OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz KRAŚNICZYN (826)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz KRA ŚNICZYN (826)

Warszawa 2011 Autorzy: plansza A: Andrzej Stoi ński *, Barbara Pra Ŝak *, Dariusz Wieczorek * plansza B: Paweł Kwecko **, Jerzy Miecznik **, Krystyna Wojciechowska***

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska **

Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski ** Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka **

Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka **

* GEOCONSULT Sp. z o.o., ul. Mielczarskiego 139/143, 25-611 Kielce ** Pa ństwowy Instytut Geologiczny-Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa *** Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

2 Spis tre ści I. Wst ęp (A. Stoi ński, D. Wieczorek) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (A. Stoi ński, D. Wieczorek) ...... 4 III. Budowa geologiczna (A. Stoi ński, D. Wieczorek) ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin (A. Stoi ński, D. Wieczorek) ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (A. Stoi ński, D. Wieczorek) ...... 11 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (A. Stoi ński, D. Wieczorek) ...... 11 VII. Warunki wodne (A. Stoi ński, D. Wieczorek) ...... 14 1. Wody powierzchniowe...... 14 2. Wody podziemne...... 15 VIII. Geochemia środowiska...... 17 1. Gleby (P. Kwecko) ...... 17 2. Pierwiastki promieniotwórcze (J. Miecznik) ...... 20 IX. Składowanie odpadów (K. Wojciechowska) ...... 22 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (A. Stoi ński, D. Wieczorek) ...... 27 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (B. Pra Ŝak) ...... 28 XII. Zabytki kultury (B. Pra Ŝak) ...... 33 XIII. Podsumowanie (A. Stoi ński, D. Wieczorek, K. Wojciechowska)...... 35 XIV. Literatura...... 37

I. Wst ęp

Arkusz Kra śniczyn (826) Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MG śP) zo- stał wykonany w GEOCONSULT Sp. z o.o. z Kielc (plansza A), Pa ństwowym Instytucie Geologicznym-Pa ństwowym Instytucie Badawczym z Warszawy (plansza B – warstwa geochemia środowiska), oraz w Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGEOL SA z Warszawy (plansza B – warstwa składowanie odpadów). Arkusz wykonano zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (Instrukcja..., 2005). Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Kra śniczyn Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP), wykonanym w 2005 roku w SEGI-AT Sp. z o.o. z Warszawy (Krogulec, Wierchowiec, 2005). Mapa geo środowiskowa Polski w skali 1:50 000 jest kartograficznym odwzorowaniem informacji dotycz ących wyst ępowania kopalin i gospodarczego ich wykorzystania, na tle wy- branych elementów: hydrogeologii, geologii in Ŝynierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Składa si ę ona z dwóch plansz – plansza A zawiera zaktualizowane tre ści Mapy geologiczno-gospodarczej Polski uzupełnione o system NATURA 2000, a plansza B nowe tre ści dotycz ące zagro Ŝeń powierzchni ziemi w tym geochemii środowiska i składowa- nia odpadów. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i ad- ministracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowa- niach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Materiały do wykonania mapy zebrano w Urz ędzie Marszałkowskim Województwa Lubelskiego w Lublinie, Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Lublinie, starostwach powiatowych w Krasnymstawie, Chełmie i Zamo ściu, w urz ędach gmin: Kra śniczyn, Skier- bieszów, Siennica Ró Ŝana, Leśniowice, Wojsławice, Grabowiec, Krasnystaw, Izbica, Stary Zamo ść , w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie, Instytucie Uprawy NawoŜe- nia i Gleboznawstwa w Puławach oraz u uŜytkowników złó Ŝ. Zebrane informacje uzupełnio- no zwiadem terenowym przeprowadzonym w pa ździerniku 2010 roku.

3 Informacje dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla potrzeb komputerowej bazy danych o zło Ŝach i wyst ąpieniach kopalin.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Kra śniczyn poło Ŝony jest mi ędzy 50º50’ a 51º00’ szeroko ści geograficznej północnej oraz mi ędzy 23º15’ a 23º30’ długo ści geograficznej wschodniej. Admini- stracyjnie obszar ten nale Ŝy do województwa lubelskiego i obejmuje cz ęś ciowo powiat zamojski (gminy: Stary Zamo ść , Skierbieszów, Grabowiec), krasnostawski (gminy: Kra śniczyn, Siennica Ró Ŝana i Krasnystaw) oraz chełmski (gminy Le śniowice i Wojsławice). Zgodnie z podziałem Kondrackiego (2002), omawiany obszar poło Ŝony jest w obr ębie mezoregionu Działy Grabowieckie będącego cz ęś ci ą makroregionu Wy Ŝyny Lubelskiej (fig. 1). Działy Grabowieckie zbudowane są z odpornych na wietrzenie górnokredowych opok, tworz ących równole Ŝnikowe garby (najcz ęś ciej przykryte lessami), poprzecinane niewielkimi dolinami rzek Siennicy, Wojsławki, Wolicy, Horodyski i innych, oraz mniejszymi rozci ęcia- mi erozyjnymi (Harasimiuk, 1975). Powierzchnia terenu jest urozmaicona, najwy Ŝszy punkt (306,5 m n.p.m.) poło Ŝony jest na północny zachód od miejscowo ści Majdan Tucz ępski, natomiast obszary najni Ŝej poło Ŝone znajduj ą si ę w dnie doliny Wojsławki w okolicy Surhowa (186,5 m n.p.m.). Znaczn ą cz ęść powierzchni opisywanego arkusza pokrywaj ą lessy i utwory lessopodobne o średniej mi ąŜ- szo ści wynosz ącej 10–15 m. Charakterystycznym elementem rze źby terenu s ą w ąwozy (o długo ści do 2 km) wyci ęte w osadach lessowych o stromych lub urwistych zboczach si ęga- jących wysoko ści ponad 20 m. Równiny torfowe wyst ępuj ą powszechnie w dnach dolin Horodyski, Wojsławki oraz Wolicy. Najwi ększe torfowisko połoŜone jest w kotlinie Pliskowa, jest ono poł ączone z tor- fowiskami w dolinie Horodyski. Obszar arkusza znajduje si ę w lubelsko-zamojskim regionie klimatycznym. Średnia roczna suma opadów wynosi około 550 mm, z czego 2/3 to opady półrocza letniego. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 7,2 °C. Zimy s ą do ść ostre, ale pokrywa śnie Ŝna jest niewielka i nietrwała (opady śniegu nale Ŝą do najni Ŝszych w Polsce). Ma tu miejsce wysokie parowanie terenowe osi ągaj ące 510 mm/rok, co zwi ązane jest z wysokim promieniowaniem całkowitym (390 kJ/cm 2), zaliczanym do najwy Ŝszego w Polsce (Wo ś, 1999).

4 W 845.31 ie p 845.32 Chełm 845.33 rz l da U

Krasnystaw

343.17 343.18 Wojsławka Kra śniczyn

Wojsławice 851.11 Wo lica

Ł a b uń ka 343.19 Zamo ść 851.12

05 10 15 20 km

1 2 Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Kra śniczyn na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica prowincji, 2 – granica mezoregionu Prowincja: Wy Ŝyny Polskie (34) Podprowincja: Wy Ŝyna Lubelsko-Lwowska (343) Mezoregiony makroregionu Wy Ŝyna Lubelska (343.1): 343.17 – Wyniosło ść Giełczewska, 343.18 – Działy Grabowieckie, 343.19 – Padół Zamojski;

Prowincja: Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski (84) Podprowincja: Polesie (845) Mezoregiony makroregionu Polesie Woły ńskie (845.3): 845.31 – Obni Ŝenie Dorohuckie, 845.32 – Pagóry Chełmskie, 845.33 – Obni Ŝenie Dubie ńskie;

Prowincja: Wy Ŝyny Ukrai ńskie (85) Podprowincja: Wy Ŝyna Woły ńsko-Podolska (851) Mezoregiony makroregionu Wy Ŝyna Woły ńska (851.1): 851.11 – Grz ęda Horodelska, 851.12 – Kotlina Hrubieszowska

Arkusz Kra śniczyn obejmuje teren typowo rolniczy. Przewa Ŝaj ą grunty orne, stosunkowo mały udział maj ą ł ąki wyst ępuj ące w dolinach rzecznych. Lasy zajmuj ą około 20% powierzchni arkusza. Gleby chronione, w postaci ró Ŝnej wielko ści kompleksów, wyst ępuj ą na całym obszarze arkusza. Gleby klas I–III stanowi ą około 50% powierzchni areału wykorzy- stywanego rolniczo, natomiast klas IVa–IVb nast ępne około 15%. Tylko około 2–3% zajmują

5 obszary z glebami najni Ŝszych klas V–VI. Gleby wyst ępuj ące na obszarze arkusza stwarzają wi ęc korzystne warunki do rozwoju rolnictwa. W strukturze upraw przewa Ŝaj ą zbo Ŝa: pszeni- ca, j ęczmie ń, pszen Ŝyto, z ro ślin okopowych ziemniaki, a z przemysłowych rzepak i krzewy jagodowe. Hodowla obejmuje głównie bydło i trzod ę chlewn ą. Około 70% mieszka ńców obszaru arkusza utrzymuje si ę z rolnictwa, pracuj ąc we własnych gospodarstwach rolnych. Funkcjonuje tu ponad tysi ąc gospodarstw, z których większo ść posiada areał poni Ŝej 5 ha. Przemysł rolno-spo Ŝywczy reprezentowany jest przez zakłady produkuj ące na rynek lokalny: piekarnie, gorzelnie oraz młyny gospodarcze świadcz ące usługi dla rolników indywidualnych. Łąki na glebach pochodzenia organicznego zajmuj ą niewielkie obszary poło Ŝone głów- nie w w ąskich dnach dolin Wojsławki, Horodyski i Wolicy, Siennicy oraz w rejonach bagien- nych obni Ŝeń terenu, w okolicach miejscowo ści Kalinówka i Plisków. Na obszarze gminy działa kilkadziesi ąt podmiotów gospodarczych niezwi ązanych z rol- nictwem. W wi ększo ści s ą to małe przedsi ębiorstwa handlowo-usługowe, sklepy, w mniej- szym stopniu podmioty z bran Ŝy budowlanej i transportowej. Do wi ększych przedsi ębiorstw nale Ŝą : Gminna Spółdzielnia w Kra śniczynie, Spółdzielnia Usług Rolniczych w Kra śniczynie, oraz gorzelnie w Surhowie i Bo ńczy. Obszar arkusza Kra śniczyn jest interesuj ący pod wzgl ędem turystycznym, około 20% jego powierzchni zajmuj ą bogate krajobrazowo, florystycznie i faunistycznie lasy. Cieka- wostk ą przyrodnicz ą s ą równie Ŝ źródła w lasach Baraniec i Cecharka. Na opisywanym arkuszu znajduje si ę park krajobrazowy wraz z otulin ą, 2 rezerwaty przyrody, liczne pomniki przyrody Ŝywej i nieo Ŝywionej oraz obszar chronionego krajobrazu. Przez obszar arkusza przebiegaj ą drogi krajowe: nr 843 (Chełm–Zamo ść ) oraz nr 846 (Krasnystaw–Hrubieszów). Pozostałe ci ągi komunikacyjne w obr ębie arkusza to drogi powia- towe i gminne. Przez obszar arkusza nie przebiegaj ą linie kolejowe.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Kra śniczyn opisano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Kra śniczyn (Marszałek, Buczek, 2000). Obszar arkusza Kra śniczyn jest poło Ŝony na prekambryjskiej platformie wschodnioeu- ropejskiej, w obr ębie podlasko-lubelskiej struktury zr ębowej, na jednym z jej podniesionych elementów – zr ębie kumowskim. W planie jednostek paleozoicznych obszar arkusza zaliczy ć nale Ŝy do niecki lubelskiej wypełnionej osadami pó źnego paleozoiku, w tym osadami od wizenu pó źnego po westfal (pó źny baszkir). Osady karbońskie w niecce lubelskiej zalegaj ą na osadach starszego paleozoiku, lub nawet proterozoiku (wendu), na obszarze arkusza nato-

