŝ b ędący dziedzicem Surhowa. Surhów według opisu z drugiej połowy XIX wieku był rozległ ą wsi ą. Była tu szkoła pocz ątkowa. W miejscowym folwarku był młyn i od 1871 roku gorzelnia. Przed 1864 rokiem dobra surhowskie składały si ę z wsi: Surhów, Majdan Surhowski, Łukaszówka i Franciszków. Po parcelacji do maj ątku (2 967 mórg) nale Ŝały folwarki: Surhów, Augustówka i Dzier Ŝawka 258 . W czasie uwłaszczenia w tej wsi powstało 42 gospodarstwa rolne. Spis powszechny z 1921 roku informuje, Ŝe mieszkało tu 550 osób w 95 domach. Co ciekawe wszyscy mieszka ńcy okre ślili si ę jako Polacy i katolicy 259 . W okresie mi ędzywojennym działała tu szkoła podstawowa. W archiwach zachowały si ę dane o niej od roku 1919 260 . W Surhowie w czasie wojny działała kilkunastoosobowa grupa BCH, ich dowódc ą był Stanisław Stryła. śołnierze st ąd uczestniczyli w kursie podoficerskim pod dowództwem Jana

256 Boniecki A, Herbarz....t. 3, str. 206: Cieszkowscy v. Czieskowscy v. Ci ęszkowscy h. Doł ęga. 257 Polski Słownik Biograficzny , tom IV, s. 65. 258 Słownik Geograficzny ....,s. 370-371. 259 Skorowidz.....,s. 47. 260 sygnatura: 88/10/0/299 tytuł i daty: Akta Publ. Szkoły Powszechnej w Surkowie gm. Czajki; 1919-1944 hasła indeksu: Surkowo

53 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN Tarnasa „W ęgorza” 261 . W czasie wojny działał tu skup mleka na potrzeby kontyngentowe, był on celem ataków grup partyzanckich 262 . Jednym z partyzantów z tej wsi był Stanisław Kowalski - absolwent szkoły podoficerskiej. Po jednej z akcji (pocz ątek czerwca 1944) wrócił do domu nie wiedz ąc, Ŝe jest śledzony przez Niemców. Jego dom został zaatakowany przez Niemców i Kowalski został ci ęŜ ko ranny, przewieziono go do szpitala w Krasnymstawie. Miał tam si ę podleczy ć przed przesłuchaniem i torturami w wi ęzieniu niemieckim. Jednak koledzy z BCH w brawurowej akcji wykradli ze szpitala jego oraz Wi śniewskiego z Izbicy 263 . Okoliczne lasy były w latach 1943-1944 miejscem postoju wielu oddziałów partyzanckich. Po wojnie znowu zacz ęła tu działa ć szkoła podstawowa. Tutaj powstała pierwsza powojenna Spółdzielnia Produkcyjna na terenie gminy. W 1952 roku liczyła prawie 100 ha i 25 członków, lecz „ trzeba stwierdzi ć, Ŝe nie wszyscy członkowie wychodz ą codziennie do pracy ” Spółdzielnia chwaliła si ę obor ą na 40 sztuk bydła, zasadzeniem 10 ha sadu, chmielnikiem oraz suszarni ą tytoniu. W spółdzielni były 4 konie, 14 krów, trzy jałówki, jeden knur i 4 maciory. Spółdzielnia posiadała te Ŝ kilka maszyn. „ Pomimo trudno ści SP w Surhowie pierwsza zako ńczyła siewy wiosenne ” (rok 1952). Sprawozdanie za rok 1952 wymienia przoduj ących członków spółdzielni oraz tych członków, którzy „opó źniali si ę w pracy ”264 . Do zabytków Surhowa nale Ŝy ko ściół pod wezwaniem Nawiedzenia Matki Boskiej i św. Łukasza. Pierwotny ko ściół jeszcze pod innym wezwaniem był wzmiankowany ju Ŝ w XVI wieku. Była to drewniana świ ątynia. Kolejny wzniesiony został w latach 1675-1676 i został rozebrany w 1820 roku. Obecny ko ściół został zbudowany w latach 1820-1824 staraniem Pawła Cieszkowskiego i jego Ŝony Zofii z Kickich. Pierwotnie ko ściół był salowy, ale został w 1876 roku powi ększony i przebudowany. Z tego okresu pochodzi te Ŝ wie Ŝa oraz wewn ętrzne ściany działowe. Ko ściół jest murowany z cegły jednonawowy. Został załoŜony na rzucie prostok ąta. Ściany nawy s ą rozczłonkowane pilastrami. Chór muzyczny zbudowany został na dwóch kolumnach. Elewacja wschodnia zwie ńczona jest trójk ątnym frontonem. Dach jest dwuspadowy kryty blachą. W ołtarzu głównym jest obraz Matki Boskiej z Dzieci ątkiem i św. Łukasza wzmiankowany ju Ŝ w 1666 roku. W ko ściele s ą te Ŝ obrazy Nawiedzenia N.M.P., nawrócenia Szawła oraz inne liczne przedmioty liturgiczne.

