145

'Kamer wil steun koop eigen aandelen', kopt de Volkskrant van 25 maart jl. Werknemers moeten fiscale steun krijgen voor het verwer­ ven van aandelen in het bedrijf waar ze werken. Een kamermeerder­ heid heeft staatssecretaris Vermeend gevraagd om dit voorstel (begroot op ca. zestig miljoen gulden) uit te werken. e Oat is om verschillende redenen een merkwaardig standpunt. Om te beginnen is het strijdig met een van de hoofdlijnen van de nota k 'Belastingen in de 2 I ste eeuw' van Vermeend en Zalm. De bewinds­ t lieden bepleiten een fiscale 'grondslagverbreding'. Dat wil zeggen: beperking van de woekering van aftrekposten en belastingvoordelen die, overigens mede onder hun eigen verantwoordelijkheid, heeft Shareholder plaatsgevonden. De Kamer stemde op 23 maart met dat streven in. Maar waarom dan op 24 maart weer een nieuwe aftrekpost voorge­ value steld? (Vermeend gaat voor het plan financiele dekking zoeken.)

Nu kan het zijn dat het aandelenbezit van werknemer-s zo'n groot maatschappelijk belang vertegenwoordigt, dat we de belastingnota in dit opzicht maar even moeten vergeten. Daarvoor is echter nog niet het begin van een bewijs geleverd. PAUL KALMA Vee! topmanagers krijgen hun salaris tegenwoordig voor een dee! in aandelen(opties) uitgekeerd. De 'gewone' werknemer wil, begrij­ Directeur Wiardi Beckman pelijkerwijs, van dergelijke lucratieve beloningen meeprofiteren. Stichtina; redacteur s & o Maar die hele ontwikkeling roept wei tal van vragen op. Is een ver­ strengeling van het belang van management resp. werknemers met dat van de kapitaalverschaffers op lange termijn wei een goede zaak? En als dat a! zo is: moeten we die ontwikkeling dan ook nog eens met gemeenschapsgeld gaan ondersteunen? Een serieuze visie op vermogensspreiding of -aanwasdeling, waar­ mee zo'n stap wellicht (?) gerechtvaardigd zou kunnen worden, is ner­ gens te bespeuren. De Tweede Kamer wekt aldus de indruk, zich voornamelijk te Iaten leiden door een modieus 'volkskapitalistisch' sentiment - gevoed door een hoogconjunctuur op de beurs en door een toenemende fixatie van het Nederlandse bedrijfsleven op een zo groot mogelijke winst-per-aandeel ('shareholder value;).

En dan nog een kleinigheid. De regeringspartijen beroemen zich erop (net als PvdA en CDA in het vorige kabinet) dat de herstructurering van de verzorgingsstaat in ons land de inkomensverschillen niet sterk heeft doen oplopen. Daar valt op zichzelf al het nodige op af te dingen. Zo heeft het Sociaal en Cultureel Planbureau berekend dat het inko­ men van uitkeringsgezinnen in de periode I 9 8 3- I 9 94 ruim dertig pro­ cent bij dat van werknemersgezinnen is achtergebleven. Maar de betrokken partijen vergeten er bovendien altijd een ding bij te vertellen: dat ze de inkomensachterstand die ze met de ene hand proberen te beperken (bijvoorbeeld in de vorm van herstel van de koppeling tussen Ionen en uitkeringen), met de andere hand weer ver­ groten. Door een sterke verhoging van het arbeidskostenforfait (voor werkenden); door riante spaar(loon)regelingen (voor werkenden); en nu dan weer door een subsidie op aandelen (voor werkenden). 'Kamer wil steun koop eigen aandelen'. Wanneer gaat het parle­ ment zelf eigenlijk naar de beurs?

147

De EMU en de omwegen van de Europese Dat de geschiedenis vaak bevolking verantwoorde­ omwegen en kronkelpa­ lijk geacht voor het wel­ den bewandelt, laat zich integratie * slagen van herstel en fraai illustreren aan het reconstructie. Dit herstel verhaal van de Europese vond echter plaats in een integratie. Historici heb­ wereld van economisch JAN LUITEN VAN ZANDEN ben zich de afgelopen nationalisme, waarin in­ decennia intensief bezig Hooaleraar economische en sociale aeschiedenis ternationale kapitaalbe­ gehouden met de vraag Universiteit Utrecht wegingen sterk aan ban­ waarom in Europa na de den waren gelegd, de han- Tweede Wereldoorlog del werd gedomineerd dit proces van samenwerking op gang gekomen is. door quota's en torenhoge tarieven en de interna­ Hierbij is meer inzicht ontstaan in de dynamiek tionale politiek door gedetailleerde onderhandelin­ ervan, een dynamiek die ons nog steeds - aan de gen over bijvoorbeeld de vraag hoeveel gloeilampen vooravond van de EMu - voortstuwt. In de meer Italie van Nederland zou afnemen in ruil voor een populaire geschiedschrijving wordt dit proces voor­ zeker quantum rijst. In een dergelijke wereld was al toegeschreven aan lessen die zijn getrokken uit de voortdurend intensief overl eg nodig om de interna­ Tweede W ereldoorlog. Direct na 1945 werd in tionale economie aan de gang te krijgen - wat voor­ reactie hierop door een aantal denkers en politici de al voor de kleine Ianden van enorm belang was - en Europese Beweging opgericht, die pleitte voor een werden instituties ontwikkeld om dit type onder­ samengaan op Europees vlak. De denkbeelden die handelingen te vereenvoudigen. De Organisatie van door de Europese Beweging naar voren gebracht Europese Economische Samenwerking (de latere werden, zouden geleid hebben tot verschillende ini­ o E c D) en de Europese Betalings Unie, die overi­ tiatieven om te komen tot Europese samenwerking, gens beide onder invloed van de Verenigde Staten waarvan de Europese Gemeenschap van Kolen en werden opgezet, waren daar voorbeelden van. Staal (EGKS) van 1953 en de EEG van 1958 de De EGKS - in de hagiografie van de Europese bekendste zijn geworden. De zes Ianden die daaraan Unie vaak gezien als de eerste fase op de weg die deelnamen, ontdekten a! spoedig hoe voordelig de naar het verenigd Europa zou leiden - is een mooi economische samenwerking was, waarna dit proces voorbeeld van dit type ontwikkeling. De Franse zich als een olievlek uitbreidde: de E E G werd uitge­ industrie was sterk afhankelijk van de invoer van breid en omgevormd tot een vee! omvattender kolen uit Duitsland; het ontstaan van de Bonds­ Europese Gemeenschap, later de Europese Unie. republiek Duitsland (uit de voormalige bezettings­ zones) betekende echter dat de gegarandeerde aan­ Een wereld van economisch nationalisme voer van kolen in gevaar kwam. Dit was voor de Zo eenvoudig is het niet gegaan, is de boodschap van politici die verantwoordelijk waren voor de Franse historici als Alan Milward en Richard Griffiths.' De plan!fication indicative - de planning van de industria­ generatie na-oorlogse politici die vorm hebben lisatie - een groot probleem. Ter oplossing hiervan gegeven aan het integratieproces was in eerste ontwikkelde Jean Monnet, de geestelijke vader van instantie gei:nteresseerd in het oplossen van prakti­ de Franse planning, het idee voor een kolen- en sche economische problemen. De staat had in dena­ staalunie tussen beide Ianden. Hieruit werd in oorlogse periode - mede onder invloed van het 1953, na de nodige omzwervingen, de EGKS gebo­ denken van Keynes - een zeer grote invloed in het ren . Nederland deed daaraan mee omdat men er economisch Ieven verworven en werd door de niet buiten wilde blijven en omdat Belgie, waarmee men in het Benelux-avontuur was verwikkeld, al naar oplossingen zoeken die in belangrijke mate in v vroeg had Iaten merken hierin een oplossing te zien het verlengde lagen van het economisch nationalis­ 0 van een ander nationaal probleem, de sterk verou­ me waaruit ze voortkwamen. Men koos voor con­ k derde steenkolenmijnbouw van hetland. De meeste structies - het gemeenschappelijk landbouwbeleid, v Nederlandse politici waren overigens weinig en­ de Hoge Autoriteit van de E G K s - die eveneens een thousiast over het plan; een socialist als Drees zag in hoge mate van overheidsinterventie impliceerden; d de Europese samenwerking voornamelijk een be­ deze supra-nationale organen kregen dwingende k dreiging voor de positie die de sociaal-democratie bevoegdheden om de internationale problemen te S• na jaren van strijd eindelijk had weten te veroveren. reguleren. j• Een van de weinige Nederlanders die werkelijk In deze jaren waarin de basis werd gelegd voor g geestdriftig waren over deze initiatieven was minis­ verregaande economische samenwerking binnen v ter van Landbouw Sicco Mansholt, die in Europese Europa, ondervond men tegelijkertijd dat vergelijk­ [ samenwerking een oplossing zag voor het meest nij­ bare plannen om te komen tot vormen van politieke [ pende probleem waar de Nederlandse landbouw of militaire samenwerking steeds mislukten. Daar F toen mee worstelde, namelijk de enorme zuivelo­ was een eenvoudige reden voor. Bij onderhandelin­ v verschotten. Deze waren het gevolg van het in de gen over economische problemen konden win-win e jaren dertig ingevoerde beschermingsbeleid van de situaties ontstaan, waarbij aile partijen baat hadden, E landbouw, waarbij minimumprijzen voor land­ wat bij de noodzakelijke unanieme besluitvorming bouwprodukten werden vastgesteld die gewoonlijk een absolute vereiste was. Oat Duitsland zijn markt vee! hoger waren dan de prijzen op de wereld­ voortaan moest openzetten voor Frau Antje en dat markt. Omdat Nederland grote hoeveelheden land­ Nederland zonder restricties Volkswagens moest bouwprodukten exporteerde- de produktie groei­ importeren, tastte in beide Ianden vrijwel geen de vele malen sneller dan de binnenlandse con­ gevestigde machtsposities aan. Bij onderhandelin­ s sumptie - werd deze politiek steeds duurder. gen over vormen van politieke en militaire samen­ z Mansholt moest daarom op zoek naar markten waar werking bleek dit veellastiger, zo niet onmogelijk: s Nederland zijn relatief dure landbouwprodukten daar betekende de grotere macht van de een haast } kon afzetten. Oorspronkelijk ontwikkelde hij plan­ per definitie het verlies aan invloed van de ander. il nen voor Pen Greer P1n. ,on E G K s maar dan Het scheppen van sterke Europese organen op dit v voor de landbouw. Une .. out'liJK 1-..wam dit initiatief terrein betekende bovendien dat aile Ianden politie­ e terug bij de onderhandelingen over het verdrag van ke invloed moesten prijsgeven, waartoe ze niet n Rome (1957), zodat daarin een aparte landbouwpa­ bereid waren. De Europese Defensie Gemeenschap v ragraaf werd opgenomen waarin een gemeenschap­ ( 19 54) en de Europese Politieke Unie (begin jaren j: pelijk landbouwbeleid werd aangekondigd. Mans­ zestig) mislukten dan ook omdat een partij (Frank­ l: holt werd bovendien de eerste Europese Com­ rijk respectievelijk Nederland) zich er tegen bleef c missaris van landbouw en kreeg daarbij vee! ruimte verzetten. Of in de woorden van Milward, de E E G E om dit Gemeenschappelijk Landbouwbeleid te gaan was niet in het Ieven geroepen om de nationale staat opzetten. Zoals bekend heeft Nederland zeer af te breken, maar om de problemen ervan - in de t geprofiteerd van dat beleid. specifieke naoorlogse context- te help en oplossen. g t Het is de moeite waard om even stil te staan bij deze Spanningen tussen economie en politiek d voorbeelden omdat ze duidelijk maken waarom het Vanaf het prille begin was er dus sprake van een c integratieproces in de jaren vijftig op gang kwam. In wanverhouding tussen de economische en de poli­ r. beide gevallen was de achtergrond de oplossing van tieke dimensie van het integratieproces. De econo­ c concrete problemen met de internationale handel mische samenwerking werd voortdurend intensie­ v ( steenkooltekorten respectievelijk landbouwover­ ver, mede doordat de Europese economieen sterk ~ schotten), die voortkwamen uit de hoge mate van reageerden op de nieuwe impulsen en zeer nauw ~ overheidsinterventie in de nationale economieen in met elkaar vervlochten raakten. Tegelijkertijd won ~ die jaren. De betrokken politici gingen vervolgens de nationale staat nog aan kracht en invloed: de wei- s ~ * Het volgende is grotendeels gebaseerd 1. A. Milward, The European Rescue if the t op J. L. van Zan den, Een klein land in de Nation State, London: Routledge, 1 992; 20e eeuw. Economische oeschiedenis van R.T. Griffiths (ed.) The Netherlands and Nederland 1914-199!>, Utrecht: Het the inteoration if Europe, Amsterdam: Spectrum, 1997. Neha, 1990. 149

1 vaartsstaat werd uitgebreid, door de staat betaald die van de fi etser: gezien de labiele structuur bete­ onderwijs en onderzoek werden steeds belangrij­ kent stilstaan onvermijdelijk dat fiets en berijder ker, in de jaren zeventig werd veel verwacht van omvallen; voortgang, gericht op nieuwe doelen, is werkgelegenheidspolitiek en industriepolitiek, enz. dus nodig om Europa bij een te houden. En omdat In de loop van de jaren tachtig werd echter dui­ deze doeleinden alleen in de economische sfeer met delijk dat de nationale staat steeds meer onder druk succes gerealiseerd kunnen worden, neemt de eco­ kwam te staan van de processen van internationali­ nomische integratie steeds meer toe, waardoor de sering en vervlechting. Misschien kan men de eerste spanning met de stagnatie in de politieke sfeer jar en van Mitterrand (I 9 8 I I 8 3) zien als het laatste voortdurend dreigt op te !open . r grote experiment om deze spanning in het voordeel Zoals in het voorgaande kort is aangegeven, is dit van de nationale staat te beslechten (en het kabinet een haast onvermijdelijk gevolg van het ontwikke­ Den Uyl als een van de voorlaatste experimenten). lingspad dat het integratieproces in de jaren vijftig De opkomst van 'nieuw rechts' (Thatcher, gekozen heeft. Het 'democratisch tekort' van Reagan), die samenviel met een crisis in de wel­ Europa is inherent aan deze ontwikkelingslijn (al vaartsstaat en in de overheidsfinancien, betekende moet dit tevens verbonden worden met het ontbre­ een belangrijke wending: zeker in Nederland en ken, op Europese schaal, van een civic society waar Engeland werden de pretenties van de nationale een vitale democratie in moet wortelen). 7 staat omlaag geschroefd. In de praktijk bleef de staat ~ t natuurlijk alomtegenwoordig. Maar in theorie lijkt De aok van de EM u t althans de Nederlandse staat zich te hebben neerge­ De geschiedenis van 'Europa' is een opeenstapeling t legd bij de kracht van de globalisering. van paradox en. Begonnen als een beweging om de In Brussel werd en wordt natuurlijk dezelfde internationale problemen van de nationale staat op spanning ervaren: hoe de E EG IE G IE u draaiend te lossen, knaagt Brussel nu aan de machtsbasis van zien te houden, terwijl de echte politieke macht nog dezelfde nationale staat. 'Brussel' zal wei altijd het steeds in London, Parijs, Bonn, in Kopenhagen en Janusgezicht behouden dat in de genen ingebakken Athene gevestigd is? Uit de periodieke crises die het zit: opgezet als supra-nationaal orgaan om te inter­ integratieproces doormaakte kon de les getrokken venieren in de nationale economieen, bespoedigt worden dat de tamelijk fragiele structuur alleen bij het tegelijkertijd processen van internationale ver­ elkaar gehouden kon worden door het stellen van vlechting. nieuwe, ambitieuze doeleinden op economisch De grote gok van de EMu is nu, of de nationale vlak. Zo wist Delors de problemen halverwege de staat zodanig verzwakt is dat deze zich fundamente­ jaren tachtig rond het uit de hand gelopen land­ le onderdelen van het begrotings- en het monetaire bouwbeleid en de Britse obstructie op dat punt te beleid laat afnemen. Kan deE u zoveel druk uitoefe­ f overwinnen door het plan te lanceren voor een nen op de partners, die nu in staat blijken te zijn om Europa zonder binnengrenzen, te realiseren in op korte termijn aan de criteria van het verdrag van I 99 3. Met dit plan werd de EG opnieuw een krach­ Maastricht te voldoen, dat deze ook op de lange ter­ tig voertuig voor de liberalisering van de verhoudin­ mijn hun gedrag door (voor hen) nieuwe normen gen binnen Europa; het vrijmaken van het interna­ zullen Iaten bepalen? tionaal kapitaalverkeer werd er zeer door bespoe­ Een van de problemen die zich daarbij voordoen digd, evenals de liberalisering van het vliegverkeer, is dat er bepaalde prikkels in het systeem ingebouwd om twee voorbeelden te noemen. En, nog voordat zijn die het niet nakomen van de regels bel on en . Een men op adem was gekomen van dit initiatief ( dat gemeenschappelijke munt kan gezien worden als overigens vee! minder banen opleverde dan was een collectief bezit waar aile betrokkenen van kun­ voorspeld), formuleerde het Verdrag van nen profiteren. Een van de baten ervan is het ver­ Maastricht de doeleinden van de Economische en mogen van de staat - en in dit geval van aile betrok­ Monetaire Unie - een nieuw ambitieus doe! voor ken staten - om door geld (in feite schuldtitels het nieuwe millennium. Door dit wenkende per­ waarvoor geen rente vergoed wordt) uit te geven spectief werd de ineenstorting van het Europees inkomsten te verwerven. De (nadelige) gevolgen Monetair Stelsel in 1992193 'verwerkt' zonder daarvan - hogere inflatie en een hogere rentestand - trauma's achter te Iaten. kunnen onder de EMu grotendeels afgewenteld Deze strategie van Europa is wei vergeleken met worden op de overige lidstaten . Kortom , het is voor elke staat rationeel om zich niet aan de strikte regels begrotingsbeleid en het monetair beleid uit handen van het Verdrag van Maastricht en vooral het Stabi­ zal geven. Dit probleem ligt voor de verschiilende lisatiepact te houden. staten heel anders. In Italie en Belgie is de staat ver­ Het doe! van het Stabilisatiepact is om zodanige moedelijk zodanig verzwakt dat Europa het enige sancties op dit 'free rider' gedrag te zetten dat de altematief naast desintegratie lijkt te zijn. Vooral in eventuele baten daar niet tegenop wegen. Dit ver­ Italie is het begrotingstekort in het verleden onderstelt echter dat een voiledige registratie van gebruikt als middel om de spanningen binnen het de geldschepping mogelijk is en dat het gezag en de politiek bedrijf te beheersen - ergo, snelle inflatie, bevoegdheden van Brussel en van de Europese zwakke munt etc.. De weerstand die vooral in Centrale Bank zodanig zullen zijn dat ze de sancties Nederland lijkt te bestaan tegen opname van Italie met succes kan opleggen. Vergelijkbare historische in de EMu is daarop gebaseerd. Daar staat tegen­ voorbeelden Iaten echter zien dat (a) staten in der­ over dat in dat land een 'nieuwe' politieke elite zich gelijke situaties zeer creatiefkunnen zijn in het ont­ tracht te legitimeren door zich juist wei - zoveel als lopen van de precieze regels en criteria en (b) dat binnen de Italiaanse context mogelijk is - te confor­ het buitengewoon moeilijk is om autonome politie­ meren aan de Europese regels. Sterker nog, de ke eenheden dwingende sancties op te leggen als de steun voor de deelname aan de EMu is juist in Italie betrokken politieke elites zich daar tegen verzetten. zo groot omdat de burgerij daarmee een soo~t garantie hoopt te krijgen voor een - in ieder geval Brussel: het Den Haag van 1]80? op monetair en financieel vlak - meer solide over­ Een van de beste voorbeelden op dit terrein vormt heidsbeleid; met andere woorden, de disciplinering de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, van de politieke elite die van de EMu uitgaat, wordt een coalitie van zeven autonome gewesten die een door delen van de bevolking vanuit het gegroeide gemeenschappelijke munt en een gemeenschappe­ wantrouwen tegen deze elite positief verwelkomd. lijke begroting (voor onder andere defensie) had­ De kans bestaat dus dat Italie een redelijk trouwe den. Het 'free rider' gedrag van een aantal gewesten deelnemer aan de EMu wordt. - van Zeeland bijvoorbeeld op het gebied van de In een aantal 'kleine' sterkere staten- waarvan munt en van bijna aile gewesten buiten Holland op Nederland een goed voorbeeld is- heeft het neo­ het gebied van de gemeenschappelijke uitgaven - liberale gedachtengoed zodanig wortel geschoten leidde niet aileen tot vee! moeilijkheden op mone­ (en zijn de economische problemen voorlopig zoda­ tair gebied, maar tevens tot een voortgaande ver­ nig onder controle) dat eveneens, in ieder geval op zwakking van de politieke structuur van de Repu­ de korte termijn, niet vee! weerstand tegen het bliek waaraan ze uiteindelijk tenonder gegaan is.2 opgeven van deze bevoegdheden verwacht mag Nu kan men natuurlijk tegenwerpen dat de worden. Dat ligt echter anders in de twee Ianden structurele beperkingen waaraan overheidsgedrag die in belangrijke mate de Europese agenda bepa­ in de 17e en 1Be eeuw onderhevig was fundamen­ len. In Frankrijk zijn de verkiezingen in de afgelo­ teel anders waren dan nu, waardoor Brussel nu tot pen jaren steeds gewonnen door die partij die vee! meer in staat is dan Den Haag in 17 8 o. Maar dit beweerde door een omvangrijk pakket van over­ geldt ook voor de free rider: zoals de voorbereiding heidsmaatregelen de werkloosheid te zullen gaan voor het examen over de regels van 'Maastricht' dat oplossen. Dit tekent de afhankelijkheid van de in mei afgenomen zal worden heeft Iaten zien, zijn Franse politiek van het begrotingsbeleid. Omdat dit de nationale staten tot zeer creatief boekhouden in instrument in feite niet meer voor deze doeleinden staat- en dit is natuurlijk nog maar het begin van de gebruikt kan worden, dreigt een groot probleem te problemen. ontstaan. Misschien wordt dit in de Franse politiek Nauw verweven met deze problematiek is de nog niet als zodanig onderkend, omdat men geneigd vraag of de nationale staat momenteel zodanig ver­ is te denken dat men Europa naar eigen hand kan zwakt is dat ze fundamentele instrumenten als het zetten. In zekere zin is de E u in Franse ogen een

2 . Vgl. de recente dissertaties van M.S. Polak, Historioar- 1810. Amsterdam, 1998. 1 voortzetting van het grote project om de rest van de zaak, want het is zeer de vraag of de spanningen die wereld naar Frans model te civiliseren . met de komst van de EM u dreigen te ontstaan zon­ De andere zwakke schakel in het EM u -spel is de der een krachtige, dorninante partij als de Duitse zeer sterke staat Duitsland, die misschien nog wei wei beheersbaar zijn. meer dan Frankrijk geteisterd wordt door ernstige

1 economische problemen. Ook hier kan de politiek Fin de Siecle t niet machteloos toezien, maar staat ze in feite - In het voorgaande heb ik getracht duidelijk te maken mede door de structurele problematiek van het door welke krachten het Europese integratieproces voormalige Oost-Duitsland - met lege handen. De vanaf de jaren vijftig wordt voortgestuwd. Het lijkt Duitse problematiek wordt nog verergerd door het er op dat Europa een eigen ontwikkelingspad moet feit dat de sterke D-mark het krachtigste symbool afleggen, dat gepaard gaat met grote - misschien van het Wirtsch'!Jiswunder en daarmee van de Duitse wei toenemende - spanningen tussen de economi­ natie na I 945 is. Er dreigt een soort identiteitscrisis sche en de politieke dirnensie van het integratiepro­ als dit symbool plotseling, ingeruild rnoet worden ces en tussen de nationale staten en Brussel. Deze voor een munt die men maar met mate vertrouwt spanningen worden echter kunstig aan het oog ont­ en apprecieert. trokken door de strategie van de 'vlucht naar Om nog even terug te keren naar het voorbeeld voren'. De komst van de EMu is een beslissende van de Republiek der Zeven Verenigde Neder­ sprang voorwaarts in dit proces, waarvan de gevol­ landen: de samenhang in deze statenbond werd in gen nog niet overzien kunnen worden. Op meer stand gehouden door het dominante Holland, dat als pessirnistische momenten dringt zich de vergelij­ belangrijkste gewest het algemeen belang vertegen­ king op met een ander groot Europees project van woordigde en daardoor de steeds weerkerende de twintigste eeuw, dat een even dwangmatig ont­ finan ciele problemen oploste (tot ze zelf na I 78o wikkelingspad rnoest volgen voordat het in I 989 - ook uitgeput raakte). Bovendien slaagde Holland voor iedereen onverwacht - ineen stortte met de erin om regels op te leggen voor onder andere het val van de Muur. Even onverwacht kwam in de monetair beleid, ·waardoor totale chaos op dit ter­ afgelopen jaren een eind aan het wonder van de rein voorkomen kon worden . In zekere zin zou men Aziatische tijgers. De Japanse economie, ooit de lie­ van Duitsland - de grootste financier van de E u - veling van aile economen, zit nu al sinds I 987 in de een vergelijkbare rol mogen verwachten; het zijn lappenmand. Het onvoorstelbare gebeurt dus aan immers ook in belangrijke mate de Duitse criteria het eind van de 2 oe eeuw, en nadat het gebeurt is voor een gezond financieel en monetair beleid die in kunnen aile experts precies uitleggen waarom het het Verdrag van Maastricht zijn vastgelegd. De tra­ wei moest gebeuren. Gezien de ornwegen en kron­ giek van de E u is echter dat het econornisch over­ kelpaden waarlangs de geschiedenis voortbeweegt wicht van onze Oosterbuur sterk tanende is. is onvoorspelbaar of ook het onvoorstelbare met de Nederland heeft daar als 'free rider ' in het systeem Europese Unie zal gebeuren. De ingredienten voor van vaste wisselkoersen rond de Mark - door de een spannend uiteinde van deze eeuw en een lonen 'kunstmatig' laag te houden en de concurren­ zenuwslopend begin van de volgende zijn volop aan­ tiepositie sterk te verbeteren - een steentje aan bij­ wezig. gedragen. Deze verzwakking van de spil van het Europese integratieproces is daarom een zorgelijke ------...