6 miast na osadach górnego dewonu. Strop osadów karbońskich w obr ębie obszaru arkusza zalega na gł ęboko ści 788,0 m p.p.t. (otwór Kumów IG-2) i 867,1 m p.p.t. (otwór Grabowiec IG-1), natomiast ich mi ąŜ szo ść w obr ębie arkusza nie została rozpoznana. Na osadach karbonu zalegaj ą utwory jury o mi ąŜ szo ści około 90–120 m i kredy o mi ąŜ- szo ści od 643 do 760 m. Najstarszymi osadami wyst ępuj ącymi na powierzchni terenu s ą opoki i opoki margliste mastrychtu odsłaniaj ące si ę na zboczach Działów Grabowieckich (fig. 2). Skały kredy górnej wyst ępuj ą na powierzchni terenu w północnej i środkowej cz ęś ci opisywanego obszaru, tworz ąc liczne wzniesienia w okolicach: Barakowa, Kolonii Boru ń, Majdanu Ostrowieckiego, Ostrowa, Bo ńczy i Franciszkowa (Marszałek, Buczek, 2000). Osady czwartorz ędowe to przede wszystkim lessy pokrywaj ące powierzchnie wierz- chowinowe i aluwia wypełniaj ące doliny rzeczne. Mi ąŜ szo ść osadów czwartorz ędowych, uzale Ŝniona od morfologii podło Ŝa, jest zmienna osi ągaj ąc 51 m. Istniej ą tak Ŝe du Ŝe obszary pozbawione pokrywy osadów czwartorz ędowych. Osady akumulowane były podczas zlodowace ń południowopolskich, środkowopolskich (odry i warty) oraz północnopolskich (wisły) oraz okresów interglacjalnych. Okres zlodowace ń południowopolskich był jedynym, w którym obszar arkusza był po- kryty przez l ądolód. Wi ększo ść zakumulowanych wówczas utworów została usuni ęta poprzez pó źniejsze procesy erozji i denudacji, do czasów obecnych zachowały si ę tylko cienkie płaty glin zwałowych i nieco grubsze serie osadów wodnolodowcowych, najcz ęś ciej całkowicie przykrytych poprzez pokrywy lessowe. Podczas interglacjału mazowieckiego powstawały mułki i iły rzeczne, znane z dolin Wojsławki i Wolicy. Nie wyst ępuj ą one jednak na powierzchni terenu, s ą bowiem przykryte młodszymi osadami rzecznymi. Obszar arkusza Kra śniczyn poło Ŝony jest poza bezpo średnim zasi ęgiem zlodowace ń środkowopolskich. Osady tych zlodowace ń s ą reprezentowane przez lessy, mułki i iły jeziorne zlodowacenia odry, lessy, piaski i mułki i iły jeziorne zlodowacenia warty oraz gleby kopalne powstałe w okresach interglacjalnych (Marszałek, Buczek, 2000). W okresie zlodowacenia warty powstały pokrywy lessowe do ść powszechnie wyst ępuj ące pod przykryciem młodych serii eolicznych, najliczniej wyst ępuj ą one na południowych stokach Działów Gra- bowieckich. W rejonach wychodni utworów kredowych i wi ększych suchych dolin zachodzi- ła akumulacja pyłowo-piaszczystych pokryw deluwialnych. Podczas zlodowace ń północno-

7 polskich zachodziły procesy geologiczne, które miały decyduj ący wpływ na ukształtowanie powierzchni terenu. Powstały najgrubsze pokrywy lessowe wyst ępuj ące zwłaszcza na Dzia- łach Grabowieckich. Mi ąŜ szo ść lessów dochodzi do kilkunastu metrów.

38 12

Kra śniczyn

05 10 15 20 km

3 5 8 9 10 11 12

21 22 24 25 28 38 44 – ci ągi drobnych form rze źby – kemy – zasi ęg zlodowacenia odry O Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Kra śniczyn na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1: 500 000 wg Marksa, Bera, Gogołka, Piotrowskiej (red.), (2006) Czwartorz ęd, holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; czwartorz ęd nierozdzielony: 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach, 8 – lessy, 9 – lessy piaszczyste i pyły lessopodobne, 10 – gliny, piaski i gliny z rumo- szami, soliflukcyjno-deluwialne; zlodowacenia północnopolskie: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne; zlodowacenia środkowopolskie: 21 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 22 – piaski i mułki jeziorne, 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 25 – piaski i mułki kemów, 28 – gliny zwałowe; neogen: 38 – wapienie organodetry- tyczne, siarkono śne, Ŝwiry, piaskowce i gipsy; kreda górna: 44 – wapienie, kreda pisz ąca z krzemieniami, opoki, margle, wkładki piaskowców i gezy

Uwaga: zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej...(2006)

Piaski i mułki deluwialne, akumulowane w holocenie zajmuj ą przewa Ŝnie w ąskie dna suchych dolin i młodych rozci ęć erozyjnych. Mi ąŜ szo ść tych osadów jest zmienna i wynosi

8 kilka metrów. Piaski, mułki rzeczne oraz namuły i namuły torfiaste wyst ępuj ą we wszystkich dolinach rzecznych. Ich mi ąŜ szo ść w du Ŝych dolinach dochodzi lokalnie do 4 m. Torfy wyst ępuj ą w dolinach Siennicy, Wojsławki (torfowisko „Małochwiej – Wojsła- wice), Horodyski (torfowisko „Horodysko – Janówka”) oraz Wolicy (torfowisko „Dolina rzeki Wolicy – Zabytków, Wólka Orłowska, Skierbieszów”). Mi ąŜ szo ść torfowisk wynosi najcz ęś ciej około 2 m, lokalnie w rejonie Skierbieszowa osi ągaj ąc 8–10 m. S ą to najcz ęś ciej torfy niskie, turzycowo-szuwarowe oraz turzycowo-mechowiskowe. Lokalnie pod torfami wyst ępuj ą gytie w ęglanowe, o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 2 m (Marszałek, Buczek, 2000).

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Kra śniczyn wyst ępuj ą dwa kompleksy litologiczno- surowcowe – w ęgli kamiennych i ilasty reprezentowany przez czwartorz ędowe gliny lessowe o cechach jako ściowych odpowiadaj ących surowcom ilastym do produkcji kruszyw lekkich i ceramiki budowlanej. Dotychczas udokumentowano tylko jedno zło Ŝe glin do produkcji glinoporytu „Brzezi- ny” (tabela 1). Rozpoznane wst ępnie (kat. C 2) zło Ŝe „Brzeziny” ma powierzchni ę 48,0 ha, form ę pokładow ą i jest suche. Mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej wynosi od 9,1 do 29,8 m ( śr. 18,7 m). Nadkład stanowi gleba i piaski pylaste o średniej grubo ści 0,5 m (0,2–3,0 m). W sp ągu serii zło Ŝowej wyst ępuj ą gliny zwietrzelinowe o ponadnormatywnej zawarto ści margla ziarnistego (Fiłon, 1977). Lessy charakteryzuj ą si ę pionow ą szybko ści ą spiekania od 12,5 do 13,3 mm/min oraz 3 2 wydajno ści ą spieku od 0,67 do 0,72 m /m /h. Średni skład chemiczny jest nast ępuj ący: SiO 2 –

74,8%, Al 2O3 – 8,0%, Fe 2O3 – 2,3% oraz CaO+MgO – 6,2%. Umowna g ęsto ść nasypowa otrzymanego w procesie spiekania glinoporytu wynosi od 0,62 do 0,68 T/m 3. Niski współczynnik p ęcznienia tworzywa ceramicznego kwalifikuje kopalin ę ilast ą ze zło Ŝa „Brzeziny” tylko do produkcji glinoporytu, którego produkcja w Polsce została zarzu- cona ze wzgl ędu na uci ąŜ liwo ść technologii produkcji tego typu kruszywa lekkiego dla śro- dowiska naturalnego. Zawarto ści SiO 2, Al 2O3, Fe 2O3, CaO i MgO wskazuj ą na mo Ŝliwo ść alternatywnego zastosowania udokumentowanych glin jako dodatku koryguj ącego surowiec wysoki w przemy śle cementowym.

