Biografie

Bulletin Voorjaar 2006

Een teruggevonden afscheidsbrief Lucebert in Berlijn De voor- en nadelen van de groepsbiografie De intellectuele biografie Paradoxen in het leven van Christiaan Huygens Het huis van Luigi Pirandello

RECENSIES

De biografiën van Vestdijk en Du Perron, Schiller, Beyen, Nederlandse volkskundigen, Campert, Van Loon en de gefilmde levens van Modigliani en Cobain

Kopij

De redactie verzoektauteurs auteu rerekeningg te bijJ ' een langartikel:g e: houden met volgende aanwijzingen oue et evog e ea l g • de tekst opmaken met tussenkopjesp' voordeo pi'.J cursiveren of een witregelg

• een ea oven het artikel plaatsenp Opmaak van het artikel: korte esc ri lving van de inhoud, • een titel o titelsuggestie ggeven (niet vet, aanleidingo uitgangspunt van et geenkapitalen) artikel o ici" e spellinggebruikene speg • zo mogelijkillustratiesi'vbijvoegen en oe ti te s cucursiveren wordeneretourneerg ti' sc ri tarti e en tussen enkele aanhalingstekens: namen van tijdschrift personalia: o rant cursiveren ortegio ra ie van drie à vier reelsg evog en ewi'zJ e van a titelbeschrijving: bijvoegen

Hermine , de Graaf,e De zeevlamam kopij (Amsterdam,^ Meu en o 19S 8 • te stenerp post p o e-mailsturen naar de hoofdredacteur

W m eJan a Ottte en,^ 'Tweewee verschrikkelijke Monica Soeting ^ 5. machines', ^ in Tirade38T' 3 8 r994 S Roos eve t aan 20 7III IO1079 AS Amsterdam a or ting en vermijdJen m.soeting xs a .n citaten: enkele aanhalingstekens citaat binnen citaat: dubbele aanhalingstekens Ingezonden rieven langerg dan 4004 a ineas niet aten inspringen,a een woorden worden nieteg p aatst. harde returnsgebruikenu • werken met standaard lettertypep ne r stre enp vet, kapitalen, pita en agn e citaten in eenbuitenlandse taal in het Nederlands vertalen • gee n notengebruiken Inhoud

Woord vooraf 3

`Je leeft met een strop om je nek' 4 Een teruggevonden afscheidsbrief van Jan Arends NICO KEUNING

`Wat doen we hier eigenlijk?' ra Lucebert in Berlijn PETER HOFMAN

Loslatende etiketten Zr Over voor- en nadelen van de groepsbiografie JENNY UGLOW

De integratie van leven en werk 29 Het onderwerp van de intellectuele biografie WIEP VAN BUNGE

Een onmogelijke opdracht 38 Tegenstellingen in het leven van Constantijn Huygens RENÉ VAN STIPRIAAN

RECENSIES

Het resultaat van tweerichtingsverkeer 46 De nieuwe biografie van Vestdijk EMANUEL OVERBEEKE

Een man van de wereld 51 Johan Willem Beyen, de vergeten architect van de Europese samenwerking PAUL VAN DER STEEN

De duivelskunstenaar en zijn meester 57 Over de biografieën van Vestdijk en Du Perron DIK VAN DER MEULEN De valkuilen van de volkskunde 64 Barbara Henkes' biografie van vier Nederlandse volkskundigen HINKE PIERSMA

De meest onbekende beroemde Nederlander 70 Een portret van Hendrik Willem van Loon ROB VAN ESSEN

Een schimmig verhaal over een schimmig leven 73 De Jan Campert-biografie van Hans Renders GÉ VAARTJES

Mens en tijdgeest 81 Drie biografieën van Friedrich Schiller JESSICA NASH

Uiteindelijk zijn we allemaal atomen 87 Twee biografische films ROB VAN ESSEN

RUBRIEKEN

Schrijvershuizen 92 Het huis van Luigi Pirandello in Caos ERNA STAAL

Nederlandstalige biografieën, verschenen in zoos 96

Medewerkers aan dit nummer 98

Aankondiging ioo

Woord vooraf

In deze aflevering van Biografie Bulletin^ a ie u etin se jaren van Lucebert e t en een beschouwingesc ouw g wor stilgestaan st estaan bij jongste ontwi e- van Jenny Uglow over groepsbiografieën. in en rond debiografie.m e iJ heeft De vaste rubrieken ontbreken en niet:'^ Erna Nederland eene usBiografie Instituut,nst tuut, dat Staal bracht een bezoekaan het sc rl lvers- vorigo jaar officieel werd geopend met een huis vaniiPu lran e o , en Mariëlleaeeo P- tweedaags congres. Ookindee rest vanva het man stelde het overzichtsamen tsa envan dem jaar werdensymposiaY m over biografieën ieen e- 200S verschenen Nederlandstalige- lo ra org aniseer . De Ppopulariteito u a te t van het genre ieen. Het werde een uitvoerigeg lijst, want er blijfttonverminderd groot, getuige de vele verschijnen meer biografieën dan Biografie nieuw biografieënio' g ra en de aan- Bulletinan kan esP re en. Wat niet et wegneemtg dacht die sommigeg hebbene e eggekregen. e n.Ee Een dat ook dit voorjaarsnummer een aantal re- enkele keer rukte zelfs het Nos-Journaal er- cens i es bevat. enrommenteP plaats krijgt vooruit,u oa , zoals sin het geval van de Vestdijk-st - de evens esc riJ vin van de man die mis- biografie van Wim Hazeu. sc len wel degrootstee er an se sc rij- Liefhebberse ebbers van de Nederlandse Ne e an se cultuur ge-g - ver van de afgelopen eeuw was,was en zeker de s ei eni s azal het een genoegen doen dat in meestproductieve. Vestdijk-kenner- Ema dit nummer een voordrachtn van René n' van nue 0ver ee ees reep t het boek, waarna Stipriaan overe de diplomaat, P o aat, componist co Po st en Dik vana dere Meulenret vergelijktgJei met de bovenal ddichteronstan ti'n J HuygensuYg e s eeeen onlangs verschenenbiografiev a nE. du Per- plaatsheeft Van Stipriaansti riaans lezing ron: Vest i' ontdekker,t e e, vrienvriend en mentor. en oo e v0o r acr t vavan Wiep eBungeP u e gover esslcaasbespreekt e biografieën van de intellectuelebiografie–te ec ue e eveneens n n s in dit i Friedriche icSchiller die ter gelegenheidvan eerste nummer van jaargang2006 opgeno- zijn n honderdste sterfdag zijn verschenen. men – waren vorigote- jaarbeluisteren ti' Onze aandacht gaat echter nietet alleen naar dens een symposium inDordrecht,waar i' ette r uni eroot e nu uit,t, getuige het de vroegmoderne biografie centraal stond. artikel vane a auPaul van der Steen over de io - e twintigste eeuw iss in ditteven nummer - grafie van minister vana Buitenlandse Zaken eens goed vertegenwoordigd, met een ont- Johan i eme en,Y en de artikelen van hullendartikel van Nico Keuning overove de Rob van Essen over Willeme Hendriken ri van aatsteweken e e a nJanr a Arends,e s, een Loonvri en over biografische ri films. ms. bijdragevan a eteover Peter Hofman dev r Berlijn- 3 `Je leeft met een strop om je nek' Een teruggevonden afscheidsbrief van jan Arends

Nico Keuning

Het is een frustrerende ervaring voor een biograaf als hij weet dat er een belangrijke brief bestaat die hij niet onder ogen kan krijgen om de simpele reden dat de brief onvindbaar is. De ontvanger herinnert zich debrief, maar het begerenswaardige document is nergens te vinden: zoek, kwijt, .weg. De biograaf moet verder; hij kan niet bij een doodlopend spoor stil blijven staan. Wat onvindbaar is, bestaat niet. Maar in een enkel geval duikt het fantoomdocument jaren later toch nog op, uit onverwachte hoek, als verlate post van gene zijde.

Voor en tijdens het schrijven van mijn bio- denken het van zichzelf, maar hij [Jan grafie Angst voor de winter, het leven van Jan Mends] was het: de eenzaamste man van de Arends, las ik geregeld in het Engelbewaar- wereld. "Wat ik wil is praten met een an- derdeeltje nr. 15, Jan Arends. Deze mono- der," schreef hij mij begin januari [i974] in grafie diende als basis voor het boek. In `De een brief. "Dat lukt niet. Je kunt inderdaad eenzaamste man van de wereld', een van de net zo goed van het dak springen." Een twee bijdragen van Rudy Kousbroek, stuit- week later deed hij het.' te ik op de volgende, intrigerende eerste ali- Dit citaat alleen al was voor mij reden ge- nea: `Jan Arends heb ik drie of vier keer noeg om Kousbroek te bellen. Tijdens het ontmoet. Ik bezit een paar brieven van telefoongesprek — dat naar ik meen eind hem. Maar verder kende ik hem alleen als 2,003 plaatsvond —vertelde Kousbroek on- een stem aan de telefoon.' Drie korte, rela- der andere dat Mends hem een keer mid- tiverende zinnen. Maar wat ging er achter den in de nacht opbelde. `Ik moet je iets deze achteloze introductie schuil aan ver- vreselijks vertellen,' zei Arends. `Remco halen en anekdoten? In ieder geval was Campert is overleden.' Kousbroek schrok Kousbroek in het bezit van `een paar brie- en stamelde dat het inderdaad verschrikke- ven'. Een van de brieven brengt hij ter spra- lijk was. `Zie je wel dat je veel meer om ke in de genoemde bijdrage: `veel mensen Campert geeft dan om mij,' reageerde

4 • Biografie Bulletin Voorjaar2ooó Arends verwijtend. ik had hem voor deze foto doorverwezen Ik vroeg Kousbroek naar de brieven. Ze naar de zoon van de inmiddels overleden moesten natuurlijk ergens zijn, maar hij fotograaf. Prachtige foto. In zwarte, lange had geen idee waar ze gebleven waren. Ook jas komt Arends aanlopen, langs het dood- de brief waaruit hij in het artikel citeert, lopend spoor van een kinderwagen. Zijn bleek onvindbaar. schaduw valt rechts van hem, tot aan de Vorig jaar, op zondag ii december, tijdens vloedlijn. de Beurs van Kleine Uitgevers in Paradiso Enkele dagen later ontving ik Schrijvers- in Amsterdam, stelde een man zich aan mij roem, de jubileumuitgave van Fenix. Zo voor: `Hans van Daalen'. Van een antiquaar kon ik in alle rust de geschiedenis van deze had hij een brief van Jan Arends aan Kous- vondst nog eens nalezen, en de briefen het broek gekocht. Uit een plastic draagtas gedicht. Antiquaar Dikstra vertelt in zijn haalde hij een mapje tevoorschijn. fraaie uitgaafje dat hij `op een kwade dag Voortdurend pratend, hield hij ineens een vol donkere wolken' op het Waterlooplein envelop in handen die gericht was aan Ru- rondstruinde, omdat hij wist dat het res- dy Kousbroek. Op de achterkant stonden tant van de literaire nalatenschap van Ethel naam en adres van de afzender: J. Arends, Portnoy (1927-2004) daar terecht was ge- Roelof Hartplein 4, Amsterdam. Ik pro- komen. Uit deze nalatenschap kocht hij beerde de brief te lezen, maar ik kon me voor `één euro' de bundel Lunchpauzege- nauwelijks concentreren. Wel drong tot me dichten van Jan Mends. In de bundel be- door dat dit de brief was waaruit Kous- vindt zich `een pak krantenknipsels' en broek in het Engelbewaarderdeeltje had ge- daarin zat `de brief van Mends aan Rudy citeerd. Uit het hoofd, kennelijk, want de Kousbroek, de echtgenoot van Portnoy', poststempel op de envelop gaf 31-x11-73 inclusief het gedicht. aan. Niet `een week' voor Arends' zelf- Aanvankelijk was Dikstra zich niet eens be- moord, maar drie weken voor zijn even fa- wust van wat hij had gekocht. `Ik heb het tale als verlossende sprong. een tijdje terzijde laten liggen omdat ik er- De man deed een tweede greep in het map- van uitging dat het niet iets heel bijzonders je: `Een gedicht voor Ethel Portnoy.' Ter- was, totdat bleek dat het gedicht nooit ge- wijl ik het gedicht las, vertelde de man mij publiceerd was. Toen ontstond het idee om het verhaal van de vondst, dat maar half tot er iets mee te gaan doen. Voilá, eest Ça!' me doordrong. Iets over Waterlooplein, de Zowel de brief als het gedicht is in de uitga- nalatenschap van Ethel Portnoy en `één eu- ve opgenomen. Arends `rijpte' – zo sprak ro'. De hand van de man gleed nu ten derde hij het uit – de ongedateerde brief en het male in het mapje om weer boven te ko- gedicht. Beide deed hij, als reactie op een men met een smal, langwerpig uitgaafje. nieuwjaarswens van Kousbroek, op 31 de- Op het omslag herkende ik de foto die Ed- cember 1973 op de bus. dy de Jongh van Arends gemaakt had op het strand. Antiquaar Marcel Dikstra had Beste Rudy Kousbroek, mij een halfjaar geleden gebeld over een ju- bileumuitgave ter gelegenheid van het tien- je wenste mij veel schrijversroem in het ko- jarig bestaan van zijn antiquariaat Fenix, en mende nieuwjaar. Dat had ik wel gewild

Nico Keuning je leeft met een strop om je nek' • 5 toen ik twintig was maar nu niet meer. Het titelloze, ongepubliceerde gedicht – Schrijvers worden getrapt altijd en overal. Arends schreef in het algemeen titelloze ge- Als ik een zoon had zou ik hem verbieden dichten – voor Ethel Portnoy luidt als schrijver te worden. Wat je weten wil is de volgt: waarheid. Die kun je niet eens bij jezelf vinden, laat staan bij een ander. Bij jou Je leeft staat alles goed op een rij maar bij mij met een strop klopt er niets van. Je hebt werkelijk goed om je nek. over mij geschreven in het Handelsblad. Maar wie is gelukkig. Een beroemde Dat weet schrijver kan wel een kreng van een wijf je niet. hebben en heeft dan toch een rot leven. Ik heb helemaal geen vrouw maar dat Toch geeft ook conflicten. Ik doe niet zoveel wordt er kwaad. iedere secondec e Ik trap af en toe op de tenen [van] iemand. aangetrokken. Mensen schrijven over mij soms ook din- gen die niet aardig zijn. Wat ik wil is pra- Er ten met een ander. Dat lukt niet. Je kunt moet iemand zijn inderdaad net zogoed van het dak sprin- die datregelt. gen. Ik doe er een gedicht bij voor je vrouw. Je bent niet een keer maar een miljard Jullie zijn goed voor mij geweest. keer ongelukkig Prettig nieuwjaar alsje schrijft.

In handschrift heeft hij `J. Arends' onder de Onder dit omineuzegedicht wenstwens sArends brief geschreven, die, gezien de laatste zin, Ethel inhandschrift 'Veele geluk' een afscheidsbrief lijkt te zijn. Maar Mends hield ervan te provoceren. Je wist nooit of Tapes je dergelijke dreigende uitspraken serieus moest nemen, ook al kende je zijn psychia- Voor NRC Handelsbladschreefik een stuk- trisch verleden en wist je dat hij enkele zelf- je over de gevonden afscheidsbrief van Jan moordpogingen achter de rug had. Arends, dat op maandag 2 januari 2oo6 Met de verwijzing naar het Handelsblad werd gepubliceerd. Ik vertelde ook Rob doelt Arends op de lovende bespreking van Hakhoff van de vondst van de brief. Hak- Kousbroek van de verhalenbundel Keef- hoff was filmeditor toen hij in november man uit 1972, die onder de titel `Sollicitatie' 1970 Arends opzocht in de psychiatrische in het Cultureel Supplement van NRC instelling het Willem Arntsz Huis in Handelsbladvan 15 december 19 72 is gepu- Utrecht om met hem te praten over een bliceerd. Deze bespreking is eveneens op- mogelijke verfilming van de novelle Lente / genomen in het eerdergenoemde Engelbe- Herfat, die sinds het Verzameld Werk van waarderdeeltje. 1984 bekend is geworden onder de titel

6 • Biografie Bulletin Voorjaarzooó Vrijgezel op kamers. Voor het tweede ge- eind aan te maken. En dat is toch wel sprek haalde Hakhoff Arends op uit schokkend. Utrecht en nam hem mee naar zijn huis in Hilversum. Aan beide ontmoetingen be- Korte tijd later bereikte mij via via een brief waart Hakhoff goede en dierbare herinne- van Hans Grimmelikhuijse, oud-hoofdver- ringen, zoals ik in hoofdstuk xiv van mijn pleger van het Willem Arntsz Huis. `Daar biografie beschrijf. Een neerslag van de was Jan Arends weer!' begint Hans Grim- twee gesprekken werd gepubliceerd in Het melikhuijse zijn brief. In enkele korte Oog in 't Zeilvan december 1984. Niemand alinea's legt hij enkele verbanden tussen pa- wist wie de interviewer was. Bijna twintig tiënten, zusters en personages in de verha- jaar later, tijdens het schrijven van de bio- len van Arends. Jammer, dacht ik, dat hij grafie, kwam ik de interviewer op het niet op eerdere publicaties van mij heeft ge- spoor. Hij bleek bovendien de geluidsban- reageerd toen ik nog aan de biografie den met de gesprekken al die jaren te heb- schreef. Maar het is alsnog een mooie aan- ben bewaard. Inmiddels zijn `De Arends vulling op de biografie. Grimmelikhuijse Tapes' via de VPRO verkrijgbaar. (nu 73 jaar) werkte in het Willem Arntsz Nadat het artikel over de vondst van de Huis toen Jan Arends daar van eind jaren brief was gepubliceerd, begin dit jaar, ont- zestig tot begin zeventig verbleef. Arends ving ik een e-mail van Rob Hakhoff, waar- schreef er het verhaal `Keefman', dat tot op in hij schrijft: de dag van vandaag als toneelmonoloog wordt gespeeld. `Klassenpsychiatrie' was Ik lachtaan die ochtend, langgeleden, verboden. Maar Arends hoefde niet op een dat ik in Hilversum bij Cinecentrum les slaapzaal met twintig andere patiënten; hij kreeg van een oudere film-editor. De tele- kreeg een aparte kamer. De oud-hoofdver- foon ging en het was voor mij. Jan Arends pleger vertelt met mededogen en humor aan de lijn. Hij vertelde mij, dat hij onze over zijn ervaringen met Arends. `Ik had samenwerking wilde beëindigen, hij zag een papiertje op mijn deur geplakt waarop er verder geen brood meer in en bedankte stond "Voor negen uur niet zeuren". Maar mij voor onze samenwerking met het film- Jan Arends kwam dan toch eerder binnen. script. Ik was toen wel wat verbaasd, Je bent toch schrijver, pestte ik hem dan, maar tegelijkertijd opgelucht, want dat dan moet je toch ook kunnen lezen. Dat script hing een beetje als een molensteen vond hij niet leuk. Maar zuster Jager [ver- om mijn nek. Ik wist er eigenlijk geen zorgster `mevrouw Wolf' in het verhaal raad meer mee. De realiteit van Jan `Het ontbijt', NK] lokte hij juist uit in de Arends was mij allang boven het hoofd ge- hoop dat hij van haar verbaal op zijn kop groeid. kreeg. Hoe viezer hij er bij liep, hoe leuker Enkele dagen – hooguit een week– later hij het vond. En als zuster Jager hem op las ik zijn overlijdensbericht in de krant. strenge toon zei dat hij zijn kleren uit Wanneer ik nu een en ander combineer- moest doen en dat hij in bad zou worden de pas ontdekte briefen mijn telefoontje gestopt, gedroeg hij zich ineens heel nede- met hem – dan moet het zo geweest zijn, rig, alsof hij die schrobbering prettig vond.' dat hij het vaste voornemen had om er een In `Het ontbijt' zit mijnheer Koopman in

Nico coKeuning je ee met eenstro om 'e ne • 7 de boom. In werkelijkheid was dat een pa- tiënt van i4 jaar. `We hadden 130 patiënten, de jongste 14; de oudste 85 jaar,' vertelt Grimmelikhuijse. `In dat verhaal heeft Mends twee voorvallen in elkaar gevloch- ten. Die jongen zat in de boom en een oude man weigerde een plakje kaas te eten, pre- cies zoals Arends dat heeft beschreven.' Arends schrijft: `Het ontbijt ziet er nu verflenst uit. Het toch al bedorven plakje ham is nu zeer gemeen van kleur. De plak- jes kaas zijn uitgedroogd, en er zijn onap- petijtelijke zweetdruppeltjes op. Ook het brood zelf is er niet naar de eetlust op te wekken. En op de boter zitten twee van die verdachte krulhaartjes.' Er is nog een verhaal waarin Arends een pa- tiënt heeft vereeuwigd. Deze patiënt mocht met een `wandelkaart' naar buiten. Bij ko- ninklijke defilés stond hij – met zijn wan- delstok –altijd vooraan. In het verhaal `Ko- Jan Arends. Foto Rob Hakhoff, 197o97 ninginnedag' laat Arends de man naar voren springen, op prins Bernhard af. Pa- doof was en stemmen hoorde, is door niek. Om de mensen gerust te stellen roept Mends verwerkt in `Keefman': `Die hallu- de man: `Ik sla u tot Ridder Prins van cinaties waren vreselijk', herinnert Grim- Oranje.' Met zijn stok heeft hij op de melikhuijse zich, `we hebben ten slotte via schouder van Prins Bernhard geslagen, het ziekenfonds een gehoorapparaat voor `heel zacht zoals het hoort'. [...] `Toen was hem weten te regelen.' hij van achteren beetgepakt door een mare- In het verhaal van Arends windt Keefman chaussee. Er waren er nog meer op zijn rug zich er enorm over op dat hij geen gehoor- gesprongen. [...] Nee. Hij kon toen niet apparaat krijgt. Alleen maar omdat hij een gek geweest zijn, want dan zou het te be- arme sloeber is. Was hij de zoon van een schamend zijn, voor hem en voor de ande- dokter geweest, ja, natuurlijk, dan had hij ren. Daarom weet hij zeker dat hij toen zo een gehoorapparaat. echt een opdracht van God had en dat hij Grimmelikhuijse huivert nog steeds als hij de prins tot ridder moest slaan. Nu drinkt aan de psychiatrie van de jaren zestig en ze- hij koffie in de serre van het gekkenhuis. ventig denkt: `Vaak kregen de ouders de Hij zou wat oorhanden moeten hebben. schuld. De doktoren stonden heel ver af Iets te timmeren of zo. Dan zou hij zijn van de werkelijkheid; ze waren alleen maar aandacht beter kunnen richten om te be- met wetenschappelijke theorieën bezig.' grijpen waarom de mensen zo zijn.' Het is of ik Arends hoor praten. De man in het Willem Arntsz Huis die

8 • Biografie Bulletin Voorjaarzooó

c Arends zette de arts onder druk gga me Bloed , nog meer snijden') en wijzend op de ver- In de biografie wordt onder andere geci- rmins u eiz o n ondere het aplafond o vanan teerd uit de toen onvindbare brief van zijn kamer zeie. hij:^ i: 'Daaraa zouou jejeaan n-u Kousbroek en over het bezoek van Fred ne n oophangen.' a e. ^ oeToen ooB rs ma er uitu Portegies Zwart en diens vrouw aan Arends machteloosheidm oos e i bij ging zitten,t, bleek in januari. Tijdens dat bezoek stond Arends Arends 'nietniet ongevoeligvoor wat aan- erop hun de vijftig gulden die hij van hen dacht'. 'De^ sfeer verbeterde zelfs zodanig had geleend terug te betalen, `alsof hij dat hij me e tweehekeldichten e e c te voovoordroeg oe schoon schip wilde maken'. Aan de hand waarvan er eenéén gewijd was aan professor . van citaten uit nagelaten gedichten en brie- Piet Kuiper [depsychiater i wie Arendsr n in . . ven wordt gesuggereerd dat Arends' beslis- Paviljoen III vanva het Wilheminae a Gasthuisast u s sing zelfmoord te plegen reeds vast stond. ondereabehandeling e waseeest,geweest, NK] .' Hetet Het telefoontje aan Hakhoibevestigt dit. gedichtic t is opgenomen unc auze e- Er is nog een getuigenis die – achteraf – be- dichten, de bundel dieie op 233 januarige pre-re- vestigt dat Arends vastbesloten was een ein- senteerd zou worden: de aan zijn leven te maken. Ook huisarts Sjoerd Boorsma schreef mij naar aanleiding Voor ro .r. uier van het stukje in NRC Handelsblad een brief. Als toenmalig huisarts in opleiding De dokter had Boorsma weekenddienst op een huis- maakte van zijn hand artsenpost in Amsterdam. Op zondag Zo een heel groot oor. januari 1974 tegen middernacht kreeg hij een wanhopige Jan Arends aan de telefoon. Eenen teken e `Ik heb me gesneden,' zei Arends. Boors- dat hij mij wilde ma: `Dit is geen klus voor mij, dacht ik, en verstaan. ik zei hem dus dat hij beter naar de Eerste Hulp van een ziekenhuis kon gaan.' Arends Luisteren antwoordde daarop: `Ja, maar ik ga me nog naar mijn noden. meer snijden.' Het viel niet mee op dat nachtelijk uur het flatgebouw binnen te Daarom komen. `Toen ik eindelijk aanklopte op de schreeuwde ik verdriet. kamerdeur deed de patiënt open, alleen ge- kleed in een slobberige onderbroek bespat Om hem met bloed afkomstig van snijwonden aan aan het lachen de onderarmen; ook in de rest van de ka- te maken. mer waren bloedsporen te zien. De ernst van de situatie was duidelijk. Jan Mends, Maar want die was het, stond niet bepaald open dat ging niet voor adviezen die een jong doktertje pro- want hij was doof. beerde aan te dragen; hij had een ruime er- varing met medici opgebouwd.' `De colleges van deze hoogleraar psychia-

Nic0 Keuning eu je ee met een stro ome ne • 9

tree met eenrootg gevoelg voor theater,' e ac gti ofeen ee andere a e e benadering e g de sc rit SjoerdBoorsma in zijn brief, lagen sprong van Arends hadkunnen voor o- nog vers in mijn geheugen. Jan Arends had me, n ^relativeertB oo r sm a het resoluter an- moeten weten dat Kuiper ook eens "Ver delen vanva de psychiater.sY c ate . 'Tochoc had ik na- een [titel van het boekKuiper vanuit i tuu r i' scschuldgevoelens u e oe nstoetoen de recherche ec e 9^88 waarin hij zijn eigen diepei depressie e essi e me de volgende dagopbelde voor nadere beschrijft.escrJoe Kuiper overleed in 202002,0 2 NK] informatie.'kamere a vane a Aren wass zou zijn.' noo B rs m a liet e tegenovereeno ren s het recept gevonden met de adresgegevens zijn waardering voor het gedicht blijken, van oorsma, a e jonger arts zi zich waardoor er 'een soort vertrouwensband' niet tegemakkelijkoopzij latenate scschuiven? u e

ontstonUiteindelijki. ging r ne s ermee ' i niet. niet een zeker verraadgepleegd akkoord dat de arts de hulpvan ee sY- oor etspoortje oort menselijk econtact dat c sater zou inroepen. 'In het Amsterdams ontstaan leek zo schielijkaf te breken?^ Was van die dagen kon een huisarts alleen een ditde misschien druppe dier e eweest ie zijn opname regelen door tussenkomst van de emmer vol boosheid had doen overlopen? • c > > GGD. Die stuurde dan een specialist om de Pas veellater ate heb i Kee mn a egelezen.' e e. noodzaak van een opname te beoordelen. oorsma ee eze ervar^jaren in a iebij Meestal Bestawaren wa dit e arts-assistentent a ts en ook zichc egedragen. a en.In eeeen tetelefoongesprek e oo es e dat nu kreeg ik een assistent-psychiateraan de ik na ontvangst van zijn briefmet hem lijni die het "geval Mends" wel kende.n N Na voerde,oe e,vertrouwde e t ouw hij e me toe dat hethem e enig wachten bij de hoofdingangkwam er goed had gedaann dat hij zijnve verhaal nuaa ver-u er ^ een gehaaste maar gedecideerde figuur aan. te had, als 'kleine aanvulling'nv inop de oi- maakte aame te het e trappenhuis a ssnel e grafie. duidelijkdat mijnaanpa n te soft was en dat Op 233zou januari dez bundeln Lunchpauze- - empathieniet zinvolet vo was. Eenmaal bijJ de ge ic ten wordengepresenteerd.Nog No in ja- patiënt at e Jt zei e hij op autoritaireauto ta e wijzewijze dat hij op nuari hadMendse se enkele eemedewerkersv va n moest houden met deze vertoning en zich Bezige gBij op zijn J kameraeectegedichten uitu t de volgendedag a moest meldenoop het de bundelvoorgelezen. Alsof er niets aan van epsychiaterY Tom o D., die e de handwas. aar i'J wist dat het versc i'-l toenterti'J met zijnzijn team zo'n beetje de e- nen van zijn nieuwedichtbundelniets aan e ambulanteggeestelijkegezondheidszorg Beste e zijn n eenzame een ttreurige eu e levene e zouou v er an e - van Amsterdam belichaamde. De aan o- ren. Schrijversroem hadhij wel gewild toen men psychiater Yiater had het heft in handen e- hij twtwintig t maar'maar nu niet meer'. nomen en i e me latenoverdonderenate

door zijn visie op de juiste aanpak. We ver- Inmiddels is er van SchrijversroemJ 'versroem een tweede on- trokken ene rest is bekend. g enummerde druk in een zeer beperktep oplage De volgende avond, op maandag 2Ij anuari verschenen. Deze kost € 12^9S incl. verzendkosten. 1974, is Jan Arends uit het raam van zina- Betalingg op Pg giro 749 t.n.v. Antiquariaatquaraat Fe- nix Amsterdam, o.v.v. `Schrijversroem'. me r , op e vijfdeverdiepingvanJ e etg e- bouw, ggesprongen. esP o eng 'Het etstwis natuurlijki-

Jo • Biografie Bulletin Voorjaar 2006

`Wat doen we hier eigenlijk?' Lucebert in Berlijn

Peter Hofman

Iets meer dan vijftigjaar geleden, op 20 september 1955, vertrok Lucebert met zijn gezin naar Oost-Berlijn, het hart van de DDR. Hij zou daar voor twee jaar, op uitnodiging van de theatermaker Bertolt Brecht, tegen een vorstelijk honorarium als Meisterschuler'verbonden worden aan Brechts Arbeitsgemeinschaftfur Dramatiker : Nog geen halfjaar later keerde hij terug in zijn woonplaats Bergen, opgelucht dat hij Gross-Berlin, deze hondse stad; achter zich kon laten. Wat ging er mis?

Al in de zomervan va 1954 wasLucebert uce e t u it- noemdeoe e oonmiddellijk e Lucebertuce e t als grootr genodigdoodoor Be tor t Brecht 18 8-19 9S6 talent, waarna het verdere contacteg e g toen dezez in Amsterdam ee nam aan het wewerd via i de fotografe Gerda Goedhart, een internationale E. . -. con r . esDe auteur joods-Duitse vrouw die Brecht al kende eentheatermakerec Brecht,, die in 1933 933 nazi- van ver voor 00erl 0. g Doordatr Goedhart Duitslandwas ontvontvlucht, , had na zijnJ te- netetas Lucebert bevriend was met de schil- rugkeer inOost-Berlijng49 in 1949 het Ber i- der David Kouwenaar,u , was de afspraakmet ne r Ensemble opgericht,eengezelschap Brechtauwg gemaakt.g dat a e asP ecten van ett eaterma en e- Brechtec had inmiddels Luceberts bundel oefende. InAmsterdamvoer Brechte ta aan Apocriefoc ie ggelezen e zen en tijdensJ een unc a -

e sc ri Jve r Theuneu eVries o deze een jon- spraakp r in Amsterdamster bleek dat Luceberts ge, talentvolle schrijver wist die hijals poëzieoe e heme getroffenet o e had.a Namens het ^ ^ ^ ` eisterscu er aan zijn gezelschapkon Oost-Duitse- c ri tste erv e ra n nnodig- toevoegen. Die moest dan een bestaand e hij Lucebertuce e t uuit om tovoor voolangere a eet tijd volkstoneelstuk bewer en – zoals Brecht naar Oost-Berlijn- 1 n te komen. Lucebert rt dat met deBeggar's ^ Opera uiti 1^ 28 had e- stemin metprincipeafspraak e n et edie1 1 .. aan – waarna Brecht het zou ensceneren. na de officiële uitnodigingonog schriftelijk sc te Volgens De Vries was De aansera an- zouz bevestigen.i n r Brechtnoch ocLucebert uce e kon . der van Bredero daarvoorgeschikt. 1j weten dat het nog veertien maandenouz

PePeter re Hofman o a n ^at doen we hier eigenlijk?'• II duren voordat het plan werd uitgevoerd. het een vreemde periode. Hoewel ze niet Toen Lucebert dat najaar de uitnodiging van alle verwikkelingen op de hoogte wer- van Brechts secretariaat ontving, ant- den gesteld, was duidelijk dat ze geduld woordde hij per omgaande: `Lieber Brecht, moesten hebben, zonder te weten hoe lang. ja, Behr Bern wollen wir, meine Frau and Lucebert had het gevoel zich tegenover de- ich, zu ihnen hinuber kommen. Aber Sie ze en gene te moeten verontschuldigen. Zo bekommen schon jetzt eine ganz grosse Fa- begint hij in februari een lange brief aan de milie: zwei Kinder [...] and nachstes Jahr Nijmeegse boekhandelaar Johan van Nieu- kommt vielleicht das Dritte! Als alles wirk- wenhuizen met de mededeling: Allereerst lich in Ordnung ist, kánnen wir in Dezem- het voor mij, en de aarde weet voor wie nog ber abreisen.' Dat laatste was te optimis- meer, allerbelangrijkste: ik ga binnen af- tisch gedacht, zoals al gauw bleek uit de zienbare tijd met het hele gezin in het bui- berichten van Isot Kilian, de secretaresse tenland wonen. Maar, schrik niet, de be- van Brecht. De uitbreiding van het `Projekt stemming is Ost-Berlin! [...] We krijgen Arbeitsgemeinschaft fur Dramatiker', waar- een huis en 1200 mark per maand en dat zal aan Lucebert zou deelnemen, was nog lang I à 2 jaar kunnen duren. Tegenprestaties niet rond. Op 20 januari 1955 wendt Brecht hoef ik niet te leveren, ik mag doen en gaan zich tot minister-president Grotewohl. Hij en staan waar ik wil. Een propagandastunt? vertelt hoe hij met zijn dramaturgen werkt In zekere zin ja maar ik ben er toch ook van aan een `ernsthafr marxistischen Drama- overtuigd dat het door Brecht zelf echt op turgie auf materialistisch-dialektischer Ba- een menselijke wijze gemeend is. Hij is nog sis'. Voor dit project heeft zich, aldus een ouderwetse idealistische communist, Brecht, onder anderen de Nederlander Lu- een ras dat helaas aan het uitsterven is, cebert gemeld `der ebenfalls in Amsterdam vrees ik.' mehrere Preise bekam and fur den begab- Lucebert vermeldt verder dat hij Brechts testen holldndischen Dichter gilt'. Brecht boek Theaterarbeiten heeft gelezen om zich wil hem voor een of twee jaar naar Oost- te verdiepen in de werkwijze van het Berli- Berlijn halen. Bij de Berlijnse autoriteiten ner Ensemble. Aansluitend daarop schrijft vraagt Brecht woonruimte aan: `... fur Lu- hij: `Ikzelf heb een radio-stemmenspel ge- cebert, der drei Kinder hat, eine 4-Zim- schreven. Het is heel kort, het gaat tegen de mer-Wohnung'. bewapening en ik weet natuurlijk niet of Beide aanvragen stuitten op allerlei ambte- het 't doet. Het begint met de vraag: wie lijke bezwaren. Uiteindelijk schrijft Brecht maakt de oorlog, waarom wordt er oorlog op 6 juni in een woedende brief dat het om gevoerd. Een "familie doorsnee", een sol- een internationale culturele aangelegen- daat, een generaal worden opgevoerd. heid gaat en dat hij niet door toedoen van Langzaamaan wordt duidelijk dat zij het het ministerie zijn aanzien te grabbel wil la- niet zijn die de misdaad doen, maar dat de ten gooien. moordenaars die lieden zijn die nooit en te nimmer het slachtveld betreden, die daar ver van wonen in bungalows onder wui- Familie Doorsnee vende palmen. Het spel heet de perfecte Voor Lucebert en zijn echtgenote Tony was misdaad. Ik zal het hier wel niet uitgevoerd

12 • Biografie Bulletin Voorjaarzooó

. .. krijgen.' Het wordt wel gepubliceerd, in mijmi roeren in Bulgarije e betekent dus nu Maatstaf van mei 1955. In navolging van schieten, , sc etenschieten schieten de rozenteelt, .. Brecht had Lucebert drie liederen in zijn zi eru sen en m ome anen. Maar daar- klein radiostemmenspel opgenomen, met voor zijn films nodig en films zijn duur en koor en solostemmen. vandaar 't^ verzoek.' Lucebert vertelt Van Nieuwenhuizen niet Voorde reise e naar s aa Bulgarije wasas Lucebertceet .. wat hij in 1968 in de heruitgave van De per- uitgenodigdoor e schrijfster Sonja Prins fekte misdaad; klein radiostemmenspel wel (1912). i' wwerkte r voor oor het cPN- a Poli-0 - vermeldde: `Nu was "de perfekte misdaad" tiek en u tuur waarinri - ze oe es re n geschreven uit bezorgdheid over de herbe- ne ennieuws nieuws over kunst verzorgde. Via wapening van west-duitsland. een bezorgd- Paul e rootzuitnodigingee e een van . heid die sommigen met mij deelden, maar de InternationaleSchrijversbondevoor een die door de meeste partijen en door het bezoek aan u Bulgarije.ar e. Voor die reis mocht . overgrote gedeelte van het kiezersvolk ze twee reisgenoten eze, n zovetevertelde ze e ein luchthartig werd weggewimpeld [...].' 2003.3 Naaraa eeigen en zeggeng nodigdeo e ze LLuce-- Men zag een sterk West-Duitsland als een rt uitu t vanwege zijne kroningo tot Keizere zer dere buffer tegen het `rode gevaar'. Eén van de- Vijftigers. LLucebert rt bleekhaar gedichten te .. genen die deze bezorgdheid met hem deel- waarderen en hij namruitnodigingaaan den was Rudy Kousbroek. Deze had in ook aan. De tweede diee Prinsuitnodigdes 1954 een manifest geschreven, `Mit bren- was Hans Redeker, die als literair me ewer- nender Sorge', waarin hij zich keert tegen e r van het Handelsbladmooie reisre orta- de ongebreidelde en ongenuanceerde com- zouou kunnen schrijven. munistenvrees. Op het moment dat de afspraakwerd e- Luceberts onzekerheid over de implicaties maa t wist Lucebert ce e t nog getniet wanneer ze van de komende verhuizing naar Oost-Ber- nuu eindelijk e e naar aar Berlijn n konden vertrek-- lijn blijkt ook uit de brief waarin hij Simon ken. Hoe frustrerendhet wachten was, ^ Vinkenoog bericht over de geboorte van blijktt uit eenee brief e aan Vinkenoog:in enoo . [...] de zijn dochtertje Noa op zi april 1955. Hij berlijnseJ Pplannen worden vagerg en vagerag vervolgt dan: `verder hebben we bericht uit omdataar ing s een secretaresses zit die na Ost-Berlin. In mei kunnen we er heen en e eri e ssi e in eenee grondige on i ge here sesen-- zo werd de jeugdige dichter omgekocht oe in krijgtt zodat ze nooit iets nieuwse door Moskou maar zenuwachtig was hij maar altijdt iets ets ouds teteberichten e ic n heeft. t.Een en wel [...] ja ja, we maken maar grapjes'. Het complete KaKafka-waanzin.'a .' bericht uit Berlijn zou voorbarig blijken; de Danmto eindelijke het verlossendeosse e e - onzekerheid over het tijdstip van vertrek richt.c onscrito6etemeraanany septembe duurde voort. Barth: 'Uitlt Berlijn kregen we prettige In een brief aan Jan Peter Barth van uitge- berichten over eine sehr sc óne Wohnung verij Stols vraagt Lucebert om een voor- aan einem in r"u n e n Platz.'bereiddena.^ Zezich zi schot: `Ik ga n.l. in October naar Bulgarije voorvoo op eeeen complete ververhuizing: uizm . in het en heb dus wat geld nodig om mij daar te oster e i' huisns i ouzoualleen n voorzienrzi wor- kunnen roeren. Ik heb mij, driftiger dan den in meubilair enair stoffering; al het ande- ooit, op en in de fotografie gestort [...] en re moesten ze meenemen. Boeken, te e-

^^ Petereter Hofman at doen w'we r ie eigenlijk?' i en • 13I `11""L''' , ten wij volgens die mensen belangrijk zijn.

^ ^c, t,, Í -wet, eg-, deo/j,/r^ 6r^, ^^ Bovendien kreeg ik met mijn Intelligenz- ,12

^^ s ^^c.e land. Ze werden overal hartelijk ontvangen ,[^ ^ ^ / í^.G^NCw.uliic ^/4J 6^y- en de Schrijversbond richtte grote maaltij- L^t.u^e a 0 ia ^ C'n^Li o .^^•, --^ den aan waarbij varkens aan het spit ge- roosterd werden. Dat was echt iets voor Lu- cebert, aldus Prins. Lucebert fotografeerde naar hartenlust en maakte een reisverhaal

_ ^.^^ ^, / in foto's. Opvallend is dat het vooral veel ^^^ -.re wralryn +u^u t a dt rr.trk ^+ rQiR.. % /' ^ ,, • ^ ^ ^ portretten, dagelijkse taferelen en vrij on- bekende bezienswaardigheden zijn. Briefje van Lucebert aan Simon Vinkenoog en zijn g l De route die werd afgelegd is enigszins te vriendin Rory rY naar aanleidingg van de geboorteg van volgen aan de hand van de titels en volgor- Noa opp 21 aprilp z1955 de van de vijf gedichten die Lucebert later over deze reis schreef: `Sofia', `Stara Zago- .. ningene en enkelee bezittingeneeett e n die ze niet n-o ra', `Het Rila klooster', `Tirnovo' en Nece- ig hadden, sloegen, g zee op p bij ^ Mies Huizen-u ber'. Hij publiceerde ze als `Een reisje naar ga, eennvriendininBergen. Bulgarije' in Maatstaf van augustus 1957, Oppins a g20 september sta te Lucebert waarna de cyclus werd opgenomen in de met zijn gezine opp de ttrein e naaraa ost-B e r- bundel Amulet. Kort na zijn terugkeer in ^ lijn. Lucebertuce e t in 1978:978. 'De aankomstaa o st vviel Berlijn schreef hij aan Gerrit Kouwenaar en mezwa raa tegen. eg e. Eene leeg g pperron en eeeen Tientje Louw: `Bulgarije, dat is zo'n mooi uitgestorvensta die stonke sto naaraa puin u een onderwerp dat ik er haast niet over durf te geroosterd mensenvlees. Een unheimische schrijven. Een land om gedichten en alleen sfeer.'' maar gedichten op te maken, wat me helaas eene eene huisu s met et vijf kamersa e s toe e- tot op heden niet is gelukt, ondanks al de wezen aan de ert a atz 3 in de wijk ie- vele pogingen daartoe. Wel heb ik er een

ersc n^ ausen niet^ ver van het re erin s- paar aardige foto's vandaan gehaald. 't Viel centrum.u u ec et•r . 'In^ het uiswewerden e wwij wel niet mee, 't kieken, want alles is roef raf door de buren met een mengeling van a- heel vlug gegaan, 2000 k.m. reizen in twee stan e ^ i' ei en neerbuigende eee - weken tijds door half onbegaanbaar berg- ei benaderd.e a e. De meeste gezinnen woon- gebied'. . .. den met vier,,een vijfkinderen kamer, in n Ondanks de lof op Bulgarije keerde Luce- maar wija en' vijfkamers. a e. sDus us mmoes-- bert eerder terug dan de andere twee; hij

14 • Biografie Bulletin Voorjaarzooó

verlangde naar zijn gezinetve inrr e BBe r-r- alles voor ons ggemaakt heeft zoals s het is.'i lijn. aAan Kouwenaar schrijft hij over zijn Voor de door Brecht beoogde vertaling en ergernissen in-ost B r, i oan zoals s de taal bewerking van De Spaanse Brabander die de kolenboer oer uitsuitslaat: aat. 'dieie Tommies, so moest Lucebert uce ert samenwerken met de re is - ene schweinerei se mi n jemachttus aen seur en auteur Claus usK uc enmeister die [...] ... eèh bitte?itte. ah die onzentrations a er, eveneens behoorde tot Brechtsec ts c ri tste - hoaben wirjarocc tjewusstni mensc , er reis. Kuc enmeister bewaart goede all der iie w dene e derje-it er herinneringen aan Lucebert. Maar aan De machtatsc hat, acach!'. t' Spaanse Brabander hebben ze nauwelijks Lucebertuce e t enon vragenya zichdagelijks gewerkt,zo vertelde te e hij in 2000: 'Mis- wwat ze eigenlijkz i Berlijn:komen doen in er 1 n. sc ien heeftBrecht hem te weinig estimu- 'We dobberen maar wat de dagen door en leerd, ette veel ontmoedigd. ottooe . Het motto zodoendee bene ik hiere nu al een misplaatste vanr ecBrecht luidde: . Ein"EineeBBegabung a u muss »> figuureworg en. Wanta t mene had toch wel man entmutigen".'g ^ watat vavan mij verwacht [...1. Nergens wordt Lucebert bracht dus weinig terecht van zoveel over werken en de werkerses ro- Brechts ts opdracht maar wel schreef hij het en als er.hier.'i Ze missen hun vrienden, de aa 'Derer gefallene Heilige', dat op zon- Hollandserro e, het eL sei ein, goede dag 25S december geplaatst werde in de ^ ^ ^ films en muziek,u, sc schrijft Lucebert,uce e t, 'maraa Wei n ac ts ei a e van de Berliner Zei-ei- gelukkig hebben we nu een radio met 1 tun g. Hierin beschrijft Lucebert een ko- maal per dagI uur jazz uit Washington misch voorvaloova uit Jzijnwaarbij waa i zijnJ 's avonds omuur9 op de korte golf,g oh^ ie- vader a sinter van va zijn J n paarden daar- ve kortegolf!'' mee van zijn n voetstuk valt. Tot overmaat g ^ Over Brechtstheater eater schrijft . hij:... wele van ramp blijkt nt na het lange en vermoeien- fraai,, maaraa eeeen beetje te mooi naar mijn de sinterklaasfeest de deur van de stal waar- smaak. Er is weinig revolutionairs meer in zijn gewone kleren liggen, gesloten en de n•, het is i bijnana een aangelegenheid voor sleutel onvindbaaraar te zijn. ^ ie eic t hat de fijneJ luidengewordendd e je er danJ i' rd ookn das boshafte Pferd e ihn ihn verschluckt?ver hsc ucl k t. Wer 's avonds ziet zitten,e, eallemaal aa uuit t het westen ne s emeinate Vater hat sbis um zum g e omen in hun sjiekeJ amerikaanse sleejen!J sp ^ten Abend,mit a e m Bisc o szeu , g ja,ein oc u tiviertes theater.' e ei et ^vor sic in ge utet.r" Nur dann NatuurlijkJ wil Lucebert zijnzijn gastheer g und wann meiner Mutter uz nu rr e n• . Brec t wel ter wille zijn. Aan Mies Huizen-u "Nie und nimmermehre w will ci e inei i er g a vr aa t hijl eindeDe november Spaanse D Kinderfreund sein!"',sein. , zo besluitu Lucebertuce e t Brabander op te sturen: 'De^ aansera- zijn n verhaal. er wwil men vertaald hebben en ik kan . tochm oe ii' zeggen,e e, nee ik ve verdom o het. Ik Zwarte coltrui moet het op z'n minst proberen eerst, en daarna kan ik altijd nog zeggen: u, heus, thet Lucebert werd een aantal keren uit eno- . gaat niet. Snapje.zijn a We eeeen beetje er o- digdBrecht thuis. In 1978 vertelde hij en, althans zo voelenvoe we ons, maamaar eigen- - i 'Tijdensens de bijeenkomsten bij lijk is het onze eigen stomme naïviteit die Brecht t t thuisu s werd door de aanwezige

Peterete Vat^at doen we hier eigenlijk?' en i . • i15 schrijvers, regisseurs en acteurs niet veel sloten dat het voor een enkele keer geen over de situatie in het land gepraat. Maar kwaad kan. Wij nemen dat besluit ter harte uit het weinige wat Brecht zei kreeg ik de en dansen. Lucebert en Tony zijn er ook, indruk dat hij heel goed wist hoe het sys- wij zijn dus met zijn vijven Nederlanders.' teem functioneerde. Brecht was een idealist Lubberhuizen brengt een toast uit: `Zum maar ook een cynicus. Hij voelde zich oud, Wohl! Zum Grotewohl!' En Charles ver- had last van zijn hart, hij geloofde mis- volgt dan: `Ik ga op een stoel staan en reci- schien nog wel in het ideaal; maar tegelij- teer: "Ich bin der Graf von Wester and vó- kertijd liet hij Hollandse Willem ii sigaren gele define Schwester." Gelukkig begint en goeie boter uit West-Berlijn komen – de Lucebert een kommanderende ss'er na te muur was toen nog niet gebouwd. Brecht schreeuwen en kan ik weer van mijn stoel had zijn twijfels. Hij had toentertijd al heel afstappen. Enkele gasten gaan verbijsterd scherp door wat er loos was.' weg, wij blijven tot het laatst.' In 1992 vertelde Lucebert voor de vrRO-ra- De herinneringen van Wim Schouten, be- dio: `We begrepen zijn situatie wel; hij had schreven in Een vak vol boeken uit 1988, wij- daar een droom verwezenlijkt met behulp ken af van die van Charles: `Lucebert liep van die regering. Geld speelde geen rol. [...] in een zwarte coltrui rond. Nadat enige Hij bespeelde het Zentral Komitee, daar uren verstreken waren, zat hij eenzaam op had hij zich grote macht verworven.' een rechte stoel en riep voortdurend zacht Luceberts diepe onvrede over zijn verblijf "Heil Hitler, Heil Hitler" voor zich uit. in Oost-Berlijn blijkt ook uit de verslagen Het gezelschap begreep niet wat wij, gek- van een nieuwjaarsfeest van kunstenaars, ken uit Holland, daar te maken hadden.' begin 1956. Toevallig waren hierbij drie be- Lucebert vertelde in 1978 dat hij zich al eer- kenden aanwezig: de uitgevers Geert Lub- der had geërgerd aan de onderdanigheid berhuizen en Wim Schouten van De Bezi- van dienstmeisjes met hun witte kapjes en ge Bij en de criminoloog Wim Nagel die als hun kniebuiginkjes op literaire avondjes. dichter en prozaïst publiceerde onder de Tijdens het bewuste feest werd hij zo naam J.B. Charles. In Van het kleine koude kwaad dat hij naar de keuken stiefelde en front (1962) vertelt Charles hoe hij rond de de meisjes toeriep: "`Liebe Mddchen, kom- jaarwisseling 19 55-1956 in Berlijn verblijft, men sie doch tanzen and trinken, wir leben waar begin januari Lubberhuizen en in einem Arbeiter- and Bauernstaat, kom- Schouten hem komen opzoeken. Samen men sie doch." Nee, nee, ze werden rood, bezoeken ze een kunstenaarsfeest in Schón- schuifelden van de ene bil op de andere, hausen, Oost-Berlijn, waar Charles is uit- zeiden: "Das durfen wir nicht." Toen werd genodigd. Tot hun verbazing speelt de ra- ik zo godvergetes kwaad dat ik naar de zit- dio jazz uit het westen: Louis Armstrong en kamer rende en schreeuwde: wat is dit voor anderen. Charles: `Het is wel iets om even een arbeiders- en boerenstaat, de meiden bij stil te staan: 23 jaar lang mag hier geen zitten godverdomme in de keuken. Sieg jazz worden gehoord, eerst niet omdat die Heil, dat is het, Sieg Heil, Sieg Hitler. De door negers gespeeld wordt en amerikaans schrijvers keken me aan en mompelden: hij is, later omdat het amerikaans is en de fort- is dronken.' schrittliche Ziel onwaardig. Nu is dan be- Later zou Lucebert zijn onlustgevoelens

16 • Biografie Bulletin Uoorjaarzooó en in et gedicht t ross'gross-berlin -er m `Toen ik buiten stond dacht ik: en als je nu i9 6S waarvan^ de eerste ee ste strofeluidt: ui t. eens niet zo'n goede referentie had kunnen opgeven...' ineez hondse stad vol Voor Lucebert was de maat vol. Het twee- hondentrouw en hondenminnaars jarig stipendium en de bescherming van elke trouweon zijneigenz Brecht konden hem niet langer tegenhou- gewetenloze hondsvot den: `De volgende dag heb ik Brecht opge- rust ik niet deze zocht. Heb ik hem verteld dat ik weg wilde. steedse steppe dezehistorischer0 n Dat zowel mijn vrouw als ik heimwee had- van dolle verdorring is inust rust den naar Nederland. Brecht – een bemin- nog een oordeel nelijk en intelligent man – had al snel door wat er aan de hand was. Opeens begon hij Niet langna de avond in Schtinhausen te schreeuwen. Zijn ogen puilden uit. Hij werd Lucebertuce e t earresteergearresteerd: , ^ een mi - liep rood aan. Hij ... hij bood me een kans . a liep ik op straat en zag in een heuvel die ik niet aannam. [...] Hij was woedend, puinu onder n de sneeuw. Een stilleven, dacht woedend. Het is een van de allerellendigste iik, da's mooi,, daar maak ik eene foto van.n Ik momenten uit mijn leven geweest.' haalde mijn cameraatjeJu uit mijn J ten jaszak Het besluit om naar Nederland terug te ke- drukte a.noe ik weeweer opkeek stond er een ren was genomen, maar het zou nog weken man in een overall naast me. e.Een eaeer., arbeider.' duren voordat ze een uitreisvisum kregen. e man zei e dat Lucebert mee moest o- Begin maart 1956 kwamen Lucebert en To- men:'Hij i bracht me naar eportierslogein ny met de drie kinderen weer terug in Ber- een nabijgelegen fabriek. Daar vroeg hij gen. aaaan de portier om op te bellen. Opbellen^ . Na Luceberts vertrek uit Berlijn werd een Evenve later kwampolitiebusje een o itie us e aanrij- - serie cartoons van hem gepubliceerd in het den. Ik moest mee. Werdinnee cel gestopt. tijdschrift Das Magazin. Daarin verzorgde n daar heb i urenu e gezeten.'. de tekenaar Herbert Sandberg de maande- Pas de volgende dagkwmLg kwam Lucebert u rt thuis.h lijkse rubriek `Der freche Zeichenschrift' 's Avonds was er een mana zijn n cel komen waarin hij tekenaars en hun spotprenten of ^ binnenlopen: 'HoedjeH o,an e o en asl cartoons aan de lezers presenteerde. In het , g aan,, aktentas onder de arm. M n hartt stondsto nummer van maart 1956 was de rubriek ge- stil. Dat ise t, dacht ik. Gestapo.p G ESTA - wijd aan Lucebert: `Ein junger Mann aus Po. Enna dat benepen stemmetje. itte,Bitte, Holland', vier pagina's tekst met zeventien kommen Siezijn mal mit. In eenkamertje, ee, geestige tekeningen. Sandberg beschrijft « . l . bureau, vroeg 1^.. . "Waaromaa o zit t u hier ei- Lucebert als `Maler, Karikaturist, Dichter ?», en i. Lucebert vertelde waaromhij i e- and Fotograf'. Als karikaturist blijft Luce- arresteer was, wat weer veel heen en weer bert lyricus, vindt Sandberg: de vaak on- getelefoneer tot gevolghad. Hijvertelde werkelijke situaties die hij tekent `haben . at i' i n ost - er i.. was nuitnodiging o immer einen poetischen Reiz'. van Bertolt Brecht, wat de man niete oo - De voortijdige terugkeer van Lucebert en .. e.Eindelijk, nadat de man met de sc ri - zijn gezin bleef voor de pers niet onopge- versbond had gebeld, mocht Lucebert weg: merkt. Het eerste interview met Lucebert

Peter Hofman `Wat doen we hier eigenlijk?' • 17 [Keizerder Vijftigers" naar Oost-Berl i j ii I

AMSTERDAM, Dinsdag gaat er een kijken . intussen Lrcaaert toet erosive sa kroest in Met zijn vrouw en zijn drie kin- zal dit kijkje, dank zij een beurs de trein, bens near oont•ltrrli}a deren is de dichter Lucebert van- van de Akademie far Dramatiker, sal brume*. ochtend in alle vroegte naar Oost- een organisatie, die door Berthold Berlijn vertrokken. Men zou dit Brecht in het leven is geroepen, graaf zeer ontwikkeld — werken kunnen beschouwen als de nieuw- minstens een jaar duren. voor het Berliner Ensemble. het ste „stunt" van deze experimen- Lucebert heeft bovendien een toneelgezelschap waar Berthold tele dichter, die als „Keizer der huis toegewezen gekregen, iets Brecht de toon aangeeft. In elk Vijftigers" (di. de dichtergene- waarnaar hij in Amsterdam en geval geniet hij diens bescherming ratie van 1950) onder andere het Bergen (N.H.) jarenlang tever- sinds hij hem op het P.E.N.-Cnn- Stedelijk Museum in Amsterdam gee s heeft gestreefd. gres in Amsterdam ontmoette. op stelten heeft gezet, maar zelf Over eventuele werkzaamheden Maar voorlopig geeft Lucebert de is hij er bepaald rustig onder. kon hij nog niets zeggen. Mis- voorkeur aan reizen boven direct Politiek wenst hij het liefst niet schien kan hij als decorontwerper practisch werk, Het staat rtt al betrokken te zijn bij zfiin geel of fotograaf — vooral de laatste vast. dat hii in October a.s. Bul- achter het IJzeren Gordijn. Hij maanden heeft hij zich als fotu- garije zal bezoeken.

Nieuws van de dag,g^ dinsdagg 20 septemberp 1955i over zijn Oostberlijnse tijd stond in De ken.' `Lucebert had langer kunnen blijven', Waarheid van 24 maart 1956. Opvallend is schrijft De Waarheid `maar hij en zijn gezin dat in het betreffende artikel niets is terug waren toch Nederlanders in den vreemde, te vinden over Luceberts ergernissen aan en de aantrekkingskracht van Amsterdam het systeem en de mensen in de DDR zoals en Bergen heeft niets met politiek, maar al- hij die in zijn brieven verwoord had. De les met gehecht zijn aan eigen land en volk enige kritiek die Lucebert uit is dat zo wei- te maken'. nig mensen in de DDR gebruikmaken van De `speciale verslaggever' van De Telegraaf de mogelijkheid tot vrije meningsuiting: schrijft op 14 april 1956 dat Lucebert ver- `want bij hen zit de angst die ze hadden vroegd is teruggekeerd omdat hij niet meer voor de landadel uit het feodale Pruisen, en kon wennen aan een grote stad — `en dan voor Hitler, er nog altijd in. Ze leven in een nog een stad, waar men nog op elk mo- angst die nergens op berust, en die psycho- ment aan de oorlog herinnerd wordt, waar, se wordt van bovenaf bestreden. [...] als er zoals hij het tegen ons uitdrukte "geen huis één dwang op het volk wordt uitgeoefend, zonder kogelgat te vinden is". En dan: [...] dan is het de dwang om zelf te leren den- er wonen Duitsers, die allemaal Duits spre-

18 • Biografie Bulletin Voorjaaraooó

ken en die bitter weinig geleerd hebben van van Brecht zelf en zijn naaste omgeving de oorlog:o nou ze ja,z e en ie oorlogor g an heel wat te leren en ik zat atealmaar o mijzelf wel verloren,, maar zee zijn nog wele hett beste teruggetrokkenet mokkene ene uitute te roepen enret grootste volk een Hitlert e wasas mis-s hoe slecht weier e wel was. ^ sc ien wel een slechte kerel, maar die joden Naa tweeëntwintig e een itw n thadijaar- Lucebert L vo .. waren ook niet zo est... Dat isi taal die Lu- oen afstanda ta genomene omen omzijn n) ei eigen gen on - cebert daar vaak heeft horen spreken en dat vermogen als eene ebelangrijke a e oorzaakoo aa van was niet prettig.' hett mislukte sBerlijn-avontuur u te er n-avontuur te zien. Hij Enkele n e emaanden aa n e na a L Luceberts uc e tse terugkeer,te u e,e besefte ook hoe ongewoong eendergelijke op 18 augustus 1956,overleed Brecht aan onthulling was, zoalsz blijkti' uuit t zijnn brief ^ , eenhartaanval. LucebertL e ert en Leoo Peters – van 3o maart 197 8 aan Jan Brokken: ... i .. schrijversnaam van eo atse r – eerdenee e vermoed dataove mijn verklaringen het r hem meteen eeartikel artin eLiterair ate aar Paspoort, as or , verblijf iner i n) wel enig opzien zal baren, 'Eenlyricustoneelhervormer',waY us a s rina ze altijdt J de flinkei piet willen en uithangen gen is toch ste en,. ^ het werk van Brecht is doortrok- eriu e i' e.'r kenen van een koppigverzet tegen ee em- eerij te kunstenaaru stenaa Lucebert haddat merin en van de vrijheid. Niet de vrijheid laatsteniniet meer nodig.o . als eenee aabstractie, st actie, eeeen ggeliefkoosde e oo orna- ment, maar vrijheid die een wezenlijkbe- De auteur dankt Tonyt Lucebert voor haar toestem- standdeelvan de menselijkeJ existentie zou ming deggebruikte teksten en afbeeldingeng tep u- kunnen zijn.' bliceren. In het interviewi met Janet a Brokkeno e u uit t 9781 gaat Lucebert voorvoo het eerstee stin op de ro- .. Literatuur blemen die hij destijds i s Berlijnin o onder-e vond:o ^Als ik nuu eene heel verhaal ophang Jan Brokken, `Lucebert. De Keizer in balling-g . over de miserabele materiëlete e en menselijkee schap',p ^ in Haagseg Post,^ 22 ap ril 97 r 8 toestandent n en inOost-Berlijn,en at i aar- Lucebert,, Het hart van de zoeker — foto's van Luce- bert, (Amsterdam, De Bezige Bij r1987) om Brechtoekeerde,w t e rugru ike mis- g Hans Olink, `Een talent moet men ontmoedigen; sc ien de indruk dat ik degeen was met het g^ g Lucebert bi' Brecht in Oost-Berlin' in De Pa- zuivereu zieltjJe en de schone handen en dat l J, relduiker,^ )gS 20o0 2 Brechec t dekarakterloze dienaar van een cor- Jens Christian Jensen, Lucebert schilder,(Nijme- ru regimer im was. as Maar zo was het niet. g gen, SUN 2001) Evenals WolfB rmie a nn later,e, zaga Brechtc Ton Delamarre, `Lucebert in Bulgarije',g ^, Balkan

heel scherp wat erniet e deugde.u. Brechts i- 2 Bulletin,^ )gS i (2003) 3 i ^ en 3 de kritiek,r hekelde,ee a rhandelde.e, En wat deedik? i. Niets. I durfdeu ine detoch vei- Andere bronnen: i omgevinge van Brecht nauwelijksi' mijn mond open te oen, Het warenenauw - Gesprekkenp met TonyY Lucebert,^ 2000-200 4 ei,kortzichtigheid,ere aan moed en Bertolt-Brecht-Archiv te Berlijnl oo ie isc e vorm van o an sro- Lucebert-archief StedelijkJ Museum Amsterdam vin cia ' i sm e en wereldvreemdheiddie maakten dat ik er niets opstak,en e ere viel vi

^ Peterete Hofmano ma at oen wehier ae eigenlijk?' • 19 Loslatende etiketten Over voor- en nadelen van degroepsbiografie

Jenny Uglow

Waarom lezen we tegenwoordi gzo graag biografieën van groepen? Jenny Uglow, biografe van onder anderen Elisabeth Gaskell, William Hogarth en de leden van de Lunar Society, gaat in op de verschillende aspecten van een genre dat al lang bestaat, maar actueler lijkt dan ooit.

Volgens Stephen Poole hebben biografen schrijvingen van individuen. Dat zou net het altijd maar over hun vak, en zijn zij zo onzinnig zijn als de bewering dat een waarschijnlijk ook de enigen die er interes- bouillabaisse `beter' is dan een goed klaar- se voor kunnen opbrengen. Misschien gemaakte tong. Het zijn afzonderlijke exer- heeft hij gelijk. Maar soms krijg je de in- cities, en het onderwerp zelf roept de juiste druk dat het tegenovergestelde het geval is: vorm op. Toch brengen boeken over groe- er worden ons biografen zoveel vragen ge- pen speciale uitdagingen en geneugten met steld dat we, niet altijd op plezierige wijze, zich mee. Er valt trouwens ook veel voor te gedwongen worden na te denken over wat zeggen om het werk van een individu niet we doen. Toen ik The Lunar Men af had, te behandelen als iets wat op zichzelf staat. mijn boek over de achttiende-eeuwse Lu- Er zijn twee typen groepsbiografieën, die nar Society uit Birmingham, werd ik ge- beantwoorden aan verschillende drijfveren confronteerd met vragen over `groepsbio- en interesses. Ik noem ze de brede en de grafieën'. Vanaf dat moment zag ik ze smalle benadering. Bij het eerste type, de overal, en begon ik er zelf ook vragen over brede benadering, groepeert een schrijver te stellen. Waarom zijn we momenteel zo levens onder een bepaald label: ontdek- geïnteresseerd in groepen, gezelschappen kingsreizigers, kunstenaars, tapdansers. en bewegingen? Kunnen we stellen dat een Deze collectieve levensbeschrijvingen zijn groep een `leven' heeft, zoals een individu? lichtjaren verwijderd van een studie over Waarom voelen zoveel schrijvers zich tot een bepaalde groep als de Lunar Men, maar dit genre aangetrokken? dit is wat je aantreft als je `groepsbiografie' Het is niet mijn bedoeling groepsbiogra- opzoekt in een catalogus. De neiging tot fieën op te hemelen ten koste van levensbe- classificeren is sterk; het type is net zo oud

20 • Biografie Bulletin Voorjaar2ooó als de westerse canon. En hoewel zo nu en Faulks zich niet leiden door het idee van dan een schrijver als John Aubrey een uni- succes maar door dat van mislukking, het versum van korte levens weet te creëren van idee dat `jonge of korte levens betere indi- een briljante originaliteit, gekruid met de catoren zijn voor de druk die door heersen- nodige roddel, worden sinds Plutarchus af- de opvattingen wordt uitgeoefend dan lan- zonderlijke levens vaak onder één noemer ge levens die met eerbewijzen zijn gebracht om bepaalde ideeën uit te dragen. bekroond'. Twintig jaar geleden begon ik uit wrok, omdat alle naslagwerken vol mannen ston- Gedeelde ervaringen den, aan de MacMillan Biographical Dic- tionary ofWomen. Dat was een krankzinni- De tweede soort groepsbiografie – de smal- ge onderneming, het product van een tijd le benadering – is de studie van de levens waarin feministen heldinnen nodig had- van mensen die tot een bepaalde groep ho- den en Google nog niet bestond. ren. Dit genre werd lange tijd beschouwd De moderne variant van de groepsbiografie als stoffig en schools, maar is nu weer po- maakt gebruik van slechts een paar levens – pulair. Iedereen weet meteen waar het om misschien vier of vijf – om een verleden te gaat. We zijn tegenwoordig immers obses- onthullen dat ons anders zou zijn ontgaan. sief geïnteresseerd in de met elkaar verwe- Misschien dat daarom vrouwen bij deze va- ven levens van kleine groepen mensen, de riant een opvallende rol spelen, niet alleen grondstof voor soaps als `Coronation als schrijfsters, maar ook als onderwerp: Street', `EastEnders', `Friends', `ER', `The Daughters of Brittannia en Courtisane van West Wing' – om maar te zwijgen van `Big Kathie Hickman, Maharanis van Lucy Brother'. We begrijpen moeiteloos hoe Moore, Dr Johnson's Women van Norma binnen groepen allesoverheersende en in-- Clarke, of Pandora's Breeches van Patricia grijpende op het gebied van re- Fara, waarin de levens van vrouwelijke we- laties kunnen ontstaan, en zien ook in dat tenschappers worden beschreven in relatie een groep mensen technieken en ideeën tot hun bekendere echtgenoten, vrienden kan ontwikkelen die bij de afzonderlijke of broers. Al die mensen hoeven elkaar niet individuen waarschijnlijk nooit zouden gekend te hebben en zelfs niet in dezelfde zijn opgekomen. tijd te hebben geleefd, maar hun cumula- Hier speelt ook een commercieel element tieve ervaring is breed genoeg om, in de een rol. Mensen die boeken kopen, houden woorden van Sebastian Faulks, `het gevoel van afwisseling. Het uitgeversbedrijf wordt van "nou en" weg te nemen dat een indivi- daarom gekenmerkt door golfbewegingen. dueel kort leven nog wel eens aankleeft'. Op een gegeven moment werden korte Soms maakt een collectieve biografie ge- biografieën gezien als een welkome afwisse- bruik van een onverwachte invalshoek die ling van al die dikke delen vol voetnoten. maakt dat we met andere ogen naar de ge- De beste boeken over groepen combineren schiedenis kijken. Bij het schrijven van The deze beknoptheid met een breder kader, en Fatal Englishman, over drie gedoemde laten de lezer op aangename, eenvoudige wonderkinderen –Christopher Wood, Ri- wijze kennismaken met bepaalde periodes chard Hillary en Jeremy Wolfenden – liet of ingewikkelde ideeën. In een wereld die

Jenny Uglow Over voor- en nadelen van de groepsbiografie • 21 constant in beweging is, appelleren groeps- Vaak delen de leden van een groep een ge- biografieën bovendien aan ons verlangen meenschappelijke overtuiging die zijn naar gemeenschappelijkheid, onze hunke- weerslag heeft op persoonlijke levens en ring naar wortels en groepen, wat ook het publieke prestaties, en gelukkig voor ons – succes van websites als Friends reunited en maar niet altijd voor hen – lenen de daaruit de populariteit van stamboomonderzoek voortkomende verwikkelingen en seksuele verklaart. spanningen zich bij uitstek voor de meer De groep waar deze biografieën zich dan geavanceerde vormen van roddel. Dit geldt ook het meest op richten, is de familie. Een ook als de groepen wat ongeregelder en in- van de vele boeken die uit dit vaatje tapt is stabieler zijn, zoals in het Soho van de jaren Aristocrats van Stella Tillyard, waarin de vijftig en zestig, toen kunstenaars als Fran- avonturen worden gevolgd van de ontzag- cis Bacon, Dylan Thomas, Brendan Behan wekkende gezusters Lennox in het acht- en Colin McInnes van The Coach and tiende-eeuwse Engeland van George III. Horses naar The Gargoyle Club trokken, Tillyard, die nu bezig is aan een boek over en van The French Pub naar The Colony George in en zijn broers en zusters, voelt Room. Dit netwerk dankte zijn ontstaan zich tot groepen aangetrokken omdat, zo niet aan ideeën maar aan vriendschappen zegt ze, `ik altijd heb gedacht dat het lineai- en drank, en de leden ervan waren allen be- re idee van biografie beperkend is, niet woners van, zoals George Melly het om- "naar het leven getekend"; bovendien wor- schreef, `dat gevaarlijke schuldenrijk waar den mensen mede gedefinieerd door men- we bevangen door angst de katers van van- sen uit hun omgeving –daarom zijn verha- daag probeerden te genezen door die van len over broers en zusters, klasgenoten en morgen te organiseren'. vriendenkringen net zo informatief als be- Op hun oude dag voorzien groepsleden schrijvingen van individuele levens'. Soms hun euforische gemeenschappelijke schep- kunnen ze worden gecombineerd: `Lytton pingskracht dikwijls van een nostalgisch Strachey van Michael Holroyd, dat in 1968 halo. Het laatste werk dat Joseph Priestley uitkwam, is het beste vroege voorbeeld publiceerde voor hij in 1794 gedwongen hiervan – het leven als een zedenkomedie uitweek naar Amerika, droeg hij op aan die met tragische gevolgen door een groep zijn vrienden van de Lunar Society, en hij vrienden wordt opgevoerd.' verklaarde dat het genootschap `mij zowel Strachey vond in 1918 met Eminent Victo- heeft aangemoedigd als onderwezen; zodat rians de collectieve biografie opnieuw uit wat ik daar op filosofisch gebied verrichtte, terwijl hij als lid van die eindeloos bedis- eerlijkheidshalve bijna net zoveel aan jullie cussieerde culturele coterie, de Bloomsbu- als aan mij moet worden toegeschreven'. ry Group, vanuit zijn ligstoel boze blikken `Wij waren werkelijk als broers', schreef de wereld in zond. Sommige groepen, zoals William Rossetti toen hij in 1895 de corres- de dadaïsten en de vorticisten, hebben een pondentie van Dante Gabriel Rossetti voor duidelijke beginselverklaring, maar vaker, publicatie gereedmaakte. `We waren voort- zoals bij de Bluestockings, de Lake Poets en durend samen en deelden met elkaar alle Bloomsbury, krijgen ze pas een etiket wan- ervaringen die betrekking hadden op vra- neer er op hun werk wordt teruggekeken. gen over kunst en literatuur, en veel erva-

22 • Biografie Bulletin Voorjaar 2006

ringen en die onze persoonlijke evensetro - en een geheim wachtwoord te wetenko- ^ en. Millais,, HuntenuteRoeiRossetti ontleenden men. roeP en creëren vaak hun eigen e- het idee vannu semi- e eime,aePrera i- ingJ sti en en bijna zonder uitzondering tibroederschap sc eaan de Duitse unste- vinden ze een eigen taal uit, of ze nu surfers naarsgroep de Nazareners,e s,maar aar wa waren, en, zo - zijn n of shoppers, wetenschappers of zan- als anars heeftopgemerkt, o e e t, niet altijd gers. Dit is hoe DavidCohen in zoosS in vne serserieus eus als hun voorbeelden. Ze over- The EveningStandardhet taaleigen van wogennee uhuis s in ' Chelsea te nemen waar gangstersste s uitZuid-Londen ui on en weergeeft: weer ee t. ^ buitenstaanders de mededelingP.R.B .' zouden e unkunnen en aanzien voor 'Pleaseease Ring Knives is fuck all. Later all my bruvs [ma- Bell'.e. Rossetti stelde voor een Wederzijdss ten] will be back from their robberies ZelfmoordGenootschap a op te crichten, ten, with ourskengelengs [pistolen] and geen plaats ouzou zijn voor wenen'wenen en cream [geld] . Later there bemac-zos [ma- het knarsen van tanden'. oe e hij het chinepistolen] all over the floor, wall to uit: 'Danan kom ik binnen en dan zeg ik:i. wall. And moolah!We count it – ro grand, "Zege Hunt, ,hou even op metet het schilde-i - 20 grand [zo 00o pond, 20 00o pond]. ren van atn0o ensnij si" mij m de keela,» waarop hijJ reageertag ee t dooro0 zijn model o e te vra- Amanda Fa oremaneeg een beeld van de , gen die positie astvast te houden ou e omdat hij zo lijzige maniere a ier van praten – ` ee sin er- weer terugeu is... ^ praat, deels verfijnde aanstellerij''' – van de Er i ietsets ontroerends aan de uitspraken van Devonshire House-groep in de jaren zeven- enen die het laatst overblijven: et'Het ver- tig vane zeventiende eeuw: 'hope wer ge- ^ ies van vaje vrienden',,Erasmus verzuchtte Er m schreven als whop,ouy werd oo.Klinkers ^ Darwin, 'isi de grootste geselvan de ouder- werden verkort en verlengd zodat cucum- dom'.Ineenneva Frances r a ces Pr Part-- ber veranderde i cowcum er, yellow in a- ridgee u o042004 escbeschrijft AnneChisholmt e er 0 in 0o en s of rim e op mile.' In oe Partridge temidden van de relikwieën haar inv oe riJ e niet-lineair vertelde van haar verleden woonde:d ded leunstoelu van groepsstudie A Sultryy Month: Scenes o Lon- L toni'J het raam,aa , het oPportret t et va van ar- don Literaryy Life in 1 4 6 schrijftJ t at ea ringtonoboven e het bureau u eau en e aahaar met brie- - Ha er•roa s CarlyleY zei, was het coterie- ven gevulde notenhouten klerenkast tegen ra c e in haaraa meest wezenlijke versc i- de muur. Maar toen Partridgeg opP on er - ning svorm volo i Jmae m ^ ormu ,g erin en jarige leeftijdi' n aar de ooms ury ten-- die aan het eigenaardige Engels vanes a Mzzi-a toonstelling in deTate Galleryry ging, nam ni waren ontleend –tans God", "here ook uitgebreide tijd om het bedvan Tracy down", "a mad"– of aan de versprekingen Eminte bekijken. van een of andere oudeu Schotse kennis, e s, een levendige geheimtaaldie de ingewijden i- zonder veel plezier moet hebben gegeven.' Vriendschap en rivaliteit Eenre e i' tataalgebruik e u s naa is naar binnen e- Een van de aantrekkelijke kanten van richt t en sluit de rest van de wereld buiten. groepsbiografieën is dat lezers het gevoel Soms aniexclusiviteite aanstootgevend krijgen opgenomen te worden in een kring een eitaelitair zijn Maaraa elk netwerk overlapt

Jenny Uglow Over voor- en nadelen van de groepsbiografie • 23 een ander. De cirkels lopen dwars door dis- groeperen tot die kleine coterieën die we ciplines, grenzen en oceanen heen – en clubs noemen.' De groep rond Samuel door de tijd: in Paris Interzone beschrijft Ja- Johnson werd eenvoudigweg bekend als mes Campbell de hilarische, problemati- `The Club'. Reynolds, Burke en Goldsmith sche neergang van kleine tijdschriften en li- kunnen beschouwd worden als de oprich- teraire levens in Parijs vanaf de bevrijding ters, en door de jaren heen groeide het uit tot de jaren zestig, van Gertrude Stein die tot iets groots dat ook Boswell, Garrick, zich over Richard Wright ontfermt, tot Gibbon, Sheridan, Adam Smith en Joseph Alexander Trocchi en The Merlin Press, de Banks omvatte, een ontzagwekkende Paris Review en Samuel Beckett, The Olym- kongsi die de richtlijnen voor de Britse pia Press en Lolita. Zo'n betoog is in strijd smaak vastlegde. met het idee van het romantische genie, de geïsoleerde kunstenaar. Een ander voorbeeld is The Metaphysical Club, Louis Menands groepsstudie van het Amerikaanse pragmatisme. De club waar- naar het boek is genoemd was klein en ging snel ter ziele: de levensduur ervan bleef be- perkt tot een paar maanden in 1872. Hij be- stond uit vier vrienden: Oliver Wendell Holmes, William James, Charles Sanders Pierce en John Dewey. Maar Menands be- schrijving van hoe men in de nasleep van de Burgeroorlog op zoek ging naar een nieuwe filosofie, maakt duidelijk hoe bron- nen en verwoordingen van denkwijzen zijn verankerd in levens en geschiedenis. Alle DererafaëlitischeP families Burne-Jones (links) en ideeën zijn in wezen maatschappelijk ge- Morris, 1874 vormd. Wat mijn eigen groepsbiografie betreft wil- de ik vooral schrijven over vriendschap, een Er bestonden ook talrijke minder invloed- onderwerp dat er nogal bekaaid afkomt in rijke clubs. De Lunar Society was een boeken, om van films maar te zwijgen. vriendengroep waarvan niet alleen Josiah Door mijn boek over Hogarth was ik in de Wedgwood, Erasmus Darwin en Matthew ban geraakt van de achttiende eeuw, toen Boulton lid waren, maar ook James Watt, informele groepen veel vitale en vernieu- die de stoommachine ontwikkelde, en Jo- wende tendensen inbrachten. Het maakte seph Priestley, de radicale leider en een bril- in die tijd een vreemde indruk als je niet bij jante scheikundige. Gedurende vele jaren een groep hoorde. `De mens is een gezel- ontmoetten ze elkaar regelmatig omstreeks schapsdier', schreef Addison in 1711 in The volle maan, wanneer er genoeg licht was Spectator, `en we nemen alle gelegenheden om de weg naar huis te vinden – vandaar de en voorwendselen te baat om onszelf te naam. Ze moedigden elkaar aan en kregen

24 • Biografie Bulletin [Toorjaarzooó

de vruchtbaarstegedachten als zebij i elkaar moeti' n en sspelen e e zich c a op elektronisch waren, zoals Darwin erkende toen hijvan- en niet op fysiek niveau.Een e mooi m i voor- wwe ge zijn werk als arts in i^^ 8 een bijeen- beeldis het c weeneY co ectie uiti San a komst moestmissen: sse . Francisco met zijn twee tijdschriften, c- Sweeney's Quarterly Concern en het maand- Mijn god, wat een inventiviteit, wat een blad The Believer, en zijn collectieve stijl:. gevatheid, wat een retoriek, metafysisch, ironisch, bijdehanden naar zichzelf verwi'- .. mechanisch en pyrotechnisch, zal als een zen Noem. een willekeurigenaam aa en i badmintonshuttle tussen jullie filosofenpe- blijkt medewerker of fan te zijn:. NiNick lotonheen en weer schieten! Terwijl ik, ar- o rn YJavier, av e Marias,a as, Haruki a u i Mu r mi.a me ik, helemaal op mezelf, gevangen in Dezeee maand, aa ,zo o krijgen e we te horen,, ^ e- een diligence, over des konings wegen door strijken de onderwerpengebiedena alsver- e elkaar wordt geschud, gegooid en gewor- ve in , e nonieme co o stei npunk- , pen, om de strijd aan te gaan met pokken rock, kannibalisme, worstelen, verdrinkingin'n ofkoorts! en s uas^ . McSweeneyc wee ey onderscheidtczich niet alleen vanwege zijn beroemdheid, Het conflict tussen de i , arme ik' en het maarmaa ook door0o zijn vaart,aa , om een term van 'peloton'is een maatstaf waaraan ena-Y DveDave Eggersgebruiken,eng este zijn were - miek van een groepkan worden afgelezen. omvattende, door het internet aan e re- SindsPlato ato en e de caAcademie e van Athene ven nenergie; ononder et motto 'Gedeelde zijndergelijke creatieve conflicten steeds ideeën'"ni is^ erzelfs n we am a dieeee een lijst i' weer opgedoken, in verschillende, van de geeft met concepten voor boeken, in de tijdgeest afhankelijke vormen. Behalve dat hoop dat anderen opideeën eee worden e- beschermheerschaptalent aantrekt (zie de bracht. troubadours die en masse opEleanora ea ora van Toch moeten we ons niet lateninpakken a e . Aquitaniëni" afkwamen a a en de kunstenaars die door de romantiek van collectieve creativi- groepsgewijs naar het door de Mediciii ge re-r- te i.t We moeten de gevechten tussen de eer Florence eroetrokken),to voorzien g - dichtersenspanningenhete e in h laborato- g . penn met et hun u wisselwerkingtussen samen- rium niet ver eten. GroepenP kunnen een . g werking en wedijver bovendien in onderdrukkende, benauwende werking in onmiddellijke erkenning, bevestigingg en hebben. Dit was tenminste'n de eervaring van uit a gin ,g vriendschapen rivaliteit, ruzie Lucien arr^Sdie e 2oP januari8 20o stier . en inspiratie – en het gevoelvan opluchting Als student aan deColumbia University te kunnen praten over de zaken waar je had e ri e, door Rimbaud eo se eer e . warm voor loopt zonder dat je meteen als en tot zelfvernietigingegeneigde e e Carr grote een zonderling wordt beschouwd. invloed op zijn medestudenten Allen Gins- berg en JackKerouac. Kerouac omschreef hem als^ 'zoiets als een wederborenes- Magisch reservoir , .. eare . HiHij introduceerdeto WilliamBur-uceere Een groep kan zich tegenwoordig op een roughs bij de ledene van de beat generation.in virtueel universum richten. Geografische Ginsbergen Kerouac hielpen hem het mes . grenzen zijn niet langer van belang en ont- te laten verdwijnenwaawaarmeehij i David

Jenny Uglow Over voor- en nadelen van de groepsbiografie • 25

Kammerer a vermoord. ocprobeerde jem om m met het verschilr i in beschikbare i r e rbron- - Carr zich in zijn latere leven van unite- ne. n ?o Sommigemi e leden kunnen uitgebreide . rra iropvattingenire te istantiërendistantiëren, hoewel archieventte bezitten, , terwijlterw anderena e re n hiere een hij met ze bevriend bleef;• hij stondsto e erzelfs daaraa oohoogstenscorrespondentie ste s wat e- op dat zijn naam verwijderd werd uit de en acachtergelaten, te e ate , e en sosoms s zelfs z dat niet. opdracht van ins er sHowl. Er wasw ec- Metet andere a e e woorden,woo e, hoemaakje- a het 'e^ le- ter geen ontsnappen aan, Zijn necrologie ant.'? in The In e en entversc een onder de kop Inevhet voorwoord rvan n Bloomsbury: House of . 'Het laatste oorspronkelijke lidvan de beat Lionsuuit t 1979979 gebruikte e u te Leoneo Edel e hetm- o generation'. Een groepg oe an zichzi m meester r del van eentins et Hij g . reegee episodes e so makena e vavanleven. e e. En als eene groep een aan aneelkaara 'zoals^ men e kralena e rijgt, en wan- se te wordt,r kansamenwerkingister a u en neer het verhaal compleet en in evenwichte ct . bedreigend worden. Biografieëni eei "n kunnen nn n is,, staat elkee kraal aa in relatiee at e totandere a ere ra- .. ^ hier ggoedee diensten s bewijzen door te laten len aan het snoer'.e De toestoespelingp e n op am- ziene hoezichindividuen langzaam zi n zaam overge-e ac te i' ei springts meteent etee in i het oog. ven aan een zaak of een leider. In e e- Je zou aan een tapijtt kunnen denken, waar- va 's Disciples concentreert Anthony ea van de gekleurde draden langzaam een zich op de medewerkers van Hitler,' rm met n a- beeld opbouwen terwijljl de achterkant de me Goring, Goebbels en Himmler, en afgebrokenra en een losse eindjesin' onthult. schetst hij heldenvereringen de eerzucht Of nr o romans,ans, waarin het narratief zich die maakten dat ze alle scrupules lieten va- door0o de tijdi' beweegt en individuele verha- ren. lenen afgezet wordene tetegen e gedeelde e ervaren- gen. Je kunt ook een opera als voorbeeld nemen, waar een solo plaatsmaakt voor een Halsketting duet of een trio,^ en bijlp speciale iaee ge eng e- Het isasti eengroepsbiografie van een den voor eenkoorzang,en vermenging .,g gg cuclubje J nazi'sa s objectiefJ t tte elezen en als een van individuelem melodieën. eei"n . zorgvuldigvervaardigde constructie te e- Het iis voor zowel schrijversz seesoe r i- schouwen,en s et i verontrustend u om op end om te sp e en met het idee vana eeeen tot „ ^ depaperbackeditie een ccitaat taat u uiti The een geheel gemaakt 'leven'.Deg erroep isi Guardian te zien staan waarin het boek jong, verliefd, onbezonnen;• hij doet zijn . 'vlot' enwor'elegant' t genoemd. Maar de best om iets te bereiken en behaalt een ze- waarschuwingi s e iaa z m. HoeH verschrik- kere mate van succes;uc es, hij wordtr met crises kelijk of welwillend de personen in kwestie geconfronteerd, krijgt tegenslagen te ver- . ookmogen o e zijn ,e e an e in van meer- werken,, verweerte t zich c tetegen e critici. ou- .. .. dere levensroepttegelijk altijd dezelfde de leeftijd gaate' hij langzaam ten onder en .. .. problemen op. Zo brengen de verschillen- en- verliesti' zijn geheugen.e eu en Uiteindelijke gaat . de levens zoveel materiaalat aa met e zich mmee, hij onvermijdelijke dood. (Individuele sterf- at et a gaugauwonoverzichtelijkr dreigt i te gevallen zijnza zo verschrikkelijk ve sc ri e i moeilijkl – worden. Hoenjezeu e tegente e elkaar afzetten hoe kun 'e een ereeksontroerender'- ste sce en mete eelkaar aa veverband a brengen r zonder nes afleveren zonder dat 'e gaat klinken als de centralee gedachte kwijtac te raken?t te e. oeag een sentimentele Victoriaanseschrijver?)

26 • Biografie Bulletin Voorjaarzooó

AlsjejeJ metgroepen ezig out, sc iet Je guurtJ jes – want levensgrootSrJ zijn ze i' regelmatiget beeld van een school vissenvi lange na niet– beginnen te bewegen en te of een wolk spreeuwen te binnen – de ma- praten, ,en zullenz we zez opstellen in allerlei nier waarop een school vissen om een rots patronen die voor hen geheel e nieuw zijn, heen zwemt alsof het één organisme is, de omdat ze, toen ze nog ee en, dachten dat manier waarop de spreeuwenwolk als een zze konden gaan en staan waar ze wilden; enkele vleugelwentelend en tuimelend enn als ze szz spreken u en we in hun uits ra- door de lucht scheert.Maar aa ook al lijkt ze ken allerleibetekenissenenz die hen nooit een eigen leven teleiden,vibrerende e reren- e or zijn opgevallen,omdat > ze toen ze nonog matse bestaat uit verschillende vissen en vo- leefden,ervan uitgingen atzezomaar gels die proberen opP het beste plekje terecht zeiden wat er in hun hoofden opkwam. tekomen. Dit geldt ook voor mensen. Maaraa als ^e eeeenmaal in eenbiografie zit,zit Alsje het van dichtbijbekijkt, i' ne de wordt alles anders. individuen in welke roe dan ook stuk voor stuk zeer verschillend te zi n Maar Moet oetniet et iedere e e ebiograaf o hier schuld e- voor cultuurcritici en etroteg publiekP kennen? Maar,, om nogmaals sF au te cite- heeft het iets bevredigends om ze allemaal ren, in tegenstelling totin g het eleven e van ictio- oppp een hoop te gooieng en ze injampotten nen leppersonages erso a glijktes J t het leven van echte ^ • meton igeformuleerdeg etiketten te mensen een constante naar buiteni n gerichte e c te stoppen zodat ze in nette rijen op de plank kracht uit te oefenene die zich c van elke vorm ^ ggezet kunnen worden:'St. t Ivesgroep', p, Y- vavan oordening e afbeweegt'. e g Levens kunnen rilConnolly's o Y Encounter' 'schrijverscver van Ian in begrijpelijkepatronene e e worden on er e- Hamiltonsn New eview . brachtzonzonder dat de waar ei of de feitenin Maar het leven laat zich niet in vaste kaders geweld wordt aangedaan, maar tegelijker- vangen. In haar biografie wijst Hermione ti moet hun singulariteit wor en ec-a Lee o het weeë gevoeldat Virginia Woolf ce r teeVanwege .uhun variërende na- . Y kreeg toen ze met eeeen nieuweeu biografieiora van mie hebben groepen een serendipiteit 1e Christina Rossetti werdgeconfronteerd: zichc aaaan elk systeesysteem onttrekt;, de etiketten laten los. Hetzelfdeeg t goddankg voor de Hiere e hetJ verleden en a zijn n anwo- etiketten opP de verschillende soortensoo e io- ners, op miraculeuze wijze' ververzegeld in grafieën.r een magischma reservoir;, we hoeven alleen maar te luisteren en teJi en en tekijken Vertalingg uit ua et Engels: Robo van Essen en te luisteren en al gauw zullen alle fi-

Jenny Uglow Over voor- en nadelen van de groepsbiografie • 27 De integratie van leven en werk Het onderwerp van de intellectuele biografie

Wiep van Bunge

Is het leven van een filosoof van belang voor zijn werk? Volgens moderne biografen is dat evident het geval. Voor de vroegmoderne tijd brengt dat inzicht evenwel problemen met zich mee. Vaak zijn persoonlijke notities verloren gegaan, en bovendien is het maar de vraag of het zelfbeeld van een zeventiende-eeuwer vergelijkbaar is met dat van ons. Hoe moet de in- tegratie tussen leven en werk tot stand worden gebracht?

Is De Ware Vrijheid van Luc Panhuysen te philosophical Cartesian. In dat hoofdstuk typeren als een intellectuele biografie? Ik wordt nog eens op een rij gezet hoe De vind het een prachtig boek, goed geschre- Witt, die zich vanaf zijn studententijd in ven, maar de auteur heeft zich hoofdzake- Leiden aan de zijde der cartesianen had ge- lijk geconcentreerd op andere dimensies schaard, zijn best deed de aanhangers van van het leven van de gebroeders De Witt. René Descartes te helpen in hun voortdu- Hij heeft een scherp oog voor bij uitstek rende strijd tegen de Voetiaanse ortho- materiële details: wat voor hoed droeg een doxie. Gisbertus Voetlus had vanaf het be- Dordtse regent, hoe richtte je aan de Kneu- gin van de jaren veertig een harde terdijk een representatief huishouden in, campagne gevoerd tegen `de nieuwe filoso- en in wat voor koets werd een pensionaris fie'. Eerder heeft Rowen dan al uit de doe- van Holland geacht zich te verplaatsen? ken gedaan hoe De Witt als student tot het Aan de filosofische en wetenschappelijke cartesianisme was bekeerd en hoe talentvol ontwikkeling van met name Johan worden hij was gebleken als wiskundige. Toen pro- hier slechts enkele alinea's gewijd, min of fessor Van Schooten in 1649 een verbeterde meer zoals Luc Panhuysens voorganger uitgave van Descartes' Géometrie uitgaf, ge- Herbert Rowen dat al had gedaan. bruikte hij daarbij de bijdragen van zijn Het twintigste hoofdstuk van Rowens al- student. Later werk van De Witt — met na- weer dertig jaar oude John de Witt, Grand me de Elementa Curvarum Linearum over Pensionary of Holland is getiteld: The Un- kegelsneden uit 16S9 — gold tot in de acht-

28 • Biografie Bulletin Voorjaar2ooó

tiende eeuw als een standaardwerk. nieuws euws datP na u Ysen een historicusi iss en Maar,aa,o zo voegt Rowen daar aan toe: de i o- geen filosoof. . Gelete op de u vei rin e - . so isc e kant van het cartesianisme kon De kende omvang die de literatuuri r r oover de ze- Witt niet boeien. Aan metafysica hadi' ventien e- eeuwsefilosofie oso e inmiddels lnm es heeft net alsChristiaan, Huygens, om maar ie- aangenomen, zijn i n ere tot dusveru maar wei- Y . mand te noemen – een hekel, terwijl de niovertuigende i o ra ieën geschrevenesc grote debatten die Nederlandse geleerden van de grote zeventiende-eeuwse filosofen. en. .. rond het midden van de zeventiende eeuw We is waa r lijkti er de afgelopenjaren een verdeeld hielden,i en overwegend metafysisch kleineW e e opagang tezijn gekomen van van aard waren, Het oude gerucht ato- ambitieuze boeken over de levens vavan Fran-a han de Witt tot deHaagse aa se kring vana ino- csi Bacon, , Descartes,, Thomas Hobbese en za zou hebben behoord, wordt door Rowen Spinoza,biografischinoza, maar uitgerekendetiora naar het rijkjk der fabelen verwezen. Ookvan elemente wordt ookt in dezez nieuwe eu oogst theologische scherpslijperij werd Witt volledigaaaan hete zichtzi onttrokken ten niet warm. Hij was vooralgeinteresseerd in koste van wat dan heet^ et denken' ^ van de een heldere afbakeningvan het domein der filosoof in kwestie.est.e godgeleerden van dat van de staat. Dat is Voor de vroegmodernetijdJ t iss de inte ectu- overigens wel goed s inozistisc , enei - eebiografieeeeen buitengewoon u ro ema- dragge die De Witt leverde aan het werk van tisc genre. Zeker voor filosofen. en.Twintig- de gebroeders De la Court laat ook zien dat ste -eeuwse filosofeni n zijn nu eenmaal lange . hijJ inderdaad n e aameer was dan een staatsman ttijdi zeer huiverig geblekenn zich c uit te laten hij stond niet alleen aan het hoofdvan de evens van hun voorgangers.Martin a tin een Republiek,e u i hij was tevens een rinci- Heideggereo n zi' nAristoteles-colleges piële republikein. met op te merken dat Aristotelesg e oren was, wer te, en stierf, en dat die drie feiten wat hem betrof volstonden.Het et zo e- Eerst de taal ^ naam de post-structuralisme- isme vierde zelfs 'de Hoewel De Witt dus meer was dan een ddood vanv n heth s subject'b'ect' en verbond daaraan ^ ^ Macher, blijkt ook uit Luc Panhuysens conclusie dat de notie van e auteur' boek dat zijn leven nauwelijks aanleiding principieel verdachtr t was. De taal, zo, heette geeft tot diepgravende analyse van zijn in- het, iss geeneeg instrument,, laat staan een tellectuele ontwikkeling. Panhuysens na- scheppingeP ing van een auteauteur. Integendeel, druk op de stoïcijnse achtergronden van de eerst is er taal,^ dan pasP een auteur. Jacquesq humanistische opvoeding die de gebroe- Derrida a werd de beroemdste en ee- ders De Witt genoten, doet daar niets aan ruc tste vertegenwoordiger van deze ma- af. Dat Spinoza ook in zijn boek geen rol nier vavan denken,e , die de oorlogr verklaarde speelt, lijkt me volledig terecht, zo lang aan naïeve^ s c o o iserin ^. Y . geen nieuw materiaal opduikt dat die con- in i 299 de universiteit' i va an am- nectie wél waarschijnlijk maakt. Sterker opet puntnt stond Derrida een ere- nog, toen ik voor het eerst hoorde dat er doctoraat te verlenen, richtten negentien een nieuwe De Witt-biografie op komst vooraanstaande filosofen een briefaan The was, leek het mij al bij voorbaat goed Times om protest aan te tekenen. Onder

Wiep van Bunge De integratie van leven en werk • 29

hen beyondzich niemand minder dan de ookbetekenis vanva ee een handelinga e g u n' e Ha var r r o essor logicao ca Willard van r- u i ts u ite n reconstrueren door haar te manaQuine, e meest in- plaatsenaatse in de contextco text waarbinnenwaa innen ze tot . . v ri e meri aansefilosoofuit de vo ri- stand kwam. ge eeuw. Quine deeddat echter allerminst om ^et historisch subject' ect te^ reddenn uit de ^ .^ De ware filosofie klauwenvan va de econ st r uct i Ine. te en- ee ,Quine stelde zichzi op het standpuntn nt De oogst van de afgelopen jaren laat zien . .. ^ dat heel degeschiedenis van e filosofiei ir- oe wi et inzicht 'contextdatmatters'atte s . l relevante eva t was – voor voo filosofie. de oso Langee. a e tijdt zich inmiddels ines Angelsaksischewereld e es ssc e . was het standpunt vanQuine in deAngel- n e heeftt ver rie. Binnen e enkele e jaren eee en s i sc ewereld we e eerderee e regel danuitzonde- a alle coryfeeëneee u uitt e zeventiende-eeuwse- i . ring. oso ie nieuwe biografieën gekregen, en in Wereldwijdr i' lijkt nut u ecteetechter inzicht ctev al ienoe e wowordt ruimt u aandacht t e- te winnen dat de geschiedenis van de i o- schonken aan de omgevingee waarbinnen i ^ so ie een respectabele,e Pec tae,ee eigen discipline isi en 'g rote denkers' leefdeners en werkten.H Het is datje eegeen te intellectuele ectue geschiedenis e esc e e s kunt n echter moeilijke i' geblekene e e die i auteurs zelf tot schrijven zonder de historische dimensie leven te wekken. Neemee de pin oa z- oi gr-a vavan diedisciplinerie serieus te mmnemen. DatD ie van Steven a eritu 1999,999, de beste i- heeft tot grote aandacht geleidvoor de con- nz-io a o a rie die momenteel voorhanden . . text . waarbinnen i e geschiedenisesc ie zich ov- is. We komen haast om in context, maar na . . . tro Het is aan ie contextua iserin van 35o pagina's – en dan moeten de noten en egeschiedenisavn filosofie e osoetea danken e debibliografie no vo en blijft– het vols-- . dat het genre van de biografie ook oori- trektonduidelijku e i wat voor mens Spinoza 1oso fninmiddelsr e serieus wordt genomen,g m mne , was. want de eerste 'ring' van die context is ui- Nuu ligtt het e natuurlijkrn maar aan wat je teraard het leven van de auteur van een van eenbiografie verwacht.t WaWanneer ee e

te. In e Ppolitiekeitie efilosofie oso is 'context' literairebiografiema e s maatstaf neemt, moet een heuse slogan geworden – de slogan van de intellectuelebiografiee ectue e wel teleurstellen. de zogeheten Cambridge c oo nadat met In Nederlandwe aan het begin r vannja- e . g nameQuentina e Skinner (en in de Verenigde ren tachtig veel geklaagd over het ont re- Staten JohnnP Pocock) een regelrechte rec te cam- en van e nNederlandser ttraditie a in de ite- ane begone o oom het inzichtte verbreiden raire biografie. Waar bleven toch de dat de betekenis van oude teksten alleen Nederlandse tegenhangersnva die ever- . aan het licht kan worden gebracht wanneer bluffendei o ra ieeni " in eEngeland an en .. wee deschijnwerpers sc we ers zetten op de specifieke de Verenigde Staten verschenen van Oscar . politieke,t e e, socialei e en culturele omstandig- Wilde,Henry e Y James, m Virginiair Woolf, ar- heden waarbinnen die teksten tot stand cel Proust enJameso yce? Nederlandersee a ers kwamen. Je moet,, zo beweert Skinner,ou - slaagden er niet eens inslechte biografieën . de teksten opvatten als handelingen die teDieschrijven. situatie e s tuat e ligt inmiddels ver hun betekenis ontlenenaan n de functien ei die' achter ons. De afgelopentwintig in ijaar- ver ze vervolgens vervulden.Denu ct ie en e dus schenen belangrijke boeken overe Multatu-u tatu

30 • Biografie Bulletin Voorjaarzooó

i , Frederike e vana Eeden, n Lodewijk o ew vana eys- aanknopingspunten om dieUmwelt te e- se , Mennoe o terte Braak, a,Henriette e ette Roland o a schrijven. . Holst en Simon Vestdijk, en zelfs anan- Daarbijaa komt nog dat veel vroegmoderne o, Jan Campert,, Ny n e van Hic tu m en filosofen,zoals otSpinoza Pop maarbepaal- tot p P - G.J.P.J.. Bolland. o a kregene e veelbesproken io- eoo teg ook Descartes en Hobbes,,u hun grafieën, net als vooraanstaande weten- best lijkene te hebben gedaan om wat we te-

sc a er s alsouweLuitzenBr en rnEEduard enw oo r i unzouden'privé-leven' noe- ^ ^ i ster uis,o pitici als JohanThorbecke men,e , privép ve te houden.ou e. L arvatus prodeo' ene Hendrike oi'n,eenondernemers as schreef Descartes:^ emas er verschijn ik ani" e an Beuningeneun e e en Antonto Philips. ten tonele'. Inzet zegel vavan Spinozao a stond ' ^^ .^ Enna heb ik het nogo niet et eens ee s oveover alle aute : Voorzict i. Dit t gebeurder deels Oranjes aan wie de afgelopen jaren boeken uiti noodzaak: oo zaa . iedere zeventiende-eeuwer -eeuwer zijnwi'e . Eenbijzonderetecacategorie rie wor t had te maken met een overheid die op dan o nog evo gevormd door0o Willeme Frijhoffso s meest onverwachte momenten ruc sic t os boekover oveEvert ve t i emz s ., MinMineke Bosch' osc kon0 ooptreden. tP e e. Maar hetgebeurde deels ook biografie van Aletta Jacobs, Mirjam de uit1 keuze:Z de correspondentie van Spinoza Baars' stustudie e oveover Antoinetteto ette B ouri n on een wekt de indruk dat er de auteur veel aane- dieeva van Arianne Ainn Baggerman a e a eRudolf en legen wasasalleen a ee werkonder o e de aan- Dekkere e oveover Ottovan va Eck. c.Hier ezijn men-en ac ttebrengen.H etbesef'historisch' dat t tei its isto ri ci aaaan het werk,we , diee het genree het belangrijkzouou kunnen u e zijnJ n voovoor eeeen van debiografie problematiseren ene- goedbegrip e vanva zijn n iideeën dat et zi 'n en atelaten ziene welkee interpretatieve e ro e- ideeën zijn,, ontbreektv volledig. i. Ineen n vavan P l .. g men kleven aan met name het ego-docu- zijn brievene e merkt hij haast tussentusse neus en ^ ment. lippen op dat hij zeker weet dat hij e ware De lat ligt inmiddels wel erg hoog, want uit i oso ie^ heeftgevonden.V Vanuit n i diti e- aldeze boekenwél treden we'personen' naar Zic ts unt is het natuurlijk irrelevant te voren, Dat Steven Nadler er niet in slaagt wetenete wie diee 'hij' i dan wel geweest mag Spinozap totteweleven wekken,n kann hem,em zijn.l Vanuit dit perspectiefP P heeft Heidegger vrees ik, nauwelijkswor, en aangerekend. gelijk: filosofeni worden geboren,g ^ schrijvenJ Wi'Wij weten niet veel van dat leven,^ eenvou- boeken, en aarnaaang ze dood. Toch trekt i^g e doordat hetat ons aan rerelevante ron- de historicus altijl d aan het kortste eind: de nen ontbreekt. Dat heeft twee redenen. weig ering zich te onderwerpen aan de Om tege innen bestaat de volledige corre- agenda van dehistoriografie wordt naar s on entie van Spinoza uit zo'n tachtig verloope vanoo atijd t z onderwerpe van io ra- brieven. Die tachtig brieven zijn ook nog isc onderzoek. De meest opzienbarende eens ingrijpend gere i eer door zijn biografie die de afgelopen 'aren van een vrien en,• het ontbreekt vrijwel volledig twtwintigste-eeuwsein t i ste- filosoof osooverscheen,w was ., aan terzijdes waarin het even niet over het uitgerekendu i er a rans sbiografie

werk gaat. Spinozap schrijftvrijwel v wei u ts ui- van Heidegger. ten over zijn.. werk. Ookeen biograafals Frijhoff staat hierie machteloos,ac te oo , want oe- vee contextjert ook levert,er zijn nauwe i' s

WiepP van Bunge ng De integratieg van leven en werk • 331 Een vleermuis

Zelfs wanneer een zeventiende-eeuwse filo- soof veel brieven naliet, zoals René Descar- tes, wiens correspondentie ruim achthon- derd brieven beslaat, blijkt het een moeilijke opgave de persoon tot leven te wekken. In 1995 verscheen het in veel op- zichten magistrale Descartes. An Intellectual Biography van Stephen Gaukroger. Het be- gint goed, met een inleiding waarin de au- teur precies aangeeft wat zijn opdracht was. Wie, zegt hij, een overtuigende biografie wil schrijven van een zeventiende-eeuwse filosoof, zal in de eerste plaats een oplossing moeten vinden voor het probleem dat de manier waarop wij het privé-domein on- derscheiden van het publieke, sterk ver- René Descartes schik van de manier waarop vroegmoderne Europeanen dat deden. Daar hangt nauw het bij de constatering dat het lastig is de mee samen dat vroegmoderne Europeanen psychologie van zeventiende-eeuwers te verschillen van moderne doordat hun zelf- doorgronden. Zijn voorzichtigheid doet beeld zo anders is dan het onze. Je bent pas denken aan een klassiek geworden, strikt fi- in staat mensen te begrijpen, aldus Gauk- losofisch artikel van Thomas Nagel uit roger, wanneer je enig zicht hebt op de ma- 1974, getiteld `What is it like to be a bat?' nier waarop zij zichzelf begrijpen. En de Hoe is het om een vleermuis te zijn? Vol- manier waarop zij zichzelf begrijpen, wordt gens Nagel is die vraag principieel onbeant- nu eenmaal gestuurd door de cultuur — woordbaar, en zullen wij nooit toegang noem het: de context —waarbinnen zij op- hebben tot het `bewustzijn' van welk dier groeiden. Vandaar, vervolgt Gaukroger, dat dan ook, om de simpele reden dat wij nooit wie Descartes wil begrijpen, op zoek moet zullen weten hoe het voor een vleermuis is naar de relevante zelfbeelden die voorhan- om een vleermuis te zijn. Zolang we dat den waren binnen de cultuur waarin Des- niet weten, is het uitgesloten iets zinvols te cartes Descartes werd. beweren over wat er, bijvoorbeeld, in een Dit lijkt heel verstandig, maar ook niet op- vleermuis `omgaat'. Maar Descartes was zienbarend. Waar Frijhoff in de inleiding geen vleermuis. van Wegen van Evert Willemsz. uitvoerig de Wel wijst Gaukroger op de complicatie dat buitengewoon omvangrijke antropologi- we uit Descartes' correspondentie zouden sche, cultuurhistorische en hermeneuti- kunnen destilleren dat zijn emotionele le- sche literatuur over de theorie van het ont- ven sterk gekleurd wordt door zijn inge- staan en de interpretatie van vroegmoderne wikkelde en steeds veranderende theorieën identiteiten bespreekt, houdt Gaukroger over de hartstochten. Toch is duidelijk dat

32 • Biografie Bulletin Voorjaar2ooó wanneer Descartes het over zichzelf had, Poitiers was afgestudeerd in de rechten, zoals in zijn langdurige en intensieve con- niet net als zijn voorouders jurist te worden tacten met prinses Elisabeth van Bohemen, of arts, maar om tegen de uitdrukkelijke hij inderdaad vooral de indruk wekt `triest' wil van zijn vader eerst het leger van Mau- te zijn. Hij was een `melancholisch' mens. rits in te gaan en vervolgens – ja wat eigen- Dat kan kloppen, meent Gaukroger, want lijk? –rentenierend publicist te worden, andere geleerde tijdgenoten zagen zichzelf laat Gaukroger zich verder nauwelijks uit. dikwijls ook zo –melancholie werd be- De cruciale vraag wat het in deze tijd bete- schouwd als een aandoening waaraan veel kende `filosoof' te willen worden, wordt geleerde, creatieve mensen leden. Het was niet gesteld, wat uiteindelijk resulteert in de prijs die zij betaalden voor hun genie. een biografie die grote verwantschap ver- Bovendien was melancholie sociaal in orde. toont met het ambitieuze boek dat Christia Maar wanneer Gaukroger die schets van Mercer in 2001 publiceerde over de jonge Descartes probeert uit te werken, bijvoor- Leibniz. Maar zij was zo reëel het gewoon beeld door te wijzen op de samenstelling Leibniz' Metaphysics. Its Origins and Deve- van het gezin waaruit Descartes kwam – lopment te noemen. Het biografische ele- weer een typisch geval: Descartes verloor ment in deze studie beperkt zich tot twee net als Spinoza en net als veel andere zeven- vragen: wat las Leibniz waar, en hoe date- tiende-eeuwers op jonge leeftijd zijn moe- ren we Leibniz' manuscripten? Dat zijn na- der – en op het schoolsysteem van die tijd, tuurlijk volstrekt wezenlijke vragen – in het slaagt hij er niet in veel toe te voegen aan recente Hobbes-onderzoek is een intellec- dat beeld. Want vervolgens neemt de we- tuele veldslag uitgebroken over de kwestie tenschapshistoricus die Gaukroger is het of het zogenaamde Short Tract nu wel of woord, om dat niet meer af te staan. En zo niet van Hobbes afkomstig is. belanden we in een vierhonderd pagina's Gaukroger ambieert meer, maar juist door tellende, overigens in schitterend proza ge- van Descartes een typische vertegenwoor- schreven analyse van de manier waarop diger van zijn klasse en zijn tijd te maken, Descartes de wiskunde, de optica en me- faalt hij, want wat wij willen weten is waar- chanica ontdekte, en hoe het Isaac Beeck- om Descartes dat juist niet was. Hij werd man was die hem op het spoor zette van de nu net niet de jurist die hij had moeten nieuwe natuurwetenschap. Belangrijk is worden. Het resultaat is onvermijdelijk: ook Gaukrogers these dat Descartes' zoge- ondanks Gaukrogers ambitie de persoon naamde `sceptische crisis' van late datum Descartes over het voetlicht te brengen, was, en niet voortvloeide uit kentheoreti- blijven de contouren van die persoon op sche, maar uit natuurfilosofische overwe- zijn zachtst gezegd vaag. Waar Nadler er gingen. Sterk is verder de aandacht die hier niet in slaagt een connectie tot stand te uitgaat naar de ontwikkeling van Descar- brengen tussen de context van Spinoza en tes' denkbeelden – op beslissende momen- Spinoza zelf, laat Gaukroger Descartes een- ten onderging hij een fundamentele `chan- voudigweg opgaan in zijn context. Zelfs ge ofmind'. Maar resulteert dit alles ook in wanneer zich de gelegenheid voordoet om een biografie? méér te zeggen, laat hij die kans schieten. Over Descartes' motieven om, nadat hij in In het lange hoofdstuk over de hartstoch-

Wiep van Bunge De integratie van leven en werk • 33 tenleer die Descartes in zijn corresponden- Schaapherder tie met Elisabeth ontwikkelt, gaat Gaukro- ger niet verder dan te suggereren dat Des- Toch is dit kinderspel, vergeleken met de cartes wel eens verliefd zou kunnen zijn meest curieuze biografie die ik ken: het in geweest op de prinses. Aan Descartes' ver- 2002 verschenen Cogito Ergo Sum van Ri- houding met zijn huishoudster Hélène en chard Watson, hoogleraar filosofie uit de aan hun dochtertje Francine wijdt deze Verenigde Staten, die ook een aantal ro- biograaf niet meer dan een enkele alinea. mans op zijn naam heeft staan. Deze Des- Nu is het leven van Descartes goed gedocu- cartes-biografie doet vooral denken aan menteerd, maar wanneer betrouwbare A.J.A. Symons' fameuze Quest ,for Corvo. bronnen ontbreken kan de biograaf volle- Zoals Symons een Leven van Corvo (dat dig ontsporen. Wanneer er geen data zijn, wil zeggen van Frederick Rolfe, zich noe- kun je die ook zoeken waar ze niet te vin- mende Baron Corvo) schreef door verslag den zijn, of je kunt ze zelf verzinnen. Dat te doen van zijn persoonlijke zoektocht is, vrees ik, Spinoza overkomen. Zowel bij- naar gegevens omtrent zijn onderwerp, zo voorbeeld Spinoza's verhouding tot de vergast Watson ons op een relaas van zijn joodse traditie als zijn liefdesleven hebben eigen omzwervingen door Frankrijk en Ne- aanleiding gegeven tot absurde speculaties. derland op zoek naar de plaatsen waar Des- Zo heeft de filosofe en grafologe Margaret cartes geleefd heeft. Gaandeweg leren we Gullan-Whur in haar biografie van Spino- Watson, en niet te vergeten zijn vrouw Pat- za uit 1998 geprobeerd wat Gaukroger nog ty Jo, steeds beter kennen. Hij aarzelt niet als een probleem zag, als oplossing van dat- ons tussen de bedrijven door te vertellen zelfde probleem te presenteren. Ook Spi- wat hij van Descartes vindt, maar hij neemt noza schreef namelijk een zeer gedetailleer- nauwelijks de moeite die hoogstpersoonlij- de hartstochtenleer en volgens haar biedt ke oordelen te documenteren. Een opmer- die de sleutel tot wat ze als Spinoza's karak- kelijk detail is dat hij beweert dat Descartes ter beschouwt. Daarbij gaat zij er voor het graag in Amsterdam kwam vanwege de col: gemak van uit dat die hartstochtenleer een feeshops.(Pagina 177: `most of the tobacco geheel doorleefde psychologie was. Spinoza of that time was laced with marihuana. So kon dus zo overtuigend over jaloezie schrij- of course Descartes smoked pot.' Vermoe- ven, omdat hij uit ervaring moet hebben delijk baseert Watson zich hier op een sug- geweten wat het is om jaloers te zijn. Wat gestie uit Simon Schama's Embarrassment Spinoza in zijn Ethica schrijft over het ge- of Riches, p. 213). voelsleven van de mens, kan in haar ogen in Ik vermoed dat historici in de regel beter niets anders resulteren dan in een zelfpor- dan filosofen zijn toegerust het gevaar van tret. En die versluierde autobiografie die de speculatie het hoofd te bieden. Waar bron- Ethica vanuit dit gezichtspunt oplevert, is nen ontbreken en wanneer ook context je bepaald opmerkelijk: Spinoza zou een mi- niet veel verder helpt, zal de historicus bij sogyne, verkapte homo zijn geweest, met voorkeur zwijgen. Of je beperkt je, zoals latent sadistische neigingen. Karl Schuhmann deed in zijn boek over het leven van Hobbes, tot de reconstructie van een kroniek – een zo exact mogelijke op-

34 • Biografie Bulletin Voorjaarzooó

somming an beschikbare van data, die zo min Great Britainri in en Lord or Chancellora ce o werd, om mogelijkwwordt r belastm met filosofischei oso sc in- e vervolgens,, op to het toppuntu a vanmacht, zijn m terr etat e.i Dat levert ecechter te niet ' bepaalcl het slachtoffer te worden van datzelfde net- goed leesbares boekene op,, e enbovendien: i- werk vanatrona e, favoritismee co en urr - losofen hebben er meer moeite mee dan tie e waaraan hij zijn opgang te danken had. historicito om0 oe toe te gevene data zijJ ietse niete ew- Maara zelfs inn dit ' boekomt etuiteindelijk ten, Heidegger heeft het nooit kunnen o- niet tot een productieve integratie- van e brengenotoe te gevenvn datzi'n enthousiasme ven enereenvoudigwegw, doordat de V00r e NSDAP toch op zijn minst een ver- denker Baconco hiere nauwelijksauwe s ter sP ra e gissing'was geweest. rQuine Willard heeft komt. heel zijn leven op een typemachine ge- I wilw niet ' suggereren dat het eenvoudiger werkt, waarop hij het vraagteken hadlaten Z zijn n een boekover een filosoofpur sang vervangenn door eenlogisch o sc symbool. . AanA te schrijvendan n over een staatsman. De o - vraagtekens hadhij geen behoefte, want, litieke en diplomatieke context waarbin- ^ . ^ zeie hij,J deal inn certainties'.certai ti . nen met nameoa nde Witt t opereerdeoP e ee e aan Het sis voovoor Panhuysen Ysen waawaarschijnlijk sc i wel hett hoofd vana de Republieke u e omvatte zo on- zzo prettig ett geweest dat de gebroeders e rs De geveer heelde toen bekende wereld, en de Witttt geen ee filosofen oso w waren. e. wasa het maar a evocatie vanme mogelijke g ei'J betekenis nis van de omdat je politici zoals de gebroeders De dadena vanva De Witt veronderstelt t een re- Witt kunt proberen te duiden aan de hand con st uctr i e van die wereld. Over de s eci- van wat zij oen, Descartes en Spinozai e- ie e problemeno e e die een' dubbelbiografie en nuu eenmaalee aaniet etzo veel,behalveo ee ,ezen oplevert,, hebbene wee het dan nog oniet eteens e s enschrijven.e He tdan is n oook ee n toevala dat gehad. Blijft staan dat het voovoor de lezers e ebiografiestev an n eezeventiende- vana J boekPplezierig ezie rg iis s dat ookP an uY- eeuwsefilosoof dieosoo van e v Francisnc Bacon s a co sis: sen eeni osooi s,geen ee Heideggere e e of Qui- Hostage to Fortune van Lisa Jardine en Alan ne, en geen au o er, Nadler of Gullan- Stewart,tew t, twee historici.i o 'ic . Hete leveneve van nB a- Whur.ur. Danezbiografienwas e va e co n biedt i hetet voordeel vooe e datt,hij,voordatlhij hi' g e roe ers De Witt vast niet zo goegoed g-e

serieusin schrijven, een^ spectaculaire s aa . ., g g J carrièrerri r e acachter te de rugu had als hoveling,o g,i - P om aat een ppoliticus. o us.Hij Jeet laten zien Dit artikel isebaseerdg opP een lezingg die WiepP van wiei' wasJ door wat hij éé . Jardine en BunBunge e af oP i8 november 2005S tijdensJ het s YPm o- sium 'Vroegmoderne biografie'. Dit symposium Stewart hoeven zich niet te buiten teaang g g _ werd eor aniseerd door de Stichting Dordtseor Aca- aande'psychologisering' context laat g g g .. demie tereleggelegenheid g van de verschijningl g van De zien voor welke keuzes Baconn in zijn n leven ware vrijheid De levens van Johan en Cornelis de stond;^ hoe hij als kleinzoone oo vana een Witt door Luc Panhuysen (Amsterdam, Atlas schaapherder doordrongtot the peerage of Y 2005 .