261 Tarnas Jan, ur. 28 XII 1909 roku w Surhowie, rolnik, członek OSP, Spółdzielni Społem i Spółdzielni Mleczarskiej, uczestnik wojny obronnej w 1939, od 1940 roku w ZWZ- AK, pó źniej w BCH, w maju 1944 roku awansowany na podporucznika piechoty, po wojnie prowadził własne gospodarstwo, członek ZSL i SKR, bibliotekarz, zmarł w 1980 roku pochowany w Surhowie, Słownik Biograficzny...., tom II, s. 750. 262 Czuba P, Wojtal J, Nie stali z.... , s. 201. 263 Czuba P, Wojtal J, Nie stali z.... , s. 267.l 264 Archiwum Pa ństwowe w Lublinie, oddział w Zamo ściu, Akta Gminy Czajki (1944-1954).

54 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN

Fot. 39. Ko ściół w Surhowie p.w. Nawiedzenia NMP Fot. 40. Wn ętrze ko ścioła w Surhowie. i św. Łukasza Ewangelisty 1820-1824. Fot. M. Mazurek, 2007 r. Fot. M. Mazurek, 2007 r.

Obok szosy prowadz ącej od wsi Małochwiej do Bo ńczy na skrzy Ŝowaniu z drog ą prowadz ącą z Surhowa do Łukaszówki stoi krzy Ŝ drewniany, który pomi ędzy miejscow ą ludno ści ą zwie si ę „Krzy Ŝem Ko ściuszki”. Dlaczego krzy Ŝ ten został nazwany Krzy Ŝem Ko ściuszki, kiedy został w tym miejscu postawiony i na jak ą pami ątk ę, tego nie udało si ę ustali ć. Głuche podanie miejscowej ludno ści nie śmiało głosi, Ŝe w tym miejscu T. Ko ściuszko odpoczywał ze swoim wojskiem po stoczonej walce z wojskiem rosyjskim i na upami ętnienie tego zdarzenia postawiony został krzy Ŝ d ębowy. Prawdziwo ści i daty tego zdarzenia jak równie Ŝ daty postawienia krzyŜa ustali ć nie udało si ę z braku wyra źnego podania miejscowej ludno ści oraz z braku dokumentów pisanych. Gdyby podanie miejscowej ludno ści było oparte na prawdzie, to pierwszy fakt historyczny miałby miejsce w miesi ącu lipcu 1792 r. przy cofaniu si ę wojsk T. Ko ściuszki spod Dubienki.

Fot. 41. Kopiec Ko ściuszki (1947 r.) Fot. 42. Kopiec Ko ściuszki. Źródło: Kronika Gminy. Fot. M. Mazurek, 2007 r.

55 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN

Fot. 43. Tablica upami ętniaj ąca odnowienie kopca w roku 1984. Fot. M. Mazurek, 2007 r.