9 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Stan zago- Numer Wiek kom- geologiczne Kategoria Wydobycie Zastosowa- spodarowa- 3 Klasyfikacja złó Ŝ Przyczyny zło Ŝa Rodzaj pleksu litolo- bilansowe rozpoznania (tys. m ) nie kopaliny Nazwa zło Ŝa 3 nia zło Ŝa konfliktowości na kopaliny giczno- (tys. m ) zło Ŝa mapie surowcowego wg stanu na 31.12.2009 r. (Wołkowicz i in. (red.), 2010) Klasy 1–4 Klasy A–C

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 BRZEZINY g(gr) Q 8 751 C2 N - Skb 4 B K, Gl, W

Rubryka 3: g(gr) – gliny o ró Ŝnym zastosowaniu (lessy do produkcji glinoporytu); Rubryka 4: Q – czwartorz ęd; Rubryka 6: C2 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych; Rubryka 7: zło Ŝa: N – niezagospodarowane; Rubryka 9: kopaliny skalne: Skb – kruszyw budowlanych; 10 Rubryka 10: zło Ŝa: 4 – powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11: zło Ŝa: B –konfliktowe; Rubryka 12: K – ochrona krajobrazu, Gl – ochrona gleb, W – ochrona wód podziemnych

Zło Ŝe „Brzeziny” poddano klasyfikacji ze wzgl ędu na skal ę konfliktowo ści jego zagospodarowania górniczego z elementami chronionymi środowiska przyrodniczego wyst ępuj ą- cymi w otoczeniu, oraz z punktu widzenia ochrony samego złoŜa. Klasyfikacji dokonano zgodnie z obowi ązuj ącymi wytycznymi zamieszczonymi w „Instrukcji...” (2005). Z punktu widzenia ochrony kopalin, zło Ŝe surowca ilastego „Brzeziny” sklasyfikowano jako powszechnie wyst ępuj ące (klasa 4). Z uwagi na mo Ŝliwo ść zagospodarowania górniczego złoŜe to uznano za konfliktowe (klasa B), ze wzgl ędu na jego poło Ŝenie w obr ębie Skierbieszewskiego Parku Krajobrazowego i GZWP nr 407 Niecka Lubelska (Chełm–Zamo ść ), oraz wyst ępuj ą- cych tam gleb chronionych o wysokiej klasie bonitacyjnej.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

W obr ębie arkusza Kra śniczyn nie prowadzi si ę koncesjonowanej eksploatacji kopalin. Równie Ŝ eksploatacja poza udokumentowanymi zło Ŝami ma znaczenie historyczne i praktycznie nie wyst ępuje. W rejonie miejscowo ści Brzeziny eksploatowane było du Ŝe (w skali regionu) wyst ąpienie piasków i Ŝwirów okre ślane mianem „Dzier Ŝawka”. Zło Ŝe to (w sensie geologicznym, nie prawnym) miało wykonane opracowanie geologiczne okre ślaj ące zasoby i jako ść kopaliny (Dudek, 1970), jednak bez zatwierdzenia zasobów (które szacunkowo okre- ślone zostały na około 274 tys. ton). Eksploatowane było przez Powiatowy Zarz ąd Dróg Lokalnych z Krasnegostawu oraz okolicznych mieszka ńców. Do dzi ś zło Ŝe to zostało całko- wicie wyeksploatowane, a wyrobisko wykorzystywane jest przez prywatne przedsi ębiorstwo jako składowisko odpadów przemysłowych. Wyrobisko to zaznaczono na mapie jako punkt wyst ępowania kopaliny (mimo braku mo Ŝliwo ści dalszej eksploatacji). Poza tym, w obr ębie arkusza stwierdzono trzy wyrobiska (w rejonie Drewników Skier- bieszewskich i Bo ńczy Kolonii), w których wyst ępuj ą piaski pyłowate i pyły (lessy) b ędące przedmiotem okresowej eksploatacji na bardzo niewielk ą skal ę. Dla dwóch wyst ąpie ń z rejo- nu Drewników Skierbieszewskich sporz ądzono karty informacyjne. Podkre śli ć nale Ŝy, iŜ jest to eksploatacja w znikomej skali, nieprzyczyniaj ąca si ę do degradacji środowiska. Po zanie- chaniu eksploatacji wyrobiska te szybko ulegaj ą samorekultywacji. W kilku miejscach na obszarze arkusza eksploatowane były lessy na potrzeby małych lokalnych cegielni. Obecnie eksploatacja ta ma znaczenie historyczne.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

W obr ębie arkusza Kra śniczyn nie ma perspektyw udokumentowania nowych złóŜ kopalin pospolitych (kruszywa naturalne, surowce ilaste). Wyznaczono natomiast obszar per-

11 spektywiczny dla udokumentowania złó Ŝ w ęgli kamiennych. Obszarów prognostycznych dla udokumentowania nowych złó Ŝ kopalin nie wyznaczono. Zaznaczono równie Ŝ obszary nega- tywnego rozpoznania (poszukiwa ń) złó Ŝ surowcowych ilastych ceramiki budowlanej oraz torfów. Granice obszaru perspektywicznego dla udokumentowania złó Ŝ w ęgla kamiennego wyznaczono na podstawie analizy dokumentacji i sprawozda ń z prac poszukiwawczych (Zda- nowski (red.), 1999; Zdanowski 2010a; Zdanowski 2010b). Perspektywy w ęgla kamiennego w Lubelskim Zagł ębiu W ęglowym oceniane s ą do gł ęboko ści 1000 m. Przy nadkładzie do

750 m s ą to zasoby umownie zaliczane do kategorii D 1, a przy nadkładzie 750–1000 m do kategorii D 2. Wyznaczony obszar perspektywiczny w ęgli kamiennych rozpoznany został w kat. D 1 w północno-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza, oraz D 2 w centralnej i południowo- zachodniej jego cz ęś ci. Pokłady w ęgla wyst ępuj ą w osadach formacji z Lublina. W ęgloza- sobno ść zmienia si ę na obszarze arkusza od 1 do 10 m. W LZW stwierdzono wyst ępowanie węgla płomiennego (typ 31), gazowo-płomiennego (typ 32) i gazowo-koksowego (typ 34). Najni Ŝszy stopie ń metamorfizmu w ęgla jest w północnej cz ęś ci LZW, a najwy Ŝszy w połu- dniowo zachodniej cz ęś ci (Zdanowski, 2010b). W obr ębie omawianego arkusza wyst ępuje węgiel typu 34. Z obecno ści ą w ęgli nale Ŝy wi ąza ć tak Ŝe mo Ŝliwo ści wyst ępowania metanu w pokładach w ęgla kamiennego. Obecnie eksploatacja w ęgli metodami tradycyjnymi byłaby nieopłacalna, ale przy rozwijaj ących si ę technikach górniczych i zastosowaniu niekonwencjonalnych metod eksploatacji (np. zgazowanie w ęgla) mog ą si ę one sta ć przedmiotem zainteresowania gospodarczego w przyszło ści. Osady łupkowe dolnego paleozoiku w basenie lubelskim s ą obiektem du Ŝego zainteresowania ze wzgl ędu na mo Ŝliwo ść wyst ępowania w nich gazu łupkowego (shale gas). Za najbardziej perspektywiczne uwa Ŝane s ą łupki dolnego syluru i górnego ordowiku (Poprawa, 2010). W rejonie lubelskim zostały udzielone koncesje na poszukiwanie gazu w zło Ŝach niekonwencjonalnych, w tym tak Ŝe obejmujące obszar omawianego arkusza (Mapa..., 2010). Analiza dokumentacji geologicznych, sprawozda ń z prac poszukiwawczych oraz mapy geologicznej (Cywicka, 1984; Doroz, 1989; Doroz, 1990; Marszałek, Buczek, 2000) nie dała podstaw do wytypowania obszarów perspektywicznych kopalin ilastych, jak równie Ŝ kruszywa naturalnego czy torfu. Powszechne na obszarze arkusza pokrywy lessowe reprezentowane s ą w przewa Ŝaj ącej masie przez lessy pierwotne pochodzenia eolicznego, charakteryzuj ące si ę ilo ściow ą domina- cj ą frakcji pyłowej oraz, co z surowcowego punktu widzenia jest najistotniejsze, bardzo ma- łym, nieprzekraczaj ącym 5–10% udziałem frakcji iłowej. Gliny lessowe wyró Ŝniaj ące si ę

brakiem lub śladow ą ilo ści ą w ęglanów oraz zwi ększonym w stosunku do lessów o kilka procent udziałem minerałów ilastych wyst ępuj ą na obszarze arkusza fragmentarycznie i cha- rakteryzują si ę pozabilansow ą mi ąŜ szo ści ą (Doroz, 1989; 1990). Bardzo mała zawarto ść minerałów ilastych, sprawia, Ŝe lessy z obszaru arkusza Kra śniczyn s ą surowcem chudym, o skurczliwo ści wysychania poni Ŝej 5%, wobec czego nie nadaj ą si ę do maszynowego formowania wyrobów, a jedynie do r ęcznego formowania cegły pełnej, b ądź maszynowego formowania pod ci śnieniem. Jednocze śnie, gliny lessowe powy Ŝej temperatury maksymalne- go spieczenia charakteryzuj ą si ę zbyt słabym p ęcznieniem aby uczyni ć je przydatnymi do produkcji kruszyw lekkich. Szczegółowa analiza budowy geologicznej nie wykazała równie Ŝ mo Ŝliwo ści udokumentowania złó Ŝ kruszywa naturalnego. Piaski wyst ępuj ące w obr ębie arkusza najcz ęś ciej s ą genezy peryglacjalnej, rzeczno-peryglacjalnej b ądź deluwialnej, a wi ęc charakteryzuj ą si ę drobnym ziarnem, ponadnormatywnym zapyleniem i licznymi wkładkami przerostów muł- kowych. W latach 80. prowadzono prace geologiczno-poszukiwawcze za zło Ŝami glin lessowych w rejonie miejscowo ści: Majdan Surhowski–Anielpol, Majdan Ostrowski, Drewniki Skierbie- szowskie i Olszanka, a tak Ŝe w rejonie poło Ŝonym na północny zachód od udokumentowanego zło Ŝa glin lessowych „Brzeziny”. Prace poszukiwawcze dały wynik negatywny (Cywic- ka, 1984; Doroz, 1989, 1990). Badania rozpoznawcze w rejonie Majdan Surhowski–Anielpol wykazały, Ŝe na tym obszarze dominuj ą lessy chude, a lessy gliniaste przydatne do produkcji ceramiki budowlanej wyst ępuj ą w formie nieregularnych płatów o bardzo zmiennej mi ąŜ szo- ści (od 0,5 do 15,2 m). Wyniki bada ń jako ściowych surowca lessowego wykluczyły jego przydatno ść do produkcji klinkieru drogowego z uwagi na zawy Ŝon ą zawarto ść alkaliów i krzemionki. Stwierdzono natomiast, Ŝe surowiec kwalifikuje się do produkcji wyrobów grubo ściennych (Doroz, 1990). Ze wzgl ędu na małe zasoby glin lessowych wyst ąpienie to uznano jednak za negatywne i odst ąpiono od opracowania dokumentacji geologicznej w kat.