Beste Wim Memo van een J 'spin doctor' Den Haas, 6 juli 1998 redden. Daar konden Boike- stein en jlj dus mooi bij aan­ Tijdens deze sedwonsen sluiten. Bijvoorbeeld door met sevechtspauze schrijf ik je Met een naschrift van Willem Witteveen zijn allen dat idiote plan van een wat uitvoeriser memo. het CDA aan te pakken om Dit is het moment om je weer het moselijk te maken om eens cif te vraaen hoe je op andere onderhandelaars over­ kinderen van tien al in de sevanaenis te zetten. 'Extreem ', komt en hoe dit je kansen op succes beinvloedt. lk ben era zeiden jullie eenssezind. Schitterend. Eenheid is macht. blij met de kans die je me hebt seboden om achter het one­ Polarisatie is marainalisatie. Het paarse kabinet zat er bij way screen te kijken hoe jij met Bolkestein en Borst zaken wijze van spreken al tijdens de campaane. Maar dan mas probeert te doen. Gelocif me, niets is zo welsprekend als de D 6 6 nu wei iets teru9 kriJsen voor al het vuile werk dat ze taal van het Jicha am. Het helpt echt dat je je aesprekspart­ hebben moeten opknappen. De premierbonus. En verder zo ners wat dieper in de osen kijkt als je een voorstel doet dat weini9 moaelijk, dus nos maar een minister. En zo is er VOOr hen aantrekke/ijk moet zijn. fk heb nos wat video­ voor PvdA en VVD meer te verde/en. beeJden waarop je jeze!f kunt teruszien. Helaas 9in9 het De vraaa was natuurlijk wei waar Bolkestein terecht helemaal mis toen het er echt op aankwam. (We hebben ZOU moeten komen. Sociale Zaken lijkt mij ook seen soed cifsesproken dat ik alles eerlijk zal zessen wat ik zie, dus ik idee. Ue zaa dat weer haarscherp.) lk denk meer aan On­ verpak mijn kritiek niet in beleifdheden. je weet dat ik een derwijs. Heus, Netelenbos is daar een ramp. Ik heb wat a rote jan van je ben. Ik heb ze!fs op je sestemd!) je leek wei rondsebeld in het onderwijsveld en iedereen zest dat zij helemaal verrast toen Bolkestein zijn voorstel deed om uit overal sehaat wordt. Laat Bolkestein daar maar eens zijn de impasse te komen. Poker face! En was het nu werkelijk tanden inzetten. Het veld vindt dat er al zoveel verande­ zo 'n schok? Als Borst premier wordt, heift. dat ook heel rinsswoede seweest is dat er nu eens een paar jaar rust in positieve kanten! je reaaeerde veel te difensiif en te emo­ de tent moet komen. Lijkt me bij B. verzekerd. Uiteraard tioneel. 'De kiezers willen mij als minister-president. ' ]a, moet je dit niet hardop zessen. Lea er de nadruk op dat he he, dat weten we nu wei. 'K.iezersbedroa . ' Nee, want onderwijs van wezenlijk be/ana is voor de kennissamenle­ dat zit erin als er een kabinet siformeerd wordt. Den Uyl vinB van morsen. Dat normen en waarden besinnen in het werd ook seen tweede keer premier. En wat de kiezers ook onderwijs en in het sezin, waarvoor colleaa Netelenbos will en: D 6 6 in de reaerina. En dit is de beste manier. trouwens staatssecretaris kan worden. Erifin, je weet dit Borst premier. D 6 6 symbool van paars. Ze was zo blij dat allemaal net zo soed als ik. Maar het aaat me nu even om ze meteen senoesen nam met nos maar een andere minis­ je houdinB toen Bolkestein je deze schitterende kans bood terszetel voor D 6 6, wat rekenkundi9 9ezien pure winst is. om een tweede Paars kabinet tot stand te brensen. Die was En Bolkestein bood je niet voor niets Buitenlandse Zaken dus helemaal jout. Je had niet briesend van woede naar aan. De halve wereld je werkterrein en, door de ophdfins buiten moeten /open. Daarmee liet je je lelijk in de kaart van OntwikkelinsssamenwerkinB, ook de derde were/d. En kijken. Gewoon dooronderhandelen en je bereidheid om BZ seen Prank als luis in de pels. Bekijk het nu eens even van­ te doen als een srote concessie presenteren, zo haal je er uit de politieke losica in plaats vanuit je persoonlijke nos meer uit voor het reserinssproaramma. ambities. Na de succesvolle verkiezinasstrijd moest het wei ]a, nakaarten is het wei. Sorry, ik moest het even kwijt. zo aaan. In de campaane hebben we, zoals je heel soed Nu Klaas de Vries iriformateur is, kunnen we van alles ver­ weet, met de VVD cifsesproken dat we elkaar zo weini9 wachten. Een bron vertelt mij dat Klaas terzijde ook de moaelijk zouden aanvallen. De kiezers stemmen araaa op moselijkheid van een coalitie PvdA, CDA, D 6 6 ciftast, rusti9e en beschacifde voormannen. Zo kon Borst niet de rol maar dan zonder jou daarmee Jasti& te vallen natuurlijk. spelen van de wijze vrouw die boven de partijen staat. D 6 6 De Hoop Schdfer is tot verblliffend srote concessies bereid moest toen wei het CDA aaan aanvallen om zich de huid te en D66 wil kost wat kost doorreseren. Toch zal dat op I 53 niets uitdraaien. De persoonlijke chemie tussen Borst en relevant. Het eniae wat we nu moeten doen, is de resultaten Hoop is verkeerd. Als het woord euthanasie volt, is het analyseren en interpreteren. Dot is het moeilijke. We moe­ helemaal verkeken. lk kan daar wei voor zorgen want een ten koste wat kost voorkomen dat we onze eigen politieke vriendje van mij is adviseur bij Borst en die zal een memo visie tussen de naakte voorkeuren van de kiezers en het op haar bureau Iegaen over het cruciale belana om in deze Aiaemeen Belana piaatsen. Dat soort vervuiiinB van de Jase van de verkennende besprekinsen ai het heikeie punt politieke meningsvorming kunnen we simpelweg niet van de euthanasie onschadelijk te maken. Daar volt ze gebruiken. Ue hebt er de tijd niet voor, maar ik zou je voor beslist op, op zo 'n redelijk argument. (En ze wil natuurlijk dit punt kunnen verwijzen naar geleerde boeken van graaa premier worden.) Dus maak je seen zoraen, je komt Habermas en Barber en Fishkin; een van mijn assistenten weer aan zet. Maar wat dan? Voiaens mij moet je eerst eens heqt die boeken ook werkelijk gelezen, zegt ze.) Ons re­ aan je persoon werken (dossier Kok). Ga lekker een paar geerakkoord is dus aewoon de optelsom van de boodschap­ daaen met mij mee naar het seminar Positieve Energie en penlijstjes van de Nederiandse bevoiking. Het is de grootste Persoonlijke Groei . In een Tibetaans klooster, ver van de gemene deier van alle opvattinaen en meninaen. Het is de pers. Een vriend van mij, alle kwal!ftcaties plus initiatie ware democratie in de zin van regering van het voik: ons door de Dalai Lama, heift speciaal voor een kleine aroep poiitieke primaat bestaat eruit het primaat van het publiek toppolitici van sociaal-democratische huize (ja, Tony te herstellen. komt ook!) een voistrekt unieke cursus ontwikkeid om jullie Coed, we zijn het eens, neem ik aan. Ik wii hier geen te Ieren hoe je door een positieve uitstraiinB en een vriende­ discussie over. We hebben tijdens de campagne al gezien lijk assertieve opstellinB je Ievenseneraie kunt aanwenden dot U- Vraaat-En- Wij-Draaien altijd het beste werkt. We om concrete resultaten te boeken in het interpersoonlijke aaan de controverse uit de weg en we zeagen wat ieder vlak. Dus precies wat je nodia hebt. redelijk denkend mens ook zegt. We zien er respectabei en Op de terugreis stappen we dan uit op een aeheime plek, aezaghebbend uit. Als wij het debat aanaaan, soan wij het alweer ver van de pers, om een concept-reaeerakkoord op te aan om te zeggen wat zonder dot debat ai vaststaat. Erfin, stellen . Dat kunnen we na al het arondiae voorwerk in de gouden regels van de campagne die terecht gevoerd werd Tibet in een paar uur klaren, zodat er nos tijd overblijft om onder het motto: I EDEREE N TEL T. een Beroemd Museum te bezoeken. (Ik weet dat dat niets We doen dus niet moeilijk over het programma. We voor jou is, maar ik ben er dan drinaend a an toe; kunnen we weten ook wei dat het over een paar maanden ai op hoWim Kok. De zo'n optelsom van meningen een visie op de publie- ISS ke zaak kan worden afgeleid. Alsof er zo werkelijk Financien, Van der Ploeg op Economische Zaken, beslissingen kunnen worden genomen! Maar dat is Melkert op Sociale Zaken, Derksen op Binnenland­ kennelijk niet de bedoeling. Het valt te vrezen dat se Zaken, Dittrich op Justitie, Adelmund op Volks­ de aanvaarding van deze stijl van campagne voeren gezondheid, De Boer op Milieu, Bolkestein op en formeren ook zijn negatieve uitstraling zal heb­ Onderwijs, Van Aartsen op Landbouw, Voorhoeve ben op het beleidsproces zelf. Het kabinet Borst zal op Defensie en Kok op Buitenlandse Zaken . Het is in deze lijn de problemen van onze samenleving niet werkelijk verbluffend! Aileen is niemand op een aanpakken maar ze weerspiegelen . Geen inhoud, ander departement terecht gekomen dan te ver­ maar procedures. Geen steilingname, maar consen­ wachten was. AI kan dat nog gebeuren, want het sus. Oat betekent aileen maar weer meer uitstel als kabinet kondigde ook aan elk jaar te bezien op welk er een probleem is waarover de meningen verdeeld departement de bewindspersonen hun werk het zijn (milieu, uitbreiding Schiphol). Dit alles wordt beste kunnen voorzetten. in de politieke ideologie van de 'spin doctor' nota Het 'Memo van een spin doctor ' is een belang­ bene nog gepresenteerd als een waarachtig demo­ rijk politiek document. Het kondigt een omslag aan cratisch standpunt ook. Maar democratie eist volks­ van de politieke cultuur. De politieke ideologie is de vertegenwoordigers en bestuurders die hun verant­ afgelopen jaren met vereende krachten dood ver­ woordelijkheid durven nem en en zich niet tot speel­ klaard. Als een phoenix is het marktdenken uit dit bal maken van de heersende opinies. En van de graf verrezen. Sterker dan ooit gelooft men tegelij ­ heersende opinie-onderzoekers! Het m emo roept kertijd in de maakbaarheid van alles: van de samen­ de vraag op of er niet teveel invloed uitgaat van leving, van de natuur, van de infrastructuur, van de zogenaamde adviseurs op de hoofdrolspelers van mens zelf. Het marktdenken, het economische het politieke spel. wereldbeeld, bestiert dit maakbaarheidsgeloof. Als Wat dit laatste punt aangaat, is het opvailend er al een spanning is tussen markt en maakbaarheid, hoeveel van de voorspellingen van de 'spin doctor' valt deze weg in de praktijk van het besturen. Aile zijn uitgekomen. Het regeerakkoord biedt weinig regeringsbeleid is bij voorbaat a! Redelijk nieuws en het plan om het elk half jaar te actualise­ Alternatief geworden, zodat er geen werkelijke ren aan de hand van door de overheid geentameerde alternatieven meer geboden worden . Visies op het Maatschappelijke Discussies doet het ergste vrezen . algemeen belang zijn ondergeschikt gemaakt aan de Maar zelfs de zetelverdeling en de bezetting van waan van de dag. Zorgvuldige procedures moeten ministersposten sporen met het Memo. Zou de de plaats inn em en van inhoudelijke kwaliteitsoorde­ geschetste werkwijze, waarbij eerst naar sympathie­ len. Communicatie, communicatie en nog eens ke en betrouwbare bewindslieden wordt gezocht en communicatie ! Oat is het nieuwe motto. Zo heeft daarna pas naar departementen wordt gekeken, dan zich in aile stilte een machtsgreep voltrokken . De werkelijk zijn uitgevoerd? De lezer kan de aanbeve­ communicatieadviseurs hebben de plaats ingeno­ lingen van de 'spin doctor' vergelijken met de uit­ men van de politici en bestuurders. Politici en komst van het formatieproces. Behalve Van Baalen bestuurders zijn zelf communicatieadviseurs ge­ (uiteraard) vinden we waarachtig aile namen in het worden. Ook na het vertrek van aile 'spin doctors' kabinet terug: Borst op Algemene Zaken, Zalm op is de plaats van de macht niet leeg. ------...

We staan met de beginselen van DE TOEKOMST DER wereld is fis caal gezien in een onze inkomstenbelasting op een B E LASTING E N belastingparadijs gestald. Oat kruispunt. Vanouds verwacht bracht het paarse kabinet tot het men van de heffing dat de zwaar­ besluit niet verder te gaan met ste lasten terecht komen op de een stelsel dat er op papier mooi sterkste schouders ( draagkracht­ uitziet maar dat in de praktijk beginsel). Ook kennen velen aan niet goed werkt. Het was hoog deze belasting een inkomensher­ tijd een systeem te ontwikkelen verdelende functie toe die vooral dat beter op de praktijk aansluit, in de progressieve tarieven tot ook al gooit het de draagkracht­ uiting komt. Tarieven die gelij ­ gedachte overboord. Het kabinet kelijk voor alle inkomenscatego­ De perspec­ deed dat in de verkenning voor rieen gelden. Maar de wet kan zo een belastingstelsel voor de vee! voorschrijven; de praktijk is tieven 2 1 e eeuw. Vermogensinkomsten anders. Voor vermogende men­ worden daarin lager belast dan sen met een royaal inkomen arbeidsinkomen en dat dan niet waren er altijd mogelijkheden voor een eens tegen een progressief tarief. om onder de heffing uit te komen De opzet is evenwel zo simpel en die zijn er nu nog. Men kan de dat de meeste gekunstelde belas­ heffing ontlopen op een handige, vermogens­ tingconstructies van het toneel zij het vaak gekunstelde manier verdwijnen. Het tarief is zo door een onbedoelde toepassing rendements­ bescheiden dat het verleidelijk te geven aan belastingregels . wordt vermogens in Nederland Regels blijken namelijk niet in te houden. De voorstellen staan staat ondubbelzinnig de grenzen heffing op het hoofdmenu van de ko­ te trekken tussen wat in de visie mende kabinetsformatie. Men van de wetgever wei en niet kan de kabinetsplannen pas goed belast zou moeten zijn en kunnen beoordelen in het Iicht van de al evenmin het juiste moment bestaande mogelijkheden voor bepalen waarop belast moet wor­ belastingontwijking. den. Deze onmacht kunnen ver­ AERT JAN mogensbezitters uitbuiten om GROTENHUIS Moselijkheden voor belastins­ zich aan belastingheffing te ont­ ontwijkinB trekken. Daarnaast kunnen ze Fiscaal columnist van Centraal staat dat de wet niet al ook gebruik maken van de eigen­ NRc Handelsblad het profijt dat men met vermo­ schap van kapitaal om zich moei­ gen behaalt tot het belastbare teloos over de aardbol te ver­ inkom en rekent. ln het bestaande plaatsen. Voor de kleine man is stelsel horen rente en dividend er de mogelijkheid om onderweg wei tot de belaste inkomsten naar de camping in Frankrijk wat maar vallen koerswinsten daar­ spaargeld onder te brengen bij buiten. Andere Ianden belasten het Luxemburgse filiaal van zijn (sommige) koerswinsten wei. bank op de hoek; de onbekom­ Oat gebeurt dan met een zoge­ merde kapitalist kan tijdens zijn naamde vermogenswinstbelas­ verblijf op de Bahama's nog even ting. Maar ook die Ievert proble­ snel een prive-beleggingmaat­ men op, daarover later meer . schappijtje oprichten. Dergelijke Naast het onbelast binnenhalen kapitaalvlucht is trouwens niet van koerswinsten, benutten ver­ een typisch Nederlands pro­ mogenden de mogelijkheid om bleem; de helft van het privever­ betaalde rente als fiscale aftrek­ mogen van de gei"ndustrialiseerde post op te voeren. I 57 Tot slot komt een belangrijke rol toe aan een vrij kansen voorbij liet gaan om er een dam tegen op te onbekende samenloopregeling: de inkomstenbelas­ werpen. In de beslotenheid van de belastingwereld ting en de vermogensbelasting mogen samen niet leverden deze zaken wel vee! discussiestof op. Al meer dan 68 procent van iemands inkomen opslok­ voor de jaren zestig waren ze voor de fi scaal hoogle­ ken (de zogenaamde 68-procentsregel). De gedach­ raar en socialistische oud-minister van Financien te daarachter is dat sommige mensen een groot ver­ Henk Hofstra reden om het draagkrachtbeginsel mogen hebben (mogelijk als oudedagsvoorziening) dood te verklaren . Maar de ogen van het grotere dat weinig oplevert, bijvoorbeeld een stuk grond of publiek gingen pas open door onder meer publica­ een landgoed , terwijl ze ook voor de rest niet vee! ties van fi scaal journalisten als de PvdA-ers Willem verdienen . Zonder 68-procentsregel zou gemakke­ Vermeend en Flip de Kam. De laatste publiceerde lijk het hele toch a! bescheiden inkom en opgaan aan in 19 77 zijn geruchtrnakende hoek Beta/en is voor de inkomsten- en vooral vermogensbelasting. Maar dommen . Willem Vermeend ontrnaskerde keer op consequent doorredenerend, betekent de 68-pro­ keer de manier waarop menig hoogwaardigheidsbe­ centsregel ook dat iemand die helemaal geen fiscaal kleder zich listig ten koste van de fi scus wist te ver­ inkomen heeft (een zogenaamd mtl-inkomen) nooit rijken en zette de strijd tegen deze praktijken voort een cent aan inkomsten- of vermogensbelasting als Tweede Kamerlid. Daar ontpopte Vermeend hoeft te betalen, ook al bedraagt zijn vermogen hon­ zich als een hinderlijke zij het niet funeste spelbe­ derd rniljoen gulden. derver van fi scal e constructeurs. In de vorige kabi­ Deze elementen kwamen bij elkaar in de stan­ netsperiode haalde hij samen met zijn toenmalige daardconstructie voor iemand die een ton verdien­ compaan Tom Vreugdenhil (coA) bijna een streep de en een miljoen aan vermogen had. Zo iemand door de fis cale aantrekkelijkheid van de vermogens­ kon er gemakkelijk een miljoen bij lenen, waarvoor groeifondsen, maatschappijen die hun (beleg­ hij bijvoorbeeld een ton aan rente moest betalen . gings)resultaat omzetten in belastingvrije koerswin­ Door de rentebetaling, zakte zijn belastbaar inko­ sten. De fondsen fungeerden vaak als belangrijke men tot nul. Tegenover het inkomen van een ton schakel bij de eerder beschreven nul-constructies . stond immers fi scaal en in werkelijkheid een net zo De zeker in het CDA invloedrijke banklobby stak grote aftrekbare kostenpost. De twee miljoen gul­ een stokje voor deze stoutrnoedige opzet. den belegde hij zodanig dat ze op basis van koers­ Toch wist het als Knabbel en Babbel bekend winsten een onbelast rendement van twee ton ople­ staande duo verscheidene fis cale constructies voor verden . Oat was dan helemaal voor consumptie vermogenden minder aantrekkelijk te maken . Al s beschikbaar want hij betaalde door zijn nul-inko­ staatssecretaris van Finan cH~ n ging Vermeend nog men geen cent belasting. Dit is een simpel en gesti­ krachtdadiger te werk. Zo schrapte hij de fi scale leerd voorbeeld. Met een goede belastingadviseur rente-aftrek voor leningen waarmee de aankoop van waren (en zijn nog steeds) meer ingewikkelde con­ groeifondsen en dergelijke werden gefinancierd. structies op te zetten waarbij men bijvoorbeeld als Met deze en andere maatregelen wierp de staats­ particulier ook nog eens profiteert van de fiscale secretaris hindernissen op voor het simpel hanteren voordelen die zijn bedoeld om kleine ondernemers van de constructies rond de nul-inkomens. Zijn een steuntje in de rug te geven . meest vergaande ingreep betrof een soort vermo­ genswinstbelasting die geldt voor de bezitters van Medeplichtige overheid grote aandelenpakketten (de zogenaamde aanmer­ Oat klinkt allemaal dramatisch maar dit soort zaken kelijk belanghouders). Hij verhoogde het tarief van zijn door de jaren heen bewust in stand gehouden deze heffing van 2o tot 25 procent en zorgde dat ook (zonder ooit in s & o aan de kaak gesteld te zijn). De kleinere aandelenpakketten (vanaf vijf procent van politiek greep niet in en had eerder een onuitge­ het aandelenkapitaal) onder de heffing vielen . Een sproken verstandhouding m et de vermogenden. Zo siddering trok door vermogend Nederland; de hui­ introduceerde de overheid onder de kabinetten Den zenprijzen in Belgische plaatsen waar Nederlandse Uyl hoge en sterk progressieve belastingtarieven belastingvluchtelingen plegen neer te strijken, ste­ zonder grote protesten of kapitaalvlucht uit te Iok­ gen spectaculair. Toch verwierf Vermeend onder ken. De meeste rijken omzeilden moeiteloos de de betrokken groot-aandeelhouders nog heel wat hoge heffingen (bijvoorbeeld op de beschreven populariteit doordat hij iets aantrekkelijks in ruil gaf manier) terwijl de overheid zich stil hield en aile voor de verzwaringen: de groot-aandeelhouders mogen dividend uit hun bedrijf opnemen tegen een door navenant hoger risico te nemen. Een theorie vast tarief van 25 procent; tot dan gold het progres­ die overigens wordt betwist met verwijzing naar de sieve tarief dat tot 68 procent kon oplopen. lange termijnrendementen op aandelenbelegging Vermeends speciale tarief was a! een flinke aantas­ die structured zo 'n vijf procent hoger zouden Jig- ting van de draagkrachtgedachte in de inkomstenbe­ gen. . lasting, al klaagde niemand daarover. De vermogen­ Kort gezegd komt de door Zalm/ Vermeend den waren door de bank genomen tevreden en de voorgestelde regeling (de zogenaamde vermogens­ lage 25-procentsheffing bleek veel meer belasting­ rendementsheffing) er op neer dat de huidige ver­ geld in het laatje te brengen dan het tot dan toe mogensbelasting van o,7 procent wordt ingeruild gehanteerde progressieve tarief. Een pragmaticus als tegen een soortgelijke heffing van een procent ( 25 Vermeend viert dat als een ongekend succes; hij is procent van vier procent), onder afschaffing de ver­ een duidelijke exponent van een calculerende over­ mogensbelasting en van de inkomstenbelasting over heid en niet van een ideologisch gedreven overheid. vermogensinkomsten als rente en dividend. De 68- procentsregeling speelt geen rol meer; de rente­ De kabinetsplannen aftrek evenmin. Yoor vermogenden die nu bijvoor­ In de kabinetsverkenning voor een belastingstelsel beeld als gevolg van een nul-inkomen geen inkom ­ voor de komende eeuw bouwt Vermeend voort op stenbelasting en evenmin vermogensbelasting beta­ die nieuwe regeling voor de groot-aandeelhouders . len, gaat het om een fikse belastingverzwaring. Het kabinet wil alle profijt uit vermogen (dividend, Voor vermogenden die nu braaf zowel inkomsten­ rente, koerswinst) belasten naar een vast tarief van belasting over bijvoorbeeld rente, als vermogensbe­ 25 procent, m et de aantekening dat dit percentage lasting over de hoofdsom betalen, is er sprake van afhankelijk van de nieuwe tariefstructuur van de een aanzienlijke belastingvermindering. inkomstenbelasting hoger kan uitpakken. Daarmee wordt duidelijk zichtbaar hoe sterk het kabinet Hoe nu verder? afstand neemt van het bestaande heffingssysteem dat Na een aanvankelijke verdeeldheid, buigen de poli­ aile soorten inkomen gelijkelijk en tegen een tieke reacties in meerderheid naar een richting. De progressief tarief belast. De overheid gooit bij de vvo overwon aanvankelijke aarzelingen om het uitvoering van de draagkrachtgedachte de handdoek huidige systeem los te Iaten en volgt minister Zalm in de ring. O verigens zou deze tariefmaatregel op in een voorkeur voor de vermogensrendements­ zichzelf ontoereikend zijn om de mobiele grote ver­ heffing. Ze hecht wei sterk aan de gepresenteerde mogens in Nederland te houden. Om dat te berei­ lage (algemene) belastingtarieven. Het C D A heeft ken moet ook nog eens de vermogensbelasting na een periode van interne verdeeldheid gekozen sneuvelen. Een meerderheid van de Tweede Kamer voor de vermogensrendementsheffing . Voor wil al een tijdje van deze belasting af omdat ze tot GroenLinks gaan de kabinetsvoorsteilen lang niet l vermogensvlucht aan zou zetten. Als derde conces­ ver genoeg. Deze partij wil bewerksteiligen dat ver­ f sie fix eert het kabinet het netto-rendem ent waar­ mogenden een meer dan evenredige bijdrage leve­ l over de 25-procentsheffing moet worden betaald, ren aan de schatkist . Zij wil daartoe de aftrek van op een bescheiden vier procent van het vermogen. hypotheekrente 'aftoppen bij 25o .ooo gulden en Oat percentage is afgeleid van de discontovoet , het kiest voor een zuivere heffing van de vermogens­ rendement dat volstrekt risicoloos behaald kan wor­ winsten. Daarmee daagt ze de na de gemeenteraads­ den. Wie een groter (netto!)rendem ent haalt, hoeft verkiezingen sterk geactiveerde linkervleugel van niets bij te betalen. Maar wie feitelijk op een lager de PvdA uit. Daar houdt zich de financieel woord­ percentage uitkomt, moet toch het voile pond beta­ voerder van de partij , Rick van der Ploeg op. Die len. Die opzet is afgeleid van de gedachte dat de beoordeelde in het vorige nummer van s & o de marktwerking er voor zorgt dat hogere rendemen­ kabinetsverkenning als tekortschietend omdat ze ten per definitie slechts behaald kunnen worden niet ver genoeg gaat en niet sociaal genoeg is.* In

* Mededeling van de redactie In het laatste nummer va n Socialisme en betrekkinB tot de aftrek va n de bypotbeekren­ Na het afsluiten van de bijdrage van Aert Democra tie bescbrijft Rick van der Ploeo een te. De oedacbten ins & D vormen dan ook niet Jan Grotenhuis kwam de Tweede­ aan tal mooelijke veranderinoen in bet belas­ bet standpunt van de Partij va n de Arbeid Kamerfractie van de PvdA op 24 maart tinoplan voor de 2 1 ste eeuw. Tijdens de voor­ maar oeven de persoonlijke opvattinoen van 1 998 naar buiten met de volgende ver ­ bereidinB van de inbreno van de PvdA:fractie Rick van der Ploeo weer. ldaring naar aanleiding van het artikel voor bet debat over bet belastinoplan is zoro­ Deze meninB wordt oedeeld door Rick van der van Rick van der Ploeg in het maart­ vuldiB afoewooen en vervoloens besloten oeen Ploeo. nummer van s & o: voorstellen in de Tweede Kamer te doen met s 8<_o 1 8 I 59 het bijzonder vindt hij dat de kabinetsplannen te becijferen. Dat klinkt simpel maar helaas zijn onze mild zijn voor vermogende mensen. Op die grond fis calis ten - of ze nu als belastinginspecteur, belas­ spreekt hij ins & o de voorkeur uit voor een vermo­ tingadviseur of wetenschapper werken - niet in gensaanwasbelasting met daarnaast een vermogens­ staat gebleken goed te definieren welke baten en las­ belasting hoven een vermogensrendementsheffing. ten op welk moment tot het inkomen gerekend Een vermogensaanwashelasting treft de jaarlijkse moeten worden, Wat daar al aan regels voor te groei van het vermogen. Ook nog niet gerealiseerde bedenken valt, past maar a! te vaak net niet op de vermogenswinsten worden op die manier belast. bestaande praktijk in de financiele wereld of op de De vermogensrendementsheffing noemt hij on­ werkelijkheid die snel door slimme belastingadvi­ rechtvaardig omdat de hoven het forfaitaire rende­ seurs in het Ieven wordt geroepen . Zo'n inkomens­ ment gerealiseerde koerswinsten onbelast hlijven. begrip zou door zijn complexiteit zo ingewikkeld Nog voordat het maart-nummer bij de abonnees in worden dat de ontsnappingsroutes voor het opra­ de bus rolde, had de fractiewoordvoerder zijn pen liggen. Net als in vroeger tijden. Het theore­ mening hijgesteld. Op maandag 2 3 maart opteerde tisch rechtvaardiger maken van de vermogensren­ hij tijdens een debat in de Tweede Kamer toch voor dementsheffing door de gehanteerde percentages zo een vermogensrendementsheffing, repte hij niet op te hogen dat ze beter aansluiten bij de winsten meer over het handhaven van de vermogensbelas­ van succesvolle beleggers, kan zo als een boemerang ting en kwam de positie van de aanvankelijk ook ter werken . Die boemerang kan op haar terugtocht niet discussie gestelde hypotheekrente al helemaal niet aileen de daadwerkelijke heffing van de hogere per­ meer aan de orde. Maar de vermogensrendements­ centages effectief frustreren, ze kan ook een effec­ heffing moet dan wat van der Ploeg betreft wei uit­ tieve heffing van de nu gepresenteerde percentages gaan van een tarief gelijk aan dat van de vennoot­ om zeep helpen . Dat gebeurt zeker als vermogen­ schapsbelasting (35 procent). Het forfaitair rende­ den er met moeilijk te ontdekken manipulaties in ment moet in de visie van de PvdA-fractie niet op slagen koersverliezen in Nederland aan de belasting­ een percentage worden vastgeprikt, maar varieren inspecteur voor te schotelen terwijl ze koerswin­ al naar gelang het gekozen beleggingsprodukt. Bij sten buiten de greep van de Nederlandse fis cus hou­ aandelen zou dan al snel een percentage van acht in den. Dat kan zelfs legaal gebeuren door toepassing bet vizier komen. van internationale belastingregels . Het is juist het Er schuilt evenwel een groat gevaar in het op systeem van de verliesverrekening dat de fiscus pro­ deze manier aansluiting zoeken bij de hogere rende­ blemen oplevert in Ianden die een vermogenswinst­ menten die succesvolle beleggers vaak weten te helasting kennen · zoals Engeland en de Verenigde behalen. De overheid die een hoog tarief heft bij Staten. Belastingconstructies worden over de hele degene die inderdaad een hoog rendement haalt, wereld toegepast . De Nederlandse fi scus is fanatiek kan zijn ogen niet sluiten voor anderen die minder in het bestrijden van dergelijke opzetjes maar loopt fortuinlijk beleggen of voor het feit dat dezelfde daarbij herhaaldelijk tegen zijn grenzen op . Daarop belegger die het ene jaar vee! winst maakt in het zouden we het niet moeten Iaten aankomen nu er andere jaar met een verlies geconfronteerd kan een wel degelijk sluitend plan ligt voor een vermo­ worden. Om ni et in strijd te komen met het rechts­ gensrendementsheffing die zo geprijsd is dat een gevoel zal dan een manier gevonden moeten wor­ tegenhewijsregeling niet nodig is. Liever een laag den om de verliezen fiscaal te verrekenen. Dat kan fictief rendement dan een hoge fictieve rechtvaar­ aileen door van de forfaitaire berekeningswijze af te digheid. stappen en het werkelijke (negatieve) rendement te 160