WiepP vana u B ng e De integratie van leven en werk • 35 Een onmogelijke opdracht Tegenstellingen in het leven van Constantijn Huygens

René van Stipriaan

Constantijn Huygens (1596-1687) was niet alleen diplomaat, maar ook dichter, musicus en kunstkenner. Daarnaast volgde hij de nieuwste we- tenschappelijke ontwikkelingen op de voet en kende hij de beroemdstefzlo- sofen van zijn tijd. Zijn karakter was veelzijdig en tegenstrijdig. En om- dat Huygens, die pij aar oud werd, ook nog een overdaad aan teksten nagelaten heeft, lijkt het schrijven van een biografie van deze indrukwek- kende zeventiende-eeuwer onbegonnen werk.

Over het rampjaar 1672 had Constantijn Hendrik de zomermaanden in het leger te Huygens weinig te klagen. Nadat prins velde had doorgebracht. Willem in februari van dat jaar tot kapi- Al bleef de militaire situatie in het hele jaar tein-generaal voor één veldtocht was be- 1672 penibel, over de gang van zaken tot noemd, braken voor Huygens eindelijk be- dan toe kon Huygens niet anders dan te- tere tijden aan. Als dienaar van de op een vreden zijn. Willem van Oranje werd her- zijspoor gemanoeuvreerde Oranjes had hij steld in alle rechten van het stadhouder- tweeëntwintig jaar in de marge van de Ne- schap, zoals zijn vader Willem ir en zijn derlandse staatszaken vertoefd. Maar in de grootvader Frederik Hendrik dat ambt eer- loop van 1672 herkreeg de Oranje-dynastie der hadden bekleed. Voor Huygens was haar oude macht, en dit zou voor de familie misschien nog belangrijker dat al in februa- Huygens ook prettige gevolgen hebben. ri zijn zoon Constantijn tot secretaris van Voor het eerst in jaren trok Huygens weer Willem van Oranje benoemd werd. Ook mee met het Staatse leger, dat in de buurt zijn zoon Lodewijk kon hij aan een mooie van de IJssel en, later dat jaar, bij de Hol- positie helpen: drost van Gorkum. Beide landse waterlinie probeerde het Franse in- zoons waren inmiddels over de veertig en vasieleger tegen te houden. Het was oude dit waren hun eerste echte banen. In 1672 routine voor Huygens, die in de jaren 1625- verscheen de tweede, bijgewerkte, editie 1645 als secretaris van stadhouder Frederik van Huygens' Nederlandstalige gedichten:

36 • Biografie Bulletin Voorjaar2ooó Korenbloemen. De dichter werd dat jaar 76, had, maar ze lijken zorgvuldig uit elkaars en ook dat was meer dan waar hij, met zijn vaarwater te zijn gebleven. Terwijl ze ook niet zo sterke gestel, ooit op had durven re- het een en ander deelden; ze hadden beiden kenen. Het rampjaar was voor Huygens belangstelling voor nieuwe ontwikkelingen dus een oogstjaar. in de wetenschap; ze hadden beiden literai- Wat Huygens vond van de tragedie die zich re ambities, en ze waren allebei zonen uit in augustus van dat jaar aan de gebroeders de gegoede burgerij die zich opwerkten tot De Witt had voltrokken, valt nauwelijks te de status van grand seigneurs. achterhalen. In alle brieven, gedichten en Maar deze overeenkomsten zijn makkelijk andere geschriften die over dit jaar 1672 uit te werken tot verschillen. De Witt klom handelen, zwijgt hij ze dood. In zijn auto- op tot een zeer machtige positie in de Re- biografie De vita propria memoreert hij publiek en daarbuiten, terwijl Huygens al- kort dat Willem iii door het `hele volk' in tijd dienaar van de stadhouder en zijn fa- grote loyaliteit aan de macht geholpen was, milie zou blijven, met hoogstens informele waarbij dan tussen haakjes wordt opge- invloed op ondergeschikte kwesties. Dat merkt: `Was daarbij maar geen bloed ver- maakte dat Huygens tot op hoge leeftijd goten.' IJziger kon mededogen niet gefor- zijn wetenschappelijke en literaire talenten muleerd worden. volop heeft kunnen ontplooien, terwijl De Zo op het oog hebben Huygens en De Witt Witt in zijn werk als raadpensionaris op- weinig raakvlakken. De carrières van De ging en zijn literaire ambities heeft laten va- Witt en de oude Huygens zijn, in ieder ge- ren. val voor de jaren 1650-1672, bijna volmaakt complementair. Dat blijkt uit hoe ze naar Een veelzijdig mens de in 1650 geboren prins Willem keken; de een met hoop, de ander met vrees, en dat De Witt en Huygens balanceerden allebei met het verstrijken der jaren in steeds toe- op het slappe koord van de nooit goed ge- nemende mate. Beiden hadden ze enige be- fixeerde en gereguleerde machtsverhoudin- moeienis met het ventje. Huygens als advi- gen in de Republiek. Ze hadden last van el- seur en rekenmeester van de familie, die kaars bewegingen zonder dat ze elkaar goed ook regelmatig bij buitenlandse mogend- in het vizier kregen. Het krachtenveld rond heden de belangen van de dynastie behar- Johan de Witt en zijn broer Cornelis was tigde. De Witt probeerde aanvankelijk het overigens wel heel wat complexer dan dat probleem van het opgroeiende prinsje te rond Huygens. De biografie van Luc Pan- verkleinen door het te negeren, maar rond huysen toont het leven van Johan de Witt Willems vijftiende lukte dat niet meer. De als een adembenemende en uitputtende Witt ging zich persoonlijk bezighouden schaakpartij, die door De Witt met een on- met de politieke opvoeding van de prins, in gekende brille wordt gespeeld. Lange tijd de hoop hem te kunnen klaarstomen voor heeft hij een stelling die er veelbelovend een gepaste maar ondergeschikte positie in uitziet. Maar het is alsof hij telkens een zet de Republiek van de `Ware Vrijheid'. In de- tekortkomt om definitief met zijn tegen- ze jaren zouden Huygens en De Witt veel standers af te rekenen. Het kon niet anders met elkaar te maken kunnen hebben ge- of het moment naderde waarop hij zelf een

René van Stipriaan Een onmogelijke opdracht • 37 fout maakte. Zo laat het levensverhaal van tal autobiografieën, en bijkomende bron- De Witt zich lezen als een noodlotsgeschie- nen als het werk van vrienden, kronieken, denis, een modelcarrière die wel fatale te- en staatsstukken. Om nog maar te zwijgen genkrachten moest oproepen. van de immense hoeveelheid secundaire li- Een dergelijke tragische dimensie ont- teratuur die er over de meest uiteenlopende breekt aan het politieke leven van Huy- aspecten van Huygens' leven en werk de gens. Wanneer je zijn werk in dienst van laatste dertig jaar is verschenen. Huygens Oranje en de Republiek in tien zinnen zou lijkt verbonden met alles wat zijn tijd inte- samenvatten, dan lijkt het een mooi, wel- ressant maakt. Is het mogelijk om van zo'n besteed maar ook enigszins saai bestaan. veelzijdig mens, die bovendien zo lang ge- Als we ons beperken tot zijn loopbaan in leefd heeft, ook maar een enigszins repre- dienst van de Oranjes zouden we een be- sentatieve biografie te schrijven? perkte blik op zijn persoon ontwikkelen. Deze vraag houdt Huygens-specialisten al Huygens was veel meer: hij was musicus, enige tijd bezig. In 1987 werd Leen Streng- kunstkenner en dichter. Daarnaast hield holt – die op dat ogenblik werd beschouwd hij zich intensief bezig met bouwkunde, in- als de grootste Huygens-autoriteit – ge- frastructuur en met ontwikkelingen in de vraagd of hij van plan was een biografie te meest uiteenlopende takken van weten- schrijven. Hij antwoordde: `Nee, daar kom schap. Het bijzondere is dat hij als homo ik niet meer aan toe, hoewel: het is wel een universalis niet slechts een belangstellend droompje van me. Er is alleen zoveel voor- liefhebber was, maar ook verbluffend vaak werk voor nodig.' Vervolgens schetst hij de nieuwste ontwikkelingen dicht op de hoeveel tijd het zou kosten om het werk en hielen zat. Hij stond in contact met den- de brieven van Huygens door te ploegen en kers als Francis Bacon en René Descartes, in een kaartsysteem onder te brengen, en en hij zag het talent van Rembrandt al toen om daarbij ook nog alle noodzakelijke his- de schilder nog baardeloos was. Zijn zoon torische gegevens te achterhalen. Hij ver- Christiaan ontwikkelde zich tot een van de volgt: `En daaruit zou dan langzamerhand meest grensverleggende natuurkundigen een biografie van Huygens kunnen oprij- van zijn tijd. zen, maar die moet dan nog wel geschreven worden.' `Begrijp je,' zegt Strengholt tegen interviewster Mieke Smits-Veldt, `dat ik Kaartenbakken dat met mijn vijfenvijftig jaar nog niet di- Huygens' veelzijdigheid boezemt ontzag rect zie? Dat is de ellende, hè: we weten veel in. Hij lijkt niet alleen alles te kunnen en te te veel van deze man'. Strengholt stierf een weten, maar heeft ook oog voor fundamen- jaar later. tele veranderingen. De bronnen die een Een andere grote Huygens-kenner, Jacob licht werpen op deze veelzijdigheid zijn in Smit, had het in 1980 nog iets deprimeren- ruime mate voorhanden: er bestaan enkele der verwoord. In het `woord vooraf' bij duizenden brieven van en aan Huygens, zijn biografie De grootmeester van woord- en naast een groot aantal gedichten (alles bij snarenspel haast hij zich te verklaren dat dit elkaar meer dan 75.000 versregels). Verder werk niet de `grote biografie' is die aan alle beschikken we over een dagboek, een aan- regels van wetenschappelijke volledigheid

38 • Biografie Bulletin voorjaaraooó

3o ee . is'HetHet hopen s te odat,p e eens,t , ee iemand, ner. Bovendien raak ik regelmatigevan- vana omstreeksst dertig eeejaar zijn verdere even en door eenparadoxale vertwi'J e in ie grl gg.. aaaan Huygensuy s zal wijden,, zodat hijat omst- eelke biograaf ira volgensoe mij vroeg olaat a pra - .J reekss3 zijn zeventigste in taat z zijn de tenisspeelt: dit leven interessant genoeg biografiete s c rijven waarnaar we zo om voor een eenentwintigste-eeuwse lezer , lang uitzien.' te wordenor e eregereduceerd ucee tot tient e avijftien v en Sinds de waarschuwingen van Smit en uu ees ezir?Eer e Eene oegoedebiografiem- o . Strengholt geldt het schrijvenvavan ebi o o- pelt een lezer onder in het leven van een an- .. grafie vanHuygens uY e s als een e onmogelijkee o - e,r in eeeen aandere e e tijd en aandere e e o m- dracht. Zelfs het nadenken erover heeftiets stan i e en. Misschien zouou de elezer e in ovaazer i s. Wiebeschouwt zic omo het idealeea e gevalg ezelfs s de kansmm moeten n ri'-l universa lisgenoeg omHuygens Yu e s aanaa te un- en omi zidentificeren c temet ee io- ne.n? Hetet isalsof sas hete leveneve aHuygensvan eer e. Want dat is s wat een goedebi o-o- ., .. zich verzet tegen een biografie, alsof het graafwibereiken: a e rriere vande tijd en ^ i 'larger than life' is. vana de inn het nonormale ma e leven eve zo beschermdeesc e privé-sfeerse overwinnen,e ,e en wel zo dat het handelen van de beschrevene begrijpelijk wordt. Veellevensbeschrijvingenvan a inte ectue- en zijn interessantm om teez e,n mamaarg r geven .. nauwelijksrepresentatievebeschrijvingeen esc van een even, Want wat doen biografen als hun objecten de meestetijd tachter ac tehun u sc ri'doorbrengen?ta e shet m ort samen tee vatten:t zij willen hun verhalen daardoor oor niet laten verpesten. De meeste biografieën zijn dan ook geen 'levens^ be-e schri'iJ v ng en' maamaar a neer i nadenk over een boekoveron- sat nti'n J Huygens,yg e, zal dat noodgedwongen eerdereen eelevensverhaal eve zijnsver a dan zijn aeen e e- vens esc rijvinJ . Dat lijktJ de taak van de ConstantinJHuygens Hu ens temidden van zijn kinderen biograafeenvoudigertemaken, ma e,momdat hij onts a enis van s vaplicht e c eeeenuitputtend feitenrelaas te geven, maar of dat werkelijk Hoewel ik zelf de dertig al enige tijd gepas- zo iis staat nog te ezien, Degene die eene- seerd ben, denk ik toch regelmatig na over vensver aa scschrijft kana z zich c niet v ersc ui- het schrijven van Huygens' levensverhaal. len ac ter et ewic t vavankaartenbakken Maar net als Strengholt en Smit voel ik de vofeiten,maar a moet datgene selecteren overmacht aan documenten en gegevens wat echtbelangrijkis, en zal daar eenui- die om duiding vragen, en dan ben ik ook in aann moe ten gevendieplausibelen e nog in de verste verte geen Huygens-ken- liefst e ook verifieerbaar is.

René van Stipriaan Een onmogelijke opdracht • 39 Vooral dat laatste heeft potentiële Huy- Dat is een interessant gezichtspunt. Hoe gens-biografen als Strengholt en Smit te- groot onze afstand tot Huygens ook mag gengehouden. Ze hadden in de loop van zijn, een schriftuurlijk onderlegd calvinist hun onderzoek zoveel even simpele als te- heeft een ruime voorsprong op anderen bij genstrijdige feiten bij elkaar gebracht dat het doorgronden van Huygens' denkwe- Huygens er alleen maar raadselachtiger reld. Toch wees Strengholt ook op de be- door werd. Smit noemde als eerste voor- perkingen van zijn affiniteit met Huygens, beeld Huygens' bekende satire op de weel- zoals blijkt uit het al genoemde vraagge- derige en modieuze kleedgewoonten van sprek uit 1987. Nadat Strengholt had vast- zijn tijdgenoten in 't Kostelick malvan 1622. gesteld dat we eigenlijk te veel van Huy- Een vriend van Huygens merkte echter op gens weten, illustreert hij dat met een dat Huygens er zelf uit kon zien `alsof hij verwijzing naar de klucht Trijntje Cornelis, uit een koffertje kwam'. Smit gaf nog ande- die doorgaat voor een van de schunnigste re voorbeelden. Huygens portretteerde en vooral ook een van de meest virtuoze zichzelf regelmatig als een evenwichtig kluchten die de zeventiende eeuw heeft mens, maar er zijn ook berichten dat hij in voortgebracht: `Trijntje Cornelis voltooien enorme woede kon ontsteken. op een avondmaalszondag, waarvoor hij de Aan dit type tegenstellingen zijn nog wel week daarvoor een heel ernstig, bezonnen een paar toe te voegen. Een biograaf mag avondmaalsgedicht gemaakt heeft. Dat is zich gelukkig prijzen als hij over dergelijke een van de raadsels van de figuur Huygens, raadsels beschikt – ze verschaffen een zoek- vind ik.' licht bij het ontrafelen van Huygens' leven. Vervolgens relativeert Strengholt deze ob- Ze zullen de biograaf bovendien dwingen servatie door erop te wijzen dat de afwisse- dieper in te gaan op hoe de gebiografeerde ling van ernst en ontspanning menselijk is. dacht. Wat waren zijn overtuigingen? Wat Toch is dit een graat die Strengholt in de geloofde hij, hoe geloofde hij en volgens keel steekt: `Maar het blijft een raadsel, het welke waarden nam hij belangrijke beslis- lijkt dan toch of er spanningen zijn in het singen? Juist in dit soort kwesties stelt het wezen van Huygens.' leven van Huygens ons voor intrigerende Een toekomstige biograaf zal deze spannin- vragen. gen moeten duiden, en die biograaf zal moeten beginnen met zich af te vragen of Huygens misschien niet heel anders over Haagse slangenkuil zaken van geloof en ethiek dacht dan een Strengholt heeft ooit gewezen op het be- hedendaagse gereformeerde persoon. Het lang van kennis van `de geestelijke wereld is goed mogelijk dat we Huygens met waarin Constantijn Huygens leefde' en hij Trijntje Cornelis op de avondmaalszondag sprak daarbij zelfs van de noodzaak van `af- juist op een ontspannen moment mee- finiteit' met deze wereld. Uit het verdere maakten. Voor Huygens lagen religieuze betoog van Strengholt blijkt dat hij daar- ernst en platvloers vermaak dicht bij elkaar, mee bedoelde dat het geen kwaad kon als terwijl dat voor zijn moderne geloofsgeno- de Huygens-biograaf `gepokt en gemazeld ten ondenkbaar is. zou zijn in de gereformeerde geloofsleer'. Hiermee stuiten we op een van de grootste

40 • Biografie Bulletin Voorjaarzooó

pproblemen bijJ onzeo benaderinga g vana de middelene bijl datkon o woworden e aaaangewend ewe vroegmoderne titijd. e moeten er rekening omdeartst oc te n en zintuigenehet in mee houden dat het denkraam van de ze- ggareele te krijgenJ e en te houden.ou e. Als dat niet venit e en eeu - wer fundamenteel anders rs is lukte — en het is geen stervelinggegeven om dan van iemand uit de eenentwintigstee ste altijd alles onder controle te hebben — lagen . eeuw. Ooklijkt de ooru ens gehan-- wanenwa e en usillusies es op de loer. Mensen cree- . Y te e re psychologieY o o ie nin weweinig nl oopzichten zic te op ren voortdurend hunu eigen fictiese Eras-s die van een moderne intellectueel. Zelfsa s m ^ Lofo er Zotheidstoelt voor eenbelang- we beseffendatu ensY was beinvloed ri'ee op dat inzicht. door het stoïcisme, moeten we erop e- Hetet denkene e in hett vroegmoderneEuropa is dacht zijn dat onzeon e notnotie e vanva de neo-stol- doordesemd van deze dubbelzinnige kijk c i'J nse filosofiei ie te beperktis. is Bijhet stoicis- op dewereld. e Iemande, e a met e zelfkennisenn s zou in me denkenn we al snel aan de ideologie dat staatat moetenoet zijn de eeigen en affecten zoz te een mens door vertoon vans tan stva i ei controlerenbuitenwereldnidat deer ets zijnie kanbewerkstelligen.r a aa e mo- vann merktm r — daarmeeaa ee is het stoicstoïcisme sme een raa i oso is c e kijk op demenselijke ensel e ps-y leere die vanva ee een mense s een acteuacteur maakt. c edie e aadaarachter ac te zit,t, onttrektontt ezich t c veelal Naarmateaa ate iemand e a in hogerem aatsc a e- .. aanaa ons gezichtsveld. Toch is die voor ons i e sferen terechtkwam, werden de eisen begripvan het doen en laten van vroe mo- voor het meesP e en van het spel strenger.g e rnesleutelfiguren zzo mogelijk i'nog e- Een hovelingalsu Yens was daarvan e- an rij r EenEe nneo-stoïsch eo- sto s moraalfilosoof c heel oHi' ekende e hett ideaal avan a als JustusLipsius i s us nging ervan r uit dat het in- de volmaakteov e in zoalss dat t dooro a B- dividu van nature veran er li is. De mens asarr eCastiglione ast on ine I cortegianoe no vana 15281S wordt voortdurend es ron en door zin- gedetailleerduiteeni n was gezet.z Eenhove-n tui i'e indrukken n ru e die allerleir artstoc- ling haverfijnde m ani e ren ,wasonderlegd s ten kunnen losmaken, en deze hartstoch- ini de filosofie,i de wetenschappen en alle ten kunnen vervolgens weer de werking mo e i' kunstvormen, en kon daar ook van de zintuigen vertroebelen. Het is een onder alle omstandigheden overconverse- psychosomatische wisselwerking, waar - ren.n Bovendien beschikteesc te hij over een grootr . . g leen een sterke ratio een kalmerende in- vermogeng te schertsen ertsen als de situatie daar vloed opP kan uitoefenen. oom v vroeg. oe Maar . aa hij waszich c ook bewustw Individuen die1 behept e Pwarentmet mhet eo-n van debedrieglijkewereld e e ie et o Pre stoïsche 1 eeen oe (en dat was in de zes- definitiee e was, en daarina zal hij als een warware tiende en zeventiende eeuw ieder ge- Proteusvoortdurendnoteus een andere n ergedaante e an schoold persoon), waren zich volop bewust moeten hebben aannemen.u ens . Y van de wetenschap dat de eigen geest ver- schetstein 1624in 462 zijn in zedenprintn e e ri t vavan de ^ anderlijk was. Leren omgaan met de eigen 'Wijze hoveling' diens' n bestaan estaa als eene a an- hartstochten en het ontwikkelen van zelf- eenschakelingvan rolverwisselingen. en kennis was een eerste vereiste voor het aan- hoveling kan zich ontpoppen als een vr i-en .. kweken van wijsheid, en daarmee van slag- e i' e leeuw,e uw,mmaar aa oook als eeeen bijtend vaardigheidin het alledaagse leven. Daar schaap. Hij kan zich e ra en als een hoorde een arsenaal aan therapeutische sc uc tere jongedame,m a ar oo as een

René van Stipriaan Een onmogelijke opdracht • 41

stoere man.n binnenen zitl volJ leven, zinden zullen in staat zijn dat ten goede te aan euiten an ist s hij J bekleed met staal duiden. Hij geeft zoiets te kennen in een of met kostbare veren. Al naaraa gelang de sl- kort voorbericht bij de publicatie in 16S7 tatiu e verpopt vr t de hoveling zich– hijj kan van zijn klucht die hij reeds in 1653 geschre- niet anders.a ers. ven had. Hij zegt daar dat hij zich op aan- In-it licht bezien krijgenJ veel vana Huy- H dringen van een aantal vrienden heeft laten ens^ tegenstrijdigheden een i zon erei- overhalen tot het publiceren van zijn to- mnie s e. We moeten er rekeninge e n gmee ou- neelstuk, maar dat hij bij zijn mening blijft dendat HuygensY makkelijkvan rol dat `het moghte een Camer-spel onder de wissewisselde, e dat hij er in allerleien omstandig- - vrienden, ende in hare Cameren blyven.' heden geen moeite mee ee zala hebben gehad De klucht blijkt elitevermaak in optima zich anders voor tenoe dana i hijwas, of e- forma te zijn. ter gezegd, an 'dandacht'. hijJ et isHet zelfs goedg Misschien heeft Huygens de klucht wel ge- denkbaar dat hij juistin zijn zi' meestrise eu z e schreven voor de `Ordre de l'union de la bezigheden,nmi' namelijk als ijverig secretaris Joye', die in het leven was geroepen door en adviseurvan n drie opeenvolgende stad- Amalia van Brederode. Dit was een over- houders, het theater het verst doorvoerde. wegend adellijk gezelschap dat zich toeleg- Dit inzichtic t maakt de taak van eio raag de op het organiseren van geanimeerde bij- des te interessanter. deIn Haagse slangen- eenkomsten met veel muziek en wellicht ui enzien we HuygensuYg s voortdurend e- ook toneel. Huygens werd voor deze vrolij- hoedzaam manoeuvreren, maar wat hem ke orde gevraagd in juli 16S3. In september daarbijdreef eei is vaak raa se ac ti g. Wat van dat jaar schreef hij de klucht Trijntje wetenete is dat hijzich bewust was van het Cornelis. Wellicht werd het spel kort daar- spel waarinaa vermommingen enu e zin- na opgevoerd in Van Brederodes salon. De ni he en tot in de hoogsteoo ste regionen van de kans is groot dat daarbij ook de achten- Europesepese politieko t e de loop pder gebeurtenis-g - twintigjarige, net tot raadpensionaris be-

senkondenep en. noemde, De Witt aanwezig was. Hij was reeds in februari van dat jaar tot lid van de De vrolijke orde vrolijke orde gemaakt. Volgens de regels van het spel zullen Huygens en De Witt el- Bij Huygens had de cultus van de theatrale kaar vriendelijk, zelfs zeer vriendelijk heb- dubbelzinnigheid nog een andere bedding: ben toegeknikt, ieder met de ingehouden zijn literaire werk, dat bol staat van de para- glimlach die een goede opvoeding verried. doxen, raadsels en gedaanteverwisselingen. Wat ze daarbij dachten zullen we nooit we- Zelfs de klucht Trijntje Cornelis, hoe volks ten. Maar zeker is dat ze ieder op hun eigen en grof die ook was, bleek bedoeld om in manier genoegen schiepen in het onrustige het gezelschap van zijn elitaire vrienden op- maar zwierige theater waar ze op dat mo- gevoerd te worden. Een hoveling moet ook ment deel van uitmaakten. volks en platvloers durven zijn – gelijkge-

42 • Biografie Bulletin Voorjaar 2006 OpP i8 november 2005Sg gaf Renévan va St StipriaanP een De ware vrijheid. De levens vanJohan en Cornelis de lezingg l tijdens 'Vroegmoderne hetg Y symposiumAmster bio- Witt door Luc Panhuysen (Amsterdam, Atlas ggrafie',' ^g georganiseerd g door doo dde Stichtingg Dordtse zoo . BovenstaandS artikel is gebaseerdg opP die le- Academie ter gelegenheidg g van de verschijningJ g van zing.g

Renéene van ti'P r iaa n Een onmogelijke opdracht• 43 Het resultaat van tweerichtingsverkeer De nieuwe biografie van Vestdijk

Emanuel Overbeeke

De nieuwe biografie van Simon Vestdijk, door Wim Hazeu, is in veel op- zichten een verbetering, zowel ten opzichte van het vorige boek over Vest- dijk van Hans Visser uit 1987 als van Hazeus biografieën van Achterberg en Slauerhoff Hazeu heeft volgens Emanuel Overbeeke echter meer oog voor de breedte dan voor de diepte.

De extra ruimte die Wim Hazeu in zijn hem dat de verschillen tussen feit en fictie Vestdijk-biografie ter beschikking stond minstens zo groot zijn als de overeenkom- (in platte tekst bij Hans Visser ruim Soo en sten. Hazeus a-chronologische opzet ge- bij Hazeu ruim 80o bladzijden) bood gele- tuigt van een literaire inslag. Hij begint met genheid zijn onderwerp genuanceerd te be- de beschrijving van de jaren 1932 en 1933, lichten. Vestdijk was zeker geen heilige. Hij waarin Vestdijk definitief koos voor het leefde voor zijn kunst, trok zich daartoe schrijverschap. Vervolgens bewandelt hij bijna niets aan van wie of wat ook, en had het leven van de wieg tot het graf in de ge- uitgesproken opvattingen maar kon als hij bruikelijke volgorde. wilde ook uitstekend om de hete brij heen Hazeu bespreekt Vestdijks boeken op het draaien. Anders dan zijn voorganger Visser moment dat Vestdijk ze schrijft, en beziet maakt Hazeu zelden de fout het werk te hen overwegend (maar niet uitsluitend) in verklaren vanuit het leven. Veel meer dan het licht van wat Vestdijk op dat moment Visser beseft Hazeu dat een artistieke cre- bezighield. Hij is kort en summier, maar atie het resultaat is van tweerichtingsver- daarmee niet minder elementair en terzake, keer: de creatieve persoonlijkheid heeft over wat hij als de belangrijkste thema's in vaak minstens zoveel invloed op het leven Vestdijks werk beschouwt. Deze komen als andersom. Hazeu vertelt dat Vestdijk reeds aan bod bij de beschrijving van de ja- zijn eerste biograaf, Nol Gregoor, verzocht ren 1932 en 1933, maar krijgen niet de uit- de autobiografische Anton Wachter-ro- voerige en autonome behandeling (dat wil mans niet al te letterlijk op te vatten en zei zeggen los van de biografie) die ze wel kre-

44 • Biografie Bulletin [/oorjaaraooó

gen van Menno ter Braak inzijn z DeD ui - vanva Anss Koster,oste , trouwen uwenetmet Mieke e van ve s unstenaar uit 1940, een van eassie- der Hoeven,n en ardaar zou hij blijven wonen .. J J e teksten uite de Vestdijkologie.e ie. Hazeu tot zijn dood in 1 971. Metet haar kreeghij i .. geeft wel samenvattingenn nVVestdijks van esti-u tweekinderen.Schrijven c en deed hij zowel e- blicaties en citeert – veel uitvoeriger dan esc' i neei r als op manische wijze.Jze Op .. .. p Visser– uit recerecensies, s es, maar beschrijftr t een zi n zeventiendee e i' vatJ aar voor e- nieuwe creatie vanVestdijk es i' niet e als een pressies die . hem later elk moment konden . .. nieuwe variatie o een bekend thema. i treffen, verlammen en daarmee beroven . . . heeft neet de ambitie in de voetsporen te van inkomsten.leeftijdn omsten. Pas op late kon ej treden van oudere Vestdijkologen als Kees vavan zijn pene eleven. e . Fens, ens,Tom m van Deel,Martina, Hartkamp en De acht autobiografische Anton Wachter- . . anderen, maakt ij graag gebruik van romanso asseespelen de periode1 1898-1927; e hun inzichten en bedankt hij hen in zijn eerste vier romans ontstondenn in de 'aren voorwoord. dertig en veertig, het tweede viertal tussen Ruime aandachtac g geeftHazeu a aan debete- 199S5 6 ene 1958. 9SVisser 8. ss bespreektp t de romans in kenis van het tijdschriftMerlyn, dat in de dehoofdstukken waarin hij Vestdijkest laat jaren' zestig, in Hazeus woorden,n iemandsim otreenasscoeei r en student en maakt wer es r..'losgehaakt .1 van biografi- aa r i' de fout de romans rima ir o te sche enYs c o o isc e of religieuze enter- vatten aals historischee documenten. Bij a- ., retatees een zichc concentreerde op de zeu liggengebeurtenis en tu ssen en verwer- structuur van het werk en de literaire mid- in soms vele jaren. Zo ginghet ook in delen van de schrijver.Een e van de voorma- wer e i' ei. Vestdijk was student van e e er nre- acteure nKe, Kees eFens, s schreef, 1917 tot 1927 9Seen beschreefdeze tus perioderi - zijn1 recensie inde Volkskrant s rantdat Hazeu aze u sen 11956 9S een 1 8. Hazeu noemt enkele ver- niet ingaat op de belangrijkste vraag inzake schillen tussen romans en werkelijkheideen est i' : wat bracht deze auteur tot een baseertr zich c aar i' op tteksten vanVest- oeuvre van deze omvang, van dit niveau en dijk. Eenre omvangrijke vergelijking van met e zthema's?e over nk mee n en o verschillenaat ste ehij 1 i' over aan delezer.geïnteresseerd Hazeu is meer g in de breedte dante in de diepte;ie • meemeer in eeeen Depressies globaal bee waarin diverse aspectenp met Vestdijk werd geboren in 1898 in Harlin- e aar in verband staan dan in een u itvoe - „ gen, groeide daar op, studeerde vanaf 1917 gebesprekingrivan éénEen daarvan. voor- medicijnen in Amsterdam en was vanaf beeld is het hoofdstukover de 'aren 19 22- . . eind jaren twintig korte tijd waarnemend 197 2 waarinmuz i e, de stustudie medicijnen arts en scheepsarts op een reis naar Indië. In en de liefde geraffineerd samengevoegd . 1932 koos hij definitief voor het schrijver- worden. Voor meerdiepgravende stu ies schap. Tot 1939 woonde hij volgens Hazeu van est i s werk verwijst hij de lezere naar .. op eenendertig verschillende adressen, tot- deliteratuurlijst ac terin zzijn io ra ie. dat hij in dat jaar met zijn levensgezellin Een ander voorbeeld van Hazeus keuze ... Ans Koster naar Doorn verhuisde. Daar voor de breedte es ze nbehandelingvan de . zou hij in 1965, enkele maanden na de dood kiemceltheorie, de theorie dat eeneenkunst-

E manuever ee e Het resultaat van tweerichtingsverkeer sver eer • 45 Simon Vestdijk aan de ppiano werk, of het nu om een gedicht of een com- Visser en Hazeu is om diverse redenen nut- positie gaat, te herleiden is tot een kleine tig. Visser mocht na enkele jaren onder- kern. Die theorie staat centraal in Deglan- zoek van mevrouw Vestdijk de Vestdijk- zende kiemcel Vestdijks boek over het we- collectie in het Letterkundig Museum niet zen en de techniek van de poëzie, en in veel langer inzien, en daarom kon hij niet meer van zijn beschouwingen over muziek, met citeren uit Vestdijks geschriften. Visser on- name die over Debussy, een van Vestdijks derving deze moeilijkheid door uitvoerig te favoriete componisten. Hoe die geschriften spreken met personen die Vestdijk hadden met elkaar te maken hebben, laat Hazeu gekend en van wie velen niet meer in leven over aan de lezer om te bepalen. Dat Vest- waren toen Hazeu aan zijn Vestdijk-biogra- dijk de term kiemcel ontleende aan de fie begon. Hazeu mocht van mevrouw componist Pijper, vermeldt Hazeu in een Vestdijk de persoonlijke documenten van voetnoot. haar man wel inzien en er uit citeren. Gregoor meende dat Vestdijk schreef om niet te hoeven leven. Hazeu bestrijdt dit Geestverwanten niet, maar verdedigt wel de stelling dat Een vergelijking tussen de biografieën van voor Vestdijk het werk op de eerste plaats

46 • Biografie Bulletin Voorjaar 2006

am.est i' eigenseeveeewasaarverleden daarbij len. Tussen 1 94S en 1955 9SS a Vestdijk voorali' .. een belangrijkee an r J inspiratiebron,m aa geenr g n in zijnece r n sies (en na 196o9 met name in 'levende'e werkelijkheid'. Toenn Gregoor r g r ee n zijnJ tot nnu toe ongepubliceerde brieven aan rreunie wilde organiseren van Vestdijks een vriendin die Hazeu van de ontvangster

vriendinneniut zijn middelbaree aesc schooltijd,i' alleen mocht aanduiden als V.^ uit es ro- dreigde e Vestdijkhalf voor de graphem te ken en doordachte oordelen over het werk vermoorden. meze reden eebehield. van estdestijds s nog jongeri' schrijvers. Volgens hijtussen 1935 93Sen I 69 afstand S tot alle vrou deze teksten wasas hijuitstekend ' in staat e u uiti zijnt omgevingo ev behalvee tot ns K-os veelbelovend talent teer enn eetest n en i- tre. Hoezeeroe ee hij somsso s eeeen andere vrouw e- mu eren, ook wanneer deze auteurs op een min , hijKosterdurfdeu e oste niet te veverlaten. ate . andere golflengte zaten, Reyes homoseksu- Zelfs Henriëtteett vana EEyk,Y met et w wie e hij eenee aliteit interesseerde em niet, en toeniJ in hechte bandn had, kon hem niet daartoe 19669 WE Hermanss bezocht, z t, bleken de brengen. Kostere beseftewat at zij J voovoor heme twee schrijvers elkaaraa weweinig g te melden te betekende: alleeni' zij kon de omstan- i e hebben. De enkele gebundelde en vele on- den creëren waaronder i'no werken.i' gebundelde en soms ongepubliceerde- te verzorgdee e,hem, verhuurder haar huisi in stenn hieromtrenti onderstrepen nog eens de enzaa zolang n Vestdijk nieti'J volledigvan noodzaak vana ee een uitgave i ave van Vestdijks zijn-en kon leven en hield te nieuws ie verzameldeliterairee essays. ri geinteresseerden e nteresseer en in Vestdijkspersoon Eene tweede verschil tussen isserne Hazeua eu en werk op een afstand. Die taken verricht- betreft Vestdijksst l s laatste levensfase,^ na 1 9S6 . te zij weliswaar met gemengde gevoelens, Visser beriepzich vooral op mondelinge maar ze deedhet toch. Over dit onderwerp bronnen als Gregoor (door Hazeua eu bestem--m--

is het boekvan Hazeu slechts een graduele e seni'stalker') rin ctoHefting e e t n vo - ver eter' in vergelekenmet mVisser: Vi r wel veel enHz s Hazeu een notoire^ rondspreker'), re er^ , a- nieuwedocumenten,euwe geen n ninieuwe visie.i i e. zeu beroept e oe zich t c op de memoires van De verschillen tussen Visser en Hazeu e- mevrouwe ouw Vestdijkdie na 198797 verschenen. treffene in de eersteee ste pplaats aats vestVestdijk i' verhou-- VestdijkJ wilde volgensg Hazeu na 19 6o graagg g ding met andere schrijvers.l Hazeu maakt kinderenen wasas daarvoor aa voo zelfs z bereidhet meer noggVestdijk dan Visserduidelijkat Vest i' schrijverschapo op te offeren.r n . Gregoorr goo e- zijnne a ri' steenvrienden nliteraire streed dit idee(ineen inn ongepubliceerd o epu ceer - e ggeestverwanten reeds kende voor 1 940 en sp re met de auteur), terwijl, l Haze uzijnJ vi- dat de meesten van hen overleden in, dan si e onderbouwt met citaten van Vestdijk wel korto Tweedere ee uuitbrieven. Braak en Du Perron in 1940, Pijper in Wiee hier e gelijke heeft, isi moeilijk te bepalen. 1947). Met het oeuvre van veel schrijvers 'Beschouwingen, interviews, documenten, die na de oorlog bekend werden, hadhij de bronnen,r nn e, het s aais aan de biograafom ze weliswaar geen affiniteit,maar aa dit t weer- eenplaatsgevenats te e e in de opbouw van een hielde heme e er niet etvan de nieuweliteratuuru e beeld vavan Vestdijk.est Hij. kiest, est,hij wikti en J .. intensief te volgen en soms lovendte be- wweegt, hij zet et deverhaallijn ve aa n uit,u t, binnen nne de oordelen, vooral wanneer een auteur valse gekozen ozen omvang van de biografie, en trekt , illusies enocrisieY aan de kaak wilde stel- (voorzichtig)conclusies.' Aldus Hazeu in

Emanuela ue Overbeeke vr Het e resultaat van tweerichtingsverkeer suer eer • 47 zijn inleiding. De kwestie van de waarde neert deze specialistische kennis met een van documenten is extra interessant omdat schat aan niet eerder gepubliceerd mate- de auteur op dit boek promoveerde aan de riaal. Hoeveel nieuwe informatie Hazeu Rijksuniversiteit Groningen. Hazeus inlei- links heeft laten liggen is onbekend, maar ding doet vermoeden dat hij een biografie afgaande op de tekst en de noten zal dat opvat als een literaire constructie waarbij niet veel zijn. Hij maakt niet de fout van elk detail moet kunnen worden gedocu- Visser die strikt chronologisch wilde blij- menteerd. Een leven dat postuum en gedo- ven en niet wilde erkennen dat veel schrij- cumenteerd wordt beschreven is daarmee vers met meerdere zaken tegelijk bezig zijn. in wezen evenzeer `fictie' als een verzonnen Het gevolg hiervan was dat de lezers slechts leven van een niet-bestaande personage. losse feiten zagen en geen verbindende the- Hazeu is niet de grootste literator, maar hij ma's, waardoor ze tussen de bomen het bos heeft voldoende gevoel voor structuur om niet meer zagen. Hoe die thema's in elkaar in deze veelheid aan gegevens een noodza- grijpen, leest men niet bij Visser, wel bij kelijke hiërarchie aan te brengen. Zo houdt Hazeu. de lezer de illusie dat de chaos slechts be- staat voor de gebiografeerde, niet voor de Wim Hazeu, Vestdijk. Een biogr ,a e (Amsterdam, biograaf. Hazeu beseft dat het een van de De Bezige$ Bij Bij 2002005) eigenschappen van boeken als deze is dat Hans Visser (i.s.m. Max Nord), Simon Vestdijk: veel kennis die voorheen alleen aanwezig Kinde^J 'aren (Hoevelaken, ^ Libris r9 8 7 was bij specialisten nu ook voor een breed Hans Visser (i.s.m. Max Nord en Emanuel Over- beeke), Simon Vestdijk, een schrijversleven publiek toegankelijk wordt. Hij combi- (Utrecht, Kwadraat 1987)97

48 • Biografie Bulletin Voorjaar2ooó Een man van de wereld Johan Wlillem Beyen, de vergeten architect van de Europese samenwerking

Paul van der Steen

Minister met z'n Beyen, luidde een van de grappen, toen Nederland in de periode 1952-1956 niet één maar twee bewindslieden op Buitenlandse Za- ken had zitten. Met Joseph Luns gafJohan Willem Beyen (1897-1976) ge- zicht aan die merkwaardige constructie. Wim Weenink laat in een bio- grafie op overtuigende wijze zien dat de man het verdient ook om andere zaken herinnerd te worden.

De gewoonte dat kabinetten na beëdiging ogenschijnlijk zeer geanimeerd gesprek. met het staatshoofd op de paleistrappen Alles leek toen nog koek en ei. Het duo was poseren voor de fotograferende en filmen- de uitkomst van een moeizame formatie, de pers dateert uit de jaren zeventig. een zwaar bevochten compromis. Beyen Daarvóór werden de groepsportretten in de had als persoonlijke vriend van de Oranjes meeste gevallen geschoten in de Trêveszaal veel gehad aan het lobbywerk van koningin met alleen de ministers. Een soort elftalfo- Juliana en prins Bernhard, zo ontdekte bio- to's waren het, maar dan achter een verga- graaf Wim Weenink. Beoogd premier dertafel in plaats van in een voetbalwei. Op Drees wilde tot elke prijs voorkomen dat de eerste rij zittend de premier, de vice-pre- de xvr-kandidaat Josef Luns zou aanschui- mier(s) en een handvol anderen. Op de ven aan de Europese onderhandelingsta- tweede rij staand een hele reeks overige mi- fels, omdat hij niet wilde dat de gesprekken nisters. over verregaande samenwerking een onder- Bij het aantreden van het derde kabinet- onsje van louter roomse bewindslieden zou Drees in september 1952 ging het er niet an- worden. In bepaalde kringen werd al sma- ders toe. Minister-president Drees en zijn lend gesproken van `I;Europe Vaticane'. waarnemer Beel met vaderlijke blikken op Ook de vorstin had het niet op Luns. Ze een centrale plek achter de tafel. Links van kwalificeerde hem als `de man, die voor de hen (voor de kijker) de twee ministers van tafelschikking zorgde'. Ze vond dat hij Buitenlandse Zaken Luns en Beyen in een eerst maar `eens een tijdje ambassadeur

Paul van der Steen Johan Willem Beyen, de vergeten architect... • 49 moest zijn', voordat hij minister werd. misloopt', schreeuwde Beyen tegen Luns. xvr-leider Romme hield echter vast aan `En als je nog nooit zo bent toegesproken een ministerspost voor Luns, met als gevolg dan is het de hoogste tijd dat dit eens ge- dat Nederland niet één maar twee be- beurt.' Over de afloop van de tweestrijd liet windslieden op Buitenlandse Zaken kreeg. Beyen ook geen twijfels bestaan: `Ik heb Kort na de benoeming konden de twee nog wel meer gevallen als de jouwe onder han- lachen om de ontstane constructie. 'Ge- den gehad. Ik heb ze allen klein gekregen. draag ons goed', zei Beyen tegen Luns, toen Ook jou zal ik weten aan te pakken.' deze vertrok naar New York voor een be- Het kwam zelfs zo ver dat de twee alleen zoek aan de Verenigde Naties. Vragen naar nog maar schriftelijk communiceerden. De het waarom van twee bewindslieden op één toenmalige topambtenaar Ernst van der departement werden weggegrapt. Tegen Beugel: `Voor ons, ambtenaren van Buiten- zijn Franse ambtgenoot Christian Pineau landse Zaken, was het een onmogelijke si- zei Beyen dat een klein land als Nederland tuatie. Ieder gesprek moest twee keer twee ministers nodig had om zijn zin te plaatsvinden, en beide heren in een redelijk krijgen. Het antwoord van Luns luidde humeur houden vereiste de tact van een er- steevast: `Omdat ons land zo klein is, is het varen kinderpsycholoog. We hadden een buitenland zo groot.' gezamenlijk antwoord bedacht op de veel- Dat buitenland keek vreemd aan tegen de vuldige vraag van nieuwsgierige buiten- Haagse constructie. De functionarissen op landse diplomaten hoe het nu eigenlijk liep het Amerikaanse State Department fron- met twee ministers. We antwoordden dan: sten de wenkbrauwen. The New York Times "Zij blijven bij elkaar voor de kinderen."' had het in een artikel over `a system of two ministers in one pair of striped pants'. Dirk Jobhopper Stikker, de voorganger van het duo Beyen- Luns op Buitenlandse Zaken, werd ambas- Biograaf Wim Weenink stuitte min of sadeur in Londen. Bij het aanbieden van meer toevallig op zijn hoofdpersoon. Eind zijn geloofsbrieven aan koningin Elizabeth jaren tachtig werkte hij als Europa-redac- vroeg de Britse vorstin hem: `En, mijnheer teur van NRC Handelsblad aan een artikel Stikker, weet de tweeling zich een beetje te over de wordingsgeschiedenis van de Euro- gedragen?' pese interne markt, waarover in het traject De Nederlandse vertegenwoordiger zal on- naar het Verdrag van Maastricht druk ge- getwijfeld bevestigend hebben geant- sproken werd. Met regelmaat dook de woord, maar deed daarmee de waarheid ge- naam op van de voormalige Nederlandse weld aan. De spanning tussen de twee minister van Buitenlandse Zaken Beyen ministers van Buitenlandse Zaken liep al over wie Weenink weinig wist. Mensen met heel snel na hun aantreden ongezond hoog meer kennis van zaken, een kleine kring op. De beide sterke karakters botsten en er van ambtenaren en historici, wisten de ontbrandde een competentiestrijd. In on- journalist te vertellen dat Beyen als initia- derlinge gesprekken knetterde het flink. `Je tiefnemer voor het Verdrag van Rome uit hebt nog heel veel te leren en je moet maar 1957 (oprichting van de Europese Econo- van mij aannemen, dat het op deze manier mische Gemeenschap) kon worden be-

So • Biografie Bulletin [/oorjaar2ooó BeenY met zijnzij cello

ou w als vadera van die enee interne een zekereui ei kono ppermitteren,e tte en, en die markt. hem in staat stelde om snel tot de kern van Weeninkse interessesa we s we t. Ruimu vijf-^ de zaak en oplossingen te komen.m n E en u - ttien ie n'aar lateratdat resulteerde in Ban ier vvan mori st etmet ee een goed g ontwikkeld sY c o 0- de were – Bouwer van Europa,, een io gra- isc inzicht,^ die daar echter opp een nogalga fiewaarope w a op deschrijver sc ^ e – inmiddelse e r ac- botte manieri' Jvan kon geven.g e. Kortom: teurvanopiniepaginan a e van Han- eenaantrekkelijkee hoofdpersoon voor een delsblad– promoveerde opp I2 oktober van biografie. etvorig vaag jaar n e RijksuniversiteitLei Johan Willem BeyeneeY wewerd op 2mei8mei 1897 den. gegeboren in Utrecht, ecmaar t, aa zou ou het ggrootste ikarakterschetsentv an mense n ei voor deel van zijn jeugd in Bit o .. .. korte o an e tijd mete enY optrokken ven. Zijn vader, eenerjurist,, wawas zl n o0 ririjst het beeld op van eeeen vat vol te en st ri'- baan gestart als ambtenaar op het ministe- i e en. eY en was een allercharmantste rfie van Financiën, maar was inmiddels en ongekunstelde man, maar wel een met werkzaam als secretaris van etaatss oor- een geaffecteerd Engels accentn ene i- wegene e en chef vanva de CentraleDienst enst bij nneus gezicht.zi Iemand met hete land aan alles dat bedrijf.Beyens nse moederestamde m uiti n . .. watkruideniers, is, eeeen typisches e anti- our- familie van musici en hadvoor aaruwe- geofis. Zeer intelligent, waardoor hij zich lijk opgetreden petre e als co certconcertpianiste. fianfiste. Zijl

Paul van der Steen JohanWillem en de vergeten architect... •IS zorgde voor een opvoeding met een flinke trouw aan de monetaire wereld: in 1927 nadruk op cultuur. De jonge Beyen ging werd hij directeur van de Rotterdamsche cello spelen. Zijn leven lang zou het instru- Bankvereniging, in 1935 vice-president bij ment een trouwe vriend blijven en meerei- de Bank voor Internationale Betalingen in zen naar de plekken waar de dynamische Bazel en in 1937 president bij dezelfde in- loopbaan de Utrechter bracht. Voor een stelling. Hij was een man die de mensen die niet-professional wist hij een verdienstelijk er toe deden kende en zij kenden hem. spelniveau te bereiken. Ook literatuur `Beyen was in de jaren dertig een van de werd een passie, al meldt biograaf Weenink weinige Nederlandse internationalisten jammer genoeg niet wat zijn held zoal las. van naam', stelt de biograaf. De familie was internationaal georiënteerd. De kinderen kregen meer mee dan alleen Soestdijk hun luxe en bosrijke dagelijkse leefomge- ving. Als tienjarige mocht Beyen al mee op Het eerste gedeelte van Bankier van de we- reis naar de metropool Londen. Een echte reld –Bouwer van Europa doet een tikje wereldburger zou hij altijd blijven. schools aan. Weenink heeft overduidelijk Beyens loopbaan kende een oer-Hollands zijn huiswerk gedaan, maar weet de lezer begin. Na een glansrijke studie rechten en onvoldoende mee te slepen in het door promotie aan de universiteit in Leiden be- hem vertelde levensverhaal. De feiten staan gon hij op precies dezelfde plek als zijn va- keurig op een rijtje. De opeenvolgende we- der enkele decennia eerder: het ministerie relden, waarin Beyen zich begeeft, krijgen van Financiën. Daar maakte hij onder daarentegen te weinig reliëf. Ook het ka- meer indruk op de thesaurier-generaal Trip rakter van de hoofdpersoon wordt al te en de antirevolutionaire politicus Colijn. summier belicht. Om nog maar niet te De jonge jurist zou daar later nog veel pro- spreken over Beyens naaste omgeving. In fijt van hebben, maar het hielp hem in eer- een alinea lezen we over de verliefdheid op ste instantie vooral met het snel opklim- Nelly, een pagina of 25 later is er ook een men in de ambtelijke hiërarchie. alinea ingeruimd voor het huwelijk in 1922, Met een verdere opmars in het verschiet waarna Nelly tot de scheiding in 1945 nau- verkaste hij eind 1923 naar Eindhoven om welijks aan bod komt. Dat is wat al te wei- daar secretaris van de directie van de N.V. nig aandacht voor een huwelijk van ruim Philips te worden. Het Haagse establish- twee decennia. Bij de beschrijving van de ment was verbijsterd: een toekomst in de verstandhouding tussen Beyen en zijn residentie verruilen voor een baan in de in- tweede vrouw Gretel vervalt Weenink ove- dustrie. Beyen trok zich er niets van aan. rigens niet in dezelfde fout. Lang bleef hij trouwens niet in Eindhoven, De oorlog vormde een keerpunt in Beyens want al in 1925 bood Trip, inmiddels direc- loopbaan. Tot ver in de jaren dertig gold teur van de Javasche Bank in Batavia, hem Beyen lang als jong en veelbelovend. Na de de baan aan van gedelegeerde bij de vesti- bevrijding, die op veel posities ook een ge- ging van die bank in Amsterdam. De jonge neratiewisseling inluidde, hoorde hij plot- Beyen bleef ook daarna wat we tegenwoor- seling bij de ouderen. De klussen die hij dig een jobhopper noemen, al bleef hij wel opknapte voor de oorlogskabinetten en di-

52 • Biografie Bulletin Yoorjaaraooó verse naoorlogse regeringsploegen maakten Soestdijk vormde de belangrijkste initiator bovendien de band met Den Haag hechter, voor het ministerschap van de partijloze wat de weg baande voor latere functies in politicus, die voor de oorlog overigens wel dienst van volk en vaderland: minister van een tijd lid was geweest van de liberale Vrij- Buitenlandse Zaken en ambassadeur in Pa- heidsbond. rijs. Wrang genoeg droegen Bernhard en Julia- Vanaf de beschrijving van de oorlogsjaren na ook bij aan Beyens einde als bewinds- krijgt de biografie de zwier die zij in het be- man. Het ging fout toen het Duitse week- gin mist. Bovendien komt hier het gecom- blad Der Spiegel in 1956 de crisis aan het pliceerde karakter van Beyen beter uit de Nederlandse Hof naar buiten bracht. Met verf. het oog op de naderende Tweede-Kamer- Weenink gaat dan ook uitgebreider in op verkiezingen wilde minister-president de vriendschap met Juliana en Bernhard Drees niet zelfde Nederlandse hoofdredac- die van voor de bezetting dateerde. Beyen teuren inlichten over de aanstaande publi- mocht `Julá zeggen tegen de prinses en la- caties over de kwestie Greet Hofmans. Die tere koningin. Bernhard redde hij het leven taak liet hij over aan Beyen. tijdens een gezamenlijk tochtje met een Achteraf gezien is het gemakkelijk om vast speedboot. In ballingschap in Londen ver- te stellen dat het met de gepolariseerde pa- diepte de vriendschap met de prins zich. leisverhoudingen van die dagen wel fout Tijdens lunchbijeenkomsten brainstorm- moest gaan met de vriendschap van de mi- den ze over de toekomst van Nederland en nister met het koninklijk paar. Toen hij van Europa. In die tijd kregen Beyens ideeën Juliana de wind van voren kreeg over zijn over internationale samenwerking vaste gesprek met de hoofdredacteuren, was Bey- vorm. Een grote eendracht achtte hij een en echter hogelijk verbaasd. De vorstin ver- utopie, maar in regio's kon volgens de prag- weet hem dat hij ruimte had gegeven aan maticus iets moois tot stand gebracht wor- het aan de orde stellen van haar persoonlijk den als economisch de handen ineen wer- leven. De minister was zich van geen den geslagen. Dat zou tot meer leiden, kwaad bewust en voelde zich diep ge- want in de ogen van Beyen kon politieke kwetst. Tegenover de koningin ontstak hij eenwording zonder economische integratie in een driftbui. Juliana pikte dat niet: op den duur evenmin werken als economi- vriend en minister Beyen hadden het – in sche integratie zonder politieke samenwer- ieder geval voor de eerstkomende jaren – king. Op zijn minst zou die een belangrijke bij haar verbruid. waarborg kunnen zijn tegen economische Met Bernhard bleef het contact wel be- malaise als in de jaren dertig en tegen mili- staan, maar de prins deed niet veel moeite tair geweld. Bovendien was alleen voor een om zijn kameraad te steunen. In de relatie verenigd Europa een rol van betekenis op tussen de twee kon nooit meer sprake zijn het wereldtoneel weggelegd. van gelijkwaardigheid. In latere jaren werd De man met wie hij veel van dit soort toe- het echter meer en meer eenrichtingsver- komstvisioenen had besproken, bracht keer. Om het cru uit te drukken: Beyen lik- Beyen uiteindelijk in de positie om ook te, Bernhard beschikte. werk te maken van de Europese zaak. De samenwerking met Luns mocht dan

Paul van der Steen Johan Willem Beyen, de vergeten architect... • 53 geen succes zijn en het einde als minister een diepe crisis in 1954 plaveide het plan- nogal roemloos, Beyen had in zijn vier jaar Beyen en de naamgever daarvan de weg als minister van Buitenlandse Zaken wel naar het in 1957 gesloten Verdrag van Ro- wat tot stand gebracht. Waar binnen het me. kabinet de neiging bestond de Europese Weenink laat die verdiensten zien én de ontwikkelingen eerder af te remmen dan te drijfveren erachter. Dat hij daar een dikke stimuleren, bleef Beyen onvermoeibaar ij- pil voor nodig heeft, kan voor de liefheb- veren voor verdere eenwording. Andere bers van biografieën en politieke geschiede- ministers zagen vaak met lede ogen hoe hij nis geen bezwaar zijn. meer ruimte nam dan in de gezamenlijke vergaderingen was afgesproken. Ook inter- W.H. Weenink, Bankier van de wereld – Bouwer nationaal bleef Beyen onvermoeibaar aan van Europa.p Johan Willem Beyeny 1897-1276 P-ro Europa trekken toen anderen al dachten metheus/NRCHandelsblad zoos) dat er sprake was van een dood paard. Na

54 • Biografie Bulletin Voorjaar 2006 De duivelskunstenaar en zijn meester Over de biografieën van Vestdijken Du Perron

Dik van der Meulen

Het afgelopen jaarzijn de langverwachte biografieën verschenen van twee centralefiguren uit het interbellum: Eddy du Perron en Simon Vestdijk. De levensbeschrijvingen hebben veel reacties losgemaakt, die niet onver- deeld gunstigwaren. Reden om de boeken met elkaar te vergelijken.

Op een avond in 1931 zat Simon Vestdijk, metaal, toch gevoelig, iets waardoor het die tijdelijk bij zijn ouders in Den Haag constant ratelende, dat de Franse spreek- woonde, op zijn kamer een paar gedichten trant altijd in zekere mate eigen is, bij hem te corrigeren, toen een inwonend nichtje nooit hinderlijk werd. Ik aanvaardde hem hem kwam storen met de mededeling: `Er geheel, van meet af aan. De Nederlandse is een meneer Du-Per-ron voor je.' Vest- literatuur was bij mij binnengetreden en dijk, op dat moment nog op afroep be- ik had niets meer te wensen.' Aldus Vest- schikbaar als huisarts, maar dromend van dijk in zijn Gestalten tegenover mij, waarin een literaire loopbaan, `zweefde' de trap- hij Du Perron, meer dan twintig jaar na pen af `en trof de bezoeker op de canapé in diens dood, een `meester' noemde, `ie- een hoek van de salon, waar hij een ernstig mand tegen wie ik zonder voorbehoud gesprek voerde met mijn vader'. Ze bleven kon opzien, menselijk haast nog meer dan daar niet lang. `Du Perron had een onuit- literair'. roeibare drang naar café's, niet om er te Du Perron bleef de meester, ook nadat drinken, of rond te kijken, want ik geloof, Vestdijk met boeken als Terug tot Ina Dam- dat hij van zijn omgeving nog minder op- man en De nadagen van Pilatus algemeen merkte dan ik, maar om beter te kunnen als belangrijkste ontdekking — én meest praten, vrijer, met meer ruimte om zich omstreden medewerker — van Forum werd heen, ver van iedere zweem van huiselijk- gezien, het tijdschrift dat ondanks zijn kor- heid, die voor hem in hoofdzaak een nega- te levensduur (vier jaar) wordt herinnerd tief begrip scheen te vertegenwoordigen.' als het huisorgaan van een nieuwe en ver- Praten deed Du Perron, `met een stem van nieuwende schrijversgeneratie, zoals De

Dik van der Meulen De duivelskunstenaar en zijn meester • 55 nieuwe gids dat voor de Beweging van Tach- schien was het een troost voor hem dat tig was. Thomas van den Bergh zijn boek in Else- Met de boeken van Kees Snoek en Wim vier `magistraal' noemde en tot `de defini- Hazeu, kort na elkaar verschenen, zijn de tieve Vestdijk-biografie' uitriep. hoofdfiguren van die generatie –behalve Du Perron en Vestdijk ook Ter Braak, Het herenzoontje Marsman en Slauerhoff– nu voorzien van een biografie, met uitzondering van de wat Om met Vestdijks `meester' te beginnen: oudere Greshoff, die tegenwoordig zo goed vijfenzestig jaar na zijn dood is het leven als vergeten is. van Du Perron eindelijk beschreven. Snoek Alleen al de betekenis die Du Perron en was hiervoor zonder twijfel de aangewezen Vestdijk voor elkaar hebben gehad, recht- persoon: in 1990 promoveerde hij al op een vaardigt een stuk over de twee nieuwe uitstekende studie over de Indische jaren biografieën, hoe verschillend die boeken van Du Perron. In de vele jaren dat Snoek verder ook zijn, net als trouwens de hoofd- zich met de schrijver heeft beziggehouden, personen. Naar de biografieën is lang uit- heeft hij gesproken met bijna iedereen die gekeken, getuige ook de aandacht die de zich Du Perron nog kon herinneren. Net dag- en weekbladen eraan hebben gegeven; op tijd, want nu zijn ze allemaal dood, op vooral naar die van Vestdijk, de enige van de journalist Max Nord na. Snoek heeft de Forum-jongeren die na de oorlog nog in stapels onbekende brieven van Du Perron leven was, en die uitgroeide tot de be- opgespoord, voldoende om een tiende roemdste schrijver van Nederland – bij le- brievendeel te vullen, dat dan ook binnen- ven tenminste, want weinigen schijnen kort verschijnt. Alleen daarom al is zijn hem nog te lezen. boek het belangrijkste dat tot dusver over De ontvangst van de biografieën was wisse- Du Perron is verschenen. lend. Elsbeth Etty toonde zich in NRC Ook op de opbouw van E. du Perron, het le- Handelsblad niet erg enthousiast over het ven van een smalle mens is op het eerste ge- boek van Snoek, maar daar stond een prij- zicht niets aan te merken. Chronologisch, zende column van Frits Abrahams tegen- maar zonder zich te verliezen in starre op- over. Veel scherper was Etty's kritiek, in de- sommingen en waar nodig met themati- zelfde krant, op de Vestdijk-biografie. sche uitweidingen, behandelt hij het leven Volgens haar had Hazeu zaken verzwegen van `het herenzoontje' dat uitgroeide tot die de weduwe Vestdijk onwelgevallig wa- een van de grootste literaire persoonlijkhe- ren, besteedde hij zonder fatsoenlijke ver- den van het interbellum. Zoals bij een Haring nauwelijks aandacht aan de vorige schrijversbiografie niet ongebruikelijk, biografie van Vestdijk door Hans Visser, staat het werk centraal. Snoek maakt niet en, erger, had hij geen `eigen visie' op Vest- de fout de romans en verhalen van Du Per- dijk: `Over het werk van Vestdijk staat geen ron klakkeloos als bron te gebruiken, al zin of typering die Hazeu zelf heeft verzon- toont hij overtuigend aan dat een boek als nen.' De recensie was zo hard, dat Hazeu Het land van herkomst een betrouwbaar zich met ingezonden brieven en in inter- beeld geeft van Du Perrons jeugd. Aan de views tegen de kritiek verdedigde. Mis- hand van een kolossale hoeveelheid biogra-

56 • Biografie Bulletin Yoorjaar2ooó fisch materiaal laat hij vooral zien wat Du sterdamse café Américain begeven, waar de Perron met de werkelijkheid heeft gedaan, acteur vaak te vinden was. Ze vonden hem en dáár gaat het om. niet, en Du Perrons wraaklust bleef onge- Niet dat dit een aangenaam schrijverspor- blust. Dat was een van de redenen dat hij in tret heeft opgeleverd. Wie, na lezing van 1936 terugging naar Nederlands-Indië. het Land van herkomst en Du Perrons plei- Het is geen prettig beeld, maar dat is ook dooien voor de honnête homme, zijn afkeer niet de verantwoordelijkheid van een bio- van dictaturen en dogmatiek, zou hebben graaf. Aan wat hij wél moet doen – ach- gedacht dat hij, voor zijn vrienden en fami- tergronden schetsen, zijn hoofdpersoon lie althans, een aardige man was, weet nu daarin plaatsen, diens werk verklaren, en- beter. Du Perron, in betrekkelijke weelde zovoort –besteedt Snoek veel aandacht, al opgevoed, was verwend, neurotisch, onge- kan men van mening verschillen over de duldig en achterdochtig op het paranoïde accenten die hij legt. Zo had hij misschien af, en had voortdurend de neiging met uitvoeriger kunnen ingaan op de grote be- vrienden te breken; vrienden die hij be- tekenis van Multatuli voor Du Perron. De stookte met ultimatieve – zij het prachtige enkele tientallen bladzijden daarover, in – brieven. Hij had nauwelijks scrupules een boek van meer dan duizend pagina's, met de vele vrouwen met wie hij het bed lijken wat weinig, zeker als men bedenkt deelde, tenzij ze – naar zijn mening – gees- dat Du Perron over Multatuli uiteindelijk telijk tegen hem waren opgewassen. Type- vijfboeken zou schrijven (het postuum ver- rend is een passage in de biografie over de schenen Multatuli's naleven meegerekend), nieuwe dienstmeisjes in Gistoux, het Waal- waarvan het hoofdwerk, De man van Le- se kasteel waar hij in de jaren twintig met bak, nooit is overtroffen. Verder blijft de zijn ouders woonde. De jonge vrouwen vriendschap met Ter Braak onderbelicht, werden altijd door Du Perron `geproefd', en ook over de grootste ontdekking van Fo- zoals zijn vriend Carel Willink opmerkte. rum, Simon Vestdijk, vernemen we te wei- Daar kon de Waalse dienstmaagd van zijn nig. moeder van meepraten. Du Perron verwek- te een kind bij haar en zou om die reden Vadermoord (en alleen dáárom) ook met haar trouwen, maar zocht ondertussen onvermoeibaar Omgekeerd is er wat dit betreft minder te door naar de `ene': de vrouw die hem wél klagen. Wim Hazeu geeft Du Perron in aankon, en die hij uiteindelijk zou vinden Vestdijk, een biografie alle eer – al ontbreekt in de persoon van Elisabeth de Roos. Toen ook in zijn boek de kennismaking tussen hij met haar getrouwd was, kreeg zijn ob- die twee schrijvers, waarmee we deze be- sessie een ander karakter: hij werd verteerd schouwing zijn begonnen. Nu is dit ver- door jaloezie op een vroegere minnaar van schil in aandacht wel te verklaren, want zijn vrouw, de toneelspeler Johan de Mees- waar Du Perron voor Vestdijk de man was ter. Zijn rancune ging zo ver, dat hij uit- die hem de literaire wereld heeft binnenge- zocht hoe hoog de strafmaat voor mishan- loodst, was Vestdijk ondanks zijn enorme deling was. Hij heeft zich, begeleid door talent een van de vele schrijvers in de omge- Marsman, zelfs met dat doel naar het Am- ving van de oud-Indischman. Bovendien

Dik van derMeulen eu e Deduivelskunstenaar stenaar en zijn meester • 57

Vestdijk (links) en Du Perron opp de boulevard van Scheveningen,g ^ r 1933

hij iemand die volgens Du Perronniet let ten ini de concertzalen bijna nooit te horen al te karaktervastwas; was, een opportunist,an - wawaren e e slechts ts mondjesmaat en m^' op plaat ver- .. ders gezegd, die zich omwille van zijn aar waren. ietNiet dat Hermans en Reve schrijverschapzelfs aansloot bij de Maat- heme eer dankbaara aa voor r waren. rn NaVestdijks est sc ap iP erJ Nederlandsche Letterkunde. dood ze i Hermans:a s. aa or zo'nVestdijk, , die Dit instituut stond voor Du Perronen nT Ter r man schreef veel te snel, somsewoong on- ^^ BraakssymboolY voorvoo alles wat zijJ inde Ne- ees aariwr, , word e erziek van . Lirirte a e va- ^ ^ anse mliteratuur bestreden. Eenar - ermoor ,noemt Hazeu een soortgelijkesoot e J e terloos stuk ustront', noemde^ , Du Perron verklaringvnRv.Àn van ee esr dan a Hermans Vestdijk,est J , toetoen hijJ vana het lidmaatschap ver-a had eve er wel eene redene voor:oo .Vestdijk est nam. weir hempubliekelijke e ete steunen toen ^ Tegen deze visie komt Hazeu in het geweer. hij geen reisbeurs kreeg vanwege zijn 'zede- i'i'w ster e in zijnbiografiet- op dat es bedervende', iin hetEngels geschreven^ e- dijk, als het eropr aankwam,gewoonlijk ewoo de lancholia'. juiste keus maakte. 1j. was fel gekant tegen Netet alsSnoek oe neemt ee t Hazeu Hz het werk van ^ . het nationaal-socialisme en het stalinisme. zijnzij hoofdpersoon0o e soo als uitgangspunt. Zoals s tei r air ccriticusonderkendei' t cus o n m i - Emanuel ue Overbeeke vr e eelders e s dit nummer e i' hete groteo talentae van scschrijvers e als uitlegt,i e t , heeft hij dat mindere onbesuisdo esu s e- Willem Frederike e Hermans,n (toen nog i- aan dan a evorigeVestdijk-biograaf, o e Hans nvn van het Reve,Rv Lucebert, uce e t, Hugo u o Claus Visser.r Terecht: t: alleenn al om m botte wijzee een aJa n Wolkers.o e s. Hij scschreef ee oeboeken e over waaropr die e de werkelijkheidwe e ei en de roman- a ernBruckneretoen deze n z com o ni s - werelde e gelijkschakelde,e scmoest a e e, oestVissers ssers- ar

58 • Biografie Bulletin Voorjaarzooó beid worden overgedaan. Toch is Hazeu op het oog niet veel fouten, al is hij hier en heel wat minder voorzichtig te werk gegaan daar wat lang van stof. De moeilijkheid bij dan Snoek. Bij bijna elke roman schrijft hij Du Perron is dat die er zelf uitvoerig over welke persoon in de werkelijkheid model heeft geschreven, en sprekender dan een heeft gestaan voor welk personage – Simon biograaf dat kan doen. Uiteraard is Het Vestdijk = Victor Slingeland; Lies Koning = land van herkomst een roman, met onbe- Ina Damman –zonder in te gaan op veel doelde én bewuste vertekeningen, maar het interessantere vragen: wat heeft Vestdijk boek staat dicht bij de werkelijkheid, zoals met zijn modellen gedaan? Hoe heeft hij de ook zijn biograaf verzekert. Wat de roman werkelijkheid veranderd? Een probleem niet vermeldt is voor de biografie vanzelf- dat zich ook al voordeed bij Hazeus biogra- sprekend van betekenis – niet het minst fieën van Achterberg en Slauerhoff. Bijko- omdat het de drijfveren van de schrijver mend punt van zorg is de beperkte bron- verraadt – maar toch levert Du Perrons vermelding van dit boek, dat nota bene een jeugd de taaiste stukken van de biografie proefschrift is: lang niet alle citaten en pa- op. Dat Du Perron er zelfwel in slaagde om rafrases zijn verantwoord, en vaak volstaat de lezer daarmee te boeien, had met zijn Hazeu bij brieven met de eenvoudige ver- persoonlijke selectie te maken én met zijn melding van de datum, zonder te zeggen eigen waarnemingsvermogen. Men leze waar we ze moeten zoeken: in een boek of Du Perrons beschrijving van zijn groot- tijdschrift, in het Letterkundig Museum of moeder: `Zij had een rond gezicht met felle op de zolder van Mieke Vestdijk? ogen en een nogal bitse mond; zij leek op Maar al gaat Snoek op dit punt veel gedege- haar vader en men zegt dat ik een beetje op ner te werk, de twee biografieën hebben haar lijk, wat ik zelf niet geloof maar wat ook veel gemeen. Ze komen beide bijvoor- mij niet tegenstaat omdat het een van de beeld moeizaam op gang. Het is een pro- intelligentste gezichten blijft uit ons fami- bleem van veel levensbeschrijvingen: tel- lie-album. Zij leefde ongelukkig en in een kens weer lijkt het of de jeugd het minst reeks botsingen met haar man, van wie zij interessante deel van iemands leven is. Het niettemin vijf kinderen kreeg, vanwege de omgekeerde geldt voor de ouderdom en de verzoeningen.' Snoek neemt dit citaat ook dood: hoe stroef een biografie ook geschre- op; terecht, al wordt het contrast tussen de ven is, het einde wordt altijd gretig gelezen. schrijver en zijn biograaf erdoor benadrukt. Mogelijk komt dat door het drama dat bij- In de Vestdijk-biografie is de jeugd veruit na onvermijdelijk verbonden is met ie- het zwakste deel, en dat is, veel duidelijker mands neergang en overlijden, hoe saai dan bij Snoek, de biograaf aan te rekenen. zo'n persoon bij leven en welzijn ook ge- In feite heeft Hazeu dat zelf al eens toegege- weest is. Bovendien is het iets wat ons alle- ven, tijdens een openbaar interview in een maal overkomt. Dat laatste kan natuurlijk Haarlemse boekhandel, kort na het ver- ook worden gezegd van de geboorte, maar schijnen van zijn boek. Hij erkende dat hij die ligt achter ons en niemand heeft er her- Vestdijks jeugd `vervelend' vond en dat hij inneringen aan. begonnen was met de Tweede Wereldoor- Maar de jonge jaren horen er nu eenmaal log: een spectaculaire fase in het leven van bij. Snoek maakt bij de behandeling ervan Vestdijk, die zoals bekend in Sint-Michiels-

Di vana der Meulen De duivelskunstenaar en zijni'n meester • S9 gestel gevangen heeft gezeten. (Bij die gele- onder verstaan? De lezer die na afloop met genheid zei Hazeu ook: `Men zou mij kun- een onbevredigd gevoel achterblijft, kan de nen betrappen op fantasie.' Een bekentenis schrijver altijd te weinig visie verwijten, die hij tijdens zijn promotie hopelijk voor zonder precies aan te geven wit eraan ont- zich heeft gehouden.) Hazeus tegenzin om broken heeft. Overigens heeft zowel Snoek Vestdijks jeugd te beschrijven is er mis- als Hazeu geprobeerd deze kritiek voor te schien de oorzaak van geweest dat hij Vest- zijn. Snoek legt zich in zijn inleiding, zeer dijks vroege meesterwerk Kind tussen vier verstandig, niet vast. Zijn boek is, schrijft vrouwen nauwelijks bij die hoofdstukken hij, `ook een schrijversbiografie' –waarbij betrekt. Een prachtige kans laat hij liggen dat ook hem de ruimte heeft gegeven om bij de beschrijving van de achterkamer in vooral ook aan andere zaken dan Du Per- Vestdijks ouderlijke woning, waar een rons werk aandacht te besteden. Hazeu schilderij hing met drie monniken. Hazeu stelt zich kwetsbaarder op, door te zeggen citeert een gedicht dat Vestdijk er later over dat de biograaf zijn bronnen een plaats maakte, maar verzuimt de cruciale passages moet geven `in de opbouw van een beeld daarover in Kind tussen vier vrouwen te noe- van Vestdijk'. Hazeus `beeld' kan in deze men. Soms vraag je je af of hij het boek wel context bijna niet anders worden opgevat gelezen heeft: bijvoorbeeld waar hij het een dan als een equivalent van visie, en daar- `roman over een xss-scholier met zijn mee maakt hij het zijn critici bij voorbaat angst' noemt, terwijl het overgrote deel van gemakkelijk: het is niet langer aan de re- Kind tussen vier vrouwen de periode behan- censenten, maar aan de biograaf om uit te delt voorafgaandaan de xss. leggen wat visie is. Ook op andere punten kan de Vestdijk- Hoe dit zij, Hazeu en Snoek hebben on- biografie de vergelijking met het boek over danks, of misschien juist door hun inlei- Du Perron niet doorstaan. Hazeu geeft af dende woorden, beiden de vrijheid geno- en toe commentaar, maar mijdt analyses; men om veel aandacht te besteden aan de waar het te pas komt laat hij wel zien hoe talrijke seksuele omzwervingen van hun Vestdijk op maatschappelijke verschijnse- hoofdpersonen. Dat is verdedigbaar, zeker len en nieuwe ontwikkelingen reageerde – in het geval van Du Perron, wiens verha- de politiek, de opkomst van de stereoappa- lend proza goeddeels draait om `de jacht op ratuur – maar anders dan Snoek geeft hij de ene'. Maar het verhindert niet dat de le- geen achtergrondinformatie, terwijl Vest- zer zich er een beetje ongemakkelijk bij dijk twee wereldoorlogen meemaakte, de voelt, als een wandelaar die per ongeluk op dekolonisatie, de Koude Oorlog en zelfs een naaktstrand is terechtgekomen. Het Provo. werpt bovendien vragen op over de legiti- Te weinig analyse dus, en daarmee komen miteit van de biografie: het genre is bijna we op een verwijt dat vooral Hazeu, maar modieus geworden en wordt hoog aange- in sommige besprekingen ook Snoek is ge- slagen – maar is er wel een wezenlijk ver- maakt: hun boeken zouden gebukt gaan schil met de populaire bladen die zich in de onder `gebrek aan visie'. In biografierecen- privé-aangelegenheden verdiepen van le- sies is zo'n oordeel, of veroordeling, niet vende personen? zeldzaam. Maar wat moeten we er eigenlijk Eén kwestie blijft lastig. De biografie van

6o • Biografie Bulletin T/oorjaarzooó Snoek is in alle opzichten superieur aan die dijk een uitstekende brievenschrijver was, van Hazeu en laat zich desondanks minder levert dat vanzelf een groot aantal meesle- gemakkelijk lezen. Mogelijk heeft dat te pende bladzijden op. maken met de maatschappelijke en literaire Het belangrijkste is dat de boeken er zijn. achtergronden die Snoek schetst, en die Het werk van Snoek zal niet snel worden van de lezer meer inspanningen vergen dan overgedaan. Van Vestdijk zullen in de toe- de vlakke levensbeschrijving van Hazeu. komst hopelijk wel nieuwe biografieën ver- Maar het komt ook gewoon door de om- schijnen. Niet zozeer omdat het boek van yang van de Du Perron-biografie. Het boek Hazeu tekortschiet – dat valt wel mee – bevat meer details en namen dan zelfs een maar omdat iedere tijd weer zijn laatste ingewijde lezer bevatten kan. Hoe rijk en woord wil uitspreken over een schrijver als bewogen Du Perrons leven ook is geweest, Vestdijk, die door Ter Braak al een `duivels- het heeft net veertig jaar geduurd, en dan is kunstenaar' werd genoemd. 1246 pagina's toch wel veel. Hazeus boek is ook dik, maar Vestdijk leefde 31 jaar langer Wim Hazeu, Vestdijk. Een biografie (Amsterdam, dan Du Perron. Bovendien bestaat de Vest- De Bezigeg Bij) 2002005) dijk-biografie voor een groot deel uit cita- Kees Snoek,, E. du Perron. Het leven van een smalle ten, waardoor ze af en toe het karakter mens (Amsterdam, Nijgh)g & Van Ditmar 2002005) krijgt van een bloemlezing. Omdat Vest-

Dik avan dere MeueMeulen Dee duivelskunstenaar e en zijn meester • 61 De valkuilen van de volkskunde Barbara Henkes biografie van vier Nederlandse volkskundigen

Hinke Piersma

In haar boek Uit liefde voor het volk. Volkskundigen op zoek naar de Nederlandse identiteit 1918-1948 stelt Barbara Henkes dat de bestude- ring van de gebruiken en gewoonten van het Nederlandse volk geen vrij- blijvende bezigheid was. Want wat moeten we onder 'het Nederlandse yolk' verstaan, en wat zijn typisch Nederlandse gebruiken? Met dergelijke vragen plaatst Henkes het leven en werk van vier Nederlandse volkskun- digen midden in het hedendaagse debat over de multiculturele samenle- ving.

In de herfst van 2005 werd melding ge- tak van wetenschap, omdat hij in de geves- maakt van een door de Koninklijke Neder- tigde politieke partijen en grote kerkge- landse Academie van Wetenschappen nootschappen geen of onvoldoende ruimte (xNnw) ingesteld onderzoek naar het oor- vond voor `een meer bevlogen stijl van so- logsverleden van P.J. Meertens. Meertens ciaal engagement'. verwierf landelijke bekendheid door J.J. In Nederland ontwikkelde de volkskunde Voskuils romanserie Het Bureau waarin hij zich in de periode tussen de twee wereld- onder de naam Beerta optreedt. Meertens oorlogen langzaam tot een zelfstandige we- was na zijn studie Nederlands korte tijd tenschappelijke discipline waar het, aldus onderwijzer om zich vanaf de jaren dertig de auteur, ging om `hooggestemde idealen tot zijn pensionering in 1965 toe te leggen en een intens verlangen naar een bezield op de volkskunde. Meertens is een van de verband om voor te leven en te werken en — vier gebiografeerden in Barbara Henkes' desnoods — te sterven'. Nu stierf weliswaar boek over de Nederlandse volkskunde, ge- geen van de geportretteerden voor z'n titeld Uit liefde voor het volk. Volkskundigen idealen, maar bezield waren de publicist en op zoek naar de Nederlandse identiteit z918- documentairemaker Dirk Jan van der Ven, 1948. Ze beschrijft hem als een `volhardend de Leidse hoogleraar Germanistiek Jan de twijfelaar' die zijn heil zocht in deze nieuwe Vries, de redacteur en fotograaf Nico de

6z • Biografie Bulletin Voorjaarzooó

Haas en e neerlandicusPi de Piet M ee r ten sze- staan.n Niet et eealleen omdat ee aantaleen beken- n- e.r Alle vier wwilden e ze greep ee krijgene op de de beoefenaars na de oorlog werden ver- Nederlandse volkscultuur en opP deze ma- vo g en/of veroordeeld, maar ook omdat nier bewaren wat onder invloed van een de voe un ebesmette es ette begrippene e an- ^ ^^ steedsmeer ee verstedelijkteve ste e ente e ïne ustria i- teer als'de eigen volksaard', 'volksstam-^ , seersamenlevingv e verloren oren rei e te men en `raseigenheden', ie e g ., gaan. Zo moest de'zuivere' zuivere atte an scu - nazi'sa s gebruikten om de moord op joden, tuur een tegenwicht bieden aan de ze e o- zigeuners en anderergroepen nlegitimeren. ze, materialistischeinvinvloeden n v a n e sta . e zoektochtoe naar toc t aa eeeengemeenschappelijke Wetenschapn o ek cultuur was wat de vo s u ni en gemeen m hadden,en e edeze e cucultuur tuu dachtenac te zijte vin- Hen es heeft in haaraa boek gekozene o e voor en n insamenlevingsvormen ou e en e- eenbiografischenee benadering e rin omdatm zez van bruiken. In die zini t hunbezielingadan 0or ee is dat de subjectieve en emotionele 00 op de bezwering van een existentiële aspecten het werk van de persoon die zijn an st voor een veranderende maatschappij. of haar onderzoek op basis van rationele BBestuderingestu e avan de volkscultuur was een overwegingen en objectiviteitwi doen, n vrijblijvende aangelegenheid, scschrijft t en- kana verrijken.e. am Jammer e genoegeoe maakt es. oor de betekeniseni vanculturele va Hne e niets et duidelijk u e wat zee ecprecies es met m verschijnselen zoals oogstgebruiken,v o s - deze subjectievesu ect eve een emotionele aspecten dansen of streekdrachten onder de aan- bedoelt; al lezende e e e blijktl t dat het haar ini ie- dacht tebrengen,wilden w e e beoefenaars e r geval aniet ette doen oe is so om de e oi a-r eenbijdrage leveren aan de versterking rinvvan eer e tepsychologischeverklarenin Y o o sci e ter- eeen ei vanNederlandsevova het . We - men.e. Het gaatg Hn Henkes om o mens de e s acachter te e een ei , en of dezez langsbijvoorbeeld a s een in relatiee at e tot zijn o aa rwewerk e en indie i

staatkundige grenzen of taalgrenzen moest zin leent hetvak'bezielde' van de yolks- lopen was onderwerp van discussie.In een kundezich c zekere e voovoor eeeenbiografische- e weten sch ap waarwaa onderzoeksgebied en nadering,a e g, aal was het alleenI maar omomdat de –methodes met o es nogg moesten moeste worden wo en uuitge-e beoefenaars in deTweedeere oor og als ac bleekt men gevoeligg g voovoor inspiratiesP geogv van a denazistische s c ideologieone onder van buiten.Het iset dans a o0 niet verwonder- druku wa kwamen e te staan.staa .Hetdenkenover e n i J at Nederlandsev o sun i gen voor 'et eigene'ee ee o it i e ea ing die de oorlogr g hun u oooor te uluisteren s legdeng bijJ ook de Nederlandse vovolks kundigen i gen nood--

hungevorderdeDuitse u e collega's die met z aa te hunu plaats p te bepalen.e a e Dat deden ze z voldoende overheidssubsidie en institutio- ieder op geigen wijze.beriep Zo e Van e dera Vene V e ^ nele ondersteuning onderzoeksprojecten zich na de oorlog op 'politieke n eutr te1 it konden opzetten. In de Tweede Wereldoor- en zi n 'onbaatzuchtige, va er an s eveni - logo kreeg het Nederlandse vo un eon- e inzet'.inz ^ Gesteund esteu dooro0 ontlastende0 ver-e derzoek nog een extraimpuls omdat de klaringenen n m omdat i geenn lid van de NSB Duitse bezetter bereidbleek deze tak van of ss was geweest, wewerd Vana dere e in wetenschap met extra financiële middelen 19 47 buiten vervolgingg gestelden ekon o hij te ondersteunen. Dit kwam het vak duur te zijnfl olkloristische onderzoekingen voort-

Hinke Piersma De valkuilen van de volkskunde • 63 zetten. Binnen de wetenschappelijke we- schap en persoonlijke politieke keuzes op- reld was, zo schrijft Henkes, zijn rol echter nieuw tegen het licht te houden. Het laat- uitgespeeld. Voor De Vries en De Haas ste is des te belangrijker omdat de volks- gold dat hun samenwerking met de Duitse kundigen zich in hun behoefte aan bezetter ingrijpende maatschappelijke im- overheidssteun voor de oorlog hadden be- plicaties had. Na zijn internering werd de roepen op het politieke belang van hun on- voormalige professor De Vries leraar Ne- derzoeken en daarmee dus zelf de verstren- derlands aan een middelbare school en liet geling van de volkskunde en de politiek de volkskunde achter zich. De Haas be- hadden benadrukt. Als gezegd wezen De sloot Nederland na de oorlog definitief te Vries en Van der Ven in hun werkzaamhe- verlaten om pas in 1977 weer iets van zich te den voor de Kultuurkamer in de oorlog op laten horen. Meertens is dus de enige die de relatie tussen wetenschap en politiek. wat zijn reputatie betreft – tot nu toe – on- Het is dan ook terecht dat Henkes vraagte- geschonden uit de oorlog kwam. kens zet bij de loskoppeling van weten- Na de Tweede Wereldoorlog kwam de schap en politieke keuze na de oorlog. volkskunde in een kwaad daglicht te staan. Daarnaast bestrijdt Henkes het lang ge- Om van dit imago af te komen, werden koesterde beeld dat Nederlanders in het in- verschillende tactieken toegepast. Zo werd terbellum niet gevoelig zouden zijn ge- een aantal beoefenaars – onder wie Van der weest voor radicale politieke stromingen Ven –weggezet als amateurs die zich voor zoals het communisme in de Sovjet Unie, het karretje van de nazi's hadden laten het fascisme in Italië en het nationaal-so- spannen. Daarmee konden zij gevoeglijk cialisme in Duitsland. Ten slotte wil Hen- worden genegeerd. Maar hoe moest men kes zich ontworstelen aan de moralistische omgaan met een man als De Vries die bo- oppositie van `goed' en `fout'. Deze ambi- vendien – net als overigens Van der Ven – tieuze opdracht heeft geresulteerd in een als lid van het Lectoraat van de Kultuurka- meervoudige biografie van vier volkskun- mer publicaties had beoordeeld op hun po- digen van wie twee wel en twee niet tot het litieke waarden en culturele betekenis voor academische establishment behoorden. het nationaal-socialisme en had gemeend dat kunst en wetenschap onlosmakelijk Multiculturele samenleving met het politieke domein verbonden wa- ren? Zijn eigen opvattingen van destijds Van de amateurs richtte Van der Ven zich, ten spijt, is er na de oorlog geprobeerd – samen met zijn vrouw, Elise van der Ven- onder andere door Meertens – een onder- ten Bensel –anders dan hijzelf wel acade- scheid te maken tussen De Vries' weten- misch geschoold – het meest op een breed schappelijke werk en zijn politieke keuze: publiek. Hij stortte zich met veel enthou- de laatste was weliswaar verwerpelijk, maar siasme in tal van projecten waarbij het zou niets af mogen doen aan zijn weten- volksdansen, mede onder invloed van zijn schappelijke verdiensten. echtgenote, zijn speciale belangstelling Henkes heeft zich tot taak gesteld om zo- had. Hoewel Henkes opmerkt dat het `on- wel het argument van het amateurisme als voldoende' is de houding van Van der Ven het onderscheid tussen `objectieve' weten- uitsluitend te verklaren in termen van naï-

64 • Biografie Bulletin Voorjaarzooó P.J. Meertens(tweede van links) met onderzoekers tijdens een volkskundigg onderzoek in Urk,^ 93r 1 viteit, opportunisme of pragmatisch eigen- In vergelijking met Van der Ven werd de belang, schrijft zij een alinea verder dat hij andere `amateur', De Haas, veel meer ge- zijn activiteiten van meet af aan afstemde dreven door politieke opvattingen en am- op de heersende machtsverhoudingen en bities, die hij tot uitdrukking bracht in zijn ook de Duitse inval als onontkoombaar feit fotografie en zijn grafische ontwerpen. Het accepteerde. Het lijkt dan ook dat Van der interessante aan De Haas is dat hij zijn fo- Ven wel degelijk als opportunistisch is te to's die hij gemaakt had in de tijd dat hij kwalificeren. Voor alles ging het hem om nog geloofde in een communistische heil- het verwezenlijken van zijn folkloristische staat, moeiteloos kon gebruiken voor na- activiteiten. tionaal-socialistische doeleinden. De krach-

. meirme s a eDe valkuilen en vande volkskunde un e • 65 tige portretten van een jongen uit Oost- nen zorgen dat de in 1938 overleden Nij- Friesland of een Noord-Hollandse boer die meegse hoogleraar Jos. Schrijnen –volgens hij voorheen gebruikte om te getuigen van Henkes de nestor van de Nederlandse links engagement bleken ook in een natio- volkskunde – beter uit de verf was geko- naal-socialistische context te voldoen. De men. Dat had interessant kunnen zijn om- archetypische portretten waren dus inwis- dat hij iemand was die herhaaldelijk waar- selbaar. Het verhaal van De Haas laat meer schuwde voor de Duitse annexatiedrift. dan dat van de andere drie de gevoeligheid Was Schrijnen met deze opvatting de luis voor de politieke constellatie van het mo- in de pels van mensen als Van der Ven en ment zien. Ook wordt hier duidelijk hoe de De Vries? Een minder klassieke opzet zou volkskunde voor verschillende doeleinden wellicht ook de rol van vrouwen beter voor ingezet kan worden. Voor De Vries gold dat het voetlicht hebben gebracht. Henkes be- hij, aldus Henkes, meende dat hij de nadrukt weliswaar dat volkskunde niet al- slachtoffers van de raszuivere expansiepoli- leen door mannen werd bedreven, maar tiek van het Groot-Germaanse Rijk kon haar opzet noopt haar om zich wat vrou- negeren omdat hij het individu onderge- wen betreft te beperken tot stimulerende schikt achtte aan de eisen van die gemeen- en inspirerende echtgenotes (Van der Ven- schap. De gemeenschappelijkheid die bin- ten Bensel en Maria de Vries-Vogel) of toe- nen de volkskunde zo'n belangrijk gewijde collega's (Gerda Schaap en Jo onderwerp was, bood De Vries de legitima- Daan). tie voor uitsluiting van `anderen'. In de boodschap waarmee Henkes haar boek eindigt, toont zij zich de geëngageer- de wetenschapper die, zoals ze in de inlei- Morele neutraliteit ding schrijft, niet pleit voor `morele neutra- Henkes heeft gekozen voor vier afzonder- liteit'. Het denken over Nederlanderschap lijke biografische portretten. Het is de is, aldus Henkes, ook in ons huidige tijds- vraag of dit de meest gelukkige vorm is ge- gewricht onderwerp van discussie. Daarbij weest. In de kleine kring van volkskundi- gaat het om de vraag wie zich wel en wie gen die voor de oorlog in Nederland be- zich niet tot de Nederlandse samenleving stond, kruisten de wegen van Van der Ven, mag rekenen. De gehanteerde criteria zijn De Vries, De Haas en Meertens elkaar onder meer: de beheersing van `de' Neder- voortdurend. Het was het door Henkes ge- landse taal, het zich eigen maken van `de' hanteerde begrip `beweeglijkheid' in de po- Nederlandse cultuur en het kennis nemen litieke en morele keuzes van de hoofdper- van `de' Nederlandse geschiedenis. Dat sonen dan ook ten goede gekomen Henkes die begrippen tussen aanhalingste- wanneer ze had gekozen voor een eenzelfde kens plaatst, zegt veel. Taal, cultuur en ge- beweeglijkheid in haar opzet. Dit had in ie- schiedenis zijn, aldus Henkes, permanent der geval de competentiestrijd tussen de aan verandering onderhevig en het is vol- verschillende beoefenaars van de volkskun- gens haar dan ook van belang na te gaan of de inzichtelijker gemaakt. Hetzelfde geldt het beroep op `de' Nederlandse eigenheid – voor hun wederzijde beïnvloeding. Een an- waarbij het gaat om een proces van uitslui- dere opzet had er misschien ook voor kun- ting dan wel opname van mensen in de Ne-

66 • Biografie Bulletin Voorjaarzooó

derlandse samenlevinge – weictworte- veranderingsgezindheid te enovere- stuurd door angst voor verandering. ouzcu Behalvet. dat ze 'haar' vo s un- Hiermeeeeg Henkese es een cruciale wen- ig en wederom in een morele hoek plaatst in aanaa haar studie over de vier vo s un- – wat overigens wel in lijn is met haar be- ig en die we niet etmoeten oete beschouwen in zwaren tegen morele neutraliteit – worden

termen van'goed' oe of 'fout',out maar, kennelijke e zij^ opeens deelvan de hedendaagse fiscus- als personen die werden gedreven oore- sie over de multiculturele samenleving. os ou z uc t. Kennelijk,- want deze interpre- van de vraag of ze in deze discussie thuis . g tatie formuleertu ee tHenkes en nniet zelf, maar laat horen, is het twijfelachtig of het debat over ze aan volstaat de lezer over. e o staatin haaraa con- de toekomst van Nederlandin het schema c usi e met de opmerkingo 'wat^ toen gold, vanne es te vangene s.is. IsI dat niet net zo'n' gdiscussiese t eveneens voor dehuidige is i vereenvoudiging als de tegenstelling tussen oover de geschiedenisi enis en de toekomst van de 'goed' en 'fout' waartegen Henkese es zich af- Nederlandse samenleving'.'. zet? ea kunnenu e volstaan met de con- Het is helderdat en es zich heeft willen statenri dat ook 'foute' volkskundigen ontworstelen aan etdenkenin ' 'goed' oe en hun bijdrage aan het vak hebben geleverd .. 'fout'out omdatom ze duidelijk u e i maakt dat mensen en het bestuderen waard zijn. asna e derVen, De Vries en De Haas als gevolg vana dit t edenken en hun plaats in de e- Barbara Henkes, Uit liefde voor het volk. Volkskun- sc ie enis van de ontwikkeling van de dig en pop zoek naar de Nederlandse identiteitet r9 l8- volkskunde verloren – ze waren tenslotte 194894 (Amsterdam, Athenaeum-Polak & Van Gennep 200 'fout'. . Tochvoldoet haar analyseY niet, als p S deze moet wordenegp re en in termen vana

Hinke P'ePiersma e s a De D valkuilen en vande volkskunde un e • 67 De meest onbekende beroemde Nederlander Een portret van Hendrik Willem van Loon

Rob van Essen

Niet iedereen kent leven en werk van Hendrik Willem van Loon, ook al noemt zijn biograafhem Amerika's beroemdste Nederlander. Hoe wek je de belangstelling voor iemand die in het verre buitenland bekender is dan in zijn eigen geboorteland? Rob van Essen distilleert nuttige tips uit Van Loons biografie.

Het komt niet vaak voor dat je een biogra- jeugdjaren alsnog de moeite waard. Als fie leest van iemand van wie je nooit hebt William Wordsworth gelijk had, en het gehoord. Biografieën die je wilt lezen gaan kind de vader van de man is, moet je toch doorgaans over mensen die door een be-- eerst de zoon kennen voor de vader interes- paalde of eigenschap je belangstel- sant wordt. ling hebben gewekt, en van wie je méér wilt Hoe wek je bij lezers interesse voor een weten. Lees je een boek over iemand die in- boek over iemand van wie ze nog nooit middels is vergeten anders dan een biogra- hebben gehoord? Hier kan een goede titel fie van een bewonderde schrijver wiens wonderen doen. Cornelis van Minnen werk geen geheimen voor je heeft? Ja — schiet midden in de roos door zijn biografie vooral de eerste hoofdstukken. Bij de be- van Hendrik Willem van Loon de titel wonderde schrijver weet je welke kant het Amerika's beroemdste Nederlander mee te opgaat, zie je de jeugdjaren als de opmaat geven. Geen idee wie Hendrik Willem van naar zijn of haar latere prestaties; bij degene Loon is, maar van Amerika's beroemdste die in vergetelheid is geraakt, denk je: Nederlander wil je meer weten. schiet nou maar op met al die verhalen over Van Loon werd in 1882 in Rotterdam gebo- zijn jeugd, en wil je het liefst doorbladeren ren, studeerde geschiedenis in de Verenigde naar de hoofdstukken waarin wordt be- Staten en Duitsland, werkte als journalist schreven waaraan de gebiografeerde zijn in Rusland en Polen en vestigde zich in 1912 beroemdheid te danken had. Pas als je die definitief in Amerika, waar hij in 1944 zou hoofdstukken hebt gelezen worden die overlijden. In het interbellum schreef hij,

68 • Biografie Bulletin Voorjaarzooó

innet Engels, een ee groot aantal aa taboeken oe e over e n roe i e i' uit tot de 'Prins^ der popularisators'. Hij schreef vooral overgeschiedenis,maar ook overkunst,u ,en niet alleen overzichtswerken e Story Mo an 'in , eA Arts), maar aa ook boeken die zich concentreerden op eene- paalde peperiode e of eene bepaald persoon . v. .:LifeThe and Times of Rembrandt vanRijn, i n, The Life andTimesJohann mes o 0 e- ast' ian Bach). a Van Loon zag het als zijn taak de lezers op te voeden, en zoals Van Minnene aaaangeeft, eewas , ashij ejuiste man op . e juisteEr plaats. was eenn grootr publieie va geïnteresseerden leken ie on er en naar kennis. Na de TweedeWereldoorlog amen acaacademische emiopleidingen ec ter binnen het bereik vanmeeren ee e Hendrik Willem van Loon aan het werk in het kan- steeg de behoefte aan gespecialiseerde, we- toor van de Greenwich Time, 1939 tensc a e i e kennis.nni Dezeontwikkeling e e ging ten koste van de verhalende werken zoals Van a Loon diee scschreef.Van ee . a Loon n stierfstre nis kwam iei' vervolgens aan zijnJ n vele .. l op het momentat i door de tijd dreigde duizendenlezers zr s doorgaf,r wordtr niet et hele-- J J . te worden ingehaald. maduidelijk; misschien zij teerde hij zijn e- en langa o atwat hij zich cin zijnstudiejaren had eigengemaakt. De grote lijnen interes- Oom Henk ren hem meerdan a het detail,eta , e en vavanuit ui t Hendrik Willem Van Loon was in alle op- academischee hoek kreegg J hij veelkritiek t e oop zichten een imposante man, een zwaarlijvi- het gebrekaan wetenschappelijkeoner - . .. ge reus die zich overal mee bemoeide, vol ouwin van zijn verhalen. zat met grote plannen, veel affaires had en In Van Minnekrijgt nsbiografie ri'g t et even omging met de groten van zijn tijd, zoals Van Loon meer aandacht dan zizijn ln Thomas Mann, Albert Einstein en vooral werk.e r Hetenige eg e boekvan va Van a Loono0 waar

president Franklin Delano Roosevelt, die Van Minnen wati dieperr opingaat, aatis^ s Van Van Loon na diens overlijden `my true and Loon'soonsLives, een mengelingvan feit enni c- trusted friend' noemde. Van Minnen heeft In dat boek komen meerdan a veeveertig ti duidelijk bewondering voor Van Loon, personages uit de wereldgeschiedenis bij maar maakt hem niet mooier dan hij is. Hij VannL Loon n langs avoor s o een r n in e.r it boek,oe .. schetst een indrukwekkend portret van een at tweejaar voor zijn dood verscheen,i' t groot kind met niet zozeer honger naar van al zijn werken het meest over Van Loon kennis als wel honger naar het verspreiden zelf te zeggen. Leven en werk worden bijna

van kennis. Hoe Van Loon zelf aan de ken- een:hij i treedt opt in .zi zijn n eigen werk en gaat

o vana ss Essen De meest onbekende eroem eNederlander • 69 op gelijke voet om met de mensen die hij maar ook uit het uitzoeken van welke versie bewondert. Je zou het kunnen zien als een wáár is, of, om het wat voorzichtiger uit te synthese van zijn megalomanie en zijn zelf- drukken, van welke versie het waarheidsge- opgelegde dienende taak als opvoeder. In halte het hoogst is. ieder geval word je nieuwsgierig naar dat Pas uit het nawoord blijkt dat Van Minnen boek. dit boek in het Engels heeft geschreven. Uit Van Loon beschouwde zich als Amerikaan, tijdgebrek, schrijft hij, heeft hij de vertaling maar vergat zijn afkomst nooit. In de oor- overgelaten aan de `UvA-vertalers', wie dat log verzorgde hij als `Oom Henk' via de ook mogen zijn. Gezien het belang van het kortegolfzender WRUL uitzendingen die werk dat ze doen, horen vertalers uiteraard waren gericht op Nederland. Via het linkse gewoon voor in een boek vermeld te wor- blad The New Leader maakte Van Loon be- den. Door ze weg te moffelen wordt bij de kend dat zijn in Nederland woonachtige lezer bovendien ten onrechte de indruk ge- neef Wim van der Hilst door de nazi's was wekt dat het hier gaat om een oorspronke- vermoord als represaille voor die radio-uit- lijk in het Nederlands geschreven werk. zendingen. Thomas Mann betuigde zijn Een pluspunt van het boek is dat boven aan deelneming, maar Gerard Willem van elke rechterbladzij de hoofdstuktitel staat Loon, de zoon van Hendrik Willem, vermeld. Dat is op zich niet zo ongewoon, schrijft in zijn in 1972 uitgekomen biogra- maar omdat elke titel eindigt met de jaar- fie van zijn vader, The Story ofHendrik Wil- tallen waartussen het hoofdstuk zich af- lem van Loon, dat er van een represaille- speelt, kan de lezer in één oogopslag zien in maatregel geen sprake was en noemt het welke jaren hij de gebeurtenissen waarover verhaal van zijn vader, met wie hij altijd een hij leest moet plaatsen. Dat zouden ze va- wat moeizame relatie onderhield, `een ker moeten doen bij biografieën –tenzij ik monsterlijk, zelfverheerlijkend verzinsel'. de enige ben die zich onder het lezen van Volgens hem was neef Wim actief in het biografieën regelmatig afvraagt in welk jaar verzet en stierf hij in gevangenschap aan we ons ook alweer bevinden, en dan ver- een darmontsteking. Als lezer verwacht je woed gaat bladeren, op zoek naar het vervolgens dat Van Minnen gaat uitzoeken dichtstbijzijnde jaartal. wie hier gelijk heeft, maar dat doet hij niet en dat is jammer. Het gaat hier toch op z'n Cornelis van Minnen, Amerika's beroemdste Neder- minst om een veelzeggend detail, en de lander; een biografie van Hendrik Willem van taak van de biograaf bestaat niet alleen uit Loon Amsterdam> Boom, 200 S het weergeven van de verschillende versies,

70 • Biografie Bulletin Voorjaaraooó Een schimmig verhaal over een schimmig leven De jan Campert-biografie van Hans Renders

Gé Vaartjes

Het komt niet vaak voor dat een schrijver die al zestigjaar dood is de voorpagina's van alle landelijke dagbladen haalt. Jan Campert overkwam het nadat Hans Renders' biografie van hem leidde tot onthullingen over zijn dood in Neuengamme. Zelden was er rond een biografie zóveel aan- dacht voor een element dat niet in het boek voorkomt.