Inne podanie ustne głosi, Ŝe Krzy Ŝ Ko ściuszki został postawiony w setn ą rocznic ę urodzin Ko ściuszki, był po świ ęcony przez Ks. Antoniego Brzozowskiego, co miałoby miejsce w 1846 r. 265 . Obok ko ścioła jest cmentarz ko ścielny otoczony murem z czterema kapliczkami w naro Ŝach. Zachowała si ę te Ŝ plebania zbudowana w cz ęś ci jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku. W Surhowie jest te Ŝ dawny zespół pałacowy. Klasyczny pałac murowany z cegły, otynkowany, wzniesiony został w latach 1813-1819 przez Pawła hr. Cieszkowskiego, posła na sejm i jego Ŝon ę Zofi ę z Kickich, wła ścicieli Surhowa; z niewielkimi zmianami zachowany do czasów po II wojnie światowej 266 . W r ękach Cieszkowskich pałac był do 1931 r. Na zasadzie „dzier Ŝawy wieczystej” obj ął w 1920 r. dobra Surhów Zygmunt Skolimowski, w których gospodarował i mieszkał w pałacu do 1944 r. 267 Podczas obu wojen światowych pałac był uszkodzony (dachy i portyk), a w latach 1944-1945 cz ęś ciowo zdewastowany i pozbawiony zabytkowego wyposa Ŝenia wn ętrza. Pałac był restaurowany w dwudziestoleciu mi ędzywojennym, po wojnie w latach 1946-1947, 1949-1954 i 1962-1969, gdy przeprowadzono remont pałacu, m. in. zmieniono pokrycie dachowe z gontu na blach ę miedzian ą. W 1985 r. zało Ŝono centralne ogrzewanie, a w 1992 r. wykonano malowanie elewacji i wn ętrza, natomiast konserwacja polichromii przeprowadzona była w latach 1968- 1969 i 1986 r.

265 J. Głowacki: Kronika Gminy. 266 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, pod red. R. Brykowskiego i E. Rowi ńskiej, t. VIII, z. 8, PAN- Instytut Sztuki, Warszawa 1964, s. 55-57. Dane tam zawarte uzupełnione przez Jadwig ę Skolimowsk ą- Bła Ŝejewicz – która w pałacu Surhowskim zamieszkiwała do 1944 r. pozwoliły na ich uzupełnienie i opublikowanie. 267 Sprawa posiadania Surhowa przez Z. Skolimowskiego pomimo, Ŝe inni autorzy maj ą w ątpliwo ści jest jasna. Cały maj ątek po Augu ście Adolfie hr. Cieszkowskim winni otrzyma ć adaptowani przez niego: Edward Raczy ński, Jan Tyszkiewicz (dobra Surhów), Felicjan Dembiński i Paweł śółtowski, por. S. Konarski: Armirial de la noblesse polonaise litree, Paris 1958, s. 167 [w:] R. Afanazy: Materiały do dziejów rezydencji ..., op. Cit., s. 314, przypis 1.

56 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN

Fot. 44. Pałac w Surhowie 1813-1819 od strony Fot. 45. Pałac w Surhowie od strony ogrodu. frontowej. Fot. M. Mazurek, 2007 r. Fot. M. Mazurek, 2007 r.

Fot. 46. Surhów, fragment hallu przed 1939 r. Źródło: Fot. 47. Surhów pałac, alkowa w pokoju sypialnym R. Atanazy: Materiały... przed 1939 r. Źródło: R. Atanazy: Materiały...

Fot. 48. Surhów pałac, fragment gabinetu, przed Fot. 49. Surhów pałac, fragment „Salonu 1939 r. Źródło: R. Atanazy: Materiały... prawodawców” , przed 1939 r. Źródło: R. Atanazy: Materiały...

57 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN Wn ętrze pałacu ozdobione polichromiami w latach 1818-1820 przez włoskiego malarza Mikołaja Monti

Fot. 51. Surhów pałac. Malowidło „Jan III Sobieski jako

Fot. 50. Surhów pałac, polichromia sufitu o wzorach zwyci ęzca pod Wiedniem, sala naro Ŝna płn.-zach. geometrycznych w jednym z pokoi. Fot. M. Mazurek, 2007 r. Fot. M. Mazurek, 2007 r.

.

Fot. 52. Surhów pałac. Fresk Aleksandra I Fot. 53. Surhów pałac, „Salon prawodawców”. cesarza Rosji i króla Polski. Obraz „Król Kazimierz Jagiello ńczyk Fot. M. Mazurek, 2007 r. nadaj ący Statuty Nieszawskie”. Fot. M. Mazurek, 2007 r.

58 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN

Fot. 55. Surhów pałac, sala „biała”. „Hektor gani ący Parysa”. Fot. M. Mazurek, 2007 r. Fot. 54. Surhów pałac, „Sala prawodawców”, plafon ze scen ą „Nadania Moj Ŝeszowi dziesi ęciu Przykaza ń”. Fot. M. Mazurek, 2007 r.

Fot. 56. Surhów pałac, sala „biała”. Fragment plafonu ze scen ą „Narodzin Jowisza”. Fot. M. Mazurek, 2007 r.

oraz rze źbami Antoniego Canovy 268 stoj ącymi mi ędzy oknami w wielkim salonie. Były to cztery pory roku, które po śmierci Augusta Cieszkowskiego jun. Zgodnie z jego testamentem przeniesiono do Wierzenicy.