'Geef mij een belastingstelsel en DE TOEKOMST DER 'aangeslagene' de belasting ook li ik zal het voor u kraken', schreef B E LA S TINGEN draagt, wei klopt m et de werke­ k Jan Pen ooit. Naar mijn gevoel lijkheid (het vraagstuk van de n bracht hij daarmee in een compac­ afwenteling) . Actueel is ook nog e: te formulering tot uitdrukking dat steeds het probleem in hoeverre d een 'ideaal' belastingstelsel, in de door met zorg gekozen construe­ betekenis van fiscale regelgeving ties aan belastingheffing valt te die het juiste midden houdt tussen ontkomen wanneer die naar de k rechtvaardigheid en uitvoerbaar­ strekking van de draagkrachtge­ V• heid, een utopie zal blijven. dachte noodzakelijk zou zijn. b Overigens ontslaat ons dit niet van Naast deze belastingontwijking e: de verplichting te streven naar een Ook fiscaal (de nota spreekt over fiscale arbi­ v fiscaal stelsel dat - in de termen trage I) is er uiteraard ook de in V• van de 'verkenning' van . Zalm/ blijven de omvang toegenomen belasting­ ir V ermeend - bijdraagt aan een ontduiking en daarmee annex de (1 duurzame ontwikkeling van eco­ vraag in hoeverre nog van een n nomie, werkgelegenheid en wel­ marges smal belastingmoraal kan worden n vaart voor iedereen. gesproken ('fiscaal mag alles wat I< In dat kader zal eerst moeten niet verboden is'). Bij deze pro­ c: worden vastgesteld wat we als de Belastingplan blem en komt dan nog de toege­ belangrijkste gebreken van onze nomen en nog steeds groeiende St huidige belastingwetgeving be­ vereist ingewikkeldheid van de belas­ ir schouwen. Omdat belastingbe­ tingwetgeving, m ede te verkla­ [ schouwingen in s & o in een !age ren uit de pogingen een niet slui­ tt frequentie verschijnen - afgezien smeergeld tend belastingsysteem door mid­ d van boekbesprekingen moeten del van reparatiewetgeving op te h we daarvoor terug naar de jaren Iappen. Daarnaast werkt ook het b zestig - vat ik die tekortkomingen gebruik van de belastingwetge­ e nog maar eens beknopt samen . ving voor niet-fi scale doeleinden e De draagkrachtgedachte in de (in het jargon: 'instrumentele ii loon- en inkomstenbelasting is HARM MOBACH belastingheffing') complicerend. onhanteerbaar gebleken. Hef­ Hieraan moeten dan nog worden B fingsmaatstaf is het inkomen, Raadsheer plv. bij de belastingkamer toegevoegd de vragen die wor ­ ii maar we w eten eigenlijk niet wat van het Gerechtshcj' den opgeroepen door de globali­ e inkomen is . De wetgever was 's- H ertogenbosch sering van de economie , de ont­ h dan ook niet in staat - evenmin en oud universitair hocj'ddocent bij wikkelingen binnen de Europese n als de wetenschap - een om­ de vakgroep belastingrechtelij ke Unie en de toenem ende wereld­ d schrijving te geven van een theo­ vakken van de wijde computercommunicatie retisch aanvaardbaar inkomens­ Rijksuniversiteit Leiden ( digitalisering). W elke gevolgen ft begrip dat bovendien bruikbaar is moet dit alles hebben voor het L voor de praktijk. Ieder tarief is fiscale beleid? Wie anno 1998 v een slag in de Iucht; het pleit nog iets van een streven naar ver­ b wordt doorgaans beslecht door eenvoudiging verwacht, moet sl koopkrachtplaatjes. Het toptarief hoe dan ook tot de onverbeterlij ­ VI van 6o procent wordt vrij alge­ ke optimisten worden gerekend. lc m een als te hoog gezien, waarbij Als eersten in deze categorie ti wei de kanttekening past dat ook moeten de bewindslieden Zalm (· bijna aile topinkomens een totale en Vermeend genoemd worden , lastendruk kennen die lager ligt want zij presenteren de contou­ dan so procent. Dan is er de r en van een nieuw belastingstel­ vraag of het uitgangspunt dat de sel, waarin 'eenvoud, inzichte- I 6 I lijkheid en begrijpelijkheid' (blz. 35) een belangrij­ van 17,5 naar 19 procent. Voor de vergelijking: in ke plaats innemen. Ook moet het nieuwe stelsel Belgie bedraagt het B T w-tarief 2 I procent, in niet aileen stabiele belastingopbrengsten genereren Duitsland 1 5 procent, maar een verhoging naar 1 6 en de werkgelegenheid bevorderen, maar ook bij­ procent lijkt daar waarschijnlijk. Overgang op de dragen aan een beter milieu en versterking van de Euro maakt prijsvergelijking uiteraard gemakkelij­ economische structuur. ker. De daarmee samenhangende grensproblemen Om de genoemde doelstellingen te verwezenlij­ worden alleen aangestipt (biz. 85) . ken wordt voorgesteld de belastingdruk te verschui­ Wat de door de regeling voorgestane verdere ven van de loon- en inkomstenbelasting (directe vergroening betreft is vastgesteld dat Nederland, belastingen) naar de belastingen op consumptie, met een aandeel van 14 procent van de to tale belas­ energie en het milieu (indirecte belastingen). tingopbrengst, daarin voorop loopt2. W ei onder­ Verder komt er een nieuw heffingsregime voor de kent de nota dat de instrumentalisering van de vermogensinkomsten en moet de heffingsgrondslag belastingheffing noodzaakt tot een zorgvuldige eva­ in de loon- en inkomstenbelasting worden verbreed luatie van de effecten daarvan (biz. 34). (minder aftrekposten). In totaal komt hierdoor 10 De bewindslieden voelen zich in hun streven miljard beschikbaar die wordt ingezet voor een gesteund door Europees Commissaris Monti die nieuwe tariefstructuur of een tariefverlaging in de zich er voor inzet in Europees verband te komen tot loon- en inkomstenbelasting. Het gaat niet om con­ een verhoging van de belastingen op consumptie en crete voorstellen, maar om een verkenning. milieu. Verschuiving van de belastingdruk van inko­ Het budgettair belangrijkste voorstel is de ver­ men op arbeid naar consumptie, als beschreven in schuiving van de belastingdruk van de directe naar de de nota, is naar mijn oordeel slechts acceptabel indirecte belastingen, waarmee 9 mid. is gemoeid. wanneer daarvoor voldoende compensatie wordt De bedoeling is het belastingstelsel hiermee 'robuus­ geboden. ter' (biz. 8 I) te maken. Dit in de veronderstelling dat indirecte belastingen een stabielere opbrengst Vermogensinkomsten joifaitair belast hebben. Vergroening van het stelsel (via indirecte Revolutionair is de verkenning waar Zalm/Ver­ belastingen), gekoppeld aan verlaging van de loon­ meend voorstellen vermogensinkomsten los te kop­ en inkomstenbelasting, heeft duidelijk voordelen uit pel en van het inkomen uit arbeid. Gedacht wordt een oogpunt van perceptiekosten (gemakkelijke aan een regeling waarbij ieders vermogen wordt inning) en fraudebestendigheid (biz. 96). geacht jaarlijks 4 procent rendement op te leveren. Het zal duidelijk zijn dat een verhoging van de Dit rendement wordt vervolgens belast tegen 2 5 BTW in ruil voor lagere tarieven in de loon- en procent. De huidige vermogensbelasting wordt inkomstenbelasting neerkomt op een sigaar uit afgeschaft. Het resultaat kan ook anders worden eigen doos met dien verstande dat de sociale minima weergegeven: de vermogensbelasting, die nu een het met een peuk moeten doen. Ook verhoging van tarief kent van o,7 procent wordt verhoogd tot 1 milieubelastingen pakt uiteraard degressief uit voor procent, onder gelijktijdige afschaffing van de de inkomensverdeling. inkomstenbelasting op vermogensinkomsten. Dit De nota laat zien hoe deze nadelige inkomensef­ maakt allerlei constructies met het kunstmatig fecten door wijziging van de tariefstructuur in de onrenderend maken van aandelen, beleggingsreke­ LMB kunnen worden tegengegaan. Verschuiving ningen e.d. nutteloos. Vermogensaangroei wordt van de belastingdruk van directe naar indirecte naar een laag tariefbelast. belastingen leidt volgens het Centraal Plan Bureau Wanneer dit realiteit wordt is de inkomstenbe­ slechts dan tot positieve werkgelegenheidseffecten lasting ook officieel als draagkrachtheffing ten grave wanneer de verlaging van de loon- en inkomstenbe­ gedragen. Voordat enkele bezwaren worden lasting zo wordt vormgegeven dat vooral de belas­ besproken verdienen eerst de argumenten pro aan­ tingdruk op inkomen uit arbeid wordt verlaagd dacht. Zalm/Vermeend komen tot hun suggestie (verhoging arbeidskostenforfait). omdat ze een vermogenswinstbelasting om allerlei Gedacht wordt aan een verhoging van de BTW redenen, waaronder de lastige uitvoerbaarheid, niet

1. Onder fiscale arbitrage wordt ver­ 2. H .A. Kogels, ' Van draagkracht naar staan: 'calculerend gedrag' van de belas­ vraagkracht en vergroening', Maandblad tingbetaler dat als ongewenst wordt Belastingbeschouwingen, februari 1998, beschouwd; dit in tegenstelling tot cal­ biz. 75 · culerend gedrag van de overheid. 162

zien zitten. Zij menen dat een forfaitaire rende­ wordt als dubbele heffing ervaren. Een lage belas­ et mentsheffing bijdraagt aan een stabiele belastingop­ ting op vermogensinkomsten zal veel kapitaal dat Ia brengst en wijzen erop dat aile vermogensbestand­ naar het buitenland is gebracht weer naar Nederland dj delen in een dergelijk regime gelijk worden behan­ terugsluizen, enz. sc deld (spaarbankrente, dividend, verhuurd onroe­ Ik zie vooral bezwaren in de fis caaltechnische d: rend goed, tweede huis). Er komt, zoals reeds sfeer. Nu rente in verband met een onderneming of v; gesignaleerd, een einde aan de huidige situatie, eigen woning in het nieuwe systeem aftrekbaar blijft rr waarin het mogelijk is belaste inkomsten te trans­ zal zowel de ondernemer als de particulier die een al formeren in onbelaste vermogensaangroei. Toege­ eigen woning koopt zich afvragen hoe hij de geven wordt dat de wetgever ondanks reparatie­ bedrijfsrniddelen resp. de woning zal financieren. wetgeving geen kans heeft gezien effectief op te tre­ Het stelsel nodigt dan uit tot het aangaan van lenin­ Ir den tegen aile gehaaid geconstrueerde beleggings­ gen, ondanks de eventuele aanwezigheid van eigen li producten waarmee belastingheffing over inkom­ vermogen, omdat de rente aftrekbaar is naar het ir sten uit vermogen kan worden ontgaan. progressi eve tarief. Bovendien zal het in het nieuwe stelsel niet meer Hoe werkt het stelsel uit in internationale ver­ rr mogelijk zijn negatieve vermogensinkomsten (bijv. houdingen? Wanneer bijvoorbeeld een inwoner van 'i ontstaan door achterstallig onderhoud aan beleg­ Duitsland verwacht in een bepaald jaar omvangrijke g: gingspanden) op arbeidsinkomsten in mindering te vermogensinkomsten te genieten, zou hij zich dan zi brengen. Tussen de verschillende bronnen belasting kunnen besparen door tijdelijke vestiging h ('boxen') is namelijk geen verrekening mogelijk. in Nederland? Anders gezegd: Is het voorgestane ( Aftrek van kosten op vermogensinkomsten, waar­ stelsel binnen de Europese Unie houdbaar? Eind [ onder ook rente van schulden, is niet meer aan de 1997 heeft de Taxation Police Group, waarin 14 ri orde, want de forfaitaire heffing wordt toegepast op lidstaten waren vertegenwoordigd , een politiek n het saldo van bezittingen en schulden . Tegenbewijs bindende verklaring uitgegeven waarin zij instem­ d is in principe niet mogelijk. Overigens blijven zaken men met een gedragscode die overigens (nog?) geen d zoals huisraad, auto's en caravans buiten heffing. wettelijk bind end karakter heeft. Deze gedragscode v Gedacht wordt aan een vrijgesteld vermogen van houdt o.a. in dat de lidstaten geen nieuwe maatre­ ]37.5oo voor een alleenstaande en van ]75.ooo gelen zullen nemen die schadelijke belastingconcur­ v voor gehuwden (inclusiefhet geregistreerd partner­ rentie binnen de interne markt veroorzaken en de s: schap). De eigen woning en de hypotheekrente val­ belastinggrondslag binnen de EU uithollen . v len buiten dit regime. Huurwaardeforfait en hypo­ Prof. Feteris4 heeft erop gewezen dat fictief ren­ \ theekrente worden opgeteld bij resp . afgetrokken dement internationaal volstrekt ongebruikelijk is en v van het arbeidsinkomen, waarvoor het progressieve dat complicaties kunnen ontstaan bij immigratie en schijventariefblijft gelden. emigratie: andere Ianden erkennen ons fictie-sys­ s teem niet, wat kan leiden tot dubbele heffing . De v Enkele bezwaren bestaande belastingverdragen lossen dit niet op. v Het meest gehoorde en begrijpelijke bezwaar is Bij aile bezwaren kan overigens niet worden ont­ t uiteraard dat het in strijd is met het draagkrachtbe­ kend dat het huidige regime voor inkomsten uit ver­ ( ginsel uitgerekend vermogensinkomsten tegen een mogen niet tot een redelijke belastingheffing leidt s belangrijk lager tarief te belasten dan arbeidsinkom­ en het gekozen tarief van realiteitszin getuigt. v sten3. Het weerwoord kan ongeveer luiden dat het Creativiteit kan de bewindslieden ni et worden ont­ c draagkrachtbeginsel materieel toch a! is afgeschaft, zegd. ( zowel door de afwenteling (over beloningen wordt W el vind ik dat zij de volksvertegenwoordiging d op netto basis onderhandeld) als door de mogelijk­ nog moeten overtuigen van de onuitvoerbaarheid n heid onbedoelde belastingvrije voordelen te beha­ van een vermogenswinstbelasting. Door automati­ v len. Vergeleken met de ons omringende Ianden is sering is de belastingdienst al jaren in staat voorheen c de belastingheffing op kapitaal te zwaar. Het heffen onmogelijk geachte exercities uit te voeren en men r van vermogensbelasting over vermogen dat resteert lijkt op dit terrein nog lang niet aan zijn eind. nadat daarover al inkomstenbelasting is betaald, Inmiddels is bekend geworden dat op 16 juni a.s. 5,.

3. Maarten Baltussen en Johan van 4· M.W .C. Feteris in een interview met h W orkum, ' Onrechtvaardige belastingen Robert Kamerling, 'Vereenvoudiging? - de rijken rijker, de arm en arm en', B De adviseurs krijgen het drukker ', b Roodkoper februari 1998, biz. 26. Belastinamaaazine 1998, nr 1-2, biz. 15. een rapport van de Commissie Vermogenswinstbe­ het Aow-pensioen e.d.) zodanig vast te stellen dat lasting zal worden besproken op de voorjaarsverga­ na aftrek van belasting en premie het beoogde netto­ dering van de Vereniging voor Belastingweten­ bedrag resteert ('brutering'). De conclusie is dat de schap. Volgens Prof. van Arendonk5 zal dan blijken huidige belastingvrije sommen dee! uitrnaken van de dat een verantwoorde, uitvoerbare belastingheffing tariefstructuur en het eventueel vervallen daarvan van vermogenswinsten mogelijk is. Aangenomen op andere wijze kan worden gecompenseerd. mag worden dat er op I 6 juni a. s. nog geen regeer­ Een aantrekkelijke optie lijkt mij de invoering akkoord is ... van een heffingskorting (belastingvrije som wordt vergolden naar het tarief van de eerste schijf). Dit Verbreding hifJingsgrondslag inkomstenbelasting draagt bij aan een verbreding van de heffingsgrond­ In hoofdstuk 4 van de verkenning worden de moge­ slag en vermindert de negatieve effecten die de hui­ lijkheden genoemd voor een grondslagverbreding dige overdraagbaarheid van de basisaftrek heeft op in de loon- en inkomstenbelasting. de arbeidsdeelname van gehuwde vrouwen van wie Om de voorstellen op dit punt te beoordelen de partner een inkom en heeft dat voor een dee! in moet iets over het budgettaire belang van de het 50 procent- of 60 procent-tarief valt (biz. I I o) . 'grondslagversmallers' worden gezegd. In totaal Omdat de kostwinner (alleenverdiener) in deze gaat het om 89,5 miljard, waarvan de belangrijkste variant niet meer tweemaal de basisaftrek krijgt zijn: de belastingvrije sommen (43 mld.),de aftrek (voetoverheveling) zal de regering een behoorlijk hypotheekrente (I o, 6 mid.), het pensioenregime bedrag achter de hand moeten hebben voor koop­ (I I ,9 mid.) en het arbeidskostenforfait (6,4 mid.). krachtreparatie. 6 De tweede categorie bestaat uit afdrachtverminde­ Zoals bekend wordt de aftrek hypotheekrente ringen voor werkgevers (4 mid.), aftrek werkne­ ongemoeid gelaten. Dit onderwerp is een afzonder ­ mersdeel werknem ersverzekeringen (2,9 mid.) en lijke beschouwing waard. Op dit moment kan wor­ de aftrek lijfrentepremies (2 ,9 mid.). De rest is ver­ den volstaan met de constatering dat in het voorge­ deeld over 9 posten die in het kader van een tarief­ stane stelsel voor onbeperkte aftrek hypotheekrente verlaging geen zoden aan de dijk zetten. geen fis caal theoretische verdediging meer valt te Aan welke posten wordt nu gedacht? Terecht geven en hetgeen overblijft een !outer politieke wordt geconstateerd dat, wanneer de grootver­ motivering is. Handhaving van onbeperkte aftrek smallers buiten schot zouden blijven, de ruimte hypotheekrente past nog slechts in het kader van de voor budgettair neutrale tariefverlaging gering is. 'instrumentele belastingheffing '. In de woorden van Wie dan vervolgens zou verwachten dat concrete Van Dieren 7 : ' Als we even speculeren : W anneer de voorstellen worden gedaan, komt bedrogen uit. theoretische rubicon wordt overschreden is het Over de belangrijkste post, de belastingvrije praktisch een kwestie van tijd voordat de onbeperk­ sommen, kon men het niet eens worden. Daarom te hypotheekrente-aftrek sneuvelt'. worden drie opties in overweging gegeven : handha­ Een ander idee uit de nota stip ik hier slechts ving van de belastingvrije sommen, omzetting belas­ kort aan . Omdat slechts 2 procent van de werken­ tingvrije sommen in een vaste belastingkorting den aan een kostenaftrek hoven het arbeidskosten­ (heffingskorting) en afschaffing van de belastingvrije forfait toekomt, wordt overwogen de kostenaftrek sommen. Binnen iedere optie zijn uiteraard weer voor deze categorie te Iaten vervallen en te volstaan varianten mogelijk. Ik teken hierbij aan dat in mijn met een (verhoogde) forfaitaire aftrek. Hierover optiek aile drie de opties bespreekbaar zijn . Ook wat kan ik kort zijn : zo lang belastingrecht ook nog met (de hoogte van) de belastingvrije som betreft, heeft recht heeft te maken client dit voorstel naar de prul­ de inkomstenbelasting de draagkrachtgedachte lenmand te worden verwezen . namelijk a! vele jaren verlaten . De belastingvrije De nota suggereert de invoering van een voet ligt dan ook beneden het sociale minimum. In arbeidstoeslag in de vorm van een inkomensaftrek de praktijk wordt dit probleem opgelost door uitke­ (biz. I I o). Bij een dergelijke inkomensaftrek wordt ringen op minimumniveau (bijstandsuitkeringen, de 'replacement rate' (het verschil in netto-resul -

5- H.P.A.M. van Arendonk, (nr. 23 2 3 1) van de Tweede-kamerleden all eenverdieners. 'Verkenning Belastingen in de 2 1 e eeuw De Korte en Van Rey om in het kader 7· M.J. van Dieren, lid van het dagelijks - de inkomstenbelasting als draagkracht­ van een verdergaande individualisering bestuur van de Nederlandse Orde van heffing ten grave gedragen', Maandblad de mogelijkheden tot overdracht van de belastingadviseurs, tijdens een op 5 Belastinabeschouwi naen, februari 1998, basisaftrek te beperken, werd ingetrok­ maart door NetWerk Plus georgani­ biz. 44· ken in verband met de daaraan verbon­ seerd congres over 'Belastingen in de 6. Een in 1995 ingedjend wetsvoorstel den financiele consequenties voor 2 1e eeuw'. taat tussen loon en uitkering op minimumniveau) len. Voor het opheffen van negatieve inkomenseffec­ groter . Dit begrip moet niet worden verward met ten voor ouderen (het aparte tariefvoor 65-plussers c de 'armoedeval' (hier vermijdt de nota de term vervalt in beginsel) bestaan diverse mogelijkheden, h 'poverty trap'), waarmee mee wordt bedoeld dat die h.i er onbesproken blijven. voor inkomens op het niveau van het sociaal mini­ W anneer, zoals de nota voorstelt, de loonheffing b mum een kleine vooruitgang in bruto· inkomen kan en de premieheffing werknemersverzekeringen op F betekenen dat allerlei gunstige regelingen (huursub­ een loonbegrip wordt gebaseerd en belasting plus v sidie, kwijtschelding van gemeentelijke belastingen premies door de belastingdienst worden geheven, z e. d .) wegvallen en men er per saldo zelfs op achter­ wordt al snog uitvoering gegeven aan een van de t uit kan gaan. In de huidige wetgeving blijkt het zelfs belangrijkste voorstellen van de commissie-Ste­ l mogelijk dat een gekorte bijstandsuitkering in com­ vens. Uit een oogpunt van vereenvoudiging en ver­ binatie met overig inkomen (totaal inkomen op lichting van administratieve lasten is dit van groat sociaal minimum) tot een verplichte aanslag inkom­ belang. W e hebben dit jaar moeten vaststellen dat F stenbelasting leidt8. ook de overheid geen zicht meer heeft op het laby­ rint dat als bruto-netto traject bekend staat. a Lijfrentepremies - pensioenreaime Hoewel de voorstellen op een aantal punten r In de nota wordt voorgesteld de algemene aftrek vooral bij fiscalisten vragen en kritiek oproepen, van lijfrenteprernies te schrappen.ln plaats daarvan verdienen de bewindslieden waardering dat ze het wordt een overkoepelende 'oudedagsparap!u' hebben aangedurfd problemen nu eens niet alleen te voorgesteld.Zolang de premies daar beneden blij­ signaleren maar ook met hier en daar gedurfde a ven zijn ze aftrekbaar. N ieuw daarbij is dat de belas­ oplossingen te komen. W ei heb ik in de nota een tingwetgeving zodanig zou moeten worden aange­ beschouwing gemist over de plaats die de belasting­ past dat Nederland belasting kan heffen bij emigra­ heffing in ons rechtsstelsel inneemt. O ok wanneer tie. In feite wordt de aftrek pensioenpremies dus fiscaal-juridische beginselen nauwelijks nog zouden voorwaardelijk. De vraag is of dit realiseerbaar is in bestaan is het welkom dit te vernemen. een tijd van internationalisering. Eerst zullen toch Mijn waardering gaat niet zover dat ik de nota belastingverdragen moeten worden herzien om te zou willen kwalificeren als het belastingplan voor de voorkomen dat emigranten die m et de Nederlandse 2 I e eeuw. Het is inderdaad niet meer dan een ver­ fi scus moesten afrekenen nogmaals in hun nieuwe kenning. Voor het belangrijkste probleem in woonland worden belast. Nederland wordt namelijk geen toereikende oplos­ Twee belangrijke voorstellen uit de nota werden sing geboden : hoe worden de inactieven onder de nog niet genoemd. De premies volksverzekeringen beroepsbevolking gemotiveerd om de overstap van zullen worden gefiscaliseerd en de premies werkne­ uitkering naar betaald werk te aanvaarden? mersverzekeringen zullen naar hetzelfde loonbegrip Bevordering van de werkgelegenheid staat immers worden geheven als de loonbelasting en de premies zeer hoog genoteerd. Aan de onderkant van het volksverzekeringen. loongebouw zal het verschil tussen bruto-loonkos­ Met het fiscaliseren van de premies volksverzeke­ ten en netto loon (de wig) verder moeten worden ringen wordt voortgebouwd op het werk van de verkleind. Daarover had ik graag meer willen ver­ commissie-Oort, waardoor sinds I 990 belasting en nemen . Daarmee samenhangend blijft het - ook premies volksverzekeringen naar een grondslag internationaal gezien - te hoge gezamenlijke belas­ worden geheven. De nu voorgestelde integratie ting- en premietarief een netelige zaak, waar men houdt in dat het onderscheid tussen belasting en pre­ niet uit is gekomen. Hopelijk zal het nieuwe kabinet mies volksverzekeringen komt te vervallen . Door de over bergen smeergeld blijken te beschikken. Zo toenemende rijksbijdragen in het A ow -spaarfonds niet, dan moet worden gevreesd dat de smalle mar­ is dit onderscheid trouwens toch al aan het vervagen . ges waarover het voorwoord van de nota spreekt de Belangrijk is dat het afzonderlijke tarief voor binnen­ wetgever de inspiratie zal ontnemen die bij het ver­ landse en buitenlandse belastingplichtigen door de wezenlijken van een diep ingrijpende belastingope­ integratie van belasting en premies komt te verval- ratie nu eenmaal onontbeerlijk is.

8. De commissie voor de verzoekschrif­ zoek naar de regeUng voor inhouding ten heeft nog onlangs een dossier van van loonheffing over bijstandsuitkerin­ een belastingplichtige aan de vaste com­ gen. Tweede Kamer 29- 1- 1998, 25 missie voor Financien van de Tweede 70 2, nr. 4 0. Kamer gegeven voor een nader onder- Het belastingstelsel is in onze DE TOEKOMST DER vermogen in de vorm van rente­ s ogen aan herziening toe omdat BELASTINGEN of dividendinkomsten! het steeds minder in staat is inko­ De groei van het particuliere men uit vermogen adequaat te vermogensbezit heeft ook niet :7 belasten. Daardoor wordt het geleid tot een toename van de )" principe van de rechtvaardigheid, vermogensbelasting. De vraag s waarin de sterkste schouders de dringt zich op, of het ministerie zwaarste lasten dragen, aange­ van Financien deze belasting wei tast. Zo bleef de stijging van het voldoende serieus controleert, of belastbaar inkomen uit vermogen dat zij, vooruitlopend op de - rente- en dividendinkomsten - Naar een komende herziening ervan , zelf t in de periode I 990- I 99 8 m et I 2 niet meer in de handhaving ervan t procent ruim achter bij de groei gelooft. van het belastbaar inkomen uit herstel van arbeid, dat in dezelfde periode Scheve vermogensverdeling met 25 procent toenam t . Ditter ­ Zoals verwacht mag worden wijl de particuliere vermogens de de recht- bestaat er een nauw verband tus­ laatste jaren door de toename van sen de .vermogens- en de inko­ de huizenprijzen en vooral de mensverdeling. De mensen met aandelenkoersen spectaculair vaardigheid het hoogst besteedbaar inkomen gestegen zijn. De koerswinsten hebben doorgaans ook de groot­ di e particuliere beleggers door van het ste vermogens. En ondanks de de waardestijging van hun hui­ recente opkomst van de kleine zen- en aandelenbezit kunnen aandeelhouders, is het vermogen realiseren blijven onbelast. Dit is belasting­ nog steeds zeer scheef verdeeldS. een belangrijke reden waarom Omdat de vermogensverdeling van het totale inkomen uit ver­ schever is dan de inkomensver­ mogen een steeds kleiner dee! stelsel deling en omdat de mensen met naar de fiscus gaat. de hoogste inkomens vaak de Volgens het Centraal grootste vermogt;ns hebben, ver­ Planbureau bedraagt de vermo­ sterkt de verdeling van de genswinst van particulieren in inkomsten uit vermogens de I 997 zo'n 70 miljard op huizen- · scheefh eid van de inkomensver­ bezit en zo'n I oo miljard op aan­ ALMAN METTEN & deling6. Dit betekent ook dat de delenbezit2. Hoeveel van deze verminderde capaciteit van het BART VAN RIEL vermogenswinst op de markt belastingstelsel om vermogensin­ verzilverd wordt, is niet exact Lid Europees Parlement voor de PvdA komsten te belasten vooral de bekend. Maar ook een voorzich­ resp. beleidsmedewerker rijksten ten goede komt, en zo de tige schatting Ievert a! enorme PvdA-Eurodelegatie rechtvaardigheid van het belas­ bedragen op. Bij een waarde van tingstelsel aantast. Een recente het particuliere aandelenbezit N 1 Po -enquete toont aan dat dit van 350 miljard gulden eind ook als zodanig door de meeste I 997, valt 3 5 miljard vrij al s ver­ Nederlanders wordt ervaren7. ondersteld wordt dat I o procent Herstel van de rechtvaardigheid van de particulieren hun aande­ van het belastingstelsel zou daar­ lenbezit op enig moment verzil­ om een prioriteit van progressie­ vert3. Omdat de aandelenkoer­ ve partijen moeten zijn. Herstel sen over I 997 met 40 procent van de rechtvaardigheid als gestegen zijn, is I4 miljard hier­ motief om het belastingstelsel te van koerswinst4. Dit is meer dan hervormen speelt in het voorstel het totaal belastbare inkomen uit van het kabinet voor een belas- 166

tingstelsel in de 2 1 e eeuw echter geen rol. De Zijn vergroening en lastenverlichting voor laag­ motieven van het kabinet lijken vooral het teweeg­ geschoolde arbeid geldige motieven voor een her­ brengen van een lastenverlichting op laag-geschool­ vorming van het belastingstelsel? Een vergaande las­ de arbeid, een vergroening van het belastingstelsel tenverschuiving naar milieu-belastende producten en het robuuster maken van het belastingstelsel of activiteiten komt al snel in botsing met de wense­ voor de mobiliteit van het kapitaal. Het accent ligt lijkheid van stabiele belastinginkomsten. Door een daarbij duidelijk op het laatste motief. Om het dergelijke verschuiving van de lastendruk worden belastingstelsel robuuster te maken voor de toege­ immers welbewust gedragsreacties uitgelokt die op nomen mobiliteit van het kapitaal, die de inkomsten den duur de belastinggrondslag ondermijnen. Oat uit vermogen moeilijker te belasten heeft gemaakt, betekent dat de overheid ter compensatie gedwon­ stelt het kabinet een vermogensrendementsbelas­ gen zal zijn haar uitgaven aan de verminderde belas­ ting voor, als ook een verschuiving van directe naar tingontvangsten aan te passen, of de verschuiving indirecte belastingen. naar de groene belastingen weer moet opvoeren of De vermogensrendementsbelasting zal, zoals wijzigen. hieronder nog nader uiteengezet zal worden, de Vergroening van het belastingstelsel wordt ook belastingdruk voor vermogenden doen dalen. Op gezien als middel om de lastendruk op arbeid te ver­ zijn best leiden de kabinetsplannen er dan ook toe minderen. De lastendruk zal echter maar in beperk­ dat de feitelijke gebrekkige progressiviteit van ons te mate naar consumptie of milieu verschoven kun­ belastingstelsel geaccepteerd en geformaliseerd nen worden. Uiteindelijk zal een verhoging van bij­ wordt. Waarschijnlijk echter wordt de resterende voorbeeld de energiebelasting immers door actie­ progressiviteit nog verder aangetast. De verhoging ven en niet-actieven betaald moeten worden. De van de energiebelastingen zal zonder compenseren­ inkomensgevolgen hiervan kunnen weliswaar de maatregelen vooral de lagere inkom ens treffen8. gecompenseerd worden, maar dat zal ten koste gaan Een meer robuust belastingstelsellijkt dus ten koste van het geld dat beschikbaar is voor lastenverlich­ te gaan van de rechtvaardigheid van het belasting­ ting op laag-betaalde arbeid. stelsel. Deze uitruil tussen robuustheid en recht­ Ook wij zijn van mening dat lastenverlichting op vaardigheid kan echter vermeden worden door de laag-geschoolde arbeid een zinvolle maatregel is om belastinghervorming in een Europees kader te pas­ meer werkgelegenheid aan de onderkant van de sen. Het kabinet stelt als beperking aan haar belas­ arbeidsmarkt te scheppen. Hiertoe zijn in de afgelo­ tingplannen dat hierdoor de vermogens niet zwaar­ pen kabinetsperiode al de nodige maatregelen der mogen belast dan nu het geval is . Daarmee geeft getroffen. Dergelijk beleid kan in onze ogen ook het kabinet expliciet aan dat de bedoeling van de zonder een vergaande belastingherziening gelnten­ belastingherziening niet is om de bestaande siveerd worden. Eventuele extra belastinginkom­ onrechtvaardigheid op te heffen. Dit zou immers sten als gevolg van de door ons voorgestelde zwaar­ leiden tot kapitaalvlucht. Door echter op Europees dere belasting van vermogensinkomsten zouden niveau afspraken te maken om kapitaalvlucht tegen hier aan kunnen bijdragen. te gaan, zouden vermogensinkomsten op nationaal niveau weer zwaarder belast kunnen worden, waar­ 'Revolte der vermosenden' door het wei mogelijk wordt om de rechtvaardig­ Het is noodzakelijk dieper in te gaan op de oorzaken heid van het belastingstelsel te herstellen. waardoor het steeds moeilijker wordt inkomsten uit