Het bericht dat Jan Campert (1902-1943) titel die aan hen blijft kleven. Campert be- niet aan uitputting in Neuengamme was hoort tot deze laatste groep. Er zijn maar gestorven, maar geliquideerd zou zijn door weinigen, zelfs onder literair geïnteresseer- medegevangenen wegens verraad, was den, die zijn dichtbundels Refereinen en schokkend nieuws, dat zelfs tot hoofdre- Verzen kennen, laat staan streekromans van dactionele commentaren inspireerde. Cam- zijn hand als Wieren Kerend getij. Campert pert had zijn verzetshouding toch met de is de auteur van dat ene gedicht `De Acht- dood moeten bekopen? Dat was zo onge- tien Dooden'. veer de gangbare kennis over hem, vaak Dat feit alleen al rechtvaardigt een biogra- nog gecombineerd met het onjuiste `feit' fie van hem en sluit aan bij het standpunt dat hij `De Achttien Dooden' vlak voor zijn dat ieder die iets in de Nederlandse litera- eigen executie geschreven zou hebben. Ver- tuur betekend heeft een biografie waard is. der was hij de vader van Remco. Enkele De kwaliteit van het oeuvre, gezien door ei- meer ingewijden wisten dat hij nog meer gentijdse ogen, doet er minder toe dan poëzie, evenals proza en journalistiek werk nieuwsgierigheid naar de betekenis die de geschreven had, en dat hij een slordig leven gebiografeerde ooit gehad heeft, naar zijn had geleid. Maar daar hield het dan ook levensverhaal, naar de literaire context wel mee op. waarin hij functioneerde. Biografieën van Schrijvers die buiten de canon vallen, wor- belangrijke en invloedrijke auteurs als den spoedig vergeten. Met een beetje geluk Multatuli en Ter Braak hebben een andere blijven sommige auteurs overeind met één waarde dan die van figuren van het tweede

Gé Vaartjes Een schimmig verhaal over een schimmig leven • 71 plan, maar dat houdt niet in dat levensver- dig mogelijk beeld te geven van de man of halen over die laatste categorie bij voorbaat vrouw die centraal staat, vervlochten met minder interessant zouden zijn. Het hangt oeuvre, tijd en literair circuit, overzichtelijk ervan af hoe biografen hun verhaal vertel- gecomponeerd, onderbouwd analytisch en len, wat zij doen met het literaire werk in op z'n minst verzorgd geschreven. de context van de tijd –kortom, hoe zij zelf Grofweg getypeerd kan een biografie op hun levensbeschrijvingen legitimeren door twee manieren worden gecomponeerd: hun vakkundigheid. Toegegeven, de `weg- chronologisch of thematisch. Beide me- gezakte' Campert stond ook bij mij niet thoden van aanpak vereisen hun eigen bovenaan het lijstje van biografieën die ik meesterhand. Een chronologisch werkende wilde lezen. Maar als zo'n boek er eenmaal biograaf moet ervoor zorgen de verhaallijn is, ontwaakt vanzelf de belangstelling voor stevig vast te houden, zonder uit te glijden het levensverhaal van een man over wie je in een en-toen-en-toen-stijl, en kwesties niet veel meer weet dan dat hij dat ene ge- die een lange tijd speelden dusdanig be- dicht geschreven heeft. handelen dat de lezer ze blijft vasthouden. Inmiddels weet ik heel wat meer over Cam- Binnen de chronologie enigszins themati- pert en dat is winst. Hans Renders heeft seren biedt in dit opzicht uitkomst en is veel uit en over dat voorbije leven opgespit, zelfs geboden, wil het verhaal niet verkrui- waarbij hij uiteraard `De Achttien Dooden' meld raken. Een chronologische opzet en het verhaal daaromheen een centrale heeft als pluspunt dat de gebiografeerde plaats gegeven heeft. Hij heeft de omstan- zich op natuurlijke wijze ontwikkelt, en dat digheden rond de arrestatie van Campert, de lezer diens wording –althans, zoals de die werd aangehouden bij een poging jo- biograaf deze ziet! – onderweg meebeleeft. den over de grens te helpen, gedetailleerd De thematische aanpak heeft als voordeel gereconstrueerd en veel tot dusver onbe- dat biografen hun materiaal systematisch kende namen en feiten aan het licht ge- kunnen ordenen op onderwerp en zo ver- bracht. Dat geldt ook voor Camperts ener- schillende aspecten uit de levens van hun verende liefdesleven, waarin niet alleen zijn helden als afzonderlijke verhalen, essays, echtgenotes Joelde Broedelet en Clara Eg- analyses kunnen presenteren. Ze hoeven gink voorkwamen, maar ook de nodige an- zich hierbij minder te bekommeren om de dere dames figureerden of zelfs hoofdrollen regie van een grote verhaallijn. Essentieel speelden. Verder heeft Renders veel, mis- voor het resultaat is dat ze bij het behande- schien wel alle, obscure publicaties van len van hun deelonderwerpen hun stof als Campert opgezocht. geheel scherp overzien. Alleen in een hel- Met zijn biografie, die een grote informa- der, vastomlijnd kader kunnen thema's op tieve waarde heeft, bewijst hij dat het leven hun plaats vallen. Thematisch werkende van Campert, hoe onbeduidend ook als biografen moeten nauwgezet werken en schrijver, dichter en journalist, meer dan de een scherp geheugen hebben, immers: zij moeite waard is om beschreven te worden. moeten ervoor waken dat elementen bui- Veel onderzoek en veel openbaren is echter ten de thema's vallen en niet ter sprake ko- niet een garantie voor een goede biografie. men. Daarnaast is het minstens zo belang- Een schrijversbiografie dient een zo volle- rijk om herhalingen te voorkomen. Kort

7a • Biografie Bulletin Voorjaaraooó gezegd,g bij, een1 ee tthematische e at sce aanpak dienta teratuur, journalistieken theater. Zijn ver- eenbiograafnngoed te kunnen structureren. schillende activiteiten worden vervo gens afzonderlijk esc reven:journalist,e de criticus endee dichter. r. Daarna bereidt Ren- n- dersdee eurte nisse n in de Tweedewee e We- re oor og die , Campertuiteindelijkzijn p discutabele faam zouden verlenen, voor in opnieuwthematische hoofdstukken die Campertspertsbewegingen in 'Haagsekringen' ^ esc ri'ven, • zijn 'verkeerde vrienden' en uiteindelijknzijn schimmige ata^ egrens- ov e rsc ri in en^ . Deze laatste leidden tot zijn arrestatienuiteindelijke tot zijn dood – waarna het Nachleben van Campert als symboolaan de orde komt, een postuum leven at e langea e ttijd meer reliëf ver- .. een edan m zijnaardse aar aanweziaanwezigheid. ei . Zo eennri rijtje gezet ziet het er aanneme - lijk en overzichtelijkc te uit.u t. Maaraa schijn n e- driegt.g Rendersi is er niet ines aa g de touwtjes' in handena e te houden.ou e. etHet esur- taat is een onevenwichtigc t boek, g waarinr' de biograaf et ene moment fijneballetpasjes zet en het volgende met zevenmijlslaarzen Jan CampertP door am erts levendendert.i en ta en bladzijden getuigeni n van eengebrekg aan structuur. Dati' ondert o e meer ee in de e- sc rijvin en van Campert als man, min- Discutabele faam J g p ^ naar en echtgenoot. am ertsp rommelige Hans Renders heeft het leven van Campert liefdesleven e eizs evn e zonders o e meerbiografischee zowel chronologisch als thematisch opge- opzicht vanbelang. Het raa t aana eeeen e schreven. Na een `Prelude', die de aanloop langrijkgJ aspectp van zijnl cchaotischee leven. tot Camperts arrestatie beschrijft en een ze- Renders' versnipperde verhaalbiedtrec te kere spanning opbouwt, voert hij de lezer weinig houvast en laat dit aspect van Cam- naar het Zeeuwse Westkapelle in het begin pertserts leven maar geen verhaal worden. van de vorige eeuw, het decor van Cam- Campert zwalkt contourloos van de een perts jeugd. Wij zien de Zeeuwse jongen naar de ander, wat tot weinig verdieping uitgroeien tot een adolescent die van Ren- leidten e eeeen ooppervlakkig erv a feuilletoneu eto van ders als motto Wilhelmina's `eenzaam maar amourettes en ontrouw oplevert. evert. Heti s- . niet alleen' meekrijgt. Deze eenzelvige jon- een a inchronologischziopzicht t moeilijk . .. geman dicht, schrijft verhalen, en vindt greepr op it deelvan a zijn levene e tte krijgene langzaamaan zijn plek in de kringen van li- en je bentn geneigdn i jer per hoofdstuk st a te

eVa a rt'e s Een schimmig verhaal over een schimmigg leven • 73 vragen met wie hij nu weer iets heeft. de biograaf met zijn materiaal omgaat: Mensen die een rol in Camperts bestaan blijkbaar selectief becommentariërend. speelden, worden vaak zonder slag of stoot Soms verraden de herhalingen een slordige geïntroduceerd. Op bladzijde 8o verschijnt werkwijze. Op bladzij 21 staat dat Martien `Camperts oude vriend Victor van Vries- Nijkamp een bewerking maakte `van het land' ten tonele; pas zo'n zestig pagina's la- populaire boek Breda en omstreken in ter duikt deze opnieuw op, nu als `de jonge woord en beeld'; vier pagina's later wordt letterkundige Victor van Vriesland', ook opnieuw gemeld dat Nijkamp deze bewer- hier zonder nadere informatie. In de noten king maakte, nu van het boek Breda en zoekt men veelal vergeefs naar beknopte Omstreken in woord en beeld; Een gids voor gegevens over mensen die ooit bekend wa- stadsgenoot en vreemdeling. De literatuur- ren, maar nu vergeten zijn. opgave vermeldt een derde variant van dit Het gemis aan structuur blijkt ook uit boek, nu ook met hoofdletters voor Woord overvloedige herhalingen, die van het ver- en Beeld, en met de correcte spelling: stad- haal vaak een doolhof maken, maar ook ir- genoot. Een dergelijk voorbeeld klinkt riteren. Op bladzij 27 wordt over iemand flauw, maar de slordigheden die de drie- gezegd dat hij `bedrijfsassistent' was en dat voudige titel van dit boek weergeven zijn op diens overlijdensakte stond: `bij een helaas exemplarisch voor de werkwijze van wasserij'. Dertien bladzijden verder: `[...] de biograaf in het algemeen. Bovendien dat Frans bedrijfsassistent was, volgens zijn heeft het er soms de schijn van hij het ene overlijdensakte deed hij dat werk in een moment zin had om informatie op te zoe- wasserij'. Op de bladzijden 77 en 94 wordt ken en het andere niet. Hoe komt hij er an- tweemaal een zelfde visie van Campert op ders toe te schrijven dat Flaneur `waar- zijn kindertijd geciteerd. schijnlijk' een pseudoniem was van E. Hier en daar laten de herhalingen zien hoe Elias? Zoiets schrijf je in je conceptversie de biograaf met zijn materiaal werkt. Ren- tussen vierkante haken, om de tekst vervol- ders vertelt bijvoorbeeld dat de recensent gens na verificatie aan te passen. Nico Oosterbeek de door Campert en Henrik Scholte gezamenlijk geschreven Tegenstrijdig gedrag bundel Refereinen in 1922 in een krant be- sprak. Die recensie was niet jubelend, zo Terecht besteedt Renders veel aandacht aan kunnen we uit Renders' weergave conclu- de politieke houding van Campert, die net deren. Op bladzijde 242 lezen we opnieuw als zijn relaties met vrouwen rommelig was. dat `een zekere Nico Oosterbeek' Referei- In 1933 schreef hij, onder de indruk van wat nen besprak, en dat de bundel `tot aan de er in Duitsland gebeurde, zijn `Ballade van grond toe werd afgekraakt'. Renders voegt de boekverbranding'. Later echter werkte daar aan toe dat de recensent ook wel `hoop hij mee aan het tijdschrift De Waag, dat voor de toekomst' zag, maar het accent lag steeds rechts-radicaler werd. Volgens zijn in deze passage toch op dat afkraken. De biograaf zag Campert dit –weliswaar laat – behandeling van deze ene recensie, in twee in en nam hij daarom in 1938 afstand van verschillende fragmenten anders benaderd, dit tijdschrift. In 1941 en 1942 echter lever- geeft weinig vertrouwen in de wijze waarop de hij bijdragen aan Het Weekblad Cinema

74 • Biografie Bulletin Voorjaar2ooó 6- Theater, een genazificeerd blad waarin in termen van oew ene i. v er e joden zijn verhalen geplaatst werden tussen ha- zei hijJ dat het 'eeneen van zijn hart' was dat kenkruisen en oproepen voor de strijd te- i'ne had kunnen helpen,p en ook: ` . .. gen het bolsjewisme. Golden toen zijn watoe'eas'eJ die eomnarigheidm' e heenJ principes waarmee hij De Waag de rug had ziet en eindelijkin staat bent minof meer ee ^, . , toegekeerd –althans volgens Renders – in- te helpen?' Renders citeert deze essentiële eens niet meer? De biograaf werkt dit pro- brieffragmenten zonder commentaar, waar bleem niet uit, maar enkele pagina's verder hij elders wel vaak expliciet oordelen velt. meldt hij dat Campert bij nog meer poli- Moet de oprechtheidvan Camperts uit- tiek-bedenkelijke uitgevers en bladen pu- spraken in dezee e brieveneven betwijfeld worworden? en. bliceerde. Hij schuift dit vooral op geldge- Dacht hijzelf, of maakte hijzichzelf wijs, brek en dit lijkt niet onaannemelijk, zoals Renders e ersero t, dat hij indein r-r- aangezien `geld' een refrein in Camperts le- daad menseni?e Debiografieze zegt dat ^ ven was. Maar waarom ging Campert dan Campert o zizijn n minst' stvan a twee walletjes niet in op uitnodigingen om hoorspelen at,, en daar heeft het veel evan. a .Niettemin ette voor de gelijkgeschakelde radio te schrij- weetje s ezer va niet o'e am ert et ven? Daar kon hij maar liefst duizend gul- voordeel0o eevan v de twtwijfel e moetoet geven of juist den per opdracht mee verdienen. Als hij niet,, en datt komto t oodoordat at er de in biografie werkelijk zo om geld verlegen zat, zou dit v'0o 'r de ccruciale uci e gebeurtenissen in de oor- toch dé kans geweest zijn daar iets aan te log geen helder beeldvan Camperts karak- doen. Overigens meldde Campert zich niet ter ontstaantaa is.i aan bij de Kultuurkamer. Dat wijst dan weer in de richting van een duidelijke poli- Hypothesen tieke keuze. Geldgebrek, principes, ingele- verde principes – het lijkt erop dat de bio- Renders tekent Campert als een rusteloze, graaf verdwaald is in het schijnbaar 6f eenzame man. `Een gekwelde ziel, hij kon blijkbaar tegenstrijdige gedrag van Cam- niet lachen', zo typeerde een vriend hem. pert. Camperts vaak zwaarmoedige gedichten In de loop van de oorlog raakte Campert bevestigen dit beeld. Wat was er aan de betrokken bij acties om tegen vergoeding hand met deze jongeman die niet kon la- joden de grens over te helpen. Dat zou hem chen, een man van 34 die in zijn poëzie ge- uiteindelijk door niet geheel opgehelderd tuigt van een gebrek aan levenslust en zelfs verraad de kop kosten. Renders geeft ook van verlangen naar de dood? Renders heeft hier geldgebrek als motivatie voor Cam- het zich wel afgevraagd, maar komt niet perts activiteiten, en zegt dat niets erop verder dan: `Maar nergens wordt duidelijk wijst dat hij joden `verkocht' aan de nazi's. waar zijn zo vaardig onder woorden ge- Andere bronnen weerspreken dat. Dit alles brachte doodswens op stoelde.' Dat is wel levert geen helder beeld op van Camperts erg mager. De `innerlijke Campert', de beweegredenen en misschien is dat ook wel bron van zijn werk, blijft schimmig. niet meer te reconstrueren. Enkele dagen Renders komt met veronderstellingen en voor zijn arrestatie schreef hij in brieven hypothesen die vragen oproepen. Hij ver- aan Han Hoekstra over zijn grensexpedities baast zich over het feit dat Campert zijn in

Gé Vaartjs Een ee schimmig verhaal oover e een schimmig leven • 75 1936 geschreven gedicht `In mineur' in 1941 dat oeuvre citeert of dit geparafraseerd niet in een bundel opnam. In dat gedicht weergeeft. Als auteur van de Vuurvliegjes', komen de regels voor waaraan Renders de zijn dagelijkse columnachtige verhaaltjes of titel van zijn biografie ontleent: Wie weet grappig bedoelde gedichtjes in De Nieuws- slaag ik in den dood'. (Een prachtige titel bron, is Campert niet te pruimen. Niets is overigens, maar een niet geheel originele sneller gedateerd dan middelmatige hu- keuze; in 1962 publiceerde Remco Cam- mor. Een professor-doctor krijgt de naam pert een keuze uit de gedichten van zijn va- `Hij-weet-veel', een jurist heet mr. S.O. Ep- der onder dezelfde titel.) De regel staat in lepel. Renders weidt behoorlijk uit over dit een somber vers waarin Campert het failliet deel van Camperts werken; hij meent dat van zijn leven uit. Renders zegt dat we `er menig `geestig' stukje vandaag nog in de alleen maar naar kunnen gissen' waarom de krant zou kunnen staan en vergelijkt Cam- dichter dit vers niet in zijn bundel opnam, pert zelfs met Louis Paul Boon. Maar liefst maar denkt dat de woorden `Te erkennen een dikke dertig pagina's zijn gevuld met de te hebben gefaald, / niet eens meeslepend bespreking van Camperts activiteiten als en groot' een cruciale rol gespeeld hebben. Vuurvlieg, waarbij deze zich doorgaans Hij koppelt ze aan het gegeven dat Cam- ontpopt als een conservatieve, reactionaire pert ooit geëngageerde gedichten over poli- zeurpiet. Het is het vervelendste gedeelte tieke vluchtelingen en de boekverbranding uit de biografie. in Duitsland geschreven had, maar nu een Ook de poëzie van Campert stelt niet veel opportunist was. Hij zal bang geweest zijn, voor en laveert tussen rijmelarij en hoog- aldus de biograaf, dat mensen in zijn omge- dravendheid in clichés. Renders zelf is ook ving de mistroostige versregels op Cam- weinig gecharmeerd van het meeste van perts politiek weinig karaktervolle gedrag Camperts dichtwerk, maar de bundel Son- zouden betrekken en het daarom niet in netten voor Cynara beoordeelt hij zeer posi- zijn bundel hebben geplaatst. tief. Ook over Camperts politieke poëzie Bij dergelijke hypothesen wreken zich de en verzetsverzen is hij enthousiast. Maar driehonderd bladzijden waarop de lezer een geëngageerd, politiekgericht gedicht is weinig vertrouwen in de biograaf heeft op- niet per definitie een goed gedicht. Als gebouwd. Zijn visie kan kloppen, maar zijn Campert in 1933 over de boekverbrandin- bewijsvoering overtuigt niet. Dat Campert gen in Duitsland dicht: `Ze grepen naar zich `karakterloos en kwetsbaar' voelde, dat ons met schennende handen, / de lucht was hij zich kon realiseren dat zijn dichtregels vervuld van hun brallend woord, / zij gin- dubbelzinnig konden worden uitgelegd, gen ons allen tesamen verbranden, / met ie- daarvoor heeft de lezer te weinig overtui- der boek werd een kunst'naar vermoord' – gende aanwijzingen in de aanloop tot deze dan heeft dit weinig met poëzie te maken. passage gekregen en daarvoor is de infor- Dat is Campert niet aan te rekenen. Er wa- matieverstrekking te onoverzichtelijk en te ren velen die in die periode uit woede of gebrekkig. verdriet aan het dichten sloegen. Hun werk Camperts werk heeft weinig betekenis. Op heeft, begrijpelijkerwijs, meer waarde als zichzelf is dat geen probleem voor een bio- uiting van verzet dan als `kunst'. Met Cam- grafie, maar wel als de biograaf te veel uit pert is het niet anders, en dat geldt ook

76 • Biografie Bulletin [/oorjaar2ooó

c ^ v0 or De cAchttien tt e Dooden'. n Losgemaakt literatuur en journalistiek in de 'aren twin- van de sfeer van onderdrukking en verzet ti ene edertig, t, watat voovoor eeeen bonto panorama en, nog essentiëler, van e evi e mythe-- zorgto tva van die efiguren ue een bladena e die i . g g g vovorming rondo ditt gedicht,e , blijft er aanlife- eeen rol seespeelden e insemi-literairecir-e raire waarde weinigg over. Renders had de i- cu, its maar nu uzo goedg als vergeteng zijn.1 Ze terasre betekenisvan vadeze e e poëzie oe e met meer hadden vaak contact met de mensen van distantie mogen bekijken. Nu blijft te wat wij nu het eerste plan noemen.n Dat - veel hangen inkwalificaties^i als n ru e- een a maakt aazeliterair-historischinteres- t e ^ c ^ • en en noemt hij dit genre zelfs 'een san t. Een e hoofdstuk als aa sekringen'si hoogtepunt in zijn werk' met^ 'een^ o ei- ini opzichtto c t oeeboeiend. . Dat geldt voor0 teraire kwaliteit'. de aandachtn t diee RendersnCampertas aan . .. crit'inadrukkelijk cus wiwijdt. HijJ wijst op Camperts1arti s ei , die maakte dat hij Verdiensten 'ongegeneerd' schreef over het werk van Renders heeft zijn boek blijkbaar in een vrienden. at am inderdaade aain diee ttijdi vlotte, journalistieke stijl willen schrijven veel voor,r en e devraag isv aa sdit of Campert t a e en dat is zijn goed recht. Helaas glijdt hij moet worden aangerekend.De indruk ont- vaak uit in lelijke spreektaal en al te `snelle' staat dat veel schrijvers aa r in i etijd t niett formuleringen. Zo schrijft hij enkele malen al tez waa r n aa i tn e. e term 'politiek `de Campertjes' en heeft hij het over `tout correct'rr ^ bestond nogn ni niet. En zzou datt te- protestants Nederland'. De aanzienlijke enwoor s wezenlijk anders zijn?^ Kliek- e- hoeveelheid zinnen in de categorie `niet eest iss vana alle tijden.e Bovendien was g . fout, maar niet fraai' bederft het leesplezier Campert zelfzichz zi bewust van n zijn houding.in . geregeld. Ernstiger is het grote aantal on- De e bestevindtvrienden vim e monder n^gelijk- omstotelijke fouten: `Camperts moeder gezinden, meendem ^ i' enn dat betekendeete e was een bijdehandse vrouw' en `Jan Cam- niet automatischu cvriendjespolitiek.Dit a- pert leed een lichtzinnig leven' zijn slechts es neemtee t nietet weg e dat Renderse e s in zijzijn

twee grepen uit een volle ton. hoofdstuk0o stu oveover Campert p als criticus mis - Ook inhoudelijk wordt de lezer verrast sc ien wel de helderste analyseYse ggeeft. ee door opmerkelijke formuleringen. Cam- Toch is deze biografie als geheelmislukt. In pert voerde volgens zijn biograaf een prin- zijn naschriftasc schrijft Renders dat hij niet cipiële strijd tegen `blauwkousen'. Wat had e bedoeling inhad metet zijnbiografie am- ^ ^ hij dan tegen geleerde vrouwen? Niets; pert bijl te zetten alsg oe of Tout'out in de Renders associeert het woord `blauwkou- oorlog.r. Datis seen eeu zuiveruitgangspunt t a u en sen' met `De Blauwe Knoop' en lijft de ar- daarinaa n is s debiograaf o aa geslaagd.es Vervolgens c geloze dames zo in bij de anti-alcoholbri- zegt.i' ^ etH is iveel v interessanter om op a- . .. gade. sis van' igebeurtenissen eite eac te ter- Natuurlijk heeft deze biografie ook ver- halen en te verklaren waarom Campert de . , diensten. Hoewel verkruimeld, heeft Ren- keuzes maakte die sjaakte.' m dit punt ders veel nieuwe informatie over Jan Cam- sc iet debiografiette kort. pert bijeengebracht. Hij besteedt veel In een artikel naare aanaanleiding i van decm- o aandacht aan het overgangsgebied tussen motie over de omstandigheden rond am-

e' VaartjesV a a t1 es Eenen scschimmig' i rverhaal aa over een schimmig leven • 77 pens dood heeft Renders gezegd dat hij aan als Renders dit boek in deze vorm naar bui- zijn biografie wel een hoofdstuk over de ten heeft willen brengen. En al even nieuwe onthullingen zou willen toevoegen. vreemd is het dat een uitgeverij als De Bezi- Het zou beter zijn als hij zijn hele boek ge Bij Renders' tekst blijkbaar zonder noe- grondig zou herzien en herschrijven, want menswaardige redactie naar de drukker het boek zoals het er nu ligt, lijkt het resul- heeft gedirigeerd. Deze uitgeverij had niet taat van een haastklus. Het heeft iets van alleen zichzelf moeten beschermen, maar een conceptversie, een fase in een onder- in de eerste plaats de biograaf. zoeksproces die nog niet is afgesloten. Er moet nog worden gezocht, aangevuld en Hans Renders, Wie weet slaagg ik in de dood: Bio8r a- geschrapt, gecorrigeerd, geknipt en ge- e van Jan Campertp (Amsterdam,^ De Bezigeg Bijl plakt. Het is een raadsel hoe een biograaf 2004

78 • Biografie Bulletin Voorjaar 2006

Mens en tijdgeest Drie biografieën van Friedrich Schiller

Jessica Nash

Op p mei 1805 stierf een dichter die ook in zijn tijd al een internationale beroemdheid was: Friedrich Schiller. In zijn tweehonderdste sterfjaar bo- gen drie biografen zich over leven en werk van de dichter en denker die vrijheid boven alles stelde.

Op svonci-meie 802 ontving Friedrich stad van het hertogdom. Toen hij huis ler de koopakte van watat zijn laatste huis op e Esplanadebetrok, was de toneel- zouu zijn.. Hetet in' late barokstijlopgetrokken schrijver, dichter, historicus en filosoof pand stond aanEe Esplanade n a e in' Weimar, tweeënveertigjaarg oud, en had hij het en combineerde al het gemaken comfort grootste deelvan zijn oeuvre al geschreven. van een huise stadin– het lagniet alleen Zijn eerste succesvolle uitstapjes naar de to-

dichtbij eto eater maar, aa ook bij het neelkunst –Die" u er (1782),1 , ies Fiesko o en huis van Johann Wolfgangvon Goethe aan KKabale LiebeLie e(beide ei e uit 1784) 4 een Donon de Frauen an – met de voordelen van een Carlos (1787)– wer en gevolgdo door een p . g g landhuis: uitgestrekteg tuinen,inite weinig ver g - periode e van historischen filosofischonder- keer en een groene omgeving. Het etwas as eenee zoek. Resultaat van dit onderzoek waren statistatige e w nin ,escg i t voor een man van epische wer en als esc ic te es A a s der Schillersorm eTegenwoordig e woor 1 is er het vereinigten Nie er an e von der Spanischen . g g c l ermuseumeu i s v est, ^ de Esplanade Regierungg ierun g en esc ic tedes D reissi^ a ri en iser oop tin c i er st r asse. Krieges.e In i177996 hadSchiller zich weer op g .. InJe-na799 a c i er e universiteitssta het theater gericht en was hij begonnen aan verlaten.r Daar had hij tien jaar langeen de a enstein-tri o ie,die in 1799 799in re- ., .. onsuccesvolle academischee sc carrière e ca lere gepro-- ml re ging en zo'n grote inindruk op zijner- . . beerd te combineren met een stee sro- to maakte,, dat het leidde tot ot de u itno i- . . ucti everliteraire e loopbaan. Op verzoek ging om zich weer in Weimar te vestigen. van KarelAugust, de hertogvan Saksen-- Mariatu rtene Dieie Juneau von Orleans

Weimar, dieal egeruime u e t zijn tijd bescherm-- volgden respectievelijkin 1 80o en 18oi ^ ze heer was,, keerdeee e hij teterug unaar aa de o0 - trokken overal volle zalen, van a Leipzigel zitot

Jessica Nash Mens en tijdgeest • 79 Hamburg en Berlijn, en vestigden Schillers reputatie als de belangrijkste toneelschrij- ver van zijn tijd. De gedrukte versies van zijn stukken gingen in ongekende aantallen over de toonbank –achtduizend exempla- ren van Wallenstein, vijfenvijftighonderd van Die Juneau von Orleans – en raakten al snel uitverkocht. In mei i8o2, was Schiller een van de best be- taalde toneelschrijvers van het Duitse taal- gebied, hoewel hij nooit genoeg zou verdie- nen om zijn vele wensen te kunnen vervullen. Door zijn huwelijk had hij zich aan een adellijke familie verbonden, en hij was de vader van drie kinderen. In 1804 zou er nog een vierde bij komen. Schiller was bevriend geraakt met Goethe, en wat nog Friedrich Schiller, 1795 veel belangrijker was, Goethe was bevriend geraakt met hem. Mannen als Goethe, Alexander von Humboldt, August Wil- voor de aanvullende 600rijn n Schillerc er helm Schlegel en Johann Gottlieb Fichte leende de rest, waardoor hij zich ervan ver- waren wekelijks bij Schiller en zijn vrouw zekerde dat hij als schuldenaar zou sterven. te gast. Hij was op het toppunt van zijn Een extraa financiëleanc e e belastingwas zijnJ zo- roem, en had nog maar drie jaar te leven. mer uis in Jena. Toen Goethe voor zaken in Jena moest zijnJ,,boodoo hij aan de sleutels mee te nemen en etui saan a potentiële Makelaar Von Goethe P kopers te laten zien. Het werd al gauw ver- ,. In het museum aan de Schillerstrasse in kocht, zij het met verlies. Dat Goethe Weimar wordt de bezoeker verteld dat Schiller aanbood om als makelaar te funge- Schillers familieleden na zijn dood op 9 ren – een nogal rozaisc eezi gei voor mei i8o5 in hun huis konden blijven wo- die andere grote Duitse tonee sc ri Jver – nen `dankzij zijn nauwkeurige planning laat zien hoe hecht hun vriendschap was wat betreft werk en huishouden'. In werke- geworden sinds ze in de zomer van 1794 of- lijkheid werd Schiller –hoewel hij naar ficieel was begonnen. huidige maatstaven zeker een workaholic Cotta en Goethe waren meer dan alleen genoemd mag worden –voortdurend ge- maar vrienden in nood; ze waren centrale plaagd door geldgebrek. Om het huis aan factoren in de veranderingen die in Schil- de Esplanade te kunnen kopen, was hij af- lers werk optraden. In de drie biografieën hankelijk van de welwillendheid van zijn die naar aanleiding van Schillers sterfjaar vriend en uitgever Johann Friedrich Cotta, verschenen zijn nemen ze dan ook een be- die hem de aanbetaling van 2.600 florijnen langrijke plaats in. ZowelSi grid Damm in voorschoot. Zijn schoonmoeder was goed Das Le endes Friedrich rie ricSchiller er als EvaGe- e

8o • Biografie Bulletin Vooijaarzooó sine Baur in `Mein Geschópf must Du sein': vverwerkt zet fragmentenamenteng Das Leben der Charlotte Schiller probeert van eze brieven, soms nietroter dan twee . g Schillers leven te beschrijven zoals hij het o drieewoowoorden, e, in haaraa eigene e proza.oa Haara van dag tot dag leidde, en concentreert zich staccatoac ti ge,stijlimpressionistische op de persoonlijke aspecten van Schillers biedt tegenwicht aan zijnJ vloeiende,uit- relaties met zijn uitgever en zijn vakbroe- un' i eidioom.i Het is alsof amm ene ders. Rudiger Safranski wil in Friedrich c ie r overo eenee kloof ovan a tweeeeuwenee Schiller oder Die Erfindung des Deutschen heen samen aan het boekwerken.boek Idealismus de invloed weergeven van Schil- DeSchillerav n mma is eens ee dromer,ome , een lers leven op zijn tijd. Safranski besteedt verkwister, eeeen manan die sindse zi s zijnnjeugd n so- veel aandacht aan de literaire en historische n zijn stastand leeft e ende rest avan zi zijnn leven implicaties van deze vriendschappen. Hoe- door0o scuschulden e gekweld zala worden.i' wel alle drie biografen putten uit dezelfde ver si e zuurverdiender maar schamele me e . schat aan primaire bronnen –inclusief de voorschottenaan n mmooie oi kleren renen sn un tai - tweeëntwintighonderd brieven van Schiller a,euitsluitenden reisde i i ten met de snelle,se , u- waarover we momenteel nog beschikken – re 'Extrapose-koets, de haalt elk van hen de tekst door een eigen ve rsie va n eersteklasvervoer.oa s e o- zeef om óf Alltag, óf Epoche weer te geven. verslaafdenr aa en wistwi hij zekere e dat hij1 binnen-en Voor het grootste gedeelte slagen ze in hun kort zijnn grote slag ouzou slaan –alleen gokte . . opzet. Damm en Baur brengen Schiller tot Schillerc er op p zijn eigene e artartistieke st e e succes. leven; Safranski herschept de toenmalige Toen dat succes met Die Rduber inderdaad tijdgeest. De biografie van Schiller waarin kwam, was de opbrengst ternauwernood het persoonlijke en het professionele leven, genoegzijnom levenswijzeeve swl ze tebekostigen. e ost e de mens en het tijdperk, tot een eenheid hij tietienjaar'frivool' lang geen toneel worden gesmeed, moet echter nog geschre- scre e, kwam deelse sdoor oo economische ven worden. overwegingen: non-fictie betaalde meer. ' ^ ^ • an alle vakken',n schreefr "i, 'isi Geschiede-i e- nis ... het etmeestgeschikt te toom alssassoobasis voor Een onverwacht licht g mijne schrijfarbeid"te"economische i - Damm geeft meteen in het begin al toe dat nen.' ze Schiller een moeilijk onderwerp vindt. Het kwam c i re nen zn zijn 1jongegezin e ggoed Zijn idealisme is afstotelijk en pompeus. uit at i'n memei 7941794 eeeen ououde schoolvriend. Ze aarzelde om aan het project te begin- heme voorstelde aan aa de n en e ne twinti ' 1ri-a nen. `Ik denk erover om over Friedrich eCotta,uitgever otta erfgenaam van een ami- Schiller te schrijven,' schrijft ze in het begin ie eri' at 1 3Sboeken jaar n u ti a. van haar biografie, die als ondertitel `A Damm concentreert zich op de praktische Walk' meekreeg. Het boek is inderdaad een gevolgen die deze ontmoeting had voor wandeling langs de locaties van Schillers Schillers situatie:. In Cotta ontmoet Schil- ' dagelijkse bestaan, en bijna geheel geba- een uitgever, die zijn eisenn watbetreft et e seerd op de grote hoeveelheid correspon- honorarium steeds accepteert, diehem e dentie van Schiller. Schijnbaar zonder eni- e schenkt t en hem bovendien ini de winst .. ge moeite (maar helaas ook zonder enige vanva aafzonderlijke one werkenedelen aat n. Hij

ess ca NashMens ens enn tijdgeest• 81 heeft aan hem een solvabele, ruimdenken- nog toe mocht leiden, het contact met de uitgever, die een levenslange vriend zou Goethe zou in ieder geval een hoger doel worden.' Cotta verschafte Schiller en zijn dienen. gezin niet alleen financiële zekerheid, hij Safranski's biografie, die de indruk wekt bood ook aan geld voor te schieten voor van een bij het haardvuur verteld verhaal, is een ambitieus project: Schillers literaire ook het verhaal van de gouden eeuw van maandblad Die Horen. De plannen voor het Duitse idealisme. Hij portretteert dat blad gaven Schiller op zijn beurt een re- Schiller als de man die dat tijdperk uit- den om in juli 1794 Goethe te benaderen, vond. Zijn Schiller is een `publieke ziel' die na hem verscheidene jaren uit de verte be- voortdurend `aan zichzelf werkte', en leefde mind én gehaat te hebben. Datum wijst er- `alsof hij op de planken stond'. Safranski op dat Schiller de vriendschap die zich tus- wijst ons erop dat Schiller dat leven door sen hen ontwikkelde later zou omschrijven pure wilskracht wist te rekken tot ver na de als `het mooiste wat hij in zijn hele leven fysieke houdbaarheidsdatum. had bereikt'. Ze selecteert met zorg regels Het idealisme van Schiller kan als volgt uit de correspondentie die aan passages uit worden samengevat: dingen veranderen in liefdesbrieven doen denken, waardoor ze plaats van door hen veranderd te worden. de indruk wil wekken dat Schiller zijn ou- Schijnbaar alledaagse handelingen en geba- dere collega het hof maakte. De vriend- ren werden daarom uitvergroot tot baan- schap tussen hen beiden schildert ze als brekende gebeurtenissen. emotioneel bevredigend en als iets waartoe De relaties die in de zomer van 1794 tot Schiller om persoonlijke redenen het ini- stand kwamen, waren volgens Safranski be- tiatief nam: `Over veel dingen waarover ik langrijk vanwege hun professionele en his- het met mezelf niet eens kon worden, heeft torische gevolgen. Aanvankelijk had Cotta de zienswijze van uw geest (want zo mag ik Schiller gecontracteerd om twee bladen te de totaalindruk die uw ideeën op mij ma- redigeren: een dagelijks verschijnende poli- ken wel noemen) een onverwacht licht in tieke krant – Cotta's favoriete project – en mij ontstoken.' het literaire maandblad; iets wat Schiller al lang graag wilde. Maar twee weken nadat hij zich schriftelijk aan beide projecten had Rechtschapen mannen verbonden, kwam Schiller terug op zijn be- Had de idealist Schiller zijn eigen bijbedoe- lofte om de krant te redigeren. Hij ver- lingen toen hij Goethe benaderde? Volgens klaarde zijn verandering van gedachten Safranski wel. Schillers volwassen leven was met een beroep op zijn slechte gezondheid: doordrenkt met de idealen van de Franse het was beter om de energie die hem nog Revolutie; zijn handelingen en creaties restte op het esthetische tijdschrift te rich- werden geheel en uitsluitend gemotiveerd ten, een verzameling van `de knapste kop- door de jacht op vrijheid. Hij zag het Ho- pen van het land'. `Ons tijdschrift moet ren-project als zijn kans om een `culturele baanbrekend zijn', een blad dat `de gehele natie' te stichten, als substituut voor de po- lezerswereld aanspreekt', verklaarde Schil- litieke natie die door de Franse revolutio- ler. Bijna tweeduizend lezers schreven in op nairen was omhelsd. Waar het verder ook de nummers van de eerste jaargang. Al

8z • Biografie Bulletin [/oorjaar2ooó gauw telde het beginnende tijdschrift de taat van onze omgang,'zou Schiller later beste en bekendste schrijvers onder zijn schrijven. Goethe raadde hem aan Wallen-den- medewerkers: Schlegel, wiens broer Fried- stein in drie delen op te splitsen, waardoor rich was geweigerd, de gebroeders Wilhelm het stuk in een theatergebeurtenis zou ver- en Alexander von Humboldt, Johann Gott- aneren. Het werdSchillers grootste suc- fried von Herder, Johann Gottlieb Fichte ces. Dat wil zeggen, tot Wilhelm Telh dat en Friedrich H6lderlin. De laatste had bijna door Goethe was geschreven: hij was Schiller gesmeekt om mee te mogen wer- verscheidene jaren met het onderwerp be- ken. De meest onmisbare medewerker van zig eweestree hij het uiteindelijk in de allemaal was natuurlijk Goethe. winter van 1801naa Schiller 'schonk'. a- Die Horen ging na drie jaar ten onder. Toen franski's reconstructieu eva van de artistieke sa- had het project zijn belangrijkste resultaat menwerking wekt de indruk van eenric - echter al geleverd: de vriendschap met tin er eer misschien– niet helemaal in' Goethe, of, zoals Safranski het formuleert, overeenstemming met zijn bedoelingen als `deze bijna mythische gebeurtenis van de biograaf:c i re maga dan het tijdperk e- Duitse geest'. In de brief aan Schiller waar- vormd he en, maar Goethe vormde in hij de uitnodiging aanvaardde om voor Schiller. Die Horen te schrijven, had Goethe bekend dat hij wat zijn literaire productie betrof in Een groot geschenk een impasse was beland. Hij hoopte dat de innige omgang met dergelijke `rechtscha- De biografieën van Damm en Safranski pen mannen' voor een heropleving van zijn eindigen mmet de dood vanSchiller oP 9 mei scheppingskracht zou zorgen. Schiller 1805. e Voor e deo verdere t oen ontknoping van het hield zich op zijn beurt nog steeds bezig drama van vrijheid en vriendschap moeten met geschiedenis en filosofie. Een paar we ons wenden tot aur.rbiografieaa maanden nadat hun correspondentie was vanCharlotteic er, in feite de biografie begonnen, keerden beiden weer naar de van Friedrichdoor de ogen van zijn vrouw, poëzie en het toneel terug. schilderte t een ander beeldvana de verafgode e De gangbare opvatting is dat ieder van hen en onsterfelijk verklaarde schrijver.ZiZij n zijn creatieve tweede jeugd aan de ander te in titijden van ziekte?? Niets danken had. Safranski trekt deze lezing niet meer dan achteloze verwaarlozingg van zijnJ in twijfel. Hij verhaalt hoe Schiller bijna gezondheid. De beroemdste oem ste vriendschap twee jaar van zijn leven wijdde aan het redi- in?egeschiedenis van de Duitseu tseliteratuur? teratuur. geren van Goethes Wilhelm Meister terwijl Uitsluitend te danken aan Lottes inspan- zijn eigen plannen voor Wallenstein in zijn nin en en connecties aan het hof. En waar- bureaula lagen te verkommeren, omdat de om stemde Geheimrat Goethe ermee in om indrukwekkende verbeeldingskracht van voor Die Horen te schrijven? Omdat hij op Goethe het zelfvertrouwen van de jongere dezemanier a er in opdracht van de hertogde schrijver aantastten. Goethe betaalde zijn opruiere en zintrawanten in de gaten kon vriend echter terug door hem met Wallen- houden. Het neerhalen vana heiligee e huisjes stein te helpen. `Ik voel me alsof ik boven werkt soms verfrissend, maar hier gaat het mezelf uitgestegen ben, en dat is het resul- in de meeste gevallen te ver.

Jessica Nash ensMens en tijdgeestJg • 833 Ook in haar naschrift over de vriendschap herlas. Hij was ervan overtuigd dat ze eens tussen Schiller en Goethe is Baur meedo- beschouwd zouden worden als `een groot genloos. Na Schillers dood, schrijft ze, geschenk [...] dat de Duitsers, ja, ik mag stuurde Charlotte de brieven terug die wel zeggen de hele mensheid, aangeboden Goethe aan Schiller had geschreven. De wordt'. In 1828 bood hij dit geschenk ein- rouwende vriend was van plan hun corres- delijk aan Duitsland en de rest van de we- pondentie te publiceren en de royalty's te reld aan. De correspondentie besloeg zes delen met Schillers gezin. Charlotte had delen, en werd uitgegeven door Cotta. het geld hard nodig. Maar Goethe deed niets met de brieven en uiteindelijk hielp Vertaling uit het Engels: Rob van Essen niet hij maar Cotta het gezin uit de brand. Cotta bevrijdde het van de schulden die Literatuur Schiller had nagelaten, en ontfermde zich over Lotte, de kinderen en zelfs het perso- Eva Gesine Baur, Mein Geschóp musst Du sein; neel. Das Leben der Charlotte Schiller (Hamburg, Een onbevooroordeelde blik op de primai- Hoffmann and CameP Verlag, g^200 4 re bronnen rehabiliteert Goethe echter. Sigridg Damm, Das Leben des Friedrich Schiller Frankfurt am Main, Insel Verlag, 2002004) Goethe heeft zijn brieven aan Schiller en g^ Rudig er Safranski, Friedrich Schiller oder Die Er- Schillers brieven aan hem – 971 in totaal – ndung des Deutschen Idealismus (München, in elk geval bewaard. Hij noemde ze zijn Hanser Verlag,g^ 200 4 `grootste schat' en bekende dat hij ze met veel plezier en grote bewondering las en

84 • Biografie Bulletin [/oorjaar2ooó Uiteindelijk zijn we allemaal atomen Twee biografische films

Rob van Essen

Onlangs verschenen twee films over kunstenaars in de bioscopen die niet meer van elkaar hadden kunnen verschillen. Grote, beeldvullendegeba- ren tegenover een figuurtje dat ergens onder in beeld door een bos struikelt.

Kunstenaars zijn gepijnigde, gekwelde, diepenzich ic niet in hun voorgangers en geïnspireerde en innemende armoedzaaiers t i' en oten.ontwikkelen Ze geenn ideeën,i "n, die 's nachts over natte, glimmende Parijse maar zijnn instinctief reagerende wezens die straten naar huis wankelen terwijl ze zo nu o eekunnennsgeinspireerdn raken; ^ an en dan een fles wijn aan de mond zetten. gaan ze als razen en aan het werk en zetten Tenminste, als we afgaan op Modigliani in ééne sessiess eeneehet schilderij doek. o t Als van Mick Davis. Dat er in Zoos nog een etisa slepens e ze e zichc uteut uitgeput naar aa de film over kunstenaars wordt gemaakt waar- kroeg. in geen enkel romantisch cliché uit de weg wonder dater door' o zo nzo'n film nietsets wordt gegaan, is eigenlijk onvoorstelbaar. wwijzerover ^ e wordt ove Modigliani il'ni en de u nste- De Italiaanse schilder Amadeo Modigliani naars uit zizijnJ n omgeving. Instinctief reag e- (1884-1920) vestigde zich in het begin van ren ewezens e kun jeni et analyseren,ie de twintigste eeuw in Parijs; hij werd be- kunnjenm a ee raa enz' at nle En. aarzi'nzij , roemd door zijn schilderijen van langge- • dan. 's Nachts, als de gewone mensen rekte vrouwen. De film concentreert zich slapen, dansen ze dronken op straat. Ze op zijn relatie met zijn favoriete model praten i't mstemverheffing.Zet Ze en-

Jeanne Hébuterne (gespeeld door Elsa Zyl- • ririjke e Amerikaanse erfgenamesdie ie niet verstein) en zijn rivaliteit met Picasso met een hondrondlopen, maar met een (Omid Djalili). Modigliani zelf wordt ge- geit. s zozo'nn e rijke er eerfgename ame ruzieuz e met een speeld door Andy Garcia, die ook als mede- kunstenaar heeft, pakt ze een geweer en producent op de aftiteling staat. neemt ze hem op een terras onder vuur. De Volgens de clichés die de makers hanteren andere kunstenaars op het terras lachen zijn kunstenaars geen rationele personen. toegeeflijk als ze van de eerste schrik e o- Ze denken niet na over hun kunst, ze ver- mene zijn; die e rijkeri eAmerikaanse e as e ear n-

Rob van Essen Uiteindelijk zijniJ'n we allemaal em a at o men • 85 mes toch! Kunstenaars hebben rommelige ander wilden sterven. Als Modigliani uit- ateliers met een ongelapte glasgevel op het eindelijk is overleden richt ze zich weer tot noorden voor het beste licht, maar ze schil- ons. Ze heeft het over liefde, vraagt om ver- deren alleen 's nachts, bij het licht van een geving en werpt zich ruggelings uit het ven- in een fles gestoken kaars. En kijk eens naar ster. Een toepasselijk einde voor een raam- Modigliani zelf. Jeanne, zijn model, heeft vertelling, maar de kijkers vragen zich een kind van hem. Haar vader moet na- ondertussen wel af wat zij met deze over- tuurlijk niets van zo'n kunstenaar hebben, daad aan emotie aan moeten. En dan heb- en verbiedt Modigliani de omgang met zijn ben we het nog niet eens gehad over de dra- eigen kind. Wat doet die dekselse Modig- matische belichting, de langzaam blauw liani? Hij neemt het hoofd van de man tus- kleurende digitale sneeuw en de sound- sen zijn handen en kust hem vol op de track (quasi gregoriaans gezang met een mond. Zo pakken wij de bourgeoisie aan! housebeat). Even hoop je nog dat het alle- Ach, die kunstenaars. Ze sterven jong – als maal heel doortrapt is en dat je naar `Mon- ze sympathiek zijn, tenminste. tyPython's Life of Modigliani' zit te kijken, maar nee, het is allemaal wel degelijk se- Gaasdoekje rieusbedoeld. Toch bevat de film één klein element dat Eigenlijk is `Modigliani' een verzameling authentiek aandoet. Zodra Modigliani zijn acteerprestaties van acteurs die denken dat laatste adem uitblaast, wordt er door een het maken van kunst (niet alleen de kunst bevriende kunstenaar een dodenmasker van de kunstenaars die ze uitbeelden, maar van hem gemaakt. Je ziet die dodenmaskers ook hun eigen acteren) gepaard gaat met wel eens op foto's, maar hoe gaat het maken grote gebaren. Zelfs de schilderijen in de ervan eigenlijk in zijn werk? Geeft dat nou film zijn niet echt. Ze zijn speciaal voor de geen enorm geklieder met al dat gips, en film vervaardigd, en zo slecht dat je je niet raakt het gezicht van de overledene er niet kunt voorstellen dat de kunstenaars in door beschadigd? Wat blijkt – ze leggen kwestie ooit beroemd zijn geworden. In het eerst een dun gaasdoekje over het gezicht, geval van Modigliani hebben deze speciaal en pas dan gaan ze met gips in de weer. voor de gelegenheid gemaakte schilderijen Toch nog wat geleerd. het `voordeel' dat zijn geschilderde vrou- wen allemaal sprekend lijken op de actrice Het bos in die Jeanne speelt – iets waardoor die schil- derijen meteen tot anekdotes worden gere- In `Last Days' van Gus van Zant gebeurt duceerd. helemaal niets. De film gaat over de laatste De film is een aaneenschakeling van mis- dagen van een zekere Blake, een man tus- verstanden. Uiteindelijk blijkt het niet eens sen de twintig en dertig, die ronddwaalt in over kunst te gaan, maar over liefde. Het en om een vervallen landhuis waar ook nog verhaal is opgezet als een raamvertelling. In een paar andere mensen bivakkeren. Uit de de eerste scène kijkt `Jeanne' ons recht in de summiere informatie die gedurende de ogen en vraagt of we wel eens zo veel van ie- film wordt gegeven blijkt dat Blake een mand hebben gehouden dat we voor die rockster is, die zichzelf uit een ontwen-

86 • Biografie Bulletin Voorjaaraooó And YGarcia als Amadeo Modiglianig ningskliniek heeft ontslagen en aan de vragen als: zag dat huis waarin hij overleed vooravond van een nieuwe tournee staat. er foto's^s niet et heelanders a e s uit, u t, hebben e e die• e Het gaat niet goed met hem. Hij loopt telefoontjes echtaats evon en, en heeft wankelend en mompelend rond, met zijn i've dag r hijvoor ststierf e echt eenee cocolporteur orteu hoofd naar beneden. Soms speelt hij met van deGouden tet woord gestaan?ta een geweer, soms met een gitaar. Aan het Door de hoofdfiguur Blake te noemen einde van de film wordt hij levenloos aan- ee ealregisseur die vrageni r gen naa r de ac- getroffen in het tuinhuis. ter rongedrongen.H Helemaal verdwijnen i'nen Gus van Zant heeft er geen geheim van ge- doen zez niet, maar ze laten wel ruimte vrij maakt dat `Last Days' zijn visie is op de voor waar ethet cecht t om gaat:g at.het et laten ate zienen laatste dagen van Kurt Cobain, de leadzan- vandeee te enea ontredderingv een rock- n en r- ger van Nirvana, die in 1994 zelfmoord srter die eigenlijknie t m eer verder ekan.er Juist pleegde. Hoofdrolspeler Michael Pitt heeft door zich eenstaps p van Kurtu Cobaina te ver- zich voor de gelegenheid dan ook het uiter- i'e r e,n kunnen u e we hem,e, o omdat at er e veel ee lijk van Cobain aangemeten. Zijn gezicht banale vrageng wegvallen,^ dichter ena e- gaat schuil achter piekerig, halflang blond ren eean'normale' in ni film .. haar, hij heeft een baardje van drie dagen e i zou zijn.zi n. Hijwordt wo t minder'Kurt u t en draagt afgetrapte schoenen en gehaven- o ain ^, • hij wordt eenmens,normaler n de truien. Wel ziet hij er iets te gespierd en re voetstuk oe stu o reputatie,lem iemanda n ie 'e gebruind uit voor iemand die niet heel op straat ziet lopen en niet herkent. Het isi goed voor zichzelf kan zorgen. een vreemde paradox:.juist door hem te Als Blake in de film gewoon Kurt Cobain en te anonimiserenkomt o t had geheten, zou je uiteraard anders naar de hoofdpersoondichterbijan ooit. Waar

` • • ^ de film kijken. Je zou afgeleid worden door o ig i anl op allerleia e eggebied de paplank

Rob van Essen Uiteindelijk"nzijn we aallemaal a at om en • 887 volledig missloeg, zegt deze film alleen al vrienden van Blake speelt. Maar waar die door deze constructie iets over kunst en de schilderijen de afstand alleen maar vergro- werking ervan. ten, kom je in deze scène dichter bij Co- `Modigliani' zou een verfilmde biografi- bain dan op welk moment van de film dan sche roman kunnen zijn, `Last Days' doet ook. Het zou een beeld uit een documen- iets wat een biografie niet kan. Door zich taire kunnen zijn. Dit is ook het moment op een paar dagen te concentreren geeft de van de film waarop je het meest aan het in- film een beeld van het alledaagse, van de terpreteren slaat. Dat je je laat ontroeren niet-gebeurtenissen tussen de gebeurtenis- door dit toch ook puberale nummer, komt sen door. Natuurlijk zouden deze niet-ge- natuurlijk ook doordat je weet dat het beurtenissen ook beschreven kunnen wor- nooit voltooid zal worden omdat Blake str- den. Maar in de mededeling `in de dagen aks doodgaat. Je realiseert je ineens hoeveel voor zijn dood maakte hij lange wandelin- er verloren is gegaan toen Cobain zich door gen door het bos' fungeert de hoofdper- zijn hoofd schoot. Aan de andere kant zien soon nog steeds als handelend middelpunt. we niets meer dan een wat verwarde muzi- Door te laten zien hoe hij ergens onderin kant die met een nieuw nummer worstelt. beeld tussen de bomen doorstruikelt, maak De kans is vrij groot dat eerdere nummers je in één keer duidelijk dat er van een han- die wel op cd terechtkwamen op soortgelij- delend middelpunt geen sprake is en dat de ke wijze en onder soortgelijke omstandig- echte hoofdrol in deze scène is weggelegd heden zijn ontstaan. voor het bos, waarin de wandelaar een toe- vallige passant is. Elckerlijc Zelfs als het personage Blake op een gege- ven moment rondloopt in de muziekkamer `Last Days' laat zien dat je door middel van van het landhuis, valt hij bijna weg tegen film een beeld van een persoon kan geven de instrumenten en het meubilair. Maar op een manier waarop een biografie dat wanneer hij een gitaar pakt en ineengedo- niet kan. Dat het over de laatste dagen van ken op een stoel begint te zingen, zitten we de hoofdpersoon gaat, doet, als we eenmaal opeens in de ontroerendste scène van de over onze ontroering over de scène in de film. Door dit statische en terloopse karak- muziekkamer heen zijn, niet eens zoveel ter ter waarop het in beeld gebracht wordt, zake. Het geeft de film extra lading, uiter- komt die ontroering des te harder aan. Bla- aard, maar afgezien van de dood op het ein- ke zingt aarzelend en schurend een num- de, zou de film ook over de tijd tussen twee mer dat nog niet af is, waarvan hij de woor- tournees kunnen gaan – hij zou bij wijze den kwijtraakt en dat sprekend op een van spreken ook `Days' kunnen heten. Een onvoltooid nummer van Nirvana lijkt. Lar- film die bijvoorbeeld een paar dagen uit het moyant, grotesk en met iets geniaals, juist leven van Albert Einstein behandelt, zou er omdat het niet af is: het kan nog alle kanten niet eens heel anders uit hoeven zien, zelfs op. Net als het schilderwerk uit `Modiglia- als hij zou gaan over de dagen waarin Ein- ni' is het onvoltooide nummer dat Blake stein de relativiteitstheorie vervolmaakt. zingt speciaal voor de film vervaardigd – (Einstein leest de krant, drinkt koffie, door Lukas Haas, die in de film een van de schrijft een brief aan een collega, loopt een

88 • Biografie Bulletin Voorjaar2ooó

beetje' afwezig a e rondo hete enigeg verschil met als een soortr E cer c,i die tegelijkertijd Blakea uuit ^ Lt astDays' zouya^ s zijn u n dat Einsteins• Kurt t Cobainin is. Daaroms. a is het een antic i- . afwezigheidpniet door depressie of ontwen- max als de aftitelingmeldt ate film e- nin sversc i nse en, maar door diepna- aseer is op het leven vanKurt u t Cobain.in. denken en wordt veroorzaakt.) leven leent Bovendienblijkt i aan het einde van de al- inzic voor ^zo n e an e. oe meeree je teling date film ook nog eens aan hem is .. inzoomt nzoomt op het dagelijkse i e bestaan, hoege- opgedragen. Zo wordt de film achteraf lijkvormiger onze belevenissen worden. Als toch bijnaa weer e gereduceerde u tot een nor- . je maar vern genoeginzoomt oo lijken t e we alle- male biografische exercitie. Het zou beter maal op doelloos bewegende atomen. zijn als de naam van Cobain nergens in de Toch wordt met deze film geen vee e o- film werd genoemd. ve n nieuweu enre ingeluid. Als er meer van dergelijke films werden gemaakt, zou het `Modig liani' (VS,^ 2005)S Regie:g Mick Davis. Met gegeven (Een daguit het leven van...) al AndyY Garcia,^ Elsa Zylverstein,Y ^ Omid Djalili,1 gauw tot een gimmick uitgroeien.'Last ast Udo Kier Days' lijkt.. voorbestemd een unieke,i e, para-r- `Last Days'Y (VS,^ 2005) SRegie: g Gus van Zant. Met ox e film te blijven, met eenzekere e e e BBlake Michael Pitt, Lukas Haas, Asia Argentog

Robo v vana Essensse Uiteindelijk a" zzijn we allemaal atomen • 889 Schrijvershuizen Het huis van Luigi Pirandeio in Caos

Erna Staal

Bij Caos denkt men eerder aan defzlm `Kaos'van de gebroeders Paolo en Vittorio Taviani dan aan de novellen van Luigi Pirandello (1867-2936) die eraan ten grondslag liggen: verhalen over Pirandello's jeugd, over de mensen, de natuur en de geschiedenis en de tradities van Sicilië. Verhalen waarvan de inspiratiebron ligt in de omgeving van zijn geboortehuis, in de buurtschap – contrada – Caos, aan de zuidkust van Sicilië.

Het huis waarin Luigi Pirandello op 28 juni dat hij zich achter de rug van zijn vader om, 1867 werd geboren ligt tussen Agrigento en maar met hulp van zijn moeder, laat in- Porto Empedocle, een stad die tegenwoor- schrijven op een gymnasium in Agrigento, dig haar bekendheid ontleent aan een an- in plaats van de door zijn vader uitgezochte dere literator, Andrea Camilleri. Het huis handelsschool. In 188o vervolgt hij het ligt op een rots hoog boven de zee, met een gymnasium in Palermo en gaat tijdelijk in tuin die steil naar beneden loopt. Het was de kost bij familie. vanaf het begin van de negentiende eeuw in Tussen 1887 en 1892 studeert Pirandello in het bezit van de familie van Pirandello's Rome en Bonn, keert voor een kort verblijf moeder, Caterina Ricci Gramitto. In 1867 terug naar Sicilië om zich vervolgens te ves- had Caterina zich er afgezonderd uit angst tigen in Rome. Op 27 januari 1894 trouwt voor de choleraepidemie die woedde op het hij met Antonietta Portulano, een huwelijk eiland. dat tot stand gekomen is op initiatief van Luigi, zoon van Stefano Pirandello, een ex- beide vaders. Antonietta is de dochter van garibaldiaan en zwavelmijnbezitter, gaat een zakencompagnon van Luigi's vader. niet naar school, maar krijgt huisonder- Uit het huwelijk komen drie kinderen richt. Hij steekt veel op van een huishoud- voort: Stefano (1895), Lietta (189 7) en Faus- ster, die hem bekend maakt met oude Sici- to (1899). liaanse verhalen. Op zijn twaalfde is zijn Tijdens zijn studie is Pirandello al begon- liefde voor verhalen en voor taal zo groot nen met publiceren, eerst twee gedichten-

90 • Biografie Bulletin Voorjaar2ooó

Heteboortehuisg van Luigig Pirandello

bundels en een roman, en in het jaar van Deea artsen se zien geene enkele kans op ene- . zijn huwelijk verschijnt zijn eerste verha- nen e n toni etta blijfti t tot haaraa dood in lenbundel. Ook gaat hij schrijven voor een 1959 in een kliniekin Rome. aantal literaire tijdschriften. In een van die Piran e os^ vadere voegt zich begin jaren tijdschriften, Aries mede door hem opge- twintigo0bij zijn zoon in Rome.o e. Ook zijn richt, verschijnt zijn eerste toneelwerk. kinderen wonen soms bij de schrijvero in Het huwelijk van Pirandello kent een paar ie erval vlak in de buurt.uu In 1g 24 meldtt gelukkige jaren, totdat in 1903 de zwavel- Pira n e zicho aan als lid van de Nationaal mijn van zijn vader en schoonvader door FascistischeaPartij v nBe Benito to Mussolini.usso een overstroming instort. De gehele familie i'nl motievenot blijvenJH onduidelijk. oewe wordt financieel geruïneerd en Pirandello hijJ zichzelf' z een ee ascfascist st in ahart t en nnirnieren moet gaan werken voor de kost. Hij gaat noemt, bemoeiti hijl zich cnooit oo t actief i m et de privé-les geven en vraagt voor het eerst ho- politiek. Het levert hem geene voor eurs e- noraria voor zijn literaire werk. Bij Anto- handeling nwelke aaaard dana ook op. e- nietta beginnen zich verschijnselen van ver ee s probeerteerthij i aaaan het eeind vanva eja- waanzin af te tekenen. Haar ziekelijke ja- ren twintig de steun vavan Mussoliniusso te loezie ontaardt in een agressieve paranoia rl en voorzijntheaterplannen. z waar Pirandello en zijn kinderen zwaar on- der te lijden hebben. In 1919 raakt ze der- Het werk mate psychotisch, dat Pirandello wel moet besluiten haar in een inrichting te plaatsen. Ondanks het tijdrovende lesgeven om zijn

ErnaStaal Schrijvershuizen •9 t De tuin bij' het huisggrenst aan de zee gezin, maar ook de familie financieel te on- dello in binnen- en buitenland opvoert. dersteunen, produceert Pirandello een in- Vanaf 1923 werkt Pirandello aan het orde- drukwekkende hoeveelheid literair werk. nen van zijn novellen. Ze komen met regel- In totaal publiceert hij driehonderdzestig maat uit in bundels van vijftien verhalen novellen, drieënveertig toneelstukken, ze- onder de gezamenlijk noemer Novelle per ven romans en een aantal poëziebundels. un anno. Pirandello stelt zich ten doel voor Hoewel de novellen de essentie vormen van elke dag van het jaar een verhaal te schrij- zijn omvangrijke oeuvre, zijn het vooral de ven. toneelstukken die Pirandello wereldfaam De laatste jaren voor zijn dood verblijft Pi- bezorgen. In 1921 zorgt het revolutionaire, randello veel in het buitenland, onder an- modernistische stuk Sei personaggi in cer- dere in Berlijn, Parijs en New York. De ver- cha d'autore (Zes personages op zoek naar een filming As you desire me in 1932 van Come auteur) voor een doorbraak. In 1925 richt to mi vuoi (193o), met Greta Garbo en Pirandello met een paar vrienden en zijn Erich von Strohelm, is een doorslaand suc- zoon Stefano een eigen toneelgezelschap ces. In Italië voelt Pirandello zich miskend; op. Leading lady van het gezelschap is zijn plannen voor het oprichten van een Martha Abba, een jonge actrice die tot aan Nationaal Theater worden keer op keer zijn dood Pirandello's muze zal zijn. Als het door de fascistische bureaucratie gefrus- toneelgezelschap na een paar jaar niet le- treerd. De toekenning van de Nobelprijs in vensvatbaar blijkt, richt Martha Abba een 1934 voor met name zijn toneelwerk, ver- eigen gezelschap op dat het werk van Piran- andert daar weinig aan. In 1936 loopt hij op

92 • Biografie Bulletin Voorjaarzooó

de set van de verfilming min gva van I Mattia PPascal eenlongontstekingop Hijoverlijdt .J opp 8 december van datjaar in zijn huis in Rome. Uit zijn testament blijkt dat hij geene staatsbegrafenis wenst ter meerdere eer en glorie van Mussolini en consorten, maar een zo sober mogelijke uitvaart met de kisti op een boerenkar.

El ino Waar vroeger een zandweg door het veld liep, eligt , nut u vanaf de II deS, weg langs de Siciliaanse zuidkust vavan Marsalanaar aa ira- cuse, een geasfalteerdea e brede straatdie e uit- i- mondt in eenparkeerplaatsdie e qua u om- . q van biji een megastoreniet etzou ou misstaanmisstaan. . Links inva van dit pleint staan een paar gebouw- tjesdie e eenee caféherbergen erer en een slecht e- Pirandello met zijn vrouw en drie kinderen,X97 1907 sorteerde miniboekhandelawaar nauwelijks . informatie over r Pira n e o te krijgeni' isis. Aann het eindein van a al het asfalt staat een e collectiealherbergt een groot aant eenzaam, streng uitziend zandkleurig huis. prachtige toneelaffiches, wat meubilair, en Tegen de voorgevel staat een buste van de langiee n ni et te mn sseri e evaaseijaren- .. schrijver met zijnkarakteristiekepuntsikje. u asu rngediend i n ee t voor e as van e . Binnen verdringen scholierenc zich voor de sc veri' . rbrievenNaast vanenaancoea- vitrines met documenten, foto's en parafer- auteursr is opvallends o a e veel aandacht voor de nalia. correspondentiemet et Martha Abba Piran- e o schreef haarmeer mee dan a vijfhonderd brieven).Tussen usse de vele foto's^ liggengg acte - loos een Pportemonneetje,n J e, eeeen trei na onne- ment ene eeeenlidmaatschapskaart van e Fascistische Partij.) Geen toelichting in de bijschriften, een u uitlegi o een te tor. Een must is een afdalingin de tuinnaar aa de pijnbi n oom ino sstaat zelfs met oo et- ters vermeld in toeristische folders) waar- van we weten dat deschrijver ri ver ergraag aa n- o er zat te mijmeren9 en waaronder inI 6I Pirandello bij de Tempio della Concordia, A ri- J P g zi n as is bijgezet. Die boom plus het uit- g ento. De foto is kort voorzijn zijn dood in z93eno 6 g - men. zichtvanafect rots over zee geven een beetje begripvan de oorsprong van zijn inspiratie.

ErnaStaal Scri vers uizen • 93 Pirandello verzuchtte vaak: `Sono figlio del Literatuur Caos.' Dat kan zowel opgevat worden als levensmotto (kind van de chaos) als ode Max Nord, Luigi PirandelloP (Zutphen,^ gWalburg aan zijn geboortegrond. Pers 1977) Pirandello's love letters to Martha Abba. Edited and translated by Benito Ortolani (Princeton, Prin- Casa Natale di Luigi Pirandello Y ceton University tPressY r994 Contrada Caos, SS-I15-Agrigento Tel. +39 0922 511102 Openingstijden: dagelijks van 8.0o uur tot 20.00 uur.

94 • Biografie Bulletin Voorjaarzooó Nederlandstalige biografieën, verschenen in Zoos

Guus Bekooy, Frits Philips zoo (Zaltbommel, Uitg. Aprilfis) Mieke van den Berg & Dirk Idzinga, Trots en in zichzelf besloten. Ida Gerhardt, afkomst en eerste deel van haar leven (Kampen, Ten Have) Gilles Borrie, M.A. Reinalda (2888-1965). Een geboren bestuurder (Amsterdam, Aksant) Mineke Bosch, Een onwrikbaar geloofin rechtvaardigheid. Aletta Jacobs r8S4-j929 (Amster- dam, Balans) Stefan van den Bossche, jan van Nijlen. Biografie (Tielt, Lannoo; Amsterdam, Atlas) Ariëtte Dekker, Cornelis Verolme. Opkomst en ondergang van een scheepsbouwer (Amster- dam, Bert Bakker) Dirk van Delft, Heike Kamerlingh Onnes. Een biografie. De man van het absolute nulpunt (Amsterdam, Bert Bakker) Sietzo Dijkhuizen, Jac. P. Thijsse, een biografie. Natuurbeschermer, flaneur en auteur van Verkade-albums (Amsterdam, De Arbeiderspers) Philip Freriks, Jantje. vertelling (Schoorl, Conserve) John Jansen van Galen, Laatstegoeverneur, eerste president. De eeuw van John Ferrier, Suri- namer (Amsterdam, KITLV) Gijs Groenteman, Ischa Meijer. Verhalen van verwanten, vrienden en vrouwen (Amster- dam, Prometheus) Bruno de Haas, Cees van Lotringen, Mister Euro. Een biografie van Wim Duisenberg (Am- sterdam, Business Contact) Wim Hazeu, Vestdijk. Een biografie (Amsterdam, De Bezige Bij)

Nederlandse biografieën, verschenen in 2005 • 95 Barbara Henkes, Uit liefde voor het volk. Volkskundigen op zoek naar de Nederlandse identi- teit (Amsterdam, Athenaeum, Polak &Van Gennep) Aukje Holtrop, Nynke van Hichtum. Leven en wereld van Sjoukje Troelstra-Bokma de Boer 1860-2939 (Amsterdam, Contact) Dorine van Hoogstraten, Dirk Roosenburg, architect 2887-1962 (Rotterdam, Uitgeverij oio) Ben Knapen, De man en zijn staat. Johan van Oldenbarnevelt, 1S47-1619 (Amsterdam, Bert Bakker) Auke Kok, De verrader. Leven en dood van Anton van der Waals (Amsterdam, De Bezige Bij) Tony van der Meulen, De verzwegen moeder (Amsterdam, Balans) Cornelis A. van Minnen, Amerika's beroemdste Nederlander. Een biografie van Hendrik Willem van Loon (Amsterdam, Boom) Rob Molin, Lieve rebel. Biografie van Adriaan Morriën (Amsterdam, De Arbeiderspers) Luc Panhuysen, De ware vrijheid – de levens van Johan en Cornelis de Witt (Amsterdam, Atlas) Harry G.M. Prick, Een andere Boudewijn Buch. Terugblik op een vriendschap (Amsterdam, Aspekt) Bas van Putten, Hoog spel. Het levensverhaal van componist Hans Kox (Amsterdam, Con- tact) Menno Schenke, Het bewogen bestaan van C.B. Uaandrager (Amsterdam, De Bezige Bij) Kees Snoek, E. du Perron. Het leven van een smalle mens (Amsterdam, Nijgh &Van Dit- mar) Annelies Verbeek, Menniste Paus, Samuel Muller (1785-1875) en zijn netwerken (Hilversum, Verloren) Simon Vuyk, Jacob Kantelaar 1759-1821. Veelzijdig verlicht verliezer (Zwolle, Uitg. Waan- ders) W.H. Weenink, Bankier van de wereld. Bouwer van Europa. Johan Willem Beyen 1897-1976 (Amsterdam, Prometheus)

Brigitte Weusten, Vraag niet alleen om mijn bevrijding. Het leven van Daniel van Vugt, 2 mei 1896-2 mei 1945 (Nijmegen, Valkhof Pers)

96 • Biografie Bulletin Voorjaar 2006 Medewerkers aan dit nummer

WIEP VAN BUNGE is hoogleraar geschiedenis van de wijsbegeerte en decaan van de facul- teit der wijsbegeerte van de Erasmus Universiteit Rotterdam. Hij is onder andere auteur van From Stevin to Spinoza. An Essay on Philosophy in the Seventeenth-Century Dutch Repu- blic, redacteur van The Early Enlightenment in the Dutch Republic, en co-redacteur van The Dictionary of Seventeenth and Eighteenth-Century Dutch Philosophers en van de Corre- spondance de Pierre Bayle.

ROB VAN ESSEN is schrijver, vertaler en redacteur van Biografie Bulletin. In februari van dit jaar verscheen bij uitgeverij Atlas zijn nieuwste boek Het jaar waarin mijn vader stierf.

PETER HOFMAN is neerlandicus. Hij publiceerdeU i r n in Literatuur,e rBiografie, o e uBulletin, etanRaster, .. een DeeParelduiker. are In 1999 999werkte hij mee aaaan de essaybundely ne Licht c is de win er duister- Over Lucebert, ononder reredactie vanHans a s oer n e we en. In22004 verscheenve sc ee van zijn , handa Li c tsci ne en zzingend.i . e on e uce ert.

NICO KEUNING is neerlandicus. Hij schreef onder andere de biografie Angst voor de win- ter. Het leven van jan Arends. Work in progress de biografie van Bob den Uyl.

DIK VAN DER MEULEN schreef de biografie van Multatuli –waarvoor hij de AKO litera- tuurprijs ontving – en is redacteur van Biografie Bulletin. Onlangs verscheen Oude er nieuwe Maya's. Een reisverslag, dat hij met Marta Durán Huerta schreef. . JESSICA A NASHS StUstudeerde Duitsei taal eenletterkunde inVerenigdee taten en in Duits- land. Ze is redacteur bijJ uitgeverijg v e ri Atlas lAt a in Amsterdam. . EMANUEL OVERBEEKE is musicoloogen e auteuauteur vana Het i ettantenmas er afgelegd –Vest- dijk" en de muziek.

HINKE PIERSMA is historicus en als onderzoeker verbonden aan het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie. Vorig jaar verscheen haar proefschrift De drie van Breda. Duitse oorlogsmisdadigers in Nederlandse gevangenschap 1945-1989• Dit najaar verschijnt haar monografie van de verzetsman mr. J. le Poole.

ERNA sTnnr. is redacteur bij uitgeverij Contact in Amsterdam en maakt deel uit van de re- dactie van Biografie Bulletin.

97 PAUL VAN DER STEEN is politicoloog en redacteur bij De Limburger/Limburgs Dagblad. In 2,004 verscheen zijn biografie van minister en minister-president Jo Cals: Ca/s. Koop- man in verwachtingen 2914-1971•

RENÉ VAN STIPRIAAN is hoofredacteur van de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (www dbnl.org), en onder andere auteur van Het volle leven, Nederlandse litera- tuur en cultuur ten tijde van de Republiek en, samen met Geert Mak, samensteller van Oog- getuigen van de Gouden Eeuw en Ooggetuigen van de wereldgeschiedenis.

JENNY UGLOW is een van de meest vooraanstaande Britse biografen. Van haar verschenen boeken over Elisabeth Gaskeil, William Hogarth en de leden van de The Lunar Society. Voor laatstgenoemde groepsbiografie werd ze onderscheiden met de James Tait Black Me- morial Prize for Biography.

GÉ VAARTJES publiceerde in 1999 een biografie van Herman de Man, werkt aan een bio- grafie van schrijfster en toneelcritica Top Naeff en gaat daarna werken aan een biografie van Godfried Bomans.

98

Aankondiging

Privé in de politieke biografie . et oi ra i eInstituut st tuut enDocumentatiecentrum ePolitiekeet P i e Partijenr en van euni- . ver iteitGroningensorganiseren r ise r en op 2maart 4 rZoo6 een congres over verwevenheidevan P . het penprivate teen et politiekeo tde e in e politiekebiografiee PoNederlandse tie e in hetbijzonder n in N nse politieko in het algemeen. Dit congres vindt plaats in de senaatskamer van het Academie- . gebouw, roerstraat S te Groningen.

Menig io aabiograaf legtg in zijn voorwoordJ uit dat de lezer eenpolitiekebiografie kan ver- wac ten. Anderen leggen er de nadruk op dat ze eenbiografie van een politicus hebben geschreven het eerstete gezicht e c lijkt t het hier omo een woordspel e te gaan, maar in wer e- . i' i woworden e iehiermee ee fundamenteelamentee verschillende visies op de biografie gepresenteerd.

De Nederlandse biograaf lijkt vaker de politieke loopbaan van de politicus te beschrijven dan zijn levensverhaal op te tekenen. De vraag is of dit wellicht te maken heeft met de aard van de Nederlandse politiek, waarin het particuliere in de politieke arena van meer ondergeschikt belang is. Klopt dit beeld, en zo ja, dient dit zo te blijven, of moeten parle- mentaire journalisten – en a fortiori de biografen – vaker het privé-leven van de politicus en zijn publieke rol portretteren zonder zijn particuliere achtergrond daarin te betrekken?

Aanmelden

De kosten van deelname (inclusief lunch) bedragen € zo,- (studenten € 5,-). Aanmelding door overmaking van het bedrag op rekeningnummer 2813720 t.n.v. Bibliotheek RU Groningen, o.v.v. Congres nrrrr/sr

99 Programma

Dagvoorzitter: Prof.Pr Dr.r BJac mos an s

10.30 Ontvangst met koffie II.00 — 11.15 Opening congres dr. Hans Renders 11.15 — II.45 Geschiedenis van de politieke biografie dr. Herman Langeveld II.45 — 12.15 Privé in de politiek dr. Gerrit Voerman

LUNCH

13.45 — 14.15 Politieke partij en privé prof. dr. Ruud Koole 14•I5 —14.45 Biografie van de politicus dr. Paul van der Steen 14.45 —ISIS Politieke biografie dr. Mineke Bosch

THEEPAUZE

15.45 — I%.IS Willem Drees privé verklaard drs. felle Gaemers i6.i5-16.45 Slotbeschouwing prof. dr. Elsbeth Etty

Dezee dagg owordtondersteundr t oo Ico G ossm a nn Instituut/Stichtingicoaas Mu erius on s ronin er Universiteitsfonds.

Biografie Instituut Documentatiecentrum Nederlandse Rijksuniversiteit Groningen Politieke Partijen Faculteit der Letteren Rijksuniversiteit Groningen Oude Kijk in 't Jatstraat 26 Broerstraat 4 9712 EK Groningen 9712 CP Groningen [email protected] [email protected] tel. 050 — 36 35 8i6 tel. 050 - 36 36 830

I00

Biografie Bulletin

Jaargggang 16^ nummer 1 Vormgeving: CeevanWee,n , Amsterdam VoorjaarJ 2006 Productie: Macula, Boskoop a, os oop ISSN 0925-7764 Uitgave gva vande WerkgroepWe r g Biografie oep Hoofdredactie: MMonica a Soetingg Redactie:ea R0o sev et aan 2077 III Mireille Bermane

1079 0 79AS s Amsterdam Robo van Essensse m.soeting xs a .n Dik vanre Meulenue Mariëlle Po man Lidmaatschap/abonnement Monica oeSoeting g

Personen € 32,-P1per 'aar Erna Staal Instellingen € 44^- perer jaar

Losse nummers € 12^ - (plusp € 2 ^- We sitere actie: verzendkosten) Gerard Schulte Nordholt U kunt u aanmelden als lidvan de WerkgroepgJp Biografie i' Marian van Tekstcorrecties: stcorrecties:

Wissen,, Parijsstraat3,32, 27 1I cCT Eva Gerrits J Zoetermeer,oetermeer e-mail: marian van- wissen.n . Een acceptgiro wo r t dana Bestuur Werkgroeper geoe Biografie Bulletin: toegestuurd. Los se nnummersu s kunnen u e Koen Hierin (voorzitter)voorz tte eveneensi' JMarian vana Wissensse worden Herman Lan ggeveld e (penningmeester)pe g besteld. Hansa s Renders (secretaris) Voor inhoudelijkevragen vr n overr e Werkgroep P Biografie kuntu u contact co ct RechthebbendenopP iillustratiemateriaal opnemenP met Koen Hi er in : hebben wijgeprobeerdteJ achterhalen. . i er in @wo r on ine.n Meent t u rechtenec ten te hebben opP een afbeeldingin dit blad,, dana ukunt tu zich c Heti maatsc a wordt aautomatischuto sc wenden tot de redactie.. verlengd,tenzijtenzij vóór 1 december van de lopendejaargangsc riJ te i' is opgezegd. Het copyrighttPY gavan de artikelenarti berust bij1 Er verscverschijnenJ inprincipe ri enummers de afzonderlijke auteurs.s PJer 'aar. De lijst 'WieWe ie doet kana bijJe Nadere informatieover o r Werkgroep eWeg BioeP o-o hoofdredacteur worden aangevraagd. Ook grafie,enet Biografie Bu etin n e dooro0 de toevoegingen aanovan veranderingen de wer roeg georganiseerdeP g g activiteitene is te lijst kunnenu e bijJ dehoofdredacteur worden raadplegen opo Internet. Het adres is: opgegeven. www iog ra le u etin.n I Luc Panhuysen

I De levens van Johan en Cornells de Witt

p basis van deels nog nooit gebruikt bronnenmateriaal Oschetst Panhuysen het leven en werk van Johan en Cornelis de Witt. Een meeslepend verhaal over twee staatslieden uit het hoogtepunt van de Gouden Eeuw.

'Zijn verhaal is meeslepend, dramatisch en in de laatste De Ware Vrijheid hoofdstukken ook buitengewoon spannend.' NRC Handelsblad

'Hij heeft de broers de biografie gegeven die ze verdienden: een biografie waarin ze optreden als helden, maar wel van vlees en bloed.' Historisch Nieuwsblad

528 pag., geïllustreerd, gebonden, € 37,50 Biografie

Bulletin Zomer 2006

Biografieën van kinderboekenschrijvers: de stand van • zaken in Nederland • W.G. van de Hulst wist niet dat hij zo braaf was : Spanningen in leven en werk van Cissy van Marxveldt • Over de schepper van Paulus de Boskabouter j De biografie-in-wording van Top Naeff : Het huis van Theo Thijssen j Nut en noodzaak van biografieën van kinderboekenauteurs • Een pleidoo^^^^^^^^^^^^^^^&lke Drag! •

De biografieën^^^^^^^^^^^^^iÉivers f^rike^ri • Hichtum en Dick Bruna; de levensbeschrijvingen van Hendrik Colijn, Willem Drees, Jorge Luis Borges, ^§3 Cornells Verolme, Clara Wichmann en Adriaan Morriën. En verder: de biopicsvan Tohnnv Cash en Truman Capote I

Kopij

rz t auteuauteurs rerekening te langartikel: De redactie verzoekt g i'J een houden met de volgende aanwijzingen l • de tekstto opmaken p met tussenkopjesu op'es voordeo i'.J cursiveren of een witregel e en ea ovenhet artikel plaatsen Opmaak van het artikel: korte esc ri lvin gvan de inhoud, • een titel o titelsuggestie ggeven (niet vet, aanleidingouitgangspunt van het geenkapitalen) artikel • officiële spelling • zo mogelijkiillustraties bijvoegeng oe ttesi cursiveren wordeneretourneerg ti' l sc ri tarti een tussen enkele aanhalingstekens:namen name vanatijdschrift personalia: o krantr n cursiveren cu biografievan va 3 a 4 regelse ge bijvoegenJ gen • e volgende wijzeJ van titelbeschrijving. kopij rmin e de Graaf,ra ^De zeevlamz am te ste n ppere ppost o e-mailsturen naar de (Amsterdam,Me u en o I 98 S hoofdredacteur: Monica Soeting

Willem an Otten,^ wee'Twee verschrikkelijke Rooseve t aan 20 7III ^ ira mac ines^ inT' e 38 I 994 S . 1079 079AS Amsterdam m.soeting xs .n otr in eg n vermijdenJ I ci tate n•enkele . aanhalingstekens ci taat innen citaat:dubbele In gezon en brieven langerg dan aanhalingstekens 400 woorden worden nieteg p aatst. • aalinea's eas^ nie nietlaten aten inspringen,a een hardereturnsgebruiken etu • werken met standaard lettertypeP

Ir er st ep e,n vet,et, kapitalenpita en ang e citatenn in een ee buitenlandseu taal in het Nederlands vertalen eenn gnotenote gebruiken Inhoud

Woord vooraf

Heel de kinderboekenschrijver 4 De biografische stand van zaken in de Nederlandse kinder- en jeugdliteratuur JOKE CINDERS

Tot hier en niet verder 12 Spanningen in leven en werk van Cissy van Marxveldt MONICA BOETING

`Ik wist niet, dat ik zelf zo braaf was.' 18 Werk en wereld van W.G. van de Hulst ROB VAN ESSEN

Werk genoeg 29 Lies Weaseling en Helma van Lierop over nut en noodzaak van biografieën van kinder- boekenauteurs MONICA BOETING

Tussen Paulus en Eucalypta 32 Over het leven van Jean Dulieu DIK VAN DER MEULEN

Een religieuze atheïst 38 Pleidooi voor een biografie van Tonke Dragt JOKE CINDERS

Het schrijven van kinderboeken als tam kunstje 43 Een gesprek met Gé Vaartjes over de biografie van Top Naeff JOUKJE AKVELD

RECENSIES

De ontmoeting van twee geestverwanten 47 Het leven van Sjoukje Troelstra-Bokma de Boer MARIJKE HILHORST Het lijntje van Nijntje So Een onconventionele biografie van Dick Bruna JOUKJE AKVELD

Een militair in de politiek 53 De biografie van Hendrikus Colijn JEROEN KOCH

Negentig procent waarheid 58 De Clara Wichmann-biografie van Ellie Smolenaars MIREILLE BERMAN

`Het is allemaal zoo geleidelijk en vanzelf gegaan.' 61 Het eerste deel van de biografie van Willem Drees PAUL VAN DER STEEN

Freud meets Dante 66 De ziel van Borges volgens Edwin Williamson MAARTEN STEENMEIJER

Feiten spreken niet, zij zwijgen 73 Over de biografie van Adriaan Morriën FRANS MEULENBERG

De man die verschil maakte 78 Ariëtte Dekkers biografie van Cornelis Verolme PAUL FRENTROP

Het brandt, het brandt, het brandt 82 Truman Capote en Johnny Cash in de bioscoop ROB VAN ESSEN

RUBRIEKEN

Dagboekvan een biograaf 86 JOOST RAMAER

Schrijvershuizen 91 Het geboortehuis van Theo Thijssen ROB VAN ESSEN

Medewerkers aan dit nummer 94 Aanvullingen en correcties 95 Aankondiging 96 Woord vooraf

Met dit themanummer speelt deredactie werk van een van onze rootstejeugdboe- van hetBiografie Bulletin in op twetwee wensen kenauteurs: TonkenE ra t. Rob van Essen van veel lezers: hun wens meer te weten over belichtvan het boegbeeld a erotestants- iemandsprivé-levene en hun u verlangen naar c riste i'jeugdliteratuur:e W.G. van de dekindertijd, toen zij, zonder zich nog an- Hulst, ust,een Dik vana dere Meuleneue doet verslag er bewust te zijn van de werkelijkheid,on- van een ggesprekP met de archivarisvan va au - worden meegevoerdr in een niet eeminder er us deBoskabouter.M o ni ca Soetingin neemtee reële wereld van ridders, sP re en e poezen, hetlevena van i ssvanY a M rxvea t als uit- draken en boskabouters. an unts voor een beschouwing inoveover eeeen Maar wiee zijn deschepperssce vanniwre? die wereld? vormvo vavan oongelijkheid e eei die o nog t altijdin de Hoewel de biografie in Nederlandtegen- eu iter atuur esaee r•jongensboekenst. wor woor i zo in emoes is dat hettweekblad. den hogero aan en an meisjesboeken, Elsevier sevier eer naast een fictie- en een non- ic- iets ts wat vaak overslaat op de auteurs ervan. tie-toptieneenbiografie-toptien ook eep o Daarnaast omen twee wetenschappers op nahoudt, is de aandacht voorvoo de levens van hetet gebied ge e vavan kinderliteratuure aan het in er oe ensc ri lvers nogg maar aarze- r een wordt de biograafg van Top Naeff en op gangg g gekomen.NnevanHic- y geïnterviewd. . tum eeteenbiografie en Anniee M. . De recensies in ditt bulletinu gaan vanzelf- .. Schmidt heeft er zelfs al drie, maar . o . s ree n overkinderboeken, un sc riJ- Kieviet, r, van Abcoude, Thea Beckman versen ehun u helden.e e Maar ook voor de vo - en LeonardRoggeveen moeten het voorlo- wassenen is ruimte gemaakt:• zo o bevat e dit pig zonder doen. nummer de recensie van Herman LaLange- - . De redactie van Biografie Bulletin heeft een ve sColijn-biografie. Debesprekings1 aantal ingewijden uitgenodigd om over e- geschreven door Jeroen Koch, de biograaf .. ze lacune te schrijven, en over de vele an e- van Colijns ns antirevolutionaire voorgangerer re aspectenvanecten van debiografie in er oe- Abraham Kuyper. kenschrijvers. Joke Linders, die op dit Ten slotte verheugt het de redactie teun- terrein een lange staat van dienst heeft, nen berichten dat een oude rubriek in ere isi opent het nummer met een beschouwing hersteld: Dagboek van eenbiograaf. io aa . over de huidige stande van zaken.a e Een ander artikel van haar handgaat over het leven en eeredactie 3

Heel de kinderboekenschrijver De biografische stand van zaken inde Nederlandse kinder- en jeugdliteratuur

Joke Linders

Waarom zijn er in Groot-Brittannië en de Verenigde Staten relatiefzo veel meer biografieën van kinderboekenauteursgeschreven dan in Neder- land?Aan het belang, de kwaliteit en de populariteit van Nederlandse kinderboeken kan dat niet liggen, vindt Joke Linders. Als het geringe aan- tal wordt veroorzaakt door de lage status die het kinderboek hier heeft, dan wordt het hoog tijd hieraan iets te doen.

i' rm n HermanHerman a e e aGorters, rter en sen al over gebrekaan aandacht voor en on- Herman de Man zijn al lan e io ra eer , erz oe naarkinderboek.aa et Sinds de min maar hun 'n re i te r ira tijdgenotene t C. of meer officiële erkenning van etnree Joh. Kieviet,' i t.B. Schuilc u ene Chr. Van - aan het einde van de achttiende eeuwe eu rij- koude niet.ni Waren hunu levens,, ppersoonlijk- J - galenkinderboeken minder of in ieder ev heden o we r niet etinteressantn? ggenoeg? g Zijni'n een ander soort aandacht en waarderingg er ggeen uitgevers voorvinden? te vi? erwac - dan boeken voor volwassenen. Dat wil zeg-g te n diee ere minder koperso en lezers voor te e,en er sis mindereo wetenschappelijkn e r- vin en dan voor de biografieën van Louis z oe op het gebied vankinder- in er enjeugdli- - Couperus oFrederik e e i van Eeden?n ^ zijn er teratuur, et itisc e a araat is einer en ..^ niet genoegio ra en die de levens van eer zi n minderbiografieën.Ene dat is zeker . dezebijzondere n er oe enauteurs tot nietherleidenet tetot het belang o e a i- ^ . leven willen okunnen brengen? Deze vra- teit van e e e ra n se jeugdliteratuur', . genen veronderstellen een gevoelvan on e a- t Anne de Vriesesdesgevraagd. es e aaH . 'Hooguit oo u it gen dat niet alleen het mijne is. Ookan e- de statusvan va het kinderboeker oe in het ite- . ^ . ren beweren dat n er oe enauteurs, rar ireir veld.' Eene principieel verschil tussen zeker wat io ra ieënetre in een- ach- nut en noodzaak van eebioeen grafie van een ter sta n s os tii e verkeren.An Aan het begin'n schrijvervankinderboekenen n die e van een van de twintigste eeuw klaagden Nelliee van auteur voor volwassenen kan hijeto niet- t Kol,o, nY vane va Hichtum c tu een Theo Thijs-Js dekken.

4 • Biografie Bulletin Zomer 2006

A u e Holtropo t o ziet et eenee numeriekeoorza . i'J danartistiekna we en cultureel re e 'belang-e an , ^ Er zijn nuu eenmaalee meer volwassenen – en wwekkend' ne en ee een 'boeiendeoe e e persoonlijk-p j - , dus ook meer boeken en schrijvers voor ei te zijn,1 , terwijlterw diense s werk e of activitei- c volwassenena– kinderen en en kinderin boe-oe- ten tot de verbeelding'ienen te s re en. kenauteurs. Maar als erinetg e aantal Moeilijker er twor het als we die voorwaar- g . J biografieën av n in er oe ensc ri versj te en criteriaproberenpreciseren.o c te ate Want maken heeftmet onderschatting van het wiei of wat bepaalt t het belangan van een au- genre, dan i t haar dat verkeerd.Een e a n- teur? Het. etpubliek u e c casu su quou de lezers dan .. .. q eever verklaring a g zou u kunnen zijn dat men wel everkoopcijfersttijdens es het e leven van denkt dat een levensbeschrijvingvan een diei auteur auteu en evan vadaarna? aa a.De? ebiograafi r diei

in er oe ensc ri verl niet tot de ver ee - bereidee isse enige jarenea v n zijnj o aar even ^ i n spreekt. t. 'Dat vind ik geen slecht ar u- voor hetbeschrijvenvavan et levene e van een , ^ ment, zegt ze, 'Het wordt ook gehanteerd anderan in te zetten?^ maken deliteraire in- bij roteme nse n auteu rs. Er zijn, ,als het er st itut i in es ruimstede zin van het woord – ^ op aan komt, niet zo heelveel schrijvers die critici, jury's,Y uitgevers, subsidiërende - in naast hun werk een interessant leven leid-- stanties– uit wie belangrijke a n genoege oe i is een den of een boeiendepersoonlijkheidaw- biografiei'tere. n? Maaraa welke ee ar men-u , re.Von Volgensg n H ema van Lieropspeeltpee p o-t ten ofcriteriahanteren c te aaeze als ze een e- ven dien dat kinderboekenschrijvers in het s issin nemen over een te schrijven an verleden buiten hun werk relatief weinig wel uit te doen ggevenbiografie?LiLiteraire te a van zicheededen sspreken.e e. ^'En dat soort au- arargumenten als de verondersteldekwaliteit a teurs is toch vaak het meest interessant van et werk, de aard en omvang van een voorerbiografen.'H t ver aart in ieder geval oeuvre,r dehoeveelheid oe ee e aandacht die een waarom er van AnnieM.G. Schmidt, An auteur wist te verwerven, de literairei ir rin- Rutgers vander e oe en NYn e vnHic- a e n waarin iemand verkeerde of de voor- tum al biografieën bestaann een diee avnMie beeldfuncties ies van auteurs dan wel hun e- ie mann in voorbereidingis. 'Gelukkig te enis voorlezers? In et aalaatste s eva begint er iets te veranderen en tredenr en kin- zouenschrijvers diecommunicatiebe-le er- engeu oe enauteurs tegenwoordig ogg en met kinderenjuistin een e ie er io- J , meer naar buitenn dan a vroeger,' v oeg , zegtg Van gra isc objectl moeten oete zijnJ n dana auteurs die Li eerop. o'Maar . ^ aa dat betreft auteursr die e nog zich op volwassenenc richten. te KinKinder boe-oe- n hebben emotioneel immers vaak een sp rin even zijn.'J grotereim actvo dan boeken voor wasse- ne. n A e s' tienta Kruimeltje, e, De Katan^' s Legitimering J of School-idyllen roepen vaak sterkere emo- De reacties van De Vries, Hoprop en Van ties opdan aDe meimei van a Gorter ofHet was- Lierop voeren naar de algemene vraag wie sen de water vavan Hermane an MdeMan. a . En oe- .. om welke redenen en onder welke omstan- we het cijfermateriaaldaarvoor niet digheden een biografie `verdient' respectie- makkelijk i' te leverenrni is,s zal eutsi raa dat velijk krijgt. In eerste instantie lijkt consen- Pietje Bell meer indruk heeft gemaakt en . sus daarover makkelijk te formuleren: de te een groterg r icooncoo is ggewordenn dan a ei'er-1 , • portretteren schrijver dient maatschappe- mans'n Droomkoninkje room on door weinig mensen

Joke Linders Heel de kinderboekenschrijver • 5

weersproken worden. Datdegio ra ie van realiseren.Diei motivatieot vat e is dus cruciaal.c u Als H ei ermans al geschreven is,, terwijl er voor e motivatievn van de biograafomti r wegvalt, ^ delevensbeschrijvingvan Van Abkoudeou e err geennbiografie.i e zic te hoogoo acacht zover ik weet nog geenplannen a e zijn, voor loeren door het sleutelgat, moet geen kan dus niet liggen aan diens onopvallende biograafnworden', ^ schreefr E ElsbethE t on- aanwezig ei in e Vaderlandse Letteren. langs. Daarmee bedoeldeoe e ze dat de biograaf an Abkoude is een van de weinigene diei een onbegrensde belangstellingmoete- kunnen bogeno op een heus i i ot ee er- ben voor zijn of haar onderwerp. Werkelijk

o. ^zijn zeven delentellende te e e Pietje e Bell es – hoogte-oo endieptepuntene ewerk, in r , moc t niet op de planken van de openbare privé-leven, sociaal nctioneren,ersoon- bibliotheken. Van Kruimeltje in enino- i' e,osesses,i obsessies,eigenaardigheden, saa - venien meer dann n een miljoen half exem- kamergeheimen,..opvoeding,o oe ,o onderwijs, e J, s a- . e g plaren over de toonbank. De verfilming ie, ziekte, tijdsbeeld ti s ee en opvattingen – . vanva Kruimeltjeslotgevallenu etes door Mariaa a e - zal de biograafmoeten oete en e willenw e bezien.e e . . testor trok zeventigaar na verschijning ninvan Want alleen dan kan een beeldontstaan .. g het boekruim u eeeen miljoenoe bezoekers.ers Om 'heelee de mens'. nog maar te zwijgen van zijn opvallende so- Inde praktijkr" is s het vaakzo o dat dei or a i- . cia ebevlogenheid, zijn veelzijdigheidas Inenieuwsgierigheidsc in eerste instantie ... sc ri ver en zijn emigratienaarVerenigde aar de wor t door eenéén specifiekas- Staten halverwege de Eerste Wereldoorlog. ectvangeportretteerde: va e zijn of haar .. . Kortom, Van Abkoude waseen ee in te r essa-n politiekeactiviteiten, act , functieu of werk. Als populaire auteur eneen eepersoonlijkheid e sooni' ei dat specifieke as ectbetrekking et e heeft op waarover beslist een boeiendevensver a gebiedenwaarvoor waarvoo de samenleving of de

geschreven kan worden. Dat er nog geen wetenschapp tot dan toe niet zoveelbelang- boekaan aa heme gewijde is,, kan bijna alleen ste in ghad, zoals, vrouwenemancipatie,e

verklaard r woworden e oodoor zijnJ ststatus: u schrijverlver eo'arbeidersbeweging n er iteratuur ^ voor kinderen. dana krijgt ri zo'nbiografieto agauw w een a - gg. p eti sc ttintje.i Zo langa diee verdedigingniniet de boventoon voert, lijkt ze me eerder een De motivatie van de biograaf ^ verdiepingvnbiografischeportretvan het o t et dana Uiteindelijk zijn de motivatie en de gedre- een ezwaar, Zo besteedde de biograafvan venheid van de biograaf doorslaggevend. Aletta Jacobs terecht veel aandacht aan de Een mooi voorbeeld daarvan is de biografie wzo'naa rin Jacobs z no mo e r e - van Marga Klompé. Het Prins Bernard- i' rol o heeft gespeeld, en verwerkte Etty . fonds had Marjan Schwegman gevraagd inrvanaabiografie Henriette va e etteRoland o a een portret te schrijven van de eerste vrou- Holst veel informatie over de marxistische welijke minister van Nederland. Twee jaar arbeidersbeweging waarvan RolandHolst . later besloot zij de opdracht terug te geven, een dere internationalei leiders r s werd.r omdat ze niet voldoende greep kon krijgen Zelfs eigenbelange niet– biograaf o aaz a at niet op haar onderwerp. Wat Schwegman over graag toegeven – kan een rol spelen bij de Klompé had gevonden, motiveerde haar keuze van het onderwerp en de biografi- onvoldoende om de gevraagde biografie te sc e aanpak, in die zin dat het succes of de

6u• Biografie B etinZomer 2o o6

roem van de geportretteerde op de biograaf eenbijdrage aanaa wetewetenschap sc a of geschied-i - .. . . an a r n.st Dee intieme confrontatie met sc ri vin . Dat laatste – een visie o pet . andermans leven kan zelfs therapeutisch genree e dana welbijdragee aan e emancipatie werken en tot eenrotere mate van ze en- –i'biografieëns ee tvan nNederlandse g p J .. nisa van de io ra ei en. Dat laatste geldtg kinderboekenauteurs bijna altijd een rol. J. J ook voorlevensbeschrijvingenvavan minder En dat is gezien de geschiedenisi nle s van va de in- bekende mensen, al zijn de beweegredenen er 'ite r atuu r niet etzo ovreemd. ee Sinds Hiëro-s voor het schrijvenven daarvan vaak alleen van nY mus van e n zijnliteratuurdevoor vo persoonlijke aard en vallen dergelijkebio- kinderen en hun auteurs achtergesteldibijJ grafieën slechts op als ze i zon ereiterai- e tei ratuu r voor volwassenen. Voor zover re, emotionele of mediagenieke kwaliteiten hun werken al serieus genomen werden, bezitten. betrofat vooral depedagogische en socio-i- .. Allebiografen, ook idie hune u keuzesu of logische aspecten,zoals oa s depositie os t e van a het ... . wer i zen n iet expliciet e ci etverantwoorden, n i' msamenleving,oe voe in st eo- . hebben een iidee of opvatting overove wat zzij rieën^ kleding en spel. Pas sindsin auteuauteurs als . methunbiografiewi u willen n bereiken.erei Dat va- eDros, ro, Wim W Hofman, m o a , Tedvan a es- rieert van het op persoonlijkei' wijze w e ene met hout en Toon e e en zichiexplicietm mani-n'- i . vee intuïtievealrte en van een evensver a esteren alsa literaire auteurs, neemt de tot aan het leveren van een bijdrage aan de waarderingvookinderliteratuurvoor toe. Niet geschiedschrijving. Zelfs het stilistische, alleen om at e auteurs ervan twee soorten com ositorisc e opsychologische vermo- publiekie aantrekken (kinderen éne vo was- gen van de biograafg om de boeiende kanten sen), maar ook omdat hun boeken steeds van een personage naar voren te halen kan v erliteratuurwren alsworde escouw. van inv oe zizijn op het eindresultaat. De een kiest voor weinigg distantiei tenn opzichtezi te van het gekozene onderwerp. 'Wieie een ee a . er leven wilbegrijpen,m oe tzijneiene- Een vergelijking van biografieën van En- ven inzetten,'pn' zeiden Hans Goedkoop en gelstalige kinderboekenauteurs met die van

An eni es Brandenburg. Anderen,e ^ zoals hun Nederlandse collega's laat zien dat het Wim Hazeu,hanterene een zo feitelijk mo- apologetische of emancipatorische aspect .^J gelijke eaegon rin kiezen,, zoals Dik van daarin een minder grote rol speelt. Om te dere Meulen,eu , voor een gerichtebelichting beginnen zijn vrijwel alle internationaal be- een tijdperk. die o an g ie keuzes het kende kinderboekenauteurs een of meerde- portretteren van'heel ee demens' e s niet in e- re keren gebiografeerd. Te denken valt aan vaar brengen, is er niets aan de an .oei- Robert Louis Stevenson (Schateiland), J.M. .. i er wordt het als trends of verwachtingen Barrie (Peter Pan), J.R.R. Tolkien (In de van een groepdoorslaggevendworden voor ban van de ring), Beatrix Potter (Pieter Ko- de aard van een biografie dan wel de ont- nijn), A.A. Milne (Winnie-de-Poeh), C.S. vangst ervan. Zo lijkt het onthullen van Lewis (Narnia-verhalen), Harriet Beecher . slaapkamergeheimena annoa zoo6 o u ir- Stowe (De hut van oom Tom), Lewis Carroll . der te zijn– en in ieder gevalop meer lezers (Alice in Wonderland) of Roald Dahl (Sja- te kunnen rekenen – dan het leveren van kie en de chocoladefabriek). Uit de verant-

Joke Linders Heel de kinderboekenschrijver • 7

woording van hun respectievelijke biogra- rijkeJe1lijk te illustrerenu met foto's,^ , te enin-

fieën blijkt een veel zelfverzekerder hou- en ^ briefjes. die manier lukte het haar ding van de biograaf ten opzichte van het eeeen eempathischebiografiet at sc e te creëren r"r en waar- kinderboek. Zo betoogt Humphrey Car- in nuchterheid,verrassin en en nieuwe penter, de eerste biograaf van Tolkien, dat inzichtenin het levenvn vann Potterrn enhaar aa `de eerste biografie van een auteur niet karakters eenn natuunatuurlijke e eenheidee e vorm-rm noodzakelijkerwijs de beste plaats is om li- den. teraire oordelen te formuleren. Die oorde- Anniwa die te, ena a het vovoltooien too e vavan de len onthullen immers net zo veel over de biografien van Frances rn Hodgsonn Burnett r tot criticus als over diens onderwerp.' Intussen econclusie kwam dat haar leven onom- toont hij met zijn analyse van The Hobbit keerbaarat vn n abiograaf een o aawas as e wo r- en The Lord ofthe Ringswel degelijk aan dat e,n beslootalleen ee nog omaar aa schrijvente sc e Tolkien bij het schrijven kinderen voor overe mensen etdie nietee eerder e egebiografeerd o eer ogen gehad had: `Tolkien wilde niet dat de waren, Eenbelangrijkee van aario ra- toon te serieus werd of zelfs maar volwas- e plezierz' zat at immers immers in het elezen en van sen, maar bleef bij zijn voornemen zijn ei- brieven – als eerste na de geadresseerden gen en misschien zelfs andermans kinderen vavan langa geledene e e ene het toegankelijktoe a e J ma- te vermaken.' en vavan wat andersa e s onbekendo e e zouou blijven.ve . Andrew Birkin, de biograaf van J.M. Bar- Zowerd e A.A.Milne,. e, met et wiens es werk e zij .. rie, de geestelijke vader van het jongetje dat opgroeideroei en e diee zij als de beste in er oe- niet op wilde groeien, bekent ruiterlijk dat kenauteur ooitbeschouwde,aar vo en e hij The Lost Boys (1979) had geschreven uit slachtoffer.M Met de hulpvan a es zoono0 liefde en sympathie voor Peter Pan en diens Christopher wist stzij aanaa te tonen to e dat langa g schepper. Daarom is het levensverhaal van niet a es in Milneskinderboekenesterug r te Barrie meer een document waarin hij zich voevoeren e is op diensin eigen e e zoon, n maar aa een heeft opgesteld als editeur. Op die manier combinatie is van jeugdherinneringen,o - konden de brieven, dagboekaantekenin- servati ene everbeelding. ve ee Z. Ze laat ook zien .. g gen, uitspraken en het werk van Barrie voor hoe hij1 leed onder het succes vanzij zijn n- zichzelf spreken. Daar voegt hij nog aan toe noe Wat e. at hijondernam,i' ook was dat hij de verschillende fragmenten strikt enee de scschrijver e van Poehoe een werde persoonlijk heeft gekozen, omdat ze hem n i t de Oscarsca Wildee of de Shakespeare bevielen, terwijl hij andere, misschien wel van zijn dromen. belangrijker zaken heeft weggelaten. Iana Bell koos ervooroRobert e t ou Louis s teven - Judy Taylor begon aan Beatrix Potter, Artist, son zoveel mogelijk zelf aan het woord te Storyteller and Countrywoman in de weten- laten, oomdat atdien- zo'no excellente ver a . schap dat het leven van deze kunstenares al rte erw was, iemande a diee de wereld uitvoerig beschreven was. Haar eigen her- meer te bieden haddan uitgedrukt kan ^ inneringen en het feit dat Potter een stan- wor en in 'getemde fictie' of realisme. daard was waaraan alle andere boeken voor Stevenson in zijn dualiteiten te vol-

kinderen gemeten kon worden, inspireer- gen – thuis en ing scha;p nationalisme den haar. Aan dit nostalgische element ont- en internationalisme; schijn eni'n werkelijk- i.. - leende zij de rechtvaardiging haar biografie heid u te e Bell licht c werpent teop het

8 •BiografieB Bulletin 'n Zomer 2 o06

bestaan en de kwaliteiten van de schepper vanva dere Loeff, Anniee M.G. Schmidtmi en e van Schateiland. Thea Beckmanea ec a zijn J wel vertaald, maar, op De biograafg vavan Harrieta et Beecher Stowe,, een heel andere schaaldan a diee vanMineo

Joanoa D. Hedrick, aa^ aan w wie e in 1995 The Pul- PPotter.ott Niet omdathun u boekenoe e literair,te , i tez r Price for Biography werdY toegekend, emotioneel of maatschappelijkvan gerin- ^ hanteerde echter vooral cultuurhistorische gerekwaliteit zijn,, maar omdat erat tot zo'n ens c Yo o isc e argumenten. Stowe twintigjaargeleden maarbeperkte o in- schreef voor een volk dat streng onderver- en ondernomen werdenet NeNederlandse deeldee was in ras, sekse, woonomgevingg en kinderboekoe te doen vertalen. De bewegingg g klasse. Omdat zijj de massa wilde bereiken, was eerder andersom;NederlandseN e e a se uitu ge-e moest ze wel rekening houden met ver- vers kochtenn Engelse,F rna se Duitse , u tse en e schillende, vaak tegengestelde culturen. Of Scandinavischekinderboeken die zein het dat haar gelukt is of dat zijj die subculturen Nederlandse er an lieten vertalen.en a n i' de in- daardoor juist benadeelde, blijft onder- spanningenva van hetNederlands eeranste Literaira werpvan felle discussie.i In de negentiende Productie- en erta'n i ne ons verandert eeuw waren het vooral de zuiderlingen diei dat langzaam maar zeker. protesteerden tegen het portret van de sla- ve rni' in De hut van Oom Tom. eg enwoor- l Hoop t tekenen veelAfro-Amerikanen bezwaar aan te en towes stereo Perin en. Er zijnl in Nederlandeslechts ts weinig ini echte,g , Datdeeg io ra eer en roem hadden ver- volledigebiografieënvavan in re oe enau- worven met het schrijven voor dejeugd, za- teurs. AlleenAnnie n e . .M.G.w eir engenoemde En ese en Amerikaanse internationale uitstraling overigenserin biografen eerder als pluspunt dan als a- is, an o en opribiografieën. drieNynk ne last. Hun bijdrage aan de emancipatie van vannHi ct mu kreeg onlangs een uuitvoerige het genre was geen doel op zich,, maar levensbeschrijving, ook en vooral vanwege vloeide op een vanzelfsprekende manier haar relatie mmet PiPieter r e esTroelstra. Haa r voort uit het onderwerp. Het heeft deP or- nietet geringe ge g bijdrage aaaan e kinder-e en ^ tretterin gvan'heelde mens' opPg geen enkele lgeu ite r atuu r komt uiteraard aan bod, manie r in eweggg gestaan. eet Integendeel, maar staat niet centraal in de biografie.i gr ie. maakte ieortrettenP rijker,l voller, interes- Over TheoThijssen J bestaan alleen ee stu- santer. dies. Johann Fabricius, a , Rie ra mer ,An Rut- Vana die vanzelfsprekende,ze ewuste ersvan vader e Loe ene Max Velthuijsui's zijn e- houding kunnen hun Nederlandse vak- , maar veelal vanuit ebehoefte broeders en -zusters nog veel leren, ook al is de kinder- enjeugdliteratuur op te heffen desituatiehierinvergelijkingde' En- in de vaart der volkeren. Zo betoogde Rico gelse en Amerikaanse kinder- enjeugdlite- - Bulthuis in zijn verantwoording van de ratuur wezenlijkaanders. e s Om te beginnene is biografie van Johan Fabricius: . de internationale uitstraling' r ina van onze n- . er iteratuur beperkt. De boeken van Theo Vanafde dagen dat het jeugdboek als bij- Thijssen, neNynk van Hichtum,i m, eonar product om niet te zeggen afvalproduct in Roggeveen, . o . Kieviets, An Rutgers de literatuur werd beschouwd tot op de

Joke Lin er s Hee e i n er oe ensc ri 'ver • 9

huidige dag waarop het boek voor jonge- vijf poëziebundels, twee toneelstukken en ren de taak heeft om de kleine lezer tot de diverse vertalingen (onder meer Alice in grote literatuur te brengen, is en blijft De Wonderland en Pinokkio) omvat. Dat ge- scheepsjongens van Bontekoe een bij- ringe aantal klopt met Andreus' gering- zonder aantrekkelijk verhaal. Het bezit schatting van het genre, maar niet met het geen andere pretentie dan een voortreffe- feit dat zijn boeken voor kinderen een be- lijk verhaal voor onze kinderen te willen langrijke bron van inkomsten voor hem zijn. Maar in 1924 was men in Neder- waren. land nog nietgewendaan de gedachte dat Het voordeel van deze situatie is dat op het een romancier en dichter jonge lezers wil- gebied van de kinderliteratuur nog een de bekoren... breed en boeiend terrein braak ligt. Wat zou het interessant zijn meer te weten over Ook e aanleiding voor de biografie van de vader van het kindergedicht Hiërony- An Rutgers van der oe wasin de eerste mus van Alphen, de moeder van de kinder- plaats haar betekenis voor eeu itera- boekenkritiek Nellie van Kol, de dwaalwe- Door haar als schrijfstertevolgen, vo e, gen van oom J.J.A. Goeverneur en tante heb ik deze vrouw, werkende moeder en Ida Heijermans, de eigenaardigheden van auteur, proberen te plaatsen iin het decor Leonard Roggeveen, onderwijzer in hart en van de Tweede Wereldoorlog, de we ero - nieren, geestelijke vader van Okkie Peper- , bouw éne de geringe literaire waardering noot, Daantje en De Ongelooflijke avontu- voor het kinderboek. ren van Bram Vingerling. Zou een portret Wat er verder nog aan biografischmateriaal van de eeuwig dronken dichter en rokken- . n er oe enauteurs en ustratorenillustratoren jager (zo althans is de mythe) Han G. . is – portrettene avan Nelly Bodenheim, oe , Fiep Hoekstra niet veel moois opleveren over Westen or pen Dick Bruna – betreft oo - het literaire leven van de jaren vijftig? En uiti aanzetten tot eenbiografie. De io gra- dan de grootste stille kracht in de Neder- i"n vana Anne e de Vrieses sr. s. dooroo Annee de landse kinderletteren, Jean Dulieu, die Vries jr.,o p Nae oor é VaartjesVaartjes, Miep^ helendal onvergetelijke figuren als Oehoe- Diekmann door Ernaa t Staal e Cissyen is van boeroe, Eucalypta en Paulus de Boskabou- MarxveldtMrdoor t o0 Monica ni Soeting inwo worden e ter schiep. Paul Biegel mag dan minder voorbereid; e rzi'n plannena nen voor io ra- mensenschuw zijn dan Dulieu, ook hij . i "n van Willemem Wilminken Tonke houdt vol dat er over hem niets interessants Dragt. te melden valt en dat er de eerste vijftig jaar Aan de eberoemdste oe ste sc schrijfster i" ster vane er- na zijn dood geen biografie van hem mag land,Anne e a, Frank,e meestal die nietniet als in- verschijnen. Valse schaamte lijkt me. Of is er enauteur wordtt ezien,gezien, maar wel er iets dat niet aan het licht gebracht mag degelijk communicatie zocht metee i- worden? Mies Bouhuys is om een groot genoten, wwaagden nzi zich tot nun toe alleen aantal redenen interessant: als de moeder buitenlanders. En van de zeshonderd pa i- van Pim en Pom, als journaliste en vertaal- na's die Jan vana eder Vegt V aan aa aHans s Andreus ster die samen met Ed Hoornik op vele wijdde, gaane eraa maar vijf oveover zijn oeuvreoeuv e fronten maatschappelijk bedreven was, als voor0o kinderen,e e, dat drieëndertigeen e t romans, verdedigster van de belangen van de dwaze

Jo • Biografie Bulletin Zomer 2006 moeders en nog veel meer.n o e DragtDra genre lijktJ me opp geeng enkele wijze ri' strijdig Jig kan zich verenigen met de gedachte dat er met aard enfunctievan a debiografie: een ooit eenbiografie van haar zal komen, tot de verbeeldingsprekendver a van maar zolang zij nog aan het schrijven is, wil eenbijzonder mensenleven. Nu er meer ze daarmee nietlastiggevallen worden. En aandacht ontstaatv o0 r e literaire itei- hopelijkza e we uwe van Wilminkspoe- ten van het kinderboeken kinderboeken- dig vaststellen wie haar machtig interessan- schrijvers zich opp een bredere wijze mani- te Twentenaar onder handen mag nemen. festeren, zullen meer biografen zich Dat de biografen van kinderboekenauteurs u iit voelengedaagd aa hun levens en werken te gezien de geschetste achterstandssituatie portretteren. extra aandacht zullen schenken aan het

Joke Linders Heele kinderboekenschrijver • Ii

Tot hier en niet verder Spanningen in leven en werk van Cissy van Marxveldt

Monica Soeting

Wie aankondigt dat ze de biografie van Cissy van Marxveldtgaatschrij- ven, moet er rekening mee houden dat niet iedereen enthousiast reageert. Reden genoeg om door te zetten, meent Monica Soeting. Maar er zijn meer, en betere, redenen te bedenken.