268 Antoni Canowa (1757-1822), rze źbiarz włoski, jeden z czołowych przedstawicieli klasycyzmu w rze źbie, działał głównie w Rzymie; pos ągi i grupy mitologiczne (Dedal i Ikar, Trzy Gracje, Perseusz), rze źby nagrobne (grobowce papierzy Klemensa XIII i XIV) i popiersia portretowe; prace dla Napoleona I jak Apollo, Paulina Burghese jako Wenus. Tworzył tak Ŝe na zamówienie polskich magnatów (Henryk Lubomirski jako

59 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN

Fot. 57. Surhów pałac, fragment Sali „białej” przed 1939 r., mi ędzy oknami dwie rze źby – popieranie Antonio Canovy z białego marmuru przedstawiaj ące cztery pory roku. Źródło: R. Atanazy: Materiały...

Pałac w Surhowie jest wysokiej klasy zabytkiem z doby klasycyzmu, tym cenniejszy, Ŝe posiada zachowan ą w swej pierwotnej formie nie tylko sam ą brył ę budowli ale jej wewn ętrzny wystrój malarski i sztukateryjny. W czasie II wojny światowej, a głównie ju Ŝ po 1945 r. w wyniku niewła ściwego uŜytkowania pałac został znów bardzo powa Ŝnie zniszczony. Prawie wszystkie przedmioty zgromadzone w Surhowie rozgrabione zostały b ądź we wrze śniu 1939 r. b ądź te Ŝ w 1944 r., gdy pałac wraz z parkiem przeszedł na własno ść Skarbu Pa ństwa. Po wojnie w zabytkowym budynku urz ądzono magazyn zbo Ŝowy 269 . W lutym 1945 r. utworzono tu Dom Inwalidów Wojennych Niewidomych przyst ępuj ąc do jego zagospodarowania „od zera” z uwagi na jego ogołocenie ze wszystkiego wewn ątrz, a od 1946 r. do dzisiaj znajduje si ę Pa ństwowy Dom Pomocy Społecznej. Pałac poło Ŝony jest w parku krajobrazowym o powierzchni 6,8 ha utrzymanym z konwencji parków angielskich, z bogatym starodrzewem i licznymi okazami drzew pomnikowych, ziele ń bowiem otaczała obiekt ze wszystkich stron . Jest on ści śle zwi ązany kompozycyjnie z jednej strony z naturalnym kompleksem le śnym, za ś z drugiej z zadrzewieniem ł ęgowym wyst ępuj ącym w dolinie rzeki.

Amor – pałac w Ła ńcucie). Ł ączył doskonało ść techniczn ą liryzmem oraz tendencj ę do idealizowania natury na wzór sztuki antyku. 269 M. Targo ński: Pomniki historii i przyrody-Surhów, „Sztandar Ludu” Nr 39 (9538) z 15-16.II.1975 r.

60 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN

Fot. 58. Klon zwyczajny w parku podworskim w Surhowie. Fot. M. Mazurek, 2007 r.

Istniej ąca gorzelnia zbudowana została w 1906 r. przez Augusta Adolfa hr. Cieszkowskiego z kamienia wapiennego i cegły. Gorzelnia składa si ę z kilku obiektów: produkcyjnego, gospodarczego, wagi i budynku mieszkalnego dwukondygnacyjnego 270 . Gorzelnia była czynna do ko ńca I wojny światowej, gdy urz ądzenia zostały zdewastowane przez wycofuj ące si ę wojska rosyjskie a obiekt uszkodzony. Odbudowano w 1920 r. przez dzier Ŝawc ę dóbr Zygmunta Skolimowskiego, wznowiła produkcj ę i czynna była a Ŝ do 1944 r. Nast ępnie nie czynna do 1954 r., w którym to roku wznowiła produkcj ę po remoncie do 1985 r. Po przej ęciu zakładu od Agencji Własno ści Rolnej Skarbu Pa ństwa przez prywatnego dzier Ŝawc ę wznowiła produkcj ę w 1996 r. W gorzelni znajduje si ę maszyna parowa b ędąca źródłem energii dla urz ądze ń zakładu w okresie mi ędzywojennym przy braku elektryczno ści. Maszyna produkcji z 1905 r. sprowadzona została z Fabryki Mebli Gi ętych „Wojcieszków” w Wojciechowie. Obecnie nieczynna, stanowi zabytek techniki.