1. In absolute getallen steeg het belast­ 1 oo miljard. Dit impliceert dat het aan­ 'Vermogenswinsten en inkomensverde­ baar inkomen uit arbeid in deze periode delenbezit eind 1996 25o miljard ling', Economisch Statistische Berichten, 8o van 3 23,9 naar 406,5 miljard gulden. bedroeg (40 procent van 250 ::: 1oo mil­ ( 1995), 671 -673; Sociaal-economische Het belastbaar inkomen uit vermogen jard). Het aandelenbezit van particulie­ Maandstatistiek, op.cit. , 6 3. steeg van 1o,7 miljard naar 12 miljard ren bedraagt eind 1997 dus minimaal 7. Zie Onderzoeksrapport N 1 Po -enquiite, gulden. Zie Belastinaen in de 2Je eeuw, 350 miljard (1oo + 2So). BelastinahiflinB in de 2 1 e eeuw, Erasmus Tweede Kamer (vergaderjaar 1997- 4· Dit rekenvoorbeeld is gebaseerd op Instituut voor Financiele Planning, 1998 2581o, nr. 2), 19. een soortgelijke berekening voor 1996 Rotterdam 1997,5. Uitdeze enquete 2. Zie Centraal Planbureau, van Sheila Sitalsing, 'Strijd om de ver­ blijkt verder dat de meeste Nederlandse groei wordt breed gedra­ mogens' , Elseviers Weekblad(1o-5- 1997), Nederlanders, vooral PvdA-stemmers, gen, Bijlage bij Economisch Statistische 86. vinden dat inkomsten uit vermogen Berichten (1997). 5· Zie L. Trimp, 'Vermogensverdeling zwaarder belast moeten worden dan 3. De stijging van de aandelenkoersen 1995' , Sociaal-economische inkomsten uit arbeid. over 1997 bedroeg 40 procent. Het c PB Maandstatistiek (199:r'6), 26-29. 8. Zie Belastingen in de 2 1 e eeuw, becijfert de koerswinst op aandelen op 6. Zie B. van Riel en A. Metten, op.cit., 89 vermogen te belasten. Vermogensinkomsten lek­ nota 'belastingen in de 21 ste eeuw' om bovenstaan­ ken uit het Nederlandse belastingstelsel weg door de lekken te dichten? We gaan het bovenstaande rij­ kapitaalvlucht naar het buitenland en door belas­ tje in omgekeerde volgorde langs. Met betrekking tingarbitrage - het verschuiven van vermogensin­ tot de fiscale begunstiging van het eigen woningbe­ komsten naar het laagste belastingtarief. Geschat zit overweegt het kabinet alleen de beperking van wordt dat het Nederlandse vluchtkapitaal, mede de hypotheek-rente aftrek op de tweede waning. door de in het buitenland betaalde rente, al aange­ Het stelt daarentegen we! een beperking voor van groeid is tot 70 miljard gulden, wat bijna een derde het gefacilieerde sparen in de vorm van lijfrentes en is van de totale spaartegoeden op Nederlandse ban­ spaarloonregelingen. Verder wordt een verdere ken9. beperking van de aftrekbaarheid van het consurnp­ De belastingarbitrage veroorzaakt de volgende tieve krediet overwogen. drie lekken. Het eerste is het onbelast Iaten van par­ Om de belastingarbitrage die opgeroepen wordt ticuliere vermogenswinsten. Samen met de stijging door het onbelast Iaten van de particuliere koers­ van de beurskoersen, waardoor er ook hoge vermo­ winsten· tegen te gaan, stelt het kabinet de eerder genswinsten te behalen.waren, heeft dit ertoe geleid genoemde vermogensrendementsbelasting voor. dat spaargelden meer en meer op de beurs belegd Dit is een zogenaamde forfaitaire heffing waarbij worden. Hierdoor blijft de belasting op vermogens­ uitgegaan wordt van een fictief rendement van 4 inkomsten ver achter bij de vermogensgroei. Ten procent van het vermogen, dat vervolgens tegen tweede heeft de overheid zelf allerlei gaatjes in het een tarief van 2 5 procent wordt belast, ongeacht of belastingstelsel geprikt om het sparen en beleggen het vermogen in spaartegoeden of effecten aange­ voor specifieke doeleinden te stimuleren. houden wordt. Het vermogen wordt dus jaarlijks Voorbeelden hiervan zijn de lijfrente, het spaarloon met een procent ( 25 procent van 4 procent) belast. en recentelijk de Tante Agaath-regeling. Doordat Op dit moment worden vermogens met o,8 massaal van deze regelingen gebruik is gemaakt om procent belast. In ruil op wat neerkomt op een ver­ de belastingdruk op spaargeld te verminderen, zijn hoging van de vermogensbelasting met o, 2 procent­ deze gaatjes uitgegroeid tot omvangrijke lekkeniO. punten en een verlaging van de belastingvrije voet Het derde lek dat door belastingarbitrage ontstaat is wordt de toename van het vermogen door bijschrij­ de fiscale begunstiging van het eigen woningbezit. ving van rente of dividend ook met een procent Door de lage rente en de daarmee gepaard gaande belast. In het huidige stelsel worden rente- en divi­ stijging van de huizenprijzen is de omvang van het dendinkomsten nog tegen de veel hogere tarieven aantal hypotheken fors gegroeid. Voor dit jaar schat (maximaal zestig procent) van de inkomstenbelas­ het Centraal Planbureau dat de hypotheekrente­ ting belast. aftrek 2 8, 2 miljard gulden zal bedragen - bijna de Volgens de berekeningen van het kabinet zullen helft van het totaal van de aftrekposten I I • Omdat de de maatregelen om de spaarfaciliteiten te beperken belastinginkomsten uit het huurwaardeforfait - 9, I en de invoering van de vermogensrendementsbelas­ miljard- hierbij ver achterblijven - wordt het hui­ ting I, 7 5 miljard opleveren, die vooral door de zenbezit met I 9, I miljard gulden fors gesubsi­ hoogste inkomensgroepen worden opgebracht. dieerd. Deze subsidie komt vooral de rijkste huis­ Warden de beperkingen op de aftrekmogelijkheden houdens ten goede 12. Vee! huishoudens hebben een van lijfrentepremies, consumptief krediet en de tweede hypotheek op hun huis genomen om veelal begunstiging van het bedrijf-sparen buiten beschou­ duurzame consumptiegoederen te financieren, of wing gelaten, dan kost de invoering van de vermo­ om dit geld op de beurs te beleggen om zo te pro­ gensrendementsbelasting echter I ,5 miljard gul­ fiteren van onbelaste koerswinsten. Hieraan is den. Tegenover de door het kabinet berekende inmiddels door reparatiewetgeving paal en perk opbrengst van 4 miljard gulden staan de kosten van gesteld. het afschaffen van de vermogensbelasting ( 1 ,3 mil­ Welke maatregelen stelt het kabinet voor in haar jard) en de derving van belastinginkomsten omdat

9· Zie Belastingen in de 2 1 e eeuw, financien voor 1 994 Iaten zien dat subsi­ subsidie op het woningbezit. Een hoge op.cit., 18 . die voor bijna twee derde naar de belas­ hypotheek is voor de rijksten ook voor­ 10. Zie Centraal Planbureau, Macro tingbetalers in de tweede en derde delig omdat deze bij de vermogensbelas­ Economische Verkenningen 1998, Den belastingschijf gaat, die nog geen vijfde ting geheel van het vermogen kan wor­ Haag 1997,124- 125. van het totaal aantal belastingplichtigen den afgetrokken, terwijl de waarde van 11. Zie Centraal Planbureau, op.cit, uitrnaken. De 2 procent belastingplichti­ het huis slechts voor 60 procent bij de 120 . gen in de hoogste belastingschijf ontvan­ waarde van het vermogen hoeft te wor­ 1 2. Schattingen van het Ministerie van gen zelfs bijna 2o procent van de fiscal e den opgeteld. 168

rente- en dividendinkomsten wegvallen uit de van 4 procent. Daarnaast is er nog de vennoot­ inkomstenbelasting (4, 2 miljard). schapsbelasting van 35 procent. Er ontstaat dus een Op zich genomen leidt de invoering van de ver­ systeem met uiteenlopende tarieven, dat uitnodigt mogensrendementsbelasting dus tot een lastenver­ tot belastingarbitrage- het verschuiven van inkom­ lichting voor de vermogenden. Deze lastenverlich­ sten en vermogen naar het laagste tarief. Volgens ting zou nog weleens groter kunnen zijn dan die het kabinet wordt dit verhinderd door het plaatsen welke uit de kabinetsnota blijkt. Zowel bij de van waterdichte schotten tussen de verschillende raming van de opbrengsten van de vermogensren­ boxen onderling en tussen de inkomensboxen en de dementsbelasting als van de kosten kunnen namelijk vennootschapsbelasting. Het Centraal Planbureau de nodige vraagtekens worden gezet, en is de vraag laat in een notitie echter zien dat de schotten minder of het kabinet zich hier niet rijk gerekend heeft. waterdicht zijn dan het kabinet denkt en dat-er zeker Voor de schatting van de opbrengsten van de ver­ acht manieren zijn om geld en vermogen tussen de mogensrendementsbelasting gaat het kabinet van de boxen en de vennootschapsbelasting naar het laagste potentiele opbrengst uit. Het is allerminst zeker dat tarief te Iaten strom en 14. Dit zou weleens de totale de belastingdienst deze opbrengst ook daadwerke­ belastingopbrengsten onder druk kunnen zetten 15. lijk binnen kan halen. De ondanks de forse stijging van de vermogensprijzen stagnerende opbrengst Gezien de onzekerheid over de opbrengst en de kos­ van de huidige vermogensbelasting stemt wat dit ten van de forfaitaire vermogensrendementsbelas­ betreft niet optimistisch. Het Centraal Planbureau ting is het niet denkbeeldig dat bij tegenvallende merkt in dit kader op dat met name bij het aande­ belastinginkomsten in de toekomst de pensioenver­ lenbezit er een groot gat bestaat tussen het opgege­ mogens belast zullen gaan worden. Oat genereert ven vermogen en het vermoedelijk aanwezige ver­ immers omvangrijke en makkelijk te innen belas­ mogen 13. tinginkomsten. Deze lastenverzwaring voor de col­ Het tweede vraagteken is of de kosten van de lectieve vermogens kan ter compensatie dienen vermogensrendementsbelasting niet vee! hoger zul­ . voor de lastenverlichting van de individuele vermo­ len uitvallen. Door de introductie van de vermo­ gens. Het probleem is echter dat deze lastenverzwa­ gensrendementsbelasting ontstaat er een systeem ring van het collectieve vermogen door hogere pre­ van drie boxen van inkomensbronnen. De eerste rnieheffing of lagere pensioenuitkeringen op de box bestaat uit de huidige inkomstenbelasting, individuele werknemer kan worden afgewenteld. exclusief de vermogensinkomsten, maar met Uiteindelijk draaien werknemers dan op voor de behoud van de hypotheekrenteaftrek en een deel lastenverlichting voor de vermogenden. van de gefacilieerde spaarvormen. Deze box kent Het kabinet hoopt dat de wijziging van het belas­ oplopende tarieven, met een toptarief hoven de So tingstelsel tot een vermindering van de kapitaal­ procent. In de tweede box worden winsten en ver­ vlucht leidt, en speculeert er zelfs op dat vluchtkapi­ liezen uit aanmerkelijk belang tegen het vaste tarief taal terugkeert. Dit mag misschien op korte termijn van 25 procent in aanmerking genomen. De derde het geval zijn, maar de vraag is hoe duurzaam dit is. box bevat de vermogensrendementsbelasting met Zolang er geen sprake is van een Europese belas­ een tarief van 2 5 procent over een fictief rendement tingharmonisatie op het gebied van de vermogens-

13. Zie Centraal Planbureau, Budaettaire zoals gezegd lager is dan die van het c Po. ten. Na de belastinghervormingen in ruimte voor aanpassinB tariifstructuur in het 14. Centraal Planbureau, Fiscale behande­ Zweden aan het begin van de jaren belastinaplan voor de 2 1e eeuw, Notitie lina van vermoaen in kabinetsnota negentig is daar een systeem met twee voor de Commissie Fiscaal Stelsel 2 1e Belastinastelsel 2 1e eeuw, notitie voor de boxen , een voor arbeidsinkomsten en eeuw, SER, 27 januari 1998, 4· HetCPB Commissie Fiscaal Stelsel 2 1e eeuw, een voor kapitaalinkomsten ontstaan. stelt hier tegen over dat de omvang van SER, 15januari 1998. De arbitrage Omdat het tarief voor arbeidsinkomsten de particuliere verrnogens groter is dan mogelijkheden in het voorgestelde stel­ hoger is dan het tarief voor kapitaalin­ die waarmee het kabinet ofhet CBS sel worden verder behandeld in: S. komsten bestaat er een prikkel om rekent, en dat zodoende de belastingin­ Cnossen en A.L. Bovenberg, arbeidsinkomsten te transforrneren tot komsten uit de vermogensrendements­ 'Belastingen in de 2 1e eeuw', Economisch kapitaalinkomsten. Het tegengaan van belasting toch hoger kunnen uitvallen. StatistischeBerichten, 83 (1998), 164; en dergelijke belastingarbitrage zou volgens Het c P B schat echter het vermogen van L.G.M. Stevens, 'Belastingarbitrage en Agell et al. weliswaar op korte termijn particulieren als een restpost, en baseert de maakbare samenleving', Economisch meer belasting kunnen opleveren, maar haar schattingen niet, zoals het cos dat Statistische Berichten, 8 3 ( 1998), op langere termijn leiden tot kapitaal­ doet op belastinggegevens. Voor de 170,178. vlucht. Zie Jonas Agell, Peter Englund, schatting van de belastinginkomsten lijkt 15. De Nederlandse belastingautoritei­ Jan S0dersten, 'Tax reform of the centu­ het echter veiliger van de css-schatting ten kunnen voor een zelfde dilemma ry - the Swedish experiment', National van de vermogensomvang uit te gaan, die komen te staan als de Zweedse autoritei- Tax Journal, 44/4 ( 1996), 65o. inkomsten, bestaat er het gevaar dat kapitaalvlucht, tingdruk op de verschillende spaar- en beleggings­ of de dreiging ermee tot een verlaging van de belas­ vormen kan bereikt worden door particuliere ting op vermogensinkomsten in alle Ianden leidt. Er koerswinsten te belasten in een vermogenswinstbe­ zijn verschillende aanwijzingen dat de toename van lasting 17. Deze vermogenswinstbelasting zou tevens de kapitaalmobiliteit tot een daling van de tarieven kunnen gelden voor alle uitkeringen van bedrijven op vermogensinkomsten in Europa heeft geleid. aan hun aandeelhouders, en dus ook gelden voor Tussen 1980 en 1991 zijn gemiddeld genomen de dividenduitkeringen. t8 Met een tarief van de ver­ toptarieven in de E U voor rente- en dividendin­ mogenswinstbelasting van 25 procent zou de geza­ komsten met respectievelijk 1 1. 6 en 1 9. 6 procent­ menlijke druk van de vennootschapsbelasting en de punten gedaaldt6. In Belgie daalde het toptarief vermogenswinstbelasting dicht bij het hoogste tarief voor rente inkomsten in dit tijdvak met maar liefst van de inkomstenbelasting komen te liggen 19. De 62 procentpunten (van 72 procent naar 10 pro­ rente-inkomsten blijven in dit voorstel onder de cent). Een verdere daling van de belasting op ver­ inkomstenbelasting vallen, en de vermogensbelas­ mogensinkom.sten in Europa maakt van een eventu­ ting blijft gehandhaafd. ele Nederlandse "voorsprong" een tijdelijke zaak, en De Europese inbedding kan geschieden door de zalleiden tot een verdere druk om de belasting op gelijktijdige invoering van een Europees so F I -num­ vermogensinkomsten te verlagen. mer en een Europese bronbelasting op vermogensin­ komsten20. Het Europese SOFI-nummer zal de De urgentie van een Europese inbedding informatie-uitwisseling tussen de lidstaten verge­ Samengevat luidt ons oordeel dat het kabinetsvoor­ makkelijken, waardoor belastingontduiking en ka­ stel voor het belastingstelsel van de 2 1 e eeuw eer­ pitaalvlucht effectiever bestreden kunnen worden. der een capitulatie is voor de opstand der vermo­ De bronbelasting op vermogensinkomsten zou in genden dan een effectief antwoord erop . Geconsta­ Nederland zelf aileen voor buitenlanders gelden. teerd moet worden dat twee belangrijke lekken - Nederlanders die hun vermogen in het buitenland die van de hypotheekrenteaftrek en die naar het bui­ belegd hebben zijn vrijgesteld van de Europese tenland - niet afgedekt worden en dat de voorge­ bronheffing als ze zich met hun so FI -nummer iden­ stelde vermogensrendementsbelasting een drukver­ tificeren. Om deze Nederlanders hiertoe te prikke­ laging op vermogensinkomsten met zich mee­ len moet de bronbelasting niet te laag zijn. Huizinga brengt, die opbrengsten uit de inkomstenbelasting stelt in dit kader een tarief tussen de twintig en der­ en de vennootschapsbelasting naar zich toe dreigt te tig procent voor21_ zuigen, waardoor er nieuwe lekken in het belasting­ Een Europese inbedding van de vermogens­ stelsel ontstaan. winstbelasting vereist de medewerking van Uit bovenstaande constatering worden ook de Luxemburg, dat nu nog een bankgeheim heeft, en contouren van een altematief duidelijk. Het lek van daardoor het belastingparadijs van de Europese ver­ de fi scale begunstiging van woningbezit moet gelei­ mogenden is. Is deze medewerking ooit te verwach­ delijk gedicht worden door een stapsgewijze verho­ ten? Of moet Nederland hier niet op wachten en, ging van het huurwaardeforfait, de fiscale begunsti­ om kapitaalvlucht tegen te gaan, besluiten om de ging van spaar- en beleggingsvormen moet beperkt belasting op vermogensinkomsten te verlagen? worden, en de belastingdruk op verschillende Vooralsnog ligt er nog geen nieuw voorstel van beleggings- en spaarvormen moet op een hoger de Europese Commissie voor een belasting op niveau geharmoniseerd worden. Om te voorkomen spaargelden. Maar de ontwikkelingen op het gebied dat een dergelijke lastendrukverzwaring voor ver­ van de Europese belastingpolitiek geven aanleiding mogensinkomsten tot kapitaalvlucht leidt is een om niet te pessimistisch te doen over de perspectie­ Europese inbedding absoluut noodzakelijk. ven van een Europese aanpak van de belasting op Een harmonisatie op hoog niveau van de belas- vermogensinkomsten. Met de komst van de euro

16. Report '!J the Committee '!J independent 19 . Bij een vennootschapsbelasting van Utrecht 1997, 9 1. experts on company taxation (Ruding rap­ 35 pro cent en een vermogenswinstbe­ 21 . De effectieve lastendruk op rente­ port), Luxemburg 1992, 173 -174· lasting van 25 procent is de totale belas­ inkomsten bedraagt in Nederland voor 17 . Zie S. Cnossen, 'Economische tingdruk op uitgekeerde vermogenswin­ een modaal inkomen 22 procent en voor aspecten van een vermogenswinstbelas­ sten van bedrijven gelijk aan: een tweemaal-modaal inkomen 40 pro­ ting', Economisch Statistische Berichten, 8 2 O,J5 + ( 1-0,JS)*o, 25 = 52 procent. cent. Zie Belastingen in de 21 e eeuw, (1997), 609 -612. 2o. Zie H. Huizinga, op.cit., 6o . 18. Zie L.M. Stevens in NRC 'Belastingharmonisatie in de EMu ', in 22. Zie Publicatieblad van de Eu ropese Handelsblad, 15 mei 1995. H. Jager (red.) De Emu in breed perspectiif. Gemeenschappen, C2, 6 januari 1998, 1. 1]0

lijken de lidstaten zich meer en meer te realiseren lidstaten met belastinglok:kertjes, die tot bedrijfs­ dat de laatste barrieres voor financiele integratie en verplaatsingen binnen de Europese Unie leiden. transparantie wegvallen, en dat zonder gezamenlij­ Nu het inzicht lijkt door te dringen dat met de ke actie iedere lidstaat veren zal moeten Iaten. komst van de euro de belastingconcurrentie tussen Dit heeft al geleid tot twee zeer opmerkelijke de lidstaten moet worden aangepakt, liggen er ook ontwikkelingen. In de eerste plaats zijn de 15 lidsta­ kansen voor een Europese aanpak van kapitaal­ ten op 1 december 1 997 een gedragscode voor vlucht. Deze kansen worden verspild als de afzon­ ondernemingsbelastingen overeengekomen, die derlijke lidstaten, zoals Nederland nu dreigt te 'schadelijke belastingconcurrentie' moet stoppen doen, als reactie op de kapitaalvlucht, alsnog beslui­ en uitbannen22. Het betreft hier vooral douceurtjes ten de belasting op vermogensinkomsten te veda­ waarmee buitenlandse ondernemingen worden gen. Het verlagen van de belasting op vermogensin­ gelokt. In de tweede plaats is de Europese komsten in de ene lidstaat roept reacties van andere Commissie, in het kader van haar mededingingsbe­ lidstaten op, waardoor een eventuele 'voorsprong' voegdheden, van plan belastingvoordelen voor slechts tijdelijk zal zijn. Door alleen naar het bedrijven te gaan aanpakken. Dergelijke belasting­ Nederlandse korte-termijnbelang te kijken is Ne­ voordelen zullen volgens een toelichting van derland destructief bezig: het zet het vliegwiel naar Europees Commissaris Van Miert voortaan gelijk lagere vermogensbelasting in Europa verder aan, en gesteld worden aan staatssteun voor bedrijven, zal spoedig ook zelf met de negatieve effecten ervan waartegen de Commissie op grond van artikel 9 2 lid geconfronteerd worden. Wij zijn dan ook over­ 1 van het Europese Verdrag kan optreden. Een tuigd, dater geen alternatief is voor Europese belas­ assertief en effectief gebruik van dit artikel kan een tingcoordinatie, ook op het gebied van de vermo­ einde maken aan het tegen elkaar opbieden van de gensbelasting. I 7 I Vreemde kameraden* Socialisme in Soms krijg je het gevoel Vroeger bestond het wei. dat je een andere wereld De Belgische Socialisti­ bezocht als je 's avonds Nederland en Belaie: sche Partij ( Bs P) was een terugrijdt van een partij­ unitaire partij, gedomi­ congres van de Waalse een wereld van neerd door Waalse soda­ Parti Socialiste ( P s). De listen. Want Wallonie eerste gelederen van de was bakermat van de partij zongen net De In­ verschil industriele revolutie op ternationale, met een het Europese continent, vuist gebald en een roos in en daarmee van het socia­ de andere hand. Ze dra- lisme. Maar in Vlaanderen gen 'nestwarmte' uit lag dat totaal anders. De DERK JAN EPPINK onder kameraden. Op de textiel en de landbouw tafels bij de ingang liggen Politiek redacteur bij de Vlaamse krant De Standaard. gaven de Vlamingen werk de verzamelde werken en Eerder was hij redacteur van NRC Handelsblad en de katholieke kerk toespraken van de partij­ bewaakte in naam van het voorzitter, naast die van opperwezen de bestaande de vroegere Franse president Fran<;:ois Mitterrand. orde. Het socialisme groeide er wei, maar altijd als De partijleider spreekt zijn 'militanten' toe met minoritaire groep en niet dominerend zoals in Wal­ 'cher camerades'. Het socialistische ritueel vind je lonie. Naarmate het unitaire Belgie begon te kraken nergens in Europa nog zo puur als op congressen en het in 1 9 7 o begon aan een lang (en nog altijd niet vandePs . afgesloten proces van staatshervormingen) kon een Maar de schijn bedriegt, want de partij staat bol unitaire BSP niet bijeen blijven. Christen-democra­ van intriges en conf!icten. De partijbaronnen uit ten, liberalen en socialisten splitsten in de jaren Charleroi en Luik houden elkaar in de gaten, verde­ zeventig de partijen op in een Vlaams en Franstalig len macht en posten en Iaven zich aan wereldse dee!. In 1 97 8 ging de Bs P ter ziele en ontstonden de geneugten. En machtsvetes worden, achter rode PS en SP. coulissen, uitgevochten op het scherpst van de Het Vlaams socialisme kreeg een ander gezicht, snede: in 1991 werd de PS-peetvader van Luik, al behield het karaktertrekken die het van de W aalse Andre Cools, vermoord. Zo'n partij heeft iets aan­ kameraden erfde. Congressen van de s P, bijvoor­ trekkelijks. Het ritueel heeft mystiek, ideologische beeld in de Gentse 'Vooruit', zijn militant en de drijfveren, maar de pouvoir occulte blijft voor het oog partij kent discipline. Het is geen gezelschap loslo­ van de waarnemers verborgen. De PS is een krab­ pende dromers, dwepers, gauchisten en nog ver­ benmand waarin een constante te zien is: kamera­ dwaalde tiers-mondisten. Van de BSP-tijd is nestge­ den worden verraden door kameraden. Wie dan 's voel blijven haugen, met !eiders die spreken en par­ avonds over een verlaten, doch goed verlichte tijsoldaten die gedwee luisteren. Maar het Vlaamse Belgische autosnelweg naar huis rijdt, denkt bij socialisme is minder bezeten van symboliek dan de zichzelf: 'Beam me up, Scotty'. In die zaal- ongetwij­ Waalse kameraden die in hun deelstaat een Etat PS feld eigendom van de vakbond of mutualiteit - leek konden maken. De SP kon dat niet, zij was niet de even iets groots te gebeuren, een revolutie op mini­ grootste maar de kleine in een rooms-rode coalitie schaal. Maar het was een eigentijdse fa<;:ade van met christen-democraten. Potemkin. Vooral de laatste jaren !open de partijculturen Een Belgisch socialisme bestaat niet meer. van de P s en s P sterker uit elkaar. De P s blijft het 172