Ernst Bloch, de filosoofnziosoo van va Dasas Prinzip schreven, maargeenio r i e.Waarom aa o dat Ho un g, was een grootliefhebber van de zo is, lijkt duidelijk. T heb e j in Ne- boeken van Karl ay. May. e Die ve verering e gg gingm zo derland voor het schrijven vaneenbiografieee ^ ver dat hij MayY 'de uDuitse tse Shakespeare van een'n er oe enauteur een zekere voor00jongens'noemde. Blochwas niet de moed nodig. Of laten we zeggen, eenspe- enigegy May-vereerder. Ma a en heeft veel cie rechtvaardiging,m omdate – Joke Linderssi beroemde en nieteroem eas.fans. HijJ heeft schrijft dat inhet oopeningsessay e n sessa vanY dit u - zelfs twee musea;, één in RaRade beulen e één in letin –kinderboeken ie r nogg nauwelijks enstein-Ernstt a, waar hij als literatuur worden beschouwd. Vooral werd. Er zijnJ vele e e boekenoe e over hem ge- biografen van auteurs van meisjesboeken schreven – Bloch cz e wijddei'J nstensminstens één ee lop telkens weer teeng dit vooroordeel essayY aaaan zijn lievelingsauteur sauteur– en in 2002 aan. Aan het etiket 'meisjesboeken' klee • verscheenee n dikke May-biografie.eM May is iets weeïgs. 'Wanneer de term meis es oe- stevigi verankerd in de Duitse cu tuur e- ken"valt', schrijft van Lierop, 'dan sc ei enis. heeft iedereen onmiddellijk een beeldvoor Cissy vana Marxveldtarxve t was een schrijfsterster van ogen van een boekmet daaropeen aantrek- zogenaamdemeisjesboeken. e aar Joop ter e i'uitziend meisje, al dan niet vergezeld Heubserie, waarvan ze het eerste deelin van een jongeman, en gaan er titels door het 1919 publiceerde, is nog steeds verkrijgbaar.aar. hoofd als "Kop op, Chantal", "Zuster An- , Ook zij had en heeft ui zen enna s. Maar aa nes toekomst" enag zo maar door.' ze heeftgeen museum,, en 'e kuntut haaraa e Wat ook een rol speelt is dat mannen er boortehuisoorte uls niet bezichtigen.e c t en.r" Er zijnntot nu prat kunnene e gaang eni dat ze eigenlijk nog toe slechts een paar boeken over haar e- stee s jongens zijn.nna e n blijven in

12 • Biografie Bulletin Zomer 2006

hun hart eine njongens,' kan een man trots die inbriefvorme int.g De brieveneve zijnJn ge- zeggene als hij het nieuwste type sportauto richt aan Pop, Pi, een, Conny yen Kit, en AnnAnne gekocht heeft. Vrouwen dieebekennen ee e dat doet hun degeroetenroete aan een zekere familie ze zich eigenlijkino kleine meisjes voelen, Dil. Toen de samenstellers van deze zijnJ we ggeneigd gnietet serieus se eus tenemen. eme . on- editie in e jaren tachtigg deze namen tegen-g oe ens alsDe e A rta d ds^ – ook door kwamen, probeerden ze era ers ervan te . . g meis eseg ezen –hebben een klassiekeass sta identificeren. Het lukte hen niet, hoe goed tus innen-ekinderliteratuur. omerzot ze ook hun best deden. Dat at was geen won- heid enHeJoop ter eu - se ri e zijn' maar der, want al die namen komen stuk voor meisjesboeken. et schrijvenvan een seri- stuk uit Joopter Heul.eu. Desamenstellers,e a- euZ e biografie van Van Marxveldt lijkt lemaal mannen, hadden de boeken van

daarom eenop e oze onderneming,^ een Van MMarxveldt echter nooit gelezen.g e.n 'Er` , con t ra ictio in terminis.. Haar a biograafo aa in moest een vrouw aan te pas komen', schrijft t spe zal aarom goe e redenen moeten aan- a i'J , 'in de persoon vane Duitse ver- voeren om zelf ook serieus enomen te taalster, ome oorsprong vane namen als worden. eerste te herkennen.' De oplossingoss van het raadsel was dus eenvoudig:Anne nn Fr na e- . wonderde Vane Marxve t en ze hoopte vu- Pop,Pien, ^ Kit en Conny rigooitg o net n als zi teJ kunnen schrijven. Van Toenbiografiee es oot een te schrijven Marxveldt hadAnneïnse iree r tot het van ets e Haan, de aa , de echte naam van sc venrij van haar dagboek. Voegdaaraan is svan Yva Ma rxv e t, kon ik in eerste in- toe dat Leo eoB Beek, een vann Marxveldts arxve is stant i ealleen ee maar aar simpel klinkende e ant- zonen, onlangs onthuldedat a Otto Frank woorden even opp de vraagg Waarom.Waarom?'.. haar om haar mening over de kwaliteit van Omdat ik nieuwsgierignwas naar de vrouw Annes es dagboek heeft gevraagd, en een e- die oe enschreef ree waar jmeere an zeven- tere reden om Van Marxveldtsbiografiea ets te ti jaar ate r noom m unta c e. n om- schrijven lijktte erniet i te zi n. Als VanMarx-a at' iedereen e e een het et raar vindti t ateJle in het veldte ewasvaneenvane-heldin eek n levene van Vana M arxve t wwiltverdiepen; t ste schrijverss terte weewereld, hoe zou een io - juistrom aa dus. s. Maar zzulke n n ggrafie van haar dan ooit triviaal a engenoemdg volstaan niet. De zaak ligtbovendient inge - kunnen worden? wi eer. Erevne ecechter e twee bezwarenr aan dit ant- Er is één antwoord opp devraag anaarg aa het woord. In Waaldijksa J artikelae i aatg het om de waaroma v n evaeenbiografien Va n Marx-rx- vraagg in hoeverre ewe het dagboek van Anne . veldt dat iedereen onmiddellijk i' e mond. Franka als een literairsterai werk mogen esc ou- snoert. er te eWaaldijk, i' hoogleraar oo eraa cu- venene Anne eze als iemand nmet literaire tuur esc ie eni s aan de Universiteit van as air es.ti Het gaat Waaldijkniet om het Utrecht, publiceerdeu eene aantalaa jaren gele--ec , belangvana ssi Yvan an Marxveldt M voorv de en eenee artikela ti e waarinzez inging op de inte- Nederlandsee e a se cultuur. r. Bovendien is het te ra euitgave u tvan ave va dedrie e versiess die i Anne makkelijk om mee te liften opdeaa m van Frank van haar dagboekmaakte. Wie de Anne Frank, al was hetalleenen maar dat haar eerste steversie e sie van va het dagboek leest,ziet et dat lijdenl e in data eggeval a dubbelein zin misbruikt

Monica0 Soetingin Tot hier en niet verder • 13 wor t. Eersts door delezer,e die zich, c zoals,

Hans Goedkoopheef etoo ^ al te ma - . ei met het slachtoffersac r in plaatsvan a met de daderr identificeert,en vervo ens oor . g de biograafo die Annegebruikt oom het schrijven van haar boek te sanctioneren. Toch valtt de verbindingvan nne Frank met CissyY van Marxveldt te rechtvaardigen, niet vanuit haar lot, maar iuit cu tuurit- s o risc ezic t unt.Want a t a s e eestemeestejon- gens het net zo gewoon zouden en vin en Joop terHeul eu te lezene en als meisjeseses ' de avonturenu van de tweelingg vavan Dee Kameleon ame e of de avonturenvavan Biggles,es, dan zouden de e- zor ers van de integrale uitgaveu t a e a Deo o inoloukicoclub uit De HB.s.-ti d van boekversies vavan Annee Frank a onmiddellijk pp ^ ^ . Joopp ter Heul. Tekeningg van Is. Van Mens de invloed van Joop ter Heul op de vorm en inhoudin . van va Annes dagboekhebben er- en Waarmee wilik zeggen dat we einde- latenate e dat eeeenbiografien van Van nM-Marx- .. i' eens zouden moeten ophouden met de veldt net zo wezenlijk kan zijn als eenlo- wereld van deliteratuure(en waarom niet grafiea e vavan Simon Vestdijk.i' meteen de wereldr in zijn geheel) o te delen Die importantiem heeft met nnog g eenn ander n r in oeten endamesdichters,eliteratuur n cultuurhistorisch aspect te maken. eoe- vrouwenboeken, en de ene categorie se- en vavan Van Marxveldt staan in een traditie ang ri'J er te beschouwen dan de andere. waartoe ook Little Women van Louisa May

Zogenaamde meisjesboeken maken net zo Alcott iuit i 86i or.Dhoort. Dehoofdpersonen oo pe so en geoe ee uit van ons cultuurgoeda s zog - van de boeken die in deze tra itieassenp naa mjongensboeken,en e NeNederlandse i zijnle vrijgevochten en jongensachtig.e n- oso e n misstaat sstaat hetnet etzo o min overo VVana men geen bladvoor hun mond en reageren Marxveldta e t te schrijvensc e s het Ernst Bloch impulsief. cotts o ene Vana M arxv e ts misstondssto essaysY aaaan MayaY te wijden. w e . Joop hebben niet alleen bijna dezelfde naam,, ze delene e dezelfdee e e a afkeer ee vavan auto ri- . teit en eenzelfde soort angst voor het vol- Spanningen wassenn worden. wo e. etHet huwelijk i'beschouwen .. Dit alles maakt nog niet duidelijk wat het ze s een ram soe ie moetje vermi - .. belang is van een biografie van Cissy van en. Jo en Joop zijn meisjes,e smaar es, aa doen Marxveldt. Wie zich na bovenstaand be- jongensachtige dingen, tot ze getemdwor- toog afvraagt of er nog een belang nodig is: dene oodoor mannen een– stoffige, maar in en ja, dat belang volgt uit de apologie. Wie wil ingoedeg Duitsegeleerde in Jo's geval, en dat een biografie van een zogenaamde eena e stoere, en rechtvaardigen- a meisjesboekenschrijfster serieus genomen kier in dat vano.o Dieeleren mannen r den .. wordt, moet impliciet of expliciet kunnen meisjm i vrouwelijke es ouwe e dingen e te doen en zich

14 • Biografie Bulletin Zomer 2006

vr ouwe i te gedragen. Jo en Joopworden denken. Vana Marxveldts M heldinnen e e wo r- daardoor kalmer en zachter. Deeg oorte den heen en weer geslingerdtussen het ver- vannukinderenet doet e estrest zodrao a zez langen zich aan de wensen van hun omg e- moedere zijngeworden,zijn ee z ine i' e- ving aan te passen ennu eigeng weg we te heel en al vrouw. ggaan. In haar boeken is bijnal altijdl sprake Diee afloop oois evenonbevredigendni- see aso vana spanning. nnin . et Nieta ee alleentussetussen het volgen . terair. Volgense s Van a Lierope ois s het geenee won-o vavan eeeen e eigene pad en het aanpassen aan de der dat de meeste mensen akelige visioenen heersende moraal, maar ook tussen mensen . van bravee meisjeskopjeseses krijgen o es bij ehet uuitverschillendei t soc a e klassen en standen. woor'meisjesboeken'. De meeste meisjes- eMarijke-serie ari e se e uuit t edertigjaren ri geeft boeken hebben nu eenmaal een voorspel- daarvan mooie voorbeelden. aar verloop oo– kort samengevat als ^aan-uit- Marija e ke woontoo t als wees sasamen e met m haar aa n–n^ en eennvnvr evenvoorspelbaar oo s e aa einde: de drie ueenoudere zussengezellig in n z i uhuis s in heldin past zich aan de heersende normen Hilversum.De D vieri r zussen usse hebbene e e ieder e enaan.nwaarden noe " emeisjesboeken, hunu eeigen e plaats in hetgezin. e. e Fieke e iss lief i . sc ri an Lierop, laten de hoofdpersoon enzorgzaam, Gerdar i is z zelfstandig i en ver-

eigenkeuzesmaken, m n en zijn een stuk ucom- ine teg alsboekhoudster op peen kantoor plexer dan de gemiddelde itteaven- inr mste en a, Emmy e werktY we t als kleuter-r- pocket. Maaraa bij Little Women i t het leidster. MMarijke ri' ivrolijkeis het Nesthak- voorspelbare einde ingewikkelder dan dat. c en.Nadat aze at mete et dehakken a e oveover de sloot . Je kuntn Alcottniet et verwverwijten te dat eze geen i- haar HBs-diploma heeft gehaald, moet ze ter ai r etalenten t e te had. MarthaMr a Saxton,n Alcotts een beslissingnemenvoehaar r haar toekomst. biograaf, meent dat Alcott in Jo zichzelf Gerdae a vindtv t dat aMarijke e cuJ cursussensusse moet strafte voor het koesteren van literaire am- volgenoeeee en een etebetrekking vinden.v e. Thuisus zit- t it ies én e het nietet waawaarmaken a e daarvan.aa a. ten een wacwachten te tot de prins s op het wittei Haaraa dubbele e zelfhaate richtte aat c zichtte c tegen te e aa rlangskomt,i s eenn achterhaalde r aa e e- . g p g haar eigen,veelbelovende vee e ove e heldin.in Het lot ac te,meent ee t Gerda. e a. eDie o opvattingvatt wordt r vana Johad daaroma aao anders a es kunnen u e e o g e ee 1 dooroo de adevader van Marijkesl beste ^ pen. Als de auteuruteu zichzelf c niet in de weweg vriendin,^ die zegtg 'dat een meisjemeisje in deze had gezeten, was haar hoofdpersoon mis- tijdt voovoor zichzelfc e moet oetzorgen'.r Als Gerda sc ien wel net zo'n belangrijke en wereld- Marijke^J ook nogg verwijtverwijt dat ze opP het geldg beroemde scschrijverri' r als zijzelfgeworden.e vavan aahaar uste zusters s teeteert, t, ggaataa Marijkeop o zoek Of ook bij Vana Marxveldta e t ssprake was van naaraa eeeen baantje. n' e. Ze belandte int een rust- l p J zelfhaat en straf valt nog te bezien, maar huis,waar aa zee metet haar opgeruimdeen zon- . .. voorlopig niets daarop teduiden. i ni gee karakter de harten van de patiënten , •.. haar lijken degeijkte s otscen es, ieinvveel steelt.Een e vavan de patiënten, at e te , eenenwelgestel- .. gevallen letterlijkette op delaatste a bladzij de oudere dame, vraagt haar zelfs voor een staan, op het eerste gezichtzi t eeeerder e ee een paar maanden mee te gaan naar Menton. handreikingaan de commercie dan een ui- Daar komt de ernstige kant vanMarijke a e te- ., tin va van i ntiteitse ro emen,Ondanks de voorschijn. Ze leest haar patiënte voor uit , p conventionele slotscènes zijn veelvan vahaar a Katherine Mansfield– de ievein ssc ri' - boeken complexer dan de meeste mensen ster van Van Marxveldt– en ze beseft hoe

Monicao ca oe tin ot ier en niet verder • rIs

moeilijk het is om mensen met chronische dienen. Spanningenp g n in de omgangg met pijnen te verzorgen. De in ruie de na- mensen diie uit een welgestelder milieu o- tuur op haar maakt,haareriop ie e een- men zij.. Dee lastige keuze tussen de ge- zaamheid en het besefdat haar patiënte i zijn zich cin het mondaine leven stor- haar nooitalseg i e zalbehandelen, ook al ten. En hoewel Marijke,Mari' e net als alle andere stelt deze haar steeds voor als 'ma petite Vana Ma rxve -t e innen, kiest vooro het amie', maken datMarijke a e o een gegeven huwelijkni plaatsvan a een zelfstandige- moment haar voorlopige verbintenis met staan, i t eenhappy endnietni voovoor haar . een rijke student uiti Leiden e verbreekt – een weggelegd te zijn. n . De plannen van Jan i - stu ent die nogal wat trekken gemeen ken immers eerder nieuwe conflicten o te heeftee met Jo's vriend,Lauri e met wie ook Jo roependan a eeuwigeeeu erozengeur en manen- weigertg te trouwen. Ruut is net Laurieaurie sc i' n. knap, vrolijk, bij tijd en wijle driftig,r' i r oe e- loos, verwend, frivool, aanstellerigri en on- g Bonus , geenjongen kortom bij wiee Marijke zich alsmeisje e s 'e zonder geld en sta- Terug naar de vraag van het nut en de . tus, maar met een bijna kinderlijkgevoel noonoodzaak van eeeenbiografievan issy van rechtvaardigheidthuis voelt.Marijke arie Ma rxv e t. keert aan het einde van de zomer naar haar Jeugdboeken, zegt Helma van Lierop, zijn rusthuis teru .ep laatstebladzij, bijnaJ voor opgroeiende meisjes. Ze letterlijk allerlaatste, redt Jan, de zoon bieden 'literaire.iteraire ondersteuning.. in hun van de oude dame, Marijke van haar be- proces van volwassen worden'. Goede meis-m staan als onderbetaalde ziekenverzorgster. es oe en laten dehoofdpersonen- niet a Hij verklaart haar zijn liefde, en ze verloven eigen keuzes maken,maar maa bieden e e ook, o ,

zich. Hoe Jan eruitziet, komen we nauwe- inplaats van pasklarep antwoorden,^ moge-g ^ lijks te weten, maar net zonaknap en aantrek- i J ei tot reflectie: auteurDe auteu moraliseert i als de rijke student is hijJ niet.et. Hij is niet, maar biedt delezere en zichzelfc e e kans leraar,eaa, netetas Jo's' Duitse pprofessor uitu t Littlei e 0or middel van een eigen, literairev e rwer- Ï^omen en al evenge e i'opwinden-Een in van het tthema,^ te reflecteren opp e- l g , de toekomst staata MarijkeJ niet te wachten. staanden kennis e en ervaringen.'g Jan laat haar weten dat hij op zoek gaat naar Dit effect verschilt niet wezenlijk ni'va van de een betrekking eein in een rustigeu e provinciestad werkingvan een goede roman voor vo was- en dat hij zijnn moeder eaarn rdiezelfdesta wat Van Lierop ookzelf zegt.e e t. Maar laten verhuizen.,Moeder za zegt hij, belangrijker: is at s oo watat filosofen osoen alsofso i Marijkes toekomst daarmee van als Mauricei er eau- on en Martha een gouden randje voorziet, zekerrm moeten Nussbaum betogen. Goede romans, zeg- wennen, moe er za i'a eent ee beetjejaloerseet' gen die, leggen de complexiteitvan va de we-r . op zijn vrouw blijven. e i' e i bloot;oot, ze geven ons voorbeelden Spanningenannen envolop voo us in e Marijke-serie, van concreteproblemene en helpen e e ons bijl en al evenveel eigen keuzes. Spanningen het vellen van ethischei e oooordelen. e De beste tussenn Marijkesfantasieëna a les aviatrice at te wor- verhalen zijnzijn antidota tegeng normen en den en de bittere noodzaak geld te ver- waar en ie e werkelijkheid opgedrongen

16 • Biografie Bulletin Zomer 2006

worden; ze elaten ate zien e dat het leven nooit - de middenklasse.Romansc rijversJ sc re- leen logischen rationeel kan zijn. ven voor vrouwen die hetzelfde soort leven Geldt dat alles niet ook voor geeneoe io- leiddenaszi'zeJ . ' grafie? o die maaktduidelijkoe com- Deon s uis dat het beschrijvenJ van Vana plex een mensenleven is, en ook die lezen Marxveldts leven bij kan dragen tot de ac-

we om ons oor ee svermo gen te vormen. c ep tatie van etgenre e e vana meisjesboeken s je begrijpt hoe en waarom iemand tot alsjeugdboeken,die edaardoor aa oo voovoor ee een bepaalde beslissingenkomt, helpt dat zin te breed publieku toegankelijkworden. Het geven aanje eigen leven.n In het geval vana mooiste0o stezou ou zijn als eeeenbiografienVn van a Van Marxveldt kun je je afvragen waarom Marxveldtduidelijknekan m en waar om de ze, net als de hoofdpersoon van A Chi in emancipatievnN a Nederlandsee e a se vrouwen, ou en, net Time vvannMEwan a c ,jeugdboeken u- als de ontwikkelingvan an arxve t en bliceerde, hoewelze eigenlijk voor volwas- haar heldinnen,inn aaltijd t beperkte e t iss gebleven, n, senen wilde schrijven. Daardoor is ze nooit altijt d zo o ^tothier e e en niet verder'.n Als dat ee een schrijfstera Katherine Mansfields at e eeg- te ambitieuze ondernemingz ou i'J ne, zal worden, wat haar droom was. En waarom die biografie in elk geval helpen het Neder- brak aze e uit u tFriese et milieuese u van haarjeugd, landse cultuurgoedte bewaren. Dat is maar bleefze steken binnen de veilige wan- voor a belangrijke a voorjongensi die denkenn n en vanva het Amsterdamsemi en asse e- dat zeene meisjesboeken oeven te lezen. staan?n^ Aan a de andere a e ekant: a ze trouwde met WatueutoeetotWantnnen uitgroeien man- een joodse Amsterdammer in een tijd ne i'historici een nletterkundigen,i eni et waarin joden geen lid mochten worden van a een tot un eí en schade en schande nog de tennisclub in het on e ar , en ze wei- veel te vaak menen datJoop terHeulen eu e Een ere lid te worden van de Ku tuur amer, z omerz ot ei geen pplaats hebben binnen de jaren vwaar oor ze in e naatstevan de oor- canon. o aun w ei' s rond kon omen. Complexiteit teover ove dus,zowel o e in Van Literatuur Mrxvla e ts boekenknasals inhhaaraa leven. die boeken ino eg mate autobiografisch Nicola Beaumann, A Veryreat Profession. The Wo- man's Novel I l -r (Londen, Virago Press i 8 zizijn,J staat vast. EenEe biografieg van a 9 4 939 ^ g 9 3 Hans Goedkoop, `Een morele schijnbeweging. De Marxveldt kan daarom inzichtveng in de P^ biografie van een joodsjoods meisje als onderzoek keuzes die Van Marxveldt in haar eigen le- g 1 naar de shoah', in De veleezichten van Anne ven maakte, en de keuzes die ze haar lezers g Frank Amsterdam/Answer en De Prom 2002003) aanreikte.i Bovendien an een boek over p^ Helgag van Lierop, p^`Normen en waarden in meisjes-Jes haar laten zien tot welke generatiez ze o0-r literatuur. De herwaarderingg van een genre',g in e en hoe die haar én, haar lezers eïn- ^ Hetpaardp van Troje.^ Niet-schoolse teksten in het eM v oe e. Ook voor Van Marxveldt geldte onderwijs Den Haag, gN^ s Lc Uitgeverijg 1993 i wat Nicola ea manBeauman over romans van Mary Saxton, Louisa Ma Alcott. A Modern Bio a- ^ y ^ y ^ vrouwen uit het interbellum schreef:r : e phy (Farrar,^ Strauss and Giroux i1995) "damesroman"amesroman tussen de beide wereldoor-e Berteke Waaldik,j Anne Frank lezen als een logen werd meestal gesc reven door vrou- vrouw', in De veleezichteng van Anne Frank wen uit de middenklassevoor voovrouwen ou e uit (Amsterdam/Antwerpen,p^ De Prom 2002003)

Monica Soeting Tot hier en niet verder • 17 `Ik wist niet, dat ik zelf zo braaf was.' Werk en wereld van W. G. van de Hulst

Rob van Essen

Van kinderboekenschrijver W. G. van de Hulst zijn miljoenen boeken ver- kocht, en ruim veertigjaar na zijn dood wordt hij nogsteedsgelezen. Rob van Essen gaat in op leven en werk van een van de succesvolste kinderboe- kenschrijvers van de vorige eeuw en interviewt Daan van der Kaaden, die al verscheidene publicaties over Van de Hulst het licht deed zien en aan een biografie werkt.

Er zullen in de twintigste eeuw maar wei- gaat komen. Het gevoel van onheil wordt nig kinderen van protestants-christelijke vaak nog versterkt door de beklemmende huize niet in aanraking zijn gekomen met atmosfeer waarin het verhaal zich afspeelt; het werk van W.G. van de Hulst. Als er stille grachten, donkere avonden, dreigen- thuis al niet werd voorgelezen uit De Bij- de bossen, besneeuwde velden. Uiteinde- belse geschiedenissen of Het grote voorlees- lijk komt alles goed, en eindigen de verha- boek, en er op verjaardagen en Sinterklaas len in een door lamplicht beschenen (voorzover dat van oorsprong katholieke vertrouwde omgeving. feest in die kringen werd gevierd) geen boe- Ondanks de sfeer van zonde en schuld ken uit de serie `Voor onze kleinen' cadeau werd Van de Hulst niet alleen door kinde- werden gedaan, werd er op school wel lezen ren met een protestantse achtergrond gele- geleerd met behulp van de leesmethode Le- zen. In 1972 verscheen bij uitgeverij Singel zen leren, of las de onderwijzer of onderwij- 262 de bundel Dat was nog eens lezen, waar- zeres voor uit Ouwe Bram of Jrtap Holm en in veertig schrijvers vertelden welke boeken z'n vrinden. En dan waren er nog de bibli- in hun jeugd de meeste indruk op hen had- otheken. den gemaakt. `Dat bij hoofdzakelijk bui- De verhalen van Van de Hulst verlopen tenkerkelijke auteurs de protestantse kin- volgens een vast stramien: door onoplet- derboekenschrijver W.G. van de Hulst de tendheid, onvoorzichtigheid of ongehoor- favoriet is (hij wordt zes maal genoemd), zaamheid ontstaan er problemen en het kan toch eigenlijk niemand, behalve mis- ziet er lang naar uit dat het niet meer goed schien wie thuis is in het bibliotheekwezen,

18 • Biografie Bulletin Zomerzooó

, .. veverwachtr hebben,' e e, sc schrijftanonieme l de stond.n Van a der rK Kaaden ni isafkomstig a o st uit i een scschrijverri' r van va de inleiding.i Die verbazingr zin is i protestants-christelijkmilieu en groeide op typerendvoorr de geringerin statusvan a Van de met het werk van Van de Hulst.u Dat er van Hulst. uIn st. zijnbiografieJ van Gerrit Achter- een sc ri'verJ die zoveel invloed heeft gehadg er scschrijft Wim Ha ze u : ^ .. van de en waarvan zoveel boeken zijn verkocht Hulst u st heeftmet et zijnkinderbijbelenJ in- geenbiografieng^ee bestond, leek Vann der rK aa- derboeken generaties kinderen en onder- en op z n ^ zachtst acgezegd tst e e niet et helemaal maa te- wijzers in calvinistischNederlandaanzich c r ec t, een hij beslootes dat hij diebiografiee verplicht,maar aa wordt o tin geene enkele encY - dana maaraa e z moest m gaanaa sc schrijven. e.n c o e ie– vanWinkler i e Prinss tot Oosthoek ''Hetis is niet etalleen ee het wewerk vanVan a de –vermeld.–r . Vana heme zijn in Nederland u st meat interesseert,'z ezegt aV n er meer dan elf miljoen boeken verkocht.' Kaadenaa e n bijnaa v i' i elater.njaar r D'De hele Hazeua eu schreefr it in 19u 88.Sindsdien z en cri stei'jeugdliteratuur eheeft mijnJ e- de verkoopcijfers alleen maamaar gestegen:este e. langstelling.'Van derKaaden aa e isdan a ook Vana de Hulst ust debuteerde eu in l99 o en tot op mede-oprichter van et tijdschrift uwe . de dagvan vandaag wordt zijn werk er- Bram leeft nog!,dat inzijn z n geheelgewijd ew is i ru t. Dat hij in geen enkele encyclopedie aan christelijke (en dann vooralr protestant-r n- wordt vermeldt klopt trouwensniet meer:et ee . sejeugdliteratuur, ene data momenteel een . in de door de redactie van de Winkler Prins sluimerends u e e bestaanestaa ei t. 'Nietiet doorgebrekoo ^ vervaardigdedigitalencarta-encY c o e ie aann stof, puurr doorr tijdgebrek,'i' e,r aldus Van wordt "zijn naam aa wel degelijke e genoemde in derr K aa en . Datat hij zijn tijdschrift heeft het mmlemmaen'kinder- njeugdliteratuur'. genoemdaanaar eeeen romanfiguur van Van e Maar ook hier overkomt hem weer iets- HHulst (diei ningelijknamigeri- het oe ove p eren s: zijnzijn naam wordt verkeerdgespeld. g esn wel e eeJdegelijkg doodgaat)g is natuurlijk Hi'rmstaat vermeld als Vander Hulst – een geen toeval. vee gemaa te fout. i i e ia heeft hij Het Van de Hulst-onderzoek van Van der een ei en arti e, at niet er diepgraafte Kaadenaa n heeftgeleid e e toteen eeaantal aa t u ica- maar waarin zijnJ naam in ieder gevalg cor- ties.i Debelangrijkste e an gJ ste daarvan aa a is i het etin 1994 rect wordtr vermeld. ve Eene. e biografieio ra is er nonog bij l en ac verschenen Zoe en naanaar de niet – maar er bestaan vergevorderdean-P zeziel– leven en werk van WG. vande Hulst. nen. Hete bestaat uitu zeshoofdstukken die elk eepeen anderas van ect vaVan Va de Hulst u st ean - delen, en kan beschouwdworden als op- Oude Bram leeft nog maat tot de nog te schrijven biografie.i r e. Er iis Toen journalist Daan van der Kwaden in een afzonderlijkhoofdstuk gewijd i'aan de . het begin van de jaren negentig in Nijkerk illustraties, enn ook evat et boek een uit- een tentoonstelling bezocht over het werk gebreideere e bibliografie. Verder bundelde Van . van W.G. van de Hulst junior, die behalve dere Kaadenaa e een aantala lezingenn van Van de .. als illustrator van het werk van zijn vader Hulstin Het kind en zijnz boek en bracht iJ ook bekend is geworden als kunstschilder, in eigen beheer Kinderversjes uit, eenbun- . merkte hij tot zijn verbazing dat er geen en- e t e metgedichtenavanv a eHulst u diei .. kel boek over W.G. van de Hulst senior be- hij uit t allerhande an e publicaties bijJ elkaar

Rob van Essensse I wist niet, dat ik ze zo raw was • r19

sprokkelde.lBovendien esc s t hij in zijnn en in diverse christelijkebladen. a Hij raaktt J , J Vee n ne a se woning (van waaruit hijook in een geloofscrisis,e oo scrisss verdiepti t zichc in socia- een internetantiquariaatq drijft) over een isme, rooms-katholicisme en ttheosofie en grote V an e Hulst-verzameling,ie niet s ee t met degedachte om journalistt te alleen boeken bevat, maar ook verJ aar ag s- worden, of anta e ou e r in Indië.e. Maar kalenders en serviesgoed. 'Hetet zouz goed als nna een n aar 'aar een plek vrijkomt op kunnen dat ermensen e se zijn n nJ die meer e - het volksschooltje aan de Jutfaseweg e- en, zegt Van der aaen . I bennn nog denkt hij zichc eegeen moment. Hij keertee t te - steeds op zoek naar een paar eersteru - rugnaar de plek waar hij eerderr werkte, we te,en e en. Voor sommige eerstedrukkenenje aan de periodei e vavan twtwijfel elijkt een einde zo een paar honderd euroer r kwijt.i' 't Heeft gekomen. ook wel wat om niet alles te hebben, er In 19 o7 trouwt hij metJohanna o a Corneliaa o eia . moet tenslotte altijd wat te wensen over- vavan r e,die e in 1g 13 in het kraambed stere sterft blijven.'Je na de geboorte van hun tweede dochter. Ondertussen is bij uitgeveriji' Callenbach nac in 1909Van909 iem Í^i c erts verschenen, de Doorduizenden gelezen J u sts eerstejeugdboek. Nog inn hetzelfde z e Willem Gerrit van deHulst u wrtin18st wordt 79 aar versc i' n t uweBram ram een ee njaar ater ^ geboren, in Utrecht, als zoon van een steen- volgtg Jaap Holm en z n vrinden.DezeD drie . Hioe groeit op in eenNederlands- titelss zullen altijd tot zijnpopulairste oe - hervormd mmilieu. si lneen g is, overlijdt e n blijvene horen.oe . In 193 1 wordt Vant de zinvaJ re. Het etsis eebedoeling oe g dat de zoon Hulstu9 benoemd tot schoolhoofd. In116 hetzelfde beroepals dat van zinJ vader kiest, hertrouwtertr hij,J ,metdomineesdochter et ean- maar nadat zijn moeder eengesprek met de nette Maan. Ze krijgen in vier kinderen,drie e g Jg . hoofdonderwijzer on erwtJ zer van de lagereg schoolo0 jongens (onder wie de latere illustrator en heeft gehad, wordt besloten dat Willem kunstschilder.. n van deH Hulst junior)nir een Gerrit voor schoolmeester gaatg leren. In een meisje. 18988 9haalta VannJ deH u st zijnJ akte. JtHij krijgtg Ondertussen schrijft Van de Hulstgestaagg meteen een baan aan een volksschooltje door.oo. In199 1 verschijnt esc t Pee re ene zzijnJ a- aaaan de utJutfaseweg as g in Utrecht,, waaraanhij i mera en,dat door Van de Hulstu zelf altijdJ met een kleine onderbreking de rest van als zijn beste boekzou worden beschouwd. zijn werkzame leven verbonden zal blijven. rnvotee bijnaonafzienbarer astoo m Die kleine onderbreking is echter van groot jeugdboeken, boekenn voor vookleinere e e e n e- .. belang. In 1899 99moet hij zijn baanaa oopgeven eve ren (de uit eenentwintig ee t es bestaande omdat hij in dienst moet. Na zijn diensttijd serie ^oor onze kleinen'),^ schoolboekjes, krijgt hijeen baan aan een christelijkea e- verhalen,schetsenii- sc etse en artikelen. e o re in school Utrechtse de t ec Bloemtse oe sstraat. Hij grafiei 'n in Vander eKaadens aa e s Zoeken naar de > kijkt over de muren van zijn kleine, criste- zielbeslaatvee zo'n veertig t pagina's. in Verder e e i'J wereldeweeheen heen en ontdekt e deTachtigers. geeft ee t Van de Hulstlezingen ezin en en ishij i' actief Vooral het werk van Frederikvan Eeden in verschillende clubs en verenigingen; zo is raaktaa t hem diep. ie . Hij begint zelf ook te hij medeoprichteren n voorzitterrzi r van n De J . schrijvene en publiceert u schetsenceen n arts e- Christelijker Auteurskring. in .

20 • BiografieB u etin omer 2006

W.G. van de Hulst met zijnJ kleindochter Rose MarijnMarine

Begin 1940 gaat Van Hulstde met u st et n-e de serie 'Voorr onze o kleinen'.e e e. sioen, Tijdens de Duitseezettin g sluit hiji In 1963936 ove overlijdt l t hij.J Debelangstellingvoore zich aan bij de Ku tuur amer 'zij^ het met zijn boekenoe e blijftt groot:o0 bijna een eeuw na l ^ J J een bezwaardgemoed', zoals hij in april zijn debuut is een groot deelvan zijnJ werk 1942 aan zijn uitgever scschrijft. .I ^ word – nog steeds leverbaar. ver eeonbescheidenheidme e – o0r duizendengelezen e e e dene lande. Diti gaf de g g Geheimzinnige puntjes doorslag.oosa Zolangg . oa ik g sprekens e e kan, ,meen ik te moeten spreken!'LanLang uurt zijnl i- Ook de nieuwste drukken van het werk van maatschapm niet: et. uuit t atelatere e brieven valt af te Vana e Hulstbevindencu st zich uteuiteraard in de leiden ati' alJ na een paarp maanden de coetc i evavan Van Vader e Kaaden.aa In de jaren banden en met de Ku tuur amer heeft ver ro- negentigzijnzijn er r n nogo ljes van de serie ken. ^ V0o r onze kleinen'heruitgegeven,^ in af- Ook na zijn pensioneringblijft Van de wi en , vierkant formaat enm met m nieuwe ^i we Hulst schrijven. Nogin de oorlog ver- omslagtekeningen vanW.G.van va de Hulst schijnt het autobiografische, maar in de junior. RoseM a ri ne vanva e Hulst,u , een . derde persoon enkelvoud Her- oc ter a vane heeft te stre actie innerin en van een schoolmeester. Hij voor e nieuwe uitgaven opzichgenomen. c schrijft i've verder e aaaan de voo voor de oorlogo0 o eon - Van herschrijven is echter geen sprake,e- ^ nen serie oz emari nt e^ en in 19S 8 ver- zweert Van der aa en, 'Het gaat alleen schijntKleine eine zwerver, zwer het, t laatsteats e deeltjetJ u uit om het aanpassen van spelling,en e et ver-

Rob van Essen `Ik wist niet, dat ik zelfzo braaf was' • 21

vangen van een enkel verouderd woord. moet liggen; misschien zou je zijn opvat- Hij beschouwt de boekenvan vaVan a deHulst u s tingen kunnen samenvatten met een term alsklassiekers, een in klassiekersass e ga je niet die later in zwang is geraakt: `Show, don't .. rommelen. Bewondert hij Vana de Hulst? tell.' In dezelfde lezing maakt Van de Hulst Absoluut,.. en dan vooral om zijnn stijl. i' De zich vrolijk over de expliciete bedoelingen man heeftveel geschreven, maar hij was e- die lezers en recensenten hem toedichten, slist geen veelschrijvere in negatievebete- e at ook al weet hij, als hij aan een boek begint, enis van het woord. Hi nama zijn nwerk i- nooit hoe het zal eindigen. zonder serieus.'se eus ' Dat Van de Hulst ondanks zijn immense Ik heb dit bedoeld en ik heb dat bedoeld; productie inderdaad zorgvuldig te werk ik heb dit willen bereiken en dat, – en 't . . in , blijkt uit een aantallezingenwaarin w gelukte me meesterlijk; ik vatte mijn taak hij diepere ingaati op zijn opvattingen over ijverig en doelbewust op, zei men. Och, 'k .. . jeugdliteratuur en et sc ri ven voor n- heb er vaak om geglimlacht. Ik wist niet, eren. Van de Hulst wordt vaak gezien als dat ik zelfzo braaf was. . een cacalvinistische moraliste i bij uitstek,u tstemaar , a in de lezing 'Zijn wij opvoeders'die hij in Vervolgens geeft hij aanaa hoe het volgenso , mei 19 41 voor de Christelijkeri i Auteurskring heme we moet:moet oet o als schrijver voor hield, zegt hij: Alss ik de vraag [...]stel: ste moe-. o- kinderen ten wijchristelijkel auteursr opvoeders o oe e zijn,, dana scschrikt mogelijkt e .. — dan is mijn ant- niet om het kind, niet voor het kind, maar woord beslist ontkennend.' Dat Van de naast het kind, beter nog: uit het kind het Hulst ier rekeninghoudt o met de schrik schone leven [...] bekijken, de donkere van zijn toehoorders, lijkt erop tewijzen w en schaduwen, het leed, de telkens weer op- dat hij besefthoe er tegeng hem wordt aan- laaiende vreugde, de stille beklemdheid, gekeken.H Het gaatg aa niet om moeten,, maar de angst, de zonden en dit alles binnen de omm kunnen. un e ^'De oopvoedendee kracht van eeuwig-lichtende horizon van het Evange- ons werk ... moet immere eeeen o on 0zetteopzette- lie van de liefde Gods. ^ i'l zijn.'e J Hij. illustreertJ u zijnzijn beweringg met een c citaat taat it u Johannes Viator van de door Die laatste voorwaarde lijkt zijn vrijheid als hem zobewonderdeFrederik e e avan Eeden: n: schrijver dan toch weer te beperken; hij 'Geen mensch kan een anderen mensoe - mag dan niet weten hoe een boek zal eindi- ei of wijsheideren, i an hem alleen gen, hij weet wel van te voren binnen welke doen verstaan, hoe hiji in zichzelfc e dezee ein - kaders het zich zal afspelen en welke bood- gen gevonden heeft.'. ^Als verder bewijs voor schap het moet bevatten.

het feiteit dat zijn blik degrenzenvavan zijnzi n ei- In de lezing `Het kind en zijn boek' die hij gen kring overschrijdt, citeert hij ineze - (waarschijnlijk enige jaren vóór de Tweede . de lezing een uitspraak van de progressieve Wereldoorlog) voor de Christelijke Vrou- . t ^ pedagoogeenonderwijzer Jan n Ligthart: Li art: De wen Bond hield, blijkt dat Van de Hulst bestepedagogiekis geenpedagogiek.'an zelf ook beseft dat het christelijke kinder- de Hulst lijkt te pleiten voor een intuïtief boek bepaalde problemen met zich mee- moralisme, dat in het werk zelf verankerd brengt, met name als je wilt schrijven van-

22 • Biografie Bulletin Zomer 2006

uit het kind, wat hij ook in ezeezing weer over zegt,^ is dat 'e uit moet kijkenJ voor de benadrukt: ein'Klein worden met dekleinen', e e, em uc t i'gebruikene leidt tot hetvan vn ^ stelt hij;J Van utz i zijni^ n wereldje,, onze wereld christelijke clichés,c c es, een at aabstracties s ver- ^ e en. Hoe vrwreee e jen christelijke medentedienen worden. Het'Het kind moet . .. zijn eigengeestelijk leven herkennen in zijn boodschaps apvanuit etgezichtspunt van het J g g J J , .. n.^ boek.' praktijkde t betekentete en dit t dat de In oe en naarde zie/verwoordt Daan van eren uitiboeken de oe evan a Van Hulst de ust der Kaaden de theologische opvattingen uitchristelijkeutkomen, ezlnnen omen waar men van Van Hulstde u st als volgt:^ ^ e oo in Jezuse us bidtte en o om vergevingaavraagt en waart e aa vooral Christus stusals de Zoon van God die voor on- e moe er stichtelijkeopmerkingens st c te e ma- . ze zonden gestorven is,iini is nodig om m behou-- ken. . den te worden en eeuwig te leven.'^ Dit zijn at an e uHulst st oo ubuiten te christelijke

degelijke,protestants-christelijke ovattin - kring gelezeneee werd,e , komt doordat deat the-e

gen, en het lijkti moeilijk omm diei ní et vvan n mas^ vanVan a eHulst u zouniverseelst o zijnat bovenaf in eenee boek te verwerken.Juist hier ze' ire zgrenzenoverschrijden. i eu eOf, zo- .. lijkt er iets te wringen in het wewerk avan Van n asGerrit e t Krolo het verwoordtoor in zijnln i ra- e Hulst.u Ook al schrijfte schrijver vanuit e aan de bundele Dat was nog eens lezen: . hetkind, hij is geen'n i.^ hij is se vo wasse- 'Jaap Holm bestaat,behalve uit een ee aaaantal ta ne die zich bedient van de taal van het kind, illustraties vanjongens met petten,uit u at r-

maar iedie tegelijkertijd zijnzi n moralistische moe, verdriet en schaamte, hoop, voldoe- ^ boodschapkwijt w.lijkt Er i t bijnana iets on- nin woede, > leegte, >overwinning.'innin . eer i' aanaa de hand.an Aan de ene kant e- moet het belang van de stijlst die Van de dient de schrijver zich van hetzelfde idioom Hulstgebruikteu niet worden onderschat. als het kind, aan de andere kant weet hij al 'Nuuise,asi er, goed zie,e, wel een groot ra- hoe hetafaatgaat lopen, en vooral: welke uee– maamaar eeggeen wezensverschiltussen .. boodschaphij het kind meewil w geven.e e it- etlitteraire werk rvoovoor volwassenen0 en dat eindelijk,vormen alle kleine, goed aflopen- voorrekinderen,'sc e an de Hulstin zijn i'n

e schuld-en-boete-avontureni hn etwerk lezinge g `'Zijn ^ n wijJ opopvoeders?'. oe . Hi'Hij beschouw- e h van Van de u st afspiegelingen van en e het schrijven voor kinderen alsliteraire voorbereidingen o et rote scu -en- arbeid,i die zorgvuldigmoest wor en ver- boete-verhaalwaarmee de volwasseneg o- richt. . In Dat was nog eens lezen vat J. ern- vi ge in het reine moet komen: de schuld e (dieie VaVan deHulst u ee'een groot ootkinder- van de mens door de zondeval en de moge- schrijver'ri'noemt' de samenhang tussen lijke goede afloop door de verlossing in tthema's^ enn stijli' lin ééninea al samen: Christus. Zo lijkt het uitgangspunt om .. vanuit het kind te schrijven,ri ven een middel Van de Hulst had een feilloos vermogen om de boodschapte verpakken. Dat is op om ieder, op zichzelfvaak banaal gegeven, zich niet erg, elke schrijver ver is een mani u a- om te buigen tot een ritueel. Hij riep van-

tor, maar het isi de vraag in hoeverre Van de uit een herkenbare situatie angst op, Hulst zich hiervan rvan rekenschap hee ge ge- schroomde niet om die tot op de bodem uit ven. Het enige wat hij hier indeal te putten en dan, na eindeloze herhalin- . , e lezing 'HetHet kind en zijn boek' ververder gen, geheimzinnige puntjes en vragen aan

Rob van Essen 7k wist niet, dat ik zelfzo braafwas' • 23 de kleine lezer, kwam de verlossing, de moralisme in, En hetidee om ee o vanva het kind redding, de veilige thuiskomst. uiti tegaan, aa , wasin hetbegin e vavan de twinti - . ste eeuw weldegelijkvernieuwend,je zouz Elkeeeeva lezer van Vana de Hulst uste herinnert et zichc Vana de Hulst ustwat betreftatatete kunnen u verge- inderdaad de vele gedachtepuntjes, die sa- lijken met Theo Thijsseni' n of Ligthart.t a t. De men met gecursiveerde of geaccentueerde boodschaptlijkt eer bij Vana de Hulstu stmi s- klinkers zorgen voor een tergend langzaam sc ine dik bovenopove o te liggen, e, aa rde m- o o eg ouw e spanning. Een voorbeeld uit r a ligtt altijdt Jve verpakt insituatie.t e Hi' e-

VanBob o en BepB en Brammetje int nooit te "preken", hij richtr•c zich nnooit i al moraliserendrrechtstreeks ree s tot e ezers. Enn de deur rinkelde. e. ErE kwam iemand s e heme met etzijnvoorgangersvergelijkt, .. , naarbuiten. zieje hoe vernieuwendas.hij was.' Diee voor-- o0r Och, wat schrokken die kindertjes toen. an e rs zijn dana cchristelijkekinderboeken- ste e Dat was... dat was... o, dat was het oude schrijvers s edoor oo Vana de Hulst alsin vrouwtje mete blauwe bril. gelezeneee e en langa invrvergetelheid i wegge- e e zaktez E. .Gerdes; e es, in. zijn lezinge ^'Het kind ene , .. s et ou e vrouwtje Brammetje mee- zijnJ boek' vevertelt te t aVan de Hulstu st hoe hij vroeoe- neemt,ee t, loopt de spanning zo hoog op dat eer ger het werk van Gerdes las, om te laten , . ^ klinkers n ers gecursiveerd én geaccentueerd ziene hoe hetni et moet: oet. volgdeo e egeboeid oe worden. hete euren ^maar kwam er een stukjeJ

"preek", dan gleed mijni'n vinger in haastig Bob en eB e igingeng 'n mee,Ze moes'' t en langsregels, de e eom s, o hete vervolge o van het ei- wel.... ,ze éé en vanbangheid. e n i' verhaale ve a tevinden. v e. In éénee o0 0 - s a overzagrz ik, , wat alsgeestelijkezuiver i' Het maakt misschien een gekunstelde in- meditatie kon worden overg es ag en. ' ^ druk,aar tegelijkertijdi'J t et opo e niet Van der Kaaden: 'Vergeetg niet dat Van de door welke relativering dana o0 etem er- Hulst ustoo uteuit eigen ge kringg kritieke kreeg,g

erne ts waarmeekinderen aa eezelf z kunnen nn n juistm omdat i' ní'et ppreekte.r En ook wa r en .. vertellen,, en opp bijnabestraffendeJ toon veel pprotestanten niet blijJ dat hijJ de naam ^ dingen kunnen zeggen als at doet héélee van het opperwezena s "Heer"eer een niet ni als .. « » zeer,, hoor!' oor. Zo lijkt Vant a de Hulstu stzich c quaq eer eschreef. sc ee Hij . was gewoon Neder-r- toon inderdaad te vereenzelvigen met het lands Hervormd, en niet zwaar gerefor- kindwaarvoor ij schrijft . meerd, zoals veel mensen en en.oven- i en sis nieti al het werk van Van de Hulst even moralistisch. De serie Rozemarijntje Tachtigers . bijvoorbeelduitbestaat u tluchtige uc t e avon- tu . Over het veronderstelde moralisme van ren, en het stripverhaal aa In de oete Suiker- '- . Van de Hulst zegt Van der Kaaden: `Het o is eigenlijk gewoon een spannend ver- zijn altijd de christelijke kinderboeken die haalaa waarin het geloofgeen enkele rol van moralisme worden beschuldigd, maar speelt.' Inn de Soete Suikerbol o behoorte oo t dana kijk bijvoorbeeld eens naar het werk van ook tot hetpopulairste wer van Van de Annie M.G. Schmidt, daar zit ook volop Hulst. n e jaren zeventig werd de strip

24 • Biografie Bulletin Zomer 2006

omgewerkt tot een door de NCRV uitg e- zich aan die stijll hebben weten te ontwor- zonen tv-serie, en nog in 1994 werd er stelen n– zoals oaFrans s aCoen s oe en, e, Marcellus oorjeugdtheateroHHofpleinnRotterdamP e Emants en J. van Oudshoorn – vandaag de een musical van gemaakt.m t. Dee c van die daggnog og telezen. e e. Het et zou ou ironisch o zijnl als musicalus ca bevindte zich uiteraard in de co ec- de beperkte houdbaarheidvan het werk ti vaneva Van a dere Kaaden. vavan Vana de Hulstugevolg uiteindelijkeen evo Misschiens is a Vane ust inderdaad Hulst min - zou ouzijn J vana het feite dat hij over de muren der 'braaf' dan vaak wordteg ac t. Maar van zijn eigene ge wewereld e ee heen keek en aansu i- hoewel hij in zijn adolescentie over de tin vond bij lde ontwikkelingenvavan zijnl ggrenzen van zijn eigen milieu heeft ge e- tijd. ken, lijkt zijn wereld zodra i' zijnzij e oo s- crisis had overwonnen, tot stilstandte zijn Een zwak, flets licht gekomen. Voor zijn verhaleni' veel inspiratie uit zijn eu De wereld die hij Degeneratiesdie e met et het werk van Van de beschrijft,esc t, is op het moment van scschrijven HulstH zijn oopgegroeid, e oe , kunu jel ruwweg in aan het verdwijnen.Hoe oe langg zijnl boeken tweeën delen aan de handvan de tekenaars nog herdrukt zullen worden, is dan ook diee hetwerk we illustreerden: e eerstegenera- nog maar de vraag. Of toe omsta eenera- tieszijn zi n rootgewordenetg n met illustratiesvan ties hem zullen blijvenlezen,J zal niet et a an- tekenaars a J.H.Isingss. . TjeerdenBotte- gen van de verdwenen wereld die hij be- ma, de latere met de illustratiesvan vaW.G. schrijft – contemporaine romans kunnen vavan e Hulstjunior.ust in e are n dertige t als ze goedgenoeg zijn een tijdloosheid be- einte inl 9^eo1 geborenrn Van Va deHulst us zitten waardoor ze probleemloos een door het werk van n zijnvader v r te i ustreren , de schrijver niet bedoelde statusashistori- een na de Tweede Wereldoorlog ontwikkelt scheroman kunnen verwerven en mis- hii'j langzaa zic an aam maar zeker tot de vaste en sc ien ook niet eens zozeer van de ort o- enige illustratorvan va het wewerk vana zijnl va- ox- c riste i' e opvattingen van waaruit ^ iets wat Tjeerd' r B otte mameteeoeng ^ hhet wewerk s isgeschreven,aal was etalleen ee aanzag.g I k oester gee n wr o ... te gen- ^ maar omdat we net zagen dat die og vattin- over r Van de Hulst,', scschrijft l t hij in 19 6o aan gen niet in elk boek even sterk oor in- uit eve ri'J Callenbach,a e ,et die al sinds 1909 ken; misschien is het tochjuist e ite rir a e wewerk vanva Vana de Hulst us u ta.Het'Het belangg stijljl die de houdbaarheidsdatum van de van zijnJ zoonprevaleertboven o e het mijne,J , boekenoe van Van de Hulst zal bepalen.pena dat is natuurlijk,J ik> begrijp gri'lpa dat, als> ik mijJ in Ook ginga Van de Hulst uit van de be le- zijnJ plaats indenk.' vingswereld van het kind, van een tijdloze De in 1961 e oren Vander e Kaaden aa e hoort 9 . sta is een sprake. In diee nadrukkelijke, tot de groepdie e met et de tetekeningenn van trage, met accenten en puntjes doorspekte W.G. van de Hulstjuniori isopgegroeid. o e stijl laat zich niet moeilijk deinvloed v oevan 'Hetet is natuurlijk i' wel leuk hoor, ,die eerste de Tachtigers herkennen. Ookin de litera- drukken, een ik wil ze ook wel allemaal e- tuur voor volwassenen heeftdie invloed en, ^ zegt hij terwijl hij een eerstedruk uit vaak voor moeizaam proza gezorgd, en ei- kast trekt, maar'maar hoewel ustratiesillustraties geni Jis alleen het werk van schrijvers die van Bottema technisch veel beter zizijn, n,oen

Robvan a Essen 1 wist niet, datik z e zobraafwas' • 225 de tekeningen van junior me toch meer.' niet meer dan een zwak, flets licht ver- Misschien is dat niet alleen een kwestie van spreidt, dat niet alle littekens kan genezen. jeugdsentiment. Iedereen die als kind wel In zijn bijdrage voor de bundel Dat was nog eens een boek opengeslagen heeft, weet hoe eens lezen schreef Bernlef al dat Van de belangrijk de illustraties in kinderboeken Hulst niet schroomde de door hem opge- zijn. Ze bepalen de sfeer van het boek, roepen angst tot de bodem uit te putten, en maar ook de sfeer waarin het boek gelezen in dezelfde bundel schrijft Adriaan van der wordt, de manier waarop het boek als voor- Veen naar aanleiding van de voor een hon- werp wordt benaderd, ze voorzien het boek gerend gezin bestemde mand met levens- van een uniek aura; geef het boek een ande- middelen die in Jaap Holm wordt gestolen: re illustrator en je hebt een ander boek. Bij `Ik vind het nog verschrikkelijk, onherstel- het werk van Van de Hulst is dat zeker het baar, en ik heb een zekere wrok tegen de geval. schrijver die zo iets zo maar verzint, en dan In het werk van Van de Hulst senior gaan lezertjes belast met een stuk voorgoed aan- de hoofdpersonen maar al te vaak gebukt wezig gebleven verdriet.' onder de resultaten van hun zondige ge- Toch was voor de lezer uit de tweede helft drag. Ergens halverwege raakt het verhaal van de twintigste eeuw niet alles verloren: als het ware verzeild in een duister, onrust- met zijn illustraties wist Van de Hulst juni- barend gebied waaruit geen uitweg moge- or een deel van het verpletterende effect lijk lijkt. Je bent verdwaald, omdat je onge- van de verhalen van zijn vader te niet te hoorzaam bent geweest, of omdat je niet doen. Hij tekende normale, aardige kinde- hebt opgelet; je hebt stiekem met de beer ren, die bij je in de klas hadden kunnen zit- van je zieke zusje gespeeld, en nu is hij in de ten, waarmee je bevriend had willen zijn, gracht gevallen. Het zijn kleine gebeurte- en die geen bovenmatige brave of gelovige nissen, maar juist door de dwingende stijl indruk maakten. Hij had een losse toets die worden ze uitvergroot tot samenbollende, weldadig terloops aandeed, vergeleken met dreigende wolken die elk licht verduiste- het soortelijk gewicht van de woorden van ren. Precies zoals het er in het dagelijkse le- zijn vader. Natuurlijk ging junior de don- ven van een kind aan toe kan gaan. Het kere, geheimzinnige bossen en verlaten, be- zware effect bereikt Van de Hulst door de al sneeuwde velden uit het werk van zijn va- genoemde stijl, en door zijn opzet om van- der niet uit de weg, maar hij maakte ze uit het kind te schrijven. Natuurlijk komt minder dreigend doordat hij ze met mense- alles goed; op het einde scheurt de bewol- lijke kinderen bevolkte. king uiteen en breekt de zon door. Wie ver- De vergelijking dringt zich op met de dwaald was, komt thuis, wat verloren was, strenge protestantse God de Vader, en de wordt teruggevonden, wie slecht was, komt Zoon die naar de aarde afdaalt om de zon- tot inkeer en wie dood gaat, komt in de he- dige mensheid een uitweg te bieden. Want mel terecht. Maar al het leed en verdriet dat dit we onder zonde gebukt gaan, blijkt niet aan de goede afloop .voorafgaat, is vaak zo alleen uit de teksten van senior; de door ju- verpletterend dat de catharsis er niet tegen nior getekende kinderen hebben vaak een opweegt. De herinnering aan de doorstane vreemde knik ter hoogte van hun lende- ellende maakt dat de doorgebroken zon nen, waardoor ze zich licht voorovergebo-

26 • Biografie Bulletin Zomer 2006

gene e lijken voo voortt te bewegen alsof– on- Vana de Hulst geschreven?gesc even,Behalve wat ver- an s hun losse toets de zonde hen toch sPP rei e artikelen en de publicatiesi i ves n aVan a zwaar op de schouders drukt. derrKKaaden aa e e, is eis eigenlijker ' i alleen de g-e romantiseer egio ra ie van Rie van Ros- sum met de poëtische titel Dejongen met de Werk en wereld Jg toverfluit ui t l1949.949 Volgensg Van der aa en Alles goeden wel,, maar hoezit het unu met m spelen verschillender factoren n eene n rrol. Pas.a de de biografie?o a e. Van^ a der rK aaKaaden: en. 'Dat^ kan a nog laatste jarengroeit r i de belangstelling nste g ni voorg r ^ ,. wel eenee aantal taduren.'jaren r n i' heeft last schrijversc vers avankinderboeken,' en bovendien n vana et hetzelfde e e gebrek aaaan tijd waarwaardoor oo zo - wowordt ere vanva ubuiten te altijd met et eenzeker e er' e- vee anderebiografena eworden geplaagd.r n aa. dain opPde protestantseP testa se zuil u neeneergekeken. . Aan een gebrekaan bronnen ligt het in ie- Toch isi ook binnen die zuil weinig over ^ der geval niet.t 'Er zijn eerdere te veel dan te Van eHstHulst geschreven.esc eve . De suggestieg ie dat weinige bronnen.onn,e . Zo sis de bijzonder er uit ge-- atom omdatt dieat zuilu van an huisu s u uit t nun breide e correspondentie bewaardgebleven eenmaal niet over een onderzoekstraditie tussen Van de Hulstu enst eUitgeverij t everi Callen-- beschikt,wuift wu t Vana der aaKaaden en weg met ^ a c. Eene uuitgeverij t eve die doorVan a der eeeen verwijzingw J naanaar de in de negentiende Kaadenaa e wordt geprezen omdat ze in tegen- eeuwu Abrahamdooroo a KuyperuY e oopgerichte er te stelling tot veel andere uitgeverijenen alle ori- Vrijee Universiteit.nive s teit. Volgens hem is het eer- ine ne van e illustratiesn van hun in er- der eengevolggmotieven, van religieuze motieven die boeken heeftee bewaard. aar Er iss weinig zich cvertaalt taain t de in dieie kringenen bestaande privé-correspondentie eaw ar gebleven.eve. huiver voorersoonp J i' ei sve r ee r i'J 'n g•, Wele ssprak VanVa der Kaadene uuitgebreid ge te r met we hebben onzereP stat ies tenslottete s o te niete . ^ familieleden. aanaa eeigen e veverdienste ienste te danken: an en. 'Niet door ^ Alsitu gan sP u nt vana debiografien hanteert rt eigeng kracht,, aamaar dooro genade,' n e, oazoals eens ee ^ ^ Vana n der rK Kaaden n wer en wereld'we e vavan Van bekende protestantsotesta ts adagium ag a u luidt.ui . de Hulst.Van a derK aa enziet et rdrie e breek- r i' teitet dat ere o nog een uitgebreidn' eir' on- Ppunten in het leven van Van de Hulst: ust:de derzoeksterrein braakligt.g Zoo was asVa Van de dood van zijnzijn vader toen W.G. negeng jaar Hulstuéén slechts "n van de evele e schrijvender n e was,, degeloofscrisis ie i' sadolescent schoolmeesters in erotestantsep zuil. Van doormaakte en de doodvan zijnJ eerste der Kaaden kan nogg zoo een ritstsa andere ee na- vrouw.uw. 'En^ hij zal ookwel e het eenee ene anander e men opnoemen,wa waarina niettaealleen Anne . J met zijn kinderen te stellen hebben gehad. de Vries, e,s de schrijversc ve r vvan a Bartje,ar , thuis- i-s 0 oos zijn zoonoon Willeme Gerrite juniortal hoort,aar ook onbekendere sc rijvers sals , opjonge leeftijd i'voovoor een o em ei nac ti G. van Essen en P. de Zeeuw zn, Dat is kunstenaarsbestaan, en was zijn zoon Henk voorvoo Vander e aa en dan ook eeeen van de , eenee oo e aa ediejongen zichzelf i zi zeop redenenbiografiene e e o een van Van de Hulst dertienjarige ee i Russischi leerde omdat breed op te zetten, zodat niet alleen eer- hij Dostojevski in het origineel wilde lezen, soon zelf wordtr belicht,i t, maarm ook diens en later een wereldberoemd astronoom zou omgeving. worden.'' Tot slot laat Van der Kaaden een aantal Waarom is er tot dusverre zo weinig over stukken uit zijn collectie zien, zoals een uit

Rob vana Essen I wists niet, dat ik ze zo r aa was • 227 1933933daterende ate e e Esperantor' vertaling ing van , ^. Literatuur aa Holm enz n vrinden metet de titel i Jac jo Daan van der Kaaden, Zoeken naar de ziel, leven en Ho m a'J ia'liaj amikojo^ een eeen Japansepase ver- e werk van WG. van de Hulst (Baarn, Callenbach talingt van Bruun de Beer. eer. Ook voorvoo de a- panse editie ise ru i g ema t van deus i- 1994) Daan van der Kaaden, red., Het kind en zijn boek, traties van an e u st junior,.. maar ze zijn lezing en van WG. van de Hulst(Baarn, Callen- gespiegeldafgedrukt,a e u t, omdat ini Japan van bach 1995) rechts naar ec ts aa linkswordt wo tgelezen. e e e. Dat was nogg eens lezen. 4o auteurs over boeken uit hun kinderjaren^ (Amsterdam,^ Singelg 262197 2

288 •Biografie Bulletin Zomer 2ooó

Werk genoeg Lies Wesseling en Helma van Lierop over nut en noodzaak van biografieën van kinderboekenauteurs

Monica Soeting

Is er een wezenlijk verschil tussen biografieën van kinderboekenauteurs en die van auteurs van boeken voor volwassenen? Lies Wesseling, werkzaam aan de Universiteit van Maastricht, en Helma van Lierop, hoogleraar in Leiden en Tilburg, hebben ieder hierover hun eigen opvattingen. Waar ze het in elk geval over eens zijn: biografieën kunnen de status van het on- derzoek op het gebied van kinder- en jeugdliteratuur verhogen.

Lieses esse in hoeft niet lang na te denken Geschiedenisvan va deLiteratuur te atuu r in Tilburgu over een antwoord op de vraagg waaromje een de Annie M.G.Schmidt, c leerstoelt r in Lei- een biografie van een kinder- of jeugdboe- en. kenauteur zou schrijven. Zittendin haar We sse ing en VanLi eerop op zetten zic in ietwat krappe kamer in het nog niet zo lang voor e er enninvan va kinder-e e en jeugd- geleden gerestaureerdee egebouwvan va de F- a literatuur zelfstandigals i genrenr innen e cu 1te itderCultuurwetenschappen e van de literatuur. Over e v raa g in hoeverreoe io- Universiteit vann Maastricht,eeg ze twee grafieënra i"n ee daarbij een rol kunnen spelen,ver- redenen:^ een e cultuurhistorische en eenpY s- schilleneg ze nauwelijksvan menin . c o og isc . AAlsje et in re o alse cultuurtekst e- Wesselingg is cultuurwetenschapper en houdt schouwt', zegt 'danWesseling,g g, an kun je de zich onder andere bezigmet de verhouding in er oeesn c rijvers als resonans e- tussen literatuur en wetenschap, dat wil sc ouwen. Zij ggeven immersr weeweer hoe er in zeggen, kinderliteratuur en populair-we- tijd over kinderen wewerd gedacht,e ac ,ter - tenschappelijke opvoedingsvoorlichtingen wijl d auteurs zelf ook invloed uitoefen-n- tussen 1845 4Sen 2000. Ze is niet de enige we-e den op de manier waarophun tijdgenotenu t e . tensc a er inNederlandiedie zich c met etin- met kinderen omgingen. Kijknaar aaLewis e s er iteratuurbezighoudt. Er zijn in Neder- Caroll enJ.M. Barrie, die vriendschappen . . . an zelfs twee leerstoelen KinKinder- r- en sloten met kinderen— iets watin oonze oogen . Jeugdliteratuur.Beide e wordene bezet door hoogst suspectst is. Annienni M. G.Schmidt Helma van Lierop: de leerstoelTheorie en verwoordt de hang naar het anti-autoritaire

ni ca Soetingin er genoeg • 29

in e jarenlg vijftig en zestig, net als Willem auteurr beschrijft,esc zegtt, e ze, e,moet zich a ra- s J g . Wi min .Eenbiografien e van een n kinder-in r- g en waarom iemand nujuistvooru kinderenn bovendienboekenauteurheefte x r t a eg it i- wil scschrijven. vel . 'Waarinaarin scschuilt u t het genoegene oe e me rin nodig,o, omdatkinderliteratuuro at boekenvookinderentevoor maken?e. Anniee steeds minder aanzien geniet dan itera- M.G. Schmidtmi zei e altijda t dat zez dat deed tuur.r MaarM r eenn i biografier i vane een kinder- o m at zee zelf altijd kindgebleven was. boekenauteur is verder gewoon een au- Andreusr ging opzoek oe naar het'n teur si ora ie.' in zic z. e En wat oo niet onbelangrijkis: IsI Van a Lieerop o hethier e r mee eeeens? n^ Ja,, zegte tz ze. kinderboeken hebbenn een n lage status – n- Zij beschouwt een in er oe en sc ri'ver nie M.G.Schmidt ..c voeldetoeec zich daardoor aaoo a- . indee eerste plaats als auteuauteur. Zijn o haar t i' miskend.se. Dat at zijn psychologischescoosceaY s- biografie zou daarom op dezelfde manier ecte n diee in eenbiografienee van een moeten worden aangepakt als debiografie kinderauteur naan de order m moeten n komen.' o van ie ere andere schrijver: 'Een^ biografie io a ie Waarmee we weer terug zijn bij de positie

van eeeen in er oe en auteu r iss eenee c s ri'- vankinderboeken in Nederland.i Op dit . . vers io ra ie.^ an iero• zietet ecechter te juist gebiedzijn esse in ene Vana Li erope o het daarom eenemeenscg a e i el factor in wel met elkaarr eens. ee Het s. kanet a eegeen kwaad eer de levens van in er oe enauteurs, of iets stee s o te wijzenat 'n er-jeugdlite- en wat hen van auteurs van boeken van vol- ratuur eenn serieusri studieobjecti ect is,i vindenin n wasse n n zouonderscheiden,ooe ou a er ent ze. e.Enbiografieën alsa v n'n er oe e nau - .. . dater ein e r oen ri ev scr zijn e sdie e teusr daaraan a hunu stesteentjebijdragen,n e dan iis hunueewe eigenwillen esceherscheppen. e Maar at mooinLiroo a eo ean- toc .• ^'Er zijn net etzoveel o ee auauteurs te us voovoor wwie r u t datdergelijkebiografieën e e emee m r in- dat niet geldt een diee omo heel anderea e e rede-e e zicht kunnen u e eveggeven in de tei ratuu ro Pvat- nen besloten hebben om voor kinderen te tingena v auteurs,n t r is, waarvan 'ietsets aarva we opdit t schrijven.zijn En er zijn auteurs ie min of moment nogbetrekkelijkweinigg g weten. En meeree toetoevallig a in de 'n er oe enrn a c e dat verbreedt weer het inzicht in de wijze terecht ect zijn gekomen.g Ted van Lieshout i'- waaroppu het jeugdliteraire ve nctio ^ voorbeeld heeft dat in interviews in elkg e- neert. Er iss uwerk genoegg g voor potentië- v een paaraa eekeer aaaangegeven. e eve . Metet aandere e e ebiografenvavan n er oe en auteu r s.Van a woorden, ik e oo nietet in eenee gemeen-e ee LiLier oop heeft een lange lijst van auteurs die sc a e e 1'wens van auteurs om kinder- biografie verdienen.'Een en aantal van . . boekenschrijver te worden en dus ook niet hen is ecechter te nog in leveneve e en actieactief, , dus dat in de biografie van kinderboekenschrijvers maakt aa t hetlastig ast omo oveover ehen eebiografieeen als afzonderlijk genre.' te schrijven.ven, Van de overleden auteurs denk ik aan mensen als LeonardRoggeveen, Top ae – diee biografieo a ie is in voorbereiding in –,– Status Anne e de Vrieses ssr., ., Willeme Wilmink en Wesselingsesse s tweedereden e e omo eeeenbiografie TheaBeckman. ec a. a onder Van meer de volgen-g - vana e een ' ne r oe en aueu t r te schrijven,e eauteursi die nun nogn levennz zou i later heeft juistmet wel et eeeen gemene m^ e delere e te m a- graag een biografie lezen: Imme Dros, Paul ken. Wie het leven van eenkinderboeken- Biegel,e e, Peterete vana Gestel, ElsPelgrom, e o, Wim

30 • Biografie Bulletin Zomer 2006 Hofman,v Ted na Lieshout,Li van Lee uu- der uitzondering auteurs die een mooi oeu- wen en uite Vlaanderenu tProvoost, Anne Provoost vre hebben en die ook eenui e i'J e en BartB r MoeyaerteY en Edward van de Vendel. vooral interessante visie hebben opP jeugdli- Een aantal is gelukkignog heel jong,us teratuur.' Van Lierop heeft nogg een andere het zal nogg wel even duren voordat van hen wens: Laten we ook de illustratoren niet eenbiografienverschijnt. e sc i'n Maart. het zijn zon- vergeten.'g

MoMonica ca Soetingin Werkgenoeg • 31

Tussen Paulus en Eucalypta Over het leven van jean Dulieu

Dik van der Meulen

Jean Dulieu, de schepper van Paulus de Boskabouter, Oehoeboeroe, Salo- mo en Eucalypta de heks, is al meer dan twintigjaar geleden opgehouden met schrijven en tekenen. Dat betekent niet dat zijn roem is verbleekt. Er zijn nog fansgenoeg, zo blijkt uit het bestaan van de Bouterbode. Nu is het nog wachten op een biografie.

De,jeNederlandse n er oe en zo hoor rugg e reg enP als Schuili— en nmisschienzes wel eens, staan op een aanzienlijk hoger we opDe AArta pappa's a ^szelf, e,al heeft hij dat an dan de literatuur voor volwassenen. teg eng es ro en. Als dat waar is, waar blijven dan e1 e- de lange reeks schrijverszonder o ebiografie oer nbiografieën? e EElders in dit nummer nnoemt m Linders e s ook, en terecht,, Jean Du- heeft Joke Lindersdaaroverge arti ens- lieu. De scheppervavan Paulus deB os a ou- waar i ge woorden geschreven.g Over de e- ter leeft weliswaarrn nog,maarg aa hijJ is oud enis itimiteit vanbiografieën moeten we het a meermeedan atwintig twggelede te e en met Pau us g . misschien nog eens hebben — maar zolangg gestopt. P ZijnJ besluit daartoe werd in I ^8 4 etenreg geaccepteerdg P is, hebben we recht bekendgemaaktin het tijdschriftJ sc ri tri ro- op de schrijverslevens en de werkelijkheid fie , in een kort artikel vane redacteurr aar- achter de jeugdboeken. Waar haalde. o. te J.Meulder. de eu e 'Paulusa usis us ewoogewoon 00voor- Kievietev et i Tromo en deduinheks vandaan? i. Uit. Komt niet meer terug. . Afgelopen!'en.^' ee et Den Haag vanBr a mVingerling Paulus-- watchers zagen het misschiena aan- a van dewerkelijke we e Hofstad?ee o sta ? Hebben ere - komen. De laatste kabouterboekenar e niuit het ven de personen model gestaan voorrui- in van dejarentactachtig t wa waren e weweliswaar swaar eteeen Pietje Bell?J.B.e. aAan we wie dacht nogoat altijd e erg mooigeillustreerd—oohoewel we

Schuiltoen hij oveover Bloemhof mArtapappa a de veranderingen inhet uiterlijkvan de schreef? Geen loze vragen, zoals onlangs e s EucalyptaE niet et iedereenaangenaam .g g .. Y bleek tijdenseen ee relletje erond et e ode schrijver zu en zijn geweest — maar de verhalen wer- ArthurAr r JaPpin, , die met zijnJ De zwarte met en vergezocht; et ee o ean Dulieu het witte hart op dezelfde bronnen hadte- zich cvooral oo a door zijn tekenkunstiet liet leiden. i n.

32 • Biografie Bulletin Zomer 2006

grammofoonplaat Paulusau u vangt een vos we- ten. MaarM r ean DDu ielieu on vooral goedg scri' - ven.e Zie bijvoorbeeldl het gesprek tussen Paulus auen us Oe oe oeroe , in Paulus usen Ke- narre oere.De e uilu pprobeert een boek te schrijven, in hetFrans, a s, maar maa Paulus u n- .. et dat alle a zi' en leeg zijn,, hoewel de uilenboom druiptiP van va deinkt: t , ZZeg e oe oeroe, ze a u us kleintjes,, 'weet e dat er helemaal niks' in dat boek staat.'^ Wouhij a, niks', zegt e oe oeroe en +.r sft's-4180.-- ^ schraapt uitvoerigzijng ' 'n ui e ee . Niks is misschienniet nae te juiste woord hè.'e. Paulus de Boskabouter ^ Heuse oe oeroe ik^ kijk^ het hele boek door, maar-' Buitenu het lezersbestand van het tri ro ie ja,„ kijkJ es even Paulus,P jemoet een in en dedagbladen waarin deP au us-stri ver- niet vergeten.Het et is een Frans boek,, hè. e I halen –drieplaatjes en wat tekst, net alsbij i hebhet e in et rans geschreven, ,eri e heeree Bommelo – werdengepubliceerd, zor - wel. En Frans is erg moeilijk.iI zou zo zo de het bericht voor weinig ophef. Dat was zeggen dat er– hm– als 'e bedenkt dat het typerend voor de reputatiep van va Jeane Du- Frans is– dan– hm– dan staat er toch lieu, zeker als men die vergeleek met zijn nog vrij vee in, nietwaar?'^ bijna-generatiegenoot en collega Annie '0', ze Paulus,P ^o ,z zit atzo. a, atis M.G.Schmidt: hoewel completegenera- natuurlijk wel waan'

ties zijn opgegroeidmet Pau 1us OeOehoe- je` zult moeteno toegeven,'vervo Oe oe- J ^ oeroe,Salomo en Eucalyptay de heks,, is de boeroe met een rood hoofd,^ at het– hm– belangstellingvoor de schrijver zelf nooit e en a wat anders isis om in het Neder-- lands–schrijven,an niks te t'e at in erggg groot ggeweest.Zou ou het te maken heb- J en met het feit dat hij zichhoofdzakelijk het Fransdoet. oe Is datduidelijk?' ui e ^ beperkte tot het kabouterbos, os, terwijlr il Annie 'Tja,'TJ a,ze Paulus,, a `' gge loofwel we at ik het Schmidt behalve kinderboeken voor alle begrijp. Ik zou in ieder gevalin het Frans leeftijden ook musicals schreef? Maar in niks kunnen schrijven.cri 'ven.' , andere o zic ten konJean ea Dulieu u uist vee 'P'Precies, en ik nou wel, hè.an I kwelnia s

meer:^ hij was een virtuozevirtuo e ttekenaar, , maakte schrijven in het Frans.' zelf de poppen voor een poppentheater en later een televisieserie, waarvan hij boven-n Of de ruzie over de heksenbezem tussen ien in zijn eentje alle stemmen (behalve Eucalypta en haar hulpje Krakras in Het die van prinsesPriegeltje) everzorgde. ete En hij Boomspook: was muzikaal, zoals de bezitterszi van de

Dik van Meulen Tussen Paulus en Eucalypta • 33 Driftig begon Eucalypta tussen de rommel waar, niet ver van heidevelden en hunnen- naar haar heksebezem te zoeken, die na- bedden, het Paulus Archief is gevestigd. tuurlijk weer niet op zijn plaats was gezet. Klopt het gerucht? De Meulder geeft toe, Dat is jouw schuld,' schreeuwde ze tegen hij zou wel willen, maar respecteert de Krakras. Jij hebt er het laatst mee ge- wens van de auteur om het niet te doen: veegd.' Dulieu is er absoluut niet van gediend en Nietwaar,' gilde Krakras, jij hebt er van- dus beperk ik me tot het archiveren van al- middagje haren mee geborsteld.' les wat ik weet.' Al jarenlang verzamelt hij `Omdat jijde kam had weggemaakt.' materiaal over het leven van Jean Dulieu. 'Daar had jij de soep mee omgeroerd en Zijn voornaamste bron is de schrijver-teke- toen is ie gesmolten.' naar zelf, met wie De Meulder uitstekende contacten onderhoudt. Dat roept natuur- lijk de vraag op naar de betrouwbaarheid Pijprokers ervan: kan hij zich op het geheugen van Ondanks zijn boeken, de radiohoorspelen Dulieu verlaten? en de Paulus-afleveringen op de televisie uit De Meulder: `Jean Dulieu heeft een feno- de jaren zestig – niet te verwarren met de menaal geheugen. Af en toe, als hij iets zegt serie uit de jaren zeventig, die door de ma- wat erg belangrijk is, moet ik dat wel veri- kers van de Fabeltjeskrant werd gemaakt en fiëren, maar op fouten heb ik hem nog niet waarmee Jean Dulieu niets van doen had – kunnen betrappen. Ik heb inmiddels veel is de schrijver de laatste jaren een beetje in personen opgespoord die met hem te ma- de vergetelheid geraakt. Menigeen reageert ken hebben gehad. Ook op Terschelling, zelfs verrast op het bericht dat hij nog leeft. waar hij van 1946 tot 1953 woonde.' Die ja- Met uitzondering van de Paulus-stripver- ren moeten voor de wording van Paulus be- halen en de radiohoorspelen is zijn werk al- palend zijn geweest, zoals te lezen is in een leen antiquarisch verkrijgbaar, voor hoge boekje dat De Meulder schreef over Jean prijzen. Zelfs de herdruk van Paulus en de Dulieu en Terschelling. `Op een kwade dag Eikelmannetjes, een van de mooiste Neder- in december 1946 loeide Eucalypta op haar landse kinderboeken, is al lang niet meer bezemsteel door de najaarsstormen het ver- leverbaar. haal binnen,' lezen we daarin. `Het kinder- Maar niet iedereen is hem vergeten. Sinds verhaal rond Paulus was daarmee opeens juli 1998 verschijnt de Bouterbode, `een uit- een stuk boeiender geworden.' gave van het Paulus Archief'. De man ach- Paulus was toen twee jaar oud, en zijn be- ter dit archief is de al genoemde Maarten denker vijfentwintig. Jan van Oort, zoals de Meulder, tevens uitgever van de strip- zijn werkelijke naam luidde, was in 1921 in verhalen. In zijn eentje houdt De Meulder Amsterdam geboren, als zoon van een con- Paulus-liefhebbers van nieuwe ontdekkin- certzanger en als kleinzoon van de tekenaar gen en belangrijke gebeurtenissen op de Johan Braakensiek. Aanvankelijk wees hoogte. En dat niet alleen: het verhaal gaat niets op een loopbaan als kinderboeken- dat De Meulder werkt aan een biografie schrijver: hij studeerde piano en viool aan van Jean Dulieu. het conservatorium, en deed dat zo goed Reden om naar het noorden af te reizen, dat hij tijdens de oorlog eerst concertmees-

34 • Biografie Bulletin Zomeraooó

ter werd bij de Nederlandse Opera en ver- ook iets van em... maa r in Eucalypta,uca YP , de volgensg tweede violist bijJ het Concertge-e heks, niet minder. Want Jean Dulieu isi bouworkest.In de winter van 1944 besloot meerméér dan a degoedhartige, oe a t e, a altijd u vaar i- 944es g J . dirigentE rvanua va ei nu m–Mengelberg ge Paulus.au Er us. zit somst s m wat vevenijn in hem, was al uitgeweken – de concerten voor on- enn dat weet hij maar al te goed.' betaalde tijd uit te stellen, zodat ook Van De heks is dan ook in alle opzichtens onmi - Oort zonder werk zat. Op zijnovenwo- Geen goed zonder kwaad,ggeen ee au- nin maakte ij tekeningetjes vanva een n i - lus zonderuca ta:Y zelfs de personages ke kale boskabouter, die door zijn vrouw zijn zichc aa daarvan bewust. In het boek e- Paulus werd genoemd. sen va antie roept Eucalyptay de hulp in van Inr riua i 6 94 verscheen inHet VrijeVolk nogboosaardiger heks, Mietjei met et de de eerste aflevering van de Paulus-strip van ers. De zaak loopthelemaaluuit t . Jean Dulieu. Dat betekende ook het einde de hand, en Mietje wordtr uit u hett grote bos van de violistenloopbaan van Jan van Oort. gejaagd,métm et hulpvan a Eucalypta. u ta.Y Hete boek `Ik een goed violist, ik maarzou i ounooit ooi t besluitmet et eeeen typerendr ndialoogje: een groot violist zijn geworden,'^ zeie hij latera te en De Meulder. De bekendste figuren, n zittenitten we alleen maar met uca- zoals de uil e oe oeroe, de raaf Salomo lypta,'bromde Salomo. en Gregorius de das, waren er meteen al bij. 'Net als vroegen' mompelde e oe oeroe. aayr met hetbinnenvliegen vanEucalypta uc ta Dan is er dus niets aan de hand,'n riep wer en de verhalen pas echt interessant. Paulusau opgewekt. uso Wie gaat er met me mee Gevraagd naar de overeenkomsten tussen naar huis omeen glaasjebosbessenwijn te Paulus auen us zijn maker," antwoordt, DeM eu- drinken?' er. i'Die zijne ere zezeker.er Ze houden allebei van een ggoed glas wijnJ – dat wil zeggen:gg De on ere kant' van Jean Dulieui moet bosbessenwijn in het gevalvan Paulus – en vooral naar voren zijn gekomen in een .. beiden zijnn veverwoede opijprokers.e e ro Jean u- oe dat hiji iin 19569S6 schreef:sc : Maledictus.ae De

lieu heefteens eenrag Pi eg tekeninggg e- Meulder:• `H'Het was as zo erg,g^ geeng uitgeverg maakt, vann Pa u us opP een terrasjer le in Parijs, dit aandurfde. DulieubewonderdeFr a n- waar hij, Dulieu, op dat moment zelf zat. ciscus vanA ss i is over, o e wie hij Jlater een boek Maar de waregelijkenis gaat dieper.P Hij Maaraa oo voordat hijJ dat deed,, moest heeftee in Paulusu u allerleikaraktertrekken ver- hij Jzich ceerst van Ma e ictusbevrijden.' De werkt die hemzelfkenmerkten, zoals het te st is helaas verlorengegaan, een De verlangen naar vrijheid en liefde voor de euris e een van de weinigene die em natuur. u ieu houdt vooral erg van o- onder ogenen hebben gehad. Wel zijn ere e n- men. De bomen die hij voor de Paulus- e e illustratiesvan vabewaard e aa gebleven. boeken heeft getekend, bestaan ook in het t. Hij heeft ze me aangewezen.Jevindt v t . Eikelmdnnetjes veel van Dulieui in Paulus,u, maar ook in de andere figuren:• professor Punt bijvoor-- De Paulus-serie in Het Vrije Volk was een beeld, die als knutselaar veel verwantschap succes. In 1947 verscheen bij De Arbeiders- hem vertoont. In debeer ee PPoetepa zit t pers de eerste bundeling: Paulus, de lotge-

Dik van Meulen Tussen Paulus en Eucalypta • 35

Maarten de Meulder naast een aquarel van Jean Dulieu. Foto: Dik van der Meulen

vallen van eenos a outer Dulieui maakte aa te vanaf het waddeneiland moeizaam was. in die jaren ook veelee indruk umet et een ee pop-- Maaraa het deis vraag of die verhuizing e- pentheater, waarbijr i'al de stemmen klonken oenee t.Er wawaren e voortdurend ot- diee ee Nederland e er a t elater tien van r de ra sin en,g die vooral gingengg over de het aantal dio zou kennen. In 194 8 bewees hijJ met oop te nemen kleurenplaten; een kostbaar Het winterboek van Paulus us dat hij 1 meereer kon procédé, zoals men weet. dan stripverhalen maken.e. Terschellinge sc e was Ini'beleefde zijn n orietijd. Het wa- duidelijkzichtbaar;zi aa ,r^ de prachtige aquarellen ren de Jaren van de ra io oors peen en de tonen onmiskenbaar eeninu a n sca. televisieserie, en vana het oveovergrote gote deel van p het eiland vonden ze hemeeneigenaar-e ee de Paulus-boeken.In 97o r en 1971 ver- i kerel,e e e, ee een zwerver, aldus De Meulder. scheenee in een oo tempo een reeks die Maaraa hij had er ook vrienden, zoals zijn niet met tekeningen was geillustreerd, ov e r uurm a n ossen Smit. Smit was de maar met foto's vante evisie de p o en (op- man die model stond voor e oe oeroe. nieuw niet te verwarren met de matige Overigensve ens is het woord^ e en a,^ dat e- boekjes, door een ander geschreven, op ba- . hoeboeroe sinds 1948 894in bijnaa elke zin e- sis van de tweede televisieserie uit 1974).974 riu t, sctypisch ost ersc- e in s. Over seserie e was minder mooi om te zien clan andere voorbeelden uit de werkelijkheid is de oude boeken, maarrija s schrijver was u- minder bekend. Ze moeten er wel zijne- ie toen op zijn1 best.. weest maaru Dulieu u wil ere etsniets over iJ t. Ene paarjaaraaaarvoordaarvoor, in r 69 S^ was et In 1953 verhuisde Jean Dulieu naar Soest, boek verschenen dat het hoogtepunt van ook om atn contact metet zijn uitgevers zij oeuvre zou zijn:l Paulus ende ez e man-

36 • Biografie Bulletin Zomer2ooó

netjes. e avonturen va n Paulusawaren - heb mijn informatie vooral van hemzelfen tijdti' voor0o volwassenen de moeite van mensen dieheme en gekend,ee ,e en waard – zoals datgoedein er oe en- e dat laatste ise an ri'1 . Hoe oemeer ee verhalen taamt – maaraa ditomvangrijke t werk was ik00 hoor, , hoeet totaalbeeld nauwelijksauwe smeereen ee eekinderboek. Het was wor t. Uiteraard heb ik eenlijstjeee met veeleer een boekvooralleee i'1 en ^over mensenie ik nog graagg zou ou willen e s re- een verwarde a ovolk –ee ei amnn etes ' –op • voorbijvoorbeeld collega-musici ee co e a musici uit zijn zoek naar een leider. Het boek, voorzien beginjaren. Daar hebik trouwens wel een van talloze kleurenplaten en nog meeren- probleem: heb nietnlet een één foto gevonden tekeningen, is maar twee keer herdrukt. waawaar hijj als violist van het Concertgebouw Vana eeeen vervolg sis het dan ook niet e o - op staat. at.Mocht oc t er ooooit t een boek overe Du- men,, hoewel Dulieu daarvooraa voo wel aquarel-- ieu verschijnen, dan zal dat de beschrijving enee tegemaakt. a Diet. e berusten e uste nu u inhet van een kunstenaar zijn;n , zoo etziet hij 1 zichzelf .c e Paulus Archief. e. Onlangs haalden ze het ook. Op die manier krijg te maken met nieuws toen toe zo'n o' n aquarel, die in bruikleen de zaken die van het kunstenaarschaphet wasgegevenaan n hetGroningser o se t ri mu - gevolg zijn, ,n e o komen vanzelf zoje- 1 zijn a seum, daar werd gestolen. Het werd later ra ter.' anoniemo e teterugbezorgd, u e o g,maar aa De Meuldereu e Hoeoe wenselijkwe s i'J een ee biografieog ra ie van Jean u- leentmateriaal het ate aa niet et onog eens uit, omdat lieu ook mag zijn, voorlopig is er een groter et museumuseu veiligheidsmaatregelennieniet probleem: de mooiste ste Paulus-boeken zijn heeft aangescherpt. niet etin de handel. Dat Dulieu u dittoteet

Inmiddels woont Jean Dulieu alweer vele metschrijversM'volwassenen' als Multatuli i jareninhet o nvnNederland.- van ee enVanc en e is, geen troost.ost n e ri'-l nen en schrijven1 doet hijJ niet meer;^ de tijdJ Pe i' isi et wel. Zijnbiografiem1 moet nog lijkt inderdaade aarijp voorvoo eenbiografie. ee worden geschreven, maar Paulus en et e- de archivaris oe zo'nzo n oe eeruit u t ven wa te,r Paulus au us en Priegeltje en Paulus en moet oetzizien? ne. DeMeulder: eu e. ^'In het kader van de ei e mannet es hoeven alleen maar te het Paulus Archief en ik vooral bezigg opp te wordenherdrukt. WaarW rwhn wachten we nogn schrijvenl wat ik heb, een wat atik preciesp ec es met op? dat materiaal ga doen weet ik nog niet. Ik

Dik van Meulen Tussen Paulus en Eucalypta • 37 Een religieuze atheïst Pleidooi voor een biografie van Tonke Dragt

Joke Linders

Aan het einde van een reeks spannende en wijsgerige avonturen trekt de schildknaap van ridder Ristridin uitGeheimen van het Wilde Woud zijn conclusies. Met woorden kun je zeggen wat je denkt.' Inmiddels heeft hij dan al ervaren dat woorden ook heelgoed kunnen verhullen watje denkt, voelt of weet. Deze gedachte tekent Tonke Dragt ten voeten uit. Voortdurend pendeltzij heen en weer tussen in gesprek willen zijn en zich verbergen. Inspirerend materiaal voor een biograaf.

Toen ik een paar jaar geleden een reeks ge- toegang verschaffen tot onbekende gebie- sprekken met Tonke Dragt voerde en ont- den. Toverformules, technieken en dromen dekte hoezeer de thema's en verteltechnie- voeren de verhaalfiguren én de lezer naar ken van haar kinder- en jeugdboeken andere werelden en daarmee naar de ander verbonden zijn met haar leven, ervaringen in onszelf. Die belangstelling `voor het an- en opvattingen, wist ik het zeker. Ooit zou dere' heeft niets van doen met een plat ik haar biografie schrijven. Dat haar werk soort nieuwsgierigheid naar het poepen, daarin een grote rol zal spelen, vloeit voort plassen, neuken, baren en bazelen van de uit haar manier van denken en leven. medemens. Het gaat Dragt om het effect Voor de meeste helden in het werk van dat `andere werelden, andere tijden, andere Tonke Dragt valt het doel van hun tocht sa- benaderingen' kunnen hebben, op haarzelf men met de weg die ze moeten afleggen. en op haar lezers. Dat geldt ook voor wie het karakteristieke Het genre waarin Dragt haar gedachten de van verteller, schrijver, illustrator, kunste- vrije loop laat, is net als zijzelf ongrijpbaar. naar, docent, onderzoeker en filosoof Als magiër aller magiërs vermengt ze het Dragt wil vangen. Die zoektocht is een en epische met het lyrische, het beeldende met al kronkeling, want alles bij haar is altijd in het wetenschappelijke; sprookjesmotieven beweging. Niets staat vast of ligt voor de met de romantiek van de riddertijd en ze- hand. Het krioelt in haar werk van spiegels, denlessen met spannende avonturen. De trappen, deuren, bergpassen en poorten die ene keer plaatst ze haar personages in een

38 • Biografie Bulletin Zomer 2006 nog onbekende toekomst, de andere keer variatie op het thema van de identiteit: wie leunt ze op een herkenbare realiteit of wil of kan ik zijn. Tante Willemijn uit De maakt ze uitstapjes naar parallelle werel- Zevensprong zei het al: ieder zinnig mens den. Daarenboven is ze een virtuoos bestaat uit meer dan één persoon. En in- schrijfster van brieven, theatrale dialogen, derdaad hebben veel personages in het dagboeken en maakt ze prachtige collages. werk van Dragt een alter ego of dubbelgan- Zoals blijkt uit het grote aantal bekronin- ger. Waar die obsessie voor dubbele bo- gen en de hoge verkoopcijfers is iedereen dems of persoonlijkheden vandaan komt, buitengewoon gelukkig met een auteur die wil en kan Dragt niet uitleggen. Die obses- zowel de beginnende lezer als tienjarigen, sie was er altijd al, in de boeken die ze als adolescenten en volwassenen troost, steunt kind las en in het gezin waarin ze opgroei- en inspireert. Dat is te danken aan wat de. Haar moeder en jongste zus droegen Tonke Dragt haar `schrijversverstand' dezelfde naam, terwijl er tussen Tonke en noemt, een bijna onbeperkt vermogen om haar andere zus zowel sterke creatieve ver- ervaringen en toestanden te vangen en als bondenheid was als rivaliteit en frictie: een reëel voor te stellen. Verbeeldingskracht als geestelijk soort tweelingschap. levenshouding en wapen tegelijk. Even raadselachtig is de opvallende domi- Alles wat het leven haar bood en biedt ver- nantie van mannelijke hoofdfiguren, zeker werkt ze in haar romans – haar jaren in een in het begin van haar oeuvre, terwijl man- jappenkamp, de boeken waarmee ze op- nen in haar leven maar een bescheiden rol groeide, het gevoel een ongewenste Neder- speelden. Er waren minnaars, maar tot een lander te zijn bij haar terugkeer naar het va- vaste relatie kwam het nooit. Omdat Dragt derland, haar opleiding tot tekenlerares, de zich niet kon of wilde binden, omdat daar poezen die haar leven in- en uitlopen, haar geen tijd voor was of omdat ze niets met ervaringen in het onderwijs, met mensen mannen had? Zelf verklaart ze die aanvan- en landschappen, de enorme affectieve, kelijke voorkeur voor mannelijke protago- cognitieve en filosofische kennis die ze in nisten uit de jaren dat ze in het kamp zat, de loop der jaren verwierf en de talloze re- tussen haar twaalfde en vijftiende, de perio- acties op haar verhalen. De bron van een de waarin meisjes doorgaans belangstelling schrijver is haar geheugen, heeft Dragt bij krijgen voor het andere geslacht. In haar si- herhaling gezegd. Als je geen geheugen tuatie ontbraken die mannen. Alle jongens hebt, geen herinneringen, dan ben je niks, van tien en ouder zaten in het mannen- niemand.' kamp. Daardoor kregen de enkelen die overbleven – de dokter en de dominee – iets goddelijks en onaantastbaars. De Ja- Dubbele bodems panners vielen door hun positie uiteraard Het in vele gedaanten terugkerende dub- buiten elk erotisch krachtenveld. belgangermotief –tweelingen, dilemma's, Niet onbelangrijk is het grote aantal cultu- spiegelingen, tegenstellingen, het spel van ren waarmee ze in aanraking kwam. De list en bedrog, maskerades, verdubbelin- Hollandse koopmansgeest van haar vader gen, kiezen, verduisteringen, verdraaiingen versus de stille krachten van Nederlands- of eerdwalingen in tijd en ruimte – is een Indië; zijn atheïsme versus de vroomheid

Joke Linders Een religieuze atheïst • 39 van haar vrijzinnig remonstrantse moeder; ver a en waawaarin dehandeling centraal de islamitische en exotische levenswijze van staat, tegenover de met wetenschap, toe- de bedienden tegenover de geslotenheid komst ofparallelle werelden flirtende ro- van de Japanners en de stiff upper lip van de mans over de gedachtene ac n en e twijfelstw e s vanva de Britten. personages.es Die eerste groepverhalen, ver e, va n- Een iets minder bekende dimensie van a i9S 6gepubliceerdetveinliterair ra n t- Dragts kunstenaarschap is haar beeldende woor ekindertijdschriftr vis ras, e at- vermogen, dat voor haarzelf minstens even tenduidelijke sspore oren van de orale belangrijk is als haar talige kant. Zij illus- vertelkunst en het klassieke ridderverhaal. treerde haar eigen teksten en die van ande- De tot de verbeeldingssprekende e e e aavonturen o turen ren. `En zo vreemd is dat niet; schrijven en • zedenlessen staannni niet zo o verve af van va wat . tekenen komen nu eenmaal uit hetzelfde sprookjesvertellersaals PaulBiegel,arrietu , brein.' Als kind deed ze beide even goed en aureY , Daan on er an , Jean Dulieuf o enthousiast. De keuze voor een opleiding eonie ooi erambieerden.r- Met dat ve aan de Academie voor Beeldende Kunsten schil dat Dragtr nooit oo mett e a outerc a ti e was een praktische, zoals het ook voor de wezenswerkte we maar te aa vrijwel e altijd t met etv vol- hand lag met de behaalde akten aan de slag protagonisten.Z e sTiuri, u, die nog te gaan als tekenlerares. 'o n i sweinigin jaren. en w ini evenservarin Dat ze zich tenslotte meer profileerde als heeft, staat voovoor volwassen i emmas en auteur dan als illustrator, is deels te danken opdrachten. In hunu dranga naaraa helderheide e aan haar `schrijversverstand' en deels aan en ontrafeling passen die eerste romans een didactisch principe: het projectonder- ui e l ln e tijdt waa waarin zeontstonden.e wijs. Eind jaren zestig, begin zeventig was Haar personages overtreden voortdurend het in de mode zoveel mogelijk vakken op deheersende^ regels o zijn opp zoek naar ... elkaar te laten aansluiten. Als de vakken nieuwe.u Datg geldt voor Tiuriu u uitDe brief Nederlands en Geschiedenis aan de Mid- voor e koning,' maar aa voorooke Roberto, deleeuwen begonnen, sjouwde zij voor Br0z em of eeneef Geert-Janee t- a u uit t DeZeven-- even .. haar tekenles allerlei plaatmateriaal naar sprong. Ze zitten vol kritiek opp deg evesti g - school: kastelen, ridders, kostuums. En als de or e. Dat sluit naadloos aan opp de geestg vanzelf ontspon zich dan een gesprek over vanjaren ezestig, z toeni breden r emanci ato , g de taak van ridders, de ridderslag en de risc e bewegingenewe e oopkwamen. a e. nachtwake: het begin van De brief voorde die botsing van eltfeit met fictie, het . koning. Wat zeker ook bijgedragen heeft zlc t are met het onzichtbare, het voor de , aan haar ontwikkeling als auteur is dat handa liggendee emet et het aaraadselachtige, se ac t e, rtra- Tonke haar klassen placht stil te houden itie'vernieuwingr met er in Verhalen van met het vertellen van verhalen. de tweelingbroers een De Zevensprong, , zij ma- . • esteer ezlzich cenin Torenhoogen mi ' breedinde kritiek t op de Dienstestm Algemeene ee Verbindingen Welzijn,e , eenee alles regulerendeinstantiei e Het werk van Dragt valt uiteen in twee, el- ze s onderzoekers dom wil houden.u aar- kaar weerspiegelende delen: de sprookjes- om wowordt t dezee e romano a wel egezien e als de achtige aan een vaag verleden gerelateerde brug, de overgangvan va hetsprookjesachtige s oo esac t e

40 • Biografie Bulletin Zomer 2006

ridderverhaal-naar meer ingewikkelde e e ro re van alles wat naar religie riekt, omdat re- mans waarinva o n tuur, wetenschap en in- i ieuze groeperingen en in haar ogen het e- .. g ner iJ e conflicten samenvallen.ae. vaar van fundamentalisme in zich eren.g In De e torens van e ruari,'• een (vooralsnog 'Dat ziejeine eis am, maar ook in het anoniem dagboek van leestekens en voetnoten christendom of inIsraël. Isra Zodra o a eJ gaatg en- voorzienz door r Tonke ra vloeit het com- ken dat je de enige bent die de waarheid in mentaar op de maatschappijo n rust,oo - pacht ee t,aatg er van alles mis.' bouw, onvrijheid)voort uit het feit dat Als Dragtal ergens in wil of kan geloven, Tom zijnne eu e kwijt is. Hiiw weteweten dan is het in de kunst van het zinvanJ de wi of atwat hij is. De setting (strand, zee, Taoïsten, de weg van het leven waarop een ori zo n ,ee te,g duinen) en het tijdstip (292 mens van alles kan tegenkomen: het man- uar ril aapril) r waarop er van de ene we- ne iJ e en het vrouwelijke, het aardse en reld naar de anderees pron en kan won- etme se, c lichtt en uisternis,inY en en, zijn een stuk'fantastischer' antastisc er– sommi - yang, verbeelding en werkelijkheid, schijn gen spreken vans yc e isce ene en wezen. ggeestverruimend – dana de wereld die tijd- Dat verklaart e aart misschien waarom zij in haar genoten als e MiepDiekmann, An Rut ers leven zoveel stromingen en invalshoeken van der Loeff,o Karel, aeEEykmany a of Jan er heeft beproefd. Zo wass ze ee enige et tijd J eo se- louw opriepen.- Zij opereerden en veelal van deerd door de mogelijkheden van de mo- itee o n tieppolitiek en sociaal engagement. iJ derne fysica en de Bigi Bang-theorie. s de Tonkee a t komt de drang gtot het over- oerknalhetge in van alles is, dan is het schrijden van grenzen en het nemen van de toch uiterst onwaarschijnlijk dat er alleen eigen verantwoordelijkheid regelrecht uit maar leven aardeisr en e niet et op die mi- haar ziel. etHet stellen van wijsgerige vragen oenen andere, ons omringende sterren en – wat iss scschijn n len wat is werkelijkheid; is er pplaneten? een andere wereld achterte dehorizon; o zo , kan ik eeidee van leven op andere planeten mezelf, de mens,, kennen – iss eenee westkwestie e werktee ze u uit t in Torenhoog en mijlen breed vansi' hou . Ookok aals dat de vovorm m heeft ee t waarin opp Venus vreemdee goegroener e ma nn e- van spel,p, van fantastiek.e tjes blijken te wonen, A ro ani diewoord-e De mens opp zoek naar de zin van het e- loos communiceren. Dat is zowele eene - staan, de groteg schat,, de universele se e waar-r- rei en eeg ac te, omdato at er e dan a geen ei de echte e liefde,e, de eigeng identiteit die g e eimen meer zijnl en misbruik mogelijk je elk moment kwijtl kana a raken eni is het thema is, als eenasciner e n oom atdatje zoje elkaars dat steeds terugkeert aain haar we werk. . Alle diepsteegevoelens ns enn veverlangens an g kunt ont- protagonistena o sten zijn n op zoek naar wie ze zijn..• dekken. Los daarvan staat de vraag naar zoalsoa a e en hen zienanderen o zoals ze zich voe - wat de consequenties zijn van telepathische len. Dat aftasten vana het gevoel, esu i- communicatievo o der ta Gaat diei ver o- mee r in het telepathische vermogen van r en als ze niet meer actief gebruikt t worwordt? t. de Afroïni op Venus, is een belangrijk rl u - Komto t de ontwikkelingontwi e ervan tot stilstand?sta stap . m1 e om greepte krijgen op die eigen- des er aïnc at rne ei ac te, het eeidee dat ei. Metet religie heeft dat zoeken weinig te eer er an'n si smog e i' een zijn – heeft maken.e Integendeel, ee , Dragtg houdt zich ver- on erat enigeg tijd omarmd. 'Dat is

Jokee L'Linders e s enEen religieuze ieuze at eist • 441 een prettige en troostrijke gedachte, vooral en onzekerheid waarin zij en haar kampge- voor mensen die het in deze wereld ellendig noten verkeerden, haar cynisch gemaakt hebben. Maar erg reëel is zij niet. We weten ten opzichte van welke overtuiging of gods- immers niets van wat er na de dood komt, dienst dan ook en gaat ze door het leven als zoals we ook niets weten van wat er aan dit religieus atheïst. `Mensen moeten daar leven voorafging! Reïncarnatie veronder- vaak om lachen, vanwege de contradictio stelt dat de ziel kan kiezen waar en hoe hij in terminis natuurlijk.' Toch drukken die geboren wil worden. En dat we weten wat woorden exact uit wat Tonke Dragt is: een goed en wat kwaad is...' Iedereen moet zijn zoeker, iemand die haar eigen keuzes maakt eigen weg vinden en gaan. Dat geldt voor en nergens bij wil horen, niet bij een groep- ook Dragt zelf. je, niet bij een kerk en niet bij een stro- Als kind bad ze wel eens tot de god van haar ming. moeder, of liever tot Jezus die ze een stuk aardiger vond. In haar puberteit, de jaren De citaten van Tonke Dratg komen uit Literatuur van zoeken bij uitstek, vond ze de preken zonder LeeftijdSS (zomer zooi) en Torenhoogg en van de dominee in het kamp inspirerend. mijlen bree over het werk van Tonke Dragt,g, Stich-St c Maar uiteindelijk hebben de honger, angst ting BladwijzerJ 2006

42 • Biografieo ai Bulletine u etln Zomer2ooó

Het schrijven van meisjesboeken als tam kunstje Een gesprek met Gé Vaartjes over zijn biografie van Top Naeff

Joukje Akveld

Wie Top Naeffzegt, zegt School-idyllen. De in 1953 overleden schrijfster ging de geschiedenis in als schrijfster van dat ene meisjesboek – alle ro- mans, essays, gedichten en toneelkritieken die zij in haar verdere leven schreef ten spijt. Gé Vaartjes werkt aan een biografie van de eenzijdig her- innerde schrijfster. 7k wil recht doen aan de persoon die Top Naeff was, laten zien dat zij meer was dan de auteur van een bakvisroman.'