Fot. 59. Gorzelnia w Surhowie. Fot. 60. Maszyna parowa. Fot. M. Mazurek, 2007 r. Fot. M. Mazurek, 2007 r.

270 APL, UWL-Wydz. Przemysłowy, sygn. 645, zakłady przemysłowe, pow. Krasnystaw.

61 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN

Rys. 10. Okolice Surhowa według mapy z 1933 roku .

Surhów-Kolonia

Surhów Kolonia powstała dopiero po II wojnie światowej po parcelacji, poprzednio był to folwark dworski zwi ązany z dobrami Surhów. W 1921 roku w folwarku było 7 domów i 187 mieszka ńców 271 .

Dzier Ŝawka

W pierwszej połowie XIX wieku w miejscu obecnej Dzier Ŝawki powstała cegielnia nale Ŝą ca do dóbr Surhów, mo Ŝna j ą odnale źć na ówczesnych mapach. Z czasem powstał tu folwark licz ący w 1871 roku 126 mórg ziemi, 15 mórg ł ąk i 2 budynki drewniane 272 . W 1921 roku był to nadal folwark licz ący 3 domy i 61 mieszka ńców-fornali.

Augustówka

Augustówka była niegdy ś folwarkiem nale Ŝą cym do dóbr Surhów. Pierwsze wzmianki pochodz ą z 1839 roku, kiedy to umieszczono ten folwark na ówczesnej mapie. Kolejna wzmianka pochodzi z 1871 roku. Nazwa folwarku niew ątpliwie nawi ązywała do imienia wła ściciela tych dóbr, Augusta Cieszkowskiego. W ko ńcu XIX wieku folwark liczył 379 mórg ziemi ornej, 68 mórg lasu, były tu 2 budynki murowane i dwa drewniane 273 . W 1921 roku naliczono tu 3 domy i 50 mieszka ńców-fornali 274 .

Wolica

271 Skorowidz.....,s. 47. 272 Słownik Geograficzny ....,s. 370-371. 273 Słownik Geograficzny ....,s. 370-371. 274 Skorowidz...., s. 47.

62 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN Wolica od zawsze zwi ązana była z Kra śniczynem. W dawnych dokumentach nazywano j ą przyległo ści ą miasta. Wolica powstała na przełomie XV i XVI wieku 275 . W tym czasie wła ścicielem tych dóbr był Andrzej Rzeszowski. Nast ępnie Wolica przeszła na własno ść innych mo Ŝnych rodów szlacheckich. W połowie XVIII wieku naleŜała ju Ŝ do Mi ączy ńskich herbu Suche komnaty. W XIX wieku był to niewielki folwark, zaznaczono go na mapie z 1839 roku, ale nie zapisano nawet nazwy. Folwark liczył w ko ńcu XIX wieku zaledwie 343 morgi. Według spisu powszechnego z 1921 roku w tym folwarku było 2 domy i 54 mieszka ńców. Wi ększo ść z nich była katolikami i Polakami 276 .

Wólka Kra śniczy ńska

Pierwsze wzmianki o tej miejscowo ści pojawiaj ą si ę ju Ŝ w 1491 roku 277 . Przez wieki Wólka nale Ŝała do dóbr Bo ńcza. Wła śnie to miejsce upodobali sobie dziedzice tych dóbr i w pocz ątku XIX wieku wznie śli tu swój dwór. Dwór został spalony w 1942 roku. Po wojnie został odbudowany i podwy Ŝszony o jedną kondygnacj ę. Jest w stylu klasycystycznym zwrócony frontem na północ. Murowany z cegły podpiwniczony. Pierwotnie tylko środkowa cz ęść była pi ętrowa. Został zbudowany na planie prostok ąta. Jest siedmioosiowy. Wn ętrze pierwotnie było dwutraktowe obecnie gruntowanie przebudowane. Wokół pałacu zało Ŝono te Ŝ w pocz ątkach XIX wieku park. Park miał układ krajobrazowy z okazami starych drzew. Na tyłach dworu znajduje si ę szeroka o ś widokowa otwarta do rzeki. Od frontu znajduje si ę podjazd z gazonem 278 . W tej wsi w 1921 roku było 44 domy i 265 mieszka ńców. Była tu du Ŝa grupa prawosławnych (246 osób), ale pod wzgl ędem narodowo ściowym wszyscy podali narodowo ść polsk ą279 .