ideologische gewaad dragen, spreekt over 'klas­ kunnen de verhoudingen soms behoorlijk autoritair sestrijd' , en ze weet 'het historisch gelijk' aan haar zijn. Als T obback kwaad is op zijn militanten put hij kant. Zij heeft iets Mediterraans, latijns, met een uit zijn scheldproza. 'Ik ga m et jullie naar de volgen­ retorica zonder logica, althans wat Noordelingen er de verkiezingen. Maar niemand zal zich gaan druk­ onder verstaan. Zij spreekt over de staat die stuurt, ken . Ik ga niet naar de verkiezingen met kreupele maar de regering waar zij dee! van uitmaakt privati­ paarden' zei hij vorig jaar. Als Wim Kok zo tot zijn seert gewoon overheidsbedrijven. En aan het eind congres zou praten, zouden sommigen huilend van De lnternationale roepen PS 'ers: a bas les calot­ weglopen, op zoek naar psychische steun. De ins, weg met de katholieken. Maar ze regeren er al Vlaamse socialisten zijn harder, gevormd in een har­ jaren mee. Somrnige Ps-kamerleden kan men te­ dere omgeving. Je moet er niet komen aanzetten rugvinden in demonstraties tegen het beleid van de met huilerige verhalen. In de PvdA is het de bat bijna regering. Met rode vlaggen !open ze voorop. Maar therapeutisch van aard, alsof zelfhulpgroepen spre­ als ze in het parlement stemmen, doen ze dat zoals ken . De post-Tobback-sP zal ongetwijfeld een min­ de PS-voorzitter voorschrijft. Tegenwoordig is die der hard taalgebruik benutten. Maar toch, de mili­ voorzitter een postiljon d'amour tussen rivaliserende tanten houden er soms ook wei van als de Ieider clans. kaffert. De SP gaat de andere kant op. Zij is bezig een moderne en open sociaal-democratische partij te Verschillen in viervoud worden, vergelijkbaar met de s Po, Labour of de De politiek-culturele verschillen tussen het socialis­ PvdA. Socialisten worden steeds meer sociaal­ me in Nederland en Belgie hebben te maken met democraten . Hoewel SP-voorzitter Louis Tobback vier verschillende omgevingsfactoren: een andere wellicht het odium heeft van een 'socialist van de historische context, andere staatkundige omstan­ oude stem pel' is de generatie die na hem komt digheden, een ander sociologisch profiel en andere eigentijds. Zij hecht niet aan 'oude vormen en politieke machtsfactoren. Op zich is het vreemd dat gedachten' en kijkt naar 'een goed bestuur'. Ze in twee buurlanden die in omvang niet veel verschil­ praat niet over kameraden, maar over burgers. En len de politieke cultuur binnen een geestesstroming zelfs een overgelopen katholiek kan er tegenwoor­ zo sterk uiteen kan !open . Er zijn natuurlijke wel dig zijn wereldse missiedrang kwijt. De politieke enkele gelijke fundamenten. Het socialisme streef­ cultuurgrens in het Europees socialisme loopt dus de naar emancipatie van arbeiders (nu spreekt men door Belgie. Toch blijft er nog een behoorlijk ver­ van laagste inkomensgroepen) en liep voorop in de schil met de PvdA, en vooral in de politieke cultuur. sociale strijd. Het algemeen kiesrecht werd daarbij De PvdA heeft van nature iets Messianistisch, een belangrijk instrument. Toen socialisten in gedrevens; de SP iets militants en strijdbaars. De Nederland en Belgie regeringsmachtkregen, bouw­ Nederlandse socialisten - niet zelden de meest zui­ den zij mee aan de verzorgingsstaat , samen met vere calvinisten die er zijn - lijken hun gevoel voor christen-democraten. Doe! en middelen liepen niet verbetering van de wereld uit de Bergrede te put­ ver uiteen, maar het politieke klimaat wel. ten . Joop den Uyl en Jan Prank zijn er voorbeelden In de historische context zijn verschillen te zien van. In de PvdA is ontwikkelingshulp een ijkpunt die veel van de politieke cultuur verklaren. Belgisch voor morele gehaltes; bij des P speelt het am per een socialisme is van origine sterk verankerd in de vak­ rol en bij de P s helemaal niet. In de PvdA hoor je beweging. Belgie kende door zijn vroege en robuus­ soms kerkgalm, maar in de s P hoor je de cafediscus­ te industrialisering (vee! vroeger dan in Nederland) sies in het 'Volkshuis'. Socialisten in Vlaanderen al een sterke syndicale traditie. Vanaf 186o werden hebben iets syndicalistisch, en soms iets anti-kerke­ vakbonden, die groeiden uit een gildentraditie, lijks. De PvdA heeft, door de jaren zeventig, een belangrijker en kwam er een vorm van eenheid. praatcultuur gekregen waarin men de indruk krijgt Vanuit deze bonden groeiden ook de cooperaties, dat iedereen over alles meepraat.In werkelijkheid een consumentenbeweging avant Ia lettre. De Belgi­ zal dit wei niet zo zijn, maar men doet alsof. Maar sche W erkliedenpartij (B w P) die werd opgericht in bij de Vlaamse socialisten onder Louis Tobback 1885, kwam voort uit deze beweging. Ook de

* Deze bijdrage is voor een dee! geba­ seerd op het zojuist veschenen boek van de auteur: Vreemde Buren.Over politiek in Nederland en Belaie, Amsterdam: Contact , 1998. 173 r mutualiteit (ziekenfondsen) werd deel van deze zuil Wallonie, terwijl Brussel het kapitaal had en ij die een collectief lidmaatschap kende. Wie lid was Vlaanderen een arm boerengebied was. Oat is totaal van een door de Bw P erkende vakbond was lid van veranderd, want nu is Vlaanderen rijk, Wallonie de aw P. De leiders kwamen voort uit de zuil waar­ arm en Brussel een gevel van vergane glorie. Belgie e in de partij een syndicalistisch-mutualistische is het bewijs dat de Marxistische analyse kan klop­ n grondslag had. De SDAP, opgericht in I 894, kende pen (niet de remedie). Want door de enorme ver­ d een vee! smallere basis, in drie opzichten: geogra­ andering van de socio-economische onderbouw is e fisch, sociaal en machtspolitiek. Het Nederlands er ook verandering gekomen in de politieke boven­ socialisme bleefbeperkt tot grote steden in Holland bouw. Vlaanderen vond het unitaire Belgie een te n en ontkerkelijkte delen van Friesland. Een sterke krap korset, en W allonie voelde zich verwaarloosd a vakbeweging was er ook niet meteen. Het en wilde zelf economisch beleid voeren. Vlaanderen Algemeen Nederlands Werklieden Verbond wilde onder het 'Belgisch-Franstalig' juk weg, en (ANWV), opgericht in I 87 I, was eerder links-libe­ Wallonie voelde zich berooid door de Etat Belao­ raal dan socialistisch. In I 887 had zij nog maar 2730 Flamand. Daarop werd Belgie uitgehold. In I 970 r ]eden. En de SDAP kende geen makkelijke geboor­ begon dat proces en in I 9 9 3 werd Belgie een fede­ te. Zij kwam eigenlijk voort uit de anarchistische raal land, en nog is de staatshervorming niet ten halsstarrigheid van Domela Nieuwenhuis en lange einde. Alles werd gesplitst, regeringsmacht, de tijd bleef het Nederlands socialisme in onderlinge ambtenarij, de media, het onderwijs, de economi­ strijd verwikkeld. De theoretici voerden het hoog­ sche politiek. En natuurlijk de partijen. Ooit waren t ste woord, maar politiek stond de SDAP aan de zij­ er drie politieke families ( christen-democraten, lijn. socialisten en liberalen). Ze zitten nog als drie blok­ In machtspolitiek opzicht was de Bw P sterker ken van politieke families in de federale Kamer. dan de s DA P. Door haar brede grondslag en strijd Maar de aanhankelijkheid aan de taalgemeenschap t voor algemeen kiesrecht haalde de Bw P in I 9 2 5 werd groter dan de ideologische cohesie. P s en s P zelfs 40 procent van de stemmen. De meerderheid stonden naast elkaar als het ging om de sociale strijd, in Wallonie en ruim 30 procent in Vlaanderen. Een maar tegenover elkaar als het ging om de hervor­ enorm succes. In I 9 I 6 - tijdens de eerste wereld­ ming van de staat. oorlog - kwam de BWP in de Belgische regering. PvdA en sPA>s zitten ook in een ander sociolo­ De s DA P van Pieter Jelles Troelstra verkeek zich in gisch profiel. In Wallonie was het makkelijk. De 19 I 8 op de wereldrevolutie en bleef na haar misluk­ industrialisering en de sociale emancipatie gaf de te operette-revolutie op het Haagse Malieveld bui­ socialisten een grote macht. En dankzij de federali­ ten de regering tot I 9 3 9. Belgie kon na de eerste sering van de Belgische staat kregen zein Wallonie wereldoorlog niet meer worden geregeerd zonder een almacht. Maar in Vlaanderen lag dat anders. De de socialisten; in Nederland werden de socialisten ­ sterkste zuil werd de christen-democratische en dat omgevormd tot de PvdA - pas na de tweede bleef ook zo. Het ACW - de christelijke vakbewe­ wereldoorlog een natuurlijke regeringspartner. De ging - bleef altijd vee! groter dan het ABVV, de PvdA en sPA> s zijn opgegroeid in een ander staat­ socialistische. Wallonie is centrum-links, maar kundig huis. Nederland is een centralistische, uni­ Vlaanderen centrum-rechts. Wallonie is snel ont­ taire staat met een regulerende bureaucratie. Alles kerkelijkt, maar Vlaanderen heeft juist een diep wordt bijna in Den Haag bepaald, vanuit Den Haag gewortelde katholieke traditie. Bovendien heeft de gestuurd of door Den Haag verboden. De Tweede Vlaamse christen-democratie, dankzij het werk van Kamer heeft soms de allure van een uit de hand priester Daens, een ontwikkelde sociale dimensie. gelopen gemeenteraad. In Den Haag is de cockpit, Daarmee bleef de christelijke zuil op de been: het al zal men in het Torentje zeggen: kokpit. ACW (vakbond), het CM (christelijk ziekenfonds), Maar Belgie is heterogeen, decentraal en bestaat de c v P (de christelijke volkspartij). Vlaamse soda­ uit drie gemeenschappen en drie gewesten, zes par­ listen probeerden hier in te breken en de arbeiders lementen en vijf regeringen. In totaal zijn er veertig bij de c v P weg te kapen. In de jaren zestig begon in ministers en vele honderden parlementsleden. Zo Vlaanderen, zij het vee! langzamer dan in was het vroeger niet, want Belgie was unitair. Maar Nederland, de ontkerkelijking en was er door eco­ eigenlijk voltrok zich in het land een geweldloze nomische groei een basis voor industrialisering. revolutie. De economische macht lag vroeger in Bovendien had de s P zelf ook een goed ontwikkelde 174

zuil met het A VBB, de socialistische mutualiteit zozeer stemmers weg bij de CVP ofbij de liberalen, (sM) en tal van cooperaties. De arbeidersklasse zou maar mikt opzettelijk op proteststemmers onder overlopen, dachten de socialisten. minder gefortuneerden. De SP is op de terreinen Het mislukte om drie redenen. Vlaamse socialis­ zoals het asielbeleid of binnenlandse veiligheid naar ten waren voor veel Vlamingen te 'links', te weinig rechts geduwd door toedoen van het Vlaams Blok. 'pro-Vlaams' en ook te 'anti-kerkelijk'. Vlaanderen De architecten van het harde asielbeleid zijn Louis is van grondhouding immers centrum-rechts. Tobback en Johan Vande Lanotte. De SP heeft daar­ Vlaamse socialisten zaten vroeger vast aan de mee een soort 'macho-houding' die bij de PvdA Waalse socialisten en konden, als kleine in de poli­ onwennig overkomt. Hoewel des P politiek een cor­ tieke familie, moeilijk de 'Vlaamse snaar' bespelen. don sanitaire tegen het Blok voert, probeert zij het En ook het anti-kerkelijk karakter van het socialis­ Blok de wind uit de zeilen te halen door een dee! van me in Belgie is een groot verschil met de PvdA. In het programma over te nemen. De s P wil het Blok SPIPS was de vrijmetselarij van origine diep gewor­ 'overbodig' maken. teld. Socialisten zijn in Belgie van nature vrijzinnig De PvdA hoeft dit niet te doen omdat extreem­ en tegen de katholieke kerk. Zij zetten zich in de rechts geen gevaar is. Oat is een luxe, maar toch zit vorige eeuw af tegen de almacht van de katholieke er een adder onder het gras. De CD en de kerk en de katholieke politiek. Eind vorige eeuw Nederlandse SP vissen in dezelfde vijver. Waar de waren er homogene katholieke kabinetten. De loges CD sterk terugzakte, kwam de SP flink op. Het zijn waren als het ware de veilige plaatsen voor de vrij­ sociologisch dezelfde proteststemmers. Maar die zinnigen, die zich als een soort verzetsstrijders voel­ stem heeft bij de s P grotere legitimiteit dan wan­ den. Het gevolg was, en dat is nu nog soms te mer­ neer het om c D 'ers gaat. ken, dat veel socialisten een anti-klerikale reflex Een opmerkelijk verschil tussen PvdA en hebben en niets moeten hebben van 'zwartrokken'. Vlaamse s P is de manier waarop de jaren zestig In Nederland speelde dit veel minder een rol, inwerkten op het socialisme van beide Ianden. De zeker niet nadat de PvdA linkse christenen binnen­ PvdA beleefde haar culturele revolutie in 1969, met haalde. Bovendien was er in Nederland niet de de verkiezing van de beredansende Andre van der almacht van een kerk. Katholieken bevonden zich in Louw tot voorzitter en de presentatie van Tien over Nederland in een achtergestelde positie, terwijl Rood. De PvdA kreeg een volledig Messianistische protestanten over vele kerken waren verspreid. Er uitwerking. De Nederlandse politiek radicaliseerde was dus geen klerikalisme in Nederland en daarmee en Keerpunt-72 werd een ijkpunt. Die culturele ook geen anti-klerikalisme. In de jaren zeventig ommezwaai werd ook mogelijk omdat de ontkerke­ werd dominee Albert van den Heuvel voorzitter lijking en ontzuiling samen gingen. In Belgie was dat van de VARA. In Belgie zou dat ondenkbaar zijn. Als niet zo. Het 'ldeologisch Congres' van 1974 herbe­ de PvdA een debat organiseert doet zij dat soms in vestigde het 'marxisme' als grondslag en de 'klas­ een kerk- ofkerkachtig gebouw. Bij de sp;Ps is dat sestrijd' als middelpunt. De BSP was niet zozeer onvoorstelbaar. Sommige socialisten hebben een Messianistisch, maar Marxistisch. In Belgie was er diepgewortelde afkeer van 'de caloten' . Vrijzinnig­ wei het proces vaq ontkerkelijking, maar de zuilen heid is er van nature militant en prominente soda­ bleven overeind. De reden was dat de Belgische listen werden logebroeders. In het katholieke staat in een gestadig proces van beleidsmatige uit­ Vlaanderen konden socialisten door hun anti-kerke­ holling verkeerde door de hele serie staatshervor­ lijke houding geen greep krijgen op de arbeiders. mingen. De staat werd zwak, maar de zuilen bleven Een laatste verschil is de politieke context. De sterk, en namen staatstaken over. Zo wordt in PvdA kon dikwijls volgelingen zoeken binnen haar Belgie de werkloosheidsuitkering uitgekeerd door sociologische aanhang: de laagste inkomensgroe­ de vakbond. Pas in de jaren tachtig was er een ande­ pen. Er groeit wel concurrentie aan de linkerzijde: re politiek-culturele koers in de SP voelbaar. Het Groen Links en de N ederlandse s P. Maar bij de collectief lidmaatschap ( van partij, vakbond, zie­ Vlaamse s P komt de concurrentie van een andere kenfonds en cooperatie) werd medio jaren tachtig kant: het Vlaams Blok. Het Blok heeft zich genes­ afgeschaft. De partij opende de rangen voor mensen teld in de steden en is in Antwerpen grootste partij. met een katholieke achtergrond, mensen die dus In Brussel voert zij een harde campagne met een ex­ geen 'socialistische stamboom' konden voorleggen. politiecommissaris. Het Vlaams Blok haalt niet Zo was ex-partijvoorzitter Karel van Miert ex- 175 katholiek, net als ex-partijvoorzitter Frank (iemand die verliesmakende cafes weer rendabel r Vandenbroucke. Door sommigen in hun partij wer­ maakt) uit Hasselt, Steve Stevaert. Politiek-cultu­

) den ze niet aanvaard of 'tjeev' genoemd, wat een reel is het Toekomstcongres wei een breuk. De r scheldwoord is voor katholiek. Vlaamse socialisten maken zich los van de ideologi­ sche en politieke navelstreng met de PS. Ze slaan in s Het Toekomst Conares mei hun eigen fundamenten. De PS kijkt naar het Er bleef wei een verschil tussen PvdA en s P. In Zuiden; de SP naar het Noorden. Ze wil aanschuren \ Nederland verwaterde de rode zuil (PvdA-vARA­ tegen SPD, PvdA en Labour. Maar specifieke karak­ FNV), maar in Vlaanderen bleef SP-ABVV-SM een tertrekken zal zij wei behouden, zoals het militan­ t machtsfactor, zij het minder hecht dan vroeger. De tisme, het zuilgevoel en de syndicale inslag. In 1 PvdA werd een soort kiesvereniging, maar de SP Belgie is ongeveer 65 tot 70 procent van de werken­ c bleef het karakter van een ledenpartij houden. De den lid van een bond; in Nederland zo'n twintig. De PvdA heeft nog 6o.ooo !eden op IS miljoen men­ band van de s P met de bonden is afstandelijker aan sen; des P 8o.ooo op 6 miljoen. De SP heeft nog een het worden, maar blijft SynJbolisch van belang. De 'clubgevoel'; de PvdA am per. De s P is nu bezig ord vraag is of zij de mentale ordening kan behoeden - zowel politiek als ideologisch - de zeilen bij te zet­ voor de lasten van het verleden. Het Agusta-schan­ ten. In mei is het Toekomstcongres om voor de eer­ daal heeft de s P zwaar geraakt. In totaal moe ten in ste keer sinds het 'Ideologisch Congres' van I 9 74 september reeds dertien socialisten voor de opper­ weer fundamenten te slaan. De SP doet dit wat op ste rechter verschijnen, van Willy Claes tot Guy z'n PvdA's in de jaren zeventig: met' vee! papier en Spitaels. De oude s p/p s -generatie moet zich verant­ vee! resoluties. PvdA' ers moesten in de jaren woorden en de kiezers zien de bee! den van s P 'ers zeventig hele telefoonboeken met teksten aanne­ en ps'ers in de beklaagdenbank. Volgend jaar juni men die - eenmaal aanvaard - de suggestie wekten zijn de parlementsverkiezingen gepland. Dan kan dat de wereld op slag zou veranderen. Tegelijk men zien of de oude Agusta-rekeningen van tafel komt in de SP een nieuwe generatie op van 'no­ zijn, nog voordat de SP haar 'schone lei' kan voor­ nonsense socialisten' zoals voormalig cafedokter leggen. Bij een feestrede van F. Bolkestein Over hybris en 'De geschiedenis van het voor het eerst sinds bijna Nederlandse liberalisme tien jaar weer ( een zeer en van de vvo is, dat zul­ historie bescheiden) winst. len vriend en ~ijand toe- Hiermee was overigens geven, een succesver- niet meteen Bolkesteins haal,' aldus vvo -Ieider positie gevestigd. Toen in GERRIT VOERMAN Bolkestein eind januari bij het voorjaar van 199 1 de viering van het vijftig­ Historicus Wiegel vanuit Friesland jarig bestaan van zijn par­ liet weten op termijn tij. Hij sprak deze jube- weer beschikbaar te zijn lende woorden uit bij de presentatie van het hoek voor een baan in de landelijke politiek, toonde Liberalen onder een dak, dat was geschreven door zijn Bolkestein zich bereid plaats te maken: van hem partijgenoot H. J. L. Vonhoff. t Het is frappant hoe mocht de Friese Commissaris van de Koningin ' nog de intellectueel Bolkestein zich op het verjaardags­ liever vandaag dan morgen ' zijn rol als politiek Iei­ feest van zijn partij liet meeslepen in de liberale der overnemen.2 overwinningsroes. Natuurlijk hoeft een bij zo'n De electorale oogst voor de vvo kwam in 1994: gelegenheid als Festredner ingehuurde partijleider zowel bij de verkiezingen voor de gemeenteraden zijn uitgelaten achterban niet te vermoeien met een als die voor de Tweede Kamer boekte de vvo grote zware, doorwrochte analyse vol nuances, maar het vooruitgang. In de Kamer heeft de partij momen­ is iets anders om de feestvreugde te vergroten door teel 3 1 zetels - nog altijd vijf minder dan toen een loopje te nemen met de geschiedenis. Noblesse Nijpels de vvo de grootste zege uit haar geschiede­ oblige; zeker in het geval van Bolkestein, die sommi­ nis bezorgde, maar naar verwachting zal de vvo ge voormalige politieke tegenstanders in historisch deze historische uitslag in mei gaan overtreffen. opzicht nog wei eens de maat wil nemen. In het Is deze kleine excursie in de recente geschiedenis onderstaande zullen enkele kanttekeningen worden van de vvo bedoeld om afgunstig een smet te wer­ gemaakt bij de liberale success story van Bolkestein. pen op de flonkerende positie die de partij momen­ teel in de peilingen inneemt? Geenszins. Het wil Stijgende opiniecijfers alleen maar het betrekkelijke illustreren van een Het is opvallend hoe kort van memorie de Ieider van verkiezingsuitslag - uiteraard niet wat betreft de de vvo is wanneer hij de trompet laat schetteren vorming van het landsbestuur voor de daaropvol­ over de huidige positie van zijn partij. N og niet zo gende jaren, maar wei als piedestal om de heden­ lang geleden, in de jaren tachtig, stond de vvo er daagse liberale superioriteit op te Iaten rusten . Zo slecht voor. Na de klinkende zege onder Ieiding van gewonnen, zo geronnen - dit spreekwoord lijkt Nijpels in 1982 (36 zetels) boerden de liberalen volop van toepassing in het tijdperk van de steeds lange tijd achteruit. Bij de Tweede-Kamerverkie­ losser wordende bindingen tussen kiezers en partij­ zingen van 1 9 8 6 en 19 8 9 verloor de partij resp. en. Of om het anders te zeggen: 'vandaag ik, mor- negen en vijf zetels. Begin 1990 stond de vvo in de gen gij'. peilingen op zestien zetels. Hoe ernstig de zaak was, bleek bij de gemeenteraadsverkiezingen in maart Ideologische superioriteit van dat jaar: de vvo verloor opnieuw zwaar. In De 'kracht van het moderne liberalisme' komt vol­ deze crisissfeer moest politiek Ieider Voorhoeve het gens Bolkestein echter niet aileen tot uitdrukking in veld ruimen voor Bolkestein. Onder zijn aanvoering de komende klinkende electorale overwinningen, boekte de vvo bij de Statenverkiezingen van 1991 maar vee! meer nog in de ideologische superioriteit 177 van deze stroming. Een bewijs daarvoor ziet de antwoordelijkheid moest dragen . vvo-leider in het feit dat de PvdA haar beginselen De jaren negentig vormen het liberale decenni­ op sterk water heeft gezet, zo memoreerde hij op um, daarin heeft Bolkestein zonder enige twijfel het partijfeest. AI vaker plaatste Bolkestein de soci­ gelijk - er zullen ook weinigen zijn die hi erover met aal-democratie en de christen-democratie - als hem de degens willen kruisen . Door allerlei oorza­ 'minder fortuinlijke politieke stromingen' - in de ken, zoals de aanhoudende crisis van de verzor­ hoek. Begin 1996 zag de liberale partijleider zelfs gingsstaat, de individualisering en de ondergang van het einde van de christen-democratie naderen. In bet Oost-Europese staatssocialisme bepalen nu libe­ ta een adem nam hij in dit onheiJsscenario ook D 66 rale ideeen bet maatschappelijke discours. Gezien :r mee. 'Voor hen is geen structurele plaats in het de ontwikkelingen in het verleden zal de huidige t. politieke landschap op de langere termijn', zo voor­ politieke constellatie echter ook geen eeuwig Ieven lS spelde hij . 3 Voor de sociaal-democratie was die toe­ beschoren zijn. Ongetwijfeld zal in de toekomst het lS komst er volgens Bolkestein nog wei - verrassend moment aanbreken waarop de huidige dienstdoen­ n genoeg overigens, want eind 1994 had hij in Belgie de ideologie wordt afgelost. Om in de zegeroes van van deze stroming in haar traditionele vorm zo de deze hoogtijperiode andere stromingen min of d ongeveer al de ondergang aangekondigd.4 meer voor dood en begraven te houden, getuigt niet n ln zijn absolute oordeel over deze ideologische van besef van de historische ontwikkelingsgang. n concurrenten schiet het historisch besef van de libe­ e rale voorman tekort, terwijl hij toch beter zou moe­ Liberalen niet resistent voor de tiJdaeest n ten weten. De afgelopen decennia hebben de hoofd­ De afgelopen decennia hebben dus elk een min of g stromingen in de recente politieke geschiedenis meer dominante ideologie gekend. Deze overheer­ i- elkaar afgelost als dominerende factor. Zo zou men sing ging vaak samen met een sterke electorale posi­ de jaren zeventig kunnen typeren als sociaal-demo­ tie van de partij die deze opvattingen uitdroeg. In cratisch. Niet aileen vanwege het kabinet-Den Uyl, beide fenomenen kwam de tijdgeest tot uitdrukking n maar vooral ook omdat het de sociaal-democraten - een tamelijk ongrijpbaar verschijnsel waarvan e en hun ideeen waren die de toon zetten in het evenwel een paar kenmerken onomstreden zijn, publieke debat. De 'maakbaarheid van de samenle­ namelijk dat deze nooit helemaal hetzelfde blijft en n ving' stond hierin centraal. Bolkestein heeft zelf vrijwel niemand geheel onberoerd laat. Zo is de deze monocuituur in de publieke opinie aan den PvdA evenals andere politieke partijen in deze tijd lijve ervaren. Het 'eenzijdige heersende opiniekli­ onloochenbaar bei"nvloed door de opgang die bet maat' in Nederland bracht hem ertoe zijn buiten­ marktdenken heeft gemaakt. Bolkestein ziet in deze s lands verblijf te beeindigen, Hd te worden van de 'ideologische terugtocht' van de sociaal-democra­ vvo, de actieve politiek in te gaan en een bijdrage ten een overtuigend bewijs van de liberale kracht. te leveren aan de bestrijding van die eenzijdigheid .S Dit is op zichzelf niet geheel onjuist; het zou overi­ I Bolkestein moest echter nog enige tijd geduld gens ook onverstandig zijn voor een partij als de 1 oefenen, want bet volgende decennium was voor de PvdA om zich volledig van de tijdgeest af te scher­ christen-democraten. De kabinetten-Lubbers waar­ men. Een potentiele regeringspartij client over in het CDA domineerde en waarbij de vvn (inclu­ realiteitszin te beschikken, zoals de sociaal-demo­ sief Bolkestein) mocht aanschuiven, poogden een cratie in de jaren tachtig met vee! pijn en moeite ) hervorming van de verzorgingsstaat door te voeren. heeft moeten ervaren. t De uitvoering van deze reconstructie had zonder Bolkestein Hjkt echter over bet hoofd te zien dat s meer Hberale trekken, maar de christen-democrati­ zijn vvn in bet verleden evenzeer gevoelig is sche gedachte van de 'verantwoordelijke samenle­ geweest voor de heersende politiek-ideologische ving' leverde hiervoor de ideologische legitimatie. mores. Om een nog niet verjaard voorbeeld te noe­ Bovendien tamboereerde het c D A in deze tijd op men : bet Liberaal Manifest, opgesteld onder Ieiding het 'maatschappelijk middenveld' - een ander van W .J. Geertsema in 19 8 1 als officiele toelichting christen-democratisch stokpaardje - dat meer ver- bij bet beginselprogram van de v v D van 1 9 8 o en als