Eigenlijk kwam Top Naeff min of meer met korte en langere tussenpozen — mee toevallig op zijn weg. Vaartjes' goede vriend bezig.'' Hans Edinga werkte aan een biografie van inmiddelszich heeftinmic e s wel eerei- de schrijfster, toen hij plotseling kwam te se e r dat het oonmogelijk mo e ls te is werken ini de . overlijden. Edinga's weduwe vroeg Vaartjes geest van zijn overleden vriend, zoals,o dienses . of hij het karwei in de geest van haar man vrouwr verzocht.je1 ve zoc t.Als s biograafkun un u ts ui- wilde afmaken. `Dat was in de jaren tach- nsc schrijven venJ op e jepJ ei eigen eng manier.' tig. Ik begreep toen eigenlijk niet goed NaeffsN debuutuu als scschrijfster J ste is tetekenend e e waarom Hans zo geboeid was door Top voo r de persoone soo diee zij was.l De in8 7I S-e Naeff. In mijn ogen was ze toch vooral een boren Anthonetta Nae groeide opp als enigg schrijfster van meisjesboeken. Pas later, kind vaneenee strengee evader a e met een hoge ^ toen ik me ging verdiepen in haar toneel- militaire functie en een moeder ie a ti'J kritieken, ontdekte ik hoe veelzijdig zij is wel wat te verbieden a '. Het effect van de geweest. Aanvankelijk dacht ik erover te drilopvoedingr' m was tegengesteld este aaaan watt de promoveren op Naeff als toneelcritica, ou ers ermee oo ten te erei en: e jon- maar gaandeweg het onderzoek kwam ik ge Topwerd een recalcitrant, ondeugend . erachter dat dat onderwerp te eenzijdig kind, een kleinerebel die haar docenten tot was, dat er geen verhaal in zat. In Zooi stel- wanhoop ree en ini de klas weigerde op te de Ton Anbeek me voor het onderwerp van letten.Het et eenige e wat ziji we leuku vond — mijn proefschrift weer op te pakken, maar verhalenn schrijven sc ven— wewerd dooroo haara lerarenera r e .. nu als biografie. Sindsdien ben ik daar — nietgewaardeerd;et haarr cijfersi ers voor opstel--

Joukje Akveld Het schrijven van meisjesboeken als tam kunstje • 43

len waren onveranderlijk slecht. Uit balda- de belangrijkstee an ri schrijfstersste rvans va e ses oe- digheid besloot ze een verhaal op te sturen en, daarnais s hetgenre e e verloederd. ae naar Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. was van hen de eerste die op zo'nzo n frisse, u - Het verhaal bleef jaren op de redactie lig- mori' stisc emanier man eschreef. sc eeJe . zou c oo- gen en toen het uiteindelijk gepubliceerd idyllenkunnen n zienz e als het eeeerste ste moderne werd, was Top al lang van school, waardoor m es'esi oe .' de wraak op haar docenten minder zoet Het et boekbetekende ete e Naeffs doorbraak naar was dan zij eens had beoogd. Niettemin het groter publiek. u e F166 root de inv oe er- was haar debuut als schrijfster een feit. van was,blijkt welruim uit het feiti dat eru i tienjaarjongere ssi vanY va Marxveldt (vanv wie in i i 9het beroemde boek De H. B. S. - School-idyllen 9 . tijd van oo terH eu vre sc een ooit,o, voor . In 19 0o verscheen School-idyllen,het boek zij debuteerde,e utee e,na lezing van School-idyllen dat sin s zijn verschijningi'nin doorhonderd- een eigeni manuscript verscheurde. Deze – . duizenden meisjes en waarschijnlijk oo destructiever actie stond n in iredirect verband heel wat jongens – is gelezen. Naeffschreef met lezing van School-idyllen; haar a eigen het verhaal over de baldadigei streken s e e van ver aa am aar daarna waardeloos een groep zestienjarige schoolmeisjes in en- voor. ^ ^^ e e weken tijd en neensi in het net', zoals Hoewel Naeff hetbijzondervo vond _ dat ze later vertelde. Hoewelze geinspireerd School-idyllen nog tijdens haar leven uit- was door de meisjesboeken van deAmeri- groeide tot een klassieker, had ze weweinig op kaanse ouisaa AlcottY en de Neder- dedweepzucht van sommigeni met et het landse Tine van Berken, heeftze in dit boek verhaal. Toen zijin 11952 9S ttijdens e s het boeken-n- u . een geheel eigen stijlgevonden. e e - a werd voorgesteld aankoningin Juliana ^ sschrijft J t de avonturen van de nuffige ge Jeanne en deze haar complimenteerde met at ^ van Laer, de naar molligheidneigende eienigeg ecooiSchool-idyllen' y ,zij reageerde zi' an ook Noes en haargoedmoedigezus u Lien e er- nonogallijk a schamper etwoorden: e Het'Het i' t horst, degevoeligeMaud van au aEyghenYg en soms wel e of ik nooit ietse anders geschreven het ondeugende weesmeisjeJ Jet van Marle e , majesteit.' met veel gevoel voorr ironie. iron e.Tegelijkertijd e ge l gaat zij grote emotiesi niet uitu t de weg;we , de Een veelzijdigschrijverschap triesteri doodvan va Jet weet eet ook huidigede e e- zer nog te ontroeren. Naeffs reactie lijkt ondankbaar. Maar de Vaartjesanarchismevanaart es vergelijkt et inmiddels drieënzeventigjarige schrijfster Naeffs personages met het werk van Annie had tijdens haar schrijversloopbaan behal- Schmidt. 'Haaraar hoofdpersonen zijn ve vier meisjesboeken ook vijf romans, en- eigenzinnige, tegendraadse meisjes, die kele toneelstukken, honderden toneelkri- zich verzetten tegen het strenge endoor- tieken en tientallen schetsen en novellen gaansonzinnigeo geeaa gezag vanopvoedersen e- geschreven en beschouwde zich in de eerste ren. Jekunt u t eeeen lijn tretrekken e vanLouisa u plaats als een schrijfster voor volwassenen. MayY Alcoavi viaTine i vane va Berken e en Top In het autobiografisch getinte Zo was het Naeff naar CissyY vavan Ma rxv e .t Zij waren ongeveer uit 195o zegt zij zelfs dat ze het

44 • Biografie Bulletin Zomer 2006

sc e toon. Dee titel te van a debundel u e Inn ma - neur I 9o2 is in die zin veelzeggend.r- Vaa tjes: Alss schrijfster voor volwassenen kan zl esc ouw worden als eenpostnatura- list. Haar toneelstukken wer en wel everge- e ge leken metwet re van a Ibsen se ene haaraa ro - mans en verhalen waren verwant aan het werk vana Marcellus Emantsat nLenLouis ou s ou- erus, schrijversm met wiei zi' veel contact had.' Naeffss sombereso e e tootoon in haar oeuvre voor volwassenen kwam mwaarschijnlijk voort uit et vroegeg verlies vanhaar a aa vader r een groot-g oot ou er svan a moederszijde, waardoor haar moedere in eenee bijnaa voortdurenden staat van verkeerde. Vaartjes:Als s enigee dochter c was zijJ verplichtp t haarate moeder staan, i' n, waardoor 0o zi'zondergedompelde raakte ainsomberheid.ri te De frisse, jeugdige Top Naeff anti ezij J oo''weerspiegelde had,,weespe gzich e e c in rmeismeisjesboeken.'en. ^ schrijvenven van meisjesboeken am een ar tamen m Vaartjess waaktaa ervoor t e o0 in zijnzij boek al te kunstje von. ne verbanden tetussen werkn r en n leven n VaartjesJ wil inzijno zijnbiografien e meer r me r e van Na e teleggen. e e. atuu'Natuurlijk zijn ne er ve r- veelzijdigheid van de schrijfster Naeffnaar banden, mmaar die wil ik eerder ro emati - voren brengen. Ookis er sinds haar dood ser en, in vragendev ag en zin aan de orde stellen weinig meer over haar gepubliceerden is dann dat ik ere stellige conclusies aan ver- haaraa werk— opp School-idyllenSc oo y—i en na ssnel e in de bin. Wat feitenf betreft is Naeff vrijwelJ vergetelheidg geraakt, eraa t tijdens^J haar leven was nergensg autobiografisch,maar aar wer is N aeeengewaardeerdri eeschrijfsterJ r M(Menno nno welenweenweerslag r a avan wat haaraa innerlijk e -

ter Braa roemde haar 'superieure ironie') zig ie en had voor haar zeker een eJvri'-

met eenrootg en divers oeuvre. De promi- dend element. Dat je ook in fictie het no- nente rol die zijJ in het culturele en publieke ig van jezelfre iseer e zij zichJ leveneve vervulde,blijkt t u uit t het feite t datzij aan goed. o sc ree zij eens: "Alles« wat wij .. het eind van haar leven gehuldigdwerd als neerschrijven,zi hetzij in kunstvorm,n rm, hetzi zij ereburgeres van Dordrecht, de stad waar zij als inhoud van va eeeen brief, e,is s belijdenis,e e s, ver- »> aar e eleven eve hadgewoond. ewoo . raad aan onszelf."' Innte e ste i n tot haaraa vrij luchtigeu meis-e e s Vaartjesaa t es wijst w st erop dat dehoofdpersonen oo e so en . — es oe en naast School-idyllenc oo - en ookDe u meisjesboekent ae svaak weesw s 1'nzijn.. , < tweelingeno, I9 I 'tVeulen (1903) eno In den s afkeer van haar"doorgaans oor aans aanne- 93 .. dop I 9o6 — hadhaar werk voor vo wasse- me i e» ouders vindt zijnJ weerslagr a in de nen veelal een zwaarmoedige, me anc o i- eliminatievan a e fictievecteeou v ouders in haara

Joukje Akveld Het schrijven van meisjesboeken a tam kunstjeJ • 45

werk. In die zin lijken deze boeken bij te nietet ssnel iemand anders eenbiografie aan .. ^ dragen aan de psychische verwerking van Top Naeff zal wijden. ben niet uit op haar jeugd –schrijven als therapie.' herwaarderingvan vahaar aawerk, we maar , aa ik wil recht doen aan de persoon die TopNaeff . was, laten zien datzij i meer wasdan a u De io raa a archeoloog , teur van een irs oman . Vaartjeshij vertelt dat bij zijnzij onderzoek ver de verschijningsdatum vana zijn boek voornamelijkis aangewezen op papieren ur aart es no een uitsprakente doen.n bronnen. 'Andersers dan bij mijn vorigeo e on- 'A s ogi r aa en ik me ervan bewust dat i erwer , Herman de Man,Mn en e bij Godfried met snippers een kruimelsu e s we werk en dat veel Bomans,v va n wie ik nana Top Naeff een oi- van wat van e an is waarschijnlijk ver o- ie wil schrijven, zizijn ere vrijwelv Jwe geen rene s isgegaan.Het et werkenaa n een io ra ie mensen meer in leven die de auteurr hebben e is aar oor ver e i aa r metarcheologie,et gekend. Daar komt bij dat ook het materi- waarbij niet de overblijfselenu uit t oude e- aal uit TopNaeffs persoonlijke archief schavingen,avin en, maar het archiefvavan et et- . . . , schaars s. Hier e wreektw ee c t hetzichzi efeit t dat zij ter u n i Museumuseu alsuitgangspunt ient. een broers en zussen en zegeen kinderen . e documenten zijn had. Veelersoon i J Literatuur daardoor weggegooid0 zoekgeraakt. oen . i in et omroeparchiefgeluidsbanden met Harry Bekkering e.a.,^ De hele Bibelebontse bergg haar stem erop vond, was dat een verade- (Amsterdam, Querido 1989)99 ming. Daarna las ik haar brieven heelan- Jan van Coillie e.a., Encyclopedie van deJ jeu g dlitera- . . tuur Baarn De Fontein & Groningen, Wol- ers, methaar aa slepende,s e e e,ironische scstem e in , g, ters-Noordhoff 2004) mijn achterhoofd.' Topp ^ Naeff, School-idylleny (Amsterdam,A H.J.W. In zijni ro ie wil VaartjesVaartjes Naeffs leven Becht) vertellen als een verhaal, en de lezer ook een Topp Naeff,^ Zo was het ongeveer,g met een nawoord blik gunnen in dehuiskameravn escschrijf-J g van Gé Vaartjes (Utrecht,^ HES Uitgeversg r 988, ster. DaarbijJ streeft hij naarr een ee etr e e i'- eerder verschenen in 195o9S bijJ Querido, Amster- e volledigheid, oomdat ati' vermoedt dat er dam

46 • Biografie Bulletin Zomer 2006 De ontmoeting van twee geestverwanten Het leven van Sjoukje Troelstra-Bokma de Boer

Marijke Hilhorst

Aukje Holtrops biografie van Sjoukje Troelstra -Bokma de Boer, beter be- kendals Nynke van Hichtum, heeft veel weg van een dubbelbiografie; een groot deel van het boek gaat over het leven van Bokma de Boers echtge- noot, Pieter Jelles Troelstra. Nadeel ofvoordeel –het handige is dat de bio- grafie zo een mooi tijdsbeeld geeft.

Er zullen weinig ouderen zijn die niet al gen een veel breder perspectief dan de film. voor het verschijnen van de film `Nynke' in Misschien zou je zelfs kunnen zeggen dat 2001 wisten dat Nynke van Hichtum de het een dubbelportret is, want Pieter Troel- schrijfster is van Afke's tientaf het aandoen- stra neemt een ongeveer even grote plaats lijke kinderboek dat haar begin twintigste in als zijn eerste echtgenote. Tijdens het le- eeuw beroemd maakte. Maar voor een zen van de ruim zeshonderd pagina's tellen- groot deel van de kwart miljoen bezoekers de levensbeschrijving bekroop me zelfs zo die het kostuumdrama trok, zal haar le- nu en dan het gevoel dat het hier om de vensverhaal een openbaring zijn geweest. `vrouw van' ging, wat waarschijnlijk komt Weinigen weten dat Aukje Holtrop de ma- omdat er over en van Pieter Troelstra veel ker van de film, Pieter Verhoeff, op het meer archiefmateriaal bewaard is gebleven spoor zette van Nynke en hèm van infor- dan over en van Sjoukje Bokma de Boer. matie voorzag. Van hem zijn bijvoorbeeld de Gedenk- De Friese schrijfster maakte gebruik van schriften overgeleverd, terwijl zij —helaas — een pseudoniem. Haar echte naam luidt nooit memoires heeft geschreven. Drie- Sjoukje Troelstra-Bokma de Boer en ze kwart van de biografie handelt over de leefde van 186o tot 1939. Ze was achttien jeugd van Sjoukje én haar huwelijksjaren jaar getrouwd met Pieter Jelles Troelstra, de met Pieter Troelstra. Pas na de scheiding, oprichter van de snor. op de laatste iso bladzijden van de biogra- Natuurlijk heeft de biografie waarop Aukje fie, ontpopt de rups Sjoukje zich tot de Holtrop in oktober 2005 als historica pro- vlinder Nynke van Hichtum. Ook al is dat moveerde aan de Universiteit van Gronin- lang na het succes van Afke's tiental, in de

Marijke Hilhorst De ontmoeting van tweegeestverwanten • 47

ruim dertig jaar die nog voor haar liggen is ze bijzonder productief.

Zeker weten . Het huwelijk beginte t s spectaculair. e tacu a Twee geestverwanten ontmoeten elkaar ener- kenneni in de ander de romantische idealen en hooggestemde verwachtingen. Hij een begaafde,s spotziekeot e er ec te nstu e nt, zij net . alss hij Fries iesin n hart en nieren, met grote e- wonderingivoor literatuur r en zelf ook schrijfster.i ets lijkt hun gelukin de weg te staan. Tochgaat de glans er gauw vanaf. Na de geboorte van het tweetweede kind stortsto t Sjoukjel le niete aalleen ee eestegeestelijk in, , ook ic a- me i' wordto t ze nooit meer de ou e.e- licht was het een postnatale depressie;

Holtrop waagt zich t c nietniet aan speculaties en

vult gaten op, maamaar e beperkte t zich tot Hetezing Troelstra-Bokma de Boer dat wat ze zeker weet.. Datat is wet esn c a e- lijk verantwoord,r maar wel eenn beetje streng.t . Het isi geen eerlijke vergelijking, het actiebladDe Baanbreker uitvent, et- maar toch is de film van Pieter Verhoeff– geen nogg eens uitloopt oo pt op p reenrellen. Tegen- - die wel durfde te interpreterenp – in rin- standersi uit verschillenr il deacam pen ter- g en er. Zo nu en dan heb als lezere de in- volgeng hem en zijnJ aanhangers met druk dat Holtropt o pworstelt met haar o0 - messen, stokken en zesistop en. een persoon.anp ere momenten vervalt ze van die avonden achtervolgen rvo gen ze hem tot tot een zekere wijdlopigheid waar oor de aaani huis, waarnjoelen:'Hang ze Ha n hem op voortg an gvan degeschiedenis wordt ver- aan een touw, de jonge roe stra en z ijn tra at. haarIn voorwoord bekent Holtrop vrouw.' Ze gooien de ramen in. Achter ter de s dat et'het wezen van deze vrouw me deurstaat t Sjoukje, met het broodmes in de raadselachtigaa se ac t is gebleven'. aanslag. Ze zal haar kinderen beschermen, Troelstra was eeen eneenergieke ie e man die in zo nodig met gevaar voor eigen leven. Dat plaats van als advocaatocaat een flinkinkomen is opmerkelijkvoor een in welvaart en bur- tee verdienen,er enen, de barricades beklimt en zich gerlijke rust opgegroeide vrouw. Hoe mo- inzet vooro de mminder n er bedeelden en in de sa- dern het domineesgezin waara Sjoukje tot mne ev i n. Ookvervalt daardoor zijn ei- haar achtentwintigste woonde ook was, ze g ezingezin tot armoede en brengtg het risico's a an ge tijd niett veel blijk van politieke of met zich ee. mee. Neem de Utrechtse periode maatschappelijke interesse. Later werde ze z . injarenenegentig vana e negentiende weliswaar, netas Troelstra, een socialist, eeuw, , waawaarin n Troelstra elke zaterdagavond maar ze was meer eenevoeg ssocia ist, geeneeg

8•BiriBiografieo a Bulletinu et omer 2006

. t eo ret i ca,zoals oa Holtrop s o t o concludeert. ee rt. nadien kwam haar literairea productieo u e pas Ondanks alles steunt zij haar man door dik ggoed opP g gang.g Haar wilskrachtwon n het van ene dun:u. mijn^st erstrijder' oemtnoemt^ ze heme e e haar ziekelijkheid,r haar geest regeerder re overr wonderend. Ze moet enorm veel van hem eenee zwak lichaam.i Niet dat het allemaal hebbenoue n.e En hij van haar,a, want oorspronkelijkwerk betrof;o, ze vevertaalde ta en ee .. i wasaoas ondanks zijntekortkomingen ee n bewerkte volksverhalen, maakte bloemle- goede eechtgenoot e c t enbovendienoot eeen wa n r- zingen en schreef over et me, aardige vader voor de kinderen. genre nre kinderboeken. Kinderen overigens, die al op jonge leeftijd Maaraa wat is oorspronkelijk e i werwerk? . De naar kostschoolwerden gestuurd, ook al sc ri' ster heeft altijdjd beweerd niet over benadruktea ut Van Hichtumctuhaar in haar stukken e fantasieesc tei e,n^ aahaar inspiratiebron- het groter t belange a avan de moeder oe e eenee e nen waren de verhalenae diee ze e inhaar rjeugd zin,n een moeder diee dag en nacht beschik-- had gehoord en de waar e eur egsce i-e a ar moete zijnzijn. Moedere e Sjoukj ou 'e heeftee het eni ssen diei ze als volwassene te horen ideale moederschap oe e scp a datze e zo o ggraagaa e- kreegee en nnnauwkeurig vastlegde. Zo heeft schreef zelf niet kunnen verwezenlijken. Ze het gezine waaruit haari hulpin de huis hou- was nu eenmaal niet onvermoeibaar zoals ding i t e Feenstra afkomstig was, model Mice,moeder dehet van t tiental gestaan voor e's tiental. Dat neemt niet weg dat Pieter ervan uit tro heeftt Nynk n e vanHichtum c tum en ie- ging at hij eeeenmaal aa thuis,t u s,naafwikkeling a Troelstra zeer overtuigend in hun tijdl van zijn altijddrukke politieke agenda, e aatst.Dezebiografie e e is niet alleen een . dooro haar verzorgd zou worden.u Iets waar literaire, maara o eeook soceen sociale a e escgeschiedenis e e s . zij,J , hoe toegewijdt ook,o ,e eigenlijk i'J een te en geeft de roerige politieke en maatschap- zwakkeezon ei voor had. ei'ontwikkelingen e van eind negen- g . . . Als Sjoukje'o weer ee eense s in Duitslandu a kuurt tiende,e begineeuw i twtwintigste nt steu tstew uitstekend e vanwegea we e haaraa a en,wordt wo Pieterverliefd t eter weer. op een veel jongere en ezon euis ou - r mete wieweh hij al a tween Auk'e Holtrop, nke van Hichtum. Leven en we- ste t l twna de J p > y scheidingmet S ou le trouwt.u Dat moet reld van SjoukjeJ J Troelstra-Bokma de Boer 1860-11860-1939 een klapin n haargezicht e iczijn t n geweest. Wg Toch (Amsterdam, Contact 2,00 S heeft de scheidinghaar a ook bevrijd,J, want a

MarijkeJ Hilhorste o Dee ontmoeting tm van tweegeestverwantenw g • 449 Het lijntje van Nijntje Een onconventionele biografie van Dick Brunel

joukje Akveld

Een van de bekendste Nederlandse exportartikelen is Nijntje Pluis, de schepping van Dick Bruna. Bruna is echter meer dan de bedenker van het wereldberoemde konijn. Hij schreef ook boeken voor volwassenen en ont- wierp talloze omslagen. Als beroemd burger van de stad Utrecht kreeg hij onlangs een museum; nu volgt een biografie.

Dick Bruna is hot. Zijn geesteskind Nijntje Bruna, een `baksteen' van Sso pagina's van Pluis is al lang geleden tussen de kaften van hetzelfde vierkante formaat als Bruna's het boek uitgehupt en leidt een tweede le- prentenboekjes. Een biografie in de strikte ven in de wereld van merchandising en zin des woords is het niet — wel een rijk geïl- commercie. Nog niet zo lang geleden be- lustreerd boek met typische Bruna-typo- gon ze zelfs een politieke loopbaan als am- grafie en Bruna-tekeningen, dat uitnodigt bassadeur van New York, waar ze als `Fami- tot eindeloos bladeren. ly Tourism Ambassador' de stad moet `Het lijntje van Nijntje is meesterlijk,' zegt promoten. Maar Bruna, de bijna tachtigja- Sjarel Ex, directeur van museum Boijmans rige kunstenaar uit Utrecht, staat voor van Beuningen, in het voorwoord van Dick meer dan een wereldberoemd konijn. Zijn Bruna. Daarmee is de toon van het boek omslagontwerpen voor de Zwarte Beertjes- gezet. Zijn constatering wordt gevolgd serie genieten een grote populariteit on- door artikelen van Joke Linders, Koosje der verzamelaars en een wethouder van Sierman, Ivo de Wijs en Truusje Vrooland- Utrecht trok de aandacht toen hij verklaar- L86, die hun enthousiasme over Nijntje en de dat zijn stad over twee merken beschikt: haar schepper evenmin onder stoelen of de Dom en Dick Bruna. Dat was voldoen- banken steken. Dick Bruna leest dan ook in de aanleiding om een museum voor Bruna eerste instantie als een hulde aan de kunste- op te richten; geen enkele andere Neder- naar en zijn creaties. landse kinderboekenschrijver of-illustrator De vier schrijvers namen ieder een ander viel deze eer ooit eerder te beurt. aspect van Bruna's kunstenaarschap onder Bij uitgeverij Waanders verscheen Dick de loep. Zo ontstaat niet alleen een beeld

So • Biografie Bulletin Zomer 2006

u krijgt een liefklein wit konijntje toen vloog het engeltje weer weg

Het et was 1955, 9SS,een eester stewas geboren. e o e ^ Andersn dan de naamaa Ni'nte' Pluis'Pu is doet .. vermoedenw wilde Brunae u ageen ee pluizigu g o- • nneerzetten.ee ette n . Zijni n creatiec eat emoest o platter zijn, eerder het idee van eenkonijn ni'nve ee-r den dan een realistische hangoor. eïns i- , reerdoor Léger en Matisse ontstond de Nijntje die later als Miffy de wereld zou veroveren.Ze zou ouin 1963 936 onog wel eenee ace- lift ondergaan– houdingg en evorm vo vavan Nijn worden strakker, fierder, zelfbewuster – maar in grote lijnen was het konijn dat meer an vijaar tde muzem ze vanDick ic Brunauaou zou zijn eenee feit.e Linders geeftg een voorzichtige veverklaring a voorde populariteituo vavan Bruna'sprenten-- u as^ boeken:n^ rechtstreeksede ec tst eeblik se van zijn i u- van Bruna als tekenaar, maar ook als gra- re m maakt aaniet t et aalleen ee eeeenbetrouwbare,- o fisch vormgever, ontwerper, schrijver en rechte indruk, u,ze e vraagt aa t ook 0om aandacht ^ uiteindelijk inspirator voor een serie suc- • sympathie.Y at ie. ovenBovendien ie biedene e Bruna'su as cesvolle kindermusicals. verhalen veiligheiden bescherming–z ze kennen stuk voor stuk eena Y end.. `Ik wilkinderenwiutct i zi bieden,i n zegtBruna Een koffertje van geluk hier r'een z over, n koffertjeoe met geluk u mee- Joke Linders nam het leeuwendeell^ van het geven. ^ boekvoor haarvoo rekening. aabijna In i J rie on- Linderses doeto meer dan het beschrijvenJ van er pagina'sp g – waarvan meer dan de helft de renten oenm e a r eBrBruna. na. Ze plaatst uit illustratiemateriaal bestaat – beschrijft zijnziJ n wewerk in eenee bredere pperspectief p oor in ze e HendrickoegMagdalenuspus Bruna zich de tekeningenv invloeden oe e aan te wijzenwijzen van ontwi e t van een klein, molligg ventjeJ met Mon ri aa n ^ Matisse een Mirè.o Door e- klompvoetjes tot 'de vader van i nt e . schouwingenouwin en over de kunstenaarr af te wis- Een aardige anekdotee sis de geboorte van se en zijnzi n levensverhaallaat ze zien hoe Nin diee plaatsvondaats tijdens een vakantie in leven en werk samenhangen. Ze beschrijft Egmond aan Zee. Zoals dat bij de echte runa^ sjeugdeZeist,i , de o0oorlogsjaren,r 'aren, groten der aarde gaat, werd deze geboorte waarinde familiemii' enkele e jarenee nonderdooko0 . voorafgegaan door een annunciatie: in Breukelerveen,e Dicks onwiloom in e voetsporen te treden van zijn vader s i- dag mevrouw Pluis, riep toen de engel • van uitgeveriju t e e A.W.. . Brunana & Zoon,, luistergoed naar wat ik zeg zijnz.i ngroeiendevoor vorm e-

Joukje Akveld Het lijntje van Nijntje • 51 ving en ontwerpen en –uiteindelijk – zijn de zakelijke kant van het vak; Dick mocht carrière als kunstenaar. dan in het bedrijf van zijn vader werken, hij was en bleef vóór alles een kunstenaar. en later als ik groot ben De artikelen van Ivo de Wijs en Truusje dus over een paar jaar Vrooland-L613 staan enigszins los van de dan weet ik nu wel wat ik word rest van het boek. Het stuk van De Wijs is dan word ik kunstenaar een persoonlijk verhaal over zijn samen- werking met Dick Bruna bij het wordings- Een kunstenaarschap dat overigens begint proces van de verschillende Nijntje-musi- met omslagontwerpen voor de Zwarte cals die de afgelopen jaren zijn opgevoerd. Beertjes-serie. Dick is namelijk verliefd ge- De Wijs schreef hiervoor de teksten en worden en de vader van het meisje wil zijn liedjes. In zijn stuk laat hij zien hoe uit een dochter alleen maar weggeven als de aan- aantal bestaande Nijntje-verhalen uiteinde- staande echtgenoot in staat is haar finan- lijk een succesvolle musical groeit. Het is cieel te onderhouden. Om die reden aan- een aanstekelijk artikel dat nieuwsgierig vaardt Bruna een vaste aanstelling als maakt naar deze theatervoorstellingen voor vormgever bij de uitgeverij van zijn vader – de allerkleinsten en het onderstreept hoe zo komt hij alsnog in het familiebedrijf te- Nijntje Pluis een eigen leven is gaan leiden recht. buiten de boeken. Truusje Vrooland-Lób blikt terug op Bru- na's succesvolle carrière en de prijzen die Musical hem ten deel vielen. Ze doet dit deels in de Bruna's carrière als vormgever en ontwer- vorm van een interview, en besluit met een per van omslagen komt aan bod in het arti- uitspraak van Bruna: `Ik heb mezelf nooit kel van Koosje Sierman. De Zwarte Beer- een echte illustrator gevoeld; dat ben ik tjes-serie van uitgeverij Bruna is niet alleen niet. Ik ben echt een grafisch ontwerper!' een commercieel succes (de minimale opla- Het is een mooi citaat om het boek mee af ge van een Beertjesboek is 15.000 exempla- te sluiten, maar wie Dick Bruna heeft gele- ren, soms loopt die op tot ioo.000 exem- zen weet dat de kunstenaar zichzelf ermee plaren), maar wordt ook al snel beschouwd te kort doet. Bruna is schrijver, tekenaar, als de meest geprofileerde pocketserie van prentenboekenmaker, vormgever en ont- Nederland. Bruna's eigenzinnige omslagen werper in een – dat is precies wat dit aardi- hebben daar zeker aan bijgedragen. ge boek duidelijk maakt. Sierman beschrijft Bruna's unieke vorm- taal, zijn onconventionele benadering van Joke Linders, Koosje Sierman, Truusje Vrooland- detectives en thrillerachtige verhalen – bij Lob en Ivo de Wijs, Dick Bruna (Zwolle, Waanders Bruna geen horror en sensatie, maar gra- zoo6 fisch vernuft en humor – en zijn afkeer van

52 • Biografie Bulletin Zomerzooó Een militair in de politiek De biografie van Hendrikus Colijn

Jeroen Koch

In zijn tweedelige Colijn-biografie rekent Herman Langeveld af met de mythes en onwaarheden die in de loop der tijd rondom Hendrikus Colijn zijn ontstaan. Jeroen Koch verwelkomt de nuchtere, ontzuilde visie van de biograaf en beschouwt lezing van diens boek als een intellectueel avon- tuur.

Wat bepaalt het gehalte van een staatsman? groot was als de economische problema- Is de duur van zijn politieke optreden een tiek. Het meest krasse voorbeeld van Co- geschikte maatstaf, of de omvang en het lijns onverzettelijkheid is wel zijn vasthou- belang van de onder zijn leiding tot stand den geweest, uiteindelijk tegen beter weten gekomen wetgeving? Of is het af te lezen in, aan de gouden standaard. Pas in 1936 aan het aantal straten dat naar hem of haar werd de gulden losgekoppeld van het goud, is vernoemd? Elk criterium is onbevredi- waarmee Nederland het laatste land was gend en in laatste instantie subjectief. His- dat tot devaluatie overging. De schade, torici, en zeker biografen, ontkomen echter economisch en sociaal, was enorm, maar niet aan een oordeel. Hun lezers hebben er Colijn beschouwde het feit dat hij zo lang recht op. had standgehouden als een persoonlijke Als het kaliber van een staatsman kan wor- overwinning. den afgelezen aan diens vermogen beslis- In het in 2,004 verschenen tweede deel van singen te nemen tegen de wens en de wil zijn Colijn-biografie besteedt Herman van de meerderheid in, dan is in de Neder- Langeveld maar liefst honderdvijftig pagi- landse geschiedenis Hendrikus Colijn na's aan de wijze waarop de antirevolutio- (1869-1944) de onbetwistbare winnaar. Aan naire politicus de druk om zijn monetaire vijf kabinetten gaf hij leiding, vier ervan beleid te wijzigen weerstond, om na drie bestuurden het land tijdens de grote crisis jaar uiteindelijk toch overstag te gaan. De van de jaren dertig, toen de politieke misè- beschrijving is uitputtend. Tegelijk is de re — de ontevredenheid met het parlemen- omvang ervan volstrekt gerechtvaardigd. tair-democratische bestel —minstens zo Aan het steekspel om de gulden kleefden

Jeroen Koch Een militair in de politiek • 53 namelijk niet alleen politiek-economische hoofdpersoon en over deplausibiliteit van en –overigens voortreffelijk uitgelegde – fi- de geschetstealternatieven. etmaakt maa e - nancieel-technische aspecten. Persoonlijke zin vann biografiede o atotie een waar inte ec- verhoudingen, tussen Colijn en Leonardus tueel avontuur. Trip, de president van de Nederlandsche Bank, en tussen Colijn en de uit Duitsland Verschillende volksdelen afkomstige joodse bankier Fritz Mannhei- mer, die met steunaankopen de koers van Het lijdt geen twijfel dat deze door de bio- de gulden enige tijd op peil wist te houden graaf betrachte omzichtigheid – want dat is en mede in ruil daarvoor tot Nederlander het – voortvloeit uit zijn uitdrukkelijk ge- genaturaliseerd wenste te worden, waren formuleerde doelstelling het sinds de jaren nauwelijks minder belangrijk. De monetai- dertig bestaande beeld van Colijn te ont- re kwestie raakte zelfs aan Colijns fatsoens- doen van de vele mythes, van de hele en opvattingen, zowel op financieel terrein – halve onwaarheden die zowel door bewon- devaluatie was volgens de premier onbe- deraars als door tegenstanders van de anti- hoorlijk – als op zedelijk gebied: was de revolutionaire leider werden gedebiteerd. antirevolutionaire politicus verslingerd ge- Déze Colijn is niet de leider die eigenhan- raakt aan een Duitse vrouw uit de `finan- dig, als een `schipper naast God', het vader- ciële onderwereld' die bij hem geïntrodu- land door de stormen van de jaren dertig ceerdwas door Mannheimer? heeft geloodst. Maar hij is evenmin de man Deze samenvatting van enkele regels doet die in 1933 verantwoordelijk was voor de vanzelfsprekend geen recht aan Langevelds beslissing om met geweld een einde te ma- verhaal, al was het maar omdat de vuige ken aan de muiterij op De Zeven Provin- stemmingmakerij van fascistische zijde te- ciën, of de premier die aan de vooravond gen Colijn er aan ontbreekt. De vraag van de Tweede Wereldoorlog de Neder- waarmee de vorige alinea eindigt, werpt landse bevolking kalmeerde met een vader- evenwel licht op de werkwijze van de bio- lijk `gaat u maar rustig slapen'. Deze en an- graaf. In de ruim elfhonderd pagina's van dere mythes sneuvelen allemaal onder zijn tweedelige studie leidt de auteur zijn Langevelds kritische en precieze geschied- lezers namelijk niet slechts langs de onom- schrijving. stotelijke feiten van Colijns levensverhaal. Ontmythologisering was voor Langeveld Overal waar ook na het uitgebreide archief- de natuurlijke biografische strategie. Hij onderzoek onduidelijkheid over de ware wilde af van het verzuilde beeld van Colijn. toedracht is blijven bestaan, construeert Ideologisch was dat inmiddels achterhaald, Langeveld een reeks alternatieven. Met be- wetenschappelijk was het, van meet af aan, redeneerde hypothesen, die ook expliciet onacceptabel. Over wat `verzuilde ge- als hypothesen worden aangeboden, ver- schiedschrijving' is, koestert Langeveld, in neemt de lezer hoe Colijns leven op dit of navolging van de Rotterdamse historicus P. dat moment mogelijkerwijs is verlopen. De Blaas, krachtige opvattingen. Voor hem auteur nodigt zijn publiek telkens uit mee staat het niet slechts voor de katholieke his- te redeneren over het verloop van de ge- toricus die het roomse verleden beschrijft, beurtenissen, over de motieven van de of voor de socialist die het rode, de liberaal

54 • Biografie Bulletin Zomer 2006

velde Nederlandtijdelijkoo e belang- stelling voor dit verleden verdween. Niet voor0o verzuilingvorm es vanpolitiek- maatschappelijkeaatsc a e ordening,e o e maar , a wele vooro0 etrote avontuur van de verschillende g . volksdelen,vroo de ziz zoals die ea van nenuit werd e ee . Dat hadden we nu wel gehad. Het gevolgis sechter ec te wel dat i-e dere meer kritische benaderingvan die ei- gengeschiedenissen, en zeker van de voor- mannen, door de erfgenamen van de betreffende zuilu onvermijdelijkas een

vorm vanwordt'debunking' ervaren — waarvanaa a akte.Ln a ve indrukwekkendee s u e e Colijn-biografie is hoe dan ook een mijl- paal op weg naar het definitieve, want nu ook esc ie weten sc a ei' e, a afscheidsc van de zuil— in dit protestants- geval de otesta ts- c riste i' e.

`Het schip van staat in de storm'. Politieke tekening g Geharnaste taal van Piet van der Hem in Tubantia van 277l juli 1937 i Massief is de aanval op de oudere geschied- die het liberale en de protestantse geschied- schrijving over Colijn. Vooral de historicus schrijver die het orthodox-christelijke ver- G. Puchinger, jarenlang verbonden aan de leden tot onderwerp van studie kiest. Wer- Vrije Universiteit en auteur van een reeks kelijk verzuilde geschiedschrijving, zoals studies over Colijn, krijgt het zwaar te ver- die sinds het interbellum tot ver in de jaren duren, in het bijzonder in het eerste deel. zestig beoefend werd, kenmerkte zich door Puchingers vooringenomenheid ten gunste een `apologetische betrokkenheid' van de van Colijn blijkt vooral uit het stelselmatig auteur. Representatief hiervoor waren de verzwijgen van onaangename waarheden, biografen, die vanuit een welbewuste iden- een hebbelijkheid die Langeveld zichtbaar tificatie hun voormannen vol bewondering maakt door Puchingers beweringen telkens op een sokkel plaatsten en die het boven- te toetsen aan het overvloedige bronnen- dien hun taak achtten de kritiek van `an- materiaal —alleen al het archief van Colijn dersdenkenden' op hun hoofdpersoon te omvat negenenzestig strekkende meter! bestrijden. Al is de samenleving in de laat- Dat deze belangwekkende historiografi- ste decennia in rap tempo ontzuild, toch sche agenda de nieuwe Colijn-biografie bestaat dit verzuilde geschiedbeeld op on- sterk in omvang deed groeien, is duidelijk. derdelen nog steeds. Dat zou het gevolg Toch is dat niet de belangrijkste reden kunnen zijn van het feit dat met de ontta- waarom Langeveld zich genoodzaakt zag keling van het levensbeschouwelijk verka- zijn studie in twee delen te laten verschij-

Jeroen Koch Een militair in de politiek • 55 nen, in plaats van in de voorgenomen ene Indonesië werden volkomen verkeerd be- band. Veel meer is dat het gevolg van de ve- oordeeld: brute repressie was het verbeel- le activiteiten van Colijn, waaraan ook in dingsarme en op termijn buitengewoon deze hoofdzakelijk politieke biografie aan- schadelijke antwoord. Genoemd moet hier dacht moest worden besteed. Indië en de ook worden koningin Wilhelmina, buiten koloniale politiek vanaf de onderwerping Colijns echtgenote de belangrijkste vrouw van de buitengewesten door Nederland tot in zijn leven. Bij de vorstin kon Colijn nau- en met de verovering door Japan in 1942; welijks kwaad doen. Mannelijkheid in ge- het ondernemerschap in dienst van de Ba- harnaste taal en bij voorkeur in uniform: taafsche Petroleum Maatschappij, een on- hier was sprake van daadwerkelijke geest- derdeel van de Koninklijke/Shell, maar ook verwantschap. voor het `Landsyndicaat', dat de exploitatie van de nieuw geannexeerde gebieden in de Reactionair en autoritair Oost ter hand nam; het leiderschap – als opvolger van Abraham Kuyper – van de Een aangenaam beeld van Colijn rijst er uit Antirevolutionaire Partij, en het werk voor Langevelds grondige biografische exercities de partijkrant De Standaard– het komt al- niet op. De antirevolutionaire leider was lemaal aan bod, naast een beschrijving en behept met een `grenzeloze zelfverzekerd- analyse van Colijns bemoeienissen met de heid' en kende een nauwelijks minder gro- binnenlandse politiek, met defensie en met te geldingsdrang. Van zijn standpunten financiën, en, onvermijdelijk in deze de- was hij vrijwel niet af te brengen – argu- cennia, met de internationale politieke en menten alleen waren daartoe in ieder geval economische ontwikkelingen in de nasleep onvoldoende, eerst moest de zaak vastlo- van de Eerste Wereldoorlog en in de aan- pen. Het duidelijkste voorbeeld biedt, al- loop tot de Tweede Wereldoorlog. Op deze weer, de monetaire politiek. Maar ook Co- wijze kan inzichtelijk worden gemaakt hoe lijns vaste overtuiging dat Nederland bij ontwikkelingen op het ene terrein beslis- een vanaf het midden jaren dertig alom singen op ander gebied konden beïnvloe- verwachte Tweede Wereldoorlog wederom den. In beeld komt daarmee ook het uitge- neutraal zou blijven, spreekt boekdelen. breide netwerk van personen rond Colijn. Tegenstand daagde de politicus ertoe uit Rake typeringen zijn er van generaal J.B. zijn positie met nog meer kracht te verdedi- van Heutsz, wiens adjudant Colijn was, gen. Het leek haast een reflex om ieder ver- van Henri Deterding, de directeur-gene- zet te beschouwen als een ontoelaatbaar raal van de Koninklijke/Shell, van de anti- tarten van het wettelijk gezag, van zijn ge- revolutionaire top –Abraham Kuyper, zag. Met het parlementaire debat had Co- P.J.A. Idenburg en Th. Heemskerk – en van lijn dan ook weinig geduld. In 1933 ver- de gouverneurs-generaal in Indië in de ja- klaarde hij in de ministerraad: `Geef mij ren dertig, toen Colijn het behoud van de maar een sergeant en drie soldaten, en ik Rijkseenheid – de band tussen Nederland zet die honderd kerels aan de dijk' – onder en Indië – tot onaantastbaar dogma van het de Kamerleden bevonden zich op dat mo- koloniale beleid had verheven. Omvang en ment overigens zeven vrouwen. Zulke anti- kracht van de nationalistische beweging in parlementaire oprispingen dienen wel in

56 • Biografie Bulletin Zomer 2006

hett perspectiefe ect evan a de tijd tebeoworden or- en zelfingenomen wereld van het KNIL, e–e en data doet Langevelde e oo ook. In heele vanva de beschavingsmissie in smissle op de punt van Europau overkeerdei a de liberale r e democratiem ie in ea' onet de, wereld ook ovan de paplanters . een crisis.c s. Zwakleiderschap, e sceconomische a, eco cs e en de ondernemersin de buitengewesteni ewesten – ellende en een wankele internationale orde meesters die geen tegenspraakehoefden n te versterkten de hangnaar ideologische to- dulden, al was het maaraar m omdat ze die, als taaloplossingen en sterke mannen, Ook heersersin u eigenhun koninkrijk, niet re- Colijn was enige tijd onder de indrukr van gen. het voorbeeld van Mussolini. Maar hoezeer Colijo n was eenee koloniaal in eeigen en an land: , or- i'macht0o de uitvoerende a wenstet stete de opP zaken stellen wasde quintessens qu tesse s vanva versterken ten koste van de bevoegdheden zijnio iet bedrijf.ri' Dat het eco m'Icee r- vanhetra ementpolitieki',ee aJ altijdti' eri tg maakt, a Langeveldee in zijnJ zorgvuldig manoeuvreren binnen erenzen van wat gecomponeerdeJbiografieiue i' . eit - . g constitutioneel toelaatbaar was. De topp van te s vanv n de tweeee delen n zI'n buitengewoonu te wooe n zijneigeneeat nAntirevolutionairePrI zou z goedo gekozen.zn ^'Ditteeva leven van krachtigact an- overschrijdingva engrondwettelijke- e e ^ , een uitspraaku aavan a de njongenog v oe e e n noo I t hebbenn getolereerd. reer . En KNIL-militair,verveverwoordt r Colijns oJ s eigene e e- Colijno was ea realistIst genoegom te beseffen vens voee Zonder. o fermbeslissenewas ew r dat in die partij de werkelijke basis van zijn voorhem e geen leven.Een en'Schipper^ c I e naast macht lag. God'o was hij allereersta eree stin n de ogeno e van zzijn Colijns staatsrechtelijke verlangens waren, antirevolutionaireaanhang, aa an , eengroep oe ie con c u ree Langeveld, t an eve ,e au-n zizich bovenal door degereformeerde ere ormee e e - . torlta Ir, ,maar aa nietfascistisch.etDe ant Irevo- 0o s a n metet hem e verenigd voelde. e Op utlo' n a ir e leidereI e was voor alles eeeen militair. grond daarvana ooko o kon de leidere zich veel 'Gehoorzamen en gehoorzaamdworden' veroorloven.Het et was e hoogste tijdi' dat ere kenmerktentea de ^'meest wezenlijke nt van eens nuchter naar Colijn gekeken werd. Colijn'. Deze karaktertrekken warenkrach- Dat nuu heeft e Lant gevelde e voo voor onsgedaan.s ttig i evoedoor oo lgzijnervaring. koloniale rv rin. Die had niets uit te staan met het wufte socië- Herman Lan geveld,g ^ Dit leven van krachtigS hande- teitsleven opp Java,, waar de Europesep ge- len. Hendrikus Colijn 1869-1944. Deel een 1869 -1 933 (Amsterdam, Balans 1998); Schi er naast God. mee nsc aoP de vervelingmet r e ract t- pp Hendrikus Colijn 1869-1944. Deel twee 1 -1 te te verdrijven.I Colijns l IndiëInl was deharde 933 944 (Amsterdam, Balans 2004)

Jeroen Kochoc Eenen mi militair in epolitiek • 57 Negentig procent waarheid De Clara Wichmann-biografie van Ellie Smolenaars

Mireille Berman

Het genre van de vie romancée wordt door historici vaak niet helemaal serieus genomen, terwijl het bij het grote publiek razend populair is. Er dreigen vele valkuilen, die Ellie Smolenaars in haar boek over Clara Wichmann niet allemaal heeft weten te vermijden.

Passie voor Vrijheid. Clara Wichmann (1885- haar ontmoeting met de pacifist en dienst- 1922) moest een spannend drama worden weigeraar Jo Meijer, met wie ze later zou over het leven van de criminologe en strijd- trouwen. Het boek eindigt met de geboorte ster voor vrouwenrechten Clara Wich- van haar dochter in 1922 en de daaropvol- mann. Tegelijkertijd was het de bedoeling gende dood van Wichmann in het kraam- een historisch verantwoorde biografie te bed. Haar laatste woorden waren: `Jo, het schrijven. Auteur Ellie Smolenaars schrijft wordt zo donker om mij heen.' dus non-fictie, verpakt in een fictionele Elke episode is opgebouwd uit korte vorm; een moeilijk, misschien wel onmo- hoofdstukjes van ongeveer drie bladzijden, gelijk genre. waarin een treffende scène uit het leven van Het korte leven van Wichmann is in dit Wichmann wordt beschreven, die de lezer boek opgedeeld in drieën: de beschrijving iets moet `laten ervaren van Wichmanns van haar jeugd loopt tot een sanatorium- geest en gemoed, haar vlees en bloed', aldus verblijf in 1902, waar Wichmann moet her- de auteur. Wichmanns denkbeelden wor- stellen van tyfus. Dan wordt haar studen- den vaak in de vorm van gedachten weerge- tentijd en het begin van haar loopbaan geven: `Simons gaf colleges strafrecht en behandeld – de colleges bij professor Bol- criminologie. Trefzeker gaf hij de stand van land, de groeiende interesse in de strijd het vraagstuk weer en Clara was meteen ge- voor het vrouwenkiesrecht, het werk bij het boeid door het vak. [...] Clara vond het een Centraal Bureau voor de Statistiek, de fascinerende kwestie. Koortsachtig dacht scheiding van haar ouders en de dood van ze na. Dat de verhouding tussen individu haar geliefde neef Otto in de Duitse loop- en maatschappij in de tijd verandert, dat graven.•Deel drie begint in 1917, vlak voor was voor haar een uitgemaakte zaak.'

58 • Biografie Bulletin Zomer2oo6

sc e ggrenzen, die meestal resulteren in een or en veel te omvangrijkjk boek? Waarom alle passie en kleur eruitgefilterd; wati is er op tegeng feiten enfantasie te vermengen? Deprofessionele historici erkennen wew lis-i waar datgeschiedenis een narratieve we- tensc a is, ie esc reven wordt met 1te- raire strategieën, maar maken toch bezwaar tegen de vie romancée.' De historicus Hui-ui zin gga vond het 'eeneen s ec , hybridisch,Y ' i , ver-e wep r e i'J genre,g het, product van een ver- va en ebeschaving'. Hethistorischeet bedrijfe J moest zich in zijn ogen g onthouden van het gebruike van literaire'r elementen, e e e , en dus ook van verbeelding.i esc e scri' - ving, ook de biografie, moet verifieerbaar zijnzijn. Anderen moeten de weg naar de con- c usie kunnen reconstrueren. aa rsc - i zienzi nhistorici i ri i de vie romandeals een e- in van hun vakgebied, diee als Clara Wichman (rechts) met vriendinnen, winter ^ 'onwetenschappelijke wetenschap'nsc – e - 1900-1901 pe rin is svan Herman von der Dunk – pas een paar honderdjaar min of meer serieus

Het etnadeel van deze poging om zo dicht wordt genomenn temidden van de 'harde' mogelijk op e huid van de ge ioraeere wetenschappen. lijkt erop dat slechts historicizich c druku te zitten, is dat ana Yse en context ont re- Het J p ken. Je komt zo niet te weten of de ideeën maken over vermenging van genres.nr Het vacvan Wichmann over het strafrecht revo1u- grote rote publiekp u e maalt aaer t niet om. De iogra - tionair waren, of ze opp een of andere ma- ie met et fictionele elementen wordt graagg g en nier in de tijdgeest pasten en hoe ti eno- veel gelezen, zo blijkt uit de populariteit ten erover dachten.n. Smolenaars zet de lezer van het werk van schrijvers a sHella e Haas- als het ware gevangen indeep er in gen se, Nelleke Noor erv iet ,Clark Accord en van de wereld vavan toentoen. Dat hoeft geeng na- Anne let van der Zijl.Zi' . De kritiekheeft oor- deel te zijn, als er maar iets anders tegen- gaansaans eenjaloerse on ertoon, e iss aaltijd t a over staat, als het verhaal je hart weet te ra- omsti van sc er s i en e esc ie un- ^ iken, en iets biedt wat in een rechttoe digen, niet van literatoren;, die vinden ect ^ rechtaan-biografie vaa ontbreekt:t: het e- e eur een leuke en leerzame bijkomstig- voe dat jeiets wezenlijksbegrijptvavan wie hei d. ic m ann was,, wat haar bewoog. Dat zou een literaire aanpak rechtvaardigen – en Eerste breiwerkje waarom zou een biograaf niet open staan voor fictie?s ?Waartoe dienen die aca emi- Smolenaars volgt in Passie voor vrijheid een

Mire i e Berman Negentigprocent waarheid • 59 literaire werkwijze, maar beweert tegelij- wat literaire kwaliteit betreft is deze biogra- kertijd dat de historische waarde van haar fie onder de maat. Het is een ronduit verve- biografie daar niet onder heeft geleden. In lend boek, compleet met de belerende on- haar verantwoording schrijft ze: `De histo- dertoon waar historische romans maar al te risch geïnteresseerde lezer zal door de ge- vaak onder lijden, en personages die nau- hanteerde stijl en het ontbreken van precie- welijks tot leven komen. Smolenaars laat ze citaten niet kunnen nalaten zich steeds Wichmann van alles voelen en denken: af te vragen: Is dit echt zo gezegd, is dit echt `Clara trok zich terug aan de kant en aan- zo gebeurd? Het antwoord luidt in negen- schouwde het gezelschap. Nu miste ze haar tig procent van het geschrevene bevesti- moeder.' Of: `Clara was weinig spraak- gend. Ja, zo is het gebeurd.' Maar die tién zaam. "Niemand kan aan me zien dat ik ge- procent..., denkt dan de historisch geïnte- leden heb," dacht ze.' Maar je komt er niet resseerde lezer, althans, de lezer die graag achter wie Wichmann was, wat haar be- zou weten waar hij of zij daadwerkelijk om woog en hoe zij zich ontwikkelde. Zelfs de de tuin wordt geleid – hoe zit het daarmee? sterfscène ontroert nauwelijks, omdat je In grote lijnen zal Smolenaars verhaal in- geen band met de hoofdpersoon hebt kun- derdaad stroken met de historische werke- nen opbouwen. Omdat deze uitzonderlijke lijkheid, en is slechts hier en daar met de en tegendraadse vrouw niet over het voet- feiten geschoven. Brieven zijn gecompri- licht wordt gebracht, is de voornaamste in- meerd, net als sommige gebeurtenissen, druk die dit boek achterlaat een gevoel van om de weerbarstige werkelijkheid in een spijt. overtuigend verhaal te dwingen. Desalniet- Aan het archiefmateriaal heeft het in ieder temin diskwalificeert dat onverifieerbare geval niet gelegen, zo blijkt uit de inventa- gerommel met archiefmateriaal dit boek als ris van het Internationaal Instituut voor serieuze biografie, ook al betreft het maar Sociale Geschiedenis, waar je behalve tien procent van het gebodene. Wie zich Wichmanns brieven en dagboeken bij- aan fictie waagt, moet de illusie opgeven voorbeeld ook kunt inzien: `Tekening van een historisch verantwoord boek te schrij- haar hand, 1887'; `Eerste breiwerkje, 1893'; ven. Natuurlijk kan er een `hogere waar- `Poëzie-albums 1893-1898'; en, bonus voor heid' doorklinken in fictie; er kan een le- de biograaf: `Briefje van onderwijzeres over venshouding, een sfeer, een tijdgeest haar gedrag in de klas,1893'. Zo'n schat aan worden overgebracht zoals geen handboek archiefmateriaal is om van te watertanden. dat ooit zal doen – en dat kan zeer verhel- Het is dan ook te hopen dat zich ooit een derend zijn. Maar het is alleen echt grote serieuze biograaf op zal werpen om te laten schrijvers gegeven, dit teweeg te brengen. zien dat goede geschiedschrijving wel dege- Anders blijft de vie romancée, zoals Nabo- lijk in staat is de verbeelding te prikkelen. kov in Het werkelijke leven van Sebastian Clara Wichmann is er interessant genoeg Knight opmerkt, `verreweg de slechtste voor. soort literatuur tot op heden bedacht'. Jammer genoeg is het Smolenaars niet ge- Ellie Smolenaars, Passie voor vrijheid Clara Wich- lukt deze stelling te weerleggen, want ook mann (1885-1922)S9 (Aksant,^ Amsterdam 200 S

60 • Biografie Bulletin Zomer 2006

`Het is allemaal zoo geleidelijk en vanzelf gegaan. De jonge jaren van Willem Drees

Paul van der Steen

In het derde deel van de Drees-biografie van Hans Daalder en felle Gae- mers beschrijft Gaemers de jeugd en de wethoudersjaren van de latere pre- mier. Een van de grootste verdiensten van het boek is de aandacht die wordt besteed aan de dagelijkse praktijk van linkse bestuurders op lokaal niveau.

'Wij gevoelen ons thansniet et alleen e voor nog tijdens ere e van e leide rnnaar het onze eigen klasse verplicht te grijpen naar Tweede-Kamerlide.cap r i' diee Troel- de staatsmacht, maar wij meenen ook, dat stra niet kon aansporen tot enige matiging? het Nederlandsche volk voor het heden en Schaper begreepg de onrust van Drees, maar voor de toekomst geen grootere dienst kan was op dat momentn niet etmeer ee in staat worden bewezen dan wanneer men ons in om iets te doen. staat stelt dien doorslaanden invloed op de Drees had grotebewondering voor roes- verdere ontwikkelingvan ons volk uit te tra,r dieihi'` l 'eenn grootg oot man ennzuiver eena - oefenen, die voor de verwezenlijkingvan r ter vond.Dat maaktea te hem eterechter niet onze voornaamste eisten onverbiddelijk o eri eil blind voor de schaduwkanten van de noodzakelijkis. Met eze en nogg meerg ro- s DAP-ee i r. Die begingg g op p alle groteg mo- te woorden prediktei Pieter et Jelles Troelstra meuten fouten,n 'meegesleept ee es ee p door zijnJn ster- opp 12 november 19189 de revolutie in de ke temperament m Perament en zijnJ behoefte om groteg TweedeKamer. a De leiderei vanSociaal-de dingen te zien tot standn ggebracht e act en zijnj DemocratischeArbeiders Partij SDAP liet fantasie, eigenschappen diee te tevens e zijn groo- zit mees e en door het moment. Aan het te kracht warent en het geheim i'm va n zijn in- notuleren van het urenlange, geïm rovi- vloed op de massa'. seer e betoogkwamen diverse stenografen Op zijn beurt hekelde Troelstra arts e o- te pas. ten als Drees die door het actief a r tici e- Een van hen, Willem Drees, een partijge- re n inhet r vanbestuur gemeentes de pro pa- noot van Troelstra, werd het al te gortig. ganda voor de socialistische zaak alleen HijJ g gingbuitenoeg zijn boekjeJ en begafg zich maar zouden schaden. Smalendsprak hij

^ ^ Paulvan vader e Steen Het is allemaal zooo geleidelijkg e J en vanzegg e aan • 61

over `wethouderen', `bourgeoisie-onder- i resva van andere a richtingen–eegroot, groot maar onsjes' en partijgenoten die hun licht plaats- de meeste daarvan gaan over landelijke ten `onder de korenmaat van burgerlijke kopstukken (die drukwaren met interne bureaucratie en alledagspolitiek'. `Ik zou strijst d,, ttheorievorming eo evo een/of o 0oppositie) os t e of

sommige dezer propagandisten wel van over de iin het oog o en e wethouders van hun wethouderszetels willen trappen.' de hoofdstad zoals Wibauti ene De Miranda.a a. ero ewewethoudert is s hetverhaal e aavan een Amsterdamsejongen ie weinig mee leek Linkse bestuurders g hebbenn om o uuit t tegroeien oe e tot eeeen man Dee wethoudersloopbaanwet ou e vavan Willeme Dreesee vana naamaa ene faam.aa . Hetorthodox-her-et is een van de belangrijkste onderwerpen in vormder gezin waarin hij in 1886geboren e o en Dewethouder,ero e at ejaren 1886-1940 werd,e,eooetobehoorde totde middenklasse. Maar bestrijkt.est Hett. et is sna aGedreven en behoedzaam toeno Willeme Drees eeswas,vijf jaar woverleed (1940-1948)en ier aar nachtmerrie94S 1 - zijnvader v er en veranderdeit de s u- 1949 het derde deelvan de biografie van de at iie drastisch.r' a n i' de steunvan va de e- sociaal-democratische staatsman (wanneer ter gesitueerde oome Frits okon de begaafde het eveneens zeer lezenswaardige boek Willemem toch oordoorleren. e en. Ook Drees'ees e - .. . Drees en Soestdijk. De zaa - o ans en an- zon ei ietliet van af aan te wensen dereere crises 1948-1958 van ans Daalder niet oe. r• hij amaagproblemen.i vrouwZijn n vr wordt meegeteld). To kreegvoor haar huwelijkvan meerdere e emeritus-hoogleraar politieke weten- kanten de wijze raad haar keuze nog eens te schappena H ns Daalder heeft zich over drie overwegen: 'Diei'nnme o e moet jeni niet n-e

delen van de biografie ontfermt. Zijn assis- ^daar heb niet lang plezier van.'^ Wie ie tent, de historicus Jelle Gaemers, neemt destijdsestiJ s voorsp e zou e en at ie jon- met De rode wethouder de meeste Jjaren voor gen' 102 'aar oud zou worden^ zou vierkant zijnJ rekening,e e g, maaraa liefst vierenvijftig. uitgelachen worden. Toch gaat het hier om wat in an ereevens- e ir ecteur vanva de Openbaree a e Handels- beschrijvingen zou doorgaang voor dejonge school in Amsterdamste vondam o voor0o zijn leerlingee g jaren, de 'aanloopaan oo tot'. DreesDr zouz pasa op Dreesees eeeen betrekkinget e bij eenbierbrouwer,ee J n tweeenzestitweeënzestigste ste premierP worden om maar de geheelonthouder enran estri'-J het daarna tien 'aar te blijven. Gaemers er okon die aabaan o onmogelijk o e aannemen. In .. schetst trefzeker de langzame, maar gestage plaatsdaarvan aa a werd hij bediendein e bij de wordingsgeschiedenisvan va eenee politieko t e Twentsche Bank. Ookdaar was Drees niet . fenomeen. erg gelukkig. . oOom Fritswildetsw e hemwel in de Een van de grootste verdiensten van dit zaak, maar, aa ook een e ooloopbaan aa de m-e . . boek is dat het licht werpt op een tot nu toe laaraa dij en assurantiën zag de jonge Willem nogalonderbelichtvnoa gebleven ononderwerp: rw niet als de ultieme droom.Uiteindelijkvo - . het dagelijks werk van linkse bestuurders in e hiji zijn jongenspassie, de stenografie,.

dene lande.a e.Het etaat aantalbiografieën over pro- Aanvankelijkrs freelanceree en later als notu- minente sociaal-democraten uit de eerste list indeTweede we Kamer a verdiendeeve e ehij eeeeen helft van de twintigste eeuw iss afgezet te- behoorlijke boterham mee. genen het aantal boeken over verte enwoor- Binnendes werden de kwaliteiten van

62 • Biografie Bulletin Zomer 2006

Drees ook snel onderkend. Reeds in 1913 Het kalme werk trad hij toe tot de Haagse gemeenteraad, waar hij tot 1941 deel van bleef uitmaken. east van een sobere held' luidde de titel Vanaf 1919 nam Drees ook zitting in de van een besprekingvane eerste twee ver- Provinciale Staten van Zuid-Holland. schenen delen vane Drees-biografie in dit Maar liefst tweeëntwintig jaar hield hij het a. e oerdegelijkheidoe eei ei van de sociaasociaal-de- e daar vol. In 1919 werd politiek van bij- tot mocr aat laatookzich in dit deelvoelen. Zo hoofdzaak. Veertien jaar lang was de soci- was hij in zijnrrco es o nentte zo zuinig aal-democraat wethouder in Den Haag, methetiu ten vana gevoelens,g dat een voor- waar hij alvast een voorproefje gaf van de malig klas enoot klaagde over de toon, 'die landelijke hervormingen waarmee hij en- doet denken dat er transacties tusschen ons kele decennia later zou uitgroeien tot een tot stand moeten komen'. Drees gafhem legendarische figuur. Sociale zorg was geen gelijk, maar weet het aan de aard van het gunst, maar een recht, was zijn overtuiging. beestje.J HijJ wasas nnu eenmaal zo. 'Als het In Den Haag zorgde hij onder meer voor over feiten en denkbeelden gaat, spreek ik een redelijk bejaardentehuis, dat later nog graag en veel en kan ik welschrijven,me maa r zijn naam zou krijgen. In 1933 verruilde eneens over o e gevoelensg zou moeten Drees het wethouderschap voor het lid- spreken of schrijven, is s het mis. s.Mijn geslo-- maatschap van de Tweede Kamer. Zijn ten karakter doet mi'i'bijzondertte- nieuwe rol kon hem –ondanks de promi- ru o en , ook zijn, te tegenover e over mijn beste nente rol die hij er al snel veroverde – min- vrienden.' Het was tegelijkertijd zijn sterke der bekoren. Hij miste het besturen. Zowel punt.-'Weinig gerucht, veel gedaan', , zo binnen de lokale als landelijke partijgelede- peerde het weekblad vane vakbond voor ren verwierf Drees een steeds belangrijker overi e s ersonee het veertienjarig wet- positie. Waardering was er niet alleen in houderschapvan Dreesbiji en soverstap o e sta snAr-kringen. De antirevolutionair De naar de Tweede Kamer. Wilde, die samen met Drees in het Haagse Het is in DeD rode wethouder vergeefs zoeken college had gezeten en het later schopte tot naaruitenissi ghe en groteschuiversg ote en minister van Binnenlandse Zaken onder slependeiccon ten. Idealismer was Drees Colijn, zei ooit tegen hem: `Drees, jij bent zeker e nietet vreemd, ee maaraa hij schermdesc e niete et zo'n fidele kerel, dat wanneer je vandaag voortdurend met zijn principes. Hett leidde Gereformeerd zou worden, wij je morgen wel eens tot twijfels over zijnzijn toewijdingl g ouderling zouden maken.' aan de sociaal-democratische zaak. Zelf Toch durfde de sociaal-democraat niet te snapte hij dat wel: 'Velen vinden grooter vertrouwen op de politiek als bron van be- felheid in den strijd aardiger dan het kalme , staanszekerheid. Van 1919 tot 1945 stond hij wer Datis sbegrijpelijk.'volkomen rij i' Maar op non-actief als Kamerstenograaf. Pas vo ne eenbuitenstaander s eeals Henri HnriM- ar toen hij minister werd, durfde hij definitief cant, die enige tijd met Drees in het ontslag te nemen. Het tekent de man. Haagse college zat, was daar geen twijfel over mogelijk:jk: 'Als je Drees van binnen is hijzo o rood0o als eeeen kreeft.'ee t. s e ootsertoekomstvisioenen echter

Paul van der Steen Het is allemaal zoo geleidelijk en vanzelfgegaan' • 63

politiekeven niethaalbaar a waren,, richtte op van een jongeman die uitstekend wist Drees zich op de resultaten die in de poli- wat hij wilde, een toonbeeld van stabiliteit. tieke praktijkvan alledagwel binnen bereik Rustig maakte hij zijn opgang naar de top. lagen. Waar anderen misschien eerder de Terugblikkend verbaasde Drees dat een offers zagen die voor een regeling ge rac t beetje: `Het is allemaal zoo geleidelijk en moesten worden, zag Drees ook de winst.in vanzelf gegaan.' Bovendien:• wwie e in het democratische spel mee wilde doen, ontkwamm niet aan het Zedelijke verontwaardiging van compromis.p Dat gingg wel eens va au. Niet voor niets noemde hij zijn hervormingsar-gsar DatD DDe roder wethouder ondanks hetgebrek ei 'de moeizameo worsteling van elke aan erg stormachtige ontwi ein e n ret- dag'.Idealisme, leverde het meeste o as ti leesvoer vormt, is de verdienste van e het samenging met zakelijke arbeid. biograaf.r a kane op grond van noeste Argumenteren was Drees'^ sterke punt. Hij archiefarbeidhaarfijn nbesluitvormingspro- deed het met de voor hem gebruikelijke so- cessen blootleggen,m r iis niet maar e a er es- berheid, geen woord te veel, geen woord te te verteller. Hij verliest zichbijvoorbeeld weini . Mi ssc ien was e atin we rees nogal eens in veel te lange citaten uiti an- enei hobby', , stelt Gaemers. Dat ging zo e in ne ene not en.u Gaemers haalt soms ver dat hijzelfs in zinspaarzame vrije tijd ook letterlijk i'aa aan, , maar korter en trefzeker- naar praatclubjes ging. Dat betaalde zich er. Fraaie aaieaanekdotes e en kleine,in ,doch te e- uit in het vermogen om tot de kern van za- nen e details gevenn oandere momenten en door te dringene en in overtul in s- kleur aan het levensverhaalvan Drees. kracht, als het niet onmiddellijk was dan Drees was sober endegelijk, maar zeker wel op langere termijn. De vvrijzinnig e- geen roodroogstoppel, sto e, maakt dit boek ui e- mocraat JosephusPh Jitta concludeerde in een lijk. Haags raadsdebat dat wethouder Drees En als het eropaan n kwam,a kon Drees wel ..P ^ achteraf ggezien altijdJg gelijkJ had. a De io- degelijkscherp rp zi zijn,J , zo blijktJ uit diens o p-

graafkan dat slechts beamen en witl het stelling tegen het bruiner in gevaarg in de jaren aan 'een scherpr politiek o t inzicht en een we - et.r i Fascistenasc waren geen tegenstanders pp .. haast feilloze intuitie voor wat haalbaar is maar vijanden, en, beweerder in een rede en wat niet'.i . Hetet verwijt e tdat Drees zijzijnin voor deProvinciale-Statenverkiezingen van autobiografische geschriften een al tee o- i.93S e religieus-socialist . va n ee lijstbeeld van diens veer en geeft, wijst, ageerdein eeeen briefri tegenn dat soort ort woord-- Gaemers dan ook van de hand. Van ie- gebruik; rndaarnaast t vroeg hij aandacht voor ^ mand die nu eenmaal vaak gelijk heeft, kan 'de ieëe kern' van hetfascisme een de ^ • onmogelijk verwacht worden dat deze daar 'waarachtige nood'o0 ononder de bevolkingevo die i terugblikkendop zijn levenev omheen draait. ten grondslaglagen aan het succes van de Al a s zestien-, zeventienjarige koos Drees fascisten. Drees diende' n Vann Cleeff stevigtevi .. voor de stenografie en — nog e an ri er — van repliek. Het ging, verduidelijkte i , voor de sociaal-democratie. Rond die tijd 'niet o m vraage aof wi' desondanks mede- bloeide iook mmoois iets op meto Hent, To ent dogen kunnen voelen met groepen die uit zijn latere vrouw. Uit alles doemt het beeld nood eendwaalspoor volgen, maarmaa hoe wij

64 • Biografie Bulletin Zomerzooó

Het echtpaarP Drees-Hent in januarijanuari 9 r 11.

staan tegenover degenen die de mensheid metonuitspreekbaremmnDret namen. Drees inr- te opP deze weg ten ver erve voeren, Iets meer rum eer ^e. 'Zoals oa s DeM a cr an t et n- zedelijke verontwaardiging tegenover de se m rou HetTweede-Kamerlid r.. et ester- beulen van uw strijdmakkers en tegenover man vavan het uiterstir conservatiest co se at Verbond e e o hun Hollandsebewonderaars,een ietsets min- voor Nationaal Herstel betoogdeetoo e twee 'aar der tegenover een partijgenoot die, mee- eerdert tijdens e s ee een debat dat in Duitslandu ts a voe le n metslachtoffers,et de ziczi h in een de c rimina l ite itsc i' f^ er seen ee stuku aglager e warena en scherp woord oo uit, u, zou niet misplaatstp zijnzij dan in Nederland.nieuwP reageerde Drees esad rem: Daar^ worden de mis a i- Op dat soort momentenokon Drees eesbijzon-J gers met officieele ambtenbekleed!' er snedig'g uit u t de hoekkomen. o e. Het e Nt SB- Tweede-KamerlidMax De Marc ant et Jelle Gaemers, De rode wethouder. Willem Drees d'Ansembourgnsem our maakte 1937937bezwaar e te- 1886-1988.9 De^ aren 1886-194 o (Amsterdam,> Balans gen het naturaliseren van vreemdelingen 2006)

Paul uvan der Steen et is allemaal zoo e ei e i' en vanze e aan • 665 Freud meets Dante De ziel van Borges volgens Edwin Williamson

Maarten Steenmeijer

Als de biografieën van Jorge Luis Borges die na zijn dood in 1986 zijn ver- schenen niet stiff staan van de achterklap, dan bezwijken ze wel onder de hagiografische ballast. De biografie van Edwin Williamson is de eerste se- rieuze wetenschappelijke poging om Borges' leven in kaart te brengen. Maar overtuigt het freudiaanse perspectiefvan deze Oxford-hoogleraar wel helemaal?

Hay una historia? Zo begint Respiración deze vragen zich voortdurend op en wor- artificial (Kunstmatige ademhaling, 198o) den ze op zo veel verschillende manieren van Ricardo Piglia, een intrigerende en beantwoord dat Borges' werk zich de afge- complexe roman over de geschiedenis en lopen decennia heeft ontpopt tot een on- identiteit van Argentinië. Hay una histo- uitputtelijke bron van interpretatiemoge- ria? Het is een ambigue vraag, die ten min- lijkheden. En zo kon het gebeuren dat het ste twee dingen kan betekenen. `Is er een niet alleen een onuitwisbare indruk maakte verhaal?' Maar ook: `Is er een geschiedenis?' op talloze schrijvers — van John Updike tot Daarmee zitten we meteen op het spoor Umberto Eco, van Gabriel Garcia Márquez van Piglia's landgenoot Borges, wiens werk tot Cees Nooteboom — maar ook een enor- is doortrokken van vragen als: heeft Argen- me stimulans betekende voor de werkgele- tinië een geschiedenis? Is de geschiedenis genheid onder academici. van Argentinië een verhaal, een plot? En in De rol van Borges' leven is cruciaal in dit het verlengde hiervan: heeft het leven een interpretatielabyrint, al was het alleen maar plot? Heeft mijn leven — het leven van Bor- omdat de Argentijnse schrijver in nogal ges — een plot? wat verhalen, gedichten en essays persona- In Borges' korte verhalen, gedichten, essays ges heeft opgevoerd die zijn naam dragen en ook in de vele interviews die hij gaf (het of die anderszins suggereren dat ze iets met vraag-en-antwoordspel werd bij Borges een de mens Borges te maken hebben. Ook ti- literair genre op zich dankzij het plezier en tels als An Autobiographical Essay, Aan mijn de brille waarmee hij het speelde) dringen vader en Ik ben laten er geen misverstand

66 • Biografie Bulletin Zomeraooó over bestaan dat het autobiografische een een literaire carrière diei nooit e oo tceecht van de eanreeorol in zijn werk speelt. gro n kwam.a Ditttautrauma a vat a Williamson sameni in demetafoor et oo van n de dolk – s m- 0o van verlangen en rebellie – diee even- De man achter de maskers en mythen een s een e cruciale rol in dezebiografie MaaM r wie was Borgesei ne i' ? Wie was de speelt. achter de maskers en de mt t en waar- Heen en weer geslingerdes tusseer tussen het zwaard van zijn lezers maar geengenoegreeng en en de dolk–tussen tusse Moeder r ennV a er– to - waar Borges zelf ook erg aan verknocht e Borgesr vi mme t de liefde.i InZwitser- moet zijn geweest? Dat iss de vraag die ten waar zijn amefamilieIIn e in 9 4naartoe aa toe was s a ligt aaaan Borges:A LiLfe, e, zonder verhuisd– werd hijJ verliefdver e op eeeen meisjeJ e twijfel de meest ambitieuze en uitge-e- in wiewiezijn zimoeder moe e niet et veel ee zag. In etze - werktebiografie van Borges tot nnu toe. De e land arrangeerde zijnJ vader,a e, die het hoog auteur, de Engelse hoogleraar Edwin Wil- vondn dat zijn zoon een man werd,, een

liamson, laaterg ereenee misverstand over e- ontmoetingg met een pprostitueer i waarbij e nistaan dat de te écht Borges wilde. jonge Argentijn waarschijnlijk niet zijn En dat is watBorges: or e A Lifea edoet: e het laat maagdelijkheidver oor, maar er wel een een mensezien. Een man van vlees en bloed. tr au m a i' ree . ook:• eigenaardige man. e eEen ma . e man In Spanje, waar defamilie in I9 I 9 naartoe die was getraumatiseerddoor een moeder trok, ondervond dejonge BorgesB r dat oe- die geobsedeerdwas door het glorieuze ver- ren ook aangenaam gezelschapkunnen ledeneen van haar familie, die aan het begin zijn. .Maar aa nadata a ihij in I 2I9 eenmaal was te- van de negentiende eeuw een belangrijke ru e eer naar Argentinië, werd zijn lief-e rol had gespeeld in de bevrijdingsoorlogen es even– als de oopeenvolging eenvo vanva blauw-uw tegen Spanje, maar die in de 'barbaarse' tjes die naanaam tenminstete steveverdient e t – een wendingg die degeschiedenis daarna nam patroonatroon vanpathetische illusies en Pl Ji' e veel van haar aanzien verloor. Het is een mislukkingen.VoVolgens es Williamsona n is s dit ^ trauma dat Willi a son samenvat m in de me- Ppatroon ontstaan na Borges'g kennimaking g ,• ta oor van het zwaard: sY m oo van eer, met etNorah o a Lange,g , een mooie bohémienneo i naarroem en aristocratie. die haar bootreis aaNoorwegen o0 als ron En dit is nog maar één kant van de me ai - gebruikte voor eendieroman ize z de i ari- , e, wantwat Borges was ookgetraumatiseerd sc e titel 45 ias y 3o marineros 45 dagen en ^ door zijn vader, die opp zijn beurt weerg e- 3o matrozen)ggaf. Lange a werde e Borges'g muze, was door zijn vader.Borges' o es want, a us Williamson, 'alleen^ via haar . va haddie man nooitgekend;ienst e- kon i' zichzelfzi z ten volle ontplooien inzijn roesc e, mythische gestalte zou hem zijn le- schrijven en zo toegang krijge n tot de ven langhet gevoelgeven dat hij nooit kon hoogste emanatie van Een-zijn in -e voldoen aan de verwachtingen van dit mel van vuur'. spook uit het Daaromverleden., zocht hij, Maar Lange ruildee de bedremmeldemm Borgese ^ Borges'vader, soelaas in een anarchistisch in voor een andere dichter,r^ de veel manne- levensgevoel en hadhij een fascinatie voor i er Oliverio^ iron o, voor wie Borgesr ^ het verbodene. Ookzocht hij redding in ater de malicieuze bijnaame Peter Pan

Steenmeijerr FreudmeetsF meets Dante • 67

van eArgentijnseeliteratuur'vrz o annv- we e iro nlevenslangetro s^ trouw w aan n de .. aatv n- a r ee ginse en, die Borges ines zijn „ jongejaren overigens oo tevuur vuu en e te zwaard had verdedigd,maar aa waarvanwaa a hij toenn afstandgenomen.V aoes n i- ima so n had het verliesve esvan a Lange niet et - leenee ve str e ne e gevolgenevo e voovoor Borgeso es zelf, e,maar aa o0 0ovoor zijnschrijverschap:hij i' zou veertinjaa ear n een e ci te nmeer sc ri've n . Dee mislukteliefdesaffairessute die volgdeng op deze traumatische afwijzingzin – onder meer met etLanges a eszus usH'e a enY e de eigengereide schrijfsterste E Canto a a to weerhieldenwee e e rnBo B r-- es er niet n etvan va om o de liefdee e te blijvenen beschouwens ultieme e u t wege e naare a verlos-s- sing., om het in de termente e vavan i- ia'm so n te ezeggen: e. Borges identificeerde zich met Dante en bleef zijn Beatriceeat ce z- oe en. Tamelijkonverwacht kwama de adanteske tes e verlossingopBorges' o s ^ , zij hete niete g Een plot helemaalvolgens Dantes schema. Borges'

Beatrice is Maria Kodama,^ de dochter van Geen twijfel mogelijkdus:u Wi iamsons eengJapanse scscheikundige i e en een Duits- Lifei e oB or es ee eenee plot.Het et is, s, grof o sa -

Spaanseena s e moeder.o er. Kodama leerde Borgesg al men gevat,^ de love storyy van een man die zijnJ opPJ twaalfjarige ee ti' ennen en ra te levenee alang de g oeGrote e Liefdee zoektoe teen deze z tijdenshaar aa studietijdstu et l bevriendev e metet de A r- uiteindelijkhetvin t. Maar boek isi nog en t i'n se schrijver, sc e, waarna a ze zijn secreta-c a- veel meer. Niet alss minstet verdienstee laat g J J . resse, gezelschapsdame en partner werd. het zien dat Borges veel meer 1j de politie- Dit t laatste was pasmogelijk o e nadat Borges' kee ontwikkelingen van zijn n landwas e- dominante ante moeder, met wie hij vrijwel zijn trokken dan in het algemeen wordt aan e- .. hele leven samen hadgewoond, was over e- nomen.oe. In de jarentwttwintig ettezette hij zich cin en. Enkelee e wekenwe e voovoor Borges'o es'dood. voor0o deRadicale a ca Partij e a t van Iri oY en,^' in de trouwden e twee tenslotte.s tte. Dankzij a Ko da-- jaren veertigverzette hij zich hevig tegen . ma voeldeo es r c,ziWilliamson, aaldus heto iu iautoritarismenst sc e van P Perón,, verzoend met het leven en met zichzelf terwijl hij in dejaren tachtig ook on u- . a ar niet met ziJ jn an , at va n a e jaren e z inni stelling nam tegen e militaire . g g dertig in een neergaandeirsspiraal v a n o i- dictators in wie hij aanvankelijk de redders . tie e chaoss terecht te ec t wasgekomen. e o e. des vaderlands hader an sgezien.g Volgensoes i- am so n was oBorges' es es^ besluit u t om n inGenève n ,

68 • Biografie Bulletin Zomer 2006 te sterven ene raveng te worden zelfs nietsni dacht, dat hij geloofde 'dat er zonder de minder dan eenipotee i daad. Op deze liefde van een vrouw eenoop was om manier zouder oem Argentijne enti n zijn redding te vinden in het schrijven'sc ri ven en dat landgenoten duidelijkhebben willen ma- hij eenpaaraavoor jaar zijn dood'nog geen ken dat ze een voorbeeld moesten nemen idee [had] wata zijnJ leveneve voorstevoorstelde'. e aaZwitserland,eenaan toonbeeld van toler- antie enur r ei' harmonie'.a once . Bronnen i iam sons biografie rekent ook af met een anderear n e e BBorges-mythe, o ges mYte, eoonthullingenn va en Borges'van intiemste e- door uitvoerigesc teri venJ dat Borges'g i- voe ens maken nieuwsg ieri naare ron- teraire leerschoolzich niet alleenafspeelde nen waarop Williamsons soulsearching is in zijn vaders e s bibliotheeklot ee ene de Bibliotecaoteca gebaseerd.In zijnn dankwoordschrijft hij Nacional a van n Buenos Aireses waarvan hijja- KodamaK zijn n 'begrip van zijn leven en renlangirdirecteur r was, maaraa oook in een werk heeft veranderd'. Wi iamso n s oor- concretesoc iomgeving: a e de literaire s ron e i Je ideeën zijn te vinden in zijn kringen an van Buenos os Aires, es, waarbinnen hij uitmuntendeT e Penguinpen u History isto ofLatin met vallen en opstaan eeniterair carrière ca ere America uit 1992, waarinil een uitzonder- opbouwde e pas die a t entana tientallen en jaren tot lijk d toont door een overzicht volle was- en rijkdom ou zou komen. Dit hele te geven vana de escgeschiedenis e enis 'én de litera- proces heeft zichc onttrokken aan het oog tuur van Latijns-Amerika zonder een van vanr wereld, diee pas met Borgeskennis- de twee te kort te doen. Williamson – die ma te hij toen reeds ee s in de zestig was en Borges overigens nooit heeftontmoet – het meeste van n zijn beste werk al op papier portretteert de Argentijnse schrijver hierin had gezet. als de schepper van'radicalea onzekerheden' Williamson e brengt t depolitiekeeng literaire die de lezer uitnodigeno eng om 'persoonlijk-J- concontext a waarin Borges'or es leven en werk zich hei d, betekenis en, uiteindelijk,de werke- on twi een gedetailleerdin kaart. Toch lijkheidi' ei zelf' in twijfel te trekken. Dit idee is Bores: Aaats Life niet in de eerste de plaatsp van Borgesg alseen c osofifilosofischewersc h e schrijver die esc ie eniste- van een schrijverJ in zijnJ li te- de onwerkelijkheid van de werkelijkheid raire enhistorischee context, maar deg- e wil laten zien wordt door Williamson in sc i e eni svaneenziel. e Waaraa oBorges es dewe- zijnbiografie niet herroepen. Maaraa hij doet reld hetie stwilde elaten ate geloven dat hem iets met dit idee, wat ehij Penguin inuzn The nooit iets overkwam,ve am daar wil Williamson Historyy o Latin Americame icniet deed: hij stoptp juist latenn zien dat er achter deze laconieke het in een freudiaanse dwangbuis door discretieet e een etormenteer eersoon i - Borges' tteksten als gecodeerde boodschap- 1SCschuilging u In die bijna zijn leven lang pen van een getraumatiseerde ziel te be- doodongelukkig was. Daarbij aarzelt de schouwen. biograaf raa niet om diepin de ziel van Borges Williamsons gedetailleerde autobiografi- duikenn en oforse se uitspraken te doen over schee decovanva Borges' werk is subtiel deme oe stoestan e n in verschillende a- en werpt een verrassend nieuw licht op sen van zijn even, Zo lezen we dat Borges klassieke teksten als 'Pierre Menard, schrij- een aantal malen serieus aan zelfmoord ver van de uic ot , 'De tuin met zich

Maartenaa ten Steenmeijer Freudmeetse meets Dante • 69

splitsende paden' en `De Aleph'. Dit neemt plotp van zizijn nl verhaal zo nietniet e- niet weg dat zijn procedure een fundamen- en verwekt dan tochin elk geval tot volleo tele vraag oproept: kunnen literaire teksten bloei hebbenn gebracht. e ac t een essentiële bijdrage leveren aan de re- Maaraa Kodamao was directbetrokkene en constructie van het leven van de schrijver? kan daaromr niet et zonder meerer als een e- Ik denk dat dit alleen maar kan als de bio- trouw are bron worden beschouwd. Als graafbeschikt over een plot van waaruit hij gevierde aanwezigeweuweduwe e van kan vertrekken. Waar zou hij zijn interpre- Borges – ze heeft er haar beroep vang e- taties anders in moeten verankeren? Zon- maat –houdt zijherinneringaane 'haar' aar der plot komt de levensgeschiedenis van Borgesor natuurlijk het liefstzo o mooi 00 moge- - een schrijver terecht in een niemandsland i en kijktze ewe uuit to om evvuileui –ie waarin geen duidelijk onderscheid bestaat in geen enkele menselijkee e verhouding0e nt- tussen wat verklaart en wat wordt ver- breekt –buiten te hangen.n n Gelijk i' ee t zeze, klaard. maar dat betekent wel dat wehaar aa niet zon- Het probleem is echter dat het niet makke- der meer op haar woord kunnen geloven. lijk of zelfs onmogelijk is om een plot te Des te mindermin r wann ee r jei dit soortr tenen- ontdekken in het leven van de bescheiden krommendepassagesg leest: de vlucht man én mythenbouwer die Borges was. naar huis verteldez zichzelfze c e dat als God . Tenzij we bereid zijn de verhalen te geloven bestond, zij wilde biddenn datBorges o es geluk van Canto en Kodama, de twee vrouwen mocht vinden in zijnn leven, eve , zoual ou het e ten die het meest naar buiten hebben gebracht koste gaan van haar eigen geluk.'' over hun relatie met Borges. Canto – op Zelfs wanneer we de methode vani- wie Borges in de jaren veertig smoorver- amson hanterena te e die e niete schuw ook liefd was – deed dat op eigen initiatief in het niet explicietp autobiografisch ggetinte Borges a contraluz (Borges tegen het licht, werk rvan nBorges B r als ron vana auto io r a i- g. 1989), een boekje waarin de schrijfster er scinformatie e tegebruiken oJ – zi j n er rede-- vooral op uit lijkt te zijn om een standbeeld nen om vraagtekens tezetten ette bijl Ko dama's^ voor zichzelf op te richten als beeldschone, veverhaal.r Neem ee hete volgende n gedicht, , data intelligente, vrije vrouw ten koste van haar verwijstl naar een uitstapjevnBr a Borgeo es en e aanbidder Borges, die ze afschildert als een K0 a a aanaar Us landnWilliamson dat –in onervaren, onappetijtelijke stumperd. Ko- de voetsporen van Kodama – opvoert als dama is hierbij vergeleken een toonbeeld het moment waarophun relatie ie een ee liefdes- i van discretie met betrekking tot haar relatie relatiee at e werd: we . met Borges (en ook met betrekking tot haar leeftijd trouwens: Williamson heeft Nostalgie van het heden niet kunnen achterhalen hoe oud zij pre- cies is). Maar kennelijk had ze voldoende Op dat ene moment sprak de man bij vertrouwen in Williamson om een aantal zichzelf openhartige gesprekken met hem te voe- Watzou ik niet geven voor het geluk ren, die, zoals hierboven al is aangegeven, aan jouw zijde te zijn in IJsland van beslissende invloed zijn geweest op onder de grote roerloze dag diens visie op Borges, en het freudiaans- en het moment van nu te delen

^oBulleti• Biografie B etinZomer 2006

zoals je muziek deelt nog:g• in feite was deliteratuur te atuur de grote con- o e smaak van een vrucht. stanten in zijn leven.ev e . Zou de literatuur aar- Op dat ene moment netniet eveeeseveneens een grote existentiëlee was de man bij haar in IJsland.. ges?'vervulling' in kunnen zijn geweest voorB- or es. Zou, met andere woorden, Boresg (uit: La Gifra, i98í) liefde voor literatuurr niet et oo' ' eene plot van Borges'leven geweest kunnen zijn? Dit gedicht is echter niet zozeer een exp res- De opvallende gaten in Williamsons ver- sie van autobiografische werkelijkheid als aa wijzen in dezelfde richting. inDaarinrin o- wel eense daarmee. En daarmee stuiten men, om maar wat te noemen, Borges' we op een standaardprocedure in het werk vertn enin ideeën e over e vertalen eeef niet o vaevan Borges,ie et ggebruik van zijn werk nauwelijks ter sprake, terwijl toch niet op als bron van autobiografische feiten ene- voorhand moet worden uitgeslotendat zij voelens misschienn niet tot een onmogelijke ons, vooral binnen i i asom ns kader, ,iets maar wel tot een uiterst hachelijke onder- kunnen vertellen oveover Borges'even (neem maakt. ben er daarom niet vanan alleen al de keuze voor bepaalde teksten). overtui dat, zoals Williamsonn stestelt,, Bor- pva e n is sook o dat Williamson wél voor es in zijnzi verhalen altijd'innerlijke ccon- voetlicht brengt dat Borges'rreputatie e utat e ict en verwoordde. Ook gaat het mij1 veel als veelbelovendschrijverg grote en an u- te ver om een foto als materiaal op te voe- riescaeoopliei na e breuk met Lange ren dat moet bewijzenew dates Borges in een maar nauwelijkstoingaat at op de drukke acti- bepaalde periode diepongelukkig was. viteiten als criticus die hij juist indie e erio- e ontwikkelde. Zouden de honderden stukken die hij toen voor de iter atuurai- Een andere plot na van het damesblad Hogaro a schreef Misschien wildei Borgesr zijn ele leven lang geen waardevolle gegevenseg evens hebben eng op e e- wel gered worden door een vrouw en mis- verd als Williamson zijn feudiaanseeu aa nse ver- sc hi n was KodamaKo ma welde vrouwddie hem groot g as daar wat langer op zou hebben teg en het einde van zin1 levenredde. e e Maar gericht?? En waarom wordtZeven eve avondenen zelfs alsdit t wawaar is,, blijven1 we zitten met de uiti 1 980 onbesproken gelaten terwijl deze vraagg odeze vrouw zijnl énige'nig redding gwas. prachtige ezen ge n cY c us in het algemeeng ant hoe zit het eigenlijkmet de itera- als zijn literairei ir testament worwordt e- tuur.? Zijn hele leven lang– inclusief ie e Ko- sc ouw ? dama-jaren, de jaren van existentiële ver- Eenbiografievavan Borges ores edie diens teksten . vu in dus – was Borges op zo ongeveerg buiten beschouwingzou aten,is a l t- elke denkbare wijze bezig metliteratuur: Geert zichzelfbijvoorbaat.Het et i s daa rom te i as, schreef, verte e, discussieerdei en prijzen dat Williamson uitvoerig en preciesr vertaalde. De gedrevenheiden het plezier ingaat op veel van wat Borges heeftge- waarmee hij dit deed,, lijke n erop te wijzen schreven en daar op vaak overtuigende wij-- dat niet alleen zijn liefd e voor vrouwen ze eantes e en e freudiaansereu aa sein ter reta- ook zijn liefde voor de literatuur als ttemo et een van laatzien. e Maar een rode draad door zijn levenni liep.Sterker er er diee Borges'wer wel in escou-

Maarten Steenmeijerer F re u meetsDante an • 717 . wing neemt, maar daarbij diens levenslan- dezebiografienie niet alleen nieuw licht werpt ge verknochtheid aan literatuur en het op het werk van de Argentijnseri' schrijver, r , speelse karakter daarvan onderbelicht, doet maar dat doet aan anvan vatatalrijke ere- . zijn onderwerp te kort. cieze tekstanalyses. Y Jeetestan hoeftoe hetniet et altijd t J Dit alles neemt niet weg dat Williamson, eensn te zijn met de verbanden die 1- aan de hand van Dante en Freud, een moe- liamson legt tussen het leven en het werk dige en prikkelende biografie heeft ge- vana Borges, maar eenéén ding staat vast.vast: wie schreven. Moedig, omdat hij het heeft aan- Borges:A Life ' heeftgelezen, zal Borges gedurfd duidelijk te kiezen voor een nooit meer rop dezelfdeP e e e manier lezen. welomlijnd perspectief – een plot –, en dit des te meer omdat dit perspectief in één be- Edwin Williamson, The Penguing History^ of Latin langrijk opzicht lijnrecht ingaat tegen Bor- America(Harmondsworth, Penguing 99z 2 ges' ideeën: Borges moest niets hebben van Idem Borges:g A Li e New York^ Vikingg 2002004) Freud, wiens causale systeem hij veel te Idem Borges,g, een leven (Amsterdam,^ De Bezigeg Bij Bij simplistisch vond. En prikkelend, omdat 20,36,vertaling:g Barber van de Pol.)

72 • Biografie Bulletin Zomer 2006

Feiten spreken niet, zij zwijgen Over de biografie van Adriaan Morriën

Frans Meulenberg

Zijn leven lang is Rob Molin al gefascineerd door de dichter, recensent, re- dacteur, vertaler en bloemlezerAdriaan Morriën. Deze fascinatie resul- teerde in een vuistdikke biografie, waarin duidelijk wordt dat bewonde- ring niet het voornaamste motief moetzijn om een biografie over iemand te willen schrijven. Voor analyse en interpretatie van de feiten is enige af- stand nodig.

Het thema ouderdom bracht mij tien jaar heb het hier wel gezien!'r De organisatoren geleden in contact met Adriaan Morriën. hadden er vooraf nadrukkelijk op geha- Hetcongres van hetNederlands Huisart-H rt mer dat hij maximaal twintig minuten sen Genootschapwas in 1997 gewijdaan spreektijdkreeg. De voorzette' r a em het 'de ououderee eatpatiënt'. Als e -note spreker was woord langzaam an zaam stond Morrie"n op . Hijl Adriaan Morriën uiten i , omdatom i liepee even traag als beheerst langs het toneel zijnJ werke en in interviewsheel eeduidelijk ui lijkJ de trapp op P en evenwijdigJ g aan zijnzij eerdere 'bezig` was' met het thema veroudering. . ZoZ ggangg wandelde J in hetzelfde bedaagdege zeie hij ij in een interview: 'Ouderdom is voor tem Po naar het spreekgestoelte. Langzaamg mij niet alleen een groot en schrijnend vistehij de tekst uiti zijn colbert,, vouwdee de avontuur, maar ook een laatste leerschool aa es uit en stree ze ie' ev o a. 'Help J , ^, . g . vroeg i' naar oven i- en de bekroningg van . een evelevenshouding. g ik genoegg n eg i.c vroet ^ ) Die houdingbestaat voor een belangrijk en . Hij tuurde naar hetpapier. Mom e- deel uit hunkeren en afzien. een, In oons veran- lend:^ N u nog mijn bril...'^ Inmiddels waren gen zijn we mateloos en gulzig, de wer e- enkele minuten verstreken. Hij vond de iei zorgt er wel voor dat er beknibbeld bril, zette hem op, schraapte zijn keelen wordt. begon zijn toespraak. Meteen was de zaal . In de bomvolle RAI in Amsterdam zat ik op muisstil,' i geïmponeerd door de rust die hij . de congresdag naast hem op de eerste rij. uitstraa e en de nonchalance waarmee hij Hij was gespannen. 'Breng mij na de lezing titijd vermorste. Ingeklemde tussen twee e- . maar meteen naar huis', zei hij zacht, i dichten, las hij ongepubliceerdeo e pu e dagboek-oe

Frans Meulenberg Feiten spreken niet, zij zwijgen • 73 fragmenten voor. Fragiel, teder, nuchter. fie, met negentig pagina's voetnoten, onder Met veel stiltes. Stiltes die de witregels voor de titel Lieve rebel. de spreker zijn. `Geniet van het leven, want Adriaan Morriën, opgegroeid in IJmuiden, je bent maar één keer oud!', drukte hij de was een broodschrijver – daar is niets mis zaal op het hart. En even later: `Was ik nog mee, overigens – die gedurende tientallen maar dertig! Wat zou ik dan een schandalig jaren een diepgaande invloed had op lette- leven leiden!' renminnend Nederland. Als dichter, recen- Na het laatste woord kreeg hij een staande sent, tijdschriftredacteur, columnist, verta- ovatie. Minutenlang. Beduusd stond hij in ler, stukjesschrijver, bloemlezer, en in een wat slobberig colbert onder het warme menig andere rol. Hij mag dan te boek toneellicht. De veter van zijn linkerschoen staan als een minor poet, maar hij hield van zat los. Hij vouwde de handen ineen en stak literatuur en schreef erover als een kritische ze in een juichend gebaar boven het hoofd, minnaar. Het minnaarschap trok hij door als van een zegevierend sportman. Een in het dagelijkse leven. Zijn leven lang was emotioneel moment. Morriën liep terug hij geobsedeerd door seks, van een fysieke naar de toneeltrap waar ik hem, zoals afge- voorliefde voor zijn moeder en bezoeken sproken, ondersteunde. Het eerste wat hij aan een volwassen dochter die als prosti- fluisterde: `En nu een pilsje, Frans...' Wij tuee werkte, tot en met de korte stukjes uit liepen naar de vip-room, het kleinste ka- zijn laatste levensjaren over onbekende jon- mertje in de RAI. Het duurde even voordat ge vrouwen. Sensuele stukjes met een goed ik weer bij hem terugkeerde met de woor- oog voor detail, waarin Morriën bewees dat den: `Adriaan, dit heet nu vooruitgang: een goed schrijven niet `meer' is dan goed kij- pilsje is hier midden in Amsterdam niet te ken, iets bijzonders ontdekken en dat ver- krijgen; er is uitsluitend champagne!' volgens mooi opschrijven. Dat deed hij in Ik toonde hem de fles. stukjes waarin hij het zojuist vervlogene `Dan beginnen wij daarmee'. trachtte te bestendigen. Een man met een Uren later bracht ik hem naar huis – in de gedetailleerde blik, maar die blik mag in catacomben van de RAI was inmiddels het geval van Morriën ook voyeuristisch lauw bier aangetroffen – samen met zijn heten. huisarts Joke. Ik kreeg de tekst van zijn le- Een belangrijke functie van een biografie is zing, enkele getypte vellen met handmatige dat deze weersproken wil worden. Biogra- correcties. Ontmoet of gesproken heb ik feren is vooral een praktijkvak, en reflectie hem daarna niet meer. over deze praktijk –meestal geconcreti- seerd in de vorm van de feitelijke biografie en de verantwoording, soms ook in dag- Schrijver om brood boekachtige notities, verslagen of beschou- Rob Molin ontmoette Morriën tijdens een wingen – is de enige methode het `vak' van signeersessie in 1965. Dat was het startpunt een theoretische grondslag te voorzien. Op voor een levenslange fascinatie voor de alle biografieën is dus iets aan te merken, en schrijver met als tastbare tussenstations een dat is een goede zaak. Ook deze biografie dissertatie, de bezorging van het verzameld bevat voldoende stof ter overdenking en ter kritisch proza en nu een vuistdikke biogra- lering.

74 • Biografie Bulletin Zomerzooó

,i;R,^ ^^ wyr. C^ "^c zxk^t k,^e, LAtzív2i'ti^tia ^^^ w^r^` í), , { ^ ^ r ,f ^^ ^,^ ^^^ ^cu.^ .^tJt^.n^?c ^^ ^^ ^^^ ziet hijalles als informatie, ook bijvoor- G,, -;, ^,, F ` "/^" ^ L•^ ^`^^^^ ^^¢^^^^, ", ,^.r^°" it^ C'c^t^^^Rt`^(\Pi L^,[ ^ . • ^ ^.^ 1 ^ ^ beeldee de stukjes waarin Morriën op hoge ^ ^ r ., , ^ ^ ^^ ^ r .e^ , ^^,/^ ^ ^ (^@^ l , [{2 ^u^ ^^,iikt^ rdl^2 ftRw ^^ ^^ , ^r( / ^j(^ ^ec ^ ^ YM1V3 jf ^7^^ ,^//^I/ r^ ^ " N^^/^ 1 ^'. rL,y ^, ^cu^^, ^ I ^ ^^^ A""W .^ ^ '+' 4^.Y^' ^t^, .^ N ^^ leeftijd terugblikt op zijn kinder- en jeugd- ^ G ^t^u.`^CrL . ^^^(^ ,r^ tf.l^l^-f•-` ^'i,'''r ^f^^ S, -{et ^i^^ ^ ^, . ^ ^ ( , 6 ^ „ aren. vertekeningDe r enin door hetrperspectief j . e ve e decennia die liggen tusseng ervaring ^e., "sa,11, C • e ttoe 1: bet 004 doe. een en;.ele Y ene escbeschrijving v van iedie e ervaring) va en de mo- 'uelen lc,t 1k dan l g errtalitelt d^c ^4r i r3;: onbele,erd over ,tin een aents,, ^•ik v^>ordlen als een ,,evoell,,h e1d van la;^ere^ stt.ud ru_a r gelijke intenties van Morriën (zoalss het die r t, et ^rr'tt. Pt stand bedoel i^ ,sier niet. en r,tt^Atstof rr.ite, ,,,, ` t^chaorel ;'r.e, esthet;:>oh@ af educatieve r, ,,erKlu,er: schaven aan een publiekimago, het bewust ^^r als r vo Iset, ,a- eir,nden, er 7.0.11.s .ostbnre uit ° ^ k1oFd k:An ,m n. 1k ',en die .uRrtntuï ruarac'tien het nevt u.: chr manipuleren van de herinnering) zijn fac- t , bek, 7,1 ••lri ,et z+wte:te ,unt vrn In ^,erst of ;;eraoed ;< Ict c.lt d, v,er qtrai !:o1e, e„ v lcr bP}.oad. y toren diedeio r aa buiten te beschouwing c ,^•. S ...-+C; ï--"—^ 1'•^'C^b-^v@^-u a^ g ït rr,W ar z.^ is ewae^. 3; velen i.;t ï et ki.cd die , u :,er, ver- laat. Deze werkwijze onthult de rol die de i:.:Jor en or,de- t%izee;:la-ende hcudinren, ' •entlmenten, OV , ft a:.,,ln; er ,vrorcordelen die zich in rr,n long leven in hen ;top, n o n, , ^tt- ^ ld. "et 'find „roet in }..ea %,orden ,,it,„ed, ,lven en 11,4rv,,rr zor,t biograaf aakiest: est.' 1e vana chroniqueur. Daa- r ^,tiLez° el ik ,Ie kille a:d, van de d, ad, d..e tit n a_at .11 ,'er u1 rit te z,r,. mee komt meteen al een eerste groot man-

II"}r z, cke hcr: t -ate? ,}e ;tei, ln;; r.c °er,ar,de z a5 en-- co van deze biografiei r aan ie aa licht,het c wantt, wa t iin ;tin en. ,)at „ei,it voor a e , eb,eáen ;e :x r,or:levira , ,enacl.rk vert- elke biograaf moet weliswaar een chroni- Lxen, r,7 1s het „-er ten ondeelbaar a,; or,_edeeld a cn r,llk. 1„ had • an (7) cent voor Pine. :ieilailcen oard.'.t h;,, ro onm Ta ,re 'w1,ji• queur besloten zitten, maar het is slechts ^^àtif oq l.:i..ni@ nd %c^.9, .aar 0c.t'at hi aas „e0ore:! t,'t < '.e ver- ; rda,- van min maeder, die 1rn rr nE.n ae, itFlve certif., rlec,eu 1. eenbasis. 'Slechts', ondanks het noeste ,('3t.lrven. :.et vd 8, alsof Cr 1 + '1 n fnnttpu e, x` .11..0 J' n Cli í' ssnt waa:ro, zou ik niet ren kleine chiintitrnaee t 1s ,tleln- werk wat er aan teten grondslago sligt. a Bovenopt. o 0 ,on I,u,uten Lebben? eteitenre aas – zege maaraa e zwartwit Paginag uit een manuscriptp van Adriaan Morriën beelden van een leven – komt de duiding, hett verantwoordtwo gissen,ss , e interpretatie. Diee geveneve kleur aan eeeen biografie. ie. Die to- .. nnvingerafdruke e van een oe eio- i de bron graaf. Feitene sspreken e niet,et, feitene tehouden de Hetntaaa bronnene met betrekkingt tot lippen elkaar. Mor rie n sis groot,o , zowel scschriftelijk te als mondeling. Van delangjarige omgangetm Feiten en fouten Mor ri" e neen diense s directeomgevingkecte an Molin niet a n ers dan profijt^ hebben ge- Ook aal schrijft ioeg raa een – in dit geval a. Indezebiografienehij eotut i' vveel nie u- zelfschronologische–s kroniek r ni v a n een e- we een vaakpijnlijke feiten. e te Dat . Da is de winst ven^ dan nogg ontkomt hijJ o zijJ niet aanhet va n itboek. o. WïWie e noten vervolgensg plaatsen van accenten. Opvallendis dat e- nauwkeuriguw beziet,, fronst de wen rau- zecentenac hier, ,hoe omvangrijkeog io ra- wen. Aleidrui ens wees er in de Volkskrant i eoo s,lijkentei ontbreken.H Het ee e- al op dat hij om de haverklapals bron no- ven van Morriëni"komt o t voovoorbij, i, zonder teert 'Mondelinge i informatie Adriaan tempowisselingen, waarbijr de maatschap- ) Morriën 1982,--2002'. ,Dat is geen bron, e i e context wisselend betekenis krijgt.t. maar een vrijbrief om wat dan ook te Waar dekinderjaren fraai gestalte krijgen,e, . schrijven. Want letterlijkei' citatenc tatenuit u t diei geprojecteerdtegene de achtergrondvan een gesprekken met Morriën zijn slechts armoedigeveleven ui e,n lijken e n eoro - . . mon esmaat te vinden. Daarnaast – en o s' aren in een vloek en een zucht voorbiji dat ppunt acht ivan nog zwaarder belangg – te aan, waarbij,i' naast eenkortdurendvever- -

Fransa s Meu e n e rg Feiteneiten sspreken e e niet,t, z i'J zzwijgen • 75

blijfegevangenis, e belangrijksteein- an e voorgelegd aan een arts. In deze passages kommernis van Morriëne het scschaven a e aa aan lijkt de biograaf uit te zijn op effectbejag en gedichten lijkt te zijn. ewWereld-ee e bekrachtiging van het romantisch imago oorlog als een achteloos voorbijgaandei-e van Morriën. so de,, kana datt wele inlevensbeschrijving e vana een mm a ^ die e vlakvoor voo oorlogde o0 o aar - Intentie en visie scherpr defascistische asc st dreiging sc e e z oin(Molin . ci teert een ijzersterke bron, een briefvan `Gedegen' noemt Renders deze biografie in Morriën uit 1939)?^ Het lijkt alsof eio ra- Vrij Nederland. Dat woord behelst eigenlijk ie hier e onvoldoende in balans is. een negatieve beoordeling, omdat `gede- Het zo op het oog klakkeloos overnemen gen' uitsluitend betrekking kan hebben op . vana uuitspraken ts a n e nmeningen en leidt ook tot de rol van de biograaf als chroniqueur. fouten. Morriën wasi in zijn'n er- een Aleid Truijens is in de Volkskrantveel scher- jeugdjareneen nfysiek i kwetsbare rjongenedie, per in haar kritiek. Ik sluit mij volledig aan gevelddooroo tutuberculose, e cu lang ose, a in sanatoriasa ato a bij haar oordeel over het gebrek aan visie verbleef.e ee . De latereate e M o rri" e was n eeeen roman- dat ik hier letterlijk aanhaal: . iedie het klassieke beeldvan eoo - zieke maar creatieve tuberculosepatiënt Al even weinig vindt hijvan Morriëns .. aantrekkelijkaantr i vond. o. Het laatzich c denkene e erotomanie. Betekende hijveel voor die .. dat itromantischeza beeld, zeker rinr- e meisjes wier 'innerlijk kompas'hij zei bij ros ecti e, in standsta wwilde e houden.ou e. Molino in te stellen, ofwas er sprake van kleffe u- merkte t op dat de tutuberculose e cu niose niet de schuld zi gheiden tomeloosme oosnarcisme? narcisme.Schrijnend ^. was asvan a zijn moederoe e wanta t zij wasas 'inhuis i is wat hijin zijn gezin liet gebeuren onder altijd properr geweesten e ook aanaa de voe- het mom van de 'vrijeliefde'. uusJ^ e e ing vanva de laatste1 tien jaren kon de ziekte echtgenote iehij i vang et beging van hun nietewetenieworden geweten'. . ate^ Later weet etMMorriën o ri e huwelijkbedroog, e e hij op haar werk . de zieziekte aan zijnJ cacalvinistische v st sc e opvoeding. n.i g om mee te delen dat hij nooiteig o haar Molin0 noteertotee t het allemaal, zonder te zeg-g wasgeweest.g t. Iss dat misschien 'rebels? sLief? Li g en dat voeding,g,noch opvoedingn er in- is het in e geva niet. Zijn liefde voor ei sreg ime de oorzaakoo a kunnenu en z" zijnJ van zijn dochters in zo ver dat hij de een, tuberculose. Enkele a inas^ ver er schrijft Adrienne, die in een bordeelwerkte, als hijover tachycardie (versnelde hartslag Velant'bezocht, op aandringen nen van de an- waawaar Morriën soms last vanhad: a. 'Hij^ kon der, Alissa, die over de ontmoeting een niet weten dat zenlichamelijkeee reactie mooie reportage voor euwe Nieuwe Revu zou was op ejarenlangeoverbelasting ove in van zijn schrijven. De publicatie gingniet door, .. psyche oor ontkenning van n zijn ziekte en het bezoekje e wel. Wat iis dat voor een va- . het binnenhoudenou e vavan grieveneven en woede. er. o in brandt er"za n vingers niet [...]Zijn i hartslaga tsreageerde a ea ee e onmionmiddellijk e i aan. op het noemen van dat or aan [de on- , g en . Dit isia e a nte onzin die geheel Een biografie zonder visie is geen biografie. voor rekeninge komt van de biograaf. Deze Nietna e daden en denkbeelden van het on- passages zijn in iedere e geval niet ter controle derwerp van de biografie verdienen,i' bij

76 • Biografie Bulletin Zomer2ooó

herhaling, duiding. Maar sommige levens drukkingteruterug, maar nu zonder aaner ha-a . –nen zeker n hetM leven rri van on– e kunnenunn e in ste en s, als woorden van de biograafo niet etzonder.H Hoe z de mrmoraal van a o dus. Zelden las ik eenbiografieneen eer- e rien eruit?? Wat betekende ein'respect' zijn gelijk kl dochovertuigend bewijs dat de og en? En hoe beoordeelt de biograafg dat? biograaf raa te zeer met het leven van zijnJ Hetet blijftt allemaal onder het oppervlak. hoofdpersoons is vergroeid,om te enover Eenbiografieives vooral r eitkomst van de dat levenn nog o enigszins e s s o objectiefect e te kunnenu inte n ti esvan a debiograaf. Daarom is in- staan.n Het et iss alsof de vereenzelvigingvan zicht in die intenties zo belangrijk, als ver- biograafnen o0 ersoon aan het slot van klaringarin voor de gemaakte keuzes en dege- deio rag ie gestalteg krijgt.lg formuleerde visie. Jammer dat de lezer juist Eene langduriga u verkeren met et onderwerp over deze intenties nauwelijks iets te weten vanbiografievoora deee dus e en maar, komt.In o0 zijn voorwoord 00 oer noemt t Molino zeker ook nadelen. De nadelenwewegen e in zichzelf een io^ raa uitbewondering'. n ezebiografiedan io' r zwaarder de n voordelen, r . al zegt hij snel datbewonderingetniet i n-e fluistert mijn gevoel. En plotseling inis idaar tie is aan kritiekloosheid, toch lijkt die de herinneringr' aan aa een ee citaat c vantaat anH. G. zelftyperinge e treffend.te e Hoewel. hij een paar Wells: ^Ieman s biografie zou geschreven puntjes uit de door Morriën zelf o e- moeten worden door een gewetensvolle vi'- ^ bouwde Ymteontract (zo maakt i an. Inderdaad,en i ,ieieder even ver- ui e i dat, in tejtegenstelling tot watMor- o dientnkritischebiograaf. een rien zelf beweerde,r deze e enimmer e geheele e los am van zi n calvinistische achtergrond), Literatuur wwordt rbiografiev de vooral r gekenmerktenmer door het bestendigen van die mythe. Sporen Rob Molin,, Lieve rebel — Biografiega vanr e Adriaan hiervan zijn talloos, tot zelfs in de details. Morriën Amsterdam > Arbeiderspersp 2002005) Morriën0 noemde zichzelf in een interview Frans Meulenberg, g^Fo rmules voor verlangeng en Belve- ^ dère Overveen 2001) ooit een 'theoloogt van het lichamelijke'.me i' e . Hans Renders, 'Theoloog van het lichamelijke' in: DeDezeuitspraak e h eeft meer schoonheid dan g J Vrij^ Nederland 8^ oktober 2002005 inhoudelijkeoueJe zeggingskracht,maar vooruit. Meid Truijens,J `Het raadsel blijftJ intact' in: de In debiografie staatdeze e e typering tussen p g Volkskrant, 20 septemberp 2002005 aanhalingstekens, s citaat.c aa Later,, veel later in ebiografie,o ppa4 inag 486,^ keertr de uit-i-

Fransa s M eue n er Feiten spreken nietniet, zijJ zwijgen • 77

De man die verschil maakte Ariëtte Dekkers biografie van Cornelis Verolme

Paul Frentrop

Op het eerste gezicht lijkt scheepsbouwer Cornelis Verolme een van die mensen te zijn die de loop van degeschiedenis kunnen beïnvloeden. Bij nader inzien, zo blijkt uit de Verolme-biografie van Ariëtte Dekker, heeft degeschiedenis wel degelijk ook de loop van het leven van Verolme be- paald.