C2. W pozostałych obszarach nawiercono chude lessy o du Ŝym zamargleniu, niemaj ące cech surowca mineralnego lub lessy gliniaste o pozabilansowej mi ąŜ szo ści (rejon miejscowości Majdan Ostrowski, Olszanka). Obszary rozpoznane jako negatywne dla udokumentowania złó Ŝ torfów wyst ępuj ą w dolinach rzeki Horodyski (na odcinku Le śniowice – Horodysko) i Wolicy – na zachód od Skierbieszowa i dalej z biegiem rzeki, w rejonie miejscowo ści Sulmice, Kalinówka i Zaby- tów. Torfy w dolinie Horodyski charakteryzuj ą si ę średni ą mi ąŜ szo ści ą 1,9 m i popielno ści ą średnio 19,2% wag. (OstrzyŜek, Dembek, 1996). Ze wzgl ędu na zlokalizowanie w granicach

Skierbieszowskiego Parku Krajobrazowego oraz na obszarach ł ąk chronionych wyst ąpienia torfów uznano za negatywne dla udokumentowania złó Ŝ tej kopaliny. W dolinie Wolicy mi ąŜ szo ść torfów jest pozabilansowa.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Kra śniczyn poło Ŝony jest w cało ści w zlewni Wieprza (który płynie poza obszarem arkusza). Wszystkie dopływy tej rzeki płyn ą równole Ŝnikowo w kierunku wschodnim. S ą to od północy: Siennica, Wojsławka i Wolica. Obszary źródłowe tych rzek znajduj ą si ę poza obszarem arkusza. Cech ą wszystkich rzek s ą szerokie, zmeliorowane doliny, bez wyra źnych przej ść w stron ę wysoczyzny. Stosunkowo cz ęste są te Ŝ sztuczne zbiorniki wodne i stawy wyst ępuj ące w dolinach rzek. Najwi ększe z nich wyst ępuj ą w dolinie Siennicy, jednak na szczególn ą uwag ę zasługuje Jeziorko Kra śniczy ńskie, wokół którego rozpo ściera si ę trz ęsawisko utrudniaj ące dost ęp i precyzyjne ustalenie przebiegu linii brzegowej. Siennica przepływa w północnej cz ęś ci obszaru arkusza przez Siennic ę Królewsk ą i Wol ę Siennick ą w szerokiej dolinie, w której wyst ępuj ą tak Ŝe zbiorniki powierzchniowe – stawy hodowlane. Centraln ą cz ęść obszaru arkusza odwadnia Wojsławka, równie Ŝ ona płynie w szerokiej, zmeliorowanej dolinie. Wojsławkę na obszarze arkusza zasila kilka cieków, z których najwi ększymi s ą: Potok Horodyski, Dopływ spod Majdanu Starego oraz Milutka. W południowej cz ęś ci obszaru arkusza, w szerokiej, rozległej dolinie, płynie w kierunku północno-wschodnim Wolica. Z rzek przepływaj ących przez obszar arkusza w 2009 r. badane były Wojsławka i Sien- nica. Siennica badana była w punkcie kontrolno-pomiarowym Kasjan (poza obszarem arkusza, przy drodze Krasnystaw – Chełm). Stan ekologiczny wód Siennicy w tym punkcie okre- ślono jako umiarkowany, przy klasie elementów fizykochemicznych poni Ŝej dobrego (Ra- port..., 2010), co wg Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (DzU nr 162, poz. 1008 z 2008 r.) daje zły stan jednolitych cz ęś ci wód Siennicy. Takim samym stanem charakteryzuj ą si ę wody rzeki Wojsławki, badane w punkcie kontrolno-pomiarowym w Kra- snymstawie (poza obszarem arkusza).

2. Wody podziemne

Na obszarze arkusza Kra śniczyn, w utworach mastrychtu, wykształconych w postaci opok i opok marglistych oraz margli i kredy pisz ącej, wyst ępuje górnokredowy u Ŝytkowy poziom wodono śny. W zale Ŝno ści od typu skał, z których zbudowana jest strefa aeracji, panuj ą zró Ŝnicowane warunki zasilania poprzez infiltracj ę wód opadowych. Na opokach, do gł ęboko ści od 1 do 4 m, wyst ępuje rumosz skalny sprzyjaj ący infiltracji. Na skałach marglistych i kredzie pisz ącej wyst ępuj ą gliny zwietrzelinowe o niewielkiej przepuszczalno ści, utrudniaj ącej infiltracj ę. W strefie intensywnej wymiany wód podziemnych (do gł ęboko ści około 150 m) dominuj ą margle. Opoki wyst ępuj ą głównie w kulminacjach wzniesie ń. Gł ę- biej zalega kreda pisz ąca przewarstwiona wkładkami margli. Liczne uskoki w osadach górnej kredy w istotny sposób wpływaj ą na strefowo ść własno ści hydrogeologicznych opisywanego obszaru. Mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej wynosi od kilku do około 30 m w cz ęś ci południowej. Poni Ŝej 150 m p.p.t. wyst ępuje zjawisko post ępuj ącego wraz z gł ę- boko ści ą zaciskania si ę szczelin w wyniku wzrastaj ącego ci śnienia geostatycznego i zwi ą- zany z tym spadek wodoprzepuszczalno ści masywu do warto ści charakterystycznych dla skał półprzepuszczalnych. Na gł ęboko ści około 300 m masyw, wykształcony głównie w postaci margli i kredy pisz ącej, staje si ę praktycznie nieprzepuszczalny, izoluj ąc górnokredo- wy poziom wodono śny od poziomów starszych – albskiego i jurajskiego. Jedynie lokalnie wzdłu Ŝ dyslokacji mo Ŝe dochodzi ć do utrudnionego kontaktu wód tych poziomów (Krajew- ski, 1999). Doliny rzek wypełnione s ą czwartorz ędowymi utworami piaszczysto-Ŝwirowymi oraz osadami jeziornymi. Wody podziemne wyst ępuj ące w osadach dolinnych pozostaj ą w wi ęzi hydraulicznej z wodami kredowego poziomu wodono śnego. Na obszarze opisywanego arkusza, na wi ększ ą skal ę wykorzystywane s ą tylko wody górnokredowego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. Zlokalizowanych jest tutaj kilka uj ęć komunalnych o zatwierdzonych zasobach eksploatacyjnych ponad 50 m 3/h (dochodz ących do 120 m 3/h). Nale Ŝą do nich uj ęcia w Rakołupach (2 studnie, zasoby eksploatacyjne – 128 m3/h), Brzezinach (2 studnie, 120 m 3/h), Surhowie (2 studnie, 80 m 3/h), Majdanie Ostrowskim (2 studnie, 100 m 3/h), Skierbieszowie (2 studnie, 120 m 3/h), Majdanie Skierbieszowskim (1 studnia, 63 m 3/h), Kukawce (1 studnia, 55 m 3/h) i Wysokim (1 studnia, 52 m 3/h). Wydajno ści potencjalne poszczególnych studzien osi ągaj ą warto ści w przedziale 70– 120 m 3/d, cho ć niekiedy w bliskim s ąsiedztwie znajduj ą si ę uj ęcia o niskich wydajno ściach (mieszcz ących si ę w przedziale 10–30 m 3/d). Współczynnik filtracji szczelinowej mie ści si ę

w przedziale od 10 -6 m/s do 10 -4 m/s, a w strefach rozlu źnienia tektonicznego masywu skalne- go nawet do 10 -3 m/s, natomiast współczynnik filtracji porowej mie ści si ę w granicach 10 -7 m/s–10 -6 m/s (Krajewski, 1999). Wody podziemne górnokredowego poziomu wodono śnego maj ą najcz ęś ciej swobodne zwierciadło. Wyst ępuje ono na gł ęboko ści od kilku do ponad 40 m. Amplituda waha ń stanów wód podziemnych jest najwy Ŝsza w strefach wododziałowych (w ci ągu roku osi ąga 3–4 m). Na skłonach i w dolinach jest mniejsza i nie przekracza na ogół 2 m w ci ągu roku (Krajewski, 1999). Górnokredowy poziom wodono śny w obr ębie arkusza Kra śniczyn, drenowany jest przez dopływy Wieprza, szczególnie intensywnie przez Wojsławk ę i Wolic ę. W warunkach naturalnego re Ŝimu wód podziemnych istnieje kontakt tych wód z wodami powierzchniowy- mi, a rzeki maj ą charakter drenuj ący. Na obszarze arkusza dosy ć licznie wyst ępuj ą źródła. Zespół źródeł w Kryniczkach chroniony jest jako pomnik przyrody. Szczelinowy charakter wodono śca sprzyja migracji zanieczyszcze ń. Pokrywa utworów czwartorz ędowych wyst ępuje w postaci przepuszczalnych lub słabo przepuszczalnych izolo- wanych płatów o zró Ŝnicowanej mi ąŜ szo ści (Krajewski, 1999). Wody podziemne w opisywanym obszarze s ą szczególnie podatne na zanieczyszczenia z powierzchni terenu. Wody podziemne, wyst ępuj ące w utworach górnej kredy na obszarze arkusza Kra śni- czyn s ą głównie wodami typu HCO 3–Ca, rzadziej HCO 3–Ca–Mg. Ogólna mineralizacja mie ści si ę w przedziale 272–697 mg/dm 3, przy czym ponad 70% analiz wykazuje jej wysoko ść w granicach 350–500 mg/dm 3, a w jednej analizie uzyskano wynik 908 mg/dm 3. St ęŜ e- nia wszystkich składników wód podziemnych mieszcz ą si ę na ogół w granicach dopuszczal- nych dla wód pitnych, wyj ątek stanowi ponadnormatywna zawarto ść zwi ązków Ŝelaza. Naj- wi ększ ą koncentracj ę Ŝelaza stwierdzono w wodach z uj ęć ujmuj ących poziom kredowy, zlokalizowanych w obr ębie lub s ąsiedztwie dolin rzecznych wypełnionych utworami czwartorz ędowymi (Krajewski, 1999). Cały obszar arkusza Kra śniczyn jest poło Ŝony w obr ębie GZWP 407 Niecka Lubelska (Chełm–Zamo ść ) (Kleczkowski, 1990) (fig. 3). Zbiornik ten posiada dokumentacj ę hydroge- ologiczn ą dla ustanowienia stref ochronnych (Zezula i inni, 1996) z której wynika, Ŝe obszar arkusza w cało ści poło Ŝony jest w obszarze wysokiej ochrony wód podziemnych tego zbiornika.