Popówka

Osada Popówka powstała około 1930 roku. Spis powszechny z 1921 roku nie notuje jeszcze takiej miejscowo ści, ale pokazuje j ą ju Ŝ mapa z 1933 roku. W tym czasie, było tu zaledwie 2 domy mieszkalne. Jest to teren nale Ŝą cy niegdy ś do dóbr ko ścielnych, st ąd nazwa.

Rys. 11. Popówka w 1933 roku.

275 Czarnecki Włodzimierz, Rozwój sieci osadniczej ziemi chełmskiej w latach 1451-1510 . [w:] „Rocznik Chełmski”, tom 5,Chełm 1999, s. 22. 276 Skorowidz.....,s. 47. 277 Czarnecki W, Rozwój sieci ...... tom 5 z 1999, s. 54. 278 Katalog Zabytków....., s. 75. 279 Skorowidz.....,s. 47.

63 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN

Zalesie

Pocz ątki tej wsi si ęgaj ą pierwszej połowy XIX wieku. Na mapie z 1839 roku mo Ŝna ju Ŝ odnale źć miejsce zwane Zalesie, nie było tu jeszcze Ŝadnych zabudowa ń. Osada le Ŝała za lasem wzgl ędem dóbr Bo ńcza, do których nale Ŝała i st ąd wła śnie wzi ęła si ę taka nazwa. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego przekazuje tylko: Zalesie- wie ś gmina Czajki parafia Bo ńcza. Była to bardzo niewielka miejscowo ść . Jeszcze w 1921 roku w tej wsi było 8 domów i 64 mieszka ńców. Wi ększo ść stanowili katolicy (38 osób), ale było te Ŝ 26 prawosławnych. Jednak wszyscy podawali narodowo ść polsk ą280 . W 1933 roku było tu ju Ŝ 11 domów mieszkalnych.

Zastawie

Zastawie powstało w drugiej połowie XIX wieku w miar ę rozrastania si ę miejscowo ści Kra śniczyn. Według spisu powszechnego z 1921 roku w Kraśniczynie- Zastawiu było 32 domy i 198 mieszka ńców. Tutaj przewag ę mieli prawosławni licz ący 118 osób, katolików było 80 osób 281 . Według mapy z 1933 roku ta miejscowo ść liczyła ju Ŝ 40 domów mieszkalnych.

śułów

śułów był niegdy ś folwarkiem dóbr ziemskich Kra śniczyn. Powstał na pocz ątku XIX wieku i mo Ŝna odnale źć go ju Ŝ na mapie z 1839 roku. Był to wtedy male ńki folwark, poło Ŝony w lesie. Folwark według opisu z 1882 roku liczył 431 mórg ziemi ornej, 9 mórg lasu, 5 mórg ł ąk i 28 mórg nieu Ŝytków. Było w nim te Ŝ 3 budynki murowane i 5 drewnianych 282 .

Rys. 12. śułów według mapy z 1933 roku .

280 Skorowidz.....,s. 47. 281 Tam Ŝe. 282 Słownik Geograficzny.... tom IV, s. 705.

64 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN Mo Ŝna przypuszcza ć, Ŝe w wyniku spalenia rezydencji w Kra śniczynie w czasie działa ń I wojny światowej w 1915 r. wła ściciel dóbr zamieszkał w śułowie zakładaj ąc na bazie dawnego ogrodu folwarcznego park dworski 283 . Spis powszechny z 1921 roku informuje o 5 domach mieszkalnych i 115 osobach mieszkaj ących w tym folwarku. Wszyscy okre ślili si ę jako katolicy i Polacy 284 . Folwark w tym okresie liczył 265 ha ziemi ornej 285 . Na mocy testamentu Jadwigi hr. Poletyło z 5.I.1918 r. Towarzystwo Opieki nad Ociemniałymi w Laskach koło Warszawy otrzymało darowizn ę w wysoko ści 200 tys. rubli srebrem z szacunku dóbr Kra śniczyn jako kapitał Ŝelazny Jana hr. Poletyły 286 . Organizacj ą Zakładu Opieki nad Ociemniałymi w śułowie i jego prowadzeniem zaj ęły si ę we wrze śniu 1939 r. Siostry Franciszkanki Słu Ŝebnice Krzy Ŝa. W czasie II wojny światowej w okresie od 23.X.1941 do 5.VI.1942 r. we dworze w śułowie przebywał ukrywaj ący si ę przed hitlerowcami ks. Stefan Wyszy ński.