. 'Scheepswerven ini Nederland ra n e en met on anders hebbenn ontwikkeld, o tw e, of had in 2005 een recordjaar' achter de rug.Het et gr o-o- dat geval een ander de Grande mee naar te aantal orders voor nieuwbouw en re ara- MosoMoskou, geleid?i^biografie De van ero me P . tie zal nog zeker vier jaar aanhouden, voor- die tegen zizijn n vijftigste gste begong n als sc eeP- s zietbrancheorganisatie vNSi . ^ Met dit bouwer in eeeen sectosector die toen al met struc- nieuwseu s o opende p Hete Financieelee ture e overcapaciteit makente a e had, ijkt in 9DagbladDa a op 29 maart zoo6,^ net toen ik eerster instantie eenpleidooi ei i voor de opvat-p Ariëtte Dekkers fascinerende biografie van t mdat man eeéén wela degelijke e een verschil Cornelis Vero me(1900-1981)neerlegde. kann maken. Want Verolme slaagde waar De scheepsbouw is een cyclische bedrijf- anderen faalden.n HijJ benuttee utte deSuez-crisis u , die mondiaal werkt.Reparatieszijn n van 1956,9S ^ waardoor opeens grotere schepen . nogn enigszins e s s plaats gebonden, on, en maar een nodig waren, i dieom e o Afrikaa heen ee kondeno e nieuw schipi kan van bijna elke plek op ei- Drie jaar later, in 1959,9S9 stond hij op krachtnaar naa opdrachtgever de o ac t eve toe.Kan an het toppunt vavan zijn roem.oe . ZoalsDekker e e binnen dergelijke macro-economische ver- schrijft: : eenéén mens in weerwil vaner e- i' e institutioneler krachte ten ewer ste i- Cornelis Verolme was niet alleen een be- dat er nieuwe schepen op zijn werf in kend, maar ook een zeer vermogend man e BBot lekgebouwd?wordeng eow? geworden. Hij was in 1959 eigenaar van Oféénn persoonontwikkelingen e soo de an stu- dokken en hellingen met een waarde van ren of niet is een oud twistpuntonder o e si- meer dan zoo miljoen gulden, zonder dat torici. Zou de wereld zich zonder a o e- daar direct noemenswaardige schulden te-

78 • Biografie Bulletin Zomeraooó

genover stonden. Hij had in zowel 1958 als lukt zijn naam op de doorhemzelfewens- 1959 ruim 35 miljoen nettowinst geboekt. te wijzew e in de krantant te krijgen.e. Viaa inter-te Hij had bijna 7o miljoen contant op zijn viewsi wilde w e hijmaken dat zijn bankrekeningstaan, weliswaar voor de nieuweeu e werfwe oom personeele so eezat at springen.te s p ge . helft bestaand uit aanbetalingen, maar Hij zocht contact met Gert van der Hoest,e, dat was voor Verolme nooit relevant ge- ambtenaar inGroningen,i die in zijn vrijeri' weest. Defiscus schatte het persoonlijke tijdartikelent schreefr overr de kustvaart.r er- ^ vermogen van Cornelis Verolme – be- o me zei tegeng e hem:e. I verwachtve wac t dat mijJ staand uit de aandelen in zijn concern – helptaanduizendenarbeidskrachten.' aaat in z959 op 98 miljoen gulden, vergelijk- wasw eenn opdrachtr t metm eenn e ri' secon 0 - baar met ruim afomiljoen euro vandaag mi e ratio.at Maaro. aa Van Va der e Hoest oestkreeg ee I komde dag. Vergeleken met de 60. o0o gulden een tweede opdracht: ^ o vavan Nieuwe- die volgens Verolme in 1946 als startkapi- on e. In harta t bene eeneilander.Iee taal had gediend – zoals bekend schatte de zouou graag aa wwillen e dat als ik zakena e ga doen oe de fiscus zijn rijkdom na de oorlog aanmer- deureno0 v r mijopengingen.iJ Dat niet kelijk hoger – was zijn vermogen in z959 met de petin dehand a naaraa binnene moet.oet. zestienhonderd keer zo hoogiAls Cornelis wil i'nndat mijnJ naamaa o over e de hele werelde e e Verolme vanafdat moment – hij was al en wowordt. t.Hoe oe interesseertm me niet. ni HHet

bijna zestig– zijn geld op de bank had la- aat eromi dat iedereenmetdie i opi het ten staan en op zijn lauweren wasgaap oog heb zaken kan doen.' rusten, had hij rustig kunnen gaan rente- Rond 19609 was ook die tweede opdracht nieren en was hij als een visionaire vervuld, u,toen Verolme binnen één 'aar drie scheepsbouwer de geschiedenis in gegaan. nieuwebuitenlandseneuwe werven wist i te ve rri'- gen,ean in Brazilië,I en Noorwegen. r n n r n In Ja, als... Net als bijvoorbeeli'v ree de fameuze ateejaar e re ie r een in eer an ero Roert Maxwell had Cornelis er- m ekennen e e vaee via een avoavondvullend vu e televisie- vii- ome in de chaos van de wee eere - programma– er r wass wslechts c één net in die oeenpareltje oop eko o etik t. Met et dagen.ae.Dewen kijkersr e n in het vARA-p ro- inzet van zijn talentena hij daarmee r mma Anders dan Anderen twee uur langg gewoekerd, voortgestuwd door eoveng vergast op een zorgvuldigere ggeregisseerde ge van het naoo r o se herstel. Netas Robert showw over oe de levensloopp van de illustere Maxwell axweVerolme had^gee een e rij sstrate- scheepsbouwer,ie ze ac en en ze er- g maar slechts een doel:persoonlijke er- ze er , linkss ene rechtsec vileinekwinkslagen ts v e e enne n En vansvanitas a isset ingrediënt voor uitdelendi n o een grote stoel op hetpodium o u drama. zat terwijl klein en groot hem u ee- toonde. Van de burgemeester van zijne- oorte o r i-ewe one tot Verolmes Mannetjesmaker e eex-premier e e e- Verolme huurde in 19S7, net toen hij zijn ter Gerbrandy. rrn .Y Viaa e ether spr zelfs de grote nieuwe Botlekwerf,in gebruik had ge- Braziliaanse ministerste vana Verkeere de nomen, een mannetjesmaker in. Het was scheepsbouwer waarderend toe. etu- hem namelijk tot op dat moment niet ge- ie wasdiep ie ondere indruk. u. De recen-

Paul Fentrop De man die verschil maakte • 79

ervan overtuigdconjuncturelezi n et tijt lte kunnen keren en institutionele e e mme- ringen als deloonkosteneran in Nederland te kunnen passeren.n En iemandzo e a kin een tijdlang succes hebben. . Fraaiaa weeweergegeven e eve in de io ra ie is hoe e

heersende machten zo'n e revenersoonp uiteindelijktoch in het gareelr weten ete te ri' - gen. Dat was de taak van bankiers en o it i- • In deVerolme-saga wewerd diee klus ge- klaardaar door mensen als AMRO bank voorzitterJan avan va dene Brink ene de later tot bankiers geworden toenmaligepolitici o t ci Roelofe ssei n (partija KVP,, bank Ro) CORNELIS een Hargerta et Langman a a a r ti' vv D, banka ABN). Dekker heeftbij de beschrijvingvan proces deskundig ei gebruiku e aagemaakt tvan an de archievenvan va de ABN AMRo - an. VEROLME aar i het interessant iis dat Verolmermjuist e eenee oveovertuigd tu socialistsoc a st alsHenk e Hofstra 3an de PvdA aaaan zich wist te binden en sies waren lovenden postzakken met brie- dienssaaaanziennNederlandngebruiken kon ven van bewonderaars stroomden binnen. a s een soort waarborgzetelvan zijn inan- Iemand als Verolme, dat was een man waar ci"soliditeit. e e zi'nJ imme rs er meer vannodig oiga . Een veelalop3 naieverfinancieelgebied a g dan voorbeeldopgroeiendevoor e jeugd.Ver-V - niet-socialisten.n Toen Hofstra H tra in 19 61 biji' o me liet zien hoe ver je het kunt brengen. ein stin ttrad, a was, hij verbaasd En ook het ultieme Nederlandse er anse comi- eenee bankschulda c aan u aa treffen. te t e Twintig gjaar ment klonk na alom: o. ondankso a zijnzij succes en laterate zeie hij:^ I had mijnbesprekingen na- rijkdom,was Cornelis o e Verolme s toch zo me i' gevoerdge op pbasis van de balans perp eenvoudig gebleven. uultimo t o 1959. 959.Het concernco ce had toetoen eene banktegoedvan, va,as ik het mij goed erin- • zeventig i miljoen.oe .Dit t is de loop vanan Moeras i 96o dus ververdwenen.' wenen, Verolme hadal zijn Heel anders iss het beeld dat uuit de biografieio ra verdiende geldin de tussentijd uitgegeven oprijst. Hiere komto t Verolmee o e naar voren als aan binnen- en buitenlandse expansie. een rancuneuze, ijdele, koppige, twee- leekVerolme zi'n kunstjeu st e 196797 te rac t zaai ne een e nietsontziendeman, De kunnen herhalen, toen er een twee euez- iedie bonsde op de deur van het Rotter- ccrisis s s uuitbrak t endusu ee rsupertankers damse establishment van havenbaronnen nodigo waren.wae .Maar aa gestimuleerdu door de . eet natuurlijkni werdniet toegelaten. r aten . Maar overheid, overatr hij zich. De benodigde e J .. g alleen iemand met die karaktertrekken kan overheidsfinanciering kreeg hij alleen als

8o • BiografieB Bulletin in omer 2006

hij de Amsterdamse Sm-werf overnam. in dit moeras werd neergetrokken. Zijn on- De ambtenaren hoopten dat wonderdokter ern e min moestsamengaanoest mmet de oude Verolme deze structureel noodlijdende vi' an Rijncombinatiewc e e en de werde ^ want niet aan zeegge e en werfuitets oP RSV. sv.Dekker e e escbeschrijft J het mooi:oo . 'Ondere zouou kunnen u e halen. Verolme zei nooit nee het kabinet-Den UylY dat in 1973 973 was aang e- tegen nuitbreidingv an zijn imimperium,P , en zo tr en en,e elaterkabinet-Van ate hett W A- e- i werd de last ope zijn schouders steeds zwaar- e ,groeide RSVu uit tot ééneg groot wer ee- der. Meer overheidsgeld ha hij nodig en en e i s or' ect – "een«ee socsociale a werkplaats dat kreeg hij pas toetoen hij zijn zeggenschap op grote schaal"» noemde een van de corn- uithandena Hij . moest oestal zijn aandelen missa ri sse n het atelater waaraa zachte a te heel-- verpanden aan de Nationale noesterin s - meesters, met pappen en nat ou en en het bank. Verolme was geketenden strompelde sparens a e van de koolen e de geite t ote,grote, gapen-n- voort door het steedspie ere socia -eco- e, stinkendewonden wo e maakten.' aa ^ , nomisc moeras at e er anin ejaren In I9 8 3raakte RSV in surséance en volgden zeventig werd. Daar vonden katholieken e massaontslagen.Verolmew as twee jaar en socialisten elkaar in een conservatiefe e eerder overleden. leid, puur gericht op behoud van het be- In 1984,9 4> tijdens het eerstekabinet-Lubbers, staande, en vooral van werkgelegenheid. we r een n ar mentairee enquêtequ ingesteld Zeker na de verkiezingen van 1971. De ba- naardiedramatischet e e aats e lans tussen de PvdA en de KVP die sinds de parlementaire enquêten^ daarvoorrv r ateerdateerde oorlog altijd zo'n beetje even groot waren van vlak na de Tweede Wereldoorlog, toen geweest, begone on toen door te slaan in het het functioneren van het oorlogskabinet in voordeel van de socialisten. Dat nieuweni Londen onder de loepwerd genomen. De „ ti er , waarin voovoorondernemersmin minder laatste aarvoor was in 1886. Die betrofde ruimteu bestond, was in 1 669 al ingeleid. slechte werkomstandighedena in fabrieken, e e, Toen publiceerde Joop en,Y minister dezogeheten o e ete socialequestie. 'e. En zo , kunnen van economische zaken in eta inet- wezeggen,omspanden e e,eee i rste en die Cals,^J zijn Nota inzake de groei^ en structuur laatste enquêteq de opkomstp en ondergang van onze economie, waarin nietgan er eco- vana het socialismes als een economische nomisc e groei, maar herstructurering theorie.rie. Een theorie mede bedoeldom het centraale sstond. De overheid zou het e- • gedragr van a e eigenwijze ge e wildebrassen als ri J s even we evenherschikken en het zo- Cornelis Verolmeeteu teg e en. juistl ontdekter aag asfungeerde gu e e daarbijJ als aantrekkelijke subsidiepot. Ariëtte Dekker, Cornelis Verolme. Opkomst en on- Al was Verolme geen sympathieke man, dergg an van een scheepsbouwerp (Amsterdam, Bert toch is het verdrietigte eren hoe deze man Bakker 2005)

Paul aue Fentropp De mandie verschil maakte • 81 Het brandt, het brandt, het brandt Truman Capote en Johnny Cash in de bioscoop

Rob van Essen

Een film over een schrijver en een film over een muzikant trokken de afge- lopen maanden volle zalen. Aanleiding voor een verhandeling over ac- teerprestaties, het verbeelden van inspiratie en waarom een kort verhaal het wint van een lang verhaal.

Het kijken naar een film waarin een of maal eigen gemaakt, inclusief de temerige meerdere episodes uit het leven van een be- stem, de verbaasd-cynische blik en de geaf- kende persoon worden behandeld, ont- fecteerde maniertjes. Toen de NPS eerder aardt vaak in een vorm van poppetjes kij- dit jaar in `De avond van de grote boeken- ken. De rest van de film wordt al gauw kwis' een fragment uitzond waarin Capote overschaduwd door de vraag hoe de acteur ergens in de jaren zestig in een Amsterdam- die de hoofdpersoon speelt het eraf brengt. se straat werd geïnterviewd over In cold Lijkt-ie? Praat-ie net zo? Heeft hij hetzelfde blood bleek pas hoe groot de prestatie van loopje? Als deze vragen met `ja' beantwoord Hoffman was: hij was een veel betere Ca- kunnen worden, lijkt een oscarnominatie pote dan Capote zelf. Hoffman had een niet ver weg. soort iJbercapote gecreëerd: de echte Ca- De twee succesvolste biografische films van pote praatte veel slordiger, leek veel minder het afgelopen halfjaar, `Capote' en `Walk levensgroot, minder dreigend, minder een the line', zijn beide inderdaad met Oscars man uit één stuk. De Capote van Hoffman bedeeld. Philip Seymour Hoffman kreeg er was veel meer een eenheid, een karakter. een voor zijn vertolking van de schrijver Dat is geen probleem, dat is nu juist wat de Truman Capote ten tijde van het schrijven kunst van het echte leven onderscheidt. In van In Cold Blood; Reese Witherspoon literatuur en film zijn echte mensen wel het kreeg er een voor haar bijrol als June Car- laatste wat je nodig hebt. Maar als de ter, de vrouw van countryzanger Johnny hoofdrolspeler van een film een bekend Cash in `Walk the Line'. personage uitbeeldt, word je als kijker toch Vooral de prestatie van Hoffman werd uitgenodigd, zo niet aangemoedigd, te alom geroemd. Hij had zich Capote hele- gaan vergelijken en de grens tussen kunst

8z • Biografie Bulletin Zomer 2006

ene et ecechtelevenoverschrijden; e e te at is sonen niet eens een keer laten spelen door een wat platte exercitie omdat ierens- acteursdie e niet t op het personagee so a ine kwestie i overschrijdingehier voortkomt voot o tuit ut Peur lijken, en en ook niet hunu estbést doen om er op

nieuwsgierigheidie voor het ervaren van telijl ken? Waarom zou je Johnny y as niet e imvrverderfunctioneelie e etis. En hoe laten spelen door Tom Hanks,,e en Trumanu oein t dite gevalaCapote Hoffman heeft sa- Capote door Meryle Y Streep?tree . Dan a zitt jein i-e mengebald om er een werkend filmper- er gevalnaar aa eeeen filmte kijken,e, e enben nje sonage van te ma en,jeg krijgt toch de in- die imitatiezucht vande acteur cteu een de verge- e ge „ drukdat a je naar een robot zit te kijken i' in s ran van e er in één keer waaruit alle inconse quenties van het gedrag kwijt.J vana de ecechte t Capoteot zijn we e ro ram- meer . ^ ^ En toen, en toen, en toen Joaquinoaq u Phoenix,oe , diee nin a the line' JohnnyCash speelde, kreeg geen Oscar, Het grootste verschil tussen ^ a ote^ en ^ i hoe hard hij ookzijn i best deed.Misschien ssc en 'Walk the line' is de lengte van het verhaal. ^ ., deed hij wel te hardzijn best. Hij lijkt niet 'Walk the line'behandelt de carrière van erg op Johnny Cash, en daar hadden de JohnnyCash van Jbegin jaren vijftig tot makerse vans vaimmisschienv ea moeten mm n ezestigeind jarenz (met i eenm flashbackn naarn ^ ^ „ profiteren.H Helaas probeertr rt Phoenix zich zijnkindertijd);J a oteP aatg over één eP i- juist zoveel mogelijk i't etrekjes es van va Cash eeigen e so eitu het levene vanTruman aCapote t: e te maken, zoals de fronsende bliken de e- periode waarin e aa hij naaraa Kansas a sas trok t o om0 bogenhoudingwaarmee Cash gitaar speel-p - zich te verdiepen ineen n moordzaakwaarbij de. Vooral dat laatstei ziet er niete n naturel et atu e uit, i een e e familie werd e oo , een onder-r u eomdatm Cash eenee heel anderelichaamsbouw ezoekdatit a in i' leiddee e tot zijn boek In had dan Phoenix. Je ziet meteenn dathier e e- Cold Blood, waarmee hij een nieuw literairi r mand zich heel hard probeert aan teassenP genreitvonu : faction. ^ aan goedestu eer e beelden van de echte 'Walk the line'in i'lijdt aann het euvel waarr veelv JohnnyCash. Cas Terwijl. erwl dezelfde e e efilm laat aatziene n carrière-omspannende filmss aanaa lijden: ^ e. eer oeyhet ook kan: ejonge E envis Pres e moet in te ortei't J te veele verteld worden,, ^ ^ Jerryery Lee ee Lewis e s die eoo in Wa theline'e dusu krijgtJg de vertellingg een hoogg 'en toen, voorbijJ komen,^ worden gespeeldg P door ac- en toen,^ en toen'-gehalte. De makers van teur' s nauwelijks die auwe J s op de echte coiconen en de film hebbene e ditproberento P te vang en PresleyY en Lewis lijken.J Zo word 'e niet a- door er een raamvertellingg van te maken: in geleiddoor acteerprestatiesdie e naaraa ta- het begine vavan de film komto t Casha een e- ties neigen, en krijg je een veel beterer in - van eni binnens n e om eeeen ooptreden t e e te geven,v drukhoe het geweest moet zijn: . redelijk en verzinkt in gepeins bij hetzien e vanva een onbekende jonge muzikanten die onder zaagmachine in e werkplaats;wer aats, vevervolgens vo e s het genot van diverse dan niet verboden gaat de film veverderjeugdvan e met dea Cash mi e en van feestschuur naar feestschuur roert e overlijdt na v in zaagmachine, .. door de zuidelijke staten van Amerika trek- Cash was er niet bij om op hem te passen), ., ken. waarna de hele carrière van Cashtot het Waaromp inbiografische i ms e oo er- optreden in de gevangeniseva g n wordt t behan-an-

Rob van Essen Het brandt, het brandt, het brandt • 83 deld. Raamvertelling gesloten. De film gaat Hoe songs ontstaan hierna echter nog door met de verdere avonturen van Johnny Cash, waardoor de Omdat de makers van `Walk the line' zo'n hele opbouw van het verhaal opeens op los- lang verhaal te vertellen hebben, moeten ze se schroeven komt te staan. Dat is een beet- hun toevlucht nemen tot het uitbeelden je slordig, en bovendien wordt de suggestie van `cruciale momenten' waarin van alles gewekt dat die verdere avonturen een soort wordt samengevat, en die maar al te vaak naspel zijn dat er niet echt toe doet – waar- gekunsteld overkomen. Het meest in het schijnlijk onbedoeld, want juist in dit stuk oog springende voorbeeld is de scène waar- `krijgt hij eindelijk het meisje', June Carter, in de jonge, gefrustreerde handelsreiziger waar hij de hele film al achteraan zat. Johnny Cash, die droomt van een carrière De makers van `Capote' hebben gekozen in de muziek, in Memphis met zijn zware voor een afgebakende episode uit het leven koffer langs het studiootje loopt waar net van hun hoofdpersoon, en dat werkt veel op dat moment Elvis Presley bezig is met beter. Er wordt een duidelijk en dramatisch zijn beroemde eerste opnamen. En niet al- verhaal verteld, over een moord en een leen dat, er staat een zijdeurtje open, waar- schrijver uit New York die een stuk over die door Cash naar binnen kan kijken. (Uiter- moord schrijft en een vreemde band met de aard wordt na een paar minuten de deur in gearresteerde moordenaars krijgt. Als kij- zijn gezicht dichtgeslagen.) Erg geloof- ker zit je niet naar een voortschrijdend le- waardig is dit niet. Zelfs als dit zich in het ven te kijken, maar raak je betrokken bij echt precies zo zou hebben afgespeeld, zou een drama. En hoe betrokkener je bent als het nog steeds een kunstmatige, verzonnen kijker, hoe minder snel je geneigd bent mo- indruk maken. rele oordelen uit te spreken. Als Johnny Films over kunstenaars worstelen met het Cash in `Walk the Line' June Carter in een gegeven dat het werk van een kunstenaar in volle concertzaal op nogal dwingende ma- diens hoofd begint. Hoe breng je inspiratie nier ten huwelijk vraagt, denk je: nou, nou, in beeld? Voor de makers van `Capote' is dat is wel erg lomp, om haar zó voor het dat geen probleem: inspiratie is geen apart blok te zetten. Als Truman Capote in `Ca- onderwerpje dat 66k nog behandeld moet pote' op een gegeven moment geen enkel worden; de manier waarop Capote zijn ver- initiatief meer neemt om de executie van haal vindt, erin verwikkeld raakt en erdoor de moordenaars uit te stellen en zelfs begint gefrustreerd wordt, is het thema van de te hopen dat die executie een beetje gauw film. Bij `Walk the line' ligt dat anders, daar komt, omdat hij anders zijn boek niet kan is inspiratie wel degelijk een apart themaat- afronden, ben je te betrokken bij het ver- je dat tussen alle andere verwikkelingen haal om een moreel oordeel uit te spreken. door ook nog even om aandacht vraagt; het Je voelt de tragiek en je veroordeelt niet. wordt door middel van twee scènes uitge- Dat geeft de film een catharsis-effect die werkt. In de eerste scène wordt een dron- hem boven een simpelweg verfilmde le- ken Johnny Cash door June Carter de les vensgeschiedenis doet uitstijgen. gelezen. Ergens in haar toespraak gebruikt ze de uitdrukking: `walk the line'. Enkele ogenblikken later pakt Cash zijn gitaar en

84 • Biografie Bulletin Zomer 2006

( ) begintnummer etWalk I the Line'Lin te voedsel bij aajen r inne n hebben weten te schrijven.l . In de tweedeee scène, e sce e,wat at atelater in krijgen. ( de film, kijkt June Carter vanuit haar auto En dan nog dit. De makers van a ote) door een mist van tranen naar haarkin de- gingene te rade bij de door Gerald rene uuit ahaar eeeerste ste huwelijk, u e , edie de in verte Clarkee ggeschrevenesc even biografie.g ie.'Walk W the ineline' ( ) aan het sespelenP zijn.J It burns,u s, itt burns',u , is s ggebaseerd popCash: as . the Autobiographyvan mo m ete z. W aaaeetu rn z n mm e r 'Ring Johnny Cash. het moment waarop deze ( of fire') scschrijft, J met, de regels:g s: 'It burns,u filmss in de bioscoopi P draaiden,^ werden ei- ) burns,u s, uburns, s, likee a ringof fire.'. de oeheruitgegevenen met een foto van Metet andere a e e woorden,artiestenwoo e, de halenn de respectievelijk i i Seymourm r HHoffman en inspiratie voorhunuit nummers it un erva- Joaquinqu Phoenixoe o et om a.s Dat maak- . rin . ( o ontstaan songs.'s) Maar de manier te een vervreemdende e inindruk. Je kunt je waarop dat wordt verbeeldr isiz zo plat, dat voorstellen waaromuitgeversn et oe , het niet overtuigt. ohier e egeldt: t. al zou- maar het is natuurlijknvovolslagen e absurd. r . den deze scènes zich in het echt net zoe- en afgespeeld, ee , inde film werktwe t het niet.ni `Cap ote' (vs, 2005)S Regie:g Bennett Miller. Met Het is te netjes,, het kloptp tee goed,g , het is te PhiliPhilip Seymour Y Hoffman, Catherine KeenerKeener, Clifton Collins jr., Chris Cooper. eenduidig. Als'e het opP eenpresenteer-P J) p blaadje krijgt aangereikt, is het niet interes- `Walk the line',) (vs,^ 2005) SRegie: g James Mangold.g sant. Je moet na afloop tot je verbazing Metoa uinq Phoenix, Reese^ Witherspoon,P > Ginniger Goodwin, Robert Patrick. merken dat je gegeten hebt, zonder dat je je g kunt herinneren op welkemanier a e ze dat

Rob van Essen Het brandt, het brandt, het brandt • 85

Dagboek van een biograaf

joost Ramaer

KortK0 valvanv n Philips-topman Cor van desstkunsten,u niet als recensent maar als ver- der Klugt in 1990 schreef ik een profielvan slaggever voorr nieuws,ni w interviews en re or- het elektronicaconcern voor het maand- tages. usi i v er e in de, renovaties van aQuote, waarvoor ik toen werkte. I e- Stedelijkte e ene Rijksmuseum – dat soort on net aan een boek over i i s te en- werk. De boekkeverr begint eg weerr te rie e- ken toen een vriend mij waarschuwde dat en. .. er al een in de maak was. Dat werd Kort- Mijn eerste ingevingevin is een boek te scri - de bestseller er van MarcelarceetMetze. ven overove mijnvader, va e, die e een nogal ona ge-e rie jaar later – ik was net ree ancere- rui' i'e e, vvrijwellevenslangeoo we aan en maakte– ik samen metTon o vanan achter de rug heeft bij Philips. I neem een .. een tv-documentaire over de ster- paar dageng vrij ri enescschrijf J een soort synopsis amse Effectenbeurs.E n eurs. De samenwerkingg diee iko opstuurs uu aan Paul Sebes, , mijn n literairt verliep goed en Ton stelde voor om die agent. Als de envelop in de brievenbus ver- P g g .. voort te zetten in de vorm van het schrijven il t,n denk e ik: nee, ,it is niet goed.g . van een biografie van het CDA, de partij die Paulau stelt tweedodelijkeoe vragen: waar gaat destijds op het toppuntP van haar macht dit verhaalnaartoe,, en gaat het nou over verkeerde.e De eersteafspraken waren koud jou o overje vader?r? Ookdit Pplan sneuvelt. gemaaktoi besloot eenn baanbijde Volks- Maar tijdens de voorbereiding ha ik wel krant te accepteren, mijn eerste vastee- een intrigerenddocument gelezen:e e het a- tre in i eenlandelijke kwaliteitskrant dat mimijn n rootmoe er,e amaer- – ook leuk, en een andere oude wens. Het i in aMulder u r 19 1-1 o 86 9 ,egedurende e de cDA oe verscheen evenminnmin In dat gemis geheleJapansebijhieldbezetting e ett vana e erans- werd later voorzien door, wederom, Marcel Indiën ie over haar werk. Pel,die e tot de

Metze en door mijn huidige Volkskrant- a anse inval'vrouw-van' alseen hogen - collega JaapStam. stuursam tenaar nooit hadgewerkt, zette Fast forward naarr begin e g 2005. ooI Sben. bijnaJ samenmanderen, et voornamelijkvrou - twintijaarjournalist, e ac ttien aar in wen, e bevoorrading opvan va de interne- g . . de economie rondgewaard – voornamelijk ri ng s am pe n in en rond Batavia. in het bedrijfsleven en de laatste twee in Haar dagboek nteressanteinteressante elemen-

86 • Biografie Bulletin Zomeraooó

ten.n Pel e bleef de gehele e oorlogo0 o buitenu de e i' toetoegankelijke a e e kennis.e s. kampen, een zeldzaamheidavoor zo'n n- I begine g met etDe waaier van etfortuin uitu r u e i'J Europese vrouw, u,w enzij ontsnap-- 1995 99S van Joop de Jong, jarenlange^ aas te ooaan aa martelingen dedoor der K e n ePi - van, zegg maar, deIndonesië-desko et tai,i hetJapanse a a se equivalenteq u a e van de Gestapo.P ministerie van Buitenlandse Zaken in Den 'Daar moetenn weiets etsmee ee doen',n drong Haag. De Jongo beschrijftesc de geschiedenisesc e en s haaraa zoon,oo , mijn vadera e dus, enigee e ttijd aan. vana Indiëe ani 1595 tot 1950.9So. Het etblijkt J teen ee 'Kunjij niet een uitgever zoeken?' teIntegrale e ideale introductie. De waaier is vooral zo uitgavei v mij geene goedg idee: zoals in de goed omdat etoe geheelg e en al de o i- meeste dagboeken staan er te veel mee e- ategoed-foutschema'sover ove e o oni a e in ne in dieeeee hedendaagse aage lezers snel zou- tijd1 ontstijgt.heb Ikolonialismei' het t den verveen, Maar het bevat ook veel dat alseassocvanzelfsprekendgeassocieerd ee met e to- . wewél de moeite is. waard Pel s. e had een ee e a- tale overheersing en exploitatie van verre ra ter, dat opvlamde toen de oorlog haar volkerenn door oo westewesterse se naties.nat es. Dankzij a De tot handelen dwong. Haar dagboekbevat Jongdringt r nu pas, ondanks mijn veel eer- daarvan vele bewijzen. er e lectuurectuu a nde eveneens eve ee s et niet genoeg n te En zo vind ik toch nog mijn onderwerp. prijzen acq vavan Doornoo (De elaatste ats e eeuwe Buiten efamilieverhalene weet t ik vrijwelJ van Indië), to, t mijJ dooro data hiervan seslechts s niets overIndië. In zes maanden moet ik in e aatste vijftigjaarNederlands-Indiët ^ ^ die lacune kunnen voorzien, schat ik in. spraker i is wggeweest. HHet 'echte', , imperialeim e e o - Weer schrijf ik een synopsis en dit keer is oaseeni i m begintg t in Indiëepas goed met e Paul aue es we enthousiast. Twee uitgevers Atjeh-oorlog,diei samenvielmnvi e met m eenn eco- tonen e an ste in .• Nieuw euwAmsterdam ste no mi sc eboom oo die e talvan a ondernemers – en AmbolAnthos uitgevers. Het wordt de onderw wie ePels e vader va eertoe e dreef toe ee hun u e- laatste. Ik vraagv en krijgaa – onbetaald, eat u ete beproevene in de 'gordel van sma- wel – verlof van de krant. Voor zes maan- r a. ^ oNog ee een nieuweu inzicht:c t• dieAtjeh- t e . en,Die eeo periode ee begint in: oorlogr heeftdertigjaar ' r geduurd.g r .was'Atjeh' hetetNederlandse Ne e a'Vietnam', sezonder meer. Dana o volgt een ee serie se eggesprekken esp e e metet Pels Maartzooó g tijdgenotene en hun u nazaten.V e en van hen Praten, luisteren, lezen (héél veel lezen), en zijnl inmiddels ronde s o de tachtig;tac t,g ik wil de de resultaten vervolgens netjes op de harde tijdJ niet tarten. Met de meestegesprekken schijf van de computer parkeren, waar het iss inclusiefcuse de reistijdongeveer een dag e- desnoods ook nog over een paar jaar mak- m oei • ,haar-zoon-mijn-vaderJ ondervraagg kelijk is terug te vinden en langs allerlei ik twee dagen lang. De uitwerkingr vanva al . zoekwegen te ontsluiten zal zijn. Zo zie ik die interviewsi kostveel meer ee e tijdt omdat i al het materiaal twee keer langskomen, alles op band heb opgenomen, ietsets wat i waardoor hopelijk het meeste permanent anders nooit doe. Pas wekenn later ateben e i tussen de oren blijft hangen. Het idee is dat daarmee klaar. ik, zodra ik echt ga schrijven, beschik over De eerste teleurstellingisdan a eenee feit. een maximale hoeveelheid parate kennis, ben op zoek naar Pel-als-meisje, omdat dat en een nog veel grotere hoeveelheid gemak- zoveel zal zeggen over hoe zij zich veertig

Joost Ramaer Dagboek van een biograaf • 87 jaar later in de oorlog opstelt. Maar er blijkt afgesproken dat ik één dag in de week voor bitter weinig persoonlijk materiaal uit die de Volkskrant blijf werken, zodat pensioen- tijd bewaard te zijn gebleven. Veel is wegge- opbouw en sociale premies doorlopen. Het gooid, onder meer door de twee middelba- grootste deel van die dag spendeer ik aan de re scholen in het Gooi die Pel tot 1919 fre- eindredactie van de wekelijkse kunstbijla- quenteerde; veel is verloren gegaan tijdens ge. Ik neem deel aan een driedaagse sessie de Tweede Wereldoorlog. Maar misschien op de hei over de strategie van PCM. Het wel de belangrijkste reden voor het gemis wordt een interessante en stimulerende bij- geeft een hoogbejaarde, geestelijk nog zeer eenkomst: drie nieuwe, pas benoemde le- scherpe tante, dochter van de broer van den van de raad van bestuur van PCM geven Pels vader Joan: `Ouders spraken toen een- acte de présence. De week daarna vieren wij, voudig niet met hun kinderen', waardoor eveneens drie dagen lang, in de familie- die ook in hun correspondentie niet voor- kring dat mijn vader tachtig is geworden en kwamen. mijn ouders vijftig jaar getrouwd zijn. In Triomfen zijn er ook. Twee vrouwen uit het het paalweekend hebben wij vier dagen comité voor de steun aan de kampen, die lang vrienden en familieleden over de vloer. nauw bevriend waren met Pel, blijken hun Ook overvalt mij een beroepsmatige versla- herinneringen na de oorlog op schrift te ving. Volgens afspraak zou ik gedurende hebben gesteld. Een dochter en een zoon mijn verlof geen artikelen schrijven voor de stellen mij die geschriften genereus ter be- Volkskrant, om zo alle creatieve energie aan schikking. mijn boek te kunnen wijden. Maar één Eind maart ga ik naar een congres in Gro- ding had ik me totaal niet gerealiseerd toen ningen, waar biografen discussiëren over de ik aan dit project begon: de drang van jour- voors en tegens van `Privé in de politieke nalisten om hun naam regelmatig boven biografie'. Als journalist verbaas ik me ero- een verhaal te zien staan. Als ik een oude ver dat dit überhaupt een thema is in hun vriend tegen het lijf loop, oprichter van het wereld. Ik ben het van harte eens met Els- mediablog De Nieuwe Reporter, blijk ik met beth Etty dat biografen die geen aandacht een natte vinger te lijmen en schrijf een besteden aan de worstelingen van hun on- paar stukken voor hem. derwerpen met echtgeno(o)t(e), kinderen, Zo vliegen er weken voorbij waarin ik nau- minnaars of minnaressen, vrienden en welijks aan Pel werk. Paniek slaat toe: zal vriendinnen, hun werk niet goed doen. De dit project ooit van de grond komen? Ten aanwezige biografen blijken net zo aardig slotte leg ik me bij het onvermijdelijke en open als de gemiddelde journalist, al- neer: dit is mijn eerste boek, I don't know leen rustiger, aangenaam gespeend van de what's hitting me. Ik besluit dat het allemaal competitie- en scoringsdrift die mijn be- deel is van een geheel nieuw leer- en maak- roepsgroep aankleeft. proces, en sluit een gewapende vrede met mezelf. Aprilzooó De tweede maand brengt weer lange inter- views, maar ook onderbrekingen. Ik heb

88 • Biografie Bulletin Zomer 2006

deJapannersheeftEuropese uo e kolonialeni n inter- t Mei Zooó neer en, t Java het in memenig opzichtoP gebeurt intussen ook bepaaldniet et niets. het zwaarst te verduren gehad. Het eiland Van meet af aan maakte een reis naar Indo- was, in zekere zin,, het zwartste gatg van de deel uite vavan mijnn plan. I ben er nogg Japanse ze inett - g sen e internerin o gs P itie. nooit geweest en wil, eenjournalistieke Dat komt mede doordat de Japanners, oerwet indachtig, de loci delicti uit mijnJ vooral op PJava, onder valse voorwendselen verhaalr minstens ste één s keer zelf e- miljoenenIndonesiërs,orm us as^ e- zien, geproefden gesnoven, hoe weinig er noem , e en eronse voor onmense- ongetwijfeld ook over zal zijn van eui- e zware arbeid aan militaire een infra-a- zen, stadswijken en interneringskampen structurele werken. van zestig,zeventijaargeleden. en.- anvan In Nederlands-Indië zijn z nzo'n o150.000S u- kelijk dik er alleen heen te gaan, totdat ro eseburgers eenkrijgsgevangenen eïn- n ouders opperen mij te vergezellen.eezeen.r terneerd, waarvan tussen de 17 en 20 ro- Evene twijfel ik of ditis, wel een goed idee is is omgekomen. Van de vijf miljoenoen dan hapik toe. Zij zijn er beiden geboren, romusha'sis s echterec t ongeveer de helft e- mijnmi vavader heeft ervan26tot1 v 1926 94 6 e- sneuve , eenniet et tebevatten e att slachting. tin Zo woond en zij zijn na de oorlog een paar bezien vormden de Europese o0nia en keer teruggegaan. Zij kennen Java, het ei- ook tijdens debezettingee n 'bevoorrechte' land waar het verhaal zich heeft a gesP ee , klasse. . Eene u uitersti rst wrange en voorr mij mi' nieu- en bovendien spreekt mijn vader Bahasa we constatering, waaraan ik in' mijn boek In ones ia. En zo oplannenP wijgezamenlijk voorbij zal kunneng gaan, maardie e mij een nreis vier weken: van naarJakarta, eet ook op een geheel onbekendterreinrr doet oudeBatavia, ata i Bogor, o 0 ,dat toen Buitenzorg belanden: de InIndonesiërs,o neses e, uo hun na an e-

eetti, enBandung. i' ei sstreven hun^ schoon-genoeg-heb- Intussentu drogen de interviews op en heb ik ben van e Nederlanders en hun vaak am- het steeds drukker met het lezen van het iva en te verhoudingmet eJapanseP materiaalrilat ik inmiddelse s heb verzameld,ml , bezetter. en vanva eenee sselectie uit de vele strekkende meters boeken die, vooral in s i945 maar Juni 2006 ook voor de oorlog,r g, oover Indië zijnJn ver n n Dee literatuur PADDaum, m Hella, Eerst de feiten kennenn overo e Indië in de oor- H aassi, Johan Fabricius) laat ik voorlopig log, dan pasPdagboeken lezen een interviewst links liggen. Die is relatief em e i – oen. weer een voornemenn dat niet uit- eerst maar het'moeilijke'onderzoekswerk. komt. Pas deze maand begin ik echt goed e ectuur evert interessante vragen en en- in e ve een oveover Nederlands-Indië uuitt zichten o . Kleine:fin Pe trouwde op haar oe de JongsHet Koninkrijk er e ern- met mijn grootvader die elf jaar en indeWereldoorlog. Tweedee Het etis seen ouder was dan zij. Zulke huwelijken met genot ze te lezen. Ze vertellen niet alleen grote leeftijdsverschillen blijken rond 192o verhoudingsgewijs helder en overzichtelijki' schering en inslag te zijn geweest in Indië. wat er toen iss voorgevallen,e on was Waarom? En grote: ote.van de egebieden e e waar ook een groot schrijver, in aangenaam,,

Joost Ramaer Dagboek van een biograaf • 89 c licht ctacascarchaïsch Nederlands Wi menen zoeken steun bij elkaar met lange litanieën ^ van zijn favoriete zinnetjes over de miskenning door de buitenwacht om zijns inziens ondeugdelijketheorieën t eo een van hun idealisme en heldendom. Oor- mee af te doen). logsmisdadigers? Wij?! Schande! Juni is ook demaand aa vana het arc ie e- zoe .Bij het N I o D e i pech:• daaraa i' t . Juli2006 memen enigee edejaren in wee r met e erin- ventariserin en recat o iser' in vanva de In- Prikken halen, een visum regelen, een g . lsc e verzameling, ledaardoor moeilijk stoomcursus Bahasa: veel tijd gaat heen toegankelijks.is. En toc oook weerr ni et. • de met de voorbereidingen voor de reis naar operatie zal in augustus wordenaafgerond, e o , Java. Na terugkeer resten nog twee weken . waarnan alles weer isis inte zien. e Bovendieno voordat ik weer begin met mijn reguliere weet NIO D-onderzoeker eroenem er- werk voor de Volkskrant. Al met al is het een man toch nogg enkele voovoor mij belange a n wek-e- vreemde gewaarwording, werken aan een kende documenten op te diepen. n Getypte boek. Lijkt het beginnen aan bijvoorbeeld stu en, vaa o roos airmhand- e, et een verhaal voor het kunstkatern vaak al geschreven -o ne aanmerkingen nmer ' in e een mer a boire, voor een boek dijt die zee . kantlijn: het is een kleine sensatiesensat eze e te u n- meteen uit tot een oceaan. Vele dagen ein- ne n elezen. e Heel eeanders a van aard, maar, net digen met de vraag: wat heb ik eigenlijk ge- . zobelangwekkend, is s de cocollectie e t e van het daan, vandaag? Toch blijf ik vol vertrouwen KoninklijkInInstituut i voorv r Taal-,a -Ln-nLand- e dat ik, ergens tegen het einde van dit verlof, Volkenkunden n in Leiden.ee. een boekschema kan maken: dit moet erin, Ditn is ook de maand van de kleinein ontdek- o t e en wel in deze hoofdstukvolgorde. en, zoalss een bundele in het Engels er- s ve En dan maar tikken, veelal in de kleine taaldeuit1fragmenten ide memoires van uurtjes – ik ben niet anders gewend. voorma ig e Kenp eitai-o icieren. De heren

90 • Biografie Bulletin Zomer 2006 Schrijvershuizen Hetgeboortehuis van Theo Thijssen

Rob van Essen

Theo Thijssen schreef klassiekers als Kees de jongen, Jongensdagen en Het grijze kind. In zijn geboortehuis in de schaduw van de Amsterdamse Westertoren bevindt zich een klein, aan hem gewijd museum, waar het minder om de inhoud van de vitrines gaat dan om het levend houden van de herinnering aan een schrijver die in 1943 overleed, maar nog steeds ge- lezen wordt.

' nzetraats keeku uit p opde prachtigep ac Wes-e e gemeente ertoe te brengen es dit ubesluit t te , .. g g g tr to rn e, scschrijft r t ononderwijzer, e wi ze , opoliticus t cus en herzien, en slaagde er vervolgens in haar verri' Theo Thijssenssen in zijn in 1941 ver- plannenvooreen voorn aaaan Thijssenlsse gewijd mu- schenen jeugdherinneringen In de ochtend seum te verwezenlijken.Na N e en ve rou - het leven.Als s ik op de stoep zat, en naar w1 n, waarbijj het pandzijn oors ron e i- de toren keek, hinderde het me altijd, dat eir"u te i terugkreeg, werd het Theo hij^ zo ergeg dcdicht bbij ^ e eene huizenkant ThijssenJ ssen Museum in 1995 99S door ur gemees- stond;to , ik gingg lievereve middene op ststraat ter Patin officieel ciee geopend.Sindsdieneope . staan,^ dan kwam de toren mooi in het mi - overleeft het museum door donaties en en- ^ e n tussens de huizen.'e De straata waaraa hijJ treeg e en•^ het krijgtJg ggeen subsidie,n e e het overheeft,st, e Eerste teLeliedwarsstraat medewerkers worden niet betaald. in ester ms aJordaan, e o aa waar ^ aa hijJp o 16 juni 181879 o6snummer eoe I i Tegen-r n. n- . SDAP-s e e woordig bie t de benedenverdiepingvan het pandonderdak aan het Theo Thijssen Als het verkleinwoord van museum,useu , ^mu- > Museum. e , etniet zo'n neerbuigende bijklank .. Dat museum kwam er niet zonder slag of had, zou het bij uitstek van toepassing zijn stoot.toot e gemeenteee Amsterdam tewas astw v- op etoe Thijssens Museum.useu Hete muse-use besloten hetpand a te sslopen o e en eer nieuw- ' mbeslaat eenéén ruruimte, mte,die ieniet et alleen de bouw voor in de plaats te zetten. De in 198797 vasteste collectieco ect e huisvest,u svest, maamaar waar ook ttij- o e cri te StichtingTheo Thijssen wist de delijke tentoonstellingen wordeneor ani-

RRob van Essen Schrijvershuizen iv Jers uz i en • 919

van de schrijverdie i voor oo de ebezoekers oe e s te koop zijn, belangrijker dan de tentoonge- stelde eerste drukken. . Dit alles wilw niet zeggen dat er niets interes- . sants in het museum tet zi e n s. is. Helaase aas is ser e vavan de originele o i ine e inrichting niets meer over, .. zjeno at nauwelijksje i een idee kunt vormen vanva hoe hier in de tweede helftvan de ne- . entien e eeuw werd e ee ; aan de an e- reant de tafel,, de stoelen ene de kast die het hoekje vormen waar de vrijwilliger van dienst n st zich c ophoudt, maakten vroeger deel .. uit vanhetvnea Theo Thijssen.i Ze zizijn n speciaalpo0 voor hem vervaardigdr Het Theo Thijssen Museum in Amsterdam. Foto: de schrijver Jan Mens, die door Thijssen Paul SpiesP werd bewonderd en gesteund. Ookhet ontwerp van het door Jan Wolkers gemaak- seer , e co ectle u jeni niet et spectaculair air teTheoi' mmsse o ^ u m e tn dat 2005in op .. ^ noemen,e, maar data iss bij aan scschrijversrij-e de Amsterdamsebegraafplaats'De D Nieuwe euwe wi' museae usea wel e vaker a e het geval. Wat kunu Ooster'oster werd onthuld, isu,se tebezichtigen. . . je..van een schrijverri ver laten zien? anuscrl - Verder kan de bezoeker eenprogrammae- > . . tenschooldiploma's,e , oto s, orte-o en kijken waarin herinneringene aaaan Thijssensse . overlijdensberichten,ve r i'ese n ri n bladen waarvoor aede woren opgehaald dooroud-leerlingen,00 .. werkte, en natuurlijk ride zaken a en een van zijn dochters en een oud-Tweede waaraan de man of vrouw in kwestie het Kamerlid datmet et Thijssen lsse inn de sDAP - museum te danken heeft: de door hem of racti heeftgezeten. e ete . WWie eet tijdheeft, kan haar geschreven boeken. Maar geëxposeer- naar een dvdvan de verfilming min van Keesees de dee boeken maken meestal een wezenloze jongen " en. indruk, omdat, zee dooroo uhun status als ten- toonste in so ecten vavan uhun voornaam - l Een gewone mop steucte functie oeopengeslagen esaenteworen – i - te zizijn n beroofd. Als je het museum verlaat, doemt aan het Bijrl'vsc re sm usea gaat het minder om de eind van de straat de Westertoren op, hoog, . oobjectenn dan a oom een herinnering die e - indrukwekkend, en verrassend dichtbij. `Ik ne ougehouden e moet worden. Het is aardig speelde vaak met de toren een spelletje, ateer eeeen plek si waar hetsDAP-S e'ea van waar ook niemand wat van begreep,' Thijssen ssen te bewonderen valt, maar het gaat schrijft Thijssen in In de ochtend van het le- er toch vooral om dat er een ergens een ven. `Ik stelde me voor, op de eerste omloop concrete locatie is die aani'sJ se n is s e- te staan, achter de veilige balustrade. En wiwijd, als, daad van rechtvaardigheid,r- s e dan, in-eens, stond ik in mijn verbeelding . innerin aaneenee goede schrijver.sc ve . In aan op de volgende omloop, waar géén balus- .. rijvers gewijde museae usea zi zijnn de boeken trade was, en ik kreeg pijn in mijn kuiten

92•BiraiBiografie Bulletin Zomer2ooó haastigeti wijze e hethuis u in kwam,, te zeggen: "0,, die wasweer wee n dat-ie ga, at evan de toren »> a viel"' Nietsetste ten nadele aeeavan hete museum,at na-

tuurlijk altijdl moet blijven bestaan,^ maar Theo Thijssen begint pas echt te levenna se naaraa de Westertoren i' t en herleest wat hij over zijn relatie met die toren schreef; in een vitrine uitgestaldebescheideneleggen het uiteindelijktoc aaltijd t a tegen het wer ze .

Theo Thijsseni' nMse Museum EersteLeliedwarsstraat 16 1015 TA Amster am Tel. 020 420 7119 www.t eoti' ssenm useu m .n geopenddonderdagt m zondagg 12.00- 17.00 uur Theo Thijssen op het strand van Bergeng aan Zee, p toe an S rl s 2 euro 1937 g g P J

Literatuur van de angst, naar beneden te vallen.' Deze angst kon alleen maar bezworen worden Theo Thijssen,t ^ Verzamelderzameld werk. VVijijf delen Am- door hard naar binnen te rennen. Het Thomas Rapi 993 -r 999 werd een gewone mop, alsik o ietwat-

Rob vanEssen sse Schrijvershuizen J uizen • 93

Medewerkers aan dit nummer

JOUKJE AKVELD sloot in 1998 haar studie Nederlands af met de scriptie Dubbelzinnige kinderliteratuur. Verschuivingen binnen het literaire polysysteem. Ze werkte in de Utrechtse Kinderboekwinkel en bij de uitgeverijen De Vier Windstreken, Lemniscaat en AmbolAn- thos uitgevers. Tegenwoordig werkt ze bij de kinderkrant Kidsweek. Ze was enkele jaren re- dacteur van het tijdschrift Literatuur zonder Leeftijd.

HERMAN studeerdegeschiedenise in Amsterdam, werkt bij hetNederlandsLi te-te- Productie-- en Vertalingenfonds en on sen e redacteuris e acteuvan vaBiografie e Bulletin.u et n.

ROB VAN ESSEN is schrijver en vertaler en maakt deel uit van de redactie van Biografie Bulletin. Eerder dit jaar verscheen de kroniek Het jaar waarin mijn vader stierf

PAUL FRENTROP 1Sis directeur irecteur van vaadviesbureau a v es u Deau min e r Nederlandvo, een n adviesbureau dat aandeelhouders inbeursfondsene en infamiliebedrijven 1 staat. o en 'aar ver- schijnt zijn zi nbiografie van Pierre' rr Vinken, e,uu voormaligvoorzitter van de raad van bestuur van Elsevier.se Paul a Fr u ne rt o publiceertu i r eenn wekelijkse sei' columno mn in FEM Bus in es s en is me ewer- ker van n e Tijd.

MARIJKEJ HILHORST studeerde Nederlands en Literatuurwetenschap in Amsterdam en is s redacteur ver on en aan Elsevier. Voor dit weekblad schrijft ^cozij een wekelijkseumn enen reisreportages.Momenteelw r tzi' aan De KleineK Hel,, naar aanleidingvangesprekken mete ro engg vrouwen,u , en aan eenpraktische an ei in oefamiliegeschiedenis te schrijven.J

JEROEN KOCH is als historicus verbonden aan de Universiteit Utrecht. In mei 2oo6 ver- scheen zijn boek Abraham Kuyper. Een biografie. Hij publiceerde eerder over de Duitse historicus Golo Mann en de Amerikaanse literatuurcriticus Lionel Trilling.

JOKE LINDEAS is essayist, geeft workshops kinder-en jeugdliteratuur en schreef de bio- grafieën van An Rutgers van der Loeff-Basenau, Annie M.G. Schmidt en Max Velthuijs.

DIK VAN DER MEULEN schreef de biografie van Multatuli –waarvoor hij de AKO litera- tuurprijs ontving – en is redacteur van Biografie Bulletin. Onlangs verscheen Oude & nieuwe Maya's. Een reisverslag, dat hij met Marta Durán Huerta schreef.

94 ^ FRANS MEULENBERGU is alsP publicist en onderzoekeren'ethiek fictie' verbonden aan de afdeling MedischeMe sc e ethieket e een filosofieoso e van de geneeskundeu van e aErasmus dee Universiteit s Rotterdam.

JOOST T RAMEAR studeerde rec ten in Amsterdam en werd in99 I 2 redacteur vanQuote en medewerker van onderrE andere Elsevier, ' Intermediairnterme e Adformatie.ormatae. Sinds s 1993 993 iss i're ac- teu r bij e Vo s ar nt. ijaartis i i' begonnen nneoo n met e voorbereidingen et sc v r venri' van eenbiografie van zijngrootmoeder,eP Ramaer-Sibinga a ae Muldera u e(1901-1986).

MONICA S ETIO N G studeerde re 1OSOfilosofie in ll in en en Amsterdam. Zewas as 00 er ac- teur van het tijdschriftSurplus ennrredacteur e acteu n aDe Gids, schreefr onder o e meer r voor vooVrij e- derland, Trouwrouw een de Volkskrant ranteen ishoofdredacteurs van BiografieB u e t' in. e werkte t aan eenbiografievan va issCissy vanY nMMarxveldt.

PAULU VNDVAN DER S STEEN ispoliticoloogenS re acteur bij De Limburger/Limburgsa D a. In 200 004verscheen4 ve sc ee zijnbiografievl a n minister en minister-president: Jo Cals: a.s Koo - man in verwachtingen 1914-1971.

MAARTEN STEENMEIJER is als hoogleraar Spaanse Letterkunde en Cultuur verbonden aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Daarnaast is hij actief als literair vertaler, criticus en schrijver. Hij publiceerde onder meer Spanje is anders, Mythenbouwers van de Nieuwe Wereld, Acht dagen in de week (popbrieven), Dit is niet Amerika (gedichten) en Golden Earring: rock die niet roest. Begin 2006 verscheen de door hem samengestelde bundel Pop in literatuur.

Aanvullingen en correcties

Nederlandstalige biografieën, verschenen in 2005:

Evrardr Raskin, in EElisabeth vanv n België.Be ie. enEen onongewone e koninging (Antwerpen-Amsterdam, Houtekiet)

Pieter Jan Verstraete,Een mens van vlees en bloed..?^ Een en biografie ie vvan Hendrik en ri Jozefz Eis a (Kortrijk, Groeninghe)

95 Aankondiging

De Ondernemersbiografie Mythe &Werkelijkheid

De ondernemer,>g omgeveng met mythes,is vanou s een van de meest controversiële figuren in e samenleving. In sommige kringen verguisd en in andere juist geprezen. Ideaalvoer biografen zou men zeggen.g Toch zijn langean e tijd ondernemers in vergelijkingetmet i' - voorbeeld schrijvers, dominees, kunstenaars en politici inNederlandstiefmoederlijke - ee metbiografieën. Hierin is de laatstejaren veranderingegekomen. om e De ondernemers-- biografieis in opkomst.

Het congresMY e&Werkelijkheidee met als t thematen oe verleden,heden te en toe- komst van de ondernemersbiografie aan de orde te stellen.nVr Vragen n diet' nes it congres onder de loep worden genomen zijn onderrm meer: r Wat a zijn n specifiekees ec e kenmerken e van een on ernemers io ra ie, ^ondernemersbiografievWat is de meerwaarde van de voo r e sociale en economischegeschiedschrijving? Wien schreven rn en schrijvenm ven ro e io-e e s . grafieën?"^ Met welke motieven en voor'?leverden wie? Wathu n ins annin en op? Heeft. de ondernemersbiografie een belang dat strijdig is met dat van hetbedrijfsleven? Wat zijn de toekomstperspectieveno0 voor de ondernemersbiografie? ook: Enk oo van . vawelke e e oondernemers ern e zou een biografieie geschreven moeten oete worden?

Het congresg wordtg georganiseerdg door oo het BiografieInstituutInstituut, et IISG,> M et z e-R e searc en de Werkgroepgr p Biografie van e Maatschappij a pPei J der NederlandseNe e a seLetterkunde.

Aanmelden De kosten van deelname (inclusief lunch en borrel) bedragen zo euro (studenten 5 euro). Aanmelding door overmaking vóór z november van het bedrag op rekeningnummer 411390805 t.n.v. IISG o.v.v. Congres iisG/si/2612.

Sprekers: Matthijs Dicke, Meindert Fennema, Ben Gales, Jacques van Gerwen, Wessel Gossink, Jos van Hezewijk, Luchien Karsten, Pim Kooij, Marcel Metze, Hans Renders, Joop Visser.

Gedetailleerde informatie op www.iis on ernemeen s e www.irini o a e st tuut.n

96

Biografie B etin

Jaargang 16, nummer z Vormgeving:CeevanWee, eev n , Amsterdam ste am

Zomer 2,006 Productie: Macula,M ^ Boskoopp ISSN 0925-7764 Uitgave tvang ave WerkgroepBiografieva e g ope Hoofdredactie: Monicao ca Soetingoet Redactie: RO oseve t aan 207 o^ III Mireillee Bermane 1079 AA ASAmsterdamm ste am Rob vanv Essen m.soeting xs .n iva van e derMeulen Mari"Mariëll e Po man Lidmaatschap/abonnement Soeting Personen€ 32- ,pper jaar Erna Staal Instellingen € 44^- perjaare Losse nummers u(plus€ 12.,- s€ 2-, e sitere ctie. verzendkosten) Gerarda Schulte Nordholto Untu aanmelden u eals lid van de WWerkgroee r roebijBiografie i' e stcorrecties: vann Wissen,i s , Eva Gerrits Pari'Jsst r aa t 32 , 2711^1I C TZoetermeer, oete eer, Bes ierg roe Biografieg ieBulletin: u eten e-mail: [email protected]. KonKoen Hi er in (voorzitter)voo tte Een acceptgiro wor t dan toegestuurd. Hermana Lang eve(penningmeester) LoLosse nummers u kunnenu e eeveneens bijJ HanHans Ren ers (secretaris)eta s Marian va n Wissen woworden e besteld.. Vooro inhoudelijkevravrage en over e Rechthebbenden v an illustratiemateriaal Biografien u t u cocontactnt hebben wi'eg pro eer te achterhalen. opnemeno mnm e met KoenHi Hilberdink rin: MeMeent n rechten tehebbeneeoe Peen i er in wor on ine.n afbeeldingin blad, dit dana ukunt u zich c wenden tot de redactie.

Hetet lidmaatschap p wordt wo t automatischauto at verlengd, gtenzij, vóJ 'ro 1 december vaner de Hett cocopyright PY gbij vanartikelene beruster i' lopendejaargangsc ri e i' is opgezegd. de afzonderlijke auteurs.teu Er vers c i'nenJ in principep p drie nummers per l'aar. De lijst 'Wie doet wat'kan a bij de hoofdredacteur worden aangevraagd.g Ook Naderea e e informatie o overove de Werkgroepg oepBi o-o toevoegingen aan o veranderingen van e grafie,het e BiografieBu etin en de door de lijstJ kunnenu bijJ de hoofdredacteuroo woworden e . werkgroepgeorganiseerdeiviteig oep activiteiten n iis te opg e geven. raadplegena P eg e opp internet. et.Het adres is:s. www. iog ra ie u etin.n MADF.T F.TNF. AT RRTCHT

• - „ , , „;, r Biografie

Bulletin Najaar 2006

WEGBEREIDERS EN VOORTREKKERS Biografieën van Joke Smit, Johan Rudolf Thorbecke, Piet Mondriaan, Pim Fortuyn, Hans Janmaat, Everhardus Johannes Potgieter, Marga Klompé, Hilda Verwey-Jonker, Nederlandse popgroepen, Ferdinand Domela Nieuwenhuis en Barend Sijmons

RECENSIES De politiek-intellectuele biografie van Abraham Kuyper, de autobiografie van Gay Talese, een dubbelportret van Jean-Paul Sartre en Simone de Beauvoir, de lotsbestemming van Juan Carlos, de eigenzinnigheid van Bernard Haitink, de wereld van Otto van Eek en het verfilmde leven van Marie Antoinette

Kopij

rz auteurs rekening te De redactie verzoekt t auteu re g bij^ een langg artikel:e aanwijzingen houden met de volgende l g ete st op ma en met tussenkopjes voordeo pJi'. cursiveren of een witregelg een ea oven het artikel plaatsen Opmaak van het artikel: korte esc riJ ving van de inhoud, aan- een titel of titelsuggestieggeven eve (niet leidingofuitgangspunt van het artikel vet, ggeenee kapitalen)p zo mmogelijk g Ji' illustratiesu es bijvoegenJ oeg wor- o icië e spellingingebruikeng eneretourneerg oe ttesci cursiveren

• tijdschriftartikelen tussen enkele aan a- personalia: inste g ens.• namen a van tijdschrift of kortebiografie0 van3 à4 reregels s bijvoegenl g krant cursiveren e volgende wi"z vantitelbeschrijving:eva kopij • te stenerp postp of e-mail sturen naar Hermine de Graaf,r D^ De zeevlamz Amster- de hoofdredacteur: am^ Meu en o I 9S8 Monica Soeting Rooseve t aan 20 7III

Wi em an tte ^ 'Tweeverschrikkelijkewee 10 079AS79 Amsterdam ^ mac ines^ inTirade 338 I 994 S . m.soeting xs a .n

a otr in eg n vermijdenl c i taten• . enkelee aanhalingstekens In gezon en brieven langerg dan citaat innbinnen n citaat: dubbele aan a- 400 woorden worden nieteg p aatst. ing ste ens • alinea's niet laten inspringen, een hardereturns etu ggebruikene • werken met standaard lettertypep onderstrepen, vet,, kapitalenpita en ang e citatenin eeeenbuitenlandse tai in het Nederlands vertalen g ee n notenote ggebruikene Inhoud

Woord voos 3 De hele mens 39 Het biografisch onderzoek naar Marga Hun tijd vooruit 5 Klompé Het lot van voortrekkers en wegbereiders GERARD MOSTERT PIET DE ROOY Een strijdbare intellectueel 43 Een lotgenoot als wegbereidster u Het uitzonderlijke leven van Hilda De strijd van Joke Smit Verwey-Jonker MIREILLE BERMAN MARGIT VAN DER STEEN

Het verlangen naar een Europese Gelegenheidswerk en hobby- revolutie rs boekjes 47 Johan Rudolf Thorbecke en het historisme De Nederlandse popbiografie als onder- JAN DRENTJE geschoven kindje MAARTEN STEENMEIJER Het luciferdoosje en de Nieuwe Beelding 20 Een baanbrekende voorganger Sr Over de wenselijkheid van een Mondriaan- Ferdinand Domela Nieuwenhuis biografie JAN WILLEM STUTJE ANTOON ERFTEMEIJER De pionier van het moderne Een babyboomer met een missie 25 talenonderwijs 55 Pim Fortuyn als vader en raadsel Leven en werk van Barend Sijmons ROB VAN ESSEN INGE DE WILDE

Blinken en verzinken 29 De memoires van Hans Janmaat INTERVIEW CARLA HOETINK Het zal nooit volledig zijn 59 De mens in de dichter 34 Gesprek met Geart de Vries over zijn Het leven van Everhardus Johannes biografie van Tiny Mulder Potgieter KAREN BIES MARITA MATHIJSEN RECENSIES Een brave Hendrik 85 De wereld van Otto van Eck Biografie van een bezetene 63 DOLPH KOHNSTAMM Een politiek-intellectuele benadering van Abraham Kuyper PAUL VAN DER STEEN RUBRIEKEN

Een overschot aan inspiratie 67 Film 87 De autobiografie van Gay Talese Alice cein Versailles SEBASTIEN VALKENBERG Hetverfilmdeerve ee levenn Marievan a Antoinettee to ette ROB VAN ESSEN Scènes uit een huwelijk 7o Een dubbelportret van Simone de Schrijvershuizen 90 Beauvoir en Jean-Paul Sartre Een landgoed in Denemarken JOS PERRY Het huis van Karen Blixen JOS PERRY Van pion tot brandweerman 75 Hoe koning Juan Carlos Spanje herenigde Medewerkersewer aandit nummer 94 MAARTEN STEENMEIJER

Ambivalentie als klank 81 De eigengereidheid van Bernard Haitink EMANUEL OVERBEEKE

Woord vooraf

Het thema van dit Biografie BuBulletin is weg-g meenPplaatsen die over hem de ronde doen bereiders en voortrekkers. Een passendon- en op de noodzaak van een nieuweot ie- derwerperwer in een tijd waarin zulke figureng ter-biografie. Uit de artikelen over Hans zeldzamer lijken dan ooit – en daarmeebe- Janmaata aat en e Pim Fo r tu n Y blijktl t dat de mo-

landen we meteen bij het openingsessay ti evenn oc etformaat o aat vanpolitici vabe ppa-a 3a n Piet et de RooHij verklaart y.schaarste e aarste e n zijn vooroo hunu voo rt re e scr a. Ook door0o e maatschappelijkedemocratiseringaatsc a eJ e om iemand als anmaatna men in dit ver- en in ivi ua isering , die het voortre er- a n nietet heen, ee zoals, oa Carlas a a Hoetinkoet laat sc a meer en meer tot een historischver- zien.e. Zij heeft de handweten te leggen op schijlnsel lijkenJ tee bestempelen. Pen zijnJ onuitgegevenherinneringen. erinnering g n D a tgeldt e Uit eoo s beschouwingY kan een subtiel in nogo stesterkere e e mate atevoor o0 Fro tu Yn , al onderscheid worden afgeleid geeitussen weg e- vraa gt Rob van Essen zich wel afwat de ver- 3ei er envoortrekkers.Bi's e Bij so mmi eP erso - moorde aspirant-politicus n u re cies heeftt nen die in dit nummeru wordenbesproken, beoogd.g Over de noodzaak aavanbiografieën komt dit verschilduidelijktot uiting:g zou van twee heelandereoP itici schrijvenl e- m enThorbecke,over wie zijnzijn biograafg Jan rard Mostert en MargiMar it van der Steen. Hun DrenteJg een verhelderendarti e ee e- aangg over respectievelijkMar a schreven,vooral oo a eeeen wegbereiderg kunnener om Pé en Hi a Verwey-Jonker.Yoner- noemen; zijnJDomela tegenhanger pome Nieu- Het spreekt P ree t vanzelf at in dit Biografieg ie Bu - wen huis was veeleer een voortrekker maar etanm aa r eeeen beperkte e t aaaantal ta wegbereiders

wel een van on-Nederlandsormaat ^zoals en voortrekkers aan de orde kan worden Jan Willem Stutje laat zien. Bij anderen val- gesteld.Bovendienaz men me zich vavan een lenen de begrippen samen. Joke Smit, wier rol enkelinge mogelijkafvragenwe hij e we • de vrouwenemancipatiedoorir oo Mireillee e o ueetee.nueigenlijkr i oM naa ri n

Berman tegen het licht wordtgehouden, isi bijvoorbeeld was een vernieuwer,^ on etwi -

zowel wegbereider als voortrekker geweest, e maar^ heeft de eenzelvige schilder ooit zoals oaE.J.Potgieter s . . ot ete datvoor de literatuur iets of iemandvoortgetrokken? Misschien .. was. In haaraa bijdrage aover e o e de oricoprichter van is eenbiografie – in zl n bijdrageJ aover e o e on- De Gids wijst Marita Mathijsen op ee- door r Antoontoo temi'r e e ebepleit e t –

Woord voorn • 3

wel het middel om deze kwestie te ontraad- u willen wijl graag weten n welkeBelg e g of selen. Nederlander, voortrekker o niet, dringend ring e io ra eer zou moeten worden.Een en Iemande hoeft natuurlijk^ geen wegbereider toelichting uhieronder. te zijn om eenbiografie te verdienen. In diti bulletin doet de redactiee act e een ooproepp aan u. DeD reactie

Oproep

. eNederlandstalige io ra ie groeit en bloeit.Het et aaaantalbiografieëna t dat jaarlijksier hier en in Belgiëg verschijnt,is nauwelijks i te ou en. Tochkan aer, e, zoalso in dit nummer door i nogverschillende auteurs wordt betoogd, op biografisch gebied o heel wat gebeuren. Van uu, lezers vanBiografie io a Bulletin,,graag willen we graag weten welkebiografieënr u aaziet etv er sc i'- nen, endoor oo wwie e geschreven.escreven Stuur ons uw antwoord en eventueel uw toelichtingnaar:. BiografieB Bulletin, tin , t.a.v. M.F. Soeting, gRooseve^ t aan 2o 7I I I ^ 107979 AS Amsterdam,, o mail' naar aa .som eting ^xs4 a.n .

4 • Biografie Bulletin Najaarzooó

Hun tijd vooruit Het lot van voortrekkers en wegbereiders

Piet de Rooy

Als voortrekkers beschouwen we mensen die wijzen waarheen de weg voert die zij met hun scherpe blik als eerste ontwaren. Hun optreden is niet alleen afhankelijk van het toeval en persoonlijke eigenschappen, maar ook van het heersende geschiedenisbegrip, stelt Piet de Rooy. Nu we afscheid hebben genomen van het idee dat de loop der geschiedenis zich volgens bepaalde wetmatigheden ontwikkelt, lijkt het er sterk op dat de bloeitijd van de voortrekkers achter ons ligt.

V0o r ret ers staat een zwaar lot te wac - u en sprak toornig:'• I^ zal met uwu mond ^ ten. Alsofze dat voorvoelen, verzetten ze • en uleren,wat gisprekenj mmoet.' Exo- zic doorgaans tegen eta dieeen op Us:3 8, ^4 4: 10-12) gelegddreigt te worden. Toen Mozes es a toe. Hij overtuigde zijn volk van Mozesdoorr God werd uitverkoren om de de noodzaak om te vertre en,ag regels Israëlieten EgyptegY uit te leiden 'naar een voor0ogr de onderlinge g, o an overwon ri- goed en wijdl land, een land vloeiende van tie en geklaagg tijdens de veertigjarige melk en honing',n g sparteldepre hijl langeg tijdl te- toc t en werd ten slotteecong ronteer gen.en. Tal van bezwaren voerde hij aan, om met etmisschien ssc wel het zwaarste onderdeel ten slotte zinsterkste troefr uuit te spelen:P van zijnJ taataak: hijJ zagg het beloofdee oo land van- 'Och c Here, ik bene ggeenee man van het af eenbergtop, maar overleed zonder het te woord, noc sinds gisteren, noch sinds ee r- mogen betreden. isteren, noch sinds Gij tot uw knecht ge- Deze episode heeft velen gesterktr in zwakke sproken hebt, ...1 ik i en b zwaar van Eene avan degenen die ere ins inp pi-i- mond en zwaar van tong.' Hij zou niemand • ie aanontleenden aa was Pieteri r Jelles Troel- kunnen overtuigen,en hij zouou eeeen held zonder stra. In 19159S was Troelstra naarZwitserland scare blijven en daarom was het geen goed afgereisd omm teherstellen van een zware e- ideei om hem totleider ei vanva eeeen uuittocht te De oorzaak van zijn crisismoet oet e - enoemen. Daarop verloor de Here zine- • t worden in het feit dat hij zichniet et

Piete deRooy o Y tijd vooruit • 5

^ meere oopgewassen peg sse voelde tetegeng e de heftigee t g in den eenmaal opgevatten strijd.'J Het is interne discussie in de sDAP. We eou- fascinerendomm tet zien hoe TrTroelstra, ra, nadat a at ing dienden socialisten aan te nemen te- hijJ zich eerst met Mozes had vereenzelvigd, ^ genover eour eoisie,g die in een wereld- zichc in dezepassagetegelijkertijdin 'de , , oorlogg bezigg was veel bloed te vergieten?g mensheid'm n i als nin ear e i ese r- Ko n in dezeomstandighedene e gedache ac t wor- weginggg laat opgaan:pg dit is s de ststijl vana eeeen aan deelname aan de regering, enbe- grootr politicus. o t cus. langrijker nog, welke houdingdienden so- Daarnaastaa aast isopmerkelijki' s het dat in dezez ia i sten eigenlijk e e l in te nemene e te tegenovereg over passage de boodschapbrengt dat het ideaal

het t eie 'vaderland'?nIn zijn J eenscri - zich wellicht voortdurend aan ons zal ont- ten esc ri'J t Troelstra hoe hijJ inZwitser- trekken,> zoals de horizon wel zichtbaar, land ge re en werd doordeot geva en van maa rnibereikbaari nietis. Het H isieigenlijkr- ve Mozes.^ I zaga hier e hetvan eden eeleider wneri'o dat Troelstrar ra zich c hierbij iri'niet

weergegeven, in de schoone, verheven en beriepbekendeop de e e e uitspraakp van Willem felle taal van de bijbelen zelden hebik iets n aOranje, e, die iindertijd erti iedere leerling gelezen, dat mij zoo boeide als dit verhaal. van de alagere e e school ingeprent kreeg:e rent eer . 'HetHet De lezinge vavan de boekenoe e vavan Mozeso es heeftre iss nietet nodigo te hopen om te ondernemen, sterk toe mee ewe, r t mij eenee oobjectieve ect e e noch te slagen om te volharden.' kijk te geven opp de verhouding,waarin ik zal geen rol hebben gespeelddat het nogal zelf tegenoverg mijnmijn partijgenootenp Jg was ge- dubieus is of de Vader des Vaderlandsz deze aatsop t en e o zwarighedendedie daarbij i i J' woorden ook werkelijkheeftuitgesproken. had ondervonden.'oHij kon zichc kortomoto Kennelijk e was voovoor Troelstra de mantel der met Mozes identificerenen n dat gafg ttroost. r . Natie minderaantrekkelijke an et gewaadg Tegelijkertijd realiseerde roe stra zic dat vane Hogere. o e e. En daarmeeaa ee raken we aan . het Mozes niet vergundwawas het beloofdee het begripe ri charisma.

land te betreden. Daaraan ontleende hij de Inieze e pperiodee o e dat oeTroelstra st a de boeken ge ac te dat ook hij waarschijnlijkniet e van Mozesas ,caanalyseerdeM ax We er - schone g zou beleven waaropp het socia is- risma als volgt:g we sprekeno v e r charisma,, me zou'heersen eersen op aard'.es 'De m n c magag als iemand met niet-alledaagse al zijne ee e leven streven aan r een n ideaal, eaa , gezien wo r t als voorzienrz' van ovenna- of hi'J de vervullingdaarvanue a beleven, z z v n, tuur i' e of bovenmenselijkeeigenschap--seJe ja, of hetideaal eaaooit oo in t zijn geheel vervuld pen, als een afgezant Gods of als voorbeel- zal aworden, dat is een vraag, die gaat boven dig, en op grond daarvan aanvaard wordt zijnr en ini zijn Eenmaal e aa wowordt t hij sei r^e, ofdie e kwaliteita teit objectief aanwe- weggeroepen,met t een stukvoltooide o too e o - zig is,, doete etniet terzake: het gaat erom of de in achter te c zich en een veel rooter stuk aanhangersi t als zodanig aanvaarden. „ ^ onvoltooider arbeid i voo zich,r zi een terwijljl de Webere e legt uuit t dat in ditit geval niet 'de mas- kosmischemi krachten, ac te , edie hem en zijn willen sasa' eeeen leider voortbrengt, maar om e- schiepen, verder werken, is hij uit de rij der keerd:. de leider wint zich een aanhang. Een ^ werkers en strijdersJ weggenomen.gg Dit goedg dergelijke 'charismatische emeenscg ap te overdenkentotberustingn ei ti et on- wordtt gekenmerkte dooro eeeen u^ nmi tte ar- v rmi'e e, aari' tevensmaar tot volhouden mnce s i c er o a iitat, r'" und ist ebenso

6 • Biografie Bulletin Najaar 2006

^ wirtschaftsferna ts e wie u u n" o atr r sci . Deze biji J Livius us dan ook dat wie weten wili wat er charismatische at maakti eit m hett moe - ggaatgebeuren, momoet i'l ne na ra watte er e-g ^ , ^ i ' e traagheidt e vana hett gewone'e o e te e oor- weest is:s 'Datt komtt oomdat dieat edingen e tot J g. g g re en en nieuwe vergezichten te oopenen.p . stand wordengebrachtoro de mens,s, die i Weberse e s analysea a Yse snijdtl aanaanzienlijk en iJ dieper altijdJ door dezelfde hartstochten wordt en danar degebruikelijke ov e werd beheerst, en daardoor tot dezelfde 'ebetekenis vanpersoonlijkheid', e aat dingen komt.'. ^ Dezee opvattingo att klinktt dooro0

staan e recente flauwekuluit de amuse- tott op p de huidige e dag,zoals oblijkt s tutuit eer- ^ ^ me ntsin ustri e overo e de x-a ct o. r Het et gaata g em a tige herhaling a va vaneen uitspraak n^ pr van

ie r imme rs om neendat'oerverschijnsel' de filosoofo 0o en dichterc te Georgeeog e Santayana:a ta Ya a. weliswaar getemdis,^ maar ook in moderne ' ie zich c het veeeverleden nietherinnert,'ietis eg - ^ tijdenJ de boeiene ee wetenet te verbreken, o em het te herhalen.'a e. Maara dat werde tene goedee én teten kwade.a Het meest veron t- dooro Michel e Montaigne rustendeuste e aspect van dezee e aanalyse a seYi is dat een etwi^Montaignew e. was ervanv overtuigd charismatischei re volgens Weber er we - geraakt dat de meest wezenliJj kee trek van de ic t zoo u nuonvermijdelijk^ en an is. De mens en de samenlevingees niet zozeer ten- kwestieis s dus nietet of er bezwarene a e bestaan i g e i was, asmaarverandering:, aa ^ E 1r^is n nietsi et tegendoorbrekene e hetroutine, van regels r in r s en dat permanent bestaat,taa , noch oc in onso eigens e e rationaliteitrind zodanig.o a . Het ligtg ni gewi- wezene e noch in dat van de dingen. Wijzelf, kelder:e .e er zal zoonbevangeno mogelijkeen onss oordeel,,e en alleeste sterfelijke e zakene a e zijnJ in oor ee e eveng moeten worden over de een constante stromende en voortgaande persoonlijkekwaliteiten a i i en v na dezichzelf e o- beweging.En n o zo kan eer oodoor de een niets werpender e ccharismatische ar smat sc e voortrekker voo t ene er e met etvastgesteldzekerheidv t wordenr n over r ietse s wegbereider. Eeneerstee probleemp dat zich anders, daar de beoordelaar en hetbeoor- daarbijaa J voordoeto0 oetis datgeschiedenis s a de een deelde voortdurend veranderen en ine- ^ lastigegg gids is bijJ het vormen van een erg e- wegingg g zijn.'l Het verledenkeerde eer nietni weer, , i'J oordeel. het kon alleen voedselse gevengeve om hett eigen,e g , hoogstpersoonlijke oor ee svermo en te scherpen. Afwachters en vroedmeesters IndeInn negentiende n' tlen e eeuw werdwe ee een nieuweeu e Hete oordelen over de kwaliteiten van een oor ee sg ron gevonden in de overtuigingg g wegbereiderwas wellicht we eenvoudigert in dat verandering niet alleen aanhoudend is, eerdere tijden,J ^ toen nogg werd uitgegaan maare ap e wetten volgtg en zelfs een vana eeen yc cyclisch tijdsbegripen us on specifieke richtingg heeft. Hoe sterk dat idee worden aangenomen dat er weinig nieuws was, iss goed af te lezeneze aan het werk van was onder de zon. Stondin hetboekre i- Charlesa es Darwin.arw n. De ekern n van n'diens n theoriet eo e ker niet geschreven:. 'Wat^ is, was er reeds was dat de evolutie bepaaldwerd door toe- lang, en wat zijn zal, is reeds lang geweest'?^ va ene eegeen 'design'esi n vovolgde: e. de loop vavan de (Prediker 3:3.15.) Dit bewees het nut van de evolutie kon slechts achteraf worden vast- bestudering van de geschiedenis, want om- gesteld e ende resuresultaten tatedaarvan aa vanhadden, a e, in zien leidde tot inzicht.Niccolè icco oMachiavelli ac tegenstellingtot de wettennvnN van Newton, n (1469-1527)sc ree in i'z n aantekeningen ggeen enkele voorspellende en e waarde. eson-

Piet RooyY HunH tijd vooruit • 7

an sloot Darwinarw n zijn boek Het ont s taan voortdurende terugkeerg van hetzelfde, van soorten af met een zin die toch vooral maar dat wat komen zou.u Daartoeto was w het wees op hoee p prachtigac t die e evolutie was.was: 'Er^ iis slechts nodigdei nen uit het verleden .. J grandeur in deze op het leven,eve , etmet zijn ' door0o te t e e. Detrekken. historische ontwi -e verscheidenheid aan rac ten, die oor- ling was het ijzeren gevolgvan wetmatig- s rone i' dooroo de Schepper er zijn in e a- heden en daarmee in wezen dus ook niet „ zen in een ppaar vormen,, o in één vorm.o . En langer er onmiskenbaar het resultaatsu aatvan a terwijl aaer e volgens de onwrikbare wet mensenwerk.edat Vandaar het in de ar ei- ^ van de zwaartekracht omJ as zijnbleef draai- aa ers eweg in g zo'n o ingewikkeldgew e probleem en, zijn n uuit t dit i simpele begin zonder einde was of men de onstuitbare gangere-g der ac t iste vormen geëvolueerd, en ze sc ie enis vol gemoedsrust kon afwachten, evolueren nog steeds.'^ es etet isc e waar-r- dan wel e of het nodigo was als vroedmeester rineemt neemt hier een morele waardering op te treden om het onvermijdelijke in het kielzoge o mee. De neiging om voort^ - krachtdadigter wereld te helpen brengen.

gang' te verheffene otwas'vooruitgang' tot-on bedwingbaar. Daarmee kwam opkousen- p Het Heilige Historie voeten de gedachte mee dat dit ook ene ei en i'J debedoelingwas van de natuur en Voortrekkers waren inde negentiende hetve e.n Het H was simpelweg te verleidelijk eeuw mensen die doorgaans eerder dan an-

om niet te en en dat de 'natuurlijke isto- dereneren zagen waar de weg leidde die de ^ rie zizicht bood opp de 'menselijke toekomst'. wetmatigheid had voorgeschreven. Hu n Deze stap werde bijvoorbeeldvoo ee zonder veel succes hingvervolgens af van hun persoon- omslag door Friedriche c Engels En gemaakt, lijke vermogen om de kracht van de alle- toen hij in 1883 aan rxhet ra van a aKarl Marxa daagsheidte doorbreken. Soms mislukte gwistgeen grotere onderscheiding te beden-en- dat. Hetassi e e voorbeeldoo ee daarvan is het g ^ ken dan de volgende vaststelling: o s lot vang I na ze mmewi Dezee ss. Hongaar-e e o aar- Darwinontwikkelingswete der or gani- se verloskundige die in Wenen werkte,r sc e natuur heeft ontdekt, zo ontdekte bracht – eerst in 184 8 47en7 e later, > rin i8óimet Marxa de ontwikkelingswet der menselijke een meer sy stematisc e onderbouwing – geschiedenis.' Dezee uitspraaku tsp a is vooral zo naar voren dat eevreesg e raamvrou-

opvallend,om hiermee at i rm en passantn p de wen koorts het gevolgwas van besmetting dialectiekwerd ingeruild--voor de niet-line- door artsen die zich zonder hun handen te airero essr i e uit de evolutieleer. Toevalen wassen van de snijzaal naar eraama e- contingentie werden vervangen door een in begaven.e ave . i wist zijn omgeving echter aan w i' s are weg naarheteee r e ein - nietovertuigenet te en overleed in 1865,S^ e - doel.Deesc rite n vavan de o u airear- kneusd van gemoeden gekrenkt int ver- wi nisten waren in de arbeidersbeweging stand', zoals de Amsterdamse gynaecologe dan ook aanzienlijkgeliefder dan die van Catherine van Tussenbroekschreef. Zijn de marxistische schriftgeleerden. aanbevelingenjaren-zou en pas later alge- Zo was het nut vanesc iee ni sn i deooloop meen worden toegepast. . der ti fundamenteel van aard veranderd. Hetmo e g eer e kwam ook voor: achteraf Deesc ie enis toonde ons nietan ger de bleken voortrekkers somss eenee pad ingesla-nes a

8 • Biografie Bulletin Najaar 2006

ggen te zijnJ dat doodliep, Poo, was er aan- schappelijke' belevinge g daarvan is door José van e i'J zeker succes.es Eene voorbeeld r ier- HarrisHr al eens opgemerkt:P t.•`'Religione eca- van biedende voortrekkerspar excellence, mena Sundayy hobby.' o. yDaarmee eei is veel re ig i- de Boerenoeren in Zuid-Afrika,- a, die in earenJ euze ener gie beschikbaar gekomen,g die zicla 183o-18 5o un ers verlieten en nnaar het opP uiteenlopende terreinen kan manifeste- Noorden trokken.Date ne zij – zoals in ren – onder anderee in de politiek– maar de aatsteecennia van a de negentiende die zich vooralsnog vooral uit in een indivi- eeuw door dominee Fransa s LionL' Cachet met duele vormgeving vana eigen ig gevoelensg en nadruk naar voren werd gebracht ac– t niet uit overtuigingen. De Historie,sto ie, althans in de allerlei normale memenselijkeinstinctenJf o hegeliaanse betekenis van een o Peenvo - min of meere riJ e iJ e verlangens.H Het ging vanerioP en die een doel hadden en ging de Boerenoeren niet om een'onheilige on ei- gi e e een eigen opdracht hadden te volbrengen, geerte om een woest evenite leiden in een is nuu al een ee paar keer doodverklaard. aar . Jean-- ^ vreemd land';,am hun onderneming Fran i sLyotard otarY had ons in 19799 al het niniet voort uit de behoefte om zich te ont- overlijden van ^e grote verhalen'aan e- trekken aanEnet Engels bestuur, en al hele-- ze ene FrancisF u u Yama verkondigde in ^ maal niet uitt eenee blind verlangen om de I99e2 'the end of history'.Y De Rotterdamse Kaffers uit te roeien, maar, 'bewust^ of on- filosoof os De Mulheeft daaruit de conse- ^ bewust',, uuit het diepei inzicht:c t. 'Indienien wij quentie getrokkeno e dat we de overgangg 'van niet et trekken, wordtZuid-Afrika ui ri a niet e- een historischnaar een posthistorischwe- ^ ^ sc aa . ZijJ offerden ren zich als het ware op re ee beleven, wat dat ook moge e zijn.J > om –'bewust of onbewust' – eenbijdragel ge Niet alleen iss ie e ree ac te aan een vaste, g te leveren aan eang g die de beschaving 'wetmatige' ontwikkelingvan de samen e- had te gaan. Dezee e betekenis n'is zou later ook vin gvervaagd, maar bovendien is de drager officieelee worden r vastgelegd in het voortrek- van eenger e iJ proces,P het autonome in- ersmonument, dat in i94 o bij JPretoriaeto a ivi u, in het ongerede eraa t. Steeds ^ g werd oopgericht: e c t. ns virjou ui -a^ri . mindere wordt ervan uitgegaan aan dat het ze'zelf' Dena dere beschaving is daar sindsdien een consistenteg ee is, dat over een in we- echter een andere wegg ingeslagen. zen ondubbelzinnige en zichzelfc e g e i'J iJ- Denegentiende– eeuw was door de alom ven de identiteit beschikt. Steeds meer wint aanwezig e gedachte van de wetmatigheidg deeg ac te veld dat de Ppersoonlijke le i enti- ^ ^ der ontwikkelinge g – het goudeng tijdperkl P teit vooral een narratieve contructie' is, die voor voortrekkers. Inmiddels hetzelfs s de er nog een hele kluifaan heeft om de brok- vraagg of we nogg het vermogeng hebben om stukken waaruit wijJ bestaana eeeen scschijn iJ van dergelijkewegbereiders teer enn n. Niett samenhangm an te gevene deen utt'nuttige` e illusie' alleenwe al een paar zijn- keer nogal e ro te scheppen van een identiteit die in heden, eniu t e omen, maar bovendien lijken de verleden en toekomst in grote lijnen dezelf- tweegrotebronnenote o en waaruit voortrekkers dee blijft. In dat opzicht is het voortrekker- hun krachten hebben geput, het Heilige en schap ge emocratiseer en in elk geval istorieHistorie, inmiddels,opgedroogd. o roo In het geïndividualiseerd: we zijnzi' allemaal onze Westen isireligie nog onmiskenbaar van eigen voortrekkers geworden, een mY steri- groteeet eni s, maar over eemeen- eus deelvan onszelfdient i ons de weg te wij-

PietPie deR Rooy Y Hun un tijd vooruit • 9

José Harris, Private Lives, Public Spirit:p Britain zen naar de overtuigingeeen zinvolle een- 1870-19147 9 4 (Oxford, ^ Oxford UniversitytY Press heidte zijn. l 1993) HoeH dit alles ook moge zijn, n ,in iedere geval Alfred Kelly,Y^P The Descent ofDarwin(Chapel Hill, is het herkennen éne, erkennen van voor- The University tofY North Carolina Press 1819 trekkers moeilijker geworden. Ditt iseeng Frans Lion Cachet, De worstelstrijd der Transvalers, ^ ^ periode waarin hetI ea Pe bloeit:oe een aan het volk van Nederland verhaald Amster- voortrekker is tegenwoordig wellicht de dam/Pretoria J.H.KruytYt 1882181899) laatste derr Mohikanen. In de esc ie - RaymondY Martin and John Barresi, The Rise and Fall of Soul and Self An Intellectual Histor o sc rijvinl g zal getrachtg worden mensen te yf ontwaren die een stempel hebben gedrukt Personal Identity N(New York, Columbia Univer- op een ontwikkelingdie als een a a an- sitY Press 2006) P Annet Mooi' De vanpolssla, de stad Amsterdam kelijk p wordt gezien. In het gewone l, p g De Arbeiderspers I999 leven zullen we blijven zeggen dat sommige e P ^ Niccolè Machiavelli,, Discorsi. Gedachten over Staat mensen 'hun tijd vooruit waren'. Dat lot isi en Politiek [editie Paul van Heck] (Amsterdam, lichter te dragen dan dat van de klassieke Ambo 1997) voortrekker. Michel de Montaigne,g ^ Essaysy [editie Frank de Graaff] (Amsterdam, Boom 1993) Joachim Radkau, Max Weber. Die Leidenschaft des Literatuur , Denkens Munchen/Wien Hanser Verlagg 2002005) Michael 1 Bu erlig h^ Earthlyy Powers. Religionpoli-i g p Georgeg Santayana,Y The Lie ofReason >or the Phases tics in EuropeP om the French Revolution to the of Human Progressg (Londen, Constable I 9S-o Great War(London, Harperp Collins 200 S 1923) Charles Darwin,, Het ontstaan van soorten door na- Pieter Jelles Troelstra,, Storm [Gedenkschriften deel tuurli J'ke selectie [definitieve editie, vertaald door iv] (Amsterdam, Querido 1931)93 Ruud Rook] Amsterdam/AntwerP^ en Atlas 2001)

Jo • Biografie Bulletin Najaar 2006 Een lotgenoot als wegbereidster De strijd van joke Smit

Mireille Berman

Er wordt de laatste jaren zorgelijk gesproken over de vele hoogopgeleide vrouwen die hun baan opzeggen en ervoor kiezen om thuis te blijven met de kinderen. Uitgeput van de ratrace in de werkende wereld kiezen ze voor persoonlijk geluk: Critici zien dat anders: al die jaren doorgeleerd, en uiteindelijk wordt al dat talent en die ervaring verspild aan appeltaarten bakken en de strijk. Joke Smit, die de geschiedenis is ingegaan als wegbereidster van de tweedefeministischegolf, sprak zich in 1967 in scherpe bewoordingen uit voor een grotere arbeidsparticipatie van vrouwen. Mireille Berman vraagt zich af in hoeverre Smit een wegbereidster was en hoe haar biografie eruit zou moeten zien.

Dee keuze voor t uismoe eren brengt on- etgeruchtmakende essaY 'HetHet onbehagen herroepelijkeconomische afhankelijkheid van de vrouw'publiceerde,^ bedoeld e om de met zich mee, en zo wordt het natuurlijkJ `'kudde sto uig rve ee ' de deur uit te krijg.Jg nooit wat met de emancipatie. Weliswaar Joke Smit I 933- I9 81 sschreefc ee hetstuk u in wer t tegenwoordigi Jna zestizestig procentp 19 67^7, toen het kostwinnersmodel hoogtij gti'J vva n de Nederlandse vrouwen (dat was twee vierde. Vrouwen zorgdeng voorvoo de kinderen pprocent in 1967),97^ de ongelijkheid tussen enhetuis ou en• mannen^ voor brood 0op mannen en vrouwen opp het ggebiede van e pplank. DeDeze e tweetweedelingg sprakp niethele- werk is in het geheelniet verdwenen. Vrou- maal vanzelf, omdat de participatie van wen hebben meestaldeeltijdbanen zonder vrouwen op de arbeidsmarkt niet langer veel ers ectie , en nog altijdjd bestaan er si g- oor wettelijke maatregelen wer e o- ni kante verschillen tussen wat mannen en keerd. Al vanaf 1957 werden vrouwen i.- vrouwen verdienen, ook in gelijkwaardige voorbeeld niet langer uit overheidsdienst functies. WatW at betreftt lijkt erwezenlijke ontslagena alszij trouwden. t ouw Datslechtssec twee niet veel veranderd te zijn in vergelijking procent van de vrouwen werkte, hadvol- met vier decennia geleden, toen Joke Smit ens Smit— o 00 - mit, zoals zijz toetoen nog

Mier i eBerman Een lotg enoot d weg erei ster • II

c hetbetreffende on e a en' -t emanum- mer van het tijdschrift De Gi s was aszij J de gse auteur met zozo'n npersoonlijke inv - hoek. Zijstelde, net als de andere auteurs, eeeen maatschappelijkeaatsc a e e misstandssta aanaa de kaak,, maaraa gooideoo e daarbijexplicietraa haa persoonlijke ervaringe a in e ststrijd. J . e ve ninintellectueel persoone soo bene ook een lotgenoot van de betrokkenen,'^ stelde ze. Juist st doordat oo zijat uit u eigent e e ervaring e va w wist st waar ze het over had, moest zijj haar aan- ac t rechtvaardigen: ^ Er zijnbelangrijker Joke Smit 1933-1981 problemen in e were – oorlog, honger – dan de ongemakken waar een Nederlandse heette – dan ook meer te maken met men- vrouw mee te kampen heeft, en men kan t i tei dan t a met etwetgeving. et e .Smit tponeerde o ee e een hele reeksee s kwestiesest noemen esvan gelijke n i' e g p l de stelling dat vrouwen massaal leden aan importantie.i ... Nu u ligt deze ee materieatee ln- een gebrekaan zelfrespect. e eentonigeee o e nen mijngezichtsveld,ne dattsee enigeni huishoudelijke ar ei maakte vrouwente rechtvaardigingv 0o r hetschrijven sc vel vavan dit murw,u, en de levenswijzee diee het moeder-oe e stu ., schap met cwaszich meebracht wa evenmin e- De oplossingendie izijaandroeg zi' n r g omm meer m r vor er voor het gevoel van eigenwaarde.. vrouwenarbeidsmarktouwe e op te krijgen,

de e ea binneng zitten met kleine in e- warena e oppolitiek t e avan aa .aard. Dat vrouwen ver- ren is,, aldus Smit,us t, voorr merendeelv hetvan n stoptp blevenv n in hunu huizenu e laga weliswaar

de vrouwenu i te r st'Zodra beperkend:p r n•e .re aan minder vastomlijndedinge in en als zelf- kleine kinderen zijnJ valt achter de meeste beeld en mentaliteit,^ maar de oplossingen huisvrouwen deisu e ur in het t slot. o- iemi aandroegt aa oe wa waren e u terstuiterst concreet.•

an gdat zo blijftJzij zal er sprake zijn van ver- er waren veranderingen in ee astin^ e-t vanJ menselijk P potentieel en zal eving nodig,vrouwen moestenoeste z e e- n ^ mijnprivé-onlustJ niet verdwijneJ .' Maar sc i in srecg t krijgenlg omo a abortuso tus te laten ate vooral het feit dat vrouwen voo r hunu soc ia- plegen en er moest eenerti uri e werk-e . le status als het ware moesten meeliften met wee worden ingevoerd zodat arbeid en hun mannen was desastreus voor une- zorgeerlijkero tussen man en vrouw konden voevaneigenwaarde. va Mannen ontleenden worden verdeeld. hun maatschappelijken aanhun u wewerk, , vrouwen aan het werk dat hun mannende- .. Moederliefde den.. Zo'nn afgeleidea e e e os positie, t e, betoogde Smit, ^ a 'vrouwelijkelusteloosheid' ei tot gevolg;• voerdee Jokee Smit t e'gebrek e r aan ze res- mat vrouwen v ouwe zich c er hierdoor oor min erwaar- ect^ op als een maatschappelijke misstand, ig voelden, , ontbrak het hen aan ambitiee en verhief zij de schijnbaarvreedzame,- ro zich buitenshuis te manifesteren. bleemloze taakverdeling tussen man en i ^ mi-t a het overeveo'mijn privé-onlust'. ust. IIn vrouw tot een politieke kwestie. Ze was

12 • Biografie Bulletin Najaar 2006

zich bewust van erovocerenp e toon die bleem kan zijnl van deze verpersoonlijking mize daarbij aans oe . 'Tere wille van degenen politiek. Er viel op Smits positieitie a s die vinden dat hier wel hard geschreeuwdg lotgenooto namelijk Jwel wat a te dingen.g In wordt, moet ik zeggen dat het mij nodig de periode datSmit m t dit t essessay Y schreef,, had ze lijkt. Want het valt mijJ steeds weer opp dat een volledige baan en was ze ook redactie- zelfs verlichte mannen wanneer ze discus- secretaris van een literair tijdschrift. e a siëren overdingeng die vrouwen raken, het dus een eigeng inkomen, en onderhield e- van die vrouwen in concretor niet et an^ e en e en relevante contacten met eens schijnen te vermoeden.' journalisteno enee andere opiniemakers.r De Smits oproepp aan vrouwen en mannen om persoonlijke invalshoeki valijkt s oe dan ook meer de geijkte rolverdeling niet langer als van- strategische overwegingengekozen.Het et zelfsprekend te beschouwen, won aan lijktJ eropp datSmit m zicht c oopwierpp als verto - kracht doordat hij niet vanuit de positie ker van een lot dat zij slechts halfdeelde. van de deskundige werd geuit.g eerder Haar intellectuele afstandn en uitstekende waren in Nederlandacademischgetoonzet- netwerkgebruikte zij om debrugfunctie tegesc ouwin en verschenen, waarin zor- tussen de onwetendebuitenwerelde en de gelijkwerdgesproken over de ongelijkheidn ot enoten te kunnen vervullen. tussen de seksen. Veelmeer dan wat refe- renties onder va enoten hadden die stuk- g Mythologie en niet opgeleverd. Smitsts stuku bracht de discussie in een ander vaarwater. Zij ppre- -r Bij l eherlezing e ga van Smits essayY valt verder opp senteer e zich nadrukkelijk als lotgenoot dat haar betoog in feite vrijgematigd is. Na van de misdeeldeg groepp namens a wie zijJ in e eersteg alinea geconstateerd te hebben: s ra .Dat daarbijJ depersoonlijke levens- ''Mannen hebben eteer iJ^ vrouwen s eer van vrouwen tot een zaak van politiek hebben het rotrot' volgt onmiddellijk i'de nu- belangmoest worden gemaakt, signaleerde ance, natuurlikJ leven manneno0 niet in Smit eenalleen, ze, zette ook haar eigen er- eenparadijs, en is de ongelijkheid tUSStussenn varing en in om dat puntP tebenadrukken. mannen en vrouwenn niniet e enienig e vorm Haar essayY sloeg g in als een Het werd van o Smits zorg om het uwe- de basis voor de actiegroep Man Vrouw lijki' doet achteraf heel braaf aan: het uwe- Maatschappij,ie mit in i 689 samen met i J geu is voor Smitt ee eenbelangrijkgar u- HedyY oprichtte. mento om arbeid en zorgg teherverdelen. Doorhaarersoonp iJk e invalshoekra Smit wijtwiJ het toenemend aantaln sc ei in- Smit niet alleen in op de esc aa e,o - gen aan de vaste rolverdelingtussen - e se ectieve toon van het in - i er e bolwerk sen.^ 'De ehuidige ui e ospositiete van echtgenoteece van De Gids. Zij introduceerde ook het e- legt een zware drukop het huwelijk. Zij roep op de eigen ervaring, dat zo kenmer- heeft afstand gedaann niet et alleena van haar kend is geworden voor de tweede feministi- vrijheid, maar ook van haarlevenswijze om sche golf. De eigen ervaring en het belang het toverland van de gehuwde staat, eind- - . van inindividuelue e gevoelens werden serieus stationvnieermesesoe van i ' , te betreden,. genomen en vanpolitiek belang voorzien. Haar arme echtgenoot verkeert nu ini de si- Tegelijkertijd wordt duidelijkwat etro- tuatie dat hij voor alles wat zijn vrouwu heeft

Mire i eBerman EEen lotgenooto a we Brei ster • t13

o e evemcompensatie moet ieen. ^ zoek oenaar aa hoe de collectieve ieve herinnering Smit zagg de toenemende ar ei s articip a- totstandkomt biedt echter meer inzicht in tie van vrouwen als sleutel utevoor oo eeeen etebeter diee statusvostatusvorming – ene ini eo Y die bestaan voor vrouwen én mannen. Bi'Bij een daarachter sc ui gaat – van nationale e- gelijkwaardigervaverdelingn e ta en zou- den en heldinnen. Netwerkstudies,z oa s den ze elkaar ook eteraanbegrijpen.g De bijvoorbeeldJ de AlettaJacobs-biografien va oe'hoeft t minder vana aahaar a man te ver- MinekeMin Bosch,osc bieden , e en vaak een verrassen -

wac tenmo at ze e een ee eigene e eveleven heeft. Zij e r i' o et even van een 'wegbereider' kan zijnJ behoefte e aaaan ustrust en e eeeenzaamheid aam e dan eengeïsoleerdeevens e cs rijvin , niet alleen billijken, maar ookbegrijpen en waarin de heldenstatus vaak alleen maar zelfs delen. Zij ziet etzijn werke nietet langer a e als benadrukt wordt. Ookinvet geval van o eenbedreigingnvan de haarr toegemeten meten e Smit t gaat dat op:o. veel interessanter dan aandacht; zijal kan cdatzich voorstellen so m- osse''losse' biografie vanez evrouw ou zou z het mi edingen e heme ook thuis niet loslaten. verhaale azijn vanva de tweede feministische c, o toZijl kan zich, kortom,, inJ ozijn sta m ^g i e- golf, de hoofdpersonen,doelstellingen,p > den verplaatsen;p ^ haarbelangen zijnJ niet strategieën,g , deinterne te e ststrijd, ,oev rwinnin- ^ meer tegengesteldte aan de zijne.'e Smitsts e - gen enteleurstellingen.En in ie context is oe ing was te komene ottot ee eeneerlijker taak-- dan ook de totstandkomingg van eeeen aura r

ver ein waar zowel mannen als vrouwen a sinteressant;'wegbereider' het vertelt. iets gelukkiger van zoudenu worden.D aa ra n over de effectiviteit van eengroepoe e ot i-

niemando ietsnp tegenhebben. e e veer eo y isten, en overoeoeee onze eigeng e Smitt wasas dus auwenauwelijks l eenee lotgenote g note van hoefte aan een heldof een heldin.. de groepvoor wiee zij ststreed, ee noch , oc was haaraa essay het felle,e, polemischeo e sc e stuk oazoals s dat in Y p Literatuur eerinnerin voortleeft.g Het zou interes- sant zijn te onderzoeken in hoeverre e dat Joke Smit, `Het onbehageng bijl de vrouw' in: Er is een land waar vrouwen willen wonen. Teksten ook opgaat aat voor andere historische figureng diee zijn e oe staa als'wegbereider'. 1967-1981 (Amsterdam,^ Feministische uitgeverijg ) Sara 1984) Waarschijnlijkva tbij i nadere beschouwingwin 94 g Jeroen de Wildt, `Een biografische schets van Joke iedere wegbereider we te ontm t o o ise- g Y g Smit'. InleidingInleidin bij J de bundel Er is een land ren. Interessanters is s hoe ene volgens ns welke g waar vrouwen willen wonen (Amsterdam, Femi- processen de mythologiet o o e totstandkomt. Y nistische uitgeverijg ) Sara 194 8 Wie spannen zich ervoor iin de persoon in i Jolande Withuis, 'Joke Smit: Het onbehageng bijJ de kwestieaan aa de vergetelheid te onttrekken, vrouw,X 1967 ' in NRC Handelsblad,^ 331 oktober ene waarom doen zij dat?at. Wat dat laatste e - 1997 treft,,oo geldt waarschijnlijkv aewe r e- Irene Costera MeiMeijer, Hetpersoonlijke wordtp oli- rie e rs dat zijj de tegenwoordige tijd alsnog tiek. Feministische bewustwording in Nederland . g gei geven,, en dat iss fijn.. Kritischt sc onder-- 1965-1980 (Amsterdam,^ Het Spinhuisp 19 86

14 • Biografie Bulletin Najaar 2006

Het verlangen naar een Europese revolutie Johan RudolfThorbecke en het historisme

Jan Drentje

In de negentiende eeuw ontstond het besefdatgeschiedenis een wetenschap was. Hoe we de geschiedenis moeten begrijpen, werd een wetenschappelijke vraag, die vooral in Duitse filosofische kringen een grote rol speelde. In Nederland werden de opvattingen over het historisme aangepast en verbreid door. Johan RudolfThorbecke. Omdat hij als een van de eersten in Nederland zijn opvattingen overgeschiedenis verbond met de politiek, mag hij, alle postmodernistische opvattingen over geschiedenis ten spijt, als een voortrekker worden beschouwd.

Friedrichfiloloogie ri Nietzsche,c t e , als strengee i0-p DuitslandNietzscheuits et nieuweKeizerrijk. geleid, twijfelde aan het nut van geschiede- benadrukte e paradoxen van de mo erni- n is. In zijn Vom utz en und Nachteilder tei t.Begin e in negentiendeeeuw eeu was het isto- Historieo urdas Le enuuit 18 74waarschuw- risep m immers eenbelangrijke sta eweestgewees ehij J voor oo eeen overmaat aan historisch e- de ontwikkelingvan het moderne e- se ie de verbeeldingvan e creatieve mens wustzi'n.J Juist door afstand te scheppen inverledenet opsluit en een blok aan het tussen heden en verleden kon het verleden been is van de handelende mens.c ep- alseverleden wor en gezieng en zoveel moge-g pende e daden, meende hij, zijnn juist moge- liji van binnenuit wordenn verklaard. ve aa .Dat iJf dankzij een moment vangeheugen- o althans was depretentievan a het historisme: gedachteloosheid. Het historisme van de etveverledenr n ni te te e benaderen met de late negentiende eeuw was een ideologie maatstaven van het heden, maar recht te geworden van quasi-onpartijdig bronnen- doen aan de toenmalige context, de isto- on erzoe , een bestuderingvan het ver e- Maar hoe verhieldeeeen dergelijke ei den omwille van het verleden.Bovendien oven geschiedbesef zichhetc tot heden? In de ne- volgde op de historische verklaring maar al gentiende eeuw is wat dit betreft ee"x e ri- te gemakkelijkde legitimatie van het be- met uiteenlopendeposities. os s. De staande of de bestaande macht, zoals in jonge Leopold vovon Ranke 79S18861 -

Jana Dr en tJHetverlangen e et naar eenEuropese uro e revolutie • 15

geschiedenis leiddei steeds totnieuwe euwe synthesesYYn eses een vervolgens tot een dynamiek van nieuwe tegenstellingen. In zijnJ e- sc ie visie was de mensm n een actor in het wereldprocesp en ontleende hijJ zijn e te e- nis aan zijnJ plaats daarin.i Heden e e en e ver e- en werden vanuit hetperspectiefvavan e politiekitie op elkaar betrokken. In het sto - risc materialismevnKrMarx1818- a a 1883),3> de tovenaars ee in vanva Hegel, ever- e> e ween het explicieteidealisme ea naar de achtergrond,m aa rhegeliaans aai n bleefs de ana-

seaspectenvan eas'wetmatige' ecten van de so- ciaa- economisc geschiedenis.e esc e e s. De isto - risc e analyse werd ookbij J Marxa ee n vehikelvoovoor politiek,de o omdatt e, o at ento e- Johan Rudolf Thorbecke 1789-1872 in vanhistorischeva hetproces r es extraextrapo la-- tiesnaar naa detoekomst toe o st mogelijk o e maakte. streefde ernaar zichzelf bij de bestudering Doel enrichting r c ti van va deggeschiedenis esc e e s gavena ve van de geschiedenis zoveel mogelijkuit te z'ic t op noodzakelijkeveranderingen in schakelen: weissteis man kaum mehr,, et e e.n HiHistoristens distantieerden zich ass man erner en so i c ei t hat.at Man ist nadrukkelijki' van a dergelijkeege J ewetmatige, g, ein c I mehr'.e DiDit maakte het contact met sc ematibenaderingen sc evan de n esc ei - de goddelijke continuiteit mogelijk, want enis en zagenen deze als eenbedreigingvoovoor zoe reeg pRanke de sc epp ins- g of vor- cu ture e diversiteit en de menselijke vrij-1 min ras tenc in degeschiedenis. Natuur e.i Historischesto sc verschijnselen e sc J en hadden ene gescgeschiedenis e e s waren ein Werden in ook een eigeng betekenis,^ die niet noo z e- Gott'. In het historischonderzoek ginggg het lijki'afhankelijkwas van e a oop van de erom deze creatieveroeig vanuit de tijdJ zelf wereldgeschiedenis. Bovendien verloor de tee rig enlp en tebeschrijven. ne ee hegeliaanse of marxistisc e benaderingg van hiertoe uitputtendbronnenonderzoek.p ezijnesc ie enis onmiddellijkzijn ouvast aals einddoel verkeerdr werdbeoordeeld. eoo ee . ImmImmers: r. analyse de avan a yse geschiedenis a de esc e e s Het perspectiefvan een ziener veronderstelde kennis van het doelen de Wiee geenbronnenonderzoeknodigee o 0 richtingc t ervan,e va , ofwel hetperspectief e s ect e vavan was Georg WilhelmFriedrich rie c Hegel eg e een ziener. (177o-1831). e e Or en e vanuit eeeen Ver - ei are idealistischei istiscgroeigedachte e . Empirischidealisme isme wereldgeschiedenis met behulpvan e o- g,osde menselijkegeest, eest zo s die zich in de Binnen dit concep tue e krachtenveldver- geschiedenis –voo bij voorkeur eu in de ststaats ge-e diepte de'on e Johan Rudolf Thorbeckeo e sceesi ni – objectiveerde. De ia ectie in (1798-1872)zic in egeschiedenis als

16 • Biografie Bulletin Najaar 2006

nieuwe veelbelovende wetenschap tijdens wordend ge ee en hadeen tiJjd of een eenee vvier urn e e stu eiri e s ans Du it- persoon – tevens een functie in atroces. p se universiteitssteden. HijJ ee ditt niet In evanin'verknoping' iperspectieven beide vanuit een antiquarische interesse, maar als (synchroon en diachroon) wasThorbecke ambitieuze idealistische filosoof. Hij' estu- gheïnteresseer . Hoe heden en verleden zic deerde onder andere Friedrich c e in gs tot elkaar verhieldenwas w deze in z visvisie e geeng speculatieve natuurfilosofie en Hegels ge- vanzelfsprekendheid,m aa ookr eenn a ter- schiedenis van de wereldgeest,g ^ maar istan- fact: de mens speelde een actieve rol in de tieer e zich al snel vaner e iJ e met o- manier e waawaarop o e hedene en ve verleden e en op elkaar disch-filosofische benaderingen van de werden afgestemd.tm . Zowelw een ontkenningote geschiedenis. Opsluitingvan de geschiede-- vanvn de rol van a hetverleden eee zoals in ear- nis in een filosofischschema deedde wer- i ca e fasevan va deFranse ra se Revolutie– als een kelijkheidper e definitie tekort. Dat was de overmaataan aa historisch sto sc besefvormde o e een strekkingg van zijngeschiedfilosofische es- belemmeringvoor organische vernievernieuwingu g er'Ober das Wesen und den or anisc en indegeschiedenis. ^ ter der esc ic te(1824) 8 4 dat hij als eenaanbevelingee hoopte te voor Organische vernieuwing een aanstelling aan de universiteit vavan e lijn, waawaar Hegel eg e opmoment dat Vanuituging ditgedachtegoedin or ec e vie r e.Dgeschiedwetenschapin e e mo- a wetenschappersaan het n werwerk, eerste r in ern e zin was asnog o maar g aa net ete geboreng of de Gent2-It8 3 8oe vervolgensnvr g n inLiLeiden n filosofie dacht alweer greepte hebben op (1831-1849). i'J zic nu bezighield met to con- etrotegeheel.g Dit soortjumpingJ g de vroegegg Engelsegeschiedenis, esc ie ^ degs ec ie- c usions ggver,inThorbecke te ver maar dat e- eni s vanva de Vlaamse aa se stesteden, e, de Industriële ust e e te en e etniet dat hij de voorstellingvan o e Fransea se Revolutie; steeds in het em richtinggevendeideeën eee in e ggeschiedenisesc e om het moment van org anisc e vernieu- afwees, of dat er geen sprake zou kunnen wing. Nieuweu ideeën traden aan het licht,, zijnJl van een zekeredialectiek. Zijn stastand- vonden uitdrukkingin wetgevingg g of insti- p unt was dat feitelijkJ historisch onderzoek tuties,u zorgdeng voor spanningen t ssen et e ideeën,i"n diecreatiever e de g eio in eeg - bestaandeen e het euwe.nieuwe. In datkrachten- ac ten sc ie enis veroorzaakten,^ aan het licht zou spelp had de politiekpo tot taak door middel moetenbrengen.oete Daarmee verwoordde hijJ van wetgevingg g continuïteit en veranderingg eeeen soorto idealistischempirisme gerichtg op op elkaar af te stemmen en dit opP een zo a- deoverklaringvan r anisc e groeig in de e- ni ge wijze dat de vernieuwende krachten . g sc ie enis. constructief on en werken op het e- Wat de relatietussen tusseheden e e een verleden e- staan e. edestructievan va e revolutien ko , hanteerde Thorbecke ee u e er- en vermeden door tijd op tbakens de a e s te s ectie . Iederee tijd– en ieiederepersoon– e e verzetten. Vanuiti een dergelijk ee e e organisch- o a sc- . had een eigen betekenis, was e>twas "r sich, evolutionair perspectiefestu eer eor- wat zoveel inhield als eenhistorische ruim- ec e oo e rgeschiedenisNe e an sene te van eigenheid en ete enis evin .e e- legde hij het falen bloot van depogingen

i erti was alles opgenomeneein een stesteeds om e verbrokkelde bestuursvorm van de

Jana Drentjee te Hete verlangen naar eenEuropese uro ese revorevolutie u e • 117

Republiekte vernieuwen. De invloed van magistraatdie e eenee structurelest u u reoor e doorbraak etFr a nse centralisme in de Bataafs-Franse van lokalismesi me in de weg stond. 'Neder-^ • pperiode 1 79S 181 3 was in zijnn visie weis- landschebeginselen'voldedenet niet m meer in waar een zegen voor Nederlandgeweest, een ti' die ^'door algemeene krachtenn in maar accentueerde tevens het nationale on- wetenschap, kunst, nijverheid, zowel als in ^ ^ vermogen het vernieuwingsproces zelf in staatsvorming'g wewerd beheerst.e ee s 'Vanwaar banen te leiden. In 18144 was de eenei s- ontleent gij delijst st eder Nederlandsche e- staat gehandhaafd, nu onderOranjesoe- inse en.^ Uitherinnering? erinnerin , eterinnerin- e, maar in depolitiekerapraktijk tiJ bleef het en regeertmen e zooo0 min menals den on- oligarchische lokalisme bestaan relict uit er stilt' metet den nm a ti' va van gisteren',ist rn^ , de tijd van de Republiek– dat in de visie reen e EdelmogendeeHeren in wee- van Thorbecke niet alleen een belemme- e Kamera te horen. In zijnbenadering ring vormde voor noodzakelijkepolitieke kwam de e eranse ggeschiedenisi eni s in een vernieuwingen, maar ook voor economi- dialectische verhouding te staan ten o -

sche en culturele innovaties. zic te van de algemeneg EuropeseE r pese ten en- ties.i Daarmee aa kwam de nadrukrliggeno te het diachroneperspectief: manier e ma e waar- r- Nederlandse beginselen 0 Nederlandzichi verhield ve e totto het tijdvak Dezeee analysebepaaldey Thorbeckes o tre- van de FrFranse n en n e IndustriëleRevolutie.ust e e en s o iticusinjaren i e8 1 40 . In et e- HHet t is daaromnietverwonderlijkat et veen den waren de vernieuwende tendenties zijn benadering rinals on-Nederlandso ervoe-er ans vanaf de late achttiende eeuw nog onvo - ren. Thorbecke legde Europese maatstaven . doende omgezetin eeeen nieuwe wetgeving.. aa.aan. Nogo s steeds voelenn Nederlandse e e a sei sto- . Er was sprake van een gemankeerde evo u- ric i vana de negentiendeg eeuwe de e oe te tie.i In die ezin nam Thorbecke afstand van om eeoor e in vangp de Nederlandse o- wat depolitiekeelite e tevan a dat moment ver- litieke cultuur te ontdoen van etor-

sto n ondern rbeginselen','Nederlandsche ec' aasn e perspectief, p p , omdat hierinat niet ofwel,e de Nederlandse tra itie van lokaal, de historistische analysey centraal staat van ^ ^ ggewestelijk en oligarchisch– zelfbestuur, watt Nederlandvoor zichzelf'betekende. door Thorbeckesjeugdvriend Willem An- ''Nietet hetgeene n natiede at ise geweest,g , maar et- ^ nec imme ennic (1761-1825)7 Somsc re- geen zij moet worden, tot ri tsn oe rmm^ nemen' ven als^ eNederlandschelandsaard'. ie was in er aa or ec es idealistische- e tegenstellingkwam het scherpstt tot uuiting vies. in 1844, 44^toen Thorbeckezich c in het zoz ge-- naam de negenmannenvoorstel e en e tot Gecanoniseerd het systeemY van directeverkiezingen ve zine ne voor de Tweede Kamer. Op zichzelf was eene- Juist de benadering vanuit het `vreemde' . trapt kiessysteemY inThorbeckes denken perspectief op de Nederlandse geschiedenis het meest organisch vanwege de verbinding maakte Thorbeckes rol als hervormer mo- tussen hogere en lagere politieke niveaus, gelijk. De vernieuwing van 1848 bracht on- maaraa in eNederlandseopolitieke e praktijk der andere de decentrale eenheidsstaat tot bevoordeeldeevoor e het depositievan a ezittende stand. Het publiekrechtelijke primaat van

18 • Biografie Bulletin Najaaraooó

e centrale overheidrwerd systematischY mat isc tieschok is s steedseen ee ongeluk; o eom u; de o wewen- ^ doorgevoerden maakte een einde aan het teling zelve kan een zegeneg e zijn'J noteerdeotee e s e,im dat ook de ecoeconomische o sc one o t-t- Thorbecke eenpaarjaarpaar vo0 r 8i 84 toen hiji' wikkelingTegelijkertijdwer- als het ware naar een Europese revolutie • p denp rovincieg en gemeentein'organisch' verlangde ie de Nederlandse politiekitie zou het ggroter geheel ingepast e ast enkregen e e hierine in kunnen opschudden en het gelijkvan zijn eennr relatieve i eve autonomie.auto om e. Zo was er toch historischen analyse Yse zouzbevestigen: e e- s r evan a ee nz zekereae rcontinuïteit,r we eurni te s va nsystematisch-liberalee iertijdgenoten0o diei te hoop liepeni n- te grondwetsherzieningi dieThorbecke o eceannanno e n Thorbeckescentralismenio ec es niet zo z e rva- 2006 een ee plaats in canon de ca o vavan de Neder- r- ^ re n. 'Deevan noodzakelijkheidn een e on r uv - an seescg ie enis zouopleveren.u

Jana ern' t Je etHet verlangen en naar eenEuropese uro ese revorevolutie u ie •19i

Het luciferdoosje en de Nieuwe Beelding Over de wenselijkheid van een Mondriaan-biografie

Antoon Erftemeijer

Aan de beroemdste Nederlandse kunstenaar van de twintigste eeuw is tot op heden geen serieuze, wetenschappelijke biografie gewijd. Terwijl Picasso, Dail', De Kooning en vele andere toonaangevende kunstenaars van de moderne tijd inmiddels al door biografen zijn uitgekleed; bleef Mondriaan tot nu toe buiten de behandelkamer. Antoon Erftemeijer vraagt zich af hoe een biografie van Mondriaan er uit zou kunnen zien.