W ie p Chełm rz l da U C 407 r 3 Krasnystaw 406 Wojsławka Kra śniczyn Wojsławice Wo lica

3 r C

Ł a b uń k 407 a

Zamo ść

05 10 15 20 km

12 Cr 3 3 Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Kra śniczyn na tle głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO), 3 – granica GZWP w o środku szczeli- nowo-porowym;

numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 406 – Lubelski (Niecka Lubelska), kreda górna (Cr3), 407 – Chełmsko-Zamojski (Niecka Lubelska), kreda górna (Cr3)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali określone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 826 – Kra śni- czyn, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej

zawarto ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Tabela 2 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść Warto ść przeci ętnych to ści w glebach przeci ętnych (median) w glebach na arkuszu 826 – (median) w obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne stęŜ eń w glebie Kra śniczyn glebach na dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra arkuszu 826 – Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Kra śniczyn

Metale N=4 N=4 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 21–45 30 27 Cr Chrom 50 150 500 3–8 4 4 Zn Cynk 100 300 1000 22–97 35 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 2–4 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 3–26 5 4 Ni Nikiel 35 100 300 4–14 7 3 Pb Ołów 50 100 600 6–11 8 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,05 0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 826 – Kra śniczyn 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład ob- As Arsen 4 szaru poddanego ochronie na podstawie przepisów Ba Bar 4 ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 4 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 4 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 4 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zag- Co Kobalt 4 ro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 4 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynika- jące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 4 2) Pb Ołów 4 grupa B – gr unty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 4 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- arkusza 826 – Kra śniczyn do poszczególnych grup zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, uŜytkowania (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 4 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej

siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasy- fikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 2). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, kadmu, chromu, kobaltu i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść mediany wykazuj ą zawarto ści: baru,

cynku, miedzi, niklu i rt ęci, przy czym w przypadku niklu wzbogacenie jest ponad dwukrotne w stosunku do przyj ętych warto ści przeci ętnych Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia warto ści promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych do Map radioekologicznych Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15’. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a w przypadku stwierdzenia podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści zag ęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 m nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem czeskim GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno.

Prezentacja wyników Poniewa Ŝ g ęsto ść pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1: 50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Było to mo Ŝliwe gdy Ŝ kraw ędzie arkusza ogólnie pokrywaj ą si ę z przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe zostały sporz ądzone dla punktów pomiarowych zlokalizowanych na opisanym arkuszu, przy czym do interpretacji wykorzystano tak Ŝe informacje z punktów znajduj ących si ę na arkuszach s ąsiaduj ących wzdłu Ŝ zachodniej i wschodniej granicy. Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowi ą sum ę promieniowania pochodz ącego z radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści promieniowania gamma wahaj ą si ę w granicach 31–55 nGy/h. Wy Ŝsze warto- ści (>40 nGy/h) odpowiadaj ą lessom oraz opokom i marglom mastrychtu, ni Ŝsze aluwiom wypełniaj ącym dolinki dopływów Wieprza. Warto doda ć, Ŝe średnia warto ść promieniowania gamma w Polsce wynosi 34,2 nGy/h. St ęŜ enie radionuklidów cezu jest bardzo niskie, nie osiąga 4 kBq/m 2.

826W PROFIL ZACHODNI 826E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5653560 5652692 5651632 5649665 5649646 m m 5644733 5647778

5641748 5640717

5639713 5636720 0 10 20 30 40 50 60 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego 21 21 5653560 5652692 5651632 5649665 5649646 m m 5644733 5647778

5641748 5640717

5639713 5636720 0 1 2 3 4 5 0 1 2 3 4 5

kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Kra śniczyn (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 10.185.1234 tekst jednolity) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmo- dyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk od- padów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla określonego typu składowisk odpadów, ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie:

22 ─ izolacyjnych wła ściwo ści podłoŜa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 3). Tabela 3 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 3), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Kra śniczyn Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Krajewski, 1997). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń

ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o do- brej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Kra śniczyn bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą: − zabudowa miejscowo ści gminnych Kra śniczyn, Le śniowice i Skierbieszów − obszary obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: „Drewniki” PLH 060059, „Las Orłowski” PLH 060061, „Dolina Wolicy” PLH 060058 (ochrona siedlisk), − rezerwaty przyrody: „Gł ęboka Dolina” (krajobrazowy) i „Broczówka” (stepowy), − obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, − tereny bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, − obszary pokryw lessowych (cały obszar na południe od miejscowo ści Baraki – Chełmie – Majdan Ostrowski), − miejsca wychodni skał kredowych (stropowe partie udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 Chełm – Zamo ść ), − strefy (do 250 m) wokół źródeł w rejonie miejscowo ści: Łukaszówka, Zastawie, Woli- ca, Rakołupy, Franciszków, Borowiny, Kryniczki, Majdan Stary, Huszczka Du Ŝa, Sa- dy, Wysokie I, Wysokie II, Skierbieszów Kolonia, − strefy (do 250 m) wokół akwenów, − tereny o nachyleniu powy Ŝej 12º, − powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Siennicy, Horodyski, Wojsławki, Milutkiej, Wolicy, Pawłowej i pozostałych cieków, − obszary zagro Ŝone ruchami masowymi rejonach miejscowo ści Horodyska, Ostrów Ko- lonia Majdan Ostrowski, Lipina, Łukaszówka, Chełmie, Brzeziny, Zastawie, Wolica, Majdan – Surhowski, Anietpol, Osiczyna, Majdan Sitaniecki, Huszczka Mała, Majda- nek, Borowiny, Stary Majdan, Olszanka, Zalesie, Popówka, rejon na południe od Kry- niczek i na północny – zachód od Sulmic, na północ od Skierbieszowa, Majdan Skier- bieszowski, Stara Lipina, Wysokie II, Majdan Tucz ępski, Wilcza Krynica (Grabowski (red.) i in., 2007).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpośrednio na powierzchni wyst ępują grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 3) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m ppt. Na analizowanym terenie wyznaczono jeden obszar predysponowany do lokalizacji składowisk odpadów. Jest to miejsce, gdzie na powierzchni terenu wyst ępuj ą silnie zwietrza- łe, cienkie płaty glin zwałowych zlodowacenia Sanu 1 (zlodowace ń południowopolskich). Opisano je jako szarozielone gliny piaszczyste, z licznymi otoczakami skał lokalnych i pół- nocnych o mi ąŜ szo ściach od około 3 m do maksymalnie 8 m, le Ŝą ce bezpo średnio na podło Ŝu kredowym (Marszałek, Buczek, 2004). Wskazany obszar znajduje si ę w rejonie Baraków w gminie Siennica Ró Ŝana. Ograniczeniem warunkowym budowy obiektu w jego granicach s ą: p – poło Ŝenie w strefie ochrony Skierbieszowkiego Parku Krajobrazowego w – poło Ŝenie w zasi ęgu udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 Chełm – Zamo ść . Na mapie wskazano równie Ŝ obszary pozbawione naturalnej izolacji, na powierzchni terenu wyst ępuj ą tu grunty przepuszczalne. Budowa składowisk odpadów w ich obr ębie wymaga dodatkowej izolacji podło Ŝa przesłon ą sztuczn ą lub mineraln ą.

Problem składowania odpadów (komunalnych) innych niŜ niebezpieczne i oboj ętne Na terenie obj ętym arkuszem Kra śniczyn, w strefie gł ęboko ści do 2,5 m nie wyst ępuj ą osady, których własno ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. Obszar mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych oraz obszary pozbawione naturalnej izolacji mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć pod k ątem składowania odpa- dów tego typu, nale Ŝy si ę jednak liczy ć z dodatkowymi kosztami izolacji obiektu. Przesłona (sztuczna lub mineralna) musi spełnia ć najwy Ŝsze standardy, cały analizowany teren poło Ŝo- ny jest w zasi ęgu udokumentowanego górnokredowego głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 Chełm – Zamo ść , mało odpornego na zanieczyszczenia antropogeniczne. W Drewniku w gminie Kra śniczyn znajduje si ę zrekultywowane w 2006 roku składowi- sko odpadów. Obiekt jest monitorowany (wody podziemne). Znajduje si ę na terenie powierzchniowego wyst ępowania pokryw lessowych.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Obszar mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych to miejsca wyst ępowania na powierzchni terenu zwietrzałych glin zwałowych o niewielkiej mi ąŜ szo ści (prawdopodob- nie maksymalnie do około 8 m – gliny opisane z odsłoni ęcia w Huszce Wielkiej). Gliny mog ą zawiera ć przewarstwienia piaszczyste o grubo ści dochodz ącej do 1–1,5 m oraz otoczaki skał lokalnych i północnych. Budow ę obiektu musi poprzedzi ć dodatkowe rozpoznanie geologiczne, które pozwoli na ocen ę wykształcenia litologicznego osadów, ich własno ści izolacyjnych oraz rozprzestrzenienia poziomego i faktycznej mi ąŜ szo ści. Cały analizowany teren znajduje si ę w zasi ęgu udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 Chełm – Zamo ść , który pełni rol ę głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. Jest to jedyny poziom u Ŝytkowy na tym terenie. Zwi ązany jest z utworami kredy górnej i poł ączonymi z nimi hydraulicznie zawodnionymi osadami dolin rzecznych. Poziom ten nie ma prawie Ŝadnej izolacji od powierzchni terenu, a jego szczelinowy charakter z silnie szczelinowymi strefami dyslokacyjnymi sprzyja migracji zanieczyszcze ń. Zasilanie odbywa si ę drog ą bezpo średniej infiltracji opadów atmosferycznych. Warunki migracji zanieczyszcze ń nie s ą jednorodne. W silnie sp ękanym masywie kredowym, w warunkach naturalnego kr ąŜ enia wód ogniska zanieczyszcze ń chemicznych s ą mało mobilne Znaczny, ponad 30% udział wód porowych powoduje du Ŝe opó źnienie przemieszczania zanieczyszcze ń w stosunku do pr ędko ści strumienia wód podziemnych. Proces przemieszczania zanieczyszcze ń jest do ść powolny, ale ich usuni ęcie z warstwy wodono śnej jest długo- trwałe i trudne. Na całym terenie izolacja jest słaba lub bardzo słaba, dla przewa Ŝaj ącej jego cz ęś ci stopie ń zagro Ŝenia wód okre ślono na bardzo wysoki i wysoki. Niewielki obszar o średnim stopniu zagro Ŝenia i obszary o niskim stopniu zagro Ŝenia to tereny pozbawione naturalnej izolacji, jednak bez stwierdzonych ognisk zanieczyszcze ń (Krajewski, 1998). Budow ę obiektów uci ąŜ liwych dla środowiska (w tym składowisk odpadów) lub mog ą- cych pogorszy ć jego stan na analizowanym terenie musz ą poprzedzi ć prace geologiczno- in Ŝynierskie i hydrogeologiczne, które pozwol ą na ustalenie faktycznych własno ści izolacyjnych osadów i wybór odpowiednich zabezpiecze ń środowiska przed ewentualnym, nieko- rzystnym oddziaływaniem obiektu.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wyrobiska lokalnej, niekoncesjonowanej eksploatacji kruszyw naturalnych znajduj ą si ę na terenach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów i nie mog ą by ć rozpatrywane pod tym k ątem. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ę- powania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze arkusza Kra śniczyn przeprowadzono zgeneralizowan ą ocen ę warunków geologiczno-in Ŝynierskich podło Ŝa budowlanego. Wyró Ŝniono obszary o korzystnych warunkach dla budownictwa oraz o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Warunków geologiczno-in Ŝynierskich nie analizowano dla terenów: wyst ępowania złó Ŝ, lasów, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, gruntów rolnych zaliczanych do klas bonitacyjnych od I do IVa, rezerwatów przyrody i parków krajobrazowych. Ogółem walory- zacji poddano mniej ni Ŝ 10% powierzchni obszaru. Do obszarów o korzystnych warunkach budowlanych zaliczono tereny wyst ępowania gruntów spoistych: zwartych, półzwartych i twardoplastycznych oraz gruntów niespoistych,