Fot. 61. Budynek dworski w dawnym folwarku śułów, strona południowo-wschodnia. Drugie okno od lewej Fot. 62. Pokój ks. Stefana Wyszy ńskiego w budynku na parterze – pokój ks. Stefana Wyszy ńskiego. dworskim w śułowie. Fot. M. Mazurek, 2007 r. Fot. M. Mazurek, 2007 r.

Fot. 63. Kaplica, w której modlił si ę ks. Stefan Wyszy ński podczas pobytu w śułowie. Fot. M. Mazurek, 2007 r.

283 W. Tarnas Kra śniczyn - dzieje gminy i okolic. 284 Skorowidz ....,s. 47. 285 Ksi ęga Adresowa .....,s. 530. 286 AAL, rep. 60 IV b, nr 14. Testament Jadwigi hr. Poletyło z 5.I.1918 r. (zm. 4.II.1918 w Krakowie) poz. 28-200 tys. RS na Zakład Ociemniałych hr. Ró Ŝy Czackiej w Laskach k/Warszawy.

65 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN

W okresie powojennym w zwi ązku ze zwi ększaj ącą si ę ilo ści ą pensjonariuszy powstały budynki „Dom Miłosierdzia Bo Ŝego” i „Dom Świ ętego Józefa” wystawione w południowo-zachodniej cz ęś ci parku, a w ko ńcu lat 70-tych XX w. Powstaje nowy du Ŝy pawilon mieszkalny „Dom Nadziei”.

Fot.64. Dom Nadziei w śułowie. Fot. M. Mazurek, 2007 r.

66 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN

ANEKS

1. Wspomnienia Ludwika Mostowskiego z pobytu w Kra śniczynie.

Miejscowo ść ta słynna z prze śladowa ń i m ęcze ństwa unitów, którzy imponowali mi swoim niezwykłym hartem i postaw ą wobec prze śladowców. Wielokrotnie miałem mo Ŝno ść uczestniczenia w potajemnych nabo Ŝeństwach, odbywaj ących si ę w wi ększej cz ęś ci w nocy w le śnych w ąwozach, przy świetle ksi ęŜ yca (...). Po sko ńczonym nabo Ŝeństwie odbywały si ę zazwyczaj śluby, chrzty dzieci a niekiedy i dorosłych.

2. W Kra śniczynie istniała na przełomie XIX i XX wieku Cerkowno-Prichodskaja szkoła. Tak wspomina pobyt w tej szkole wspomniany Ludwik Mostowski.

Do takiej szkoły oddano mnie w roku 1896, dla zdobycia „gramory”. Pedagogiem tego przybytku nauki był brutalny człowiek nazwiskiem Kuźniecow, były Ŝandarm, którego zadaniem było rusyfikowanie dzieci, zap ędzanie gwałtem do cerkwi, a bicie po twarzy opornych. Ulubionym przezwiskiem dla dzieci polskich było „miate Ŝnik” Niedługo korzystałem z nauki w tej szkole. Po dwóch latach poniewierania wszystkiego co polskie, postanowiłem wyładowa ć swoj ą nienawi ść na portrecie cara Aleksandra II. Podczas pauzy wcze śniej powróciwszy do klasy g ąbk ą namoczon ą w atramencie wymazałem cał ą podobizn ę tego samodzier Ŝawcy. Krótko cieszyłem si ę z bezkarno ści przest ępstwa, bowiem po wej ściu nauczyciela dała si ę słysze ć komenda „ruki w wierch”. R ęce wymazane w atramencie miałem tylko ja, przeto pedagog wymierzył mi dora źną kar ę przez uderzenie pi ęś ci ą w twarz, tak, i Ŝ obficie zalałem si ę krwi ą. Oprawca tym si ę nie zadowolił, zamkn ął mi ę w drwalce, za ś po sko ńczonej lekcji wymierzył mi chłost ę. Rodzice mieli z tego tytułu wiele przykro ści (...). O powrocie do tego rodzaju szkoły nie było mowy. Otworzono natomiast w Kra śniczynie szkółk ę polsk ą, lecz tajn ą, zakonspirowan ą, w której uczyło si ę nas około trzydzie ścioro. Na podstawie: Teka Zamoyska, tom I (V) 1938, s. 233-234.