In 199899 had ik de eer en het genoegeng om Franse burger,g^r zodat oniemand at kon raden MiMiche e Seuphorr in Parijs te ontmoeten. De dat hijkunstenaarwas.J Gelijk e een Franse toen al zevenennegentigjarigel schrijver en burger,g hetpubliekee heeft niets te doen met beeldendunstenaar was bereid me te ont- het kunstenaarun tenaar zijn: zich kunstenaar voe- vangen in zijn appartementP aan aa Avenue de e u e dat is persoonlijk,i' vond vo hij.'.' Emile Zola, waari Jvanachter een overla- Foto's' van hem uit dieParijse a Jse ttijd J latenat in- den bureau in een even overladen wer a- er aa eerderr een eekeurige, eu ge,fatsoenlijk tsoeniJ e- mer,e u i ingingg gg opp al mij n vragen e e, niet opvallende'heer' eer zien dan een over Piet Mondriaan. I liep emet het idee woeste kunstenaar. rond om iets met Mondriaan 'te doen' bijvoorbeeldeen biografie van hem sc rij Groentekistjes ven. Seuphor had Mondriaan oe een van 19209 tot 931 8 hetjaar waawaarin Mo n ri- Net zoals hij het de mensen in zijn omge- aan Parijs verliet. Hijwas de eerste die een ving lastig maakte om achter zijn uiterlijk boek over de schilder samenstelde.Een en een kunstenaar te ontdekken, maakte zinvee herinneringenn aa aan Mondriaanonriaan Mondriaan het latere generaties moeilijk was de volgende: on riaan hieldvan om achter zijn kunstenaarsverschijning een wandelingen. Hijl zei dat hijl een burgerg van mens te zien. Hij had de gewoonte alle aan Parijs was, en vond dat hijeen overjas hem gerichte brieven en kaarten — en dat moestgra en gelijkiedereen, gelijkeen moeten er vele zijn geweest, want hij stond

20 • Biografie Bulletin Najaar 2006

Mondriaans bureau in zijnJ atelier in New York ^z 1944

met veel mensen in contact – weg teooi- rijkJ waren vvoor r latere egeneraties. g en.Eenpersoonlijkerij e boekerij J o uw e hiji' EenvaeJnbiografien M on riaan lijkti' an ook niet op, en kreeghij al eens een boekca- inree instantienmste onmogelijk e i' nen z zelfs s over- deau, anag i datl na lezingg door,oor verte - o g. de Seuphor, die om die reden eener- Nuu zijnbiografieën van ee en unste- so on i' eopdrachtop in een door hem cadeau naars sowiesoalgeen een bloeiendg genre. e-

gegeven boekmocht schrijven. Ookeer- ru ie ei' is r de iwaarin'monografie', het soon i'J e nalatenschapvan Mondriaan is wewerkcentraala– staat ewoongewoonlijk i' c rono o- buitengewoon klein. Hij liet nauwelijJ kss g isc geordendg en inhoudelijktoegelicht– een inboedel na (in zijnJ laatste woon- en terwiljl er omheen iets over de levensloopP werkruimte in New York had iJ meubelen vann demaker ae wordt o verteld.t Mondriaans gemaakt vanroente istJ es en hijleet werk is inmiddels op voorbeeldigewijze J sa- geendagboeken en/of memoires nagelaten. ge acr t dein tweedelige, ie, g uitputtendeuit e HijJge staat slechts o een handvol foto's a - raisonné,' die de Nederlandseer anse eeld. Filmopnames van hem bestaan al kunsthistoricus Joop M. . Joosten ne zijn helemaalniet, et,en e hij is s maar één keer eïn- Amerikaansecoea Roberte P. Welsh in terviewMondriaan .lijkt er 1 nauwlettendrn w 199 8 voltooiden. en. Ook al duikt errn natuurlijk voor hebbenen gezorgddat er na zijn dood nog owel eeens ee hier of daar een onbekend een beeldzou ontstaan van een volledig aan werk op, deze catalogusi biedthét et handvat a zijnn sttoegewijde toe man, ew wiens e sociale , e voor iedere toekomstige scschrijver e over contacten, ziektes, liefdesverdriet, dagelijk- Mondriaan. Bovendien is in deze uitgave se lectuur en dergelijke dingen on e an - een ruimgeïllustreerde ^'documented c ro-

Antoon emirH e eHet tuci er oos eeen de Nieuwe' uwe Bee in • 21

nology' opgenomen: eene feitelijk overzicht noemde Mon' riaan nn e re Tenzij,s. e , na- van Mondriaans leven van jaar tot jaar, tuur i'J iemand^globale slechts een o e evens- soms zelfs van maand tot maand,e ar- beschrijvingwwil maken.a e Er is ooit een . eer met citatenit u brieven- en andere n p o in gedaan tot een samenvattende, voor cumenten. Alle belangrijke feiten, voorzo- eeeen breedee publieku e goedleesbare biografie: ver bekend, over Mondriaans ondermaanse Mondriaan. Een leven in maat en ritme uit .. bestaan staan daar bij elkaar. 19^ 88 van de indertijdebij Haagsche aa ou- rant werkende cultuurjournalist Coos Versteeg.e stee Hi .kreegHij medewerkingvan de Brieven inmiddels overledenes on riaan enner HoewelMnraae o ai nbrieven áán em HerbertHenkels. e Hete s. etboek, o een, compacte,, vernietigde,zijn van em ongeveerg e on- ruimgeïllustreerdeu,paperback, a e acbiedt een derd brieven,rie es en kaarten. bewaard., overzicht van leven en werk vann de schilder,i r Uit al die documenten zijn veel interessan- zonder enige annotatie.i Deze e biografiee o g aisie al te gegevens te halen, ook schreef on- sinds velejareni uithandel, de amaar e, aa kan een riaan geen lange epistels over zichzelf en leidraad zijn voor een nieuwe biografie. . zijn artistieke vorderingen zoals Vincent Eene nieuweu e te schrijveno biografie a i ekan ook .. van Goghg dat graagg en veelvuldig deed. eunen po e ve e wetensc ae i e deel- Anderses dana Vana o bezatz M on riaan studies over asaspectenn vannMnri o aa ns so - . geenee literairteatae, ir talent, ook al deed hij twee o- cia e en cultureleleven e e diee deinafgelopen g .. gingen om een verhaaltje te schrijven,sc ri ven tek-- decennia verschenenzijn: z. overove de erelatie at e sten die door Lodewijkvane Ysse als niet tussen on riaa' n ene Arthurt u Lehninge g door erg kunstzinnig werdengekwalificeerd.D e -a inBi Bois, over^ Mondriaan zijn r vanbrieven zijn niettemin interessantn voorv r wiwie vriend Albert vaden e rie dooro0 Hen-n M oJn riaans werk en zijn artistiekeontwi - e s^ over de vader vaner Mondriaan door e ing wilbegrijpen. e eveng oo inzicht A nco Mali e. a. ene oveover Mo n riaa n en Lo- in M on ri ana sociales contacten — wat dat e wi'J vanap Deysseloor . enB ot am betreft was hijjuistJ vaardigera dan Van A.H... den oe Boef. . Daa Daarnaast aast zijn n eer natuurlijk Gogh. g . Die rieven zi Jn ecechter nog niet e- ta vana studies ie verschenen over Mondriaans bundeld, en deels niet, of nietoeg , toe- werk.r Eenuitputtende u t utte M e on ri aan- i io- gan e iJ . Joop oosten verzamelde ze en grafie(opgemaakt o e aa t tot ene met et1993) 993 is vervat s ve at e genoemdekunsthistorica Corrie van A ric me zal z een inn m Catalogue aao e raisonn é. geannoteerde uitgave gaanbezorgen. Van . . Adrichemgebruikt ie brieven, eve ,evenals e e as Anekdotes Mo naasa ri n eet n r en — te hijschreef .. honderdenbladzijdenvo rzin ove kunst-n Maar of zo'n nieuwe biografie gemaakt opvattingen— momenteelmome teein i hetkader a e van moet worden? Dat Mondriaan een pionier een promotieonderzoeknaar de relatie tus- was op het gebied van de moderne schilder- iedie teksten en Mondriaans beeldende kunst kan niemand betwisten. Die kunst, werk. Eenbiograaf raa zou dus het beste nog en alle kunsttheoretische teksten die hij er . enkele jarenee kunnen wachten, ^of in nauw zelf over geschreven heeft, zijn goed toe- overleg moeten treden met de twee ge- gankelijk voor iedereen die zich in Mon-

22 • Biografie Bulletin Najaar 2006

driaanaa wil verdiepen.wpersoon- Mon riaans ersoon- Mon iaa r' nbestaat eer dus toch genoegg g in- lijke leven lijkt op het eerste gezicht echter teressantmateriaal. ate aa . u Juist s van^ e roten ^ allesbehalve spectaculair te zijnzin geweest. g willenwe altijd a t graagJ g gde menselijkeJ e an- Hij leidde weliswaar een internationaal e- tenkennen, wasa as het t maara om niet tegeng ven, en kende vele, in cultuurhistorisch op-p ze eoop te hoevenoee kijkenJ e als tegeng onaan- zicht interessante mensen, maar het is de r aa ar e heiligen.e en. Een royaleya schets van vraag of dat de on riaan- ie e er na- het sociale leven van on ri aanm met al der tot zijn kunst brengt. zijn contacten met medekunstenaars en Dat leven hadoverigens wel intrigerende allerlei zonderlinge o minder zonderlinge ^ aspecten. Zo iss daaraa Mondriaanson riaans vrijgezel-eze `c ristoso en en wat dies meemeer zij, is elk lenstaat. Overzijn zi verhouding totin ouvrouwen geval verrijkendo0v r nze 0 kennis van de rin M n riaa nactief is veel te vertellen, zieil voor ee de site cu tuurp erio e waa o e sta .star p tin a na. ,nonder 'Vrouwen rond was. Mo n ri naa . Dan: wat is er waar van een Maaraa waaraa ieiedere on iaar' n- io raa in moord o zelfmoord in eenmolen o e bij Nieu - spe e in de eerste plaats op gespitstitst moet .. g wer-Amstel waar Mondriaan ooit verbleef? zijn, is dat Mondriaan, ondanks aaln zijn ei- Hoeoe stostond hetmet et Mondriaansgeestelijke on en aa r i e kanten, een, zoeker waswas, een gezondheid? (Psychoanalyticus-psycholoog mana wiense spiritueeliri getinte zoektocht P. vann ne BerBerg ee een sp ecu atieve voor- naar eeeen nieuwe euwekunst u leidde s tot werken zet in zijn essayY 'Piet Mondrian.Mn. Splittingi en ideeën,die e in stesterke emate het gezichte t of reality and emoti o n . Waarom werd van e twintigste-eeuwse internationale Mn n riaan theosoof en bijna vri metse-) kunst hebbenbepaald, een diee nogo steeds l . laar? grote nawerking hebben.Een e Mon riaan- Daarnaast zijn er tal van anekdotes over e- biografie moet aandie e innerlijke,e te i' leverd, de ene nog veelzeggender dan de artistieke en algemeen geestelijkei' zo e - andere. Zoals de getuigenis van medekun- tocht alle aandachtn t estebesteden en nagaan in stenaar Frits Klein, die op een avond aan- hoeverre die gegrond is inpersoonlijke e klopte bijl Mon riaa n aaaan de Rue du é- vensomstan ig e en . Om tot een- zinnig part 26 om hem mee te vragen naar een verhaal teomen moet bij de biograaf een ^ . J g dancingac g bijJ Gare Montparnasse.p Klein sterk psychologischgin evin -s enduiding- hoordeoor gestommelg achter de deur.rEine- vermogeng an in an aan met een e- grip van de spiritueleiri e ideeën"n ie voor il deed Mondriaan open 'en legdeeg uitat p il hadgemerktdatg er iets niet in orde was, Mnoaa ri n zo belangrijk gri' zijnJeweest. gg maar hij hadniet zo gauw gezien wat, tot Nog afgezien van eendegelijkun st si- . hij ontdekte dat de asbak verkeerd stond'. torisc inzicht c et en grondigeon e kennis van Schijfster Jo Boer ondervond iets vergelijk- Mondriaans werk die aan de basis vannzzo'n o bijaar s haar bezoek aan Mondriaan: s project moeten staan. Een goedee on- je eensigaret opstak en 'e e e het lucifer- r'iaa n- o i aar moet zichten te oe stellen. doosje zo neer,, dan stond hij direct op en te achterhalen ini hoeverre Mondriaans ar- legde het zus neer.' Hij kon zelfs boos wor- tstii e ekeuzes uz werkelijk oprecht t en ori i- denen wanneer iets niet op zijn plaats stond. neel waren, In hoeverre was hij een onaf- Voor wie geinteresseerdis in 'de mens' anei eeenscheppende geest,eest en in

Antoon Erftemeijer Het luciferdoosje en de Nieuwe Geelding • 23 welkemate ate we werd hij,J , vooralvoo a tente aaaanzien e met een wat luchtiger karakterti er mag natuur-g ^ ^ van zijnJ Nieuwe Bee in g^ beïnvloed lijkJ ook. door0on mensen in zi'omgeving? Literatuur Mondrianologie . Joosten en R. Welsh, Catalog ue Raisonné Blari- Tot slotnog o eenmaal nm Michel c e Seuphor.r D e - cum V+K Publishing/Inmer,g ^ Parijs,1, Cercle ze meende tijdens ons gesprek:.^'Een biogra- d'Art 1998)99 H. Holtzman en M. James (red.), The New Art – fie maken over Mondriaan zou zeker inte- the New Lie. The CollectedWritin g s ofPiet Mon- ressant zijn. Dat is echter niet gemakkelijk, drian New York Thames & Hudson 1993) aenuinlichtingen tweedehands. zijn n n J C. Versteegg m.m.v. H. Henkels), Mondriaan: een Maar zo'n boekzouu zeker waarde hebben. leven in maat en ritme(Den Haag, g^s D u Uitggeve-eve eis s eeneteeo moeilijkevopgave m de e - P g Pr rij1988)19 soon en de kunst samen te knopen. Om M. Seuphor,P ^ Piet Mondrian(Parijs, 1^ Archimbaud/ overove de kunst u st spreken te s e e moet men e het in- Birr 198977) ner i'J leven van de mens binnengaan.'' A. Erftemeier,1 ^ `Michel SeuphorP i9 of-r 999 een Juist dat laatste zal voor een biograafniet laatste interview',, in Nieuwsbrief Mondriaan- gemakkelijk zijn.J Er is echter al met heel huis J'uni z999 wat materiaal, en de mon riano o le is e- A. Erftemeier,J^ "Ware werkelijkheid."werkelijkheid." Degods-g beelden van Van Gogh en Mondriaan vergele- aati eendegelijkeJ en serieuzebiografie. g g CultuurhistoricusL' eo n Ha nsse n isbezigi ken' in E. van de Loo e.a. red. Kunst vanelo-g ven(Baarn, Ambo 1996) metm de voorbereidingenazo'n obiografie. 99 Mraa eenni euwe, journalistiekebiografie

24 • Biografie Bulletin Najaarzooó

Een babyboomer met een missie Pim Fortuyn als vader en raadsel

Rob van Essen

Voor een grote biografie van Pim Fortuyn is het nog te vroeg. De boeken die over hem verschenen zijn, concentreren zich vooral op de politieke activiteiten van de man die zijn generatie een spiegel wilde voorhouden. Rob van Essen las er een aantal en vraagt zich af waaruit het raadsel Fortuyn nu precies bestaat.

In het inleidende essayY Ji dit nummer ieen ooverr Abrahama a Kuype r ene Hendrik schrijft Piet de Roo daty verscheidene men- o J n^ die respectievelijkin I9 20 en 1944 sen die voor zichzelf een grote taak zagen overleden. r e en. Eengrote, rote^ eini t eve ibiografie^ wegg e e g, zich hebben laten inspirerenP van dei in 2 oo 2 vermoorde rm r Pime Fortuyny zal door het verhaal vavan Mozeso es die e door God dus nog wel even opzi zichlaten ate wachten. ac De wordt uitverkoren om zijn volk naar het boeken ie tot nu toezijnverschenen,zij con- beloofde land te voeren. Ook Pim oF tu r Yn zich vooral op de politieke actvii - heeftee zich c gelaafdg aan deze episode uit het teiten van Yn tijdensti' ens diens onstuimi- Oude estament,etui eg de oproepP P waar- ge laatstejaren.wee van e meer serieuze For- mmee hij zijn boek De verweesde samenlevingg boeken uit dit genreg zijnJ Inn deban van besluit: e ^ I bene eegereed.g . U ook?? Opp weg tuy n van Jutta Chorusr en e Menno eGaanGalan, naarnaa het beloofde e aland!'i^ De ver e i ing is en De erfenis vanF o rt uy n van Hans Wan- groot om de vergelijkingver er door te s,in Uit ondertitelsde van eze boeken,oe trekken: net als MozesheeftFortuynY het Reconstructie van een politieke aardschok beloofde land zelf nooit betreden, al isi in (Chorus en De Galan) en De Nederlandse het geval van Fo rtu nY nooitoo thelemaal e ui- democratie na de opstand van de kiezers delijk g waar dat landzich precies (Wansink) blijkt de impact dieFr o tunY op beyond. hetpolitiekean sc a heeftP gehad. Belangrijkebiografieëno vana politiciiici ver- Hetet eenige boek waarin een uitgebreidee schijnenodoorgaansg pas decennia na hun. wordt geschetstg van het leven vanFr o tu Yn rr • dood. Zo verschenen er onlangsio ra- voor hijlandelijke,bekendheid ree is

Rob van EssenE n Eenbabyboomer a met een missie • 225

In goede handen

Als ze het fenomeenPim m Fr o n Ytu willen w e verklaren,zullen ue zijn toekomstige io ra- en zich niet alleenn op het veelbewogen wo en e- venn vanva F or tun Ymoeteno concentreren, maar ook opmensen dedie i zizich doorr hem e aangetrokken voelden. Als er een raadsel Fo rtu Yn bestaat, dana heeft datniet etalleen ee

betrekkingr'n op pzijn persoon,Pe o , maar ook opp de ei hij a o watat je ^ 'ontevreden rechts' zou kunnen noemen. Ondernemers een aandere e e oongelukkige eg u Ne e- er an ers zagen in hem iemandn diehun u taals ra ene hunu problemenbegreep.P Dat hethier e ging oom eeeen acaacademisch e sc egevormde vo rm homoseksueledandy a y edie bijzonderer o en- Pim FortuynY 94r 8-2,002 hartig oveover seksleven even ssprak, , dee blijk- aa nietet ter te zake. a De meeste aanhangers vooralsnogoF r tunY ins 1 8 99verschenen zullen waarschijnlijk i'et n i' nietaa graag e hebbene e- autobiografie Babyboomers.Autobiografiey zienen dat hunzoon oo met iemand e a als o Fr tu Yn van eengeneratie. Uti e oeboeken e van Wan- thuisi kwam,a, aa maar de man leek uiterstu e- sink en Chorus en De Galan blijkt dat niet schikti om o de boel in Dene Haag eensee s o e alle informatieidie FortFortuyn n in dit boek over opP te schudden,u ^vanwege juist vanwe e zijn excen- zichzelf ggeeft, even betrouwbaar is – iets en zijnJ schaamteloosheid. Door wat natuurlijkinherent is aan het genre van zijn stan unten over de 'puinhopen van e autobiografie. Bovendien a FortuY n paars',aars , debuitenlanders een e sislam a in eenpolitiekebedoelingmet dit1 boek. Hij stee s emoti on er eenonverzoenlijker e taal wilde niet alleen zijn levensverhaalvertel- te verwoorden,wist wF st ro tuYn op zijn beurteu en, maarmaa ookzijn zijn eigen eg e ggeneratie e eens ie- steeds beter in te spelen oop e behoeftee e gVolgene voorhouden. Vo ens em hebben de waarini'bJ leek te voorzien. 1945 en 1955 geboren a Yoomers Geen enkele wegbereider stapt een sinds de verzuimd de ^ va erro op^ zich te nemen die scheppingonberoerdr gebleven e eve oerwoud in.in de maatschappij op een gegeven moment OokF o r tuYn heeftzich c bediende e vana door van ze verlangde. Hij voelde zichgeroepen anderen gebaande wegen. In 1991 opende ie ro zelf te vervullen. Dat verklaart de Frits Bolkestein het minderhedendebat ebetrokkenheidwaawaarmee eei' met een geruchtmakendartikel in eo s- enzi nie ne missiess ebegon. e o. In 2004 004eindigde e 2000 zwengelde we Paule e au c e er hij bij de verkiezingen van de grootsteNe- dat debatnog eenso ee aan s metaa zijn et al even e e e - derlander aller tijdenJ postuumP opP de eerste ruchtmakende artikel in NRC Handelsblad

plaats,^ één plaats boven de echte Vader des et'het multiculturele drama'. Hierdoor Vaderlands, Willem van Oranje. waren op z'n ^ n minst st bepaalde e taboes mindere

26 • Biografie Bulletin Najaar 2006 grotebarrières geworden dan voorheen. onderehet tapijtJ werden geschoven o pe Een andere wegbereiders is natuurlijk JHans agenda werden gezet,g z kwam er een eindee Janmaat geweest,g de onc arismatisc e, aan een lange,n g paarsgetintepaa s g periodep vane ^ rancuneuze voorman vanentrum ep ar- depolitiseringenn w e r Ne eran enor-g ^ til en later de Centrumdemocraten, die in ma iseer tot eeeendoorsneeprovincie van 1997 997werd veroordeeld omdat hij eenjaar Era.oeesouuo gezien is Fortuyn y eerder eener re- eerder tijdens een demonstratiehaderoe- parateur dan een wegbereider. en dat hij degmulticulturele samen evin e zou 'e kunnen voorstellen dat de open- zou afschaffen zodra partijj hhet voor het heid waarmeem F Fortuyn r n overY zijn ersoon i'- zeggen zou hebben. Aan hem heeftCarla ke leven sprak, eenbevrijdende werking Hoetinkoe elders in dit nummer een artikel eeft ge in Den HHaag. g Het e feiti at ie- ewijd. De extreme, racistische wijze waar- mand die vrijuit sprak over zijnomose - op Janmaat teg en buitenlanders tekeerging sua stest' en e zijnJ bezoeke o aan darkrooms een heeft weinig navolginggekregen, maar de groot deel van het conservatieveree eete uitspraken waarvoor hij zich geregeld voor van et e er an se volk achterr zich kon de rechter moest verantwoorden, zoals ook krijgen, ouzou de spindoctors sp van de verschil- 'Vol is vol', wektenn eeeen tiental jaren later al ene politiekei i partijen a toch aan het en- aanmerkelijk minder afkeer op. ken hebben moeten zetten.n Maar aa eststijl Fo rt uy n was geenJanmaat. Hij was inte i- vavan oF rtu nY lijkt niet echt school gemaaktg genter, charismatischer en zijn ideeën wa- te hebben. ZoprobeerdeMark a Rutte,, de ren minder extreem. Zijn latere biograaf lijsttrekker van de VVD, eerdert i 'aar alle zou moeten onderzoeken in hoeverre erlij- eventuele twijfels oover e zijn seseksuele ggeaard-- nen van de een naar de ander te trekken ei de kop in te drukkendoor oo inde Privé zijn. mag dan geen racisti zijn, ,de men- van 27 oktober te verkondigen dat 1 op sen die op u stemmen zijn dat wel,' zeiz i Kir- zoek is naar een vrouw.r (En niet zomaar een sty Lang tegen Fortuyn toen ze hem een vrouw, maar eenkruisingutussen Sophiei paar dagen voor zijn doodinterviewde voor HdeHilbrand,ac Boer a er n Da ne Dec- B asic. 'Nou ouen? Het maakt niet uit waar- kers.) i' a ar wordt er toch vanuiti ge - - o m zee opp me stemmen,, maar als ze dat gaan dat lijsttrekkersl ers maar beter eterose doen, zijnzijn ze e in goedeg handen,' , antwoor - sueekunnen zijn.J En als zee niet keurig e FortuynY – een antwoord waarbij Je va- getrouwd zijn, moetenn ze e o pJzijn minst ac- er ile toon zich vanzelf opdringt. tie opp zoek zijn.J . NNiet et naar kiezers,, maar naar eenpartner. 0 For tu nYgeweest, eeeen wegbereider is eweest v t Het eigenlijke raadsel dus te ezien, Dat zijn discipelen de weg Hoe groot Fortuyns impact achteraf zal inmiddels behoorlijkkwijt zijn, staat wel blijken te zijn geweest, is een vraag die toe- vast. HoeH groot Fot r o ns tu impactY en in- komstige biografen beter zullen kunnen vloed geweest zouden zijn alshij niet n1 was beantwoorden dan wij. Was hij een wegbe- vermoord, zal altijd een onderwerp voor de reider of een incident? Wansink beschouwt 'what if'-geschiedenis i'ven. et s t een .. de Fortuynistische revolutie als een inhaal- veilige uitspraak dat hij het geenee jaren slag; doordat onderwerpen die hier te lang en aa uitgehouden had en dat ook als

Rob vanva Essen n Eene babyboomer met een missie • 227

i' was blijvene eveleven zijn partijledena t eenals a den. Wel wetene waaraa dat thuist u s is, s, hetgezien e e . J vechtendee kikkers uit de kruiwagen waren hebben, de weg ernaartoe kennen, maar gesprongen. Of en in hoeverre hij in zijn nooit arriveren. Dat is nietetalleensmarte- ee rol o hadkunnen u e groeienoee e en hoe geslaagdhij lijk, aamaar ook wreed.r . Ik hoo dat ik geen zou zijn geweest als kanalisator van een Moses hoefte zijn.'' hoeveelheidonvredenr e e diei de gevestigdei ar- t 1en nog met geen stok durfden aan te ra- Literatuur en , zal altijd een raadsel blijven – het ei- e n i' raadsele aa F se or t u Yn. Hoee ere atelater ook Jutta Chorus en Menno de Galan, In de ban van over hem zal worden geoordeeld, zelf zag Fortuyn.s Reconstructie van een politiekep aard- schok (Amsterdam, Mets & Schilt 2002) Fo tur Y nzizich iederini rgeval als eenmm a n met een missie. Hetvee na Mozes o esis snooit oo t Pim Fortuyn,Y ^ De verweesde samenleving:g een relig i- eus-sociologischg isch traktaat Utrecht ^ Bruna r1995) ver weg,^ getuigeu ge eenee faxdie e oF tur Y nop 6 , Pim Fortuyn,^ Babyboomers.y Autobiografie van een november l1994 aan n zijn bestevriend v en Jan 't y ^ Sgeneratie (Utrecht, ^ Bruna r1998) HooftH stuurde:r I moet oet op weg. Wellichti t Hans Wansink, De erfenis van Fortuy n. De Neder- ligtt daaraa de opgave van mijnmi' leven. Als je landse democratie na de opstandp van de kiezers nadenkt over Moses opp deze manierbegrijpe (Amsterdam, Meulenhoff 2004) je pas hoe smartelijkoeti' m e en e e -

28 • Biografie Bulletin Najaar 2006

Blinken en verzinken De memoires van Hans janmaat

Carla Hoetink

Of we het leuk vinden of niet, Hans Janmaat was een politieke voortrekker, de wegbereider voor mensen als Pim Fortuyn en Geert Wilders. Uit zijn memoires, die hij schreef nadat hij zich uit de politiek had teruggetrokken, blijkt dat hij zichzelfals de enige echte leider van nationalistisch denkend Nederland beschouwde. Maar dan wel een, zoals Carla Hoetink laat zien, die zich hevig miskend voelde.

Hans Janmaat was de eerste rechts-extre- hem de kracht om door te gaan. mistische parlementariër sinds de Tweede Dit is in een notendopn hetpolitieke e leven Wereldoorlog en jarenlanghet boegbeeld vana Hans Janmaat(1934-2002). at er ver- van nationalistischdenkend Nederland. ervavan hem bekende e is, , is gebaseerdop een o Tussen 19 82 en n i1998 99 zat hij, met een onder- beperkt aantal, vaakherkauwde bronnen. re ing tijdens J hetkabinet-Lubbers, II De media hebben slechts bij uitzonderingring dertienjaarewee in e amerK. s voor- de moeite eite genomen enomen zich verder te ver ie- man van de Centrumpartij(c p ) en later pen in zijn drijfveren ofpersoonlijke ac Centrumdemocraten (c D) streed Janmaat ter ron . Bij lvoorkeurr werd ppoliticus tegen de multiculturele samenleving en geportretteerdaaaan de hand van zijnJ extre- voor' ' vanhet behoud de Nederlandse cul- msst' i sc e onelinerso e of de ruzies,, g ewe a- tuur.li ngrootste g succes boekte 1J in ig e e ne enp processenocess die zich rond de I99 4, toen de partij driee Kamerzetels won. partijafspeelden. Hijzelfi e het ro0 or- ier jaari' later was het tij gekeerd; er, ' e CD dijn innsta door, deels,ees uit argwaan, ^ leed een vernietigende ver i ezinsneer- uitoverwe'strategische overwegingen', ntee , nts ri'- laag en verdween uit het ar ement.an- i e verhalen te verspreiden. Het beeld dat maat deednog enkele zwakke pogingen om de afgelopen twee decennia vanJanmaat is tot een doorstart te komen, maar trok zich ontstaan, kan dus we wat aanvulling ine en in 1999 999voorgoed terug uit de actieve poli- correctiegebruiken. Het is dan ook ver eu- tie k. Gezondheidsproblemen ontnamen en dat we sindsin enkelenjaren kunnen e-

Carlaa aHoetink oet Blinken in n een verzinken • 292

worden; wélwezou er definitiefworden a e- ree n met voormalige medestanders en eeuweivijanden. Als potentiële lezers hadJanmaat zowel de

aanhang van de CP/CD voor ogen als'het et miljoenenpubliek'rat e a t stai' n un- ten a die 'aren hade ee :

Voor hen is itoe geschreven. ^ U krijgt Hans Janmaat 1934-2002 een indruk van watzichz allemaal achter de schermen van departijJ heeft afgespeeld schikken i en overo zijn persoonlijkep elevensher- eni 'naJ nooit over het voetlicht isgebracht. inne rin e.n• De vrouw vande secsecretaris. etaHet Zaken als macht, geld, haat, liefde jalou- nooit t gepubliceerdee u cee werke e – Janmaata aat deed sie, mystiek en eigenbelang komen wat verwoedee oe e pogingen,o e, aamaar kreeg bij allee u it- boven. Hetet werk is neergeschre- e vers nul uop p het rerekest – maakt sinds zijns n ven in de vorm van een politieke roman, ov e r i' en ee uuit tvan a hete archief-Janmaat in eenvoudige taal en voor iedere ri ' e-

bij het I I S G. Wat hebben deze memoires te ... eDegenen enen die een helderepolitieke biedenbiografischebron?als o. analysey van het beleid ene machthebbers uit die periode verwachten moet ik teleur- . stellen.e e Hetheeft totaalt een zinhaar aa te e- Medestanders en vijandenan en ven, De maatschappij, waarin ons politie- Eind 1994 994 verscheen er een ronkende kee systeem zich heeft ontwikkeld tot een vooraankondigingetin partijblad a tvan a va e dictatuur, laat atenvoue i nietnie toe, Die

C D cp-info, een orgaan dat doorgaans ana se verandert niets aan de machtstruc- ^. ^ g g y vooral doorParti' eerei ze werdvovolg e-e- turen en ik e eengeen zin warvoor 'aren in schreven.Janmaats a aats memoiresz zouden n paas eevang g enis te gaan zitten. het volgende ng najaar esc ververschijnen, e,maarn aa te - gen betalingvan maar liefst honderdgul- In meerdere opzichten zijn de memoires denkondeneïnteresseerg en zich alvast hiermee raak getypeerd. Inderdaad vormen verzekereneeee vaneeeenexemplaar.v Volgen n D- partijpolitieke wederwaardigheden de hoofd- e reeds voltooide oo e deel, overo e de moot van het honderdachtenzeventig pagi- ^ beginjarenin aren van de CP, veelbelovend: n- na's tellend boekwerk. Daarmee is meteen e r zijn leidinge bereikteeeteeat partij in record-eco ook het grootste manco aangestipt: Jan- t i' het parlement. ... Dooroo manipulaties, maats persoonlijk verleden komt nauwe- valse beschuldigingen en omkoperij werd lijks in beeld. Van de elf hoofdstukken doet de partija t 1984 94 gebroken. e o e. Eene ontwi e- alleen het eerste (`Het voorspel') verslag ling waar de tegenstanders langblij mee van zijn leven vóór 1980, het jaar waarin zijn geweest. Janmaat analyseertY de gebeur- Janmaat bij de pas opgerichte CP belandde. tenissen^ de personenp en de e an e en- In vogelvlucht passeren enkele biografische eeorganisaties.'In e s a apers aatJanmaat toe feiten: hij werkte begin jaren zestig als gast- at et ee echten politiekeiibiografiez e e zou arbeider in Duitsland, ontmoette daar zijn

30 • Biografie Bulletin Najaar 2006

eerste vrouw Evi Hock, runde^ na zijnzij te- ambities in eerste instantie te verwezen i'- , l ur eetweeeenin Nederland kleine n in e n bij de KVP en laterate ookkort o t bij DDS '70. meubelfabriek ening , uit liefde voor de Aanastrijd de vergeefse omJ ri' een m nplek op de

ppo itie op, eenendertigjarigeee ti' o i- voorg ron wijdt1 hij lde rest van het eerste tci o o gie studerenu aana de Gemeentee Uni- hoofdstuk. Janmaat zouu achter de coulissenu versiteit in Amsterdam. veel lo hebben ontvangenvoor v r zijn ri ti- Meeree wildew e Janmaata aat overzijn i acachtergrond te o sc e visie op de vreem e in en ro ema- kennelijk niet kwijt. We komen daardoor t i–ze 'Geweldig, zoalsde jij standpuntenn nten i > > niets te weten over zijn jeugdals oudste uitdraagt!'r .zo zou VVD De'er Henk Vonhoffn eeeens s zoon0o ineekatholiek een traditioneeli e e,zin^ hebben geroepen –, maar de zobegeerde niets over zijn in 19S 6 uit geldgebreka e- erkenningein vorm van een plaats op de broken opleidingtot v ieg tuig ouw un i- kandidatenlijstbleef i Ein uit. 11979 zeiz i i' e•, niets over zijn mislukteu loopbaanp in het de politiekp vaarwel.e. I ben^ niete ekneedbaar bedrijfsleven – Janmaat haddolgraag een genoegeen nog o minder ndiplomatisch. er omat scAdieu!' . eu^.i eigenebedrijf gehado voorvoo eeeen groot oot con- cernewer t maar kwam niet verder dan g ^ Onenightstand hettat meubelfabriekje na tween jaarin vlammen opging.nee enkel e ewoord ook Janmaats aats opolitieke t e e cacarrière, e e, die e eenkele e e over het stuklopen va n zijnzijn eeseerste huwelijku J maanden later onverwacht alsnog van de ui t 1979 979 o zijnstudie-ervaringenaan n de grond kwam, is onderwerp van de rest van te ro'rode e faculteit' van Amsterdam dememoires. e Janmaataat verteltve te t hoe hij min van 19669 tot 971 2. of meer toevalligg in contact kwam met de Toch moet elk van deze levensfases mede- CPP via a eeeen artikelin Vrij' Nederland. n.NNa zijn n bepalendstzijn geweest vooroo aJanmaats latere aanmelding als zevendei in het snel: keuzes,enz opvattingen daden. n nNie Ni t voor hij1 werd voorzittere een mocht octzijnpolitiekezij etsroemt oe hijt Jin het aaneigenlijkeaa e tekst ervaringa g inzetten bijJ eoopbouw ou vana de voorafgaandeEresa 'Eresaluut'uut de steun van zi j n partijorganisatie.Nauwkeurig riu eu doet hiji' ver-v - ouders en ec t genotes. Aan de eersten s agvanvergaderingen, va e nieuwe ledene en te hij1 'datat ik met et de fractie de te en- partijactiviteiten. Over het o itie ero- werking,pesterijen,beledigingen 1 ,er eren gramram is hij aanmerkelijke korter,, maar niet- heb kunnen doorstaan'. In een interview temin e er:r'Inde praktijki' omtl et eroerop

a hij1e a eenseeso opvallendopenhartig-p ae neer dat de frontale aanvallen opp het kend dat zijnJ leven anders wasgelopen s vreemdelingenbeleide hoogsteg voorrang ^ zijnJ maatschappelijkerri'r carrière e eter van e i'ven g genieten.' grond wasgekomen.gebrek it e e aaaan e r- nvet vervolge o van a het veverhaal aablijft n-a i succes biedti vanzelfsprekend vanze s re e geen mmaat zich c veelmeer eerpartijman arti ma betonen eto e dana verklaring voor de ontwikkeling van ex- partij-ideoloogo parlementariër,ar ementar e, hoezeeroe ee treemrec ts begin jaren tachtig, maar zegt hijj die laatste functie ook als kroon op zijn we ietsovertoevalligheidrm ove e waarmee juist werkwe beschouwde.esc u e. Overe zijn uitverkiezingu ^ voortrekker werd vandie e ewe- voor0o de Kamer a in 11982:9 8. 'Toch wel leukdat a ging. ik bij de CPc zo snel heb kunnenbereiken erei e . Naa zijn stustudie e probeerde o ee e hij zinzijn politiekeo te wat bij de KVP eenmstee s meer r oonhaalbare n

Carla Hoetink Blinken en verzinken ^ 31

^ bergtopP bleek.'Een e uunderstatement, , want daarmede aangevend datik van v haar bij- verderopP is het Kamerlid hoogstg veront- dragen in het Parlement niet onder de in- waar i als eenpartijgenoot geenee am i- drukben.' e ties 1 t te hebben in die richting. 'Dat^ is Naarmatepartij degroeide, ra i t, had an- ongelooflijk! Een e Kmpoliticuso u die de Kamer maat nauwelijksi' tijd t voor o0der Tweede Ka- niet in wil, de hoogste en mooiste baan die mer, De uitbouw en bovenal de stabiliteit er in de politiekis: het ter verantwoording van de organisatie eeisten st zijn aandacht. roepen van de regering!' Al sne raakt het verslaggg getekend door ru- Toch kwam Janmaat relatief weinig in de zie en versplinteringP rin binnene de eigeng ewe- vergaderzaal. HijJ beperkteeer zich vaak tot gin Departijscheuringin. e9 4, i 8 waa r i' korte, rebelseiJ ra en,g die nagenoegg g a- Janmaat dooroo ee een nieuwu bestuur aan de tijd uitmondden in een oordeel over de kant werd geschoven en uiteindelijk i'e o-r Y vreemdelingenproblematiek. Zo hoopte eer wordt,wo tuuitvoerig tv uitu de doeken gedaan.

hij de voornaamste standpunten van zijnl Als beloofd houdthij J weweinigg achter: tot in partij in depubliciteit te krijgen. 'We^ trek- detail lezen we over financiële malversaties, en de meeste aandacht i' hetpubliek u in seksuele escapades en machtswellust van de directe tv-uitzendingen en daarin moet Parti enoten. Zonder twijfeli'J sis de ttitel te van het vuurwerk e rac t worden.' het boek ontleend naa aan dezee e periode: Pe eene: In de drie hoofdstukken die handelen over onenightstand met de echtgenote van zijn werkaan aa het Binnenhof,e o,ligt de nadruk CP ' er en laterepartijsecretaris annY op e ijskoude behandelingdie hijvanzin Segerse was een van depersoonlijketgetinte ^ co e as ontving en e 'succesjes' die hij oorzaken voorr de crisis.ri is. DDe vrouw vdn de se-

desondanks wist te boeken. Hoewel er al cretari's blijktl int twee oopzichten P een oe - een en ander bekendis over de negeer- en gekozeneoe tttitel: allereerst omdat het roma- stig matiseerstrate g ieën die de andereP ar- neske enoP itie e injanmaats memoires tijenJ hanteerden, maaktt Janmaats kant van onlosmakelijklmet elkaar zijn verbonden. het verhaal indruk. u.Hij was politiek,P , maar 'D'Datt is toch wel het leuke vann de politiek,,ii e ook sociaal volledig e aversie denk ik,^ dat de dames zo geïmponeerdg p jegens hem was zoPie eworteg dat zelfs worden oorgezagsdragers en 'e je aar een vriendelijke opmerkingover het voet- nietet altijd met succesu tegen kan verzetten.' bala indeo ie auzeP met een kwade blik Deesc ei en voorman van de c P vroeger werd afgedaan. Natuurlijkliet Janmaat naareienze e n'nooitoot i populairo ua bij de zich ook niet onbetuigd.Het et oe is oor- meisjes', genoot van de vrouwelijke aan - . spekt met uithalennaar aa collega's;co e as,^ talloze t o dachtuitei en rinkring. Maar aa liefst est vier rea - , anekdotes moeten illustreren hoe hij tegen- ties en evenzoveel bedscènes passeren de re- standers een hak wist te zetten.Met et Andrée vue – de toespelingen op uitspattingen van vavan eder ou Louw PVDA en Erica e ca Terpstra e st a partijgenoten nietet meegeteld. eeDaarnaast ete . aa aast

vvD botste hij in de wandelgangenez s markeert de affaire het begin van de strijd . letterlijk. Terpstra zou vlak voor een brede waaruit hij, nadat anvankelijkver-j a ^ trapP tegen g hem zijn opgelopen. Bene en oren ^ sterker naar voren kwam. Weliswaar « e omen roept•mm "Hufter!"ze:"Zwemmene moest Janmaat met de CD weerbijnul e- » Jkono jenietook niet, 'e ree ru i teruterug, ginn e,n maar aa ditmaal t aa kono hij dePpartij a tJ vol-o

32 • Biografie Bulletin Najaar 2006

ledignaar eigeng inzicht inrichten,^ en wel mand was in Janmaats ogeng betergeschikt zo,^ dat de voorzitter alle macht in eigen om eevoeg ens van onvrede in de samen- handen hielden zich enkel omgafg met oY a- eving te vertolken dan hijzelfJ – ook Pim le medewerkers. FortuynY niet,^ zo zouu hij) laterae zeggen.e gge .Dee z Die aanpak Pwierpuiteindelijkzi' PJ n vru c- overtuigingg resulteert gee onvermijdelijkin n ten af,, lezen wee in de oohoofdstukken stu e eve zeven egocentrisch en weinigeveg zelfkritischrverhaal.aa tot ene met ttien. en. Spanningen met voormali-- Janmaa aat at heeft eeeen o politiekit e testament willen > ge CP ' ers en nieuwe CD ers bleven, maar es- sc ven,ri' maar bezat niet de kracht of de caleerden niet. et.Veel ee sslopen o e eder bleek de aan- moed om zichzelf ete e aatseplaatsen in de contextx houdendei soc a e, o it ie e, juridischen e van zijnJ tijd.l Futiele detailsischijnen e- oook fysiekee e tegenstandte e sta va van buitenaf.u te .H Het langrijker dangrotei' ne n. DeD vrouw van laatste deelvaniet oe duidelijk is Jondero e de secretaris biedt eenre e beeld vavan een an eresternte geschreven dan het eer- anmaats ge room e Nederland,an ers ste.e rev ne dooro degroei oe vana zijn Cen-n- dan dat het ere g^er welvarender en minder emocraten konJanmaate gin 'aren g e eur moest zijn.) De memoiresv e ste r r- negentign o etr i'blijmoedige ete- ken het beeldvaneenee ietwatetwat in e ru er i'- r u g i' en opP het opgaan,o aa , blinkene ene ver-e ee u zoe er• ambitieusnhardwerkend,,e zinkene vana ec .VaPVanuit ut zijn) Kamerzetel maar met eeneg re i een ee n ime n s oi- bezienleken n de tegenwerking, het e- naa politieko t e inziinzicht. Demeerwaarde? eerwa a e .Die Di konkel en gekissebis, ja zelfs het been van ligt int het feiti dat Janmaat eindelijk zelf,

zijnra i'-t ene latereate e ecechtgenootWilly t e oot ongecensureerd, ^ zijn relaas heeft kunnen Schuurmani'J eenantifascistische- ataan doen. s a in 1986verloren9^86 in niniet voorr niets geweest. Literatuur De laatste hoofdstukken rondde Janmaat af na zijngedwongen) e v rtreut uit de Kamer; Hansanmaat> De vrouw van de secretaris z..p z.'.J in 200I kwam het manuscript gereed. Dit Den Haagg 2001]). Na toestemmingg te raadp le- verklaart het steeds defaitistischer worden- g en bij het 115G te Amsterdam, Archief-Jan- dee verslag van de pogingen ie pers, over- maat, inv.nr. 261 g Jaap van Ginneken, Den Haag op de divan. Een psy-- heid en antifascisten ondernamen om de ^ g p py cholog ische analysey van onzep politieke topp H-aar CD openlijken tegelijkook met onzic t a- lem Aramith 1994) re an te bestrijden. De ehetze tegeng heme Joop0o van Holste Yn en Cas Mudde, Extreem-rechts hadJanmaataranoï e vermoeid en ver- P ^ in Nederland Den Haag, gSdu^ Uitgeversg 99r 8 bitterdbitter gema t. Meindert Fennema, `Gedemoniseerd door de jour- In die gesteldheidis het moeilijk teru i- nalistiek. Hans Janmaat i 934-2002' in Gerlof ken.Teleurgesteldkomt hijtot de slotsom Leistra en Liesbeth WytzesY red. Niets dan ^ ^ dat et volkje' zich neerlegt bij de verkeer- goeds. Over bekende doden (Amsterdam, Bert e ei er s. e juistei leider, r dat was hij.i' ie Bakker 2003)

Carlaa aHoetink oet Blinkenin en en verzinken • 33

De mens in de dichter Het leven van Everhardus Johannes Potgieter

Marita Mathijsen

Everardus Johannes Potgieter (1808-1875), medeoprichter van De Gids, was misschien wel een van de saaiste mensen uit de Nederlandse geschiedenis, maar hij geldt wel als de grondlegger en wegbereider van de serieuze literaire kritiek in Nederland. Daarom stond in de verschillende biografieën van Potgieter diens werk centraal. Volgens Marita Mathijsen is het echter hoog tijd voor een nieuwe biografie. Zo saai was Potgieter namelijk niet. Het is maar net hoe je de gebeurtenissen in zijn leven interpreteert.

Je woontje hele leven in dezelfde stad. Je biografie no ig zijn.l In de negentiende reist nauwelijks. Je hebt niets met vrouwen eeuw waren erbiografische schetsenn uit- en niets met mannen. Jeri gee teen ne- gekomen van mensendie Potgieter iegekendg ren. Je bent wel rijk,maa niete heel erg.g Je hebben, zoalsNicolaas co a Beets,, Conradonr Bus- u bent oe eene denker,g maar niet heel oor- enH u et enZimmerman.J.C. oAlbert sP ron e iJ Je schrijft laardig, maar niet erg VerweijJ ee t zich in hem verdiept.Zou ou dat toe an ei. Eenmaal inje leven hebje een niet voldoende zijn?.? I meen van niet. Er belangrijk initiatief genomen. En zoo ie - zitt meere mens in Potgieter en meer drama man verdient eenbiografie? nog ster- ini zijn levene dan er tot nu toe uitgehaaldis. ker: is er iemand te vinden dieibiografie de e ete en si vavanPotgietervoovoor eNeder- . van eze persoon wil schrijven? an se letterkunde ise voldoendeu it eme- . Hij is al gevonden, de biograafvan ver- ten. Die ligt in zijn nietet aflatendea n strijdstri ar us Johannes Potgieter, in de persoon voor verbetering van het peil van de ite r a- van de onlangs overleden Australische tuur. Door zijn belangstellingvoor enken- .. neerlandicus Jacob Smit.i In 1950 ^Soa i een nis van debuitenlandse literatuur on i biografie uit, die hij in 1981 herzag. Het is de Nederlandse daarmee vergelijken en een geen een slechte te io rag ie, maar ziJ mist de nieuwe richtingg aanwijzen. HijJ stond een spanningP g en de moed die voor een goede hoge, inte rn io at n e intellectuele standaard

34 • Biografie Bulletin Najaar 2006

e e.Toen oedertien rin e was, haalde eenn Amsterdamsen ta te em o, o mhem m bij haar in deleerhandelte laten werken. Hij weerd us uitu t zijngeboortestadjewo e weggestuurdegg estuu e en van zijn lieveiv moeder oe e ge scheiden. Vanafie tijd kreeg hij eenere- gelde scholing inmee meeren dit e leiddee eertoe toe dat i'r rest vavan zijn leveneve autoautodidact actzou ou blijven. Weliswaar kreeg hij in Amsterdamr privé-lessene esse in Engels, Duits,e s, u,os di en tekenen, aamaar aa naar school ging hijJ niet meer. . Metet zijn oudersou e s in Zwolle ging het steeds slechter.seniorPotgieter ni rverbraste .. zoveel, dat hij dehandelsfirma's vannz zijn va- er,^g grootvader en oom tot faillissement bracht.r Dezaak aa van va tanteta te werd we eerin mee m ge-- s eu r. Zij lmoestoe in 182 ^7Amsterdam verla-a ten een stapte metet ee een nieuweeu e compagnon co a on Everhardus Johannes Potgieterg 1808-181808-1875 in AntwerpenPe in de suikerhandel. Del on Potgieter in mmee. in de literatuur voor, die hij wwilde e ve r e ni- e m metet ee een nationale in ren wat de stof Dubbelleven en de thema's betrof. Culminatie van dit streven is de o ric tin vanDe e Gids, vvrij- Potgieter mmoet zichzigemangeld dubbel we een eenmansactieivan vatoe n i' hebbenoe ev . Hij kono nietse ebetekenen eenmaa carteblancheagekregen van voor zijnzij moedermoe en niets doen om degees- ui t ever en medeoprichtere eC. Robidé van tei' eeen wellichtlichamelijkeectoo e - dere Aa. HijJ is daarmee degrondlegger van ing en te voorkomen die zijJ ondergingin eserieuze literaire ritie in Nederland. haarhuwelijk. Bovendien voelde hijJ zich N atuur iJ verdiende Potgieter vanwege verantwoordelijkvoor wat zijnzijn vader zijner n zijnenisete voor de literaire kritiek io- tante aandeed.rieP manieren probeer-P grafieën.M raa, i verdient een nieuwe, de hijJ goed te makenn wat zijnzij vavader e ve r- om zijnpersoonlijkvenatleven nooit tot in gedaang had. Hij Jnam zich voor ver- et speculatieveisuitgewerkt. De sra io - mo gen te worden. Hij Jwilde achtingg in de fen zijn tot nu toe erg voorzichtig geweest. maatschappijverwerven. En zodrao a hij een Kernpuntin Potgieters i r leven s e is, denk, ik,, de veer wegkon o blazena e begone o hij zijn tanteta te te destructieveleefwijze vavan zijn vavader. e. Zijn verwennen,nn die moedere oe e nvvaderen a e etegelijk e J va er,, stammend uiteen eevermogende ve o e e fa mi-mi- voor hem was. en getrouwdmet een meisje uit eo e- Potgieters Antwerpse tise tijd is ea ri' e- . re ur er rin joegmiien,et a e itaaa weest voovoor zijnletterkundigetw on i e - g .. erdoor en maakte schulden. Er zijn aanwi - in Bij. zizijn tante had hij oudereAmster- . zingen dat hij dronk een zijnJ vrouwou mishan- amse ic tersitu dehandelswerelderen

Maritaa taM at i' se n De mens in de dichter • 35

kennen, maar hij hadgeen connectie met aantering teri te lijden, e, en tiers toen het zesde jongere schrijvers en niet metbevlogen ro- nummeru van De Muzen nogg moestt uito - man i i .In Antwerpen leerde hij de voor- men.n Potgieter was s verlamd. Doorgaan gangers van de Vlaamse bewegingkennen. met het tijdschrift kon hijniet. Welver- Metet de schrijvers c veraJan Fransa s Willems sloot zorgde hij samen met een andere vriend, . . hij eeene evelevenslange s a vriendschap. In 1828 e- Reinier Bakhuizenvan vaden e Brink,, de uitga-u a uteer e hij.i' ve van Drosts onvoltooideSchetsen c e se een ver- Tienjaar later brak de Belgische Revo utie halen. aar i' maakten ze rost moderner uit, en dit betekende dat de aanwezigheid en romantischer dan hij eigenlijkwas. De vana Hollanders niet langer gewenst was. utaei v begint met de woorden: eg^ roe P t gieter keerde met tante en haar handels- stervenn behoort e oo t tot de idealene van een ^ partner eind 183o3 terug naar Amsterdam,, dichterlijkleven.'eve Dat. at doet oe denken aan wat en werd gezonden naar Zweden om ee- Willem Kloos eeen halve eeuw later over zittingen vanva eeeen Hollandse familie te in- JacquesPerk e zouou sc schrijven: e ^ 'Wiene de o- s ecteren. Hij verbleef daar bijna twee jaar den ie e en, nemenz'jongzi^ itot c. en leerde er de Zweedse literatuur kennen. Zote P ietergiete het opvallende rozawer In eze jaren voltrok zich zijn ontwikkeling Hete (1836-1840)3 4 uit,^ een uosm ri - als schrijver endenker. Hij begoneg er hoe tisce , los gestructureerdede e roman in langer hoe meer van overtuigd te raken dat geestvan va Jeanea Paul auen nLawLawrence e ce Sterne.te e de Nederlandse literatuur en eiteratuur- Potgieteree naam t e een moeilijk, , er- kritiekin een impasse verkeerden. Een oe- metisc schrijverte zijn. De. e inte ec t u is- p . e literatuurkritiek zou de literatuur om- tisc e een maniëristischea e st isc e ststijl van zijn essaysY een kritieken,, die wat de ggedachtewerelde e- 0og kunnen helpenp en haar dezelfde plaats kunnen geven als ze in de glorierijke treftbeinvloedzijn i dooroo Charles r Augustin zeventiende eeuw gehad had. Sainte-Beuve,^ maakt hem moeilijkl toeg an- Vanaf 1834 34staan alle activiteitenavnPot- e i'l Dat. at ggeldte ook voor zijnJ latere poëzie.P ^ ggieter r in ditt teken.te e Hijl leidtt dan in feite een Zo is het langen g gedicht e c 'Florence, t o , den ^ dubbelleven. Overdagis hij eenicP t e- xivdenn mei e 12 6 S -I 86 S eeeen u uiterst kunstig trouwehandelsagent die zich langzaamg geconstrueerdr eerbetoon ee etoo aanaa Dante,, vol maar ze er totg rote we stanopwerkt. In cultuurhistorische uitweidingen en inter- de avond schrijft hij onvermoeibaar kritie- retat i van es Dantesa betekenis voor het ken,en, essaY s, proza en poëzie. Hijsluit zich nenegentiende-eeuwse entien e- nationalisme.ee aan bij een clubjonge vriendenetm e ze - toegankelijker zijn de Liedekens vanonte- e idealen en zij richten het tijdschrift De koe uit 184^ o volksgedichten inzeventien- Muzenuzen o . Dit is het eerste tijdschrift in e- eeuwsetrant. t a t. Driee vanva zijn essaysY warenre Nederlandwaarin de kritiek op eenee profes- r het invloedrijkst. Zijn o i'eer ust es e- sione e manier beoefendwordt. lijkschenlevens (1841) werd een gevleugeld Opnieuw is er dan tragiek in het levenn van woord voor de realistische stroming die Pot i t r. De leidsman van De Muzen was omstreeks18 4 o in de literatuur r in over-r

de theologiestudentAernout e out Drost. os Pot- heersen. In an ^ Jannetje en hun jongste gieter raakte zeer op hem gestelden ie- kind, gepubliceerd4,in 18 2 stelde hijJ in een won er e e e re ve njongen. Drost ee allegorie de slappe burgermansgeest van

36 • Biografie Bulletin Najaar 2006

zijnJ tijdJ aan de kaak. Het Rijks-Museum te overeen omstezieng hebben met het ge- Amsterdam am uit 1844 is een pogingg om via de drag van zijn vader, maar de bewondering hoogstaande zeventiende-eeuwse Neder- overheerste.Potgieter a e oe te om te landse schilderkunstnliteratuur ene en - bewonderen,ne dat kwammz zeker r voortr uit g entien e-ee uwse ggeest te Pprikkelen.e e zijnJ gevoelg l als amateur altijd onder te doen Iniet buitenlandu te a snietiPotgieterni bekend n voor de academici. geworden. HoewelH hij zelf veel grote sc ri - Laterate in zijn leven,^ rond 1863, 3^ontstond er verse s introduceerdein de NederlandseN r an se tei - een vergelijkbare vriendschap met Conrad ratuur en vertalingen maaktet vana oeboeken e Bu s enHu e. t OpnieuwP eu aePotgieteri- van onder anderenCharlesic en s,Wash- as mand gevon n diee hijadoreerde J aoee ee en diee in nto Irving,g Victor Vto c Hugo,u o,g Alphonse o se de ggraag g de openbareope a e mening e schoffeerde.sc o ee . Lamar i ne Andrée Cheniere e een Charlesa es Potgieterzzorgde r g ervoorr r datt HHuet beter ter- e Lamb,a , werdwe hij z e nieti vertaald.t v e taa .De e moei-oe - taald werd dan welke anderei s re ac- i' ei s r aa vavan zijn n wewerk e en zijn n i- t r ook, en ehij moedigde i hem eaan aa zo sc egerichtheidNederlands ecte op hettNeea sn ao ti- scherp mogelijk te zijn in zijn kritieken. n zijne n daarvan de oorzaken. HHuets toetredeneeni toet e e zou ee nieuwe w opbloei o oe betekenen. Huet schuwdedeersoon i'J e aanval niet. Met zijnse epen ppen e een zijnn Bewondering tkritische sc e geest haalde hij uitu t naaraar Vriendschappensc ap e warenwa e zeer ee ebelangrijk a l in a es wat hij a s middelmatig et evnvanHi e va J tro zic graagraa Al in l86S gingg het fout. Huet schreef een oP aaaan egeniale a jongeren,ne en dat gaat zoz ver almanakrecensie,, waarbij hij de koningino g dat i de indruk he dat hijzijn jonge laat klagen over het bedroevendlage peil vrienden opstookte te de kastanjesn' uit het van de Nederlandse D at am vuuruu te halen, a e, terwterwijl hij ez zijn n handen in hem o e enuitbrander va n het o te ststaan. de zakken hield. Naa Drost ostis zijns zijn grote Bovendien had i'J eenn politiekP i i e stuk ge- vriend Reinier Bakhuizen vavan eden Br Brink. n . schreven waarini' Thorbeckeo ecaanviel e aa e op HHoewel deze in naam niet bijJ de oprichtersPric zijnl integriteit.teg r teit. Potgieterg verdedigde uet van De Gidshoorde, oo e drukte^ hij Jer wel vanaf ten o Pzic te van de boze rest van de re ac- et begine g zijn stempelste pe op.P Bakhuizen was tie. Hetescg i liep ezoP o hoogg opP dat t beiden eeneniag e losbol, ^die van een vijandJ meer de redactie verlieten. Potgieterg koos voor de

of minder niet opkeek. HijJ dronk,> gokte,g > vrien en^J niet voor zijngeesteskind. maakte schulden en waspe aa niet o e- Potgieterbleeftotg haara dood met zijn tantet lijk ten opzichte van vrouwen. In 1843 samenwonen. Een zus van hem was al eer- plaatstee hij eeeen stukin De e Gids waaruitwaa u t eeeen e r bijhemJ e ennm met haarr leef-- ongekendvrijzinnige geloofsopvatting e hijtot doodzijn m sasamen. e. was Hij char-r- bleek. Daarin werd hijj gesteund, zo niet mantvriendena t voor dames, hij trakteerde e opgestookt door Potgieter. Korte tijdjd later graag, aahij , a groter cadeausaan aa het zoontje bleek Bakhuizen met gokken zoveel sc u- van Busken Huet, maar eenle esver ou- den gemaakt te hebben dat de schuldeisers in schijnt t hij nooitoo t gehad tehebben. e e. Zelf hem wilden gijzelen en hijverliet het land. zei hij dat kwam omdat hij kind Zeker moet Potgieterot ieter bij de nooit0o t deborst o st hadgekregen. e e e. Zijn moeder r

Maritaa taM at i' se n De e mens in de dichter • 37 had hem, wellicht omdat de moedermelk Literatuur door de spanningen niet voldoende vloei- de, vanaf het begin pap gegeven. Geld voor Jacob Smit, Leven en werken van E.. Potgieterr8o8- 18 (ze herz. druk. Leiden, Nijhoff r 8 een min was er niet geweest. Hij meende 7S ^ J 9 3 dat hij daardoor niet gevoelig was voor te- dere aandoeningen. Ik weet wel beter.

38 • Biografie Bulletin Najaar 2006

De hele mens Het biografisch onderzoek naar Marga Klompé

Gerard Mostert

In oktober 1956 was Gerard Mostert vijftien jaar, maar hij herinnert zich nog goed dit in die tijd voor het eerst een vrouw als minister in het kabinet plaatsnam: Marga Klompé. Vijftigjaar later is hij bezig met onderzoek dat zijn neerslag moet krijgen in een biografie van Klompé.

Door haar promotieonderzoeknaar Corry alleenaals vrouw in de nationale een inte rn a - en e o01897 -1 9S 6 advocaat,> >opolitica en epolitiek,maar aa oo aals rolmodele strijdster voor vrouwenrechten) had eis- voor vee al dan nieti rooms-katholieke tocari AnneAnneke Linders de smaak van onder- vrouwen en als vrouwelijke leek binnene de zoek naar belangrijke politica's goedte pak- rooms-katholieke- o ie ekerk. e. Weliswaar e en rikenen gekregen. Tijdens dit onderzoek was ze afgelopenjaren enkele historica's ^ serieusse eus

diversem e n gestuitsu Margag Klompé,p hetplan a oopgevatpg eenbiografie van Klompép een politica die zij zo interessant vond dat te schrijven, maar vooralsnog zonderrr esu- zee ootswijden. aan haar eenbiografie te wi' en. taat. TerwijlJ de ljaren verstrijkenJ en de men- , Zij esc ouw e het als eeeenuitdaging; ter- se n die Klompé van nabijJ hebben meege-ge wibijwijl van en e oo zonder weinig bekend maakt enzijndaarover in staatte e verte en , en opP te sporenP was, bestaat snel ein aantal afnemen. , Klompép een meterslangaarchief c en zijnJ er tallozee publicatiesu over haar verschenen. p Bijzondere erfenis Linders ging het onderzoek op' eigenn ini t ia - tief als zelfstandig onderzoeker verrichten, Dat er steeds minder mensen leven die de daarmee gepaardgaande on ostene- Klompé persoonlijk hebben gekend, was . strijdend uiti subsidies su s es van fondsen. een van de redenen waarom Linders haar Het is opmerkelijkdat oveover Klompéome nog onderzoek begon met het verzamelen van

geen wetenschappelijkebiografiei se- mondelinge bronnen. Zij hechtte in haar sc reven, terwijl ze op velerlei manieren gesprekken zeer aan het scheppen van een een zeer belangrijke rol heeft es ee , niet gemeenschappelijke basis van vertrouwen

GerardostM ert eDe hele mens me s 39

ree vrouwenorganisaties en aar eerste con- tacten met koningin Wilhelmina enrin- , ses Juliana. Voor informatie over om es functioneren o e e de internationalete at o a e opolitiek ti e . raadpleegde Lindersin r onder o emeer ee het aarchief c e van de Raad vanva Europa a in Straatsburg.t aats u. DezeDe e vvijf ^ hoofdstukkenoo stu e plus sam e ^v att in- gen van een aantal volgende hoofdstukken hadze e geschreven,esc eve , toetoen zij op19 9december ece e 200S stierf. Omdat ik,at , haaraa man, vanaf vn het begine alsa een soortsooassistent t ass ste intensiefi' thet ehele o - derzoeksproces betrokken was geweest, vroeg oeze mij,e toenduidelijkwas, at zij spoedigzou sterven, te proberen hetpro- . . ^ ect toteen ee goedeinde e tebrengen.e e en 1'- zondere erfenis, e die ik mijgemengdemettee e gevoelensdoor oo aahaar in de schoot heblaten werpen. Bijl e u i tvoering ervan word ik ge- steun d, o en engecorrigeerdoodoor e historicaAnneke e eRibberink, e die, bereid iis Marag Klompép 1912-1986 betrokkente zijn i' et project, en, door Kath. Documentatiecentrum te Nijmegen.J g Fotograaf: S.E. Smit twee meelezers, vrowenu metprofessionele g ► redactionele ervarin . . . en veiligheiden ee oop iedie manier opti- Door mijnmiJg nbetrokkenheidvana et e in maal kunnenuttenp uit de herinneringeng van het onderzoek kwam ik langzaam maar , 3a n meere dana estzestig mensen.se Daarbij ging zekere dichter bij om e. Dat was en is - et vooralo oom herinneringeng aan MarMargag leen maarunsti omdat de distantie aan-

Klompé alsrivé ersoonp een^ aspectp waar- vankelijkoverheerste. Ik ben voormalig over in de archieveni Jzon er weinigg te theoloogen conservatorium docent mu- 3in en s.i Klompém' z ebracht ac overo haara p ri- zieteoe, ri niet rooms-katholiek,een , ve even in interviews slechtsts mondjesmaat vrouw, geen historicus of o itico oo . iets naar buiten. Toch raaka ik, naarmate, aa ate het onderzoeko e oe v o-r Tegelijkertijddeed Lindersi r'ns in eenn groot r ërt^ van lieverlee eemeergeinteresseerdin , • narchieventa onderzoek n rz oe aan eenr n aaaantal t om e – wegbereidster op veel terreinen – .. deelgebieden, diei in de eerster vijfi o0 - ene aahaardrijfveren,r haar geloof ne haarr er- .. . stu en vavan aahaarbiografien een plaats zou- soon i el . den moeten vinden:. om es^ jeugd, haar Aan een aantal onderwerpen die Anneke studie in Utrecht en haar tijd als lerares Linders ers met betrekkingtot deze biografie scheikunde; de oorlogsjaren, aare ete - belangrijkssenvon en ie in discussies tussenu nis voor de Unie van rouwe i eri wi i- haar enmij miaan aa orde de okwamen, e a e,zal in het

gers^ haar bemoeienis met een aantal an e- boek veel aandacht besteedworden. Om te

40 • Biografie Bulletin Najaar 2006

beginnen: ik zal geen hagiografie schrijven. nister, in 1971 gevolgd doorrbenoeming de Dat is in itevag het vermelden waard, ge- tot Minister van Staat– isi vo0 ra oeien zien de grote schare bewonderaars van omdat zij een vrouwr was. as. Daarom is het om p e. Het was veelzeggendatR uu belangrijkea g l na te gaang hoe Klompép ac t Lubbers opp eenbijeenkomst vavan de Margag overeostevaep i i vanvrouwen in e samen le- o m 'tice,re tin op 28 oktober 2006 - ving en over een eventuelee specifiekseci vrou- cies twintijaar na o m 'es overlijden, wei'bijdrageJ e aarin.Samenhangend gekscherendeen opmerkingmaakte over daarmee is het van belangte weten hoe zij een eventuele heiligverklaringvan Marga. zichzelf als vrouw zag.g Verder is het interessant at et wezen van e mens, als schepselvavan God, in de ge- Gezinswerk dachtewereld van Klompé een centrale nogplaats innam. Als zijJp sprak over de mens e- Tene slotte og watpproblemen, o , die iedere doelde zij, vanuit haar christelijke- eoos biograafmaar al te bekend zullen voor o-

beleving, de helemens: e lichaam en geest,eest men. Zoals etrop eem van chronologie met materiëleate e e én immateriëlebehoeften. versuse sus thematiek, waarbij, i'j ik er niet aan Door mij zal 'heel de mens' daarnaast opge- ontkom beide tee combinerene en binnene de ^ vat worden als een persoonlijkheidmet chronologie verschillende t emas tot on- goede en slechte kwaliteiten, sterke en erwer te nemen.Dan a sis eer het probleem zwakkeeigenschappen. Dit zal aanneme- van e maatschappelijkeaei eenpolitieke con-

lijk moeten worden gemaakt op grond van text.x Natuurlijk uopereerdeur i p e om e ' niet in bronnen, waarbij de biograafi r er niet aan eenee vacuu" m , maar ik ervaar het probleemp ontkomt zelf te beoordelen wat goeden als een voortdurend vaststellen vanro or-

wat slecht is. Ookis 'heel de mens' op te ties en prioriteiten.p ' n Het et boek o moet ener- , vattenn als eeeen individu dat geboreng en zi'J niets een aan KlompéP opgehangen va- gevormd wordt in eensY c osociaa s Ys- er an segeschiedenisvn1 a 94 8tot1 971 teem', in itevg het gezin. I zal niet te- c.q . rooms-katholieke kerkgeschiedenis ru einzen voovoor het zoekenoe e naar verarin- van 971 1 tot I9 86 wor en, an e an ere gen die in Klompésm P ljeugd g te vinden zijn.jn kant moet ik ervoor wakenbelangrijke Lin er s was ervane a overtuigdg dat voor maatschappelijke za en over et oo te om e, zoals voor veelprominente o iti- zien. I geef daarvan het volgende voor- p p g ^ cas,r moeder haargroot vanbuitengewoon uiteng g beeld. Uit interviews met eer ing en van , belang was. (In Biografieiog ra Bulletin e jaargang scheikundedocent Klompo me komtduidelijk o 14 nummer I, voorjaarl 200 4, schreef zij naa vovoren e dat zijJ hetbelangrijkvon e daarover een artikel met de titel erc ez meisjes sociale vorming mee te geven als la mere', een noodzakelijke aanvulling op voorbereiding voor hun laterer functioneren u ct de bekende theorie over het belangvan de in ezin en maatschappij. Maatschappelijk , vader.) werk noemde Klompé dat.Ene Een u ini tia- Hetbelangrijksteet ec ter van a e aspecten tie , zo lijkt het. Maa r "i1 naderae inzien van Klompé moet in debiografie dat van blijkt dat Klompé daarmee helemaalpaste en er zi n Haa r schitterendei r e e politiekeo e binnen de context van het rooms- at o e-i carrière uitmondendein het ambt van mi- ke beleid ten aanzienvanmiddelbare va de

GerardosM tert De e e mens ^ 41

meisjesscholen. Men vond maatsc a e- Hiermee is in het kort hetbeginesc ets t i' werk uitstekendgeschikt, voor meisjes, van het verhaal over de bijzondere erfenis omdat hetwas,'gezinswerk' zoals te lezen diee mijeeneegeleden e nten n deel viel.i Er in valt hetartikel a t e^ s hetmeisjezi zich maar m moet oetnog veel onderzoeko e ene scschrijfwerk e- weet weg te cijferen. Dekatholieke 'vim s nwoworden, e, aamaar te zijner e tijdt zal ditt alles . , ens hetInterbellum', vavan Margrieta et resulteren in eenbiografie van om e, een Noordman en Wilma Schellekens in iJ e boek dater e moet komen.mn Niet et o om 0m- Jaarboek voor vrouweng esc ie enis. Zo ori- ppés toekomstigeplaats aat in e na ionat e ge- gineel was het idee dus niet. Overigensdis- sc i e eni sca n no tehelpen e e realiseren, maar

tantieerdeom ép zich in verschillende wel e alsbouwsteen ou s vooro de es c esci ri'- uitspraken van de antifeministischee- vingi overr vrouwen v ouwe een als inspiratiebron act e dieeaa aanrooms-katholieke hett meis- voor verder onderzoek. J'eson erwi'sJ ten grondslag lag.sa

42 • Biografie Bulletin Najaar 2006 Een strijdbare intellectueel Het uitzonderlijke leven van Hilda Uerwey jonker

Margit van der Steen

Hilda Uerwey Jonker was de eerste afgestudeerde socioloog in Nederland, ze was lid van de Eerste Kamer en de eerste vrouw in de Sociaal- Economische Raad. Hoe doe je als biograaf recht aan het leven van deze uitzonderlijke vrouw? Door voorbij te gaan aan genderkwesties, ofjuist door te benadrukken hoe uitzonderlijk dit leven was met het oog op de positie van vrouwen in de jaren vijftig en zestig? Mangit van der Steen kiest voor het laatste.

We vergaderden 2dagen, opdat een ieder ti" ministerskandidatene ete taxeren. axe re. Diti

gelegenheidhad mij voor teic ten^ na- niet zonder resultaat.u De'Heren eren e- ^ tuurJ i' ing a es anders dan ik me voor- ventien zoalshetezeg sc a ook we ge- gesteld^a, maar teg ee e beeld was vol- noe m werd,leverden,ie v' r ministers,n- o ledi.g n wi ^hebben er allen veel aan er wie een minister-president.- ent. TijdensJ ns het gehad.e . De ware w amkampstemming was aan- bezoek is een memorabele otoenomen:g wezi . HierH' werd ook gekampeerd eer in huisu zestien er en en eenee damegegroepeerda en in ''t hotel...R Reuze g eze' i g en het wewerd rond uDeaehun vorstin.m in kwestieti is één troep. Hilda Verwa ey - on e r . Politiekwwas in de periodee data de fotoo geno- Aan het woord is koningin Wilhelmina, in men werd, een, vrijwelJ exclusievecu e mannen-e een brief aan haar dochter Juliana over een aangelegenheid. De foto roept dan ook de bezoek uit het Bevrijde Zuiden aan Enge- vraagr op wiedeze e e vrouw was,die e zoveel o - land in februari 1945. Hoewel de kamp- 'i egezag e a had weten te verweverwerven ven dat ze stemming anders doet vermoeden, stond er debesprekingen inEngelandeedeelnam. am. een serieuze zaak op de agenda: de situatie Haarlevensverhaalmaamaakt duidelijk 1 i' at in het vaderland. Ook bood het bezoek een erweY - on er (1908-2004)9 4 een speciale uitgelezen mogelijkheid om op informele aatsinneemt 1 ee t inde Nederlandse esc ie- . wijze de toekomst te verkennen en poten- enis van de twintigstet steeeuw. euw. rwe e on-Y-

MariMargit van dere43 Steen Een strijdbare inte ectuee

ranten ro ema e.i Haar aa aaaandacht ac t bleef daarbij nietbeperkt tot Nederland,m aa r J . strekte zich uit tot de VerenigdeNaties. Al vroeg onderkende ze de meerwaarde van Europese samenwerking. Als i' van er- kenningwerd dezeJ e strijdbarest a e intellectueel nte ectuee een eredoctoraat toegekend.nina koningin in enn Julianai n a was zzij leen van de eerste Nederlandsevr ouwe n diee deze eer te beurt viel. Nogg bij leveneve wewerd ee een onder- zoes in st ituut naaraa aahaar vernoemd. Wiee naaraa edeze e wawapenfeiten e eiten kijkt moet con- stateren dat eoto uit u t 1945 94S welhaast exem- aris genoemde oe maga worden voor de loopbaan van VerweY o - e.n r ewasim- mers vaak de eerste, de enige e e of een van de weinige e vrouwen in politieke en bestuurlij- e ermi a. ^ of unu de Eindhovenseovense e- meenteraa , de Eerstee ste Kamer, a er, de SER of de Algemenee Vergaderingevan eereni e Hilda Verwe - onker t 08-200 g Y 9 4 Natiesat es betrof. Hierdoor verkeerde e ze- e cenni a a n in de directe nabijheid van poli- ker was een veelzijdigen- e tieke machtscentra. DDeze z pioniersrolo ersro er, ppublicistiit s enn deelnemernmraan e aa maatschap- P- spreekt tot de verbeeldingn oe roept vragen tp v a gen i' e discussies. Deze op: hoe en waarom heeft zij deze voortrek- pe ^ scuss e oehoedanigheden a g e e - l combineerde zijJ met verantwoordelijke kersrol kunnen en willen vervullen?ue.Wat functiesu s in etoeopenbarep aeee. leven. Bovendien heefttEn zijbewerkstelligd?J waar om is ze vervulde zijJ vaak eenpioniersrol.in de nietee er ste Nederlandse- vrouwelijkel e mi jaren dertigg was zijl een van de weinigee ge nistereworg en ,maar aa bleef e zwel steeds in vrouwelijkevr i' sociaal-democraten soc aa emocraten die een rol eir ce nabijheid tevan de macht? cDeze t.? e e van betekenis speelden inpolitieke iscu s- kwesties vragen om nadera e onderzoeko e oe en in- si es. Ze was de eerste afgestudeerde socio- s ireer en mij om een biografie te schrij- o inNe Nederland,e a lid devan Eerste Er Kamer a er ven. Dat er nog weinig wetenschappelijk en de eerste stevrouw ouw in de oc i-a conomi - onderzoek naar haar evenne wewerk is ver- . sc eEaa Rs In de s ER vervulde ze een ric t ,dewaardoor beeldvorming r'min sterk e- prominenter rol in de periode waarin de ver- paald is door haar autobiografie, vormde zorgingsstaat tot ontwikkeling kwam. Ze een extra motivatie. leverde bijdragen aan de emn a c atie van vrouwen en ouderen, Handelingsonbekwaam schreef eenezag g e enproefschrift over armoede en speelde een voortrekkersrol op In mijnbiografie van Verwey on r wil ik het terrein van de vluchtelingen-e n mi- niet alleen haar politieke en intellectuele

44 • Biografie Bulletin Najaar 2006

verdienstene ic ten maar^ ook aandacht toen mijn vader overleed en ze een hele aa n haaraa er soo n i' e leven schenken. baan wilde om het gezin te onderhouden, Hiermee raak ik aan de recentelijkJg evoer- meteen werd aangenomen.g en. Al dat eerdere e discussiei i over ove de vraagpersoonlijkv aa hoe gedoe hader dus niets mee te maken gehad eenoP itie ebiografie mama zi' n. Deze is- at ze kinderen had, maar dat eene-g kwam onder andere aan de orde tij- trouwe vrouw haar man diende te ver- densn studiedag Priv 'Privé ine Politiekee io- zorgen.r Nu zez een baan moest combineren grafie' diei doorr het BiografieIn st tuu i t en met het moeder- en vaderschap kon het het DocumentatiecentrumNederlandse ineens wel! PolitiekeP ate r i' nop 244 maart 2006 eora - niseer werd. Daarin werd geconstateerd DehebbenDezeervaringen den asis gelegd

dat eran aam^ maar zeker meer aandacht voor VerweY - on ers sterk ontwikkelde , komt voor het rive eveni in o itie eio- rechtvaardigheidsgevoel en ze refereerde er grafieënr i n van va mannen.P Paralle r hieraan dana ook geregeldg e aan.eg e aaHet . gegevenet gg dat haar speelt de vraagg of we het nu wél of níet als moeder, als weduwe,in staat was in het e- een verworvenheid moeten beschouwen venson er ou vanhaar aaggezin e te voorzien , at inlevensbeschrijvingene s van vrouwen en om haar drie kinderen een academische , . het accent doorgaans op het privéleven ligt. opleidingte latenn genieten, e ete , heeft Y- In mijnbiografiewi i laten zien dat aan- Jonkerde mogelijkheidgegeven sociologie dacht voor het persoonlijke leven onont- te gaann studeren, re, n wat destijdsi' uitzonderlijk itzo eri'

beeree lijk iss oom Verwey - on ers rol als pio- was.Dezeuniversitairee e e oopleidingp vormdevo nier in de publieke sfeer te kunnen een belangrijke basis voor haar loopbaan.

begrijpen. I no em eeeen voovoorbeeld. Vee rw. e e y- Toenoe zijJ in 1954 9 54 lid vanva de Eerste Kamer Jonker sprak vaak over haar moeder, drs. werd, was het dan ook niet verwonderlijk M.E.on er- esterve tijdens^ de vele in- data zij zich c– met succesu – sterk maakte om ter vi ewsdie e zijJ tijdenst e s haar leven gaf. In het arbeidsverbod voor endean e in gs- een es re met Hanneke Boonstrain het onbekwaamheiduvan gehuwde vrouwen op Groninger DagblaDa van 26 februari 2000 heffen.n Ookin de ocSociaal-Economische aai e e ze: Raad heeft zij zich iningezet ezet voor de verbete- ringang de positieP van getrouwdeg vrouwen Zee [haar moeder,moe e, Mv had gesolliciteerdg opeaeer i r m r t. Het verhaal van haar als lerares wiskunde aan etmnasiumgY moeder,g gevoegd g bij Jhaar aa eigene ge ervaringen e a gne in Zwolle,wo e, voor een aar uur er week. alsoP itie actieve en ggehuwde e vrouwe met Maar de minister van on erwe Js was erop vierkinderen,maakte haar strijdbaar. Toen tegen. E Een n m moeder e er van drie kinderen voor zij in 1945 o zesendertigjarige leeftijdee t J in de klas, dat kon niet. Ze accepteerde het Engelande toekomst van hetlande- niet en vroeg een gesprekmet de minister sprak, was > zij, net als andere getrouwdeg e aanaan. Die i. zei: maar wat doet u nu s mi d- vrouwene – koningino incluis incu s de 'ure dags uw kinderen uit school komen? handelingsonbekwaam. Voorr rw e ey - on- Dan kom ik ook uit school, excellentie.' e er bood depolitiek o t e a kansensen hier e vea rn e - heeft hem omgepraat. Maar wat mij ont- ring in aan te brengen. zettend tegen de borst stuitte, was dat ze, Haarapubliekuitzonderlijke iee ro ri t vvia a

ar it van a eder teeSteen Eenstrijdbareen inte ectuee • 45

in haarpersoonlijke levennm meer deze inkijk Literatuur diepgang ang en g maakt de verwevenheid tussen persoonlijke geschiedenissen en publieke Cees Fasseur, Wilhelmina. Krijgshaftigin een vor- gebeurtenissenzichtbaar. zi aa r. De entree van meloze'as^ (Amsterdam,^ Contact zooi 2002003) vrouwen in de politieke openbaarheidzal KayY Ferres, `Gender, Biography,and the Public . Sphere', In: Peter France, William St Clair niet zonderr gevolgen evo e blijven.e De foto uit p J red. Mapping lives. The Uses o Bio h O-x 1945 maakt atetter i zichtbaar. pp S SarPy l ford The British Academyy [2002] 20o2004) Hilda VerweY - onker Er moet een vrouw in. Herin- neringeng in een kenterinkentering van de tijdJ Amster- dam De ArbeiderspersP 9r 88

46 • Biografie Bulletin Najaarzooó

Gelegenheidswerkjes en hobbyboekjes De Nederlandse popbiografie als ondergeschoven kindje

Maarten Steenmeijer

In Nederland is een goede popbiografie een zeldzaamheid. In het buitenland is het genre inmiddels tot grote bloei gekomen, maar ondanks een aantal goede publicaties wil het bij ons vooralsnog niet echt lukken. Volgens Maarten Steenmeijer ligt dat in ieder geval niet aan een gebrek aan onderwerpen: voortrekkers genoeg in de Nederlandse popgeschiedenis.

In maartaa t2006 o06wwerd e De emissie. De ruis- het nogo het best te oomschrijven als een punten vanHarry a r u Mus eev naJeroen e o sympathieke maaronhandige ook watato a e o- Wielaertuitgeroepene tot et este popboekpp gingin levev n en werk van de Drentseblues- van Nederlanden Vlaanderen. De ver ie- iner beeld tebrengen.Neem ee ehalve a e

zin — een initiatie vanPP popblad or en het 'Bronnen' ac ter in het boek,, g > NationaaloPop Instituut naar aanleiding waawaarin n aast 'Harry's naastn Pplakboeken' een Het van het thema van de boekenweekvan beste uit' H'Hitweek 1965-1969 00 werken als 2,006c verij rs en e muziek')u — was in Nederland in een handomdraai en Neder- meerderezic o p ten een curieuze aanggele-e e landse minister-presidenten van de twintig ste eHarryne.Deei Dezebiografievan Harr MusMuskee eeuw J oopgenomen. enomen.g Rekening houdend — voorman vandege en arisc ejaren-zes- mbroodmagereret het bronnenmateriaal nnenmateriaa tiggroepn Yu t ae B izzar s— was a in dat je overhoudt a sje it soort titels weg-g 2003 verschenen, en toen het boekwerd denkt,moet oet Wielaertsbiografie e ae ts voorname- bekroondwas het inmiddels niet meer ver- i zij n gebaseerd opgesprekkenetm Hr- a . . l i aar in deboekhandel. In feite gaf de rY Muskee.M aa r daaroveraa ove wordt o t o deze juryus een prijs aan een boek dat niet bronnenpagina niets vermeld.Een e beetje meer bestond(en nog steeds niet bestaat, onbeholpensoo is eststijli waarin het boek want er is vanwege financieelgesteggel nog isgeschreven,ms me t vee zinnen die mooi of altijdjd geen nieuwe editie verschenen). zelfs literair willen zijn, maar in werkelijk-we e - . aar het meest opmerkelijke isi datDe mis- ei een clichématige, om niet te zeggen sie niet zo'nJi zon er boekis. Misschien is kitscherigeindruk u maken: a e. ^ ^ hetkruis- u s

Maarten Steenmeijer Gelegenheidswerkjes en hobbyboekjes • 47

Q65

punt vlak bij de rivier en de bruggen, in de sprak dat het boek vavan Wielaerte ae t'een een voor- o0r bizarre overgangsmaanden van rauwe oor- er zal zijn van vele nog te verschijnen o naaraa echtevrede, e lage, Rotterdamg erbij Ne er an se popbiografieën'. als een stad zonder hart, onwezenlijk leeg, Voordat at e hetzover ove is moets oeter noge o heel wat wreed uitgeholdi ge o dooro de Duitseu bommen gebeuren.Aan a het genree zelf ligtg dat niet. vana mei 94r o , met een raamwerk van un- InAmerikaeen Engelandgea verschijnt zo on- ering en van huizen en ggebouwen,e zover g eveer elke dagg wel een nieuwe serieuze ooge en konden zien.' popbiografie. Van de grote namen – Jimi Hendrix,ix^ Janis a s Joplin,o p ^ Neile Young,u g, Kurt o a in – iss inmiddels eene s ee handjevola e io- Schoolkrantproza gra ieën voorhanden,van e a er rootsten Tochoc waskeuze e eu van e dejuryeen gee ecechte – Elviss Presley,Bo Dylan,D an e Beatles,, al was het alleen maar vanwege de The Rolling toin Stones es zijn ere zelfs e vele tien- beperktekeuze eu e die e zee had. Niet dat het in e.n atuuNatuurlijk, , deAngelsaksische e sa s scmarkt e t Nederlandontbreekt aan popboeken, maar is velemalen a e groterote dana de Nederlandse.eeranse op een handjevol uitzonderingena na gaat a Maaraa dat hoeftniet et te betekenene e dat er in het om gelegenheidswerkjes eno-Y Nederlandhelemaal geen publiekzou zijn boekjes die boordevolplaatjes staan en zijn voor seri eu zpopbiografieën.r e zijnzijn, omo geschreven in opgewondenscschoolkrant- oo a t maar wat te noemen, hele volksstammen roza.mY tomatisc is dat serieuze io- popliefhebbers op leeftijd wier kinderenn de grafieën vrijwel ontbreken. Wat dit betreft uit zijn en die e nutijd t een geld genoege oe

is De missie,^ wat er ook opp aan te merken hebben om zich te verdiepen in de achter- valt, inderdaad eenunsti eg uitzondering. gronden en vavan de muzieku e waarmee aa e ze zijn n Geen wonder dus dat ejuryde phoop uit- o ge oer i.

48 • Biografie Bulletin Najaar 2006

Ookhet e onderwerp is interessant genoeg. Green Bag'Ba – eenhitn eAmerika a e enaadaar e v- De wortels vanp oep m u zie liggen en we is- le malenerec Y c e ^onder meerer inQuen- waar in Amerikae a een Engeland,ge a, maar aa in de ting ra n ain tfilm^'Reservoir^ o sDogs' zou ou– J'aren zestigst g vondo e Nederlandsem o u - je bijv0o r ee eenbiografiennee u en ziek dan Jgroepeni'baanbrekende roe en s e schrijvenJ in de trant van Davee Marsh'as ^ ^ Outsiders,Motions,n S>6 ee o e Louie Louieo een Greile Marcus'a cu L's Like A Rollingg Earringsa s (zoalso sze e toen nog heetten),n de Stone. Ookzouu er meeree in hetalgemeen a e ee eeeen o -- y>Earths at &Fire, e Br> a in o x ene ueSuper mooiebiografieri'0o e te schrijven n z zijn" over het Sisterniniet alleenn publieki maar aa ookprestige. est e. wel en wee van de Nederlandsempopmuzieko zi Nederlandsemzi popmuziek e was vanafn atm- o intbuitenland.e ment niet per se tweederangs meer. In veel Dat Nederlandsei' pop wel degelijkg een se r'-i kamers in gen de postersoste s van a The Outsi- eu s onderwerp kan zijn,, bewijst wi' het boek senbroederlijkn enaast die ai vThe n De eindelozee ze ^aren zezestigvansta va de in 2o0 1 0op Stoneso es een e Kinbuitenland-s. Ook het jonge ee i'J over e en Utrechtser tse oog e-

se succes van sommigeg e er eatg roep en raarpolitiekeescg iee ni Hans s as Righart ate en – metm voorop o0 0 Shockingoc Blueue een Goldeno e de studiesu van Lutgard r Mutsaers, utsae s, auteuauteur , Earringa – maakte aduidelijk teue ateo m-u van onder meer Roc in Ramona oev r In- ziekane eigene e bodemo e iets etsvoorstelde, oo ste ni e, niet oroc, Haring Hawaiiawaii (overo e Hawaii-awa a een a s socsociologischverschijnsel,m o o sc maar anm u ezi in Nederland),Nee a , 25S aJaar Paradiso ook als cultureel en muzikaalfenomeen. een Beat Crazy azy ove (over twtwist, st, disco si o e en house in Nederland).MutsaersM r i is als docente o u- .. Musicusic Studies verbonden aan de niver- Haring Hawaii siteitUtrecht.aar utoui zoujekunnen u eae i- Aan onderwerpen geen gebrek. Neem a- den datdero ess i on a i se rin vanva de een a dejarenest zestig. .Een e se serieuseus boek oover e Nederlandseiwe ct bij e

delegendarischeB eatsta Dene Haag aai sre universiteitenein estehanden a e s.iep nog altijd niet. De eerste echtegio ra ie bevoorrechte plekzou werk gemaakt kun- van Golden Earringa g moeto og nog worden ge- nen worden van eene sserieuze eu e eoebeoefening e schreven. Over WallyY Tax,^ delegendarische van etenreg te^ beginneng met de s Ystema- zanger/componist van de al even eg en ari- tisc eest uerin ervan. Zo kana het eeeen sceOutsiders, eis salleen ee maara e een boek institutioneleststatus a en,n in het verlengde vol onbewerkte interviewcitaten versc e- daarvan,, een e financiële as basis s krijgenJge die i nen, en supergitarist an erman momoet versterkt zou kunnen worden door de me- het doen met een boekdat isescg reven ewer ' ng van gremiag als het Nederlands door0o een trouwet ouweEngelse e se fan. Overve Boude- - o Inst i tuut, deWerkgroep e oeBiografie, het wijn de Groot en Robbie van Leeuwen – de Biografien Instituut i enn Buma Cultuur grote man achter onder meer The Motions (voorheen Conamus). en Shocking Blue,'n e diede wereldhitwe e t'Venus' enus Dat er nog een lange weg is te gaan bewijst en ook'Love Buzz'^ componeerde, de eerste het verschil dat ook in dit opzicht tussen single van Nirvana – is zelfs nooit een boek Nederlande a ene Amerikae a bestaat. In de e-r geschreven. En zo is er nog veel meer. Van enigde Staten en ook in Groot-Brittannië liedjes als 'Venus'^ en George Bakers 'Little kunPopularu o u a Musicus c Studiesi sinds een jaar

Maartenteenm Steenmeijer i r Gelegenheidswerkjes en ei swer es en hobbyboekjes Jes • 49

of vijfentwintig alsisci ine op veeuni- meenee dat inmiddelse s tot de basiselementen versiteiten vinden. In Nederland moeten van onze cultuur behoort. Mede vanwege weoet n emet eenee bijzonderel o ere leerstoelee hunbehoudzuchtispopbiografie'u dei os n n meteenee omvangva va van één dag ini de week, land nno altijd i'een n'ondergeschovenn e. die aanvankelijk e isvest was inu de F-a cu te it der Letterenet avanUniversiteit e van Literatuur Amsterdamste maaraa is overgeplant naarFe Faculteit it Socialei e Wetenschappen Lutgardg Mutsaers,^ 25S Jaar Paradiso (Amsterdam, vanUniversiteit'a e Utrecht. Daarnaast is er Stichtingg PopmuziekP Nederland, Jan Mets

1993); Beat Crazy (Utrecht, E M L Books 18 op deFaculteit acu tederr LetterLetterentdiezelfde n van a 993 ^ y ^ 99 uni vers ite i t een halve docentplaats, die Haring ér Hawaii (Amsterdam, Stichting Pop- muziek Nederland, 1992); Rockin'Ramona(Den wordt bezet door de al eerder genoemde Haag, SDU I99 8 Mutsaers. Op de andere Nederlandse uni- g Hans Righart,g ^ De eindelozeJ jaren zestigg Amster- ver siteiten neemt het vak een nog mar ina- dam De ArbeiderspersP I1995) ereiaats in. Jeroen Wielaert, De missie. De kruispuntenp van

Dezee treuriget eu i e stand vavan zaken is veelzeg- Harry ^`Cub 'Muskeey (Amsterdam, ^uitgeverij g Js521 gend voorsteo ein vana Nederland- de ee an 2003 se universiteitenten aanzien van een eno-

So • Biografie Bulletin Najaarzooó Een baanbrekende voorganger Ferdinand Domela Nieuwenhuis

Jan Willem Stutje

Van het handjevol voormannen over wie de prille socialistische beweging in Nederland beschikte, was Ferdinand Domela Nieuwenhuis (z846- 19j9) veruit de spraakmakendste figuur. Jan Willem Stutje bestudeert de literatuur over een voorman die ondanks zijn retorische talent geen volksmenner was.

Overgewezendelutherse rsere predikan i ant eriF- c re en strijdbaarder.eToen n in 188 1 enkele n e nand Dome a Nieuwenhuisberichttei- plaatselijkesociaal-democratischerni- soc aa ve e mHH. Vliegen e e zijn assklassieke e eDageraad geraa ggingene sa samenSociaal-Democratische e e der Volksbevrijding. c etsen en ta eree en Bondo s DB vo vormden, e, we werden eRecht voor uit de socialistische bewegingin Nederland: Allen en Domela Nieuwenhuis daarvan het 'Zonder den n minstene twijfelJ is het waar dat middelpunt. i'm... de meestpopulaire o u a man e a vana e er- Eerder en consequenter dan welke Neder- land was. Inti'at tijdperk erJ was zijnzij naam op landse socialist ook,, koos Domela voor een

er lippen.'p Hier is niet iemand aan het revolutionaire koers. Handwerkslieden als woord die een verheerlijkingin e zin had;^ er Hendrik Gerhard^ de va'vader er ^ daarvoor was V ieg ens oordeel over het an- van het Nederlandse socialisme',^ stelden ^ ar ci ms e van a de ate'late' Domela te negatief. zich comstreeks 187 ode weg e naarg aa de 'bevrij-vri'- We eeen ucrgenuanceerdeo^ggi te eo u et - ding' nog oalsg eengeleidelijke seo v or. eEen - ge die met waardering sprak over het 'oude' cenni u m laterate zonguniversitaire e- socialisme dat onder de bezielende leiding schoolde Domelam lied van eeoute.revolutie. van Domela een teken van hoopen vrees Was debescheideneGerhard a ee een pro r pagan- an- was geweest. dist,Domela o e aNieuwenhuisn ontpopte o te zichzi .. . Met etzijn rijzige e gestalte en ernstige e gelaats-aats- als agitatore die met et zijn directe ectew oo r e- boezem de Domela respect in. ui en e zi zijnn bijna mystieke,bezwerende e e Sinds 1879 79redigeerde hij een eigen week- verschijningaantrekkingskracht uuitoefen- toe en . blad, Recht voor Allen. Het bladbegon als de o nieuwe, nog buiten het politieke . democratisch orgaan en werd allengs ra i- krachtenveldm assa's.

Jan Wi emtjetu Een baanbrekende voor an er • S1

Domela droeg aan die uitbouw krachtigr i

bij.i. ^De economische macht isi degrondslag van depolitieke macht', heette het in de roc ure Hete Kommunisme en de o aciëe e wetensc a uit 1883.3 Departij moest haar propagandaro vooral op de in ustri e e ie- en richten en haar ledene moestenn het ini- tiatieom' nemen m overal0 socialistische istisc e va - ^ verenigingen te stichten., Wi'Wij', J aldus Domela,^ 'achtenn dit tvan a het grootste e- ang omdat wij) daarinrinkiemen dezien, zien die noodzakelijkvoora moeten gaaaan om den weweg te ane aaaansocialistischestaat. de '

Usferlosser

Door de vakbeweging ter handte nemen Ferdinand Domela Nieuwenhuis 1846-1919 werden nu naast degeschoolde werklieden en ambachtslieden ook de ongeschoolde, Aana het hoofd van de , de eerster ststabie- losseoss ararbeiders in de venen en op hetplatte- e, zelfstandige en landelijkpo tre en e ar- land, in de havensn en e eafabrieken tot e- ei ersorg anisatie, trad met Domela een weginggg en organisatiegebracht.g e ac t Wat aan- nieuwtypnieuwe politiek leider aan, die evenveel van eiJ alleen eenn wer i en e w e egin g belanghechtte aan cohesie in eigen kringg was, ggroeider i in de tweede helft van de jaren als aan het iJ veren voor concrete ervor- tachtigu uit totg een alle11 lagen a e een groepeng p min enblijvende lotsverbetering.r Met die e arbeidersbeweging.a Domela ^ tweevoudigetweevoui opdracht e o ac de afbakening van sto zijnzijnen'Blad Bond' in het brand- de gen roegroep en de strijdl voorpolitieke puntn vanva e e z o ntw i ein.g doelen n – leverde Domela zijn 1nvernieuwen- ZinZijn' inspirerenderop etenvoor omen ^1zijn ebijdrage. Het strekte hem tot eer dat hij oratorischeri e tatalent e een ororganisatorische ganisatorisc ga- a s een van e eersten naar een verbinding ven hielpenn hem e zijnJ n voortrekkersrolte zocht tussen een revolutionaireen eeen ee ar- spelen. Aanhangers beschouwden hem als ^, ^ ementaire tactiek. Voor velen bleekhet een hun 'heiland', als us er osser ., ver ee in- diepe teleurstelling toen hij deze poging gen diegeholpene moeten hebben een te- voortijdig staakte. uis te scheppen.Diti meensc a s tevoe el Al schuwde Domela aanvankelijk hete i- werd versterkt door een tegencultuur, waar- ne werk' in hetparlementniet, et, voor o alles in de oproep totzelfbewustzijn e ewust voovoor velene e was hij erop gericht de partijdaarbuiten op een profanegeloofsbekeringinhield. e te ouwen, Volgens de historicusi E Jongde o quasi-religieuze, uasi-re i ieuze, socialistische e ssymboliekY m o e – E z. kreege s D B pas echt voet aan de dezang, a g, deplechtige ec t g vaan ewi' J in gn,e de

grond door de aansluitingg van v ereni- socialistischezondagschool,zn o a gsc e specifiekep gingen in de periode tussen 18787 en 1893 . taal enbeeldcultuur – ververgemakkelijkte e a e te

52 • Biografie Bulletin Najaar 2006

hun intrede in de nieuwe sociaal-politieke DomeDomela'sbetoogtrant overtuigde omdatom hiji

gemeenschap. zijn ppublieki serieus se nam.eus a Volgens Jan en Terecht wijst de historicus H. te Velde op Annie Romein vvloeidee dat voortr uitu t eenee in- de cruciale betekenis vanil en en strijden ste in van nuchtere redelijkheidiehij i' indevanebiografie Domela. a Men dweeptep met zijnJ arbeidersgehooreedeelde. e Deze met hem om ati allesJ voor de strijdJ geo - houding stondin g n lijnrechtJ tegenoverg de es- ferdhad. Door socialist te worden hadde ti J s populaireaire irrationele, manipulatieve lhoogleraarzoong zich buiten zijn milieu ge- gedachte dat de massa zich door een enkel ^ plaatst. In alle oopzichten cteen ben ik zwaar e- pakkend beeldliet et oovermeesteren, e , een e- ^ troffen, , ook in mijn huiselijkJ leven...', no- ac te die steunde uopn ehetp werk van de mas- teer hijJ in zijngedenkschriften.J Maar sacGpY s c o 0ostae foulesvu Le Bon wiens, Psy ^ van klagenn wilde i i' niniet weten: 'Wat e- oo ie esgini nlP S 9Sri' wasa s ^ kompas voer niet op tee en e mijn iJ en, als ik het vergeleek verschenen.r nnDoDomela'sm o p met het naamloze wee, waaronder de me- emotie. HijJ was geeng intuïtieve volkstri-ri- n –bij sociale onrusto ust o0 in Nederland ni te ggebukte u ging?'gg^^ EEen ppathetisch blijk uu J van offervaardigheid die zijn leiderschapin geen onbekendefiguur. guu . Kenmerkend voor de ogeng van zijnJ aanhangers nogg meer zil n optredenwas hij datverbindingzocJ zocht glans gaf. Ze konden zich des teema e- met een organisatie een zijn nieuweu gehoore i er met hun held identificeren.Eront- tot aansluiting bracht bij degrote ot nationaal stond een morele gemeenschapvan het en internationaaloopererende e re renpolitieke e- volk en zijn leider. Domela deeder politiek weging van de arbeidersklasse. Daarmee zijn voordeel mee, zoals later Troelstra, die ver ie n tDomela het een baanbreker en zichc e even e gretiget placht te presenteren als voortrekker genoemdte worden. eeni'l en e held. Metamorfoses Christuskop ver o me aNieuwenhuis bestaat een Metet Domela o ea kendearbeidersbeweginge e e uitgebreide literatuur.r iDie is niet s alleen ver- voor het eersteen eeppubliek u e figuur,guu , een tot in eer i'J ne o verguizendg van toon. De is- Groningen en Frieslandbekende ti ge- tori org i aekent e ook serieus engenuanceerd ^ ^ noot. Va n ggeenee stastaatsman en misschien werk, zoals dat vann de io raa g an MeMeyersy van ggeenee vovorst st is s ooooit t de roepp zóó oor ge- of de studiesi van va Bert Altena,t ,de bezorgerg

drongen tot in elk paleisp en tot in elke hut vavanfamiliecorrespondentie de van en over ^ eenvang geheel land',ee orakeldea, o e Do- Domela.Toch ocis s hetlaatste a woord allerminst me a's uiterlijk werd vereeuwigd i in tallozeze gesproken. Verderbiografisch onderzoek politieke prenten. Als schrijver beschikte kan het beeld van Domela en de arbeiders- hij oovever Recht ec t voorAllen en een met zijn wel- ewe in in e negentiende eeuw verfij-- s re en ei moetennhonderdduizenden nen. kennis hebben gemaakt. Zijn spreekbeur- Domela was waarschijnlijkde meest c asri - ten zorgden voor opwindende taferelen, matisc e leider die de Nederlandse arbei- waar later met weemoed en ontroering over dersbeweging hee t gekend. De massae- werd verhaald. kroonde hem met een magisch, i' n a o

Jana Wi' me Stutjetut e Eenbaanbrekendee voor an er • 53

e i' aureool.r .Waarom aa o e en hoe kono me-0 Literatuur la de rol van P o itie e profeetP spelen? De- den zich aaraang ewe veranderingen in `En al beschouwen alle broeders mijJ als den verloren voor? Trader in de formuleringvan Max broeder' Deamiliecorresp ondentie van en over Weber een^ Vera td ic un des Charisma' Ferdinand Domela Nieuwenhuis, 1846-1932, ver- o.op? eDeze e v vragen a e zijn tot nuu toe nietet of 0n- zameld enPge resenteerd door Bert Altena Am- sterdam Stichtingg1997) Beheer I's G 1 voldoendebeantwoord. Het z e ee t g F. Domela Nieuwenhuis, Van Christen tot Anar- voor 0or de tweebreukpunten eu u te Domela'so as' chist (Amsterdam Van Holkema en Warendorf on' twi e in vatotnanarchist':'Christen . 191o) het afscheidi van kerk a eneegodsdienst ose in 18^ 2 J.J. Giele, `Socialisme en vakbeweging. De oP- jaaren – twinti later – van de socia e- komst van socialistische vakorg anisaties in Ne- moc r ati e. Valtdaar aa eensamenhanginteee derland187 8-18 9 0 ' deel 1 inJaarboek voor de ontdekken, zonder toevlucht te nemen tot ggeschiedenis van socialisme en arbeidersbeweginggg de essentialistische conclusie dat Domela in Nederland 1978.97 een anarchist van nature was? Domela Jaarverslagg D B over 1885, S^archief s D B stond op de schouders van de Verlichting, F. deong Edz, ^ Om deP laats van de arbeid.. Eeng e- maar zijn protest werd mede gevoeddoor schiedkundioverzichtlt van ontstaan en ontwikke- . . . affiniteitmet et e r a i ta i sti waarden.sc e waa e. linlt van het Nederlandse Verbond van Vakvereni- in en (Amsterdam, De Arbeiderspers i 6 Domela was een romantische revolutionair ltlt ^ p 9S) R. deon `Ferdinand Domela Nieuwenhuis metet eeeen hanga naaraa organische o a sc e gemeen- e ee g^ 184 6-i 99 1 Een schets van zijn) leven,' in Ferdi- schap. Dekerkelijkedogmatiek, o at maar e, a ook g nand Domela Nieuwenhuis. De apostelP van de etnegentiende-eeuwsemarxismev aat an Friese arbeiders. Red. J. Frieswijk,J.J. Kalma, Y. de wee e Internationale konden er moei- KuiperP (Drachten, Friese^ Pers Boekerij J91988) lijk mee uit de voeten. ersc i en eo i- J. Meyers,Y Domela, Een hemel opP aarde. Leven en tie e metamorfoses stondens Domelaa ver- streven van Ferdinand Domela Nieuwenhuis ^ ^ volgensg nogg open.P Zijn Wer eg ang naar (Amsterdam, De Arbeiderspersp 1993)i een individueel anarchisme verdient juistJ J. Romein, A. Romein-Verschoor, Erflaters van on- daaromhernieuwde aan ac t. Meer the- ze beschaving.lt Nederlandsegestalten estalten uit zes eeu- ma's vrageng omu itwer ing, ook in een in- wen (Amsterdam, Querido 1946)94 ternationa e en comparatieve context. Een J. Saks, Kritische herinneringenlt (Nijmegen,1 g Sun P 1977) ver ei"n mettijdgenotenet als Ferdinand H. te Velde, Stijlen 'len van Leiderschap. Persoon eno - ass e, William' i Gladstone, ne, esa' r de ae- ^ ^ p p . litiek van Thorbecke tot Den Uyly (Amsterdam, pe, RamsayY MacDonald of, dichterc i P. Wereldbibliotheek 2002) huis, met J. Troelstra en ra amu- Y W. H. Vliegen,g ^ De dageraadlt der volksbevrijding. e,r leiderse e s met eenzelfde ee e e politieke,o t e e,rii- e Schetsen en Tafreelen uit de Socialistische Bewe- euze of sociaal c achtergrond drin t in in Nederlan^ deel I (Amsterdam,Y Van Looy zichc o.op: herenee diee zich c net et als Domelao eave r- 1905) c eenzevi en met de ran and ifile' een wier J.M. Welcker, `Ferdinand Domela Nieuwenhuis paternalistische, soms autoritaire optreden en de revolutie', in Revue Belgge d'Histoire Con- onsblijft verbazen in het licht van het e- temp oraine, I97 2, III, 3- 4 . mocratisc e principe dat ze voorstonden.

54 • Biografie Bulletin Najaar 2006

De pionier van het moderne talenonderwijs Leven en werk van Barend Sijmons

Inge de Wilde

Tot 1876 werden er geen moderne talen gedoceerd aan de Nederlandse universiteiten. Toen een wet bepaalde dat dat moest veranderen, werd Barend Sijmons aan de Groningse Universiteit privaatdocent Duits en Engels. Een gelukkige greep, want Sijmons ontpopte zich tot een van de wegbereiders van het moderne talenonderwijs. Inge de Wilde maakt duidelijk waarom Sijmons de biografie verdiende die zij begin volgend jaar publiceert.