I . H. J.L. Vonhoff, Liberal en onder een paars? in: P.G.C. van Schie, red., Tussen 'meer markt en minder overheid ' zich in dak. VVD: t;O jaar liberale verenwna, Den polarisatie en paars. De 1 00-jariae verhou­ principieel opzicht weinig meer zou Haag, I998. dinB tussen liberalen en socialisten in onderscheiden van de liberalen. 2. NRC Handelsblad, I 5 mei I 99 I. Nederland, Kampen, I995, I74-I8o. 5. Zie F. Bolkestein, De Enael en het 3· Zie de Vo lkskrant, 2 2 april I 996. Daarbij suggereerde Bolkestein dat de Beest , Amsterdam, I 990, I I - I 3. 4· F. Bolkestein, 'Hoe liep de weg naar PvdA met het omarmen van het adagium zodanig nog steeds gel dig. 6 In dit partijdocument een grote vitaliteit hebben en zelfs het liberalisme in wordt het overboord gaan van allerlei ballast in de zijn hoogtijperiode van pas komen. jaren zestig van harte toegejuicht: 'wij kregen de toeschietelijke maatschappij - en die spreekt libera­ Uberalisme besmet woord len aan'. Deze opvatting was gebaseerd op een posi­ Oat Bolkestein in 19 9 8 het liberalisme uitroept tot tief, optirnistisch mensbeeld, dat gepaard ging met de moderne en succesvolle politieke stroming is te een actieve overheid. 'Politieke vrijheid heeft niet begrijpen - althans wanneer hij zich tot dit moment automatisch geleid tot de emancipatie van allen. De beperkt. Minder begrijpelijk is het daarentegen staat moet de emancipatie actief bevorderen.' Op wanneer hij - waarschijnlijk overmoedig door de velerlei wijze moest de overheid de ontplooiing van huidige euforie - met terugwerkende kracht het het individu stimuleren, waarbij men ervan uit leek verleden van het Nederlandse liberalisme tot suc­ te gaan dat wanneer de mens de gelegenheid wordt cesverhaal uitroept. De geschiedenis van de vvo geboden om zich te ontwikkelen, hij daarvan wordt daarbij min of meer heilig verklaard: 'voor gebruik zal maken. Met name op het terrein van liberalen zijn er geen ernstige zonden te bekennen, onderwijs, cultuur, sport, vorming, emancipatie geen pijnlijke dwalingen te verdoezelen, geen van vrouwen en culturele minderheden was een vreemde koerswijzigingen te verklaren'. 'voorwaardenscheppende' overheid gewenst. Natuurlijk kan het liberalisme op grote presta­ Het Liberaal Manifest zei nadrukkelijk niet de ties bogen, wellicht meer dan andere stromingen. maakbaarheid van het menselijk geluk nate streven. Het is echter wat hachelijk om een politieke partij 'Een politiek die beoogt werkelijke vrijheid voor aan het einde van de twintigste eeuw op eenduidige, allen te scheppen, kan ook voeren tot verstikking ondubbelzinnige wijze te verbinden met voorgan­ van die vrijheid.' Niettemin was het eveneens aan­ gers die een a anderhalve eeuw geleden onder gestoken door de optimistische, hemelbestormende dezelfde naam in een geheel andere politieke en aspiraties die in de jaren zestig en zeventig opgeld maatschappelijke context actief waren.B Maar ook deden in de Nederlandse politiek. om andere redenen is het de vraag of de vvo aileen Niet aileen de PvdA beschikt over een verouder­ op grond van nominale overeenkomsten aanspraak de beginselverklaring, deze toelichting bij het kan maken op de gehele liberale erfenis. Met name beginselprogram van de vvo is officieel ook nog wat betreft de nalatenschap van de sociale liberalen altijd van kracht. Het is daarmee het levende bewijs ligt dat genuanceerd. In genealogisch opzicht, gere­ voor de ideologische vatbaarheid van de vvo voor deneerd langs de lijn van de partijorganisatorische de tijdgeest, net zo als andere strorningen tegen­ stamboom, duiken ook andere pretendenten op, woordig gevoelig zijn voor bepaalde elementen uit zoals bijvoorbeeld de PvdA via de vrijzinnig-demo­ het liberale gedachtegoed. Gezien de gewijzigde cratische tak. opstelling van de huidige vvo lijkt er met deze vige­ Los van de netelige kwestie aan wie of aan welke rende maar gedateerde toelichting sprake van wat partij de liberale erfenis nu in welke mate toekomt, 'onverwerkt verleden': een aanpassing aan de huidi­ client men niet de ogen te sluiten voor de minder ge opstelling is wellicht geboden. Of in een eventu­ florissante perioden die het liberalisme heeft door­ eel vernieuwd beginselprogram de door Bolkestein gemaakt en die dus ook dee! uitrnaken van die erfe­ gewenste verwijzing naar het christendom wordt nis. Uitgerekend bij het vijftigjarige bestaan van zijn opgenomen - in 1980 uit het beginselprogram van partij gaat Bolkestein eraan voorbij dat ten tijde van de vvo geschrapt maar in 1994 door haar politiek de oprichting van de vvo het liberalisme een bela­ Ieider weer bepleit omdat een herorientering op den begrip was. 'Liberalisme was verdacht en leek christelijke waarden de 'op drift geraakte' maat­ "uit"', zo beschijft de liberale historicus Westers de schappij meer samenhang zou kunnen geven7. - is de politieke stemming na de Tweede Wereldoorlog.9 vraag. Aileen al het feit dat Bolkestein de wenselijk­ De Partij van de Vrijheid (PvdV), die in 1946 de heid oppert, toont echter aan dat enkele essentiele Liberale Staatspartij verving, zag expliciet af van de elementen uit de ideologische inboedel van de door aanduiding 'liberaal' vanwege het feit dat deze term hem afgeschreven christen-democratie kennelijk wel erg belast was door de economische crisis van

6. Liberaal Manifest, Den Haag, 1982. J. van Doom en P. de Rooy, De ideoloai­ het N ederlandse liberalisme ' , in: 7. Zie NRC-Hande/sblad, 5 maart 1994. sche driehoek. Nederlandse politiek in histo­ Jaarboek 1992 Documentatiecentrum 8. Zie J. de Beus, 'Oorsprong en weder­ risch perspectiif, Den Haag, 1996, 56; zie Nederlandse Politieke Partijen, Grortingen, keer van de liberalen', in: J. de Beus, ook E. H. Kossmann, 'Kenmerken van 1993,222- 229. 179 n de jaren dertig en het door de liberalen gepropa­ karakteriseerde, was ook in deze begintijd voor de geerde recept van staatsonthouding. Voor partijlei­ vvo kenmerkend. In de tekst van het beginselpro­ der Stikker, twee jaar later een van de founding gram dat in I 948 werd aangenomen, kwam het fathers van de vvo en daarmee een voorganger van woord 'liberalisme' niet voor. Pas later verdween Bolkestein, zou het weglaten van het woord liberaal deze terughoudendheid. e een conditio sine qua non zijn geweest voor het aan­ tt vaarden van het leiderschap van de PvdV. In het Slot n manifest waarmee de PvdV-in-oprichting zich aan De bedoeling van dit artikel was niet om een aantal e de bevolking presenteerde, kwam het 'liberalisme' oude koeien uit de sloot te halen. Het beoogde :t niet voor. Ook later deed de partij pogingen om dit slechts enkele kanttekeningen te maken bij de stempel niet op zich gedrukt te krijgen.IO triomfalistische retoriek van vvo-leider Bolkestein ::> Het was niet alleen Stikker die bedenkingen had over het liberale verleden en over de positie van r bij het begrip liberalisme. Bij de oprichting van de andere politieke stromingen. De opmerkingen van vvo in januar.i I 948 - een fusie tussen de PvdV en de vvo-leider getuigen van een nogal onhistorische een groepje ontevreden ex-vrijzinnig-democraten denkwijze en lijken meer ingegeven door politieke uit de PvdA - refereerde Oud, de andere aartsva­ overwegingen. Evenals andere stromingen en par­ der van de v v o en tot I 96 3 haar politiek Ieider, aan tijen hebben zoals hierboven uiteen is gezet het libe­ 'het manco der liberale staatkunde in de jaren der­ ralisme en de vvo hoogte- en dieptepunten j tig: het teloorgaan van het besef, dat de liberale gekend, tijden van voorspoed en tegenspoed. De staatkunde naar haar aard vooruitstrevend heeft te ene keer zetten de liberalen de trend, de andere zijn'. II Vonhoff legt uit dat Oud hiermee vooral keer werden zij door anderen bei'nvloed. Een alge­ r doelde op het liberale standpunt van staatsonthou­ hele success story is voor geen enkele beweging weg­ 1 ding.l2 gelegd; in de politieke geschiedenis kent iedereen (. Hoewel Oud niet zo gereserveerd stond ten aan­ 'goede tijden, slechte tijden'. En net zoals in de soap 1 zien van deze term als Stikker, was form eel van eer­ op de tv is hybris in de politiek een riskante eigen­ ( herstel van het liberalisme bij de oprichting van de schap: het leidt vaak tot een val, zoals de klassiek vvo dan ook geen sprake. De uiterste terughou­ geschoolde Bolkestein ook wel zal weten. dendheid ten aanzien van deze term die de PvdV

9· M.F. Westers, Mr. D.U. Stikkeren de 1 1 . Volkspartij voor Vrijheid en Democratie. Den Haag, 1948, 2 2. na-oorloase reconstructie van het liberalisme Redevoerinaen van mr. D. U. Stikker, voor­ I 2 . Vonhoff, op.cit., 2 I. in Nederland, Amsterdam, 1988, 75· zitter, en mr. PJ. Oud, ondervoorzitter van 10. Westers, op.cit., 78, 8o-81, 88, de V. V.D. in de eerste openbare veraaderina, 95-96, I I 0. aehouden op 24 januari 1948 te Amsterdam, 180

De s P : V olkse partij of

Voor de een is de Socia­ volkspartij? graag geziene gast in talk­ listische Partij een expo­ shows en in politieke tele- nent van extreem-links in visieprogramma's, waar polderland, voor de ander hij zich steeds meer als een correctiefactor voor BERT MIDDEL politiek filosoof dan als de te zeer door paars ver­ Lid van de T weede Kamer voor de PvdA activist profi.leert. Net als kleurde Partij van de het c D A, maar dan an- Arbeid. ders, stelt hij het besef van Maar hoezeer de beoordeling van de s P - zeker normen en waarden in de samenleving centraal. in sociaal-democratische kring - ook uiteenloopt Er is geen actualiteitenprogramma waar de SP­ van enerzijds afkeer tot anderzijds nauwelijks ver­ leider niet in heeft opgetreden. In kringen binnen holen waardering, niemand kan er meer om heen en rond de grachtengordel is het inrniddels bon ton dat de s P na een moeizame ontwikkelingsgang een om te koketteren met de sympathie voor het prak­ politieke factor van betekenis lijkt te zijn geworden. tisch-populistisch actie-socialisme. Kortom, de SP De s P ·is niet meer !outer de spreekbuis van het is 'in', het is chique om je als SP-aanhanger te affi.­ maatschappelijk ongenoegen en daarmee de vertol­ cheren. De SP is daarmee onderdeel van een life­ ker van het politieke protest, de s P is ook en vooral style geworden. salorifiihia geworden. De vraag is hoe het zover heeft kunnen komen De voormalige meacifoon van de straat nadert en hoe het verder zal kunnen gaan. Daarbij verdient gestaag het centrum van de macht, zowel landelijk in dit verband met name de relatie, of misschien be­ als zeker sinds de laatste gemeenteraadsverkiezin­ ter gezegd het ontbreken daarvan, met de Partij van gen ook plaatselijk. In een enkel geval is de SP zelfs de Arbeid een nadere beschouwing. In dit licht is onderdeel van de politieke macht in de vertegen­ het interessant te kijken naar verschillen en over­ woordigende democratie. Zo is bijvoorbeeld de eenkomsten met die andere, zich socialistisch ach­ deelname aan het College van B & w van de gemeen­ tende partij ter linkerzijde van de sociaal-democra­ te Oss - twee s P-wethouders in deze bakermat van tie, wijlen de CPN. de partij - door de kiezers allesbehalve afgestraft. In het parlement, waar de s P in beide Kamers nog Oorsprona en ontwikkelina bescheiden vertegenwoordigd is, wordt haar in­ Uit de wirwar van sectarische groepjes die aan het breng door de andere partijen serieus genomen. eind van de jaren zestig en het begin van de jaren Andere protestpartijen hebben dit nooit mogen mee­ zeventig vooral elkaar en daarnaast tezamen het maken. Terwijl zij enerzijds haar uiterste best doet grootkapitaal verketterden, is alleen des P als rele­ om haar imago als octiepartij te handhaven en zelfs vante politieke factor overgebleven. Daarbij moet op te poetsen, doet de SP anderzijds bijna braafmee meteen worden opgemerkt dat de huidige Socia­ aan het gangbare politieke spel en heeft zij zich aan listische Partij voor wat betreft haar organisatie, de daarin geldende mores aangepast. De toonzet­ inhoud en strategie weinig gelijkenis meer vertoont ting van het s P -geluid detoneert bij tijd en wijle, met de Socialistiese Partij die zich destijds met name maar ons politiek systeem en zijn regels worden binnen de roomse universiteitscentra van Nijmegen zonder probleem geaccepteerd. en Tilburg manifesteerde. Met voor een dee] het­ Daarenboven lijkt de s P zelfs een cult-status te zelfde leidend kader dat ook nu nog binnen de s P de verwerven. Partij- en politiek Ieider Jan Marijnissen dienst uitmaakt, werd in de jaren zeventig de ideo­ vult met enige regelmaat de kolommen op de opi­ logische zuiverheid aangaande het marxisme-leni­ niepagina's van de betere dagbladen. Hij is een nisme beleden. Geheel en a! volgens de leer van de s &_o 1 8 I 8 I

Grote Roerganger zelf, Mao Tse Tung dus, werd komst betrekking had, leidde tot het ontstaan van het beginsel van de massalijn gevolgd. Dit betekende een paranolde politieke subcultuur die af en toe dat de partij aileen maar Ieiding kon geven in de meer overeenkomsten vertoonde met de uitwassen klassenstrijd als de stem des volks werd gevolgd. Het van de religieuze Pinksterbeweging dan met een partijkader moest derhalve de universiteit vaarwel politieke strijdorganisatie. Het recept van Stalin zeggen om zich onder de arbeiders te begeven, wat bleek in de jaren zeventig binnen de c P N nog niet als voordeel had dat meteen vernomen kon worden uitgewerkt te zijn. Het was de partij tegen de rest wat - zoals dat heette - de mensen van de s P ver­ van de wereld, die aangevoerd door verstokte wachtten en wilden. Hiermee was de keuze voor revanchisten heimelijk maar een doe! nastreefde, te het populisme een feit. Des P ontwikkelde een stevi­ weten de liquidatie van alle communisten. tr ge partijorganisatie en initieerde van daaruit aan de De SP volgde daarentegen een andere strategie, Is partij verbonden actiecomites (bijvoorbeeld het Mi­ waarbij de theorie ondergeschikt werd gemaakt aan Is lieu Actiecentrum Nederland, de verenigiging de praktijk. Waar de CPN haar traditionele arbei­ Is voorkomen is Beter en de Bond van Huurders en dersaanhang buiten Groningen, Amsterdam en de I ­ Woningzoekenden). De SP vertoonde met deze Zaanstreek nagenoeg zag verdwijnen, bereikte de n strategie van het socialisme-van-de-daad overeen­ s P in toenemende mate de bevolking in de traditio­ komsten met de vee! iotere CPN (Communis­ nele arbeidersbuurten in vooral het Zuiden van het tische Partij van Nederland), die ook het politieke land. Via bijvoorbeeld de hulpverlening van de s P­ n instrument van de mantelorganisatie ( denk aan de gezondheidscentra en juridische spreekuren wist n actiecomites in de strokarton-industrie in Oost­ men in een toenemend aantal steden steun te ver­ Groningen, het Komitee Kruisraketten Nee en het werven. Activisten van de SP gingen in de volks­ p Volkskongres) hanteerde. buurten van middelgrote steden huis-aan-huis, met Met enige regelmaat stonden in de jaren zeven­ in de hand steevast de partijkrant De Tribune, waarop tig des P en de c P N en met hen ook de bijbehoren­ de portretten van Marx, Engels, Lenin en Mao de mantelorganisaties lijnrecht tegenover elkaar. prijkten. Aan de manier waarop buurtbewoners bij n De onderlinge verkettering manifesteerde zich op hun huisdeur werden benaderd, met bij wijze van .t zowel theoretisch als praktisch niveau, dus in spreken de voet tussen drempel en deur, ontlenen geschrift en op straat waar men elkaars vermeende de s P -ers hun bijnaam De Rode jehova 's. De acties in n achterban bestookte met het eigen gelijk. Het feit buurten en bij bedrijven waren onderdeel van een s dat daarbij de toch nog altijd gemeenschappelijke uitgekiende strategie. Via een eige11tijdse vorm van klassevijand in zijn vuistje stond te lachen, was niet het bij onze zuiderburen alom aanwezige dienstbe­ meer dan een vervelende, maar aan de zuiverheid toon, legden de plaatselijke SP-leden een link naar van het ware socialisme ondergeschikte bijkomstig­ het lokale bestuur. Door mid del van het ontwikke­ heid. Oat in dit verband de sociaal-democraten van len van een maatschappelijk draagvlak en van daar­ de Partij van de Arbeid vrijwel zonder uitzondering uit politieke machtsvorming op het lokale niveau, als lakeien van het neo-imperialisme tot het kamp zou de wisselwerking naar het landelijk politiek t van de klassevijand gerekend mochten worden, was platform kunnen plaatsvinden, hetgeen uiteindelijk voor zowel de CPN als de SP een gegeven. in 1994 lukte. In de tussentijd, vooral na de val van t De s P en de c P N stonden niet aileen ideologisch de Muur in 1989, werd naar buiten toe met de lijnrecht tegenover elkaar, ook sociologisch bleken marxistische traditie gebroken en ging de s P ethische er in de jaren zestig en zeventig grote verschiilen. noties als menselijke waardigheid, gelijkwaardig­ De CPN noemde zich de arbeiderspartij bij uitstek, heid en solidariteit (in die volgorde!) centraal stel­ maar het bleken in toenemende mate studenten, len. intellectuelen en kunstenaars te zijn die het proleta­ Terwijl het electoraat van dec P N vanafhet mid­ risch besef binnen deze partij levend moesten hou­ den van de jaren zeventig slonk, groeide dat van de den. De c P N was in zichzelf gekeerd en veel met SP, zij het aanvankelijk alleen op lokaal niveau. zichzelf bezig, hoewel de ronkende retoriek van Toen de CPN in de jaren tachtig het feminisme op 'eeuwige' kopstukken als Paul de Groot, Marcus een lijn stelde met de klassenstrijd en daarmee, naar Bakker, Fre Meis en de gebroeders Wolffhet tegen­ later bleek, haar eigen doodvonnis tekende, ver­ gestelde suggereerde. De interne gerichtheid van de klaarde de s P de vrouwenemancipatie als een non­ CPN, of deze nu op haar geschiedenis of op haar toe- issue. In 198o verscheen een SP-brochure waarin 182

werd uiteengezet dat het feminisme de tegenstellin­ Het centralistische karakter van de s P komt gen tussen mannen en vrouwen aanwakkert, waar­ overeen met dat van de c P N van weleer. Het lande­ door de aandacht van de klassenstrijd wordt afge­ lijk partijbureau, waar het deels 'vrijgestelde' leid, waarmee uiteindelijk het kapitalisme zijn voor­ Partijbestuur zetelt, bepaalt de politieke lijn die uit­ deel behaalt. Arbeidersvrouwen worden niet door gedragen wordt in Kamers, Staten en raden. hun man onderdrukt, maar zij worden tezamen met Gemeentelijke partijprogramma's zijn grotendeels hun man door de hazen uitgebuit. kopieen van elkaar. Bij de CPN was altijd en overal Met deze stellingname verwierf de s P binnen de de centrale leuze Kiest communisten in .... , bij de s P is tijdgeest van de jaren tachtig het imago van een in het Stem tegen. Plaatselijke partijafdelingen en pro­ wezen conservatieve of beter gezegd kleinburgerlijke vinciale districten lopen aan de leiband van de cen­ partij. En dan te weten dat het verwijt bourgeois te trale partijleiding. Binnen die Ieiding kunnen enkele zijn, toch wei het ergste is wat een ware socialist kan beroepsbestuurders jarenlang de dienst uitmaken. overkomen. Het aldus verworven 'rechtse' imago Bij de c P N gold dat in extreme mate voor de eerder van de SP werd voor de buitenwacht nog eens ver­ genoemde erevoorzitter van het Partijbestuur Paul de sterkt door haar in I 9 8 3 op schrift gestelde opvat­ Groot, voor de s P aanvankelijk voor de latere tingen over het minderhedenbeleid, waarin buiten­ romanschrijver en journalist Koos van Zomeren en landers de keuze kregen tussen hetzij 'ondersteunde allange tijd voor de partijvoorzitter, tevens fractie­ remigratie' hetzij integratie in de Nederlandse voorzitter en lijsttrekker Jan Marijnissen. En daar­ samenleving. Beschaafd links en de rest van welden­ naast voor partijsecretaris en campagneleider Tiny kend Nederland spraken toentertijd schande van dit Kox, die sinds mensenheugenis de spin in het web 'alternatief van de duivel', maar inmiddels is het van de partijorganisatie vormt. Ook het vaststellen eerste aspect een centraal onderdeel van het Ne­ van de kandidatenlijsten voor de Kamerverkiezin­ derlandse vluchtelingenbeleid en vormt het tweede gen is vooral een zaak van het partijbestuur. Bij de aspect nu de alom onderschreven basis van ons c P N selecteerde het partijbestuur de Kamerkandi­ nieuwkorriersbeleid. daten uit zijn midden, terwijl het bij de SP opval­ lend is dat in de top van de Kamerlijst vooral naaste Organisatie en strategie medewerkers van de lijsttrekker geplaatst zijn. Net Oat de SP op indirecte wijze is voortgekomen uit de als in de c P N het geval was, staan de bestuurders en c P N van de jaren zestig valt vooral te constateren in volksvertegenwoordigers van de SP het grootste haar organisatiebeginsel en partijstructuur. Evenals deel van hun salaris en vergoeding af aan de centrale de c P N hanteerde de s P lange tijd het democratisch partijkas. centralisme als organisatiebeginsel en doet dit in Overigens moet wei worden geconstateerd dat zekere zin nog steeds. Discussies in de partij zijn in de meeste politieke partijen het landelijk toegestaan, maar aileen intern, terwijl deze discus­ Partijbestuur een cruciale rol speelt bij de recrute­ sies vrijwel uitsluitend voorstellen van de partijlei­ ring en selectie van kandidaten voor de Eerste en ding betreffen. Eenmaal genomen besluiten worden Tweede Kamer. o 6 6 is wat dit betreft de uitzonde­ eendrachtig en tezamen naar buiten gebracht en uit­ ring die de regel bevestigt. De PvdA is sinds I 994- gevoerd. Oiscussies moeten echter niet te. lang doorgeschoten van het ene uiterste van de decentra­ duren, want dat schaadt de actiebereidheid. Zoals le, casu quo gewestelijke kandidaatstelling, naar het ook de CPN pas aan het einde van haar bestaan de andere uiterste waarbij het Partijbestuur eigen­ deuren van haar partijcongressen opende voor de machtig de conceptlijst van de kandidaatstellings­ burgerlijke pers en andere belangstellenden, is pas commissie kan veranderen alvorens deze aan het sinds kort het vierjaarlijkse (!) congres van de s P partijcongres voor te leggen. In het CDA is de openbaar. De partijraden vinden nog -steeds in paleisrevolutie in de Kamerfractie gei'nitieerd en beslotenheid plaats. Waar de CPN grote partijmani­ uitgevoerd door het landelijk Partijbestuur. Ook festaties voor het hele gezin belegde om de saarnho­ het verschijnsel toogdagen is in de sociaal-democrati­ righeid te versterken (Waarheic!Jestivals), wist de SP sche traditie geen onbekend verschijnsel, waarbij de in maart van dit jaar bijna vijfduizend mensen bijeen geschiedenis zich uitstrekt van de Rode Zaterdagen te brengen in Hetland van Ooit. Ofwel de SP als een van Troelstra tot de 1 meifestivals van nu. grote Rooie Familie. Dit moet de gestaalde kaders In de PvdA is, net als in het pre-NieuwLinks-tijd­ in de sociaal-democratie wei pijn doen. perk, cuniulatie van functies in de partijtop weer - mt toegestaan. De partijvoorzitter is lid van de De s P wordt door de kiezers vooral ge:iien als de le­ Kamerfractie, zoals dat in de jaren vijftig en zestig partij die de armoede, achterstand en maatschappe­ le' ook a! gebruikelijk was. Anders dan in de SP is de lijke tweedeling aan de kaak stelt. Daarmee is in de tit­ PvdA-voorzitter geen fractieleider. beleving van het electoraat de s P in zekere zin een :n. Voor de strategie van de SP ten opzichte van one-issue partij, maar daarmee wei de partij die het els andere partijen- en zeker de Partij van de Arbeid­ voor de gewone man opneemt. Niet zelden met de ral geldt in wezen hetzelfde als wat de c P N jarenlang in toevoeging: zoals de PvdA dat vroeger deed. De SP is de praktijk bracht, namelijk het primair aericht zijn op weet te appelleren aan socialistische sentimenten en ·o­ je grootste vijand. De CPN en de PvdA stonden roept daarmee niet van nostalgie gespeende gevoe­ :n­ decennia lang uitermate vijandig tegenover elkaar. lens op bij een deel van de links-georienteerde kie­ ~le De CPN viste in de electorale vijver van de PvdA, zers. De s P springt als het ware in het gat, dat de :n. maar ondertussen leverde de CPN aileen maar wet­ Partij van de Arbeid met haar herorientatie in de .er houders en gedeputeerden in plaatsen waar zij of de richting van het liberale denken en de daaraan de absolute meerderheid bezat (in de raden van de gepaard gaande regeringssamenwerking met de .re toenmalige gemeenten Beerta en Finsterwolde) of nazaten van de vroegere klassevijand, heeft Iaten en een sterke PvdA naast zich wist (bijvoorbeeld in de vallen. In die optiek is het succes van de SP ook te .e- provincie en in de stad Groningen, in Noord­ zien als de prijs van Paars . tr- Holland, in Amsterdam, in Zaanstad en in enkele Marijnissen laat niet na te benadrukken dat het ny kleinere gemeenten in Groningen). Van enige neo-liberale aedachtenaoed de grootste vijand van de eb innerlijke tegenstrijdigheid daarbij was geen sprake. SP is. Omdat in zijn perceptie dit neo-liberalisme en De communistische dialectiek leerde immers dat met zijn 'tucht van de markt' juist in de PvdA heeft n­ het front van de arbeiders niet verdeeld mocht wor­ toegeslagen, moet de PvdA als de belangrijkste elec­ :le den en wat je ook van de PvdA mocht denken, deze torale tegenstrever gezien worden. Oat daarmee !i­ partij wist wei een groat deel van de arbeiders ach­ geen stemmen van rechts worden afgesnoept is ll­ ter zich te krijgen. Oat gebeurde in de optiek van de minder belangrijk, omdat het streven van de s P - te CPN natuurlijk goeddeels via valse voorwendsels, gelijk aan dat van de vroegere c P N - niet gericht is et maar toch was het zo. In 1 9 77, bij de voor de c P N op het verkrijgen van een linkse meerderheid. Een

~n zo rampzalig verlopen Kamerverkiezingen, die het moderne variant van een Volkifrontreaerina, waar bij­ te einde van de veertigjarige heerschappij van Paul de voorbeeld Groen Links op voorhand niet afkerig van le Groot betekenden en op termijn het einde van de is, is voor de SE niet aan de orde zoals het dat des­ partij, was de leus Van Aat eruit, de c P N erin. Let tijds voor de CPN ook niet was. In de stembusstrijd at wei, de CPN erin naast de PvdA. is het dus ook voor de s P meer opportuun om de jk verschillen binnen links te benadrukken dan de e De aewone man onderlinge overeenkomsten. Het beeld van een ver­ :n De SP vertoont op dit punt zowel een overeen­ deeld Jinks is voor de SP geen schrikbeeld; sterker komst als een verschil met de strategie die de c P N nog, de partij spint er volop garen bij. •4 destijds hanteerde . .Oak de s P moet haar winst gro­ Tegelijkertijd zal ook de SP geen bestuursver­ l- tendeels boeken onder voormalige of potentiele antwoordelijkheid dragen in een college zonder