najcz ęś ciej średniozag ęszczonych i zag ęszczonych, na których nie wyst ępuj ą zjawiska geo- dynamiczne, a gł ęboko ść wyst ępowania wód gruntowych przekracza 2 m p.p.t. Tak sklasyfikowane obszary obejmuj ą tereny wyst ępowania gruntów niespoistych – piasków wodnolodowcowych zlodowace ń południowopolskich i środkowopolskich (odry i warty), w których zwierciadło wód gruntowych występuje gł ębiej ni Ŝ 2 m p.p.t. Korzystne warunki budowlane wyst ępują te Ŝ na obszarach zbudowanych z gruntów spoistych mało skonsolidowanych i nieskonsolidowanych najcz ęś ciej morenowych: glin, glin piaszczystych, mułków oraz iłów jeziornych w stanie twardoplastycznym i półzwartym. Korzystne warunki budowlane maj ą najwi ększe rozprzestrzenienie w północnej cz ęś ci w rejonie Woli Siennickiej, Rakołup Du Ŝych, w cz ęś ci centralnej w okolicach Kra śniczyna. Obszarami o warunkach niekorzystnych dla budownictwa s ą rejony wyst ępowania gruntów słabono śnych (głównie namułów organicznych i piasków aluwialnych) oraz miejsca podmokłe i zabagnione, gdzie zwierciadło wody podziemnej stabilizuje si ę płycej ni Ŝ 2 m p.p.t. Warunki takie wyst ępują w dolinach rzek: Wojsławki, Wolicy, Siennicy oraz ich mniejszych dopływów. Warunki niekorzystne panuj ą cz ęś ciowo tak Ŝe na obszarach zwartych pokryw lessowych powstałych głównie podczas zlodowace ń północnopolskich (wisły), w których lokalnie wyst ępuj ą spadki terenu powy Ŝej 12% (kraw ędzie w ąwozów). Na obszarach lessowych w wypadku długotrwałego odwodnienia (np. wykopów) mo Ŝe wyst ąpi ć osiadanie zapadowe, a w obni Ŝeniach rozwój form w ąwozowych oraz prawdopodobne s ą zjawiska krasowe. Warunki utrudniaj ące budownictwo i wymagaj ące specjalnych zabiegów przy prowa- dzeniu robót budowlanych (np. wymiany gruntu, odwodnienia) panuj ą tak Ŝe w dolinach rzecznych, gdzie wyst ępuj ą grunty organiczne, a dodatkowo płytko poło Ŝone zwierciadło wód gruntowych. W obszarze arkusza wyznaczone zostały (Grabowski (red.), 2007) obszary predysponowane do rozwoju ruchów masowych. Zaliczono do nich w ąwozy i kraw ędzie lessowe, oraz niektóre strefy kraw ędziowe doliny rzecznych. Obszary te waloryzowane s ą jako niekorzystne dla budownictwa.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Kra śniczyn bardzo wa Ŝnym składnikiem środowiska naturalnego są gleby chronione zaliczane do klas bonitacyjnych od I do IVa. S ą one wyj ątkowo korzystne dla uprawy ro ślin. Wyst ępuj ą w postaci du Ŝych kompleksów zajmuj ących ponad 70% jego powierzchni. Ł ąki na glebach pochodzenia organicznego zajmuj ą niewielkie obszary poło Ŝo-

ne głównie w w ąskich dolinach rzek: Wojsławki, Horodyski, Wolicy i Milutkiej oraz w rejonach podmokłych obni Ŝeń terenu, w okolicach miejscowo ści: Kalinówka i Pliskowo. Lasy zajmuj ą około 20% powierzchni arkusza. S ą to lasy gr ądowe li ściaste o dominuj ą- cym siedlisku lasu świe Ŝego. Lasy wilgotne wyst ępuj ą tylko na niewielkich obszarach. Na omawianym terenie ochron ą prawn ą obj ęto: park krajobrazowy wraz z otulin ą, obszar chronionego krajobrazu, rezerwaty przyrody, pomniki przyrody Ŝywej i nieo Ŝywionej (tabela 4). Tabela 4 Wykaz rezerwatów oraz pomników przyrody Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Lp. Miejscowo ść ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Kra śniczyn K, L „Gł ęboka Dolina” 1 R Majdan Zalesie 1996 krasnostawski (288,38) Skierbieszów L, „Zabytów” 2 R Zabytów * zamojski (34,56) Skierbieszów L, „Sulmice” 3 R Sulmice * zamojski (ok.190) Skierbieszów Fl, St „Broczówka” 4 R Berezówka 1989 zamojski (6,17) Kra śniczyn 1981 PŜ 5 P Kra śniczyn krasnostawski 18 modrzewi polskich PŜ Kra śniczyn 3 platany klonolistne, 9 jesionów 6 P Bo ńcza Kolonia 1998 krasnostawski wyniosłych, klon pospolity, orzech włoski Kra śniczyn PŜ 7 P Bo ńcza 1986 krasnostawski 2 buki zwyczajne PŜ Stary Zamo ść dąb szypułkowy, 3 graby drobnolistne, 8 P Surhów 1998 zamojski olcha czarna, sosna zwyczajna, 3 lipy drobnolistne, brzoza brodawkowata Izbica Pn – Ź 9 P Kryniczki 1997 krasnostawski (0,82) Kra śniczyn 1992 PŜ 10 P Drewniki krasnostawski lipa drobnolistna Skierbieszów 1987 PŜ 11 P Skierbieszów zamojski lipa drobnolistna PŜ Skierbieszów 1987 12 P Hajowniki topola biała,2 wierzby białe, zamojski 3 lipy drobnolistne, Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, Rubryka 5: * – obiekt projektowany przez słu Ŝby ochrony przyrody, Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: K – krajobrazowy; St – stepowy, Fl – florystyczny, L – le śny rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej rodzaj obiektu: Ź – źródło

Rezerwat krajobrazowy „Gł ęboka Dolina” został utworzony w 1996 roku i rozci ąga si ę na powierzchni 288,38 ha. Celem ochrony jest zachowanie malowniczych rozci ęć erozyjnych w postaci dolin z w ąwozami oraz lasów jaworowo-dębowych z bukiem. Wyst ępuj ą tam rzad- kie i chronione gatunki ro ślin: widłak jałowcowaty, wawrzynek wilczełyko, przetacznik górski oraz Ŝywiec gruczołowaty. Specyficzne środowisko przyrodnicze tworzy g ęsta sie ć form erozyjnych uformowanych w postaci suchych i mokrych dolin z w ąwozami i jarami o długo ści dochodz ącej do kilkunastu kilometrów i gł ębokościach do 70 m. W centralnej cz ęś ci arkusza, w granicach Skierbieszewskiego Parku Krajobrazowego poło Ŝony jest stepowo-florystyczny rezerwat „Broczówka” o powierzchni 6,17 ha. Utworzo- no go w 1989 roku w celu ochrony ro ślinnego zbiorowiska kserotermicznego z rzadkimi gatunkami flory. Chronione s ą w nim fragmenty gr ądu i d ąbrowa świetlista porastaj ąca ero- zyjnie uformowane zbocza. Do obj ęcia ochron ą w formie rezerwatu proponuje si ę dwa obiekty – „Zabytów” o powierzchni 34,56 ha dla ochrony zbiorowisk gr ądu bukowego oraz „Sulmice” o całkowitej powierzchni około 190 ha, obejmuj ący równie Ŝ kompleks gr ądu bukowego z gatunkami rzadkich i chronionych ro ślin. Całkowit ą ochron ą obj ęte s ą w nim wawrzynek wilczełyko, podkolan biały a cz ęś ciowo kopytnik pospolity, marzanka wonna. Na obszarze arkusza znajduje si ę 7 pomników przyrody Ŝywej i 1 pomnik przyrody nie- oŜywionej. Ochron ą konserwatorsk ą obj ęto pojedyncze drzewa lub grupy drzew. Do najbardziej interesuj ących nale Ŝą : lipa drobnolistna o obwodzie 570 cm w miejscowo ści Drewniki, buki o obwodzie 300 i 370 cm oraz grupa innych drzew (3 platany klonolistne, 9 jesionów wyniosłych, klon pospolity, orzech stary) w miejscowo ści Bo ńcza, 11 modrzewi polskich w lesie na północ od Kra śniczyna i 30 buków zwyczajnych rosn ących w miejscowo ści Zaby- tów. Pomnikiem przyrody nieo Ŝywionej jest zespół źródeł w Kryniczkach rozmieszczonych na powierzchni 0,82 ha. Nad brzegami Jeziorka Kra śniczy ńskiego wyst ępuje populacja Ŝół- wia błotnego, który obj ęty jest ścisł ą ochron ą gatunkow ą. Znaczna cz ęść powierzchni arkusza le Ŝy w granicach Skierbieszewskiego Parku Krajo- brazowego. Został on utworzony w 1995 roku dla ochrony warto ści: przyrodniczych, krajobrazowych, historycznych i kulturowych. Cech ą charakterystyczn ą s ą malownicze w ąwozy lessowe powoduj ące deniwelacje terenu dochodz ące do 100 m. Szata ro ślinna jest bardzo bogata, na uwag ę zasługuj ą lasy bukowe, w wilgotnych siedliskach du Ŝy udział maj ą: klon zwyczajny, jawor, wi ąz górski i lipa szerokolistna. Równie Ŝ fauna w parku jest bardzo ró Ŝno- rodna. Szczególnie cenne s ą: bóbr europejski i suseł perełkowaty. Całkowita powierzchnia parku wynosi 35 487 ha a jego otuliny 13 070 ha.