Frans,ans, Duits u ts een Engelsn e shoorden oo e in de n-e Daaraa esbestond o in NeNederland e aimmersn mme s geen gentiende eeuw niet tot het vakkenpakket. e i in voor.voo . Om 'i n ie die leemte te voor- Data o owezowel vooruniversiteitv oo de als voo r zienen werden e allereerst a eee st de Middelbaree ae n- et asiu' m , e voorbereidendec school nteWie ingevoerd. i zo zo'n n aktee- e tot de universitairestudie. stu eIn I 1 186386 was ec - z in bijvoorbeeldJ 0o r ee Frans,a s, Duits u ts o Engelsg

ter bij de Wete op p het MiddelbaarOnder- kon als leraar aan de slag. In de eerste 'arenJ wijsl aasnaastgymnasium heteen tweede n e vorme na a evaninwerkingtreding e wet moest vannsecu ir onderwijs a o inJ het levene gero e- enia aatzich c op eigene gkrachten ac opet pen:n^ deHogere oBurgerschool. ere urg e scDaar oo . aa oor- o -examen zien voor te bereiden,e , door den de moderne talen wel tot het onder-onder- zelfstudie of oorrivé-p essen. De Hogerg wijsprogramma. De H B s leidde namelijk Onderwijswet1876 van 8 7 6 bracht daaraa vever an- niet zoals het gymnasium op voor de uni- deringin, wantwa t diee bepaalde e dat teten minsteste ver' site i t, maaralsaa was bedoeld a oo rer-ei aa eeéénnuniversiteitin het land nmoderne rne ta- . in opmaatschappelijke aatsc a e e u functies ct es in i an - len onderwezen moesten worden. del en bedrijf, waarvoor een grondige Groningse1universiteitstond se sto er o at kennis van de moderne talen was vereist. moment slecht voor. Het aantal studenten ^ • Voor de eerste HBs en ^die vanaf 18644 wa- was de laatste decennia dramatische a ren gesticht, was het moeilijkbevoegdeo- totn vo rhonderdveertig. e eeHet H ro- centen voor het taalonderwijs te vinden. nin se gemeentebestuuremeente estuu aarzelde aa e e daarom a o

IngeIn de Wilde De e pionier once van ehet moderne taalonderwijs erwt s • 55 waarwaa hij het lyceumYce u doorliep.oo e.Van a aadaaruit u t reis ei' lin 18 73naar Leipzigp g om Ger- maa n sefilologie o o e te studeren. In 187 6 ro- moveerdeo e hij e er op ntersuc un en fiber die so enannte Vd su n a - d a. De kersverse doctor deedverschillende- o gingen een baan te vinden op eeeen Duitseu tse unive r siteit, als docent of als medewerker aaan eeeenuniversiteitsbibliotheek. oen zijn pogingenvruchteloos r te oos bleven,n aanvaardde hijJ in het voorjaara vana 8 18 87 8ee eenleraarsbaan aaaan de xB sin Snee k. Zijn ambities reikten eeechterr e e r oveen overuitnodiging de uit Groningen z i'dan n ookniet et langhebben • e ac t. zijnzio n komstst in Groningenonin en maa tei'mon kenniss e s et met de gemeente-- secretarisJacque ac ues Oppenheim,e eim, die de ri - e kracht achterhetemee ten i'l ini- tiatief was geweest. Het et luiddeu e het begin in Barend SijmonsJ 18S3 -z 93S van eenna vriendschape e sc die a e tot en- ^ in8 7 1geen^^6 ee moment; het^ zag in de mo er- e s doodin 1 29 4 zou duren. 'Diele ne talenstudien een kans n omm meerm r studenten 3rie n sc a heeft tot het beste behoord aan teestelde trekken. Voortvarend- het zes watat mijJ het eveleven heeftgeschonken,' duizendgulden per jaar beschikbaar voor schreef i mo ns inhet In IMemoriam over het benoemen van privaatdocentenp ini Oppenheimpp in De Gids. Via 0pp en e im DDuits, i Engels , enese Frans. asn.E Eene prachtigact inita i ontmoette iJ mons ongetwijfeld een an e- tie maar, het stelde de universiteit voor de reionierp in Groningen,g , pP 0e n eims vraagg waar mengeschikte ocentenko n nicht ettaaco s die^ ezich c in 187 8 opp haar en. Barend Sijmons,os, dieeo op de Bsx in ppromotie voorbereidde.i'm o n s en Jacobss

Sneek werkte,^ leek eengeschikte docent hadden ondanks alle onderlinge verschillen .. voor het vak Duits. ts. veel gemeen. Zij kwamena e e beiden e uit een i- er aajoods gezin en ook Aletta's^ vader was arts. Ambities en beginselen Sijmons'i' on s primairea e opdrachtog het on- Sijmons was in 1853 in Rotterdam geboren derwijs Duits, maar zolang er nog geen ri- als oudste kind van de arts Alexander Sij- vaatdocent voor Engels was gevonden, mons, die faam had verworven met de be- dathij vak eer bij.. Officieelaanvaardde handeling van oorziekten en doofstom- i'mons er zijnprivaatdocentschapo 277 se - heid. Barends moeder Sophia Berlijn stierf met een openbareare les, etltegetiteld: ; toen hij dertien jaar was en zo jong als hij Over de wetenschappelijke beoefeningder was besloot de jonge Barend het ouderlijk moderne talen. Zijn rede was een soorte- huis te verlaten en naar Hannover te gaan, inse r ro mm a waara, waa hijgedurende zijn

56 • Biografie Bulletin Najaarzooó

langePoo aan aan de Groningse universi- voor vrouwen toegankelijk, en n in ronin- tei it aann vast as hield. Hij benadrukte dat de g en waren de literatuurcollegese es v vann i' - moderne talenstudie zich nietmoest oest be per-r- mons onder hen al snel o u air. en tot taalverwerving en vertalen, maar Al rienajaar n zijnkomst m t o e ronin se datdei o o ieg de kern van de studie moest universiteit-wer Barend SijmonsJ tot hoog-g zijn.J In zijnJg gevalbetekende dit de estu e- leraarr r nbenoemd m voor Duitse -taal- en etter- ^ ringvan de historischegrammatica, het on- une . Sijmons'leeropdracht was overla- erzoe naar e herkomst van middel- en,watoowant Sanskriet,as , de In oger- eeuwse teksten en het achterhalen van de maa n setaalwetenschap taa etec s inaP het algemeeng en identiteit van een auteur. deGermaanse in et bijzonderer behoordene , iJ mons pleidooiel voor een wetensc ppa e- tot die opdracht. ZijnJ oratieo at e oP 28 maart ^ i e status van zijn vak had nogeen ee andere a e e 1881 VeraC0 Grimm, de^ schepper der ^ kant.at. DeHoger oe OnderwijswetJ van 18^ 6 historische spraakkunst's raa was een hommageg had weliswaar bepaalddat ten minste aan aan Sijmons'^ grote voorbeeldr een a een in- eeéénuniversiteitm oerne ta en onderwezen ru van ewwijze J ewaaopwaarop hijJ defilologie moesten worden,maar maa ere was verzuimd wilde beoefenen. universitaire examens voor deze vakken in Preciesec es op de dagg van zijnJ oratiei werdr de deWet e teopgevolgnemen.H Het evo was dat aankondigingveverzonden o e n van i'Jmons^ studenten colleges iin Duitsu ts of Engelse on- voorgenomen huwelijki' met eto Johanna a- ^ ^ en vovolgen, e, aamaar e ergeegeenkandidaats- en tarin a Na nc Y Modderman(1850-1925), doctoraalexamen in konden afleggen. Aan dochter van de rijksadvocaat, Groningsn deze situatie moest volgens Sijmons zo snel wethoudere en latereate e burgemeester u S.M.S. mogelijk eene i eind komen. Hetet zouou ecechter te Modderman.o e Nancy'scy^ moeder staer stamde e u uit nogg tot 1921 duren voordat de inbedding etatcieesactapatriciërgeslachrir VVan Hall. Het et past s in van zijn vak in het universitaire curriculum het Groningse ninlinks-liberale imaat van gerealiseerd iseer werd. diee tijd,, dat het volkomen was geaccepteerd dat dejoodse Sijmonso s metet ee een dochter uit de protestantse elite konn trouwen. Populair Met moeite lukte hethGroningse de niver-u Hoewel oewezijn vak eeeen lage status had,, kon steti i in de volgende jaren geld van de ree- SimonsJ niet klageng overbelangstelling ring'n g los te krijgenJg e voor leerstoelen enin de voor zijnJ colleges. De collegebanken waren andere twee moderne talen. In 188 4e4 - ggevuld met studenten die zich voorbereid- noemde de universiteit.A.G. van Hamel den op een M 0 -examen en dat niet — of voor e Franse taal- en letterkunde en het niet uitsluitendoo— door ezelfstudieprivé- stu een jaar daaropkono J.Beckering Vinckers voor lessen wilden doen. Daarnaast waren er ve- Engelse worden aangetrokken. Ook deze len die bij wijze van algemene ontwikke- twee heren pleitten in navolging vanin n i'- ling de colleges van Sijmons volgden. In mons voor het instellen van academische beide categorieën waren vrouwen ruim- graden in de moderne talen. Van HamelH schoots vertegenwoordigd. Vana de entree klaagde dat zijn leerstoel c une chairen eFair' a van Aletta Jacobs 18 71 aan deGroningse was. universiteit was het academischo n erwt s

Ingeede Wildei De toni' 'er vanhet moderne taalonderwijs • 57

al zittinggenomene in taatscoStaatscommissie ss e Finest hour tot reorganisatie van het onderwijs,l^ de zo- Gedurende zizij n lange professoraat,p , dat tot genoemdeIn ee n sc a e ingsco mmiss ie , die 924 duurde, was Sijmons regelmatigbijna maar liefst zeven jaar nodig had om een overs Pannen en kon iomsJj maanden e in ra Port op te stellen. Hij gafg blijkJ van achtereen niet werken. iJ n grote ic ts- progressieve oopvattingen att en oover het onder-er besef en de hoge eisen diehiJlf aan zic ze wijs,J toetoen hij met et tweeandere a e e co mmiss eei - stelde warenaadaar debet aaaan. . Hi gaa veel e,n het TweedeDruckerKamerlidH.L. Dr er e ge,begeleidde promovendi en vervolg- en de Utrechtsehoogleraar.. Hub- . u e zijnnaarJ onderzoek middeleeuwse hel- receen minderheidsrapport t, ee densagen, in hetbijzondernaar naa Kudrun de u un waarin zijpleittenvoo rruimerein toe at s- en de Edda. e von hij aan het eind van eisenvoovoor de uuniversiteit s en in hetbijzon- zijn leven dat hij te weinig op wetenschap- voor toelating van leerlingenr' endie e de Pei J vlak hadgepresteerd. r anisatori-g door de Commissie voorgestelde Latijn-lo- sc e en bestuurlijke functies vergden veel zze afdeling van het lyceumyu hadden oor o- van zijn tijd, maar omdat ze uiti zijnzij positieos t e pen. kon of wie hij ze niet wei- Pas asinjaren e aatste van zijn oo eraar- geren. Zo maakte hijj arenlang deel uit van a zag i mo s zi zijn n grootste ootstewens we s in de examencommissies voor de M o --akte vervulling gaan,n toetoen medee e dankzij a zijn in- Duits en was hij voorzitter van eeree- spanningene bij regeling e vana het cae- nig ging 0ovoor Pae ga og iscOnderwijs. Als mi sc Statuut in 19 2ikandidaats- en oc- vanzelfsprekend was hij redactielid en me- toraa examen in s moderne de o e e tatalen e wewerden e dewerker van taalkundige tijdschriften in ingesteld. Duitslande Nederland.Ne e a Met etP.J.P.. BBlok en i mons' laatste levensjarenn na a zijn em e ri- J ...... Peerbehoorde Y hij i in 181893 tot de o P- taat opP zeventigjarigegJ ge leeftijd Jin 1924 waren richtersc te s vanva hettijdschrift tJ sc Museum. Maan - ni erggelukkig. ggeu g In 1 9S2 overleed eenzijn a voor r i 0 0 ie en ggeschiedenis.esc vrouw Nancy.Yg Het echtpaara geen ee in- ZijnJn finesthour beleefde Ji oP 1 mei I 9I S eren en deels uit eenzaamheid,^ deels om toeni inJ het e gouw Corps de Garde aan zijn werk voorden erwi'sraag em e- ee Boteringestraatu g het ermanis- i'l re te t kunnenu doen,,93 verhuisde i' in 1 0 tsci - mRo ni a isc st Instituut opende en naar eenvanijnzee va zusters r in Dene Haag oom kon aankondigen dat de regering een som tweelaterjaar r rnweer rGroningen aate ru ineens voor de inrichting van een handbi- te keren. Daarr i stierf r ii in1 935,na a eenziek-- e bliotheek besc i aar hadgesteld. e van enkelejaren. De moderne ta en- a Eene twtweedebelangrijkmoment deed zich delingvanva eFaculteit acu derte Letteren t eene voor toen hij in 191999 als lid toetrad tot de was inmiddels eene s ee bloeiendoene nationale Onderwijsraad, adviesorgaan van onderdeelvan de Groningse universiteit, regering, waawaarin hij in I 921 de eeeervolle o e nog steeds veel M o -,maar aa inmiddelse s functie van voorzitter kreeg. In 1903 had hij ook octora stu enten.

58 • Biografie Bulletin Najaar 2006

Het zal nooit volledig zijn Gesprek met Geart de Vries over zijn biografie van Tiny Mulder

Karen Bies

Tiny Mulder, verzetsstrijdster, journaliste en schrijfiter, is een van de meest bijzondere Friese vrouwen van de twintigste eeuw, vindt Geart de Vries, en daarom schreef hij haar biografie. Eind augustus kwam het boek uit: Foar alles is in tiid, it libbensferhaal fan Tiny Mulder. Een leven gevat in 232 bladzijden. Geart de Vries, historicus, journalisten zelf verzamelaar van biografieën: `Ik vind een biografie vaak te dik.'

, Fietsen wilde ze na de oorlog nooit meer. steeds verder ging.'g Het etbegon e o met het s' Joe- Als koeriersterr had Tiny Mulder al genoeg me n e metdistributiebonnen,et ater werd kilometersggemaakt. e Urenlang fietsen opP het onderduikers een plekp geven,g papierenPp eenzame weggetjes door Friesland met vervalsen,piloten o over de grens helpen. voedselbonnen, illegaleersoonsp ewi zen Inr verslagoveraa et verzetswerk dat ze en brieven met bewapeningsinstructies. op 15juniS 1 945 opmaakte, schreefr Mulder: u Haaraa verzetswerke bestond nook uuit het hel- pen ontsnappen van Engelse geense n Am eri- Ik ben een terroriste in hart en nieren. aansep piloten.Z Zebracht acze t een eind weg 'Terrorist'Tero r r ist werd in dieie tijdoor de Duitsers met de trein.evaar ilk werk, maar o0 geruit voor iedereen die annex was met avontuurlijk. Mu er eeonderweg on- het verzet.z Voor ons was het eengeuzen-g verstoorbaaraa evoorzichtig.en 'EenmaalEenmaa on- naam. Ihield ontzettend veel van het erwe kon izo koelzijn als een pakijs.' werk. Natuurlijk tzijn er minder retti e Mulder was in het Friese verzet terechtge- en voorgevallen, voorn e laatste tijd, komen door haar werk bij het distributie- maar daar hebik me steeds weerai aan ge- kantoorantoor in Drachten, geleiddoor Piter stoord en voorliefgenomen. De `zaak'was Wijbenga. Wijbenga zocht mensen die hij te root, dan dat er een scheidingemaa t vertrouwen en had haar gevraagd.'Het et kan worden tussen prer ttim en onprettig. Ik was een homogene, betrouwbare groep von retti hoewel dit een vreselijk^ mensen voor wiehete enP van anderen lelijkwoord ris ' inin dit verband. ara.

Karen Bi' es Het za nooitit vo e i zi 'n • S 9

Tin YMulder. Foto Teake Zuidema MulderNaa eoooorlog 0zou u e het wat rustiger voor kinderen. Ookgedichtene on ze aan gaan doen, maar ze werkte gewoon voorvoovolwassenen vo te was9schrijven. In 1 62 e- door. Ze werd verslaggeefster voor het u teer e ze met de bundelOranje ^ paraplu. christelijkeF raesc Dagblad. In november e vertaalde en sc ree oe- 1945 was ze voor r ie krant aanwezigg bij het rece n i sVoores. de RO N o (Regionale Om- proces r ocesg tegentee Anton Mussert,, over ze r oep NooNoord en Oost) maakte ze interviews schreef:,Een kleine, verre, vreemde man.'e ene ee ezeboekbesprekingen,en ze schreefc Ze maakte de eerste bijeenkomst van de voor Frieseliteraire tijdschriften.Was aar Verenigde Naties mee, met Eleanor Roose- journalistiekewerk e meestal eestain het Neder- velt,e t, in Londen. In 19471 gingg zee naaraa Ame- lands,voor haargedichten ooe en ver a eng - ri a en schreef een kritischverhaal over bruikte ze het liefst de Friese taal. rassendiscriminatie: negervraagstuket Haar oorlogservaringen beschreefze ine de in de Verenigde Staten.'n Terug e u in Friesland romanTin ais uit 1 981^ later vertaald ini het trouwde ze met Jildert Sudema, landbouw- Nederlands: Gevaarlijkevaa a ijs.De GysbertY a- journalist bij de Leeuwarder Courant. Alle- icx riis, debelangrijkste Frieseliteraireiese bei hebben ze veertig jaar gewerkt bij een prijs,kreeg 9 ze in 1 86 voor haar dichtbun-i un- Friese krant. e in , ah in dn. Bij et Frieschi s c Dagblad was Mulderu lange oen eart e iesVriesbiografie aan een van tijdjd de enige vrouw op de redactie. Na de Mulder begon,n wildee hij zijn boe baseren ge oorte van haar eerste kind in 19S 1 bleef pMulders journalistieke carrière,carrière aar ze weren, Ze startte een kinder- en vrou- oorlogservaringene en haaraa boeken.oe De .. wenru rie en maakteFriestalige verses Vries kende denaam aa TinyY Mulderu e u uit t zijn

60 • Biografie Bulletin Najaar 2006

jeugd, vavankinderrubriekin e et Friesch e r wi ege ie 'esJ in het Fries. Later vertaalde ^ ^ ^ Dagblad,^J s eigene herntsje' ts e (Ons eieigeng zee Kr"uss bekroonde e oo eboek Mein Urgr ossva- hoekje).oe e Net als zovele schoolkinderen ter und aich c in n oerpake en ik. scr ee i'J eeeen brief aan ^'Nine'. Hij vertelde over ee oorte van een zusje na zes g J Geheimen broers.Ni Ninee scschreef ee in dekrant a t terug:^ a Geart, no kinne de seis broers ittseY suske Vries is historicus en werktr bij Omropo ^ mar moai e erre.J a Geart, nu kunnen FrY s an^programmamaker.Er a s e st biji' e de zes broers het kleine zusje maar fijn ver- radio,etei jarenlangi' evisie. Hij wennen.) iseindredacteurs a v de nlandelijkeevisie- te DeVVries esw wilde Mulders e u veelzijdigheidto- uitzendingeno zp n omi ag a. Ing 1999 nen.'Oververzetsactiviteiten ver aar isi a veel ve publiceerde hij roc a en over leven en e en ,maar aa overo e aarjournalistiekewerk we r van dichter Douwe Tamminga.g nog oniet. et.Annie M.e G.Schmidt en Jeanne VVoorbiografiev00 de a n Mu er eeheeft De Roos schrevenn na a de oorlog o0 0in Het Parool Vries twaalflangeesp re en met haar ge- voor vrouwenn n enkinderen.y Dat deed in voe r Hij . maakteJ aa ook gebruikg van eerder ook. Maar at ze haar stukken gewoong on- gepubliceerde interviews.te Daarnaast deed « ^, erte en e met inY Mulder",M r o0 na hij onderzoek in de archievenva van et haarhuwelijk, was in het c riste il e Friesch Dagbladg enn vannTresoar, esoa^ hete Fries FrFriesch Dagbladg toch wel heel geemanci- historisch een letterkundigcentruminette u peerd. Net als het feit dat ze als getrouwde Leeuwarden. En natuurlijkvormden de ve- vouwr bleef werken. e. Het is nauwelijks te epublicaties va n M u er ze een e an gri'-J ggeloven dat tot nogmaar maaJ vijftiggele- ke ron. den de Nederlandse vrouw door te trouwen Debiografiei sggeschreven esc e e ei-vormik-vorm, handelingsonbekwaam wer .inY trok alsofMulder u e haaraa eeigen ge geschiedenisesc e e e- ^ zich daar niets van aan.i Jwasgewend schrijft. De VVries: es. Voo'Voorleesbaarheid de zichzelf te redden onder alle omstan i e- vind ik dat eenn mooiem i rm vorm. I heb natuur- den.' iJ wel invloed uitgeoefend. I heb mijnJ Mulders poëzie wewerd dooroo de critici niet eig en woordengebruikt om haar te aten meteen serieusenomen.g Toen ze e u- vertellen, een haarherinneringenaa geveri i- teerde e als dichteres werd in recensies steeds eerd in documenten. Het is ze ereeng vie , i ven de nadruk gelegdg g op het'speelse'np haar romance e. I wilde geeng roman schrijvenJ werk ene wewerd zee vergeleken met Annie met Tin' Y'uitgangspunt.Is ev e n a s e Smikindergedichtjesc t. 0ver aar werd me ri'vJ e engepermitteerd,maar e eiten gezegd dat ze, net als die andere riesein- kloppen, net als in een wetenschappelijke er oe ensc ri ster Diet Huber,u e, Annie biografie.' Schmidt nadeed. Maar Mulder heeft een De protagoniste vann oar alles isa in tiidleeft is zeldzaamheel andere achtergrond. Ze isbeïnvloeds nog. o.Hetdat et s er van evenlevende door Engelse en Amerikaanse dichters en personenbiografieën verschijnen,meent ee t doorr de Duitseu kinderboekenschrijver Dee Vries.^ 'In Nederlandzieje at minder . James russ, afkomstig van Helgoland. vaak dan in de onso s oomringende nlanden.en e Het begon met het vertalennv van Heg o an- Hier blijft dit genre toch vooralbeperkt tot

KrnBisae Bies Hetnooitvoeizi'nzal • 61

biografieën van artiesten, voetballers en weest, in haaraa gedichten,e c te , dan a hadik e eralles e Tamminga muzikanten. To c i lt at langzaam^ te ver- over willen weten. BijJ Douwe a ga anderen, zie bijvoorbeeldde pas uitgeko- was het verlies vana zijn enigee zoon een the-e men biografie over de weduwe van Gerrit ma in zijn gedichten.e cte. Dat werd dan ook anei n De verzoening, opgetekenddoor eenee ebelangrijk a oonderwerp p in de biografiera J > > ^ ex eV rug r, in s herinneringeny waren diee ik va van heme escggeschreven heb. mijn n eerster bron. o . In die zin is zij verant- Het etis siets ets vavan e edeze t dat tijd we alles vana ie- woordelijkvoor de inhoud. Misschienssc en er ee n willene weten.ete Alles moe t geze geeft dat een gekleurdg beeld. Maaraa ge - wor ne, we e zijnzijn overal nieuwsgierignaar. eur ei krijgjg je ook als je een biografie Maaraa ik bene geenee Story-to of Privé-journalist. schrijftJ ppuur opP basis van documenten, of I vin mensendate in g oo nvvoor gesprekken met anderen. Wim Hazeuazeu mo en houden'^ . had bij het schrijven van de i'-iest o- De Vries heeft de biografieniet iet als weten-n- gra ie te maken met een weduwe, die hem sca p erP maar , als esc reven. zeer kritischvolgde.' Het moest,zegt hij,e t , voovooral a ee een prettigettlees- HetH rijkee levene e nvan nMMuldernie u eu ws- baar boek worden, niet te omvangrijk. ^ I gierig.H o e ee t ze de oorlog beleefd, en, vindainbiografieën va te dik. Over yu oe heeftze edie e kunnenu verwerken? Heeft er ro n , ie eeeenenveertignn e vee gt s isgeworden,vr- e ze werkelijk alles verteld aan haar biograaf? sc een eeeenbiografien van twaalfhonderd ne r Vries:e es. 'Je^ weew t nooit zeker of alles er bladzijden. DieDi van n im no Vestdijkest telt uit hebt gekregen in die twaalf es re en. u inze pagina's.a in ^ neembiografievee de van De biograaf van u nt er Grass heeftmi s- Hendrik de Vries die nu net uit ise o-

sc ien wel honderd keer metheme praat, men.. Heel boeiend, oe e, maar aa heel dik. DDat en nog vertelde Grass niet dat hij lidis ge- wekt de suggestie dat allesgezegd e e1 is, dat het weest van de Waffen-s s . hele levenni verteld. is ve Maar te . aa het zal a nooito i l- Na drie maanden intensieve samenwerkingg ledigzijn,, er zullenu altijdJ dingen ont re- krijgjeg natuurlijkJ eenbepaalde relatie. e- en. Eigenlijksis etleven eve oo nooit t te vatten atte in ge n mijJ iss Tinyy Mulder u heel openp geweest.g ee,eenbiografie. Dat is een banale conclusie,

Maar misschien heeft ze niet alles verteld. maar wanneer hebje een compleetp mens?

Haaraa dochteroc te Rix tzei e bijJ de presentatie van Het et laatstewoord o0 overo e eenee ppersoone s is nooito t •hett boek: » Us mmem m hat , s noait mear er- gezegd.ee Tiny . Mulderu e blijft int zekereeee zin ook " Y teld as wat der Yn dit boek stiet." (Onze raadselachtig.aa se ac t.Hoe oe heeftdie e o0oorlog oin ge-e moeder heeftons nooit meer verteld dan werktr ophaar aaleven? e e.? Dat zee a na de oorlog o0 0z zo wat er in dit boek staat.)Haar aageheimen e e e harda aa aan het wewerk gegaane aa s,is, sis dat mis- houdt ze voor zichzelf. Maar dat mag ook, sc ien verdringingeweest.geweest? Maar aa dan e - , vind i,Bepaalde privé-zaken hoefik niet gin je teYs c o o iseren. En dan nog, weet te weten. Bijvoorbeeldof er tijdens de oor- je het dan?'an. log iets gebeurdis tussen haar en zo'n i- loot. Ik vraag er wel naar, maar als ze zegt Geart de Vries, Foar alles is in tiid, it libbens erhaal vavan niet,et, dan a is s dat prima. Hoewel,, als fan Tinyy Mulder (Leeuwarden, Friese Pers BoekerijBoekerij 2006 zoiets onderwerpp in haar werk zou zijnJg e-

62, • Biografie Bulletin Najaar 2006 Een biografie van een bezetene Een politiek-intellectuele benadering van Abraham Kuyper

Paul van der Steen

Abraham Kuyper, voortrekker van de gereformeerde mannenbroeders, de klokkenist der kleine luyden', heeft dankzij Jeroen Koch een moderne biografie. Een overvol leven is samengevat in één boek.

Hetet dankbaarsteonderwerpra aa ste voor Albertr vandaagvn gebruikt e u t als hetmeest eest a ra te ri-s Hahn, de ootstegrootste politiek o t etekenaar te e aa diee teei Kuyper-portret'. Nederlandoitooit heeftt gekend,e en was Ara - Hoewel hijl afgaande oop e iteratuurliteratuurlijst ijst amK Kuyper. Y r eeeen groot aantal aa ta prenten e te Vanderniet e oe et re aa Pee voo r sociaal-democratische me ia te en e heeft, zegt, g Jeroen Koch,o auteur, van het re- hiji' de antirevolutionaire voorman aanvan- cent verschenen AbrahamA r K Kuyper.y r E en io - kelijk nogbehoorlijk naar werkelijkheid. grafie,het hem e mino meer ee na:a. ^'De aantire- t e- Laterate hadHHahn'nK a KuyperuY zo goedin de vo utionaire leider zou de geschiedenis ^ vingersg ers dat hijJ zich steeds meer vrijheden ingaan als karikatuur.' KuyperY was het e- ^ ggging veroorloven. Hijl beelddezij zijn ie ste droomde onderwerpp voor een Ppolitieko te- ^ onder meer afalso enP ast Po P, kenaar: een mar anteo Pen een scherpP scheepswrak,ap estoeplumpuddingen^ karakter,die beide makkelijkwaren uit te zelfs als plank. vergroten.g Het beroemdst werd echter debetrekkelijk Als dat al nodigg was. Want ook inzij zijn or- realistischep rent A ra am degeweldige. van Kuyper,YP ^ dat in al zijnzij nuance aller- Volgens Marien van der Heijden, auteur een karikatuur is, schetst Kochhet van de fraaie catalogus bij een in 1993ge- beeld van een uitgesprokenersooni' - houden en tentoonstelling over Hahn in het heid:, dominant, eigengereid, ijdel, militant Vakbondsmuseum in Amsterdam, is het op het agressieve af, bovenmatig ambitieus, ti eus, 'eengevalleneen van de zeldzame waarineva e a het overijverig,e , hyperactiefact e'en,^ e, volgens o e s m o er- , Y historische beeldvan va depoliticus o u is gaan ne termen, zelfs manisch-depressief'. n ei- . samenvallen met de visie van de politiekte- e n kring werdwe Kuyperuy e dikwijlsw vergelekens eeer kenaar. De prent wordt tot op de dagvan metet oudtestamentischeou testa e t sc figuren e u e als Eliaa een

Paul van der Steen Eenbiografie van eenbezetene • 63

Mozes.o es Hij liet het zich aanleunen,, leek die Kuyperuy kon op het moment van de es re- identificatie zelfs gerechtvaardigdte vin- king terugkijken op een onvoorstelbaar e.n A.W.F. Idenburg, een prominentp ar- drukleven.1 Hij hadeen eegoddelijke o e op- ti enoot en goedee vriend vavan Kuyper:uY dracht te vervullen en dat besefsloeg, zoals 'Omdatm at hij eraanJ eraa ggewendewe is om Gods werk biograaf Koch constateert, emJ e i' om als het zijne, en zijn werk als Gods werk te in e e ac te alles aan te kunnen vatten, • beschouwen.',De historicus Jana Romein,o alles aan te moeten vatten ook. Soms werd ^ ^ die hem eklokkenistder e kleine luyden'Y hem dat te veel,maar aa metet eenee zeer striktete ^ noemde,formuleerde het later zo: 'Kuyperu Yer dagindeling voorkwam hij een fatale inzin- en de weinigen,g die e zijn n als hij,, hébben in en legdeg hij de basisi voor o0 zijn on e- een overtuiging: e overtuigingee én. en e productiviteit.Werkelijk alles e- «• Kuyperuy was een bezetene,, "ziendezien o het beurde op uurr enn i'tijd. De dochterr die vavader gebod, blindvoor de uitkomst".' 's avon seen ee kopje thee kwam aanbieden, . ^ • Dieee blinde overtuigingadat hij1 een heiligee kon het antwoord r krijgen:J ge . Nog vier vi rminu - missie te vervullen haden zijn ijdelheid ten. ^ En dan moest er ook precies vier mi- maakten dat hijfeilloos oos eenpubliek u e o nuten gewacht worden. Als het om ea- bespelen.combineerde Daarbij com enee eK Kuyper de e i selichaamsbeweginggin g, was retoriek van de dominee met een bijna Kuyperuy e a even punctueel. Twee uur moest rooms aandoend gevoel voor theater. Ne- er gewandeldn woworden. e Lukteu het 's^ middags derland moest geredworden uit eau- maar om een uur en twintig' min minuten te ^ wenvanoneoo een revolutie. Een hele wandelen, dan werd er 's avonds nogg veer- opdracht,r t, watat KuyperuY graagbenadrukte t i min tenu gewandeld.

doorparallellen te trekken met iJ zijn e- Die ijzerenJ disciplinep enplichtsbetrachting hoor overbekende verhalen uit het Oude steldehem e in staatzich c in slechts een„ leven een NeuNieuwe e Testament s en uit de vaderlandse te ontpoppen alspredikant,erkerkhistoricus,

geschiedenis. De strijd-J en oor og smetao - theoloog, journalist,o ppoliticus,, ideoloog, ren waren niet van de lucht. kerkreformator en universiteitsstichter., En Hoezeer debijbelook waarschuwde e tegeng constateert nstateertKoch, Koc a ti'J gingg g het KuKuyper hovaardigheid, bescheidenheidwas niet om de overwinning, om detriomf t om in de naamaa vanahij Christus.ri Verlies on i' niet ver- KuypersYp sterkst ontwikkelde eigenschap. Hi'J resteer e het zelfs om een aan hem e- dragen. wiebiografie ez te r recenseren.nseren. In zijn ei- Weerstanden waren onvermijdelijk. Toen gen krant, De Standaard, schreef hij over Kuyper in 190 1 eenee kabinet ging leiden,, . het boek Leven en werk vanr.A. Kuyper. hield menigeeni n zijn harta t vast.as o dejonge ''Wat bovenal beteekenis ditaan werk it we geeft, e, koningine Wilhelminamin vertrouwde em is, dat de geachte schrijver van meet af aan niniet. ZeKuypernoemde er eenbedrieger',^ als geestverwant o tra , daardoor op zoo eengevaarlijkedemagoog, e a eoo ee, ijdel, ,s ucr z - p.. veelszins aangrijpende wijze het streven en tig en laf. etbedoelen van Dr.r KKuyper Y r gevoeld,evoe in ge-- Zelfs een bewonderaarr als ra i' t o s tu zien en verstaan heeft, en het thans beter Idenburg zich a en toe kritiek ^ dan iemand tot dusver in schets bracht en o e grote antirevolutionaireleider.K u Y- toe ic tte.' er is eeeenuitverkoren vat, ^ concu eer e

64 • Biografie Bulletin Najaar 2006

^ ^, m aa'maar opdatr Godalleen zou bijJs dez oooon al vanjongsafaan in zaten. Ml- wordenroot ema t zien, e wwij J allen heel sc eni heeft Kochonderzocht hoe dat duidelijkOe stinkend dat vat zou zijn als kwam en is hij er niet uitgekomen, maar nu God er niet voor zorgde.'o e.Z Zelden,^ beweerde laat hij zelfs het stellen van de vraag achter- Idenburg,- was iemand zo ggroot en klein te weg e. De held avan e z egio ra ie wordt gelijk. Die combinatie trof men alleen bij daardoor min of meer afgebakken aan de

historisches o sc e figuren als Cromwell,^ Napo-p - lezer afgeleverd. leon en Caesar. Koch beoogde een intellectueel-politieke Tegenover de negatievee ggeluidene u e stonden biografie-ateevernKleveren. KuypersYP rol en e lovende woorden uit onverwachte ron. dachtenontwikkelingtijdens bijvoorbeeld Domela Nieuwenhuiseuwe uis bekende e in zijn feli-- de protestantse scheuring, die als de Dole- ci tat ie aart e ter gelegenheidvana Kuypersu Ye s antie de geschiedenisboeken in ging, en de zeventigstegste verjaardag nodige raakvlak- partijscheuring, waarbij een groepp onder ken met de antirevolutionairt evo utionalr te zien. 'Gij`" ei in van o Deo avman rnin Lohman zich af- e,en wik, zijnwij beiden buitengewoon geliefd splitste van de antirevolutionairen en ver- en gehaat.' Ze leken veel opP elkaar, stelde der oP ereer e als c ri ste i'J - istorlsc en, de anarchist. Alleen^ de klovedese oo s laga worden overzichtelijk ge resenteer en . g tusschen en mij.'., verhelderend geanaY seer . Soms voert Kochde intellectueel-politieke ver r maKuyperisvee eu 1- benaderingvan zijn onderwerp wat al te ver ceer maar, een modernebiografiee was tot door.De t esa acre, die de antirevo utio- nuu toe niet etv oo r an en.eo r e P uc ing er naire voorman definitiefafbrandde, wordt deed eenpoging,Po g maar, aa kwam niet verder afgedaange in ietse s meeree dan twee pagina's.' „ dan één deelvan wat eenhalf boe en an - Hetat Ku Y e naaktrn voor een je e met zes of zevene edelen e moest worden. Brussels s hotelraam zou zijngesignaleerdl Koch streefde een samenvattende biografie tijdensJ zijn a e i Jse heilgymnastiek krijgt na en is ere ookdaadwerkelijkin geslaagd slechts één zin. Ietsets meer gevoelvoor anek- om KuypersuY ep Ss overvolle leven in 8opgpagina's a lnas dotiek en minderecP tstati gtaalgebruik te persen. had debiografie extra vaart kunnen geven. Datt sis eeeen prestatie van formaat, al gaat Deoor J aarnaar de mens Kuyper,YPe, oe- Koch somss snellers e e dan de lezer zou willen. zeer die ook samenviel met de religieuze en Dateg intal bijJ Kuypersjeugd.-uype ers Di s n politieke strijder,J zijn te spaarzaam.P De der Jan Frederike was ook dominee, maar mooiste inzichten aaroverritJg de lezer van etematig g e soosoort. t. ZijnJP preken wa- inde hoofdstukken over de langeg uiten- ren ernstig,st , sosober e en eenvoudig enetul - landse reis, die de politicus maakte na zijn en van eene ez vertrouwen r r ouwen in de ver e- premierschap, en over de nadagen, als de te rin svat aar ei van de mens. Ze waren oude baas te klein blijkt om het roer aan ibijna na alles het tegenovergestelde van wat anderen over teev en .Kuyper u er kon het niet Abraham later – zekeree ana inweerezijn - laten om over zijnra heenee te regeren en boorte – zouu verkondigen. e biograaflaat zorgde nog 'aren voor00 onrust in de antire- doorschemeren dat de orthodoxei kiemen,e en, vo ut ionaire partij. Via zijn Driestarren, de onrust, het strijdbare, het monomane er stellige commentaren in zijn krant De

Paul au van der Steen Een biografie e van een bezetene •• 65 Standaard,bleef i' stoken.sto e.Idenburg e u aar- een partij, een krant, een universiteit), Het'Het is eigenlijkzulk een treurig e- maar maakte door zijnr ter ooke veel gg .. . zicht:c t. een manan metet zulke groote gaven, diei kapot: zo i e en eeigengereid e ere i dat het wel zoo heelveel deed voor ons landen voor teno est moest o gaana a van de regie, e,zo are s - osons volk, o,o politiekote e en op kerkelijke e- sei ate er altijdt wel ruzieu ekwam. a bied,– e die nu ebezig isis ombij ^^ zijn levenn voor0o eeeen groot oot deel a brekente e e hetgeenet ee hij Marien van der Heijden,l Albert Hahn Amster- bouwden e t ehetgeenvernietigen hemg em maa n dam Thomas Rapp z1993) persoonlijke eere bleef.' Jeroen Koch, Abraham Kuyper.yp Een biografie^ae A- m sterdam Boom zoo6 Dat waseen ee beetje hetverhaal ve aa vanKuypers uY e s leven.Hijrac t veel ee tot standta (eenkerk,ee

66 • Biografie Bulletin Najaaraooó

Een overschot aan inspiratie De autobiografie van Gay Talese

Sebastien Valkenberg

De literaire journalistiek bloeit in Nederland. Elke nieuwe Geert Mak lijkt een garantie voor een oplage van honderdduizend plus. Een auteur als Frank Westerman haalt niet alleen prachtige verkoopcijfers maar wordt ook gelauwerd met prijzen. De combinatie van journalistieke onderzoek en een literaire pen doet het goed. Maar het genre dat auteurs als Mak en Westerman zo succesvol bedrijven is door onder anderen de Amerikaan Gay Talese groot gemaakt. In zijn autobiografie legt hij uit hoe hij dat deed.

Truman a otei etin 1966 9met66 e tI InCold ve een innemend egodocument is dit boek Blood ziene hoe eekrantenberichtjeeen van een intellectuele autobiografie van een vak- driehonderdle on er woorden en in The NewYork or a- man, die daardoor een relevantie heeftdie mes over de moord opp een boerengezing kon ver uitstijgt^g boven eenparticuliere levens- ^ uitgroeieng tot eenovel',een 'non-fiction n zoals loop.p Waarbiografieënen n autobiografieën hijJ zijn l boekomschreef.jaren- o sc ee. In eeve z n er doorgaans naar streven uiteen te zetten ti evolueerde e hetgenreg e e tot newjournalism hoe iemand iseworg en wie hij lof zijJ is, onder invloed v vanoe va Tom Wolfe, die met zijn laat A Wri er t s LiL fe zien e hoe verhalen worden artikelen innae als Rolling tone wereld- e e - zoals ze zijn.J roem oogstte.g Eenzelfde statuuruu heeft Gay Date intg meteen op pde eeeerste ste pagina.p g Een Talese indeeVerenigde taten, Ondanks zaterdagmiddag inuil 999 zappend zijninsucces eigen landis hij in Nederland stuit Talese op de finale van het WK voetbal .. vri we onbekend. voor vrouwen. Tegenover elkaar staan de Zijn meest recente boekverdient absoluut elftallen van de Verenigde Staten en China, meer aandacht dan Talese tot nog toe heeft twee landen waartussen op dat moment de ontvangen. it voorvoorjaar verscheene een tiVri- spanningen hoogzijn opgelopen.Eerder

ter 's Life, waarin hiji terugblikt op zizijn n ruim datjaarwas tijdens de Kosovo-oorlog de . veerti 'arirri journalistieke.,e carrière.r e. Be - Chinese ambassade assain e Be ra oeraag t.

Sebastien ValkenbergE en overschot67 aan inspiratie • 6 Een vergissingvvolgens ns de VerenigdeStaten, ta e, in vieroe boeken geschreven,esc even, grofweg iets wat de Chinezen ernstig betwijfelden.e éénerp decennium.e u. De passages oveover de g l g . Tegenen deze geopolitieke itie eachtergrond ac et ron kijkt totstandkoming hiervan zijn de intrige-e esen aa r de wewedstrijd. st . Na de reguliere r nste uuit t riters ^ L'Life. Ze geven eve nzicinzicht t speeltijdis stand de sta nog steeds o o.- Als ook inscheppingsproces,bijet at a ese verlengingaar een veranderingvera erin in mmoeizaam iz verloopt.rSchrijven t.e int voor brengt,, volgeno strafschoppen.DezDez in i- hem met het noteren van woorden op gele g in eene niptet 5-4 overwinning g voorvo de briefri jes. Met dieewoordenwo o r e bouwthij vervo - Verenigdee gStaten.e t Maar Talesee heeft vooralt gens een zin opp en p pas alss hijJ vindt dat die oogo voor o de enige Chinesee ese die ehaar aa penaltye nietet meermee voor verbeteringve ete n vatbaar is gaat ee temist:g Liu YinYing. Waar aa is ze nnu, hij verder met de volgende.g n Nae. eeeen paapaar a- vraagtr hij) zich af.Wordt o t ze getroost door gen, somsom een e week, , heeft hij voldoendevo oe teamgenoten? a e communist' i sc ear- materiaalate aa voovoor eeeen aparagraaf. a raa . Komt hijJ ti - ti' e acdiecoach vervangen haar iheeft r e ese- densheti t e n een fout tegen danbegint e nt r. Waarop? Time hij aan de uitgeverij me hij e emaa opnieuw. Zo werkt het ook Warnereen n voorstelv r voorlegt t oom Yin Y' gsver- er mete de esearesearch c die e hij heeft verricht:verric t. tac - aa uiti werken. te we e. i ocententmeprocent vuvuilnisbak. s Maar,. aar, waarschuwtr hij, , e deze e inspanning was nodigg voorvo de bruikbare ru are twintig twmt procent. Potje e tennis ^ aese sm moeizameoe a e scscheppingsproces e pp sp roces ^ ZijnJ fascinatieasc a e vo voor Yin verraadte aa t Talese's niets s te maken ma e met et hete eaaideaal avan de op n-i ac terrnsportjournalist.ngHij o a s i e o s ira it wachtende ekunstenaari die aann het zijn loopbaano a bij deschoolkrant sc oo a t ene wewerkte te eind in de negentiende eeeuw werdr v er eer- later voor The New YorkTimes. Hij lijkt.- Voor Talese geldt precies het om ge- zich1g ukk idat g hijJ dadaarnaast ar asta altijd a tifictieJ ctie keerde alss voor dezee e lijdendel e e Bau elaire- isi'venJ lezen. Had hij Jdit nietet gedaan g aa dana ac ti gge gestalte: voortdurenddreigthij i'ten n was hij) waarschijnlijkeen verdienstelijke onder teaang aan een overschot aan insp i- sportjournalist ewor en meer niet. Ooit ratie.i'n probleeme iss niet et dat hij niet aan g ^ l stuittei' opJ peen kort verhaal vana a oJohn s c rijvenJ toetoekomt o t aamaar dat ahij laanaa meer- ' aravero eeeen plpotjeo tetennis. s. Dee uuiterst e st dere boeken tegelijkge J bezige is. s. Alleskan a een preciezedetailbeschrijvingenreco er e ra v er aaaanleiding e voorju-voo een ver a a. ie e hoeken ine interieurt e van de NewYork o limiddag waarop tohij toevallig a Liuu Ying n haar Raquet & Tennisi Club) maakten grote in- strafschop zag missen, waarover tot op e- druk oop Talese. Hij hadetvoe e dat hij envo eri en s nog o ee geen boek is verschenen.i op een bank in1 de tennisclub zat en het veld. Veel eenvoudiger was het toen hijnog als vanara u it oveoverzag. a. Fictie ctie heeft het ve r-mo journalistdei' krant werkte. De redacteur lezersz de ervaringerva m te geven erbij aanwe- zezei wat er geschreven moest worden, hoe zig te zijn,n, ene Talese oontdekte t e te dat als begin-- lang het stuk moest zijn en vooral wanneer nend reporter. de deadline was. Hiermeee had hij de oetppoëtica ca gevondenevog Den edie e Talese welheeftuge i- waardoor i'J zizich de reste t vavan zijnzij leveneve zou ceer gaang zonder uitzonderingu g overe pi- laten leiden.e aastNaastartikelen vevele heeft hij ceAmerikaanseonderwerpen, o erwer en, die hij

68 • Biografie Bulletin Najaar 2006

00 onog ee eens s vanuvanuit t ee een lokale e invalshoek aa vana de Italiaanseimmi ratie naar e benadert.Z Zo everteltr te Jhij'n inThe Bridge uit Verenigdeg Staten beschreven. Misschien 19 64 over de bouw van de errazano- ar- komt het door zijn on erwer s euz e en e de rows brugdie Staten Island verbindt met uitwerking ervan dat Talese internationaal Brooklyn,Y, en al hetpolitiekegetouwtrek nauwelijksJ bekend is. HijJ is te Amerikaans. , J ataar i' am kijken.J Met Unto the A ritersLife i eisuitzonderingi s eop dieP re- Sons,,99 verschenen , heeft in 1 2 Talese aan gel. de handvan zijnpersoonlijke evensverlevensverhaal – zijnJ vavaderemigreerdei e uit ItaliëI i" – het ver- GaY Talese A Writer's Li e New York Knopfp 2006)

e astien ValkenbergEen overschot aan inspiratie • 69

Scènes uit een huwelijk Een dubbelportret van Simone de Beauvoir en jean-Paul Sartre

Jos Perry

Simone de Beauvoir en Jean-Paul Sartre horen in het rijtje beroemde paren uit de twintigste eeuw. De relatie tussen deze schrijvers/filosofen was vooral bijzonder omdat zij zich beiden weerden tegen traditionele opvattingen over monogamie en trouw. Dat ze daarmee heel wat minder onconventioneel waren dan zij dachten, maakt Hazel Rowley in haar portret van hun verhouding duidelijk.

Als twee mensen een halve eeuw langeen woor terr t dat hier niet zozeer personen hecht verbondn in stastand weten te houden en geportretteerd ortretteer wordenneen als eat.i e Bi oo- als die twee dan ook nogno Jean-Paul Sartre g ra ieën die zich opP reatirelaties concentreren len Simone deB e au voir heten, lijktJ dat en gemakkelijkg i't triviaal. a Ook Rowley'sYs meer dan voldoende rechtvaardiging voor ontkomt er niet helemaal aan.Hier er een boekdat zich opP dat verbond concen- en n daar krijgtg het verhaal de geurg van een Sterker:je zou mmeer an egeiledergelijke roddelblad. e Wie deed hetmet et wie? i?He Hoe dubbelportretten willenn lezen. e e . Niet alleen vaa dedenn ze e het?? Deed zij het oook met over paren in de traditionele zin (Robert vrouwen?? Wie ate er u uitt de school? . ar- Schumann en Clara Wieck, Jan en Annie tre en De eei ijverige ri'- Romein, Virginia en Leonardoo ,o- vers, schrevenvereven eindeloose veel overe sczichzelf. in Juliana en prinsBernhard)aarmaar Rowleyowe onbeschikken over stapels ron- ook bijvoorbeeld over vaders en zonen (zo- nenmateriaa . dagboekenen brieven, waar-r als Jaapen Ischa Meijer; zo'n boekis trou- van al veel is uitgegeven, sleutelromans,e- wens in de maak, Evelien Gans werkt tui enissen vavan insiders,e oud en nieuwe eraan) of over moeders en dochters, broers enzovoort. Overigens ligt er en zussen, vrienden en vriendinnen. Er zit- particulieren nog heel veelmateriaal ate aa dat zij ten wesirisico's aanco s vast.aa ast.Net eals de onderti- niet heeftmogen o ge raadplegen o citeren. te van deNederlandse vertaling invan Hazel Row te s ete a tete benadrukt het voor-

70 • Biografie Bulletin Najaaraooó

, alcoholen pillen' n als in scschrijven, ,ra- De familie' ten, liegen en zijn behoefte te aaaan vrouwen.uwen Wat al die vaak weinig verheffende verha- Hi neo ot e var m mensen te manipuleren, len, anekdotes en ontboezemingen ver- machtac oover hen uit te oefenen. Seks was bindt en interessant maakt, is dat er in deze voorr hem e alleenbevredigendaeeals r een . twee veelbesproken levens niet zomaar op vleug sadisme bij am, Dat is niet alleen osw o rgeleefd. t Hier wordt een filosofie ie het oordeelr vannanderen; zo zzag za i'J et zelf getest. Hier wordt een conventionele, ,ur- ook. . gerlijke bestaanswijze uitgedaagd en een al- Geen van beiden scschijnt t hetbiologische o s ternatie voorgeleefd. Het et gaat hier om ouderschap tea hebbengeambieerd. 'HijHi' twee mensen die de vermaledijde, rust r e- hadenoe aan zichzelf, ik had genoeg aan rende, onmogelijke monogamie afzweren – hem,' schrijft riDe Beauvoir veelzeggend.In- en anderen oproepen hetzelfde te doen. tussenn ontstondn n r n ronddit paar toch een ^a- Sartreate e en Dee Beauvoirau moedigden hun mi ie . Allebei bleken ze een haast cari s - doorgaans jongere partners enisceP een e aantrekkingskrachtenen uitu te oefenen aan 'affaires' tee en. 0jongeren.P ErontwikkeldeP zic een a- Elke filosofiee oso heeft haar eigen idioom.B e- troon, De Beauvoir raakte verwikkeld in faamd werd het door Sartre bedachte on- eenpedagogische, erotischei e erelatie at e derscheid tussen een 'relation nécessaire' met eenjonge vrouw.Natuurlijk scschreef e en zin relatie met Simone) en 'des relations sprak zij daaroverrm met Sartre. a t e Het duurdeu contin entes : terloopse, tijdelijkeie es- niet lang n of zij stestelde het meisjeaan em verhoudingenie e 'erbij're hebt.t.RowesRowley's voor.r Waarop aaop r ater zich c opmaakteo te het boek bevesti t dat de praktijkachter deze e te imponeren en te veroveren.Niet et 'revolutionaire'theorienogaltraditioneel o altijdJ lukte dat;^ meestal wel. Geen wonder was. Ze verschilde nauwelijksJ van het e-g dat menigeeng n hier eeen ee reprise eP se zagg van het rag van de 'hypocriete'bourgeoisieYp w aa r- doortrapteoota tesspelvan a graafa Valmont en mar- teen Sartreatee en Dee Beauvoir eu zo parmantig ee zen Me r teu i uit u de achttiende-eeuwse ste mg namen. oor voor welgestelde e- sc an aa roman Les liaisons dangereuses van ren was et systeemY m comfortabel. Mijnheer Pierre C o er os de Lac os. t zich eenn poos met zijnzij lief,, dat vaak financieel afhankelijk,van hem is; Theater wort het lief te veeleisend, dannz zegtg hij: 'Hoor eeeens, s, ik kan Simone natuurlijkJ niet `De mens is niets anders dan wat hij van in de steek laten, dat wisteJ van tevoren. zichzelf maakt,' schreef Sartre. Wat hij van Terug bij Simone, sust hij die met de dood- zichzelf maakte, kon elke dag weer iets an- doener: 'Heus, het betekent niets. Jij blijft ders zijn, zowel in het publieke en politieke de belangrijkste. leven als in het persoonlijke. In 1941 bouw- Was de relatie van Sartre en De Beauvoir de de ongebonden filosoof zichzelf om tot symmetrisch? n theoriei' wel, in werkelijk- - verzetsheld. In 1952 werd de prediker van ei niet. et.Polygamie o Ya e spoorder vooral met de de vrije keuze een fellowtraveller van de sta- behoeftes van Sartre. Hij was mateloos in linisten, in 1970 een fellowtraveller van de alles:• even mateloos in zijnverbruik ve u vanan maoïsten. Hij vond zichzelf telkens op-

os Perryry Scènes uit huwelijk7^ 1

nieuw euwuit. u t.Nooit oo t konhemaansprekeno e op te ze om Sartres andere vrouwen althans op ^ zijnJ^J verleden zijn woorden en daden van pPa ier naar de achtergrondte duwen.. 'Zee gisteren. Die golden al niet meer, die had keek terug op haar verleden vanuit eosi- ^ hij zelf scherperean seerY en veroor- tiei van va eeeen oveoverwinnaar,' aa , schrijftc t oweYRowley. deeld dan wie ook. In een van de meestri- Hetet dagelijksa e levens nm mochtfrustraties zijn . J i sc e passagesa s es in haar boek houdt RowleyY en teleurstellingenekennen, ine, et ttheater e e Sartres levenslange praktijkvan strenge vavanliteratuurw dewas De DBeauvoireiva ^ zelfanalyse'e a a tegen se te e het licht.c 'WasWas het ex i i- die ovaties oogstte. Y^ g .. g ti onim s e. Nam a hij verantwoordelijkheid En Sartre?r r^ Ookhij hadvolgens oeg RowleyY wel voovoor zijn daden?a e. was het eeeen manier oom een s zijn zwakke momenten – momenten zichzelfc e vrij v tespreken?' s e e. ^^ Hetet pleit e tvoor oo haaraa waarop hij zichc aafvroeg oe 'of^ het nietet dat zijj die vragen opwerpt, zoals het ook beter was om 'e hele leven aan één persoon voor haar pleit dat zij de antwoorden open teblijven'.Zozeer oz r verstrikte ve st hijte zichc laat.aat We nn kunnen n niet alles weten, Zelfe- en toe in zijn eigenleugens at hijJ zichc weerde Sartre, naar aanleiding van zijn afvroeg of e Beauvoir'r hemnog o wel e - Flaubert-studie,i dat iedere r e m mens n vvolkomen omen loofde.Althans, at scschreef hij haar in een begrepenkon n r njuistem 'als metho- o- berouwvolle brief. den worden gebruikte en de vereisteocu- Oprechtberouw, of weer theater? We zul- menten beschikbaar zijn'. Elke biograaf len het nooit weten. artes brievenn lijken i e weet dat dit onzin is.ow e,Y die eerder instrumenten ini eeeen spel vavan machtac t schrijversbiografieën publiceerde vanris- en manipulatie. Als een van zijn vrouwen tin(1902-1983)en a Stead Ric ar Wri t heme betrapteeta teo de oo tussen u zijn woor- (1908-1960),ee aar huiswerkgewetens- en ene e werkelijkheid,ac te i' erom.. vol. Juist daarom weet zij maar al te goed 'Het etzou ou te lang geduurd hebben om het - date ri'g enlP per P definitie begrensdg is. Hoe lemaal uit teleggen, daarom heb ik het ver- ^ hoger de stapelp documenten, hoe groter de a ingekort.'in rt. Waarheidsliefde a een verwarring en hetbedrog. prioriteit; vooral v r ni niet t in zijn omgangg met Dopenhartigheidwe waarmee arme artre over vrouwen.Li e e nas 'makkelijker,wen e- zichzelfc e s a rwas t eatetheater. . Zoals hij zichzelf ee er ^. telkens opnieuwuitvond, itvon vond hij Jook de waarheid telkens opnieuwuit it. In het ene Kwade trouw interview beweerde hij nooit iets voor De Beauvoirte verzwijgen,n een andere n r e keerr `Kwade trouw' is een sleutelbegrip in het vertelde hijglimlachenddat 1j tegen nie- existentialisme van Sartre en De Beauvoir. manda ovee o s juistn tegen haar.r Die1 Het staat voor het ontlopen van de last van laatste bekentenis, door OliverTodde u- de vrijheid en de keuzes. Liever een aan- i ceer een jaar na Sartres dood, kwam bij vechtbare keuze dan helemaal geen keuze; De Beauvoir hardaan.eren genoeg liever een verkeerde keuze dan zich ver- . Y richtte haar boosheidh zic tegen Todd– schuilen achter God, burgermansethiek of niettt tegen g Sartre.ate Meeree dana Sartre heeft De de menselijke natuur. De Tweede Wereld- Beauvoir getobd overrduurzaamheid de oorlog had hun de ogen geopend; ze had- . van un verbond. Haar memoires gebruik- - den de geschiedenis ontdekt, het engage-

72 • Biografie Bulletin Najaar 2006

ment, hun verantwoordelijkheid.aarM vaa afstandelijken koud overkwam, v oe i- verantwoor eJ i ei was voor hen iets en haar tranengemakkelijk. Ze werd snel tussen ik en ik, en pas in afgeleide zin iets ent ousi ast– z zeon in extase raken van tussenn ik en de Mensheid. Verantwoorde- een landschap.p met de altijd il jegenseie man of vrouw met wieje oe blijvende,i) analyserendeY Sartre, was zij1 gisteren intiem was geweest bestondniet. nieuwsgieriger enmeer meeggericht e c t o de ui- Dat ook in dit domein sprake kan zijn van tenweregeinteresseerder in wat anderen kwade trouw, kwam geen moment in hen vonden en dus ook meerr geneigd n i tot ezen op. en studeren.Toen oebeiden e e in r 966 een reis Eene van de ont u en ste episodesp ines het naar Japanp maakten (ookdaar aa was Simoneso boek is die waarin Sartrer MiMichelle e Vian oe De tweede sekse een bestseller) kwam zwanger maakt – nota bene door een blind dat verschil treffend ntot uuiting. tinDe. D eauBeau- vertrouwen in zijn'gebruikelijkeJ voor e- vo1ir verslonds ewoong i' een groteg oe- oe smi e coitus interruptus.rr tus. Ze beslui-ui veelheidi boeken over het land dat ze e- ten tot abortus. artre zegt dat iDBJ B Beau- zocht; Sartrer g a eer als gewoonlijkg 1 de voer om adressen zal vragen. Michelle voorkeur aan om de cultuur teoor ron- „ schrikt;n zij wil helemaal niet dat De Beau-u- den door zich ineensoon per te verdiepen'. voir ervan weet. Ze zal haar broer insc e- at etro uiteraard een persoon van het len; hij studeert medicijnen. Zij smeekt vrouwelijkgeslacht; deze keer hun tolk, diei Sartre de reis die hij geplandheeft een paar natuurlijkFrans verston ,wat alles een dagen uit te stellen.Kan a hij niet blijven tot stu makkelijker maa te. de abortus achterr derug iug ? s. Nee, , dat wei- Eenn anderen r trek die e De Beauvoirsma-YP Brt hij.Samen a e met De e Beauvoir eavou vertrekt tie er maaktdan a aSartre t e s is s spijt. Die klinkt iJ naar Afrika, waar hij al gauw de smoor door wanneerhaar aa biograaf og aa Deirdre e Bairre in in heeft momdat Michelle c e hem niet scriJ t. eenn interview met haar de zelfmoord van de Intimiteitniet kan zonder-vertrouwelijk- actrice EvelyneRey,eenY van Sartresr minn a- e i. Degeneng die metSartre n De Beau- ressen, ter sprake re n gt. 'De Beauvoir voir intiem werden, ontdekten vaak tot werd nerveus en raaktezichtbaar c t aa van streek hun schade en schande dat discretie voor .Z. . Zesprak zo zacht dat Bair haar nauwe- het tweetal niet bestond. Ze waren gewoon i'1 kons o verstaan. I had over haar moeten elkaarr allesdoor oo te brieven, , en De eauB- scschrijven 1 e ... Ik had veel contact met haar voir, die voor ictieeeng talent had, ver- en mochthaar aa eerg gg graag.aa g Dat was ik haar werkte haar liefdes vrijwel onversluierd in verschuldigd.' haaraaboeken. oee. De gevolgeng g n latenate zich raden. Een van degenen die zich opwondenover Rolmodel haar'babbelzucht'was haar minnaare- N son ren. In een interview zeihij: i'. u i- Eene dubbelportretu als dit nodigti uit u t tot ver- ceren over een bestaande relatie tussen twee gelijken.n In eeeen ouderu boek over hetzelfde mensen staat gelijk aan het vernietigen er- on erwer , earts an Minds. The om- van. mon Journey of Simone de Beauvoir and n an alles lijkt van het tweetal DeD Jean-Paul Sartre,, dat verscheen toenbeiden e e Beauvoir de meest menselijke. Hoewel ze nog in levenn waren, wa e, merktt Axel Madsen op

JosP e rrY Scènes uit eenhuwelijk • 73

datdeeoor e in vang het duo wisselt. de restvan va het boek.Het et beeld dat RowRowley o mmig en zien Sartre als motor en De van het duo Sartre en De Beauvoir en hun Beauvoirbijwagen,aneauvo als eren vin enjuist ` ami ie' schetst is allesbehalve gunstig., . haar denkwereld interessanter, ri er,ow- Haaraaoordeel oo mag ee dana a vrijwel e steeds s e ims i- eYp spreektr t zichc aa daar nietet overo e uit;u, de inte - ci et blijven, l e, het iss ere niet minminder scherp lectuele en literaire verdiensten van haar om.o. tDit see is een a vanbelangrijkstede ver ien- tweehoofdpersonenokomen e vrijwell e niet ter s ten van dit ggoedgedocumenteerde boek. s ra e. Tegen mogelijke kritiekdaarop Dategocentrischmensen nrit sc enonorectonoprecht, dekt zij zich bij voorbaatr in: . ^'Dit t is geen i-• manipulatiefmani u en wreed zijn,, iss op zichzelf o ra ie van Sartre en De Beauvoir.' niet schokkend of uitzonderlijk. Dat ze het Dat je al lezendgeleidelijkaan meer sY m- allemaal opschrijven en er in zekere zinprat r pathie voelt voor haar dan voor hem, ligt op gaan,n is s minder alledaags.e a Het werkelijk voor een deel aan de bronnen:^ nzeen- veornr tusten isuitgerekendi e s atdit duo ninis van hunu eaterelatie iss vooraloo a afkomstiga o s g van furore kon maken a seweteng en rolmodel De BBeauvoir.' ir ^ Voor oo eeeen deel zal het ook i- voorvoo ttalloze o e westewesterse se teinintellectuelen. ectue e HHoeo en aaaan Rowley'so ey s^ affiniteit. Van haar e- was dat mogelijk? Daarvann zouz iemandnnog wondering invoo voor De eauvoBeauvoir maakt m zij eensn n diepgravendeeen e rave e analyse a amoeten Yse oete a- geen geheim. De Beauvoir was voor ow- ken. eY sindshaar aa studietijdstu et ee een brono a van insip - ratie. Ooit, toenow e aan haar- proef- Hazel Rowley,Y^ Tête-a-tête. Simone de Beauvoir en sc ri tover heto existentialisme e ea werkte, Jean-Paul Sartre. Portret van een relatie Amster- zij ^ ^'de eer Simoneo e de Beauvoir auvo teir omogen e in- dam/Antwerpen,mbo/ManteauP^ 2006) Uit het ^ Engels vertaald door Rob van Essen. tervi ewen . Dewoordkeus woo is eus veelzeggend. zegg . g Gelukkigontbreekto t ee dezeeerbiedige t e e toon in

74 • Biografie Bulletin Najaar 2006 Van pion tot brandweerman Hoe koningJuan Carlos Spanje herenigde

Maarten Steenmeijer

Tien jaar was Juan Carlos toen hij naar Spanje kwam om opgeleid te worden tot koning. Op wonderbaarlijke wijze speelde hij het klaar niet alleen Franco, maar alle verschillende politieke partijen te vriend te houden en Spanje op te stoten in de vaart der volkeren. De Britse historicus Paul Preston schreef een biografie over deze intrigerende man, die en passant ook zijn persoonlijke problemen wist te overwinnen.

Indebouwdene eeuw ouw e Karel v een natuurlijke doodstierft toenkinderlozee Filips IIS een mmensimmens imperium op dat de Carlos II overleed. g esc ie enis in zou gaana alss het rijkJ waara de Met de Bourbons' kreegg Spanjep in de acht-- zon nooitonderging.mo t dat imimperiump ri biji' tien e eeuw weer nieuweanse n. Carlosa o iii elkaar te houden ontbrak etan'epl niet deed zijn uiterste te bestes oom met etzijn J nfrisse, , alleenee aa aan middeleni maare en aa ook aaaan vo - oorVerlichtingeevoe e ideeën Spanje doendebestuurlijk estuu J inzicht cen t e vernuft. Het opp te stoten in de vaart der volkeren. Het kon dus niet anders of het brokkelde in de voorzic tig e herstelduurde echter kort,t, loop van de daaropgvo en e eeuwen steeds want zijnvoo p er sbleken e e niete in staatstaa om verder af, met^ alsdieptepunt et verlies van Spanje op de kaart vana de moderniteit te p l p hetSpaanseee van Amerikaa aana het begineg zzetten. n Ze vervielenve ie e in ' de oude zonden. van de negentiende eeuw. Vaak lieten zeet(en regeren ook n het m'^ n- Een van de belangrijkste oorzaken van dit nen van enino in overve aan aa hunu verval was dat de opvolgers van Filips II favorito, zoalso iv, Carlos die 0n I 8oov e e niet waren opgewassen tegen hun taak. Ze malen onbarmhartigzou worden ge por- vondenn hetbouwen ou envan a nieuwe euwepaleizen e t ret tee r dooro0 Goya.Y Een e enenkeling e toondetoo belangrijkerdan n het landn besturenest ren. Het meerr daadkrachtaa ac maar t ontpopteo zicho te Ic aar- daarom bijna een daadvan rec tvaar- als eenee onveonverbiddelijke ireactionair. e l e eactionalr, Het . ig e i vana de geschiedenises e enis dat in I700 de bekendstevoorbeeld voo eehiervan e is Ferdinands Spaanse tak van het Habsburgse huis een VII , die in de eerste decennia van de negen-

Maarten Steenmeijer Van pion tot brandweerman • 75

tiende eeuw alles wat naarliberalismera o0 Franco,, de even ssluwe u e als meedogenloze ee o en- oze ge met wortel en takprobeerde uit te roeien. neraal die S an'e bijna veertigeer tlang ijaar n'ni . p J g Zijn dochteroc te Isabella werd daarentegen zijn dictatoriale greep ee zou ou houden. juist geplaagdg p g door een gebrekg e aaaan oppolitie- t e- Francoa cobeschouwde SpanjeJ als'het et s iritu- e visieen edaadkracht. Zij riep daarom de e nbolwerk wer van het Westen' ^ dat zich verre hulp van militairei leiders r s inin, niniet alleen om diende te houden van de decadente nieuw- orde o zakena e te stestellen e het landmaar ic teriJ die de westerse wereld in haar ook om haar seksleven op peil teoue. n gree hadgekregen en diee ^'de essentie van ^ Mett dezee e koninklijko gesanctioneerde poli-p - het land'bedreigde. Die esseessentie tie lagvol- tie emacht ac voor t oo militairen de ontstond er g ens Francoc in de tijdtJ van het rooms- a- een traditieidie eenn beslissendei n e invloed zou t o ie e koningspaar Ferdinandnen Isabel- e - hebben op deSpaanseesc ie eni s van a de a, diee aa aan het eind van de vijftiende eeuw twintigsteg eeuw.u Zo lietet koningo g Alfonsoo de laatste moren hadden verslagen en van xi II zich cin I1923 door generaalMiguel Pri- Spanjea e eeéén aland en een één volk met eenéén gods-- mo de Rivera a naaraa u huiss sturen en werd dienst hadden gemaakt. Zijn retoriek Spanja ee bijnaa zondero er slag of stoot een mi i- droeg onmiskenbaar de sporen van de taireir dictatuur. ctatuur. I In 193o mocht Alfonso weer Middeleeuwen. Zo noemdee hij eBurger- even terugkomen, maarhad hij toetoen onog oorlog eeeenkruistocht, wierp hij zichzelf op maar ozo we weinig ca u o deE s sna r krediet bij de bevolkingdat als i (heer van p anl e die erepublikeineninl93 I e verkiezingen Spanje en 'hetet universele geloof' moest red- wonnen.Ook hi rlegde dekoning o n zich bij denen en tuigde hij zijn publieke optredens neer. Hijl deed afstandva n de troonr n ene ve r- opP met een keur aanparafernalia uit de tiJ tro naaraa van i, met wie Franco zich eveneens ggraag identificeerde. VoVooro Franco was er inin 'het et ware SSpanje' an e Eén land, één volk, één godsdienst PJ geeng pplaats voor rojos (roden) of anderee e J Tweedewee e Republiekpu begoneg o in 93I I in een 'vrijdenkers' zoals de vrijmetselaars, samen euforischklimaat i van veranderingsdrang. met de communisten ebelangrijkstebêtes e Maar al snels ewerd e duidelijku e dat het reactio- noires van deparanoïdeictato r. In het nairean'p Je – de kerk, e het leger en de an - Spanjep l van Francoc was eeggeen plaats voor de adel – zich niet zo maarewonng e n gaf.g De overwonnenen.Zi' n beleid as in dezen was polariseringie hiervan het gevolgwas, onverzoenlijk, ook nadat hij eur eroor- leidde tot een escalatieat e vana geweld van zo- log ha gewonnen. Republikeinen konden we linksi als rechts. Omspiraala van oe- nauwelijks meer aan de slag, terwijl tiendui- dige aanslagen over en weer een halt toe te zenden van hen ter doodwerden gebracht roepen beraamde een aantal t o e militairen of werden opgeborgen in gevangenissen en in 193 beenco coup. Zehadden a e daarbij niet e- concentratiekampen. Kortgeleden iso- rekend op eroots c i weerstande wee sta van vnie en bekendgeworden dat het regime de bevolking De coup mondde uit in een een gezinspolitiekvoerdeoe e die doet denken burgeroorlogie bijna i'na drie jaar zouu duren ue aanderap ti' enJ van de militairei ctatuur voorvoordat hijJ ten slotte werd gewonnen door in Argentinië tijdens de vuile oor o.• kin- emilitaire nations es onderleidingvan dereneren uit rep u i einse gezinnen werden

76 • Biografie Bulletin Najaaraooó

weggenomenbijhun ouders en on ere- om ati' al was awat de ander graagg aa wilde g e brachtbijt nationalistischezinn gezinnen. n zijn –a–staatshoofd oo vavan Spanje –maamaar ook Francocohet associeerde Spaansen onin s - omdat hijat veelJ ee ssluwer uwe was. Franco'sF a c os^ at-- en P g . huis metan moe ig i eenliberalisme. e muisspe was vernederend voor Don Juan, Toch oni' nietl helemaal e aa om o hete SSpaansep aa se maar uiteindelijkkwamen de twee in 11948 koningshuis guis heen, ,niet eomdat alleen m e in tot een a sP raa waarvan de gevolgeng g voor etma vana de nacionalesveelm ona r ci- s de toekomstoe st vanva Spanjea e nauwelijksauwe s kunnen u e i sc e ssympathie Y at ie bestond maar ook omdat worden overschat: Donanu zou zijn oud- in de internationalecontext ntexdie i na de over- ste zoon,, de tienjarigeJ g prins Juan Carlos,, winningangeallieerdeng e94S inwas i naaran'p sturenJe u waar hij,l , ver wegg van a ontstaan,, zijn regimee een grootg oo eg it imi- zijnmia i verdere, ve r zou ou worden tei tsP ro eem had. een oopgeleid. eg e Om ezerop emen het hoofdte e bieden e onanu hoopteooP t avia e deze e weg de Bourbonsou verkondigdeFrancoFac o atSpanje a ne no altijdt terug uop de SpaanseP se ttroon o te krijgen. e Eene monarchie was en afficheerde i'J zich- andere an gri' J motiefo w asdat zijnzij zoon – ze s eenee oosoort t tussenpaus.Dat was sliim nog 0nooit o t ina Spanjewas e eestgeweest – op bedacht,maar aa et zadelde e de ctatodictator wel deze manier eindelijk zijn vaderland zou le- op met een ander probleem: hij moest re e- ren kennen. Een en ander betekende overi- nim houdenmet et de wensen we se en e ideeëneee van an gens niet dat Donanu zijn zoono als de het Spaanse ns koningshuis. o u s. DonDo Juan,ua , de eerstvolgendenino van Spanjen' z Hi'Hij oudste zoon van Alfonso xi i i , maakte van- ging ervanerva uit dat hij dat ze zou zijn, aar- it zijnJ ballingschapa gsc aP aanspraakP oPe na z u an Carlosa pas aan de beurt zijn.. Spaanse troon en stond met zijn overtui- Omdat Don Juan depolitiek-dynastieke gingin dat hijJkoning o g van alleeSpanjaarden p aarl belangen liet prevalerenp boven het per- wilde zijn, lijnrecht tegenover de onver- soon i' e welzijn a van zijn zoonoo sspreekt ee Paul t au z en e i'a Franco. co. Het et behoeft e e geent betooge g Prestonst inJ zijnbiografiev a Juan n an a r oste - dat Dono Juanu op zijnzij beurteu niet etom Franco recht van een offer. Juan Carlos was welis- heenkon. o. eDe twetwee wawaren e ot tot e elkaar ve roor- waar al het een en andereweng , omdat deeld. Dat leidde tot een jarenlangetouw-g zijnl ouders ook tot die tijdJ zijnzijn opvoeding t re waarbijwaa l nietet alleenee Francoa co maar aa ooko grote n ee suit u handen t a e had egegeven eve aa aan Donanu hete nodige geopportunismeaan de 'mentoren'mentoren eenkostschooldocenten.M aa r dagg legde. g Zoprobeerde e troon preten- inan'eP J had hij helemaall aniemand: a geeng e dent, die bijlg de Engelse marine had e- familie, gee geen vrienden, geenn kennissen.e nnisse. ie n tijdens, t des Tweede eWereldoorlog Het enigeg dat hijJ a was eeneehij opdracht: i' steun te vinden bij het nazi-regime terwijl diende enzich e z c ononder e de hoede vavan Franco op hij na de Tweede Wereldoorlogzijn heil te laten leiden tot koningvananP e. zocht ocbijgeallieerden. t eLater Lzocht r z t i Juan Carlos deedwat er van hem werd e- ook contact met de Spaanse socialisten, vr aa een rorondde e de middelbare e a e school af. Baskische en Catalaanse nationalisten en Daarna volgde hij eenopleiding o ei i bij het e- andere oppositiegroepen. ger, de marine en deluchtmacht. Demi i li-i e ositle van Francouiteraardvanco was veel ire ervaervaringen n en en contactendie e hij ,, er dan die vanDon o uaJuan, , n^et niet alleen opdeed zoudenu tijdensJ deTransición –de

MMaartenaa teenm ei'l re anpion n tot brandweerman • 77

overgangg g van dictatuuru naar democratieae – omdat ze,^ wijs geworden door haar ervarin- van onschatbare waardeblijken te zijn.zijn en in Griekenland,ervan overtuigd overt i wasas Depsychische psyc gevolgensc e e o e vavan de ggedwongene wo g dat enie e gweg e aanaar e herstelste va van de m o ^a r- ver u zini naarg Spanje waren ingrijpend. c ieva via Franco ac liep.o e. DonP o uaJuan was eeeen stuk Misschien veverklaren a e e Juan Carlos' ^buien mindere te spreken s e e over zijn schoondochter, vanne zwaarmoedigheid. mat metzij t soort dit ideeën een wig dreef Maar niet minder waarschijnlijk i'lijktt het tussen hem en zijn Ook zoon. uaJuan aCarlos' os'

dat dezer ein o e matem toe ei enervaringen in Spanje, die hemelsbreed heeftbijgedragen dat Juann Carlos r de voor-r- verschilden van e die va van zijn vader,va e, droegen beeldige eigenschappen ontwi e e ie bijl aan deze verwijdering. i'na s staatshoofd aan de dag zou leggen tij-- dens de complexe,p, risicovollee periode e vane a ., Verzoening de ransicion: onafhankelijkheid,xie i 1- it, socialesoc e vaardigheid, iscretie,ru en- Don Juan was dan ook not amuse toen zijn tie, moede eendoortastendheid. zoon in 196999 door Franco officieel als PrPreston n heeft oogvoor voo es Yc isc e druk troonopvolger werdaangewezen.H et stak waaronderinprinsstond, sto , aa waagtr zich c Don Juan buitengewoon dat er geen sprake nauwelijksnjam-aa soul searching. . Dat atsis was van eennastieY e opvolging– hij zelf mer, Juan Carlos' ^want an r verbijsterenden eve had immers nooit op de troon gezeten – no i daarr in hoge matem toe uit.i Preston eston maar van de installatie van de monarchie ggaat het in de eersteee steP plaatsom o depublieke u door Franco.c Toch was Juan Carlos zinva-J geschiedenis vanva een man die op buiten ge-- der inve geval in eeéén essentieel opzicht woonm ex ewijze w ekoning o van Spanje trouw e even:i' w wilde eeen koning werd eni euctefunctie daarna aa ao eigenzinnige e nz'e ine n g van alle Pan aar en zijn. Over die ambitie wijzeJ vervulde.e u Zijn e. J boekis s daaromaa o nietet - hield ^ hijw^se wijselijk J zijn^ mondontegenover enover leen eenbiografie maar kan ook oeworden- Franco, van wien aosCarlos immersmers had lezen als eengeschiedenisn Spanje van an'e van v n ge eer datje in vee situaties maar eter e aatste eve ti ggedetailleerjaar.Z o e etai eer as niet het achterste vanje tongg kon laten zien n de o politieket e e co context text van de ver- en, in voorkomendeevag en, niet moest ^ schillende fasen van Juan a Carlos's ee leerschoolsc o0 aarzelen om met twee tongeng te spreken.Pre , beschrijft,zo discreets is hij overoe diens es privé-ve Toch blijftjft het een raadsel waarom Franco 's leven.rept Zo ehij t nauwelijksauwe i over uanar- vertrouwen in Juan Carlos nooit wezenlijk os^ reputatierokkenjager alsen esc ri t is aangetast. Wellicht ginghij ala te licht- hij zijnw ei' met etprinses ses Sofia van zinnig van uit dat Juan Carlos hetzelfde Griekenlandiuuitsluitend iten in het kader van temperament hadals hijzelf. de politieke betekenis ervan. Kenmerkend voor Juan Carlos' verzoe- Juan Carlos hadFranco eenmmitoeste n nip s e zin e,i tact en inzicht was dat hij voovoor huwelijkjk gevraagd en liet daarmee zijn v e oonooit t de rug heeft toegekeerd. ziene dat hij niet et aan de leiband van de dicta-- Daarvan getuigt dit indringende en ont- tor liep. Franco was razend,, het kwama roeren eramentg uit het gesprekg P dat hij al snel weerdankzijdeva goedvan na zijnne oe min met zijn vader ha . .. Sofia. Zij aarzelde niet die volopP inte zetten ette

78 • Biografie Bulletin Najaar 2006

Pappa, e situatie waarin ik me nu be- diende te worden (de a erturistas . vind, komt voort uit uw beslissing. Ik ben Dat beide partijen na het overlijden van altijd een ioneweest.g ectie gezien Franco in 1975 97S uiteindelijkbereid waren tot heb ik eenrotereg kans op de troon te o- een ru tura pactada(een breukaan de hand men dan u. Maar zeker ben ik er niet van. van een overeenkomst) was niet in eaat- Francoranco kan van gedachten e veranderen. ste pplaats te danken aan de doortastendheidr Wat ik wel weet is dat wijJ elkaar nodigg die de nieuwe koning ninaag aande dag eglegde en en. binnenI en u buiten.u , Want hier, het gezagg dat iJ daarmee afdwong.i'n binnen, word ik permanent bewaakt en keuzevoor voo o cuator Fernandez-Miranda gadegeslagen, ik kan geeng contacten onder- als s voorzitter van de Cortes (de Spaansep houden met de oppositie. buiten, kunt TweedeenKamer)n de onseo del Reinoin data wel. En alleen zzo kan ik bouwen aan (Koningsraad)en resi ent AAdolfo o Suarez een democratische monarchie voor alle a sp premier' rbovendien wasbuitengewoon iten ewoon Spanjaarden. gelukkigggeweest.e eestJ Zij waren ejuiste ersop nen ombinnen de ran qu sti isc e wetgevingw vin Voordat het zo ver was moest Juan Carlos de overgangg g van dictatuur naardemocratie nog heel wat manoeuvres tussencY a en tebewerkstelligen. atwas as de enige ma-e Charibdis verrichten. Aan de ene kant niere waaropaa de overgang naar een ander moest hij het vertrouwenn van a het Franco- Ppolitiek bestel kans maakte door de ran- am zien te behouden, terwijl hij aan de ui sten wordengeaccepteerd. te andere kant het wantrouwen van de demo- Heteersteeteer s tastbare resultaat van ditkunst- cratische oppositie moest zien te temperen. stukje waren deparlementsverkiezingen in De moei Ji ei was dat Juan Carlos een 1977, ie o hun beurtr de basisi vormden hardnekkigne i lma o ro ee had.Hoewel o van de nieuwe grondwet vann i1978. Maar de iJ steeds meer in de openbaarheid trad en politieke rolvan va koningo Juanua Carlos was daarbij de nodige s m PY at ie wist te wek- daarmee nog langa g nietuitgespeeld.et Daar- ken bij de bevolking, bleefetee e- voor was dedemocratien o veelee te labiel. staan van eenP prinsdie e hetbuskruit u niet De ra n uq i sti e scnverzette o i' enJ waren had uitgevonden en die de slippendrager weliswaar weweggevaagdg bij de verkiezingen, van Franco was. mmaa r lieten zich niet kisten. Er werden i- Het werd er niet eenvou i ger opP toen er in- verse couPp o gg ne beraamd,e aa terwijl, J ex- nen het Franco-kampp steeds meer verdeeld- treem rechts ook achter de aanslagen van heid kwam naarmate de dictator ouder werd de G RA P o zou zitten, zogenaamd een mar- en steedsui e iJ er tekenen van aftakeling xistisch-leninistische splintergroepmaar in begon te vertonen. Tegenover de technocra- werkelijkheidwaarschijnlijkeeeen terreur- ten van Opus Dei, die meenden dat de ge- roe vann depolitie. o t loofwaardigheid van het regime recht even- Hetet legere e bleefeen ee ttijdbom o 0 onder de e- redig was met de welvaart (de continuistas), mocrat ie. Er waren nogal wata oo e- stonden de fascistische diehards van -n de Fa plaatste militairene die Juanua Carlos als een lange (de inmovi astas , terwijl er daarnaast er van hetgedachtegoednvanFranco a co ook nog een groepwas die ervan overtuigd delegalisering-vanan e com . was dat het politieke sY steem hervormd mun ist i sc e partij onaanvaardbaar vonden

Maartena teenm ei'J re Uniona totbrandweerman • 79

en wie het ETA-geweld een doorn in het ning van de socialisten bij de verkiezingen oogg was. In combinatie met de economi- van 19reuzenstap 82betekende een reuzensta voor- sc e stagnatie ontstond er door dit alles een waarts. Deproblemene die e uc Dhad laten gevoel(ontgoocheling)g van esencanto on- liggen– waaronder de reorganisatieg van het der Spaanse bevolking. e e,r industriee ust enlandbouw–ee dewerden en Medee eo omdat m Suarez zijn eigeneeg gangg ging en nuu eindelijke e voortvarendaan e t. ., zich steeds meer in een isolement manoeu- Nu u de Transición was voltooid hoefde de vreerde en omdat Fernandez-Miranda tot koning steeds mindere vaak op te ttreden e e als verdriet van de koningde politieke arena brandweerman.Hij Heindelijk a e e eeeen eet- verliet, kon Juan Carlos zich nog altijd niet 'e tijdt voo voor zichzelf.c e. Als liefhebbere e van e-- terng trekken in zinl ceremoniële rol van vaar i'l sportene P en charmant damesgezel-g nconstitutioneelovorst. Het st. meestet e flagrantea schap bleef hij evenwel devoorpagina's voo a as^ bewijsl hiervoor was de beruchte couPP o- halen,a, waaropP hij J in de negentigg g ook gin op 233 februari 1981,toen kolonel Tejero opdook vanwegeg vileine v e e geruchten e uc te ove r be- het Spaanse parlement bezette en de tanks tro en ei bij degrootschalige financiële op iverseaatsenP in het land klaarstonden sc an a en waawaardoor oo Spanjea e in die om de nieuwe democratie om zeep tee - werd opgeschrikt en die een tweede periode e.eoen Merkwaardign rechtvaardigden van desencanto zou inluiden. e mi itairen hun couppogingmete ewe- Ook over wat er toen in de koning' omging o rip gdat ze 'in naam van de koning' an e - reptP PrPreston n nauwelijks. auwe l . Opvallendva e is i dat n. Dat dit een, flagrant misverstand was, i'ri'v wegeen ee nieuwebronnen euweheeft aan- . u. maakteaateeo koning g snelduidelijk.s Dan i'l g e oor maar zich vrijwelJ uitsluitendts heeft zijn doortastendee optreden,oP waarbijl hij zijnn e aseer op bekende materiaal. Daarvan militaire ervaringen en zijnezag g als opper- heeft i' eenee gedetailleerde eta ee een ui ten e- bevelhebber oP superieure P wijzewijze liet gelden,g woon fascinerendverhaal gemaakt.g Daar- gaven de opstandige militairen zich na een o mi s et zoNederlandseo a e at de uiterstspannendeP s a e nacht e acwaarin t a heel Spanje vertalingg wordt ontsierd door slordigheden de adem inhield ten slotte over. en taalfouten.Gelukkig e i vormen ze geen Daarmee was etevaarg nog gniet geweken.g onneembaarJ obstakeli' et lezen van dit Indeaar voop eng ejaren werden er o - on eoo i'J e maa r warekoningsleven ada t nieuweu couppogingen in en beraamd. Die namen g enoeg nergens g echt tragischg steeds extremere vormen aan, omdat som- wil worden en dat overtuigendduidelijk migen ervan overtuigd waren dat een te- maakt dat Juan Carlos iin de loopvan zijn ., rugkeer naarhetqran uistisc e model al- carrière niet alleen zijn eigen ima o r-0 leen maar mogelijk was als de koningzou bleem maar ook dat van het aanseo- worden vermoord. nin s is uitu de wereld e heeftgeholpen. eo e. Ditt kono nietverhinderenet dat r naa r aa n ei- ding van de coup van 1981 een definitieve Paul Preston, Juan Carlos: A People'sp Kingg (Harper P omslag plaatsvond. De desencanto maakte Collins 2004) Paul Preston,Juan Carlos. Van dictatuur naar de- plaats voor democratische stri'l aar ei terwil het algemene vertrouwen in de mocratie in Spanje. (Amsterdam, Atlas 2006) Spaanse koning verder toenam. De overwin- Vertalingg uit het Engelsg door Henk Schreuder

8o • Biografie Bulletin Najaar2ooó

Ambivalentie als klank De eigengereidheid van Bernard Haitink

Emanuel Overbeeke

De nieuwste biografie van Bernard Haitink (bij zijn leven de tweede) was al omstreden voordat hij was verschenen. Haitink keerde zich niet alleen tegen dit boek, hij weigerde zelfs. mee te werken aan het gala ter gelegenheid van zijn debuut vijftigjaar geleden bij het Koninklijk Concertgebouw Orkest als het orkest de medewerking aan het boek niet zou intrekken. Nu het in de winkel ligt, luidt de vraag: is de opwinding terecht?

Der teu voorafgaande aan epublicatie afgewezen.g Vervolgense s werd e hijJ toch aan- e

vanbiografievnBrnr de Bernard Haitink at wass nomen.iri Als net inwerd speewe hij Jin 1955 voorspelbaarvoor v r wiwie de dirigentirig n nienigszins gzins op dedirectiecursusvan va eomroep o roeP a g-e kent. Hij neemtee t zichc e enthousiastt ous ast dingene wezenwe e dooroo e eenecursusleider, e en aan n-e voor bedenkt, e e zich t c vervolgens– mmet somsms nomen door de andere. Hij zweefde ev e rve o - g rote gevolgg g voor anderen – en komt gens jarenlangtussen rote am itie en even met reserves en moeizamegevoelenseg ee ggrote twijfel.J Binnen anderhalf jaar na de ofgedeeltelijk terug op zijn eerste besluit. directiecursus stond Haitink voor het eerst Neemee de wijze J ewaarop aa o hijJ voor00 I96 o bijl het voor het KoninklijkConcertgebouwJ r- orkest kwam en er eind jaren tachtigg ver- est^ toen hijJ – na een aanvankelijkeweig e- trok. Beideeriop ne worden door de isto- ring – inviel voor de zieke Carlo Mariaa ricus Jan Banken de musicoloog Emile 1u 1 in. In 9 S9 voelde hij zich nog te wei- enn eesin De klank alshandschrift ansc i u i- nig ervaren om na de doodvan Eduardvan ei beschreven. Bernard Hank, in 1929I Beinum de nieuwe chefdirigent te worden inAmsterdamegeboren o e alsHerman e a ai van Nederlands beste orkest, maar ondanks tink, studeerde kortr na a de Tweede ere - zijn n reserve werd hij dit binnen een paar oor oviool aan het Amsterdamse con se r- jaar toch. . .. vatorium. Hij wilde ook graag dirigeren, e jongei at in am te met hete - maar werd aanvankelijk voor de opleiding eem van elkedirigent: beginnende e iri ent. hoe

Emanuela ue Overbeeke vre Ambivalent d klank• 8I

goede jevoorbereidt, ook e unt et vak Ordeverstoringen alleen leren opp het podium.p Haitink liet zich van meett af aan duidelijkue gelden,ee, ze.. Haiaet tink wil lievereve niet herinnerdworden het voornamelijkrdoor zijn grote talent aana zijn e inne sr eri e en, die hiji"inm i- voore vakt ene kennis vanpartituren,a e e sver acachter e heeft zich gelaten. Op het en niet door zekerheiden ervaring. Die ze- plan voor een jubileumuitvoeringreageer-

kerheid kre eg hijJ naar a eeigen eg zezeggen e ppas dee hij ambivalent en oude opnamen wil hij toe n i'a z e er et enhetjaar. Kc o leidde en liever niet etmeer horen.e Haiatnoo tinkhoudt inmiddels zowat alle buitenlandse to or- niet etvan gewroete oet in zijnprivéleven.- Als e este n had gedirigeerd.e ee . Toen pas ver we- kende Nederlander en superieur musicus nen ookdei'tw eJ s van de scepticisce t c binnen gaf hiji weliswaarJ vevele interviews,te ews, maar aa die i en buitenu1 het xKC terv O. In ewsinterviews heeftHai- gaan vooral over zijn werk. Banken Wen- tink n vele malen verklaard te vroeg aan de nekes geven in hun boekmerendeels infor- topp te zijn gekomen.eo matie die, nieuw of al be en , etestaan- J .. Ook het vertrek e van Haiat tink sce eri- de beeldbevestigt. Zo vertellen ze dat ent bijJhet KCO eindjaren tac te werd H ae ten s ououders e s het etniet prettig vondenn dat eeeen moeizamevanmengeling aarzeling en hij tijdens de oorlog concerten bezocht van onhandigheid,n ook van andere etro e- het Kc o onder leidingvan i emen- nen, diee de in perse s breed r werd uitgemeten. e e,r terwe' joodse bezoekers werden Werden de wereldse problemen hem te geweerde en ejoodse r orkestleden e en waren r veel,e, dan gebruiktee ru e hij de muziekm' als een ontslagen. Ze schrijven ook datt Hai ttink e- scherm. rect na de oorlog zoals velen de bloemetjes

De interessantsteteressant tes verklaringg voor oo Haitinks a s buiten zette en dat hij opp het conservatori- complexepersoonlijkheidniestaat niet in het um eenoe e maar, geenuitzonderlijkev'- i

boek, maar^ werd in een radioprogramma oo stu ent was. Depges re en die de au- naar aanleidingvan it boek ggegevendoor o0 teurs voerden met de mensen ee H ea ten Bo van der Meulen,, u nu p producero uce i de als jonge man hebben gekend, leidden vrij-J BBC vooro klassiekeas e u muziek e en voorheenr wel niet tot nieuwe feiten en inzichten. programmamaker i' evA RA. Inbeide i Naaraa de redene hiervane kunnen we slechts hoedanigheden a Van dere MeuMeulen e memet gissen: heeftH a iti 'n een onavontuurlijkl de maestro tee maken. Volgenss Vana der privéleven e a, zijnbiografene discreet Meulen heeft Haitinka ten zowel een rotes- omdat de gebiografeerde nog leeft, of e- . tantse ahang naanaareerlijkheid en directheid en de getuigen etu e veel veverzwegen? zwe en. n ui e - . als een niet-protestantsei neiging i tot com- lijk is ook of de auteurs onder drukvan exe te et en dramatiek. Het duidelijkste e ste e- Haiaettink veel informatien o matee niet hebben e u - vo daarvanaarva is Haitinks unieke affiniteit bliceerd, of dat ze te weinig tijd hadden om . metet de muziek van a Gustav Mahler, door hun boek te schrijven.ven. Haitinkaeten ooit omschreven als 'muziek met De informatie die wel is gebruikt, maakt gemengde gevoelens'. Banken Wennekes van het boeknog geenbiografie,zee o s de beschrijvena H itinachtergrondrskort en auteurs toeg even in hun voorwoord. Niet elementair, en w a en zichc n niet et aan uitvoeri- alleen isdegeo ra esc e informatie e- eies e ge in en over zijnn karakter. perkt, het boekan e t voor het overgrote

82 • Biografie Bulletin Najaar 2006 .^ deel overHaitinks ai in carrière ca e e bij het Kc o. In zijn in functies met organisatorische ver- deliteratuurlijst en voetnoten staan vrijwel antwoordelijkheden. Die mijdt hij clan ui ts ui tend bekende publicaties vermeld. ook. Maar. aa in de concertzaalco certzaa is zijn evoe- ^ Daardoor ontstaat tstaat hetvermoeden ve oe en dat dit ig ei een zegen.'g H ai int is szonder o er enig boek eerder bestemdis voorlekendan vooro0 voorbehoudgrootste naoorlogse deer Ne - kenners. Dat vermoeden wordtevest i an seiass e e musicususicus – zijn enige seri- door de soms dubbele aanP a van de on- euze concurrenten voor deze titel zijn Eu - derwerpen.et Ini e te nve r s a goverheerst ard van Beinum, zijn voorganger als chef een vlotte, e journalistieke toon, terwijl e- bij het Kc ,oe pianist TheoBruins u s een de nuanceer opvattingenn op een zakelijke, leden van hetNederlandstri' artet . onopgesmukteo es u temanier an er worden e resen - Hij hoort metiau o AAbbado en Pierreere teerd.r Conflicten o cte voor en achter de scher- Boulezou e tot de grootste drie levende iri- en men worden ons niet onthouden. Geluk- ten. ig delene e de auteurs ons mee dat die Watat maakt a Hiit a t n uniek?uni e. ovenaBovenal zijn n con cte i steevastn opdiplomatieke wijze i zerenree Pop de architectuur van de werden opgelost,waar i'e rekeningg werd g e- compositie,P ongeacht hoe schools of on- houdenmmet positieii een e karaktera ter van de e- schools de structuur ook is. Alle muzikale tro enen, De controverseo e in eesjaren z- ingrediënten,z zoals ritmeri m en klank, maakt ti tussetussen het orkest r enest e e Notenkrakers hij hieraan ondergeschikt. Hoe kort of lang (eenn groep oe va van destijds i' jonge componisten een compositie ook is, in alles zoekt en die e het cK o een conservatieve artistieke vindt hij er ote lijn.. Ha it in liet etz zich niet koers verweet en dat van de daken schreeuw- het cliché aanpraten dat FranseFr n muziek tkrijgt eeng apart en uitvoerighoofdstuk,g wolligg en vaag zou zijn. Ook heeft hij e- datt eindigt mett et de coconstatering state n dat de ri- deeltelijk zijn wortels in de Duitse cultuur tiek vana e Notenkrakers aantoonbaar on- (en daarmee in het repertoireP dat i Jltijdens terecht is. Dieconclusieco cusevovolgt i eeeen an de-- de oorlog zijn verre voorganger Willem re constatering:: ^n Indee0o re in vana de Mengelbergge e hoordeoo e ene zagdirigeren),a hij is spectaculaire ordeverstoringen in weten- gexpressiviteit.geen man van nadrukkelijke ex . sc a e ncucultuur tuu eestijarenz 'g moet Veeleeree ee representeertP hij een generatie voor men een onderscheid maken tussenu de wer- wie trouw aan het notenbeeldbelangrijkerte ee e i'l e conflictstof en de symbolischeYm o e bete-- is dan de subjectiviteitv a den musicus.m i Als kenis ervan.'^ Even terecht is s eoseobservatie ate een musicusu een stesterkepersoonlijkheid- ee datH a it in zich c in dezez strijdjd gedroeg als zit^ an komt die er vanzelf wel uit. De ^ een'kunstenaar zonder politiek',P maar^ met vraagg is niet 6f dit t ggebeurt, r ,maar aahoe. o.D De beleid en niveau. te en ste in tussen trouw aan zichzelf en trouwu aan de muziek u ie iss eengroeistuip.Inee ditt opzichto c t is Haitinkvolstrekto aa aan Trouw aan het notenbeeld Y zijn jeugdidoolVan Beinum: depersoon- Het interessantste onderdeel van dit boek is lijkheid zit inte geheel, , nietet in details,i laat het hoofdstuk over de prestaties van Hai- staan n in opzichtige etai s.erenY voor tink als dirigent. Om met Kasper Jansen te Hiina t s tegenstrijdighedene e st ri' i e en iss zijn" wen- spreken: `Haitinks impulsiviteit kan lastig inopera;tototeoeat ,' illustratief ust at e voovoor zijn^ er-

Emanuelaue Overbeeker Ambivalent klank• 83

vormde', dat wi zeggene ont eatr e ben a-a zijnitvou e rin en in dit domeino verdienen,

ering van opera,p ^is dat hij het beste over- zoals Bank en Wennekes terecht schrijven,J , we kan met opera's^ met een zeer sterk or- dezelfde ereputatie e eutae alsdie e van er een estra ene ssymfonischY o sc eelement, eme t,zoals o s Der Bruckner. . uJuist dooroo zijn klassieke eaanpak e a RinRing desNibelungen e ug nvan Wagnergn rnP e eéas HaitinkHi' het onklassieken as iea evan n het mo- ,^ et Mélisande e vane uss , overigensY geen uitstekendatelaten uit om en. Ditt alles van beide oopgenomen e ome met het KC 0. Eenen bewijst opnieuw dat men bij musiciu ri-

uitvoerige vergelijking van Haitinks rep er- m air moetoet letten ett opo hunu interpretatiesn e ire bij de ivediverse se orkesten waarmee hij nietet op verklaringen. hun ve ari en. Musici us ci zi zijnmusi - werkte zoute u een ee welkomeoe aanvullingzijng - ci, geen pr-functionarissen. w op ditt boek. Typerendere voor HaitinkH iss ook zijngrote ote J. Bank en E. Wennekes, De klank als handschrift — overtuigingskracht als iri ent in hett ei- Haitink en Concerthet g ebouworkest Amster- .. enzinnihedendaags rerepertoire.pe . Wat hijl dam Meulenhoff 2006 bij dezeZ mUmuziek e voelde en verwoordde,

84 • Biografie Bulletin Najaaraooó Een brave Hendrik De wereld van Otto van Eck

Dolph Kohnstamm

Achttien jaar was Otto van Eck toen hij in 1798 stierf. Twaalfjaar daarvoor was hij begonnen met het bijhouden van een dagboek, niet voor zijn plezier, maar omdat zijn ouders dat wensten. Arianne Baggerman en Rudolf Dekker voorzagen de aantekeningen van Otto van uitvoerig commentaar en plaatsten het in een historisch kader.

In-IpubliceerdenB99a8rm e n a n e D e blicatie het dagboekop zichzelf, hier is het erHHet dagboekg vanan Otto vanEck, c, esc r-e gebruiktu als leidraad e aa voor oo een ee prachtigeac t e vengene79 injarenI toI t 1797I doorr eennjon- historischee studiestu vane aleven eve en edenken e e in ijaare eou was toen i ermee Holland an aan het einde van de achttiende begon ene acachttien tt e toe toen hij ermee ophield. eeuw en het begin van de negentiende Eenjae ar' later stier i aan tuberculose. Het eeuw. Wie die eerste publicatie leest raakt dagboekevin t zich in het Rijksarchief gemakkelijkegeërgerd. Wat een brave Hen-ne van Gelderland als onderdeel van hetfami- drik! WatWa eenee saasaaie e oopsomming so vanva ezi - liearchief van de familie Van Eck,,e en e- heden! Het kost moeite het uit te lezen en staat uit 156obeschrevenSvelletjes v J es papier.i r. zal buiten de vakhistorici maar weinig Die eerstee ppublicatieu cat e bijJ U Uitgeverij tg eve lVeo r- mensen hebben aangesproken. Groot is het ren –o p en e met een inleidingvan dertien verschil met dit nieuweoe het^ resultaat pagina's, as,in waawaarna na zonder commentaar of van een jarenlange studie in het kader van ^ ^ uitleg e volledige transcriptie in twee on- een NWO ernieuwin sim u s ro ect er zesti pagina's^ werd afgedrukt. Het toegekend aan de Rotterdamse Faculteit boek dat nuu sis ve verschenen sc e en kan gezien wor- voovoor Historische en Kunstwetenschappen, nals een ee nadere uitwerking van die eerste waaraanbeide auteurs i rverbonden r ve n o e zijn. Het et dertiene t e pagina'sa ' inleiding, waarbij telkens resultaat is een mooi geschreven en rijk e- fragmentenuit i het dagboek gebruiktr i tzijzijn ï ustr ere e eereeks s vahistorischeoo van i ri - ustratieillustratie en onderbouwing van ee- stukken,u e, inbijzonderhetover rverschillen- sprokentthema's. e as. ^ Stond in diee eerdereeer e e u- e asaspectenn vann de opvoeding in in een

Dolph Kohnstamm Een brave Hendrik • 85

periode vanVerlichting, tijdense oitie- oorva er VanEck vanc a een reis naar Parijs,a s, e staaten un gi e omwentelingen van die diee hijl in I 788 samen met zijnJ vriend en jaren. Zonder twijfel een van debelangrijk- zwager, de Rotterdamse baljuw' Paulus au us e- ste oe en op het terrein van de historische vers, maa te. Van Ec was eeeenprogressieve . pedagogiekooit in ons land verschenen, en liberaleer intellectueel. In et ami iear- een must voor alle studenten en docenten chiefi bevindt e in zich c een door hemg escre - die opP dat gebiede werkzaamm zijn. Het boek ven encyclopedie. ttogenoot enootvan va het ui- werd dit jaar bekroondmet dedr.i J- ten even zoalss Rousseau's Emile daarvan naen tsFr a nc en-rij s van de Maatschap-- genoot, en de beschrijvingen van eo- i er e er an seLetterkunde. an se pastorale natuur– instukken stu e waar- Waar Otto in het eerste boekirriteerde, in de beide auteurs dejongenssteme geei- wordt hij in dit boekhet sympathieke dnen inkaderene – doen daarnaar evi s ac to er vanva eeeen tirannieke moeder die terugverlangen. hem dwingt een dagboekbij te houden op- Een n deelvan de rijke en veelzijdige istori- dat zij en haar man het iedere avond kun- sc e kennisni van va auteursde u komt naar voren ^ nen lezen, opdat ziJ kunnen nagaan of hun in zestigg pagina'sin noten, ,bronnen, , verant- oudste zoon berouw genoegtoont voor zijn wooren innadere e verklaringen. a e e,had c ongehoorzame gedragen plichtverzaking. Otto mogen weten dat zijn met tegenzinzin

Op een gegeven moment gaan zij zelfs zoz geschreventwee'journaals' eeuwen later ver dat ze het dagboekaan vrienden willen tot dit boek zoudenleiden! Het et was hem laten lezen. als zieke en stervende achttienjarige tot ' s vader,va e , Lambertvan va Eck, E was, rechter troosteweest.g enoP iticus in Den Haag. Beide ouders stamden uit regentengeslachten en hadden Arianne Baggermangg en Rudolf Dekker, Kind van ggeld g genoeg g voor een ggroot huis in de stad de Toekomst. De wondere wereld van Otto van énen een fraai buitenhuis nabij Delft. HetH Eck(1798)7 79 8 (Amsterdam, Wereldbibliotheek Zoos boek opent met een fascinerendverslagg

86 • Biografie Bulletin Najaar 2006

Alice in Versailles Het verfilmde leven van Marie Antoinette

Rob van Essen

Na de veelgeprezen films `The Virgin Suicides' en `Lostin Translation' waagde regisseur Sofia Coppola zich aan het leven van Marie Antoinette. Rob van Essen zag de film en vroegzich af over wie die nu eigenlijk gaat.

Net als het verhaal interessant begint te Antoinette'toinette niet om de meest dramatische worden, houdt de film op. Samen met haar gebeurtenissen uiti het leven van deFranse a se echtgenoot, Lodewijk Zestiende, wordt koninginoni — de Revolutie,, de vluchtpogingv uc t o e Franse koningin gin MarieMae Antoinette to door dieeindigte, in Varennes, degevangenschap et in opstand gekomen volk e won en en de uiteindelijke terechtstelling. In plaats omhet paleis in V Versailles rsai es te verlaten en daarvan concentreert ze zicjaren oein „ naarr ParijsP ri l te verhuizen. Ze werptp nog even Versailles voor de Revolutie. een blikdoor het raam van haar koets en Coppola baseerde haar film op debiografie netas het turbulentste gedeelte van haar Marie Antoinette:A .^ TheT urney v a n Antoniao leven opp het punt staat te beginnen, rolt de Fraser uit 2001.Fraser ase scschetst een enuan- aftiteling door het beelden gloeien de zaal- ceer portret nvan Marie a eAntoinette. to Ze e- lichten op. nadrukt dat die als meisjevan vijftienJ bijl Vaak is het een voordeel als eenraio g i- et Franseaankwam. Niet o alleen ad wer sc e film niet het hele leven van eoo - e jon prinsesp geachtg te trouwen met een persoonbehandelt, want een film die het kroonprinsdie e zee niett eerder ontmoet had, leven van eenpersonage van wiegg tot grafg ook moest ze haar weg vinvinden e in het dool-- in beeld brengtrent lijkt maar te vaak op een o van regels en intriges waardoorr or het o - serie tableaux vi- even werdgekenmerkt. Sommige critici vants zonder enigediepgang. von en dat Fraser Marie Antoinettein a - s eenfilmmaker ervoor kiest een bepaald schildert als slachtoffer.Helemaal e e terecht isi gedeelte uit een leven te verfilmen, dringt dat niet. Fraser besteedt ook veel aandacht de vraag zich natuurlijk i'we op waarom er aan de groeiende politieke belangstelling juist voor at gedeelte iss gekozenozen, Blijkbaar n aMarie e Antoinette,to in , diee zich c naarmate het Sofia Coppola in haar film 'Marie aar interesser voor staatszaken groeide

Rob van EssenAlice ice in Versailles • 887 tente aaaan het hof, dat de film eigenlijke e ook 'Versailles' had kunnen heten. azalen, e, de ostuukostuums, s, de maaltijden, de taart – het wordt allemaal prachtig in beeld gebracht,maar vankarakterontwikkelingis nauwelijksauwe s sprake.s a e. Wezien e Mariear e ntoi- nette moeder worden en zich steeds meer terugtrekken aa einhaar esczelfgeschapen n asto- . ralee wereld van haar paleisje het Petiit ria- o.n Van a aahaargroeiendeii politieke e e interessein r Kirsten Dunst als Marie Antoinette enbewustwording,zoa s ie oor Fraser re ngeschetst, iss inde mfilm geen spoor steeds meers ee ebegon o tebemoeienet o met bene oeoe- tebekennen. Erwro t eeeen s oor 'eswe re mingeng en andere politieke e zaken.en. Daar- geschetst,die voorbij ezodra is z rde u tei nw e- over correspondeerde ze uitgebreid met r e ingrijpt.n t. haar moeder, r keizerin e e Maria eTheresa esa va van .. Oostenrijk en haar broer, Jozefde Tweede, Een gewone tiener die zijn moeder zou opvolgen. Coppola concentreertzi zich in haar filmi vorige etwee filmssva van Coppola, 'Thee ^ vooral0o a o et jongemeisjezi at c als toe- Virginn Suicides'uic es uit 1999 en 'Lostost in rans- . ^ omstikoninginne aa het aFranse se hof ion uit u t 003, waren subtiele films, waar- moet zien te handhaven. Deepolitieke oteeot n- inn woowoord te veel werdwe egezegd. e . Daarom wikkelingenebuitenwereldo indekomen, e, verrast het dat in'Marie Marie Antoinette' ^ hete - an ers dan in eio ra i vane Fraser,ase , aun - fect van de beelden verscheidenemmale n . weJ i'aa aanspreektMarie bod. WelsP eet aento Ai- veel te veel uitlegg wordt tenietgedaan.ge nette er tegenover haar hofdames haar ver- s e jongeMriAn a e to ettein o weP naar ontwaardigingoverit adat e men scschijnt J t te Parija s s bijl de Fransea se egrens s aa aankomt, omt, wordt denken dat zeheeft gezeg dat het volk bijJ in een speciaalP voordit it doel preciesP opP de gebrekaan brooddan maar taart moet grens opgetrokken o etro en tent van alleOosten-Oosten- eten, – zoiets'zoiets zouuo ik werkelijkn oit ez- rijksee i' ontdaanJ om geheel naakta de ^ gen ^ – maar verder duikt datzelfde volk pasP Franse bodem te betreden. Blijkbaar wordtw r weerw r op als het aanaa het eind van de film het de kijker niet in staat geacht dit ritueel te koningspaar uit Versailles komt halen. begrijpen, want Coppola laat een hofdame . Eene vavan de verdiensten van Fraser is dat ze ter plaatse de hele procedure aan Marie An- . Marie Antoinette in haar tijdjd plaatst.Cop- toinette uitleggen, waardoor alle spanning pola aatstria e Antoinetteto ette in haar om- verdwijnt.nt. Als de film het ontwaken van e vin .In het e beginvan de film wordt de Marie Antoinette tijdens haar eerste och-- jonge prinses naar Versailles gebracht, aan tend in Versailles laat zien, gebeurt hetzelf- het eind van de film wordto zeteeas er onin- de.e. Onder de prinsessen en hofdames be- g uituit weggevoerd. In e tussenliggende staat een ingewikkelde rang ore wie de twee uur wordt er zoveel aandacht besteecl koningin ln mag aankleden en omdat er aan de rituelen en de eet-e e enfeest gewoon-n- steeds weer hogergeplaatste dames de

88 • Biografie Bulletin Najaar 2006

slaapkamerinnen omen ^duurt het uren vooreg ozen heeft om de sfeer van de film voordatr de rillendee Mariee a e Antoinette to ettein e - medee e latente atebepalen Pe a doore oomuziek u e uuit thaar a delijk h ondergoed aangetrokken krijgt. ei ne tienerjaren,te e ae , etachtigjaren vani vn de o irwre o en e beeldenontkrachtee e twintigsteg eeuw,^ leidt tot de vraag of o- doordat dezelfde hofdame deheleroceP u- Poa zich misschien zelf mete Mariee Anto i- re ter plaatsegeduldiguitlegt. ^'Show, don't n ette identificeert.zSpeelde ze vr vroeger r op te .i^ zou diejePPoa- hofdame (en Coppola) wi zolder Versai etjeJ met haar vriendinnen? len toeroepen. Ook r rm maakt muziek,ue, die e inde film Coppola i t Mariea e Antoinetteto ette vooral oo a te eeeenprominenteinmplaats inneemt, m een ^vr eem -

wi ente a n zienmeisje.alse'gewoon' Mis-'e de indruk.PPo o a heeft gekozeng voor sc ien heeftze er daarom vooreg ozen om nummersu es a van New Order,e, TheCure, ue, Bow o zich te concentreren op het leven aan het Wow0 Wowo e en Siouxieouea and the Banshees,s, hof in Versailles.Ve sa es.In de film looptM a rie kortom, ccommerciële omme e e maaraa toch enigszinsg Antoinette ette (gespeeld rKir doorKirsten ste Dunst, alternatieve muziek,u waardoor, een rebels die ondanks het feit dat ze bijna voortdu- imago aowordt o opgeroepento P zonder dat daar rend in beeldis, door eteg re aan ara - eenee historischesto sc rechtvaardiging e ec tvaarigg voor lijktiJ te terontwikkelingeigenlijk bi zon er weinig estaan, Als we watdit t betreft opons o s eigene e te doen heeft) door de gangen van Versail- kroonprinselijkrpaar mogen mg n afgaan,an at leses als een soort Alice in Wonderland(met met et veelplezierconcerten e e a v René n R n'Froger Fr r dit verschil dat het in dit verhaal niet eo- ene Marco BorsatoBr bezoekt, e oe t, houden ou e o- nin in is die uitein eJ i 'Off with their nin s ov ne hetmeestal eesta tochbij iets be e hou- u ea s.i ^ roept). We zien hoe Marie Antoi- dender muziek. Hoe dan ook, uiteindelijk nette spelletjes doet met haar vrienden- is het misschien toch wel eenbeetje on be- clubje, en hoe ze op haar achttiende ver- ee oom door0o middel van a muziek uitije ^ jaard aag geen nachtdoorhaalt om 's ochtends jeugdeeeen eigen,e ge ,anachronistisch a c stempel met andere feestvierders van haar leeftijd op eeeen historischsto sc epersonage so a e drukken.te u e De D naar de zonsopgang teil en, Je kijkt er- beletteringe ette va van de filmtitel ti teistrouwenson s t- naar en denkt: o jahier wilCoppola ons een aan de hoes van'Never eve in The ^ Marie Antoinette laten zien als een gewone BBollocks' s vana Thee SexSe Pistols.sto Kortom,t ^ eene tiener, die na een feest opP blote voeten door film van een wezenlozeiP ei die^ meer het grasas zzwalkt. Als het bedoeldis s mM om a- overove dezegtregisseur zdan overn v r et tite Per- rie Antoinette dichterbiji'J de kijkerJ te ren- sonage. gen,werkt het niet. Juistu het bijzondere,J , niet het algemene,g ^ leidt tot identificatie. `Marie Antoinette',> (vs 2006) Regieg en scenario: Maaraa m sscmisschienhelemaal en wi o o a oo Sofia Coppola.pp Met Kirsten Dunst, Jason niet dat we ons met Marie Antoinette iden- Schwartzman, Ripp Torn. tificeren. Antonia Fraser, Marie Antoinette: The Journey (Londen, Weidenfeld & Nicolson 2001) Devraag aa blijft wat atze e dan a wel wwil et met deze z film. . Dat de inlg^ 1 geborenCoppolaer-eoe

Rob van Essen Alice in Versailles • 89

Schrijvershuizen Een landgoed in Denemarken Het huis van Karen Blixen

Jos Perry

Hoe vaak vind je iemands geboortehuis, woonhuis, werkkamer, sterfhuis én graf op dezelfde plek? Vrijwel nooit. Bij de Deense schrijfster Karen Blixen (1885-1962) dus wel. En dat terwijl in haar jonge jaren geen zee haar te hoog ging om van huis weg te komen.

Rungstedlund— zo heet het kleine land- Africa'.ca . iet het boek, maar, de film.'I had • > goed waar Blixen geboren werd en stierf — farm in rica... oZo'n n film edie elke keer ligt niet verve vavan Kopenhagen.oPna e een ate heme ziet nog beter wordt. Sterk spel,, zonni e ochtend in juni stappen mijn edialogen.Prachtigerol ovan an Meryl vrouw en ikhet1gigantische antisc e station van de Streep aals Ka Karen e Blixen,e evrijgevochten Deense hoofdstadbinnen en vrageng de baronesn die einOost-Afrika eenkoffieplan- vrien e il e dame aan het loket om twee taeleidt.g Avontuur.^ M raa inwerkelijkheid retourtjesnaar aa Ru n gst e. Per aabuis ggeeft ze verlangt zenaar aa bezit, e t, duurzaamheid