~ t PvdA-kiezers. Bijna de helft van de recente leden­ deelname van de PvdA. In Oss startten in 1996 de 1- winst van de SP bestaat uit voormalige PvdA-sym­ eerste s P -wethouders in een Dagelijks Bestuur dat s- pathisanten. Ook in de traditionele, trouwe achter­ naast de PvdA-burgemeester verder werd gevormd ~ t ban van de PvdA, waar de ideologische veren be­ door raadsleden van respectievelijk PvdA, o 6 6 en le paald niet zijn afgeschud en waarbinnen het proleta­ een plaatselijke partij. De paradox is dat de s P de n risch sentiment nog springlevend is, zijn de s P en grootste luis in de pels van de PvdA is, maar feitelijk ok met name de SP -lijsttrekker in zekere zin geliefd. niet zonder de PvdA kan functioneren. Anders i­ 'Marijnissen kan het zo mooi zeggen', wordt hier gezegd: de machtsbasis van de SP wordt mede .e niet zelden met enige afgunst geconstateerd. Oat hij gevormd door de Partij van de Arbeid. De PvdA :n het ook heel aemakkelijk kan zeggen omdat zijn partij - en zeker de PvdA als regeringspartij - vormt een geen verantwoordelijkheid voor het beleid draagt, legitimatiegrond voor het bestaan van de s P en 1- wordt wei erkend maar dat neemt niet weg dat hij daarmee een verklaring voor haar succes. :r voor een dee] van de PvdA-achterban een aanspre­ kende figuur is. Als populistische en activistische partij is de s P staat bijvoorbeeld tegenover dat de alom levende zeker te kenschetsen als een volkse partij. Maar daar­ vrees dat in Groningen de PvdA zou m oeten inleve­ mee is zij zeker nog geen volkspartij, laat staan een ren ten gunste van de s P niet is bewaarheid . De partij van het volk. Sterker nog, als de s P zich zou Oosterparkwijk, die altijd als een sociaal-democra­ ontwikkelen tot een volkspartij, die dus te onder­ tisch georienteerde volksbuurt te kenschetsen was, scheiden bevolkingsgroepen achter zich weet te is na aile perikelen aldaar niet in s P- hand en overge­ scharen, kan het wel eens afgelopen zijn m et het gaan. succes. Voormalige c P N -ers kunnen daarover mee­ De SP is minder dan de andere partijen, waarin praten. Alhoewel de SP m et 24.ooo betalende !eden slechts een beperkt percentage van de !eden politiek de in grootte vierde partij van ons land is, is haar actief is, een kaderpartij. Maar liefst 40% van de s P­ ledenbestand tamelijk eenzijdig samengesteld. Het leden is ook echt actief en daarmee wordt niet zijn nu nog vooral 'rniddelbare mannen' uit het zui­ bedoeld dat het vergadertijgers zijn. Leden zijn acti­ den des lands, met doorgaans weinig opleiding en visten en velen worden lid om ook echt iets te doen. vaak geen betaalde baan die het beeld van het moda­ Zij werpen zi ch op als belangenbehartigers van indi­ le s P -lid bepalen. Als dit gaat veranderen, hetgeen viduen en groepen, proberen vervolgens deze pro­ in het IiCht van de veranderende beeldvorming rond blematiek op het politieke niveau te tillen om zo bij de s P waarschijnlijk is, zal de s P zich moeten her­ te dragen aan die andere samenleving die wordt orienteren m et alle risico 's die daaraan verbonden nagestreefd . Daarmee wijkt de SP als actiepartij in zijn. Naarmate de partij groter groeit, wordt zij in wezen niet af van het concept van de partij-in-actie toenemende mate geconfronteerd met de inherente dat de PvdA in de eerste helft van de jaren zeventig problemen van grote partijen . Dan blijken er tegen­ onder partijvoorzitter Van der Louw aanhing en stellingen te zijn over de starheid van de partijlijn waarin het huurombudswerk een speerpunt vorm­ (Zoetermeer), dan is er teleurstelling over het niet de. Ook de CPN koppelde in haar gloriedagen incli­ kunnen omzetten van electorale steun in politieke viduele belangenbehartiging aan politieke strijd . Zo macht (Boxtel), dan zijn er fractieleden die voor · waren de spreekuren van raads-, Staten- en Kamer­ zichzelf beginrien (Emmen) of er mee ophouden lid Fre Meis in Groningen en omstreken legenda­ (Lelystad) of moet een nieuwe lijsttrekker bijna risch. wanhopig het gat opvullen dat een vertrekkende Als partij die het tegenstemmen propageert en die coryfee achterlaat (Vlaardingen) . zich afzet tegen het dominante neo-liberale gedach­ Bij de laatste raadsverkiezingen deed de SPin 59 tengoed, is de s P toch niet !outer een protestpartij gemeenten mee en zag zij in die gemeenten haar en evenmin een partij die vanuit de eigen beschutte zeteltal stijgen van 99 naar I 7 2 . Oat kwam overeen stellingen Prinzipienreiterei bedrijft. Met dit laatste met 3.4% van de stemmen (ter vergelijking Groen onderscheidden zich bijvoorbeeld de PSP met de Links behaalde 5' 7% en de PvdA I 9 's% van de gelijkhebberige Fred van der Spek en de CPN met stemmen) . Vooral in het Zuiden bleef de SP sterk de cynisch-humoristische Marcus Bakker. De SP en in de rest van het land werd terreinwinst heeft in het parlementaire werk haar eigen stijl en is geboekt. In Schijndel ( 23,4% ), O ss (36,8%), ook daarmee niet te vergelijken met protestpartijen Heerlen (2o,7% ) en Doesburg (26,9%) werd of die in het verleden middenstanders en tegenwoor­ bleef de s P de grootste fractie in de gemeenteraad, dig ouderen zeggen te vertegenwoordigen . Het is terwijl deze positie in Vlaardingen teloor ging. A] dan ook te begrijpen dat het voor de s P niet plezie­ met al heeft de s P in 7 2 gemeenten I 90 raadsleden rig is te vem emen dat een dee! van haar ni euwe kie­ (inclusief de inmiddels afgescheidenen die zich ook zers afkomstig is van de besmette protestpartijen nog socialistisch noemen), I I Statenleden en 33 van extreem -rechts. Ook hi er ligt een parallel met deelraadsleden. In traditionele PvdA-bolwerken de CPN , die haar tijdelijke opleving in de jaren boven de grote rivieren lijkt de s P rninder gemakke­ zeventig voor een dee! te danken had aan ontevre­ lijk voet aan de grond te krijgen . den kiezers die eerder op de Boerenpartij hadden W el slaagde de s P erin om in het O verijsselse gestemd. industriestadje Goor (na Zaandam de eerste ge­ De SP is kampioen-vragensteller in de Tweede meente met een SDAP-burgemeester) de PvdA van Kamer en haar beide parlem entariers aldaar blinken haar onaantastbaar geachte voetstuk te halen. In - zij het op geheel verschillende wijze - uit in het Goor vormt nu het CDA de grootste fractie. Daar politieke handwerk, waarbij ze geheel in de geest - van de veranderde partijlijn meer pragmatisch dan kanisering van de politiek, waarbij het meer om de ve­ principieel te werk gaan. Ze nemen volop deel aan verpakking dan de inhoud lijkt te gaan, legt de SP De het parlementaire debat, dienen vee! amendemen­ geen windeieren. Juist de televisie- en in mindere :ra­ ten en moties in en zoeken altijd en vinden soms mate de andere media- hebben Marijnissen en daar­ ·as, coalities met andere partijen. Bij onderwerpen waar mee de s P een grote bekendheid en bijbehorende ge- een scheidslijn valt te ontwaren tussen links en rechts populariteit gegeven. Natuurlijk is dit deels ook de in de Kamer, stemt des P vrijwel altijd mee met het verdienste van de SP-leider zelf. Hij belichaamt een rin zich dan manifesterende linkse blok. Maar tegelij­ aspect dat in de Nederlandse politiek volstrekt iek kertijd schroomt de s P ook niet voorstellen te doen ondergewaardeerd en onderbelicht wordt: hij is als ;p­ waarbij bij stemming blijkt dat zij als indiener ervan mens en politicus aardig en toegankelijk. In de tiet ook de enige ondersteuner is. Met een zekere blij­ Haagse wereld vol grote ego's en misplaatste arrog­ :ti- moedigheid wordt zo politiek bedreven. Intussen antie is dit een verademing. Maar intussen wordt ::!n. slaagt met name Marijnissen erin relatief gezien vee! met deze profilering wei het beeld geschapen dat di- spreektijd te verwerven door interrupties uit te Iok­ ook in de s P de mannetjes er meer toe doen dan de ro- ken, vragen in andere bewoordingen te herhalen en ideeen. Op termijn kan dit de s P, bijvoorbeeld in bij interventies in debatten te plegen. Menig voorzitter het post-Marijnissen-tijdperk, lelijk opbreken. Het rdt van een debat of overleg in de Kamer kan er inmid­ imago van de Ieider kan zich in de toekomst tegen in dels over meepraten. de partij keren. :tie Uit het optreden van de s P in de Kamer blijkt Tot zolang zal de SP een opvallende rol spelen in .tig zonneklaar dat zij een oppositiepartij is, maar daar­ de politiek. Hoewel ideologisch gezien de PvdA en mee niet louter een protestpartij. De oppositie van dichter bij de SP staat dan bij de vvo, zit samen­ m- Groen Links is diepgravender, fundamenteler en werking met de s P op landelijk niveau er ook in de di­ daarmee ook moeilijker, maar de s P kan niet ver­ toekomst niet in. De PvdA is een volkspartij, de SP Zo weten worden geen argumenten in het debat te een volkse partij die zich opwerpt als de spreekbuis er- gebruiken. Aan de door de SP naar voren gebrachte voor de gewone man of wat daar in de perceptie van h- alternatieven schort weliswaar het een en ander de SP voor doorgaat. Populistisch en altijd tot actie - zeker waar het om consistentie gaat - maar de s P bereid. J uist dat laatste verschaft de s P in een dyna­ :lie is naast al het andere wei degelijk een parlementaire rnische samenleving een legitimatiebasis voor haar :h­ partij. bestaan en functioneren. Links van de sociaal­ ~ tij democratie is plaats voor een partij van nee-zeggers. tte lmaBo en perspectiif Oat was al zo in de tijd van de soAP en dat is in ste Met het optreden en daarmee het imago van partij­ wezen nog steeds zo. De PvdA moet er niet te ver­ de leider Jan Marijnissen is het sterkste punt van de SP krampt over doen, maar haar voordeel ermee halen. 1et genoemd en paradoxaal genoeg op terrnijn even­ Ook van een horzel kun je leren. Maar meer dan een SP eens het zwakste. De door des P zo verfoeide ameri- horzel zal de s P nooit zijn, misschien wei nooit wil- Lc:... '-:;'"' 1 is en )T- is ie­ ie­ en 1et en ·e­ en de en 1et

~ st De schrijfster van Beren op de wea (MeulenhofT ' 997 ), een geboren Amsterdamse, ziet in tekst en foto opnieuw kans in het landschap van de stad vervreemding vast te leggen, zodat er een rite de passaae plaats vindt R B I N DEN VREEMDE 4

AMSTERDAM VERKEERD

ze spuien: sluizen·open stroomt het water als een razende door de grachten stukken papier schieten voorbij

langs werven lieflijke achenebbisj geduldige vogels op drijvende nesten autobanden, plastic. achtertuinen van woonboten

de zwaan met haar zes jongen. op de Lijnbaansgracht door de mensen op de vlonders gewaarschuwd: zachtjes varen voor het zwanennest

de motor blijft pruttelen maar hoger, zachter. we zeilen langs de Zwaan met de Zes Jongen glijdt de andere kant op

de haven af en toe een stoot onder het bootje het vaart over een stuk hout

ondoorgrondelijk water het Zeemanshuis het Postkantoor 's nachts komt er flood-light waar blijft de Dance Macabre nou?

wat niet gedempt is . de geest gods over de wateren Lijnbaansgracht, koker stil en groen

JOHANNA SPELTIE

tp 188 BOEKEN

Een moeilijk leven Solal in haar biografie over hem. In de jaren vijftig was dat in waarheid beeld heel anders. Sartre's posi­ tie als intellectueel was in Saint­ Gerrit Manenschijn bespreekt: Germain-des-Pres onaantastbaar Ger Verrips, Albert Camus. Een }even teeen en iemand die, net als Camus, het de leueen, Amsterdam: Uitgeverij Balans, communisme een totalitaire 1997. ideologie noemde, moest niet aileen op de kritiek van Sartre's Midden jaren vijftig gaf de des­ slippendragers rekenen, maar tijds befaamde hoogleraar filoso­ ook op de hoon van Sartre zelf. fie prof. dr. S.U. Zuidema een Om Verrips te citeren: 'Camus' serie drukbezochte colleges exis­ fascinerende uiteenzettingen tentiefi.losofie. Ik heb er veel van over het nihilisme en over de als opgestoken, maar vooral aan een vanzelfsprekend kritiekloos aan­ voorval bewaar ik een levendige vaarde mythen van de ter linker­ herinnering. Tijdens een college zijde bejubelde revoluties waren waarin L 'etre et le neant van Sartre binnen de toentertijd dominante werd behandeld, vie] Zuidema groeperingen onder de Parijse ineens uit met de opmerking: intellectuelen niet welkom, en ' Iedereen loopt nu wei weg met de reacties uit die kringen hebben Sartre, maar er zijn twee Franse de reputatie van L 'homme revolte filosofen die veel belangrijker geruime tijd bepaald' (p. 1 1 8) . zijn dan hij: Maurice Merleau­ Toch had Camus slechts de waar­ Ponty als denker en Albert heid verteld toen hij het verschil Camus als stilist' . Hoe treffend tussen fascisme en communisme juist, kunnen we na 40 jaar zeg- aldus typeerde: 'Het fascisme . gen, nu, om met Ger Verrips te heeft er nooit van gedroomd aile spreken, de rook om de hoofden mensen te bevrijden; het wilde van de Parijse naoorlogse intelli­ slechts enkelen bevrijden, die de gentsia is opgetrokken (Sartre, anderen konden onderwerpen. De Beauvoir) en een man recht Het communisme streeft in zijn overeind blijkt te staan: Albert wezenlijk beginsel naar de bevrij­ Camus. Vergelijk Sartre's poli­ ding van aile mensen, waartoe tiek ge'intrigeer eens met Camus' het begint met hen allen te moreel engagement en leg onderwerpen' (p. 1 1 7). Het INHOUD Sartre's moeizaam geploeter met relevante verschil met de opvat­ taal en compositie in Les chemins tingen van communistische par­ Albert Camus de la liberte eens naast de lucide tijen en hun intellectuele aanhang Narcisme volgens Pessers stijl en de streng logische volgor­ staat in die laatste woorden: 'het Tegen mondialisering de der gebeurtenissen in Camus' begint met hen allen te onder­ L 'etranaer en La peste, en het is werpen'. De reactie van Sartre duidelijk dat over het verschil in op L 'homme revolte was zonder niveau niet meer gediscussieerd meer infaam. Eerst liet hij door hoeft te worden. Om maar te een leerling van hem Camus zwijgen van het demasque van beledigen en toen deze in zijn Sartre als geengageerd filosoof en protest zich rechtstreeks tot integer mens door Annie Cohen- Sartre wendde, meende de grate - BOEKEN

n. meester zich te kunnen veroorlo­ ding tot het proces. In het proces morele taal de (verbale of non­ dat ven niet op de inhoud van weigert Meursault, de hoofdper­ verbale) vertolking is van gevoe­ )Si­ Camus' verweer in te gaan, maar soon, te liegen of de zaken mooi­ lens en beweegredenen op zoda­ .nt- hem te mogen afschilderen als er voor te stellen dan ze zijn. Hij nige wijze dat onze sociale omge­ aar totaalincompetent(p. 126-127). had zelfverdediging kunnen ving ze accepteert als passend. het Later bleek dat Sartre in diezelf­ voorwenden of een ongeluk. Als die vertolking te dik is aange­ tire de periode zich had Iaten gebrui­ Maar hij geeft als red en op dat de zet worden we niet geloofd, als tiet ken voor vanuit Moskou geregis­ felle zon hem parten speelde en ze ni et past op de situatie worden ·e's seerde vredesacties tegen het dat veroorzaakt slechts hilariteit we uitgelachen (wat precies met aar 'oorlogszuchtige westen'. Maar in de rechtszaal. Hij wil ook niet Meursault gebeurde), als ze niet ::If. de geschiedenis heeft heiden zeggen dat de dood van zijn moe­ uitdrukking geeft aan geaccep­ us' recht gedaan: Sartre is ontluis­ der, enige tijd voor de doodslag teerde morele gevoelens, wor­ ,ren terd en Camus krijgt de Iof die hij op de Arabier, hem diep ge­ den we moreel veroordeeld. als verdient. schokt heeft. Want dat was niet Adam Smiili heeft daarmee de an­ het geval. Oat brengt de officier sociaalpsychologische condities er­ De vreemdeling van justitie tot de beschuldiging aangewezen van het moderne

~e n Camus beschouwde L 'etranger en dat ' deze man zijn moeder heeft verschijnsel 'politieke correct­ nte La peste als zijn belangrijkste lite­ begraven met het hart van een heid ' . Men kan zeggen dat jse raire werken en daarom is zijn misdadiger'. Meursault wekt de Camus in zijn radicale inzet voor en eigen oordeel interessant. In het indruk gevoelsarm te zijn, maar de waarheid en tegen de leugen >en 'Woord vooraf' van de Ameri­ dat is een oppervlakkige waarne­ laat zien dat er maar een remedie Jlte kaanse vertaling van L'etranger ming. Terecht oordeelt Verrips bestaat tegen de tirannie van de 8). zegt Camus: 'Ik wil er slechts dat het Meursault om de waar­ politieke correcilieid: volstrekt ar­ mee zeggen dat de held van het heid gaat en dat daardoor diens eerlijk zijn in de vertolking van je :hil verhaal wordt veroordeeld gevoelsuitingen niet in overeen­ gevoelens en beweegredenen. Je me omdat hij het spel niet mee­ stemming zijn met wat in de wordt dan wei een outcast, maar me speelt. In dat opzicht is hij samenleving van hem wordt ver­ die prijs moet worden betaald. 11le vreemd aan de maatschappij wacht. Oat maakt hem tot Camus schreef niet aileen Ide waarin hij leeft. Hij weigert te vreemdeling (p. 48). over de mens in opstand, hij was de liegen ... . Hij weigert zijn gevoe­ Hier wordt een fenomeen aan ook een mens in opstand. In

~ n . lens te maskeren en meteen voelt de orde gesteld dat een grote rol opstand tegen de leugen, tegen ijn de samenleving zich bedreigd .... speelt in het menselijk sociaal de terreur, tegen het goed praten ~ij- Verre van verstoken te zijn van verkeer, namelijk dat mensen van politieke moorden . Oat had :oe elke gevoeligheid, wordt hij geneigd zijn hun drijfveren mooi­ ook consequenties voor hemzelf. te gedreven door een sterke, want er voor te stellen dan ze zijn, en Hij heeft persoonlijk ondervon­ let hardnekkige passie, de passie van dat niet omdat ze geboren leuge­ den hoe moeilijk het is om 'in de at- bet absolute en van de waarheid . naars zijn, maar omdat ze aan­ waarheid te Ieven ' (Vaclav Ha­ 1r- ... Men ziet er dus niet ver naast voelen dat hun sociale omgeving vel) als je gelijktijdig met ver­ ng als men in L 'etranger het verhaal van hen verwacht hun beweegre­ schillende vrouwen en naast je 1et leest van een man die, zonder denen en opvattingen te vertol­ huwelijk relaties onderhoudt.

~ r­ heldhaftigheid, aanvaardt te ster­ ken in termen die moreel en poli­ Zijn vrouw Francine wist ervan, xe ven voor de waarheid' (p. 48). tiek aanvaardbaar zijn. Wie dat maar ze ging er aan kapot. W at ler Oat neemt niet weg dat de hoofd­ niet doet, stelt zich bloot aan die relaties voor Camus beteken­ persoon een raadselachtige figuur scherpe afkeuring. De meest den kon echter niet besproken

IUS blijft, die zonder noodzaak een indringende analyse van dit ver­ worden. In La chute staat de vol­ ijn Algerijn heeft gedood en daar­ schijnsel is gegeven door Adam gende ontboezeming van de :ot over niet lijkt in te zitten. Maar Smitll 'sin zijn The Theory if Moral hoofdpersoon, Jean-Baptiste >te die doodslag is slechts de aanlei- Sentiments. Smitll zegt in feite dat Clemence: 'Ik word opgejaagd BOEKEN door een helachelijke angst, dat hoe moeilijk het is als gewoon soonlijke aanvallen op zijn ge­ ik dood kon gaan zonder al mijn mens in de waarheid te Ieven. spreksgenoot . Enkele bladzijden leugens te hebben opgebiecht. Verrips heeft over Camus een verder ( op p. 9 7) staat echter dat Niet voor God, of voor een van mooi hoek geschreven dat veel Camus zich in diezelfde maand zijn vertegenwoordigers, daar hiografische gegevens hevat, ziek en uitgeput uit de redacti e­ stond ik hoven, dat hegrijpt u. maar ik zou het niet een hiografie leiding van Combat terugtrok. Nee, het punt was: opbiechten in de voile zin des woords willen Houden die gebeurtenissen ver­ voor de mensen , voor een vriend noemen. In dit opzicht vertoont band met elkaar? Jk kon er niet of een maltresse. Want anders, al het hoek tekortkomingen . De achter komen. Een derde be­ hleef er maar een leugen in een hronverwijzing voldoet niet al­ zwaar is dat niet duidelijk wordt Ieven verborgen, dan zou die tijd aan wetenschappelijke maat­ waar Camus filosofisch nu precies door de dood definitief worden' staven en onthreekt soms geheel. staat. Zijn gedachtegoed wordt (p. I5o) . In het voorjaar van Verder hlijven nogal wat voor­ ni et geanalyseerd, aileen geci­ I 959 tekent Camus in zijn dag­ vailen en relaties onopgehelderd, teerd. Op dit punt, waar ik zeer boek op: 'Ik moet een waarheid vooral ook wat het onderlinge nieuwsgierig naar was, laat Ver­ hersteilen - na heel mijn Ieven te verhand der geheurtenissen he­ rips mij in de steek. Dat laat hehhen geleefd in een soort leu­ treft . Om te verduidelijken wat onverlet dat hij een fraaie studie gen' (p. I63). Het 'recht niet te ik bedoel geef ik een voorbeeld. heeft geschreven die het midden hoeven liegen' dat Camus voor Op p. 8 8-89 wordt verteld dat houdt tussen een essay en een de politiek opeiste, stelt hoge Camus van oktober I 944 tot biografie. eisen aan jezelf. Dat Camus daar­ januari I 945 met Franc;:ois aan niet altijd kon beantwoor­ Mauriac in dehat was over de GERRIT MANENSCHIJN den, maakt hem tot een gewoon vraag hoe verraders en coilabora­ Emeritus hoosleraar Ethiek aan de mens. Hij was moreel niet heter teurs moeten worden herecht. Theolosische Universiteit van de dan anderen. Het verschil is dat Het debat eindigt abrupt in janu­ Geriformeerde Kerken in Nederland hij heter begreep dan anderen ari als Mauriac begint met per- te Kampen

Vraagtekens bij een lijk de vorm: Dorien Pessers is der andere een grotere maat­ een begaafd retorica. Ze weet schappelijke vrijheid zou bieden, sociale filosofie haar publiek mee te slepen in bar­ activiteiten als zorgen voor ande­ rages van spot en hoon tegen ren zou opwaarderen en de kop­ Jantine 0 ldersma bespreekt: iedereen die niet deugt. In hrede peling van betaald werk en zorg Dorien Pessers, Hedendaans Narcisme, strepen wordt het valse karakter aan biologische sekse zou tegen­ Amsterdam: Uitgeverij Balans, 1997 van hele heroepsgroepen neerge­ gaan. Evaluaties van overheidsbe­ zet, worden ondernemingen de leid Iaten zien dat 'emancipatie' Dorien Pessers' columns in De grond in geboord en krijgen voortdurend dreigt te versmailen Volkskrant lees ik altijd met vee! ouders en pseudo-ouders met de tot een stimulerend arbeids­ interesse en bewondering, maar zweep. Heerlijk! marktbeleid voor vrouwen . Za­ ook vaak m et enige irritatie. De Pessers kankert graag op femi­ ken als zorgverloven voor vrou­ bundel Hedendaass Narcisme hiedt nisten, maar ze verwoordt wei wen en mannen en meer waarde­ een goede gelegenheid om na te degelijk een belangrijk feminis­ ring voor bijvoorbeeld verple­ gaan waar die hewondering op tisch geluid. Feministen hebben gende en verzorgende beroepen, herust, maar ook waar de irritatie zich sinds de jaren zeventig inge­ ook en vooral in de vorm van vandaan komt. De hewondering zet voor een breed gedefinieerde goede arbeidsvoorwaarden en betreft in de eerste plaats natuur- cultuuromslag die vrouwen on- een fatsoenlijke beloning, blijken - B 0 E K E N