Obszar chronionego krajobrazu stanowi niezb ędny, uzupełniaj ący element krajowego systemu obszarów chronionych. Wschodni ą cz ęść opisywanego arkusza zajmuje Strzelecko- Grabowiecki obszar chronionego krajobrazu, który s ąsiaduje ze Skierbieszewskim Parkiem Krajobrazowym i jego otulin ą. Został on utworzony w 1983 roku i zajmuje powierzchni ę 26 963 ha. Celem ochrony jest w nim zachowanie i utrzymywanie ró Ŝnorodno ści przyrody, ze wzgl ędu na jej ekologiczn ą rol ę oraz znaczenie naukowe i historyczne oraz zapewnienie społecze ństwu korzystnych warunków zdrowotnych. W obr ębie granic arkusza wyst ępuj ą obszary Natura 2000. Europejska Sie ć Ekologiczna Natura 2000 to sie ć obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczenia tych obszarów jest ochrona cennych pod wzgl ędem przyrodniczym i zagro Ŝonych składników ró Ŝnorodno ści biologicznej (http://natura2000.gdos.gov.pl/natura2000/). W jej skład wchodz ą obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO). Wyznaczenie obszaru Natura 2000 nast ępuje w drodze rozporz ądzenia ministra wła ściwego do spraw środowiska. W centralnej cz ęś ci obszaru arkusza wyst ępuje specjalny obszar ochrony siedlisk (SOO) „Drewniki” (PLH060059). Obszar obejmuje zbocza nad Milutk ą – dopływem Wojsławki. Znaczn ą jego cz ęść zajmuje gr ąd subkontynentalny z panuj ącym w drzewostanie bukiem i grabem. Gr ądy tego regionu wyró Ŝniaj ą si ę znacznym udziałem w drzewostanie buka, który osi ąga tu północno-wschodni ą granic ę swego zasi ęgu. Fragment gr ądu w granicach obszaru jest dobrze wykształcony, a w runie wyst ępuj ą liczne gatunki storczyków m.in. obuwik pospolity. Obszar obejmuje tak Ŝe bogate gatunkowo murawy kserotermiczne, w tym jeden z wi ększych płatów (ok 0,5 ha) znanych w tym regionie (http://natura2000.gdos.gov.pl/natura2000/). We wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza, mi ędzy Kryniczkami i Zabytowem poło Ŝony jest specjalny obszar ochrony siedlisk (SOO) „Las Orłowski” (PLH060061). Obejmuje on takie same siedliska co wcze śniej opisywany obszar „Drewniki”, czyli gr ąd z panuj ącym w drzewostanie bukiem i grabem. Równie Ŝ tutaj wyst ępuje obuwik pospolity, a tak Ŝe len złocisty (http://natura2000.gdos.gov.pl/natura2000/). W południowej cz ęś ci obszaru arkusza poło Ŝony jest specjalny obszar ochrony siedlisk „Dolina Wolicy” (PLH060058). W dolinie tej rzeki przewa Ŝaj ą ró Ŝne typy zbiorowisk ł ąkowych, w śród nich ł ąki ostro Ŝeniowe, ł ąki trz ęś li- cowe i turzycowe. Niewielkie powierzchnie zajmuj ą ł ęgi olszowo-jesionowe.

Tabela 5 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej sieci Ekologicznej Natura 2000 Nazwa Poło Ŝenie centralnego Poło Ŝenie administracyjne obszaru Typ Kod obszaru punktu obszaru Powierzchnia (w obr ębie arkusza) Lp. obszaru obszaru i symbol ozna- Szeroko ść obszaru (ha) Kod Długo ść geogr. Województwo Powiat Gmina czenia na mapie geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 PLH Drewniki 23º21’54’’ 50º54’38’’ krasno- 1 B 65,5 PL312 lubelskie Kra śniczyn 060059 (S) E N stawski Las krasno- PLH 23º14’52’’ 50º54’29’’ Izbica, 2 B Orłowski 367,3* PL312 lubelskie stawski, 060061 E N Skierbieszów (S) zamojski PLH Dolina Wolicy 23º23’55’’ 50º50’24’’ 3 B 938,3* PL312 lubelskie zamojski Skierbieszów 060058 (S) E N Rubryka 2: B – wydzielone SOO, bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000; Rubryka 4: S – specjalny obszar ochrony siedlisk (SOO); Rubryka 7: * – powierzchnia całkowita, ł ącznie z obszarem poło Ŝonym poza granicami arkusza. 32

Południowa cz ęść obszaru arkusza znajduje si ę w zasi ęgu Zamojskiego Obszaru Wę- złowego krajowej sieci ekologicznej ECONET – Poland (Liro, 1998). Sie ć ta jest to wielo- przestrzenny system obszarów w ęzłowych i łącz ących je korytarzy ekologicznych najlepiej zachowanych pod wzgl ędem przyrodniczym i reprezentatywnych dla ró Ŝnych regionów przyrodniczych kraju (fig. 5). W opisywanym obszarze w ęzłowym głównymi typami siedlisk są gr ądy subkontynentalne w odmianie wy Ŝynnej, d ąbrowy świetliste i murawy kserotermiczne.

W 27M ie p Chełm rz l da 65k U

Krasnystaw

Wojsławka Kra śniczyn Wojsławice Wo lica

65k Ł a b u ńk 22K a

Zamo ść 33M

05 10 15 20 km

27M 22K 1 2 3 Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Kra śniczyn na tle systemów ECONET (Liro (red.), 1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym (M), jego numer i nazwa: 27 M – Poleski, 33 M – Roztocza ński; 2 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu krajowym (K), jego numer i nazwa: 22 K – Zamojski; 3 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym (k), jego numer i nazwa: 65 k – korytarz Wieprza

XII. Zabytki kultury

Dziedzictwo kulturowe na obszarze omawianego arkusza ma w skali Polski znaczenie lokalne. Pierwsze historyczne wzmianki o miejscowo ści Kra śniczyn pojawiły si ę w 1564 r. Było to wówczas najmniejsze miasteczko w powiecie krasnostawskim na ziemi chełmskiej. Jak wiele innych tego typu kresowych miast miało charakter wiejski, cho ć z rynkiem po środ- ku i zachowan ą do dzisiaj karczm ą. Prawa miejskie utracił on znacznie wcze śniej ni Ŝ inne

33 miasta regionu, gdy Ŝ odebrały mu je ju Ŝ w 1824 roku władze Królestwa Polskiego. Od śre- dniowiecza Kra śniczyn słyn ął jako osada targowa, usytuowana przy trakcie z Krasnegostawu do Horodła i a Ŝ do 1939 roku odbywały si ę tu cotygodniowe targi, a trzy razy w roku szeroko znane jarmarki. Urodzajne gleby oraz dost ępno ść wody stwarzała na przestrzeni dziejów doskonałe warunki do rozwoju i stabilizacji osadnictwa na tym terenie. Obszar arkusza obj ęty był badania- mi archeologicznymi prowadzonymi w ramach Archeologicznego Zdj ęcia Polski (AZP). Stwierdzono tu wyst ępowanie wielu stanowisk archeologicznych: śladów osadnictwa, punk- tów osadniczych, osad, cmentarzysk. Do rejestru zabytków zostały wpisane grodzisko w Bończy (lokalna nazwa „Zamczy- sko”), grodzisko z XIV–XV wieku w Skierbieszowie i kurhan w Wiszenkach. Obiektami zabytkowymi s ą tak Ŝe budowle sakralne i zespoły dworsko-parkowe. W Krasiczynie – Starej Wsi do najcenniejszych zabytków sztuki sakralnej nale Ŝy zbudowana w latach 1840–57 r. cerkiew grecko-katolicka, od 1972 r. siedziba parafii rzymskokatolickiej pw. Świ ętych Apo- stołów Piotra i Pawła, oraz zało Ŝony w 1914 roku przyko ścielny cmentarz wojenny, na któ- rym s ą pochowani Ŝołnierze armii rosyjskiej, austrow ęgierskiej, niemieckiej i Polacy polegli w czasie I i II wojny światowej. W Kra śniczynie, przy ulicy Stra Ŝackiej, znajduje si ę cmentarz Ŝydowski. W 1942 roku hitlerowcy dokonywali na nim egzekucji ludno ści Ŝydowskiej. W Bo ńczy istnieje zbudowany przez M. Siennickiego dawny zbór kalwi ński zamieniony pó źniej na ko ściół rzymskokatolicki pw. św. Stanisława Biskupa Męczennika. Ołtarz główny tego ko ścioła ma charakter pó źnobarokowy. Znajduje si ę w nim tak Ŝe płyta nagrobna Mikoła- ja Siennickiego i jego Ŝony Barbary z Konar Słupeckej. Obok ko ścioła zachowała si ę b ędąca jednocze śnie bram ą dzwonnica. W Bo ńczy znajduje si ę tak Ŝe cerkiew prawosławna pw. Opieki Matki Bo Ŝej z 1890 r., której fundatorami byli Hiacenty i Katarzyna Trembinskije, oraz kapliczka św. Jana Nepomu- cena. W Surhowie znajduje si ę zespół ko ścioła rzymskokatolickiego pw. Nawiedzenia NMP i św. Łukasza Ewangelisty wzniesiony w latach 1820–24 r. Przy ko ściele stoi zabytkowa plebania, której patronem jest Prymas Tysi ąclecia Stefan Wyszy ński. Obok szosy prowadz ą- cej od wsi Małochwiej do Kra śniczyna, na skrzy Ŝowaniu z drog ą Surhów – Łukaszówka stoi na skrzy Ŝowaniu drewniany krzy Ŝ, który okoliczna ludno ść zwie „krzy Ŝem Ko ściuszki” (podanie głosi, Ŝe w tym miejscu odpoczywał Tadeusz Ko ściuszko po walce stoczonej z woj- skami rosyjskim). W Skierbieszowie zachował si ę murowany, renesansowy ko ściół parafialny pw. Wnie- bowzi ęcia NMP i św. Dominika pochodz ący z XVII wieku. We wsi Hajowniki znajduje si ę