3. Sztabowa Mapa okolic Kra śniczyna wojsk austro-węgierskich (koniec XIX wieku).

Rys. 13. Sztabowa Mapa okolic Kra śniczyna wojsk austro-węgierskich (koniec XIX wieku).

67 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN

BIBLIOGRAFIA:

Agresja Sowiecka na Polsk ę w świetle dokumentów, 17 wrze śnia 1939, Warszawa 1996, tom II.

Armia Krajowa na środkowej i południowej Lubelszczy źnie i Podlasiu , Lublin 1993.

Boniecki Adam „ Herbarz polski Tom 1-16 i Uzupełnienia ”. Warszawa, 1899-1913.

Caban I, Ludzie lubelskiego okr ęgi Armii Krajowe j, Lublin 1995,

Czuba P, Wojtal J, Nie stali z broni ą u nogi , Lublin 1998 .

Izdebski Hubert, Samorz ąd terytorialny w Polsce, ustrój i działalno ść . Warszawa 2001.

Ćwik W.,Ruder, Lubelszczyzna –dzieje rozwoju terytorialnego, podziałów administracyjnych i ustroju władz, Lublin 1977.

Czarnecki Włodzimierz, Sie ć osadnicza ziemi chełmskiej do połowy XIV do połowy XV wieku [w:] „Rocznik Chełmski”, tom 3 z 1997 roku, Chełm 1997.

Czarnecki Włodzimierz, Rozwój sieci osadniczej ziemi chełmskiej w latach 1451-1510 . [w:] „Rocznik Chełmski”, tom 5 z 1999 roku. Chełm 1999.

Czarnecki W. "Przemiany sieci osadniczej w ziemi chełmskiej od 1511 roku do ko ńca XVI wieku" [w:] Rocznik Chełmski, tom VI, Chełm 2000.

Dzieje Lubelszczyzny , tom I, Warszawa 1974.

Gospodyni , numer 29 z 1980 roku, s. 4-5.

Katalog zabytków sztuki w Polsce, tom VIII, zeszyt 8, opracowała Ewa Smulikowska, Warszawa 1964.

Koprukowniak Albin, Społeczna aktywno ść w regionie chełmskim (1864-1914) [w:] Rocznik Chełmski z 1995 roku. tom I. „Ksi ęga adresowa Polski (wraz z W. M. Gda ńskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosła i rolnictwa rok 1930”, Annuaire de la Pologne (y compris la V. L. Dantzig), Warszawa 1930. Landau Z, Roszkowski W, Polityka gospodarcza II RP i PRL, Warszawa 1995.

Lustracja dóbr królewskich województwa ruskiego 1661-1665 . cz ęść III, Wrocława1976.

Podziemie zbrojne na Lubelszczy źnie wobec dwóch totalitaryzmów , Warszawa 2002.

Mapa topograficzna Królestwa Kongresowego z roku 1839 w skali trójwiorstowej (1:126 000) , kolumna 6 pas 10.

Mapa W.I.G. 1:100 000 z roku 1933.

Mieczkowski A, Stronnictwo Ludowe na Chełmszczy źnie w latach 1944-1949 [w:] Rocznik Chełmski 1995.

„Nazwy miejscowe Polski, historia, pochodzenie, zmiany ” pod red. K. Rymuta. Warszawa 1996-2003

Rodzina, Herbarz szlachty polskiej, opracowany przez Seweryna hrabiego Uruskiego (Armorial of Polish Nobility by Severin count Uruski). , T. 1-14, Warszawa 1906.

68 HISTORIA GMINY KRA ŚNICZYN

Skorowidz miejscowo ści RP opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludno ści z dnia 30 IX 1921 roku, woj. lubelskie. Warszawa 1924.

„Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowia ńskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego ”. Tomy I-XIV. Warszawa 1880-1902.

Sztandar Ludu, 1987, numer 102.

Tabella Miast i Wsi Królestwa Polskiego , Warszawa 1827.

Tarnas W. Kra śniczyn - dzieje gminy i okolic.

Tygodnik Chełmski rok 1984, numer 36.

Wnuk R, Lubelski okr ęg AK, DSZ i WiN, 1944-1947, Lublin 2000.

Zbiór Dokumentów Małopolskich , pod red. S. Kurasia, tomy 1-7.

„ Źródła Dziejowe Polski, Polska w XVI wieku pod wzgl ędem geograficzno-statystycznym opisał A. Pawi ński ”, tom XVIII (cz ęść I) Ziemia Ruska”, Warszawa 1902.

69