ge­ steeds op het tweede en derde de zorg en poneert zichzelf als de 'de genealogische gemeenschap :len plan te komen. Dorien Pessers eenzam e kampioen van de pleeg­ van verwanten met wie het zich dat heeft terecht kritiek op die ten ­ zuster. Oat is een goedkope reto­ kan identificeren nodig' , stelt ze md dens en in een aantal columns zet rische true. in 'De onmenselijke rechten van tie­ ze scherp uiteen waar de schoen Een soortgelijke scheiding het kind'. (p. 133) Voigt een ok. wringt. Maar in die stukjes - hoe van wegen doet zich voor als het beschrijving van de fictieve ziele­ er­ raak ook - zitten vaak ook min­ gaat om een van haar favoriete roerselen van een 'draagkind' dat Liet der fraaie wendingen. Neem bij ­ onderwerpen: het 'recht' op kin­ zich op een verjaarspartijtje be­ voorbeeld 'Een kwestie van naas­ deren. Pessers vindt dat het afvraagt hoe het past in de fami­ rdt tenliefde'. Oat begint m et een belang van kinderen bescherming lieverhoudingen. In de oude :ies roerende beschrijving van de behoeft tegenover de kinderwens grootfamilie had het kind een rdt beroepsopvatting van verpleeg­ van volwassenen. Daar heeft ze duidelijke plaats, maar 'in een :ci­ kundigen, die iedereen die in volstrekt gelijk in en dat uit­ familie die van zelfbeschikkers ::er aanraking is gekomen m et de gangspunt behoort ook de lei­ aan elkaar hangt, neemt het kind er­ gezondheidszorg zal aanspreken. draad te zijn voor regelgeving op wei een plaats in, maar het weet aat De bad auys in dit stuk zijn Kok dit gebied, ofhet nu gaat om kin­ niet welke'. 'Jaloezie, angst en die c.s, 'bekwame monteurs van het deren die via technische hoog­ gevoelens van verlatenheid zijn in len econornisch apparaat', maar ook standjes of op de ' normale' bio­ deze context aannemelijk'. Weer :en uitvoerders van 'een bleek en logische manier worden gebo­ gaat het mij niet om het uitgangs­ visieloos sociaal beleid'. Hand­ ren. punt; het lijkt me heel goed om langers van Kok c.s. zijn weten­ draagmoederschap m et veel res­ schappers-vooral sociale weten­ De werkelijkheid is complexer tricties te omgeven. Maar hier de schappers -, bestuurders en advi­ Helaas, iedereen die wei eens een worden kinderlijke angsten en de seurs die volgens Pessers voorna­ roman of een onderzoeksrapport problematische volwassenwor­ md melijk kletspraat verkopen over leest of een verjaarspartijtje ding zonder enige bewijsvoering zorg en zorgethiek. 'Maar m et bezoekt, weet dat de praktijk een gekoppeld aan 'zelfbeschikkers' deze kwezelarijen ' , oreert ze, stuk ingewikkelder is. Wat en dus aan de ~iologi e. Aileen 'schieten verpleegkundigen niet weten we van andermans huise­ binnen een 'genealogisch refe­ vee! op. Hun gepraktizeerde lijke situatie, wat is het 'belang rentiesysteem kan het kind een naastenliefd e zou meer gediend van het kind', hoe beoordeel je individu en een subject worden', it- zijn met een harde sociale ethiek 'goed ouderschap '? Biologische zegt Pessers. Menig individu en :n, waarin de regel wordt nageleefd banden zijn allerminst een garan­ subject dat in minder gelukkige le­ dat in een fatsoenlijke samenle­ tie en 'kinderwens' en 'kinder­ omstandigheden opgroeide kan •p­ ving degenen die het m eest wor­ liefde' al evenmin. Daar komt bij getuigen dat dat gelukkig wei ·rg den gewaardeerd, ook het best dat situaties veranderen. m ee valt. n- worden gehonoreerd.' (p. 96) Opvoeders gaan dood, verande­ Haar vertrouwen in de heilza­ •e­ Hier worden theoretica's van de ren van seksuele voorliefde of me effecten van de bloedband ie ' zorgethiek, m eestal feministische voorkeur of blijken simpelweg brengt Pessers nogal eens in con­ en wetenschapsters waarvan som ­ niet in staat de geestelijke groei fli ct met homoseksuele ouders. ls- migen ook in samenwerking m et van hun kind bij te benen. Oat Juist zij lijken het mikpunt van .a­ de beroepsorganisaties pleiten leidt tot complexe situaties. haar queeste tegen het 'heden­ u­ voor een betere waardering van Kinderen groeien op en gaan hun daags narcisme'. Oat hoeft niet e­ verpleging en verzorging, zonder heil zoeken bij ooms, tantes, meteen discriminerend te zijn. e- meer in het kamp van de bad auys grootouders of vrienden. Pessers merkt terecht op dat het n, gezet. Pessers diskwalificeert Pessers probeert toch enig hou­ juist diegenen zijn die niet 'van­ an feministen die zich al Ianger vast te vinden en daarin grijpt ze zelf' kinderen krijgen die met ~ n inspannen voor een verbetering vaak terug op bloedbanden. nieuwe regelgeving in aanraking ~ n van de arbeidsomstandigheden in Behalve liefd e heeft een kind ook komen nu meer technische BOEKEN mogelijkheden beschikbaar zijn . gen en handelslieden blijken niet gaat het over een, volgens haar, Maar juist homoseksuelen wor­ te deugen. Hoe wordt de lijn tus­ weinig onderkend maatschappe­ den wel heel gemakkelijk ver­ sen goed en kwaad precies lijk probleem: de 'geestelijke dacht gemaakt. In het titel-essay getrokken in deze 'diepgraven­ armoede'. Met 'geestelijke 'Hedendaags narcisme' moet een de' , 'principiele' en 'stimuleren­ armoede' wordt m en niet gebo­ homoseksuele hoogleraar, die in de' (zie achterflap) beschouwin­ ren, het wordt geproduceerd. samenwerking m et de echtgeno­ gen? Dat gaat eigenlijk opmerke­ Sterker nog: 'Voor de elite van te van een collega een kind lijk simpel in zijn werk. Grofweg politici, ambtenaren en onderne­ kreeg, het ontgelden. Aangezien gesproken is iedereen die ergens mers' 'blijkt geestelijke hij een drukke baan heeft zal zijn geld aan verdient altijd fout. Als armoede zelfs een overlevings­ moeder een dee! van de zorg op het om familieverhoudingen gaat strategie te zijn' . Geestelijke zich nemen. Zo ongeveer ieder dan kan men zich het beste hou­ armoede wordt geproduceerd onderdeel van dit arrangement den aan de heteroseksuele bloed­ door onderontwikkelde ambte­ jaagt Pessers in de gordijnen. De band, daarbuiten loert al snel het naren van het rninisterie van draagmoeder wordt afgeschil­ duister van de oedipale verhou­ Onderwijs en door Endemol. derd als een luxe-vrouwtje dat dingen . Het lijkt wei of Pessers Vooral de ni euwe rijken, zoals de niets om handen heeft, haar man het in de chaos van het dagelijkse Endemolletj es , lijden er aan . als een latent homoseksuele Ieven moeilijk vindt om zaken Geestelijk rijken, daarentegen, pooier en de moeder van de van meerdere kanten te bekijken . zijn de filosofen, de denkertjes . hoogleraar als blind voor de Ze probeert complexe situaties Filosofie-onderwijs voor meisjes, Freudiaanse wespennesten waar­ voortdurend te reduceren tot waardoor ze geestelijk arme in ze zich met haar zoon begeeft. vertrouwde schema's van goed mannen als verwekker van hun Dit alles zonder enige aandacht en kwaad. Het kwaad komt voor­ kinderen gaan weigeren, zou de voor de overwegingen van de al in de wereld door gebrek aan geestelijke armoede dan ook participanten zelf voor hun inzicht. De columns wemelen kunnen uitbannen . (Een stelling daden . Ook mijn grootmoeder van opmerkingen in de trant van die smeekt om empirische voedde haar kleinkinderen op 'ziet men dan niet dat' en 'reali­ onderbouwing.) Alleen de durf terwijl haar dochters en schoond­ seert men zich wei dat'. Hoe de om elitair te zijn en serieus te ochters werkten; zo vreemd en mensen die ze over de hekel jaagt werken aan cultuuroverdracht ongewoon is zo'n arrangement zelf hun daden interpreteren, kan deze maatschappij verbete­ niet . Ik kan niet inzien waarom wat ze precies beweegt, dat ren, is de teneur in een ander dat bij een homoseksuele man komen we zelden te weten . De column, 'Tussen Woolf en opeens schandelijk zou zijn. Dat implicatie is steeds dat anderen W eeda'. Freud daar andere gedachten Iaten zich manipuleren en dat Ook in haar elitisme ga ik tot over gehad zou hebben lijkt me Pessers weet wat ze werkelijk op zekere hoogte mee met wei een erg mager argument. beweegt en hoe de wereld in Pessers. Onderwijs in de filosofie elkaar zit. en cultuuroverdracht zijn inder­ Gemakzuchtig reductionisme Waaraan ontleent ze die ken­ daad belangrijke pijlers voor een Pessers' retorica berust op het nis? In haar minachting voor gelukkig Ieven en een goede onderscheid tussen wij en zij . 'commercialiteit' en haar eerbied maatschappij. Maar ik zou graag Haar 'wij' zijn de weldenkende voor 'normale' gezinsverhoudin­ willen dat filosofieonderwijs en mensen. Mijn onvrede heeft er gen lijkt een simplistisch wereld­ cultuuroverdracht bijdragen aan rnisschien wei mee te maken dat beeld ontleend aan Marx en de wil om te weten en te begrij­ er bij haar zoveel soorten mensen Freud te schuilen. Maar een pen en niet aileen maar aan de aan de verkeerde kant staan. Niet belangrijker sleutel tot het den­ neiging om te oordelen . Pessers aileen feministen en homoseksu­ ken van Darien Pessers lijkt rnij ziet zichzelf als nazaat van een elen, maar ook wetenschappers, te worden uiteengezet in de filosofische traditie. Dat kl opt bestuurders, politici, gynaecolo- column 'Arm en van geest' . Daar ongetwijfeld, maar het is de tradi- - 193 BOEKEN tar, tie van de modellenbouwers en den, in bestuurders en ambtena­ riek is bij vlagen prachtig, maar pe­ de zekerweters. Ik zou meisjes en ren die moeizaam zoeken naar aan haar sociale filosofie zou ik me jke jongens liever invoeren in een een middenweg, zie ik juist de niet zonder meer toevertrouwen. jke andere filosofische traditie: die nazaten van die filosofen die pro­ ba­ van de zoekers en de aarzelaars. beerden een weg te zoeken zon­ JANTINE OLDERSMA rd. In de door Pessers verfoeide der zich vast te !dampen aan Universitair docent Vrouwenstudies 1an wetenschappers die zich met het zwart/wit-schema's: nieuwsgie­ aan de Rijksuniversiteit Leiden :te- fenomeen Madonna bezig hou- rig en barmhartig. Pessers' reto- jke gs­ jke ~ rd te­ Een links manifest tief te ontwikkelen voor wat gens in het hoek politieke kleur, ·an velen als onvermijdelijk beschou­ maar met weinig fantasie is in hun ol. contra de globalisering wen. 'alternatief' een sociaal-democra­ de De portee van het hoek is dat tisch programma te herkennen. m. Wil Hout bespreekt: de ontideologisering van het poli­ De kracht van Globalisering: De ~n, Hans-Peter Martin en Harald Schuman, tieke discours, die tot uitdrukking wereld in verval is dat op zeer ~ s. Globaliserino: De wereld in verval, Rijswijk: komt in de uitlatingen van Van begrijpelijke wijze inzicht wordt :!S, Uitgeverij Elmar, 1997 Miert en andere politici, leidt tot geboden in verscheidene econo­ ne onterechte berusting en aanpas­ mische en politieke processen die un 'Het besluit om bepaalde bran­ sing aan wat men als natuurwet­ zich doorgaans - niet het minst de ches in de openbare dienstensec­ ten beschouwt. Globalisering is, door het gebruik van termen die ::>k tor te liberaliseren draagt geens­ volgens Martin en Schuman, slechts aan de insider bekend zijn ­ llg zins een ideologisch karakter mensenwerk, zij is bewerkstel­ aan de waarneming van de meer­ I 11e maar is een uiting van de natuur­ ligd door besluiten van politici: derheid van de bevolking ont­ lrf lijke bereidheid om zich aan eco­ 'Verdrag na verdrag, wet na wet trekken. Doordat Martin en te nomische en technologische ont­ waren het steeds regeringen en Schuman hun betoog hebben ht wikkelingen aan te pass en' (p. parlementen die met hun beslui­ gelardeerd met vele voorbeel­ e­ 182), zo citeren Hans-Peter ten de barrieres voor het grens­ den, die ze ongetwijfeld ontlenen er Martin en Harald Schuman, overschrijdende verkeer van aan hun rijke journalistieke erva­ !n redacteuren van Der Spiegel, de kapitaal en goederen hebben ring, is het hoek meer geworden socialistische Europees Com­ geslecht. Van de vrijgave van de dan een steride academische ver­ missaris Karel van Miert. De deviezenhandel op de interne handeling. De keerzijde van de auteurs gebruiken het citaat om Europese markt tot de voortdu­ onderhavige aanpak is dat de te duidelijk te maken dat zelfs voor­ rende expansie van het wereld­ auteurs niet steeds voldoende r­ aanstaande criticasters van de handelsverdrag GATT hebben duidelijk maken hoe de ontwik­ n kapitalistische orde zich niet Ian­ politici uit de westerse industrie­ kelingen die ze beschrijven nu .e ger druk lijken te maken over de landen systematisch zelf die toe­ precies met elkaar samenhangen . g drijfveren van de hedendaagse stand opgeroepen, waarmee ze Soms lijken de auteurs er te zeer n economische globalisering. Het nu problemen hebben' (p. 17). op uit een aanklacht tegen de fei­ n hoek Globalisering: De wereld in ver­ W ellicht juist omdat zij globalise­ len van de moderne sociale en i- val is een 316 pagina's tellend ring zien als iets wat door men­ politieke orde te schrijven en ver­ e manifest waarin Martin en senhand is gecreeerd, menen liezen ze het verband met de eco­ ·s Schuman beogen de achtergron­ Martin en Schuman dat politieke nomische globalisering uit het n den van de hedendaagse econo­ actie tegen de gevolgen van dit oog. It mische ontwikkelingen te duiden verschijnsel een reele mogelijk­ Het belangrijkste gevaar van en trachten een politiek alterna- heid is . De auteurs bekennen ner- de globalisering schuilt volgens 194 BOEKEN

Martin en Schuman in het ont­ Kuala Lumpurs slechts de cit­ De meest overtuigende on­ staan van wat zij de '2o-8o adels van de wereldeconomie derdelen van Globaliserina: De samenleving' noemen en wat in zijn'. Ter onderbouwing van hun wereld in verval zijn de hoofdstuk­ het Nederlandse politieke debat stelling geven zij aan dat '[h]et ken die zich bezighouden met de de 'tweedeling van de samenle­ grootste deel van de wereld ver­ veranderingen op de internatio­ ving' is gaan heten. Het toe­ andert in een aan lager wal nale financiele markten, de komstbeeld waar de Duitse jour­ geraakte planeet, die slechts rijk opkomst van de 'concurrentie­ nalisten voor waarschuwen is een is aan megasteden met mega­ staat', de rol van vestigingsplaats­ samenleving waarin twintig pro­ slums waarin miljarden mensen factoren in de moderne econo­ cent van de beroepsbevolking maar amper het hoofd hoven mie, en de gevolgen van deze 'genoeg [is] om alles te produce­ water kunnen houden' en dat ontwikkelingen voor de nationa­ ren en aile hoogwaardige dien­ '358 miljardairs sam en even rijk le soevereiniteit en de beleids­ sten te verlenen die de wereldbe­ [zijn] als 2,5 miljard mensen, vrijheid van staten. volking zich kan permitteren'. bijna de helft van de wereldbe­ In het hoofdstuk dat de goed Figuurlijk gesproken komt het er volking' (p. 37). gekozen titel 'Dictatuur met in dit type samenleving op neer beperkte aansprakelijkheid' 'to have lunch or to be lunch' (p. Waarom (onder)ontwikkelinn? draagt, behandelen Martin en I 2). De 'tien ideeen in de strijd Over de oorzaken van de onder­ Schuman de financiele 'revolutie' tegen de 2o-8o samenleving' die ontwikkeling moge weinig over­ die sinds het begin van de jaren Martin en Schuman tot besluit eenstemming bestaan in politieke tachtig de internationale politiek­ (pp. 313-3I6) formuleren, be­ en intellectuele kring, feit blijft economische verhoudingen een treffen onder andere: een ver­ dat de wereldwijde verdeling van ander aanzien heeft gegeven. De gaande democratisering van de rijkdom sinds de Industriele Spienel-journalisten zien in de Europese Unie, de voltooiing van Revolutie voortdurend bijzonder kredietverlening aan Mexico na de monetaire unie, de invoering scheef is geweest. Ik ken geen de Pesocrisis van I 995 het verval van een Europese belastingpoli­ studies die aantonen dat de mon­ van de macht van de politiek ten tiek, de heffing van omzetbelas­ diale welvaartsverdeling in het gunste van de 'anonieme acteurs ting op valuta- en krediettransac­ tijdperk van de globalisering - van de financiele markten' (p. ties, de invoering van een Euro­ dus sinds het begin van de jaren 67). Michel Camdessus, de door­ pese milieubelasting en een hef­ tachtig - ingrijpend is veranderd. gaans zeer machtige directeur fing op luxegoederen, de vor­ De opkomst van de nieuwe van het lnternationale Monetaire ming van Europese vakbonden en industrielanden in Zuidoost­ Fonds stond ten tijde van de het tegengaan van liberalisering Azie, die nu wellicht even tot Pesocrisis met zijn rug tegen de en privatisering. stilstand is gekomen, lijkt erop te muur en had in feite geen andere De '2o-8o samenleving' is wijzen dat een deel van de ont­ keus dan over te gaan tot een een krachtige metafoor voor de wikkelingslanden wei degelijk ' bail-out for speculators', die het hedendaagse sociale onrechtvaar­ een reeel perspectief op wel­ internationale financiele systeem digheid. Ik ben er evenwel min­ vaartsgroei heeft. Dankzij de in gijzeling hielden: 'Camdessus der van overtuigd dat dit beeld zo relatief gelijke inkomensverde­ pakt de telefoon en binnen enke­ nadrukkelijk gekoppeld moeten ling in deze Ianden heeft een le uren is er van de anders zo worden aan de hedendaagse eco­ groot deel van de bevolking zich machtsbewuste directeur van 's nomische globalisering. Het 'uit­ een aanzienlijk hoger levenspeil werelds grootste kredietverlener eenvallen van de wereld' wordt verworven. Het succes van de niet veel meer over dan een door Martin en Schuman onder nieuwe industrielanden is voor marionet en hebben lieden die hij meer gelllustreerd aan de hand een groot gedeelte toe te schrij­ niet eens kent de touwtjes in han­ van het feit dat 'ook in de Ianden ven aan de mogelijkheden die de den' (p. 6o ). die tot nu toe tot de ontwikke­ economische openheid heeft Bij de behandeling van de lingslanden behoorden, [ ... ] de geboden. financiele globalisering komt de - BOEKEN

on- rol van de valutahandel (' een verschillende markten zou wor­ delijkheid en veranderingen aan De elektronisch uitgerust Ieger', p. den afgeroomd. dekaakkunnenstellen' (p. 276). :uk­ 71) en van de handel in derivaten De toenemende internationa­ Zoals zovele publicisten van link­ t de in begrijpelijke taal aan de orde. le economische vervlechting se signatuur pleiten de Spiesel­ tio- Vooral de laatste transacties, die leidt volgens Martin en Schuman journalisten voor internationale de volgens Martin en Schuman in ook tot een verandering in de samenwerking. Zij constateren .tie­ 1995 een omvang van $41 .coo taken van de overheid. Doordat dat de meeste pogingen tot inter- ats­ miljard bereikten, betekenen een internationaal opererende bedrij­ nationale samenwerking te no­ enorme groei van de rol van ban­ ven, vergeleken met uitsluitend komen na de Tweede leze ken . Het wordt voor nationale voor de nationale markt werken­ Wereldoorlog voor hun welsla­ •na• staten steeds moeilijker econo­ de bedrijven, een afweging kun­ gen afhankelijk waren van de ids- mische transacties te bei:nvloeden nen maken tussen verschillende medewerking van de Verenigde met traditionele middelen als de vestigingsplaatsen ( doorgaans op Staten. Op dit moment is even­ oed rentestand. De consequentie basis van arbeidskosten), voelen wei niet of nauwelijks te ver­ net hiervan is: 'hoe meer staten overheden zich genoodzaakt met wachten dat 'de door populisme ~ id' afhankelijk worden van de wel­ andere te 'concurreren' om het en demagogie gekenmerkte en willendheid van beleggers, des te aantrekken van investeringen. Amerikaanse politiek de wereld tie' meedogenlozer moeten regerin­ Voor de westerse wereld bete­ uit de valstrik van de globalise­ ren gen een toch al bevoorrechte kent dit volgens de auteurs een ring zal helpen' (p. 284). Martin ek- minderheid begunstigen: bezit­ verlies aan arbeidsplaatsen of, en Schuman pleiten daarom, een ters van vermogen' (p. 86-87). indien het niet zover gaat, een zoals de Engelse auteurs Paul De De toename van kapitaalvlucht verslechtering van arbeidsvoor­ Hirst en Grahame Thompson dat de en de opkomst van belastingpa­ waarden, onder meer wegens de in hun veelgeprezen Globalization na radijzen als de Cayman-eilanden omzetting van reguliere aanstel­ in ~estion (Polity Press, 1 996) al ·val leidt tot een erosie van de moge­ lingen in deeltijd- of tijdelijk eerder deden, voor de Europese ten lijkheden voor nationaal econo­ werk. Met afgrijzen wijzen optie. De monetaire unie is een urs misch beleid. Volgens Martin en Martin en Schuman naar de ont­ mogelijkheid een belangrijk dee! (p. Schuman moeten de pogingen te wikkelingen in de Verenigde van de teloor gegane beleidsauto­ or­ komen tot een Economische en Staten: 'het productiefste en rijk­ nomie op het gebied van de valu­ eur Monetaire Unie (EMu) in Euro­ ste land ter wereld, dat beschikt ta-, geld- en belastingpolitiek te tire pa ten minste deels worden over een gigantische binnenland­ herwinnen. Volgens Martin en de gezien als het streven naar 'het se afzetrnarkt en de briljantste Schuman geldt de macht van het de herstel van de staatsmacht tegen­ wetenschappers, is tegenwoor­ getal: een economische mogend­ ere over de financiele markten'; dig ook het grootste lage-lonen­ heid als de Europese Unie, die in

~e n bovendien zou de EMu ('zo land binnen de wereldeconomie' totaal meer dan 400 miljoen con­ het beloven Parijse politici vanachter (p. 156). sumenten telt, kan aan de acto­ em hun hand') staan voor het einde ren van de globalisering haar wil sus van de 'tirannie van de dollar' (p. Optimisme over de staat opleggen. Of het nu 'de droog­ ke- 110). Hiernaast prijzen de au­ Ondanks aile sombere verwach­ legging van de belastingpradij­ zo teurs het plan van de Ameri­ tingen die zij in hun hoek uiten, zen', 'de inachtneining van socia­ 's kaanse econoom James Tobin tot leggen Martin en Schuman zich le en ecologische minimumstan­ 1er invoering van een omzetbelasting niet neer bij de gevolgen van de daards' of de heffing van een :en van een procent op transacties op globalisering en pleiten zij zelfs omzetbelasting op de kapitaal- en hij de geld- en kapitaalmarkten. Dit onomwonden voor een renaissan­ deviezenhandel (p. 285-286) be­ 1n- plan zou een beperking van de ce van de staat: 'Want de staat en treft, de Europese Unie heeft een speculatie teweeg brengen, de regering blijven de enige belangrijke kans van slagen. de omdat de winst die het gevolg is instantie waarbij burgers en kie­ Het betoog van Martin en de van minieme koersverschillen op zers gerechtigheid, verantwoor- Schuman is, zeker vanuit sociaal- BOEKEN democratisch perspectief hezien, tieke unie te vestigen, zal de gehrek aan werkelijke politieke tamelijk overtuigend. De Euro­ Europese Unie er niet in slagen eenheid zal het 'Europese alter­ pese optie lijkt een reele moge­ met een stem te spreken en de natief' dat Hans-Peter Martin en lijkheid om tegenwicht te hieden capaciteit te ontwikkelen die Harald Schuman in hun hoek aan de erosie van de politiek. Aan nodig is om de krachten van de schetsen een wensdroom hlijven. het eind van hun hoek geven de markt te heteugelen. Inves­ auteurs even we! aan wat de achil­ teerders en heleggers kunnen in WIL HOUT leshiel van de Europese Unie die situatie gehruik maken van de Universitair hoifddocent hlijft: het stelselmatige onvermo­ Europese verdeeldheid over poli­ lnternationale Politieke Economie in geh een politieke eenheid tot tieke doelstellingen en kunnen de de School voor Bestuursweten­ stand te hrengen. Zolang de lid­ staten van de Europese Unie schappen van de Katholieke staten er niet in slagen een poli- tegen elkaar hlijven uitspelen. Bij Universiteit Nijmeaen 197 HOOFDEN & ZINNEN

De gespannen lonenlanden te verplaatsen, maar het is onwaarschijnlijk dat de verhouding tussen industrie helemaal uit Nederland echte arbeiders verdwijnt. De middenklasse zal door sociale mobiliteit vanuit en de PvdA lagere klassen nog wei iets groei­ en, maar de grote golf is voorbij .' 'PvdA-leider Den Uyl infor­ Een verklaring voor de grote meert, op bezoek in O ss , belang­ electorale verliezen die de PvdA stellend bij de socialistische wet­ de afgelopen jaren leed, moet, zo houder wat toch het succes van meent Andeweg, dan ook niet de S P ter plaatse verklaart. gezocht worden in het dalende W aarop deze antwoordt: "Oat aantal arbeiders, maar in hun komt omdat hier zoveel echte slinkende vertrouwen in de soci­ arbeiders zijn."' aal-democratie. De cijfers spre­ Bovenstaande anekdote werd ken voor zich : in de jaren vijftig in m ei I 9 77 opgetekend door de stemde 67 procent van de niet­ Haagse Post. De S P had toen nog kerkse arbeiders op de PvdA. Oat vijf raadszetels: drie in Oss en is gezakt naar 6 3 procent in I 9 8 9 twee in Nijmegen . Sinds de laat­ en tot 42 procent bij de Kamer­ ste gemeenteraadsverkiezingen verkiezingen van vier jaar gele­ zijn dat er in totaal I 90 . Maar wie den . een verklaring zoekt voor het Maar die feiten will en vreemd succes van de partij is met het genoeg maar niet doordringen meer dan twintig jaar oude ant­ tot de Ieiding van de PvdA. woord van de PvdA-wethouder Andeweg in I 995: 'Wat de partij uit Oss nog steeds het beste af. nu doet, is het omgekeerde van Rudy Andeweg, hoogleraar wat je zou verwachten op grond politieke wetenschappen aan de van de verkiezingsuitslag. De Rijksuniversiteit Leiden, zette natuurlijke achterban is weggelo­ het drie jaar geleden in De Groene pen, maar de partijleiding maakt Amsterdam mer nog eens helder uit­ zich druk over het winnen van een: het percentage Nederlan­ nieuwe stemmen bij de midden­ ders dat tot de niet-kerkelijke klasse.' Heel dom, meent Ande­ arbeidersklasse (de natuurlijke weg, omdat de middenklasse - achterban van de sociaal-demo­ zoals gezegd - de komende jaren INH O UD cratie) kan worden gerekend, nog maar weinig zal groeien, en heeft zich - na een forse daling in de PvdA in dat ki ezerssegment Echte arbeiders en de PvdA de jaren zestig en zeventig - bovendien moet concurreren inmiddels gestabiliseerd rond de met zo ongeveer aile andere poli­ twintig procent. 'De grote tieke partijen . omslag van de industrie- naar de En 66k heel dom, zo kan daar dienstensector ligt achter ons, ' inmiddels aan worden toege­ aldus Andeweg. 'De grote klap­ voegd, omdat de PvdA zich met pen in de mijnbouw en de staalin­ een dergelijke strategie kwets­ dustrie hebben we gehad. Een baar maakt voor een linkse arbei­ aantal grote bedrijven zal nog wel derspartij als de s P . proberen de productie naar lage- 'Extreem-links' noemde HOOFDEN & ZINNEN

Wim Kok de SP (en GroenLinks) zijn dan de opvattingen die een kleine orthodox-christelijke par­ onlangs, daarmee aantonend dat fors dee! van zijn (potentiele) tijen zich tegenwoordig veroor­ hij helemaal niets begrijpt van de arbeidersaanhang huldigt. loven. aantrekkingskracht die de partij De s P weet dat en speelt er Ook vorig jaar deed de kandi­ van Jan Marijnissen uitoefent op handig op in, door bijvoorbeeld daatstellingscommissie voor de de ooit zo hondstrouwe arbei­ bij de gemeenteraadsverkiezin­ Kamerverkiezingen weer eens dersaanhang van de PvdA. gen in Amsterdam en Heerlen haar uiterste best om voldoende Kennelijk heeft de PvdA zich heel nadrukkelijk een punt te vrouwen, jongeren en etnische nogal vervreemd van het com­ maken van tippelzones en drugs­ minderheden op de lijst te krij­ plex van opinies dat met name overlast. 'Populisme', luidt dan gen. Maar de laatste arbeider die aan de 'onderkant' van de samen­ steevast het verongelijkte verwijt de PvdA-Tweede-Kamerfractie leving dominant is en dat met uit PvdA-kring, want zo heet dat telde (Frans Moor) is al jaren zoveel succes door de s P wordt als een politieke partij luistert gel eden vertrokken en nog steeds bespeeld, namelijk uitgesproken naar minder politiek-correcte niet vervangen. Niet helemaal linkse opvattingen op het terrein opvattingen van minder hoogop­ toevallig schijnt Moor zich in­ van werk, inkomen en sociale geleide kiezers uit minder welva­ middels te hebben aangesloten zekerheid, gecombineerd met rende buurten. bij de SP. 'conservatieve' stand punten over M TS 'ers, kelners, bus- niet-materiele zaken als crimina­ Vervreemd van de arbeiderscultuur chauffeurs, Koos en Mien Dob­ liteitsbestrijding en de integratie De PvdA-leiding heeft data! lang belstenen, 'gewone mensen' die van etnische minderheden. geleden afgeleerd en doet ook tussen de dertig- en vijftigdui­ Waarschijnlijk wreekt zich geen enkele moeite om het sinds zend gulden bruto per jaar ver­ hier het feit dat het PvdA-kader de jaren zestig goeddeels verlo­ dienen en De Telearaif en Pano­ sinds de opkomst van Nieuw ren geraakte contact met de rama lezen in plaats van de Links in de jaren zestig vooral is wereld en cultuur van de ruim Volkskrant en Vrij Nederland: ze samengesteld uit representanten twee miljoen (hand)arbeiders die vormen nog steeds de 'body' van van de hoogopgeleide midden­ Nederland telt te herstellen. het PvdA-electoraat. Maar op groepen, die zich doorgaans Dat zit 'm in grote, maar soms partijbijeenkomsten kom je ze vooral tot de sociaal-democratie ook in kleine dingen. In de nauwelijks tegen en de wervings­ voelen aangetrokken vanwege inhoud, maar soms ook in de en scholingsprojecten van de par­ het belang dat zij hechten aan vorm. tij zijn gericht op - daar gaan we thema's als ontwikkelingssamen­ De v v o zet de volkse Gordon weer - vrouwen, jongeren en werking, milieubehoud en indi­ in om partijbijeenkomsten op te etnische minderheden. viduele ontplooiing en emancipa­ vrolijken. Het 'amusement' op Op 2 2 maart hield de s P voor tie. Met de traditionele waarden­ het voorlaatste PvdA-congres haar !eden en hun gezinsleden in structuur van PvdA-kiezers uit werd verzorgd door een derde­ het Land van Ooit te Drunen de de lagere sociaal-economische rangs cabaretier die aileen de 'Dag van de Tomaat'. Met klassen - die de partij primair af­ Engelse taal meester was. Nie­ tomaatschminken en een grote rekenen op haar sociale beleid - mand vond dat vreemd. kleurwedstrijd voor de kinderen, hebben deze post-materialisti­ Wim Kok deed op het laatste optredens van Close IT You en de sche partijkaders doorgaans wei­ partijcongres zijn uiterste best Osdorp Posse voor de jongeren nig voeling. Zelfs Kok neemt om de hypotheekrente-aftrek en een gevarieerd amusements­ over bijvoorbeeld illegale asiel­ veilig te stellen voor de midden­ programma voor de volwasse­ zoekers, ontwikkelingshulp, de inkomens. Maar hij verzuimde nen. Er werd niet gediscussieerd bevoegdheden van de politie en het partijcongres 66k een duide­ over nota's, futurefloppen of de strafmaat voor drugsdealers lijk financieel gebaar te Iaten resoluties, nee, er werd gewoon standpunten in die vermoedelijk maken richting de laagste inko­ ongecompliceerd, 'ordinair' een tikje 'links-extremistischer' mens - een gebaar dat zelfs de feest gevierd. 199 HOOFDEN & ZINNEN

In r 996 bestond de PvdA vijf­ gen. Maar de enorrne winst die te ver af staan van de denk- en tig jaar. Een bejaarde meneer uit de partij op 4 maart jl. uitgere­ leefwereld van een flink dee! van Zwolle kreeg van Wim Kok een kend in Oss (tot dusverre de wat eens haar natuurlijke achter­ bosje bloemen omdat hij vanaf de enige gemeente met SP-wethou­ ban was. oprichting lid was. En dat was het ders) boekte, toont aan dat die Misschien zou de PvdA toch dan. Iedereen was ruim voor het vlieger niet opgaat. Waarschijn­ Gordon een keer moeten vragen zes-uur-journaal weer thuis. lijker is dat de PvdA de komende om daar een heel mooi en heel Er zijn PvdA 'ers die menen jaren zal moeten leren Ieven met triest liedje over te komen zin­ dat de s P aileen kan floreren als een (op termijn middelgrote) gen. destructieve oppositiepartij en linkse arbeiderspartij die profi­ zal inzakken als ze bestuurlijke teert van een sociaal-democrati­ ROELOF BOUWMAN verantwoordelijk krijgt te dra- sche strategie en partijcultuur die is historicus en free-lance journalist

l f I Zojuist verschenen

Mark Bevens, Huib Pellikaan en Margo Trappenburg (redactie)

Nieuwe tegenstellingen in de Nederlandse politiek

Is het lood om oud ijzer in de Nederlandse politiek, of zijn er nieuwe tegenstellingen tussen de politieke partijen die maken dat wij wei degelijk wat te kiezen hebben?

Nieuwe tegenstellingen in de Nederlandse politiek onderzoekt of er rand het thema gemeenschap opvallende meningsverschillen tussen politieke partijen aan het ontstaan zijn. De auteurs bespreken onderwerpen als: normen en waarden ('wat willen we met onze gemeenschap en waar staan we voor?'), de integratie van nieuwkomers ('in hoe­ verre moeten zij zich aanpassen aan de normen van onze gemeenschap?'), de toelating van nieuwkomers ('hoeveel immigranten en asielzoekers wil onze gemeenschap opne­ men en welke toelatingscriteria worden gebruikt?') en de toenemende invloed van de Europese Unie ('tast deze onze nationale soevereiniteit aan en hoe vinden wij dat?'). In een drietal overkoepelende bijdragen worden de Nederlandse ontwikkelingen in een breder perspectief geplaatst en worden verbanden gelegd met de herorientatie in ande­ re West-Europese Ianden en partijpolitieke tegenstellingen in het verleden.

Nieuwe tegenstellingen in de Nederlandse politiek is het jaarboek van het tijdschrift Beleid & Maatschappij onder redactie van Mark Bevens, Huib Pellikaan en Margo Trappenburg, en bevat bijdragen van Jacques van Doorn, Kees van Kersbergen, Ed. van Thijn, Cas Mudde, Ruud Koole en Kees Klop.

f 38,50 224 pp. isbn 90 5352 392 8

Uitgeverij Boom http:www.uitgeverijboom.nl in de boekhandel