kapliczka kamienna Matki Boskiej z pocz ątku XX wieku. Do innych, zachowanych w ró Ŝnym stanie zabytków architektonicznych obj ętych ochron ą nale Ŝą : pałac klasycystyczny z I poło- wy XIX wieku, wzniesiony przez wła ścicieli Surhowa hr. Pawła Cieszkowskiego i jego Ŝon ę Zofi ę z Kickich, ozdobiony polichromiami włoskiego malarza Mikołaja Montiego w Surho- wie, wykorzystywany aktualnie na Dom Opieki Społecznej i pałac w Horodysku z 1905 roku, w którym obecnie mie ści si ę remiza stra Ŝacka oraz dwór – siedziba rodu Siennickich w Bo ń- czy. Dobrze zachowane s ą parki podworskie we wsiach Bo ńcza, Surhów, Kalinówka, Hajow- niki, Baraki i Siennica. Do zabytkowych obiektów nale Ŝą ponadto cmentarze wojenne z okre- su I wojny światowej w miejscowo ściach Hajowniki, Skierbieszów, Kalinówka i Ostrów- Kolonia, a w miejscowo ści Kryniczki pomnik ku czci ofiar pomordowanych w czasie II wojny światowej, podczas pacyfikacji wsi Kryniczki, Orłów Drewniany i Wiszenki. W Kraśniczynie znajduje si ę cmentarz Ŝydowski z zabytkowymi macewami. Ciekawostk ą jest znajduj ąca si ę w gorzelni w Surhowie zabytkowa maszyna parowa z 1905 r.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Kra śniczyn poło Ŝony jest w obr ębie Działów Grabowieckich, b ędących cz ęś ci ą Wy Ŝyny Lubelskiej. Rze źba terenu jest do ść urozmaicona. Dominuj ącym elementami rze źby są równole Ŝnikowo zorientowane garby zbudowane z w ęglanowych skał górnokredo- wych, oraz pokrywy lessowe z sieci ą licznych w ąwozów. Jest to typowy obszar rolniczy z niewielkimi kompleksami le śnymi. Wi ększo ść obszaru zajmuj ą tereny rolnicze z gruntami klas I–IV, b ędącymi podstaw ą rozwoju intensywnej produkcji ro ślinnej (zbo Ŝa, buraki cu- krowe). Obszar arkusza charakteryzuje si ę deficytem kopalin. Rozpoznano tu jedynie wst ępnie

(w kategorii C 2) jedno zło Ŝe surowca ilastego. Mo Ŝliwo ści wykorzystania zasobów tego zło Ŝa przy obecnych kryteriach bilansowo ści i stosowanych technologiach przeróbki surowca ilastego s ą znacznie ograniczone. Pokłady w ęgla kamiennego w utworach karbonu górnego są nieliczne, słabo rozpoznane i w bli Ŝej okre ślonym czasie nie b ędą przedmiotem zainteresowania gospodarczego. Nie ma tak Ŝe wi ększych perspektyw udokumentowania nowych złóŜ kopalin. Główny u Ŝytkowy poziom wodono śny zwi ązany jest z kredowymi osadami w ęglano- wymi. Poziom wodono śny jest zasobny i w cało ści pokrywa zapotrzebowanie mieszka ńców. Wody ujmowane s ą tylko w celach komunalnych. Na opisywanym obszarze znajduje si ę kilka uj ęć , których zatwierdzone zasoby eksploatacyjne przekraczaj ą 50 m 3/h.

Na terenie obj ętym arkuszem Kra śniczyn w rejonie Baraków w gminie Siennica Ró Ŝana wyznaczono obszar mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych Jest to miejsce powierzchniowego wyst ępowania zwietrzałych, piaszczystych glin zlodowace ń południowo- polskich. Planuj ąc inwestycje typu składowisko odpadów nale Ŝy wykona ć dodatkowe rozpoznanie geologiczne obszaru, aby okre śli ć faktyczne wykształcenie litologiczne glin, ich mi ąŜ szo ść i rozprzestrzenienie. Wyst ępuj ące tu gliny maj ą niewielk ą mi ąŜszo ść i s ą silnie zwietrzałe. Najbardziej istotne jest jednak rozpoznanie warunków hydrogeologicznych. Cały analizowany teren znajduje si ę w zasi ęgu udokumentowanego górnokredowego głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 Chełm–Zamo ść , który stanowi główny u Ŝytkowy poziom wodono śny. Jest on pozbawiony izolacji lub słabo izolowany od zanieczyszcze ń antropoge- nicznych, jego zasilanie odbywa si ę głównie drog ą bezpo średniej infiltracji wód opadowych. W strefie gł ęboko ści do 2,5 m nie wyst ępuj ą osady, których własno ści izolacyjne speł- niaj ą kryteria przyj ęte dla składowania odpadów innego typu. Wyrobiska niewielkich punktów lokalnej, niekoncesjonowanej eksploatacji kruszyw naturalnych znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Ocenie warunków budowlanych poddano tylko niewielk ą cz ęść powierzchni arkusza, poniewa Ŝ na wi ększo ści powierzchni wyst ępuj ą gleby wysokich klas bonitacyjnych, chronione przed wykorzystaniem na cele nierolnicze. Pozostałe obszary, obejmuj ące w du Ŝej mierze podmokłe doliny rzeczne cechuj ą si ę niekorzystnymi warunkami podło Ŝa budowlanego. Poza dolinami rzecznymi generalnie panuj ą korzystne warunki budowlane. Wśród obiektów przyrodniczych prawnie chronionych wymieni ć nale Ŝy dwa rezerwaty przyrody (i dwa nast ępne w fazie projektu) oraz kilkana ście pomników przyrody o Ŝywionej i nieoŜywionej. Walory krajobrazowe obszaru arkusza chronione s ą w Skierbieszewskim Parku Krajobrazowym oraz Strzelecko-Grabowieckim Obszarze Chronionego Krajobrazu. Cenne zbiorowiska ro ślinne chronione s ą w trzech specjalnych obszarach ochrony (SOO) Natura 2000. Chronione prawnie obiekty maj ą du Ŝe walory przyrodniczo-krajobrazowe oraz dydaktyczne. Ochron ą konserwatorsk ą obj ętych jest wiele obiektów zabytkowych, głównie parków, ko ściołów oraz zabytkowych dworów.

Ze wzgl ędu na powszechne wyst ępowanie gleb wysokich klas bonitacyjnych podsta- wowymi kierunkami rozwoju i inwestycji dla omawianego obszaru s ą rolnictwo i przetwór- stwo rolno-spo Ŝywcze, głównie o charakterze ekologicznym; co przy licznych zabytkach kultury oraz obszarach obj ętych ochron ą przyrody stwarza warunki do rozwoju agroturystyki.

XIV. Literatura

CYWICKA K., 1984 – Sprawozdanie geologiczne z prac poszukiwawczych za surowcami ilastymi dla potrzeb ceramiki budowlanej na obszarze woj. chełmskiego. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DOROZ W., 1989 – Sprawozdanie geologiczne z bada ń zwiadowczych za lessami gliniasty- mi dla potrzeb ceramiki budowlanej w południowej częś ci woj. chełmskiego. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

DOROZ W., 1990 – Orzeczenie geologiczne z bada ń rozpoznawczych w kat. C 2 zło Ŝa lessów gliniastych „Majdan Surhowski”. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DUDEK Z., 1970 – Orzeczenie geologiczno-zło Ŝowe zło Ŝa pospółki „Dzier Ŝawka”. Arch. Geol. Urz. Marszałk. w Lublinie, Oddział Zamiejscowy w Chełmie.

FIŁON D., 1977 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa lessów do produkcji kruszyw lekkich–glinoporytów „Brzeziny”. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), MAŁEK M., WODYK K., 2007 – System Osłony Przeciwosuwi- skowej – Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ru- chów masowych w województwie lubelskim. Centr. Arch. Geol., Pa ńst. Inst. Geol. Warszawa. HARASIMIUK M., 1975 – Rozwój rze źby Pagórów Chełmskich w trzeciorz ędzie i czwartorz ędzie. Pr. Geogr. IGPZ PAN nr 115. Warszawa. Instrukcja..., 2005 – Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1: 50 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A.S., (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KRAJEWSKI S., 1999 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Kraśniczyn + Obja śnienia. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

KROGULEC E., WIERCHOWIEC J., 2005 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1: 50 000, ark. Kra śniczyn + Obja śnienia. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. LIRO A., 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Wy- dawnictwo Fundacja IUCN – Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. Mapa..., 2010 – Mapa koncesji na poszukiwanie niekonwencjonalnego gazu ziemnego (shale gas). Ministerstwo Środowiska. (http://www.pgi.gov.pl/images/stories/informacje _prasowe/gaz_niekonwencjonalny/koncesje_big.jpg). MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1: 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MARSZAŁEK S., BUCZEK K., 2000 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Kra śniczyn (826) + Obja śnienia. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. IMUZ Fa- lenty. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. POPRAWA P., 2010 – Potencjał dla poszukiwa ń złó Ŝ gazu ziemnego w łupkach dolnego paleozoiku (shale gas) w Polsce. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. (http://www.mos. gov.pl/g2/big/2010_02/8ab328a277940b35c1e8d633878a799c.pdf). Raport..., 2010 – Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w 2009 roku. WIO Ś Lublin (http://www.wios.lublin.pl/tiki-page.php?pageName=srodowisko). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 pa ździernika 2002 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008, z dnia 10 wrze śnia 2008 r.

STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia 5 pa ździernika 2010 r. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMI ŃSKI M., (red.), 2010 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2009 r., Państw. Inst. Geol., Warszawa. WO Ś A., 1999 – Klimat Polski. PWN Warszawa. ZDANOWSKI A. (red.) 1999 – Atlas geologiczny Lubelskiego Zagł ębia W ęglowego. Mini- sterstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Le śnictwa. Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ZDANOWSKI A., 2010a (w druku) – Zasoby perspektywiczne kopalin Polski (red. S. Woł- kowicz) – W ęgiel kamienny – Lubelskie Zagł ębie W ęglowe. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Bad. Warszawa. ZDANOWSKI A., 2010b – Jako ść w ęgla w Lubelskim Zagł ębiu W ęglowym. Biul. Pa ństw. Inst. Geol., Nr 439, s.s 189 – 196. ZEZULA H., PIETRUSZKA W., KOPACZ M., 1996 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych GZWP nr 407 (Chełm – Za- mo ść ). Cent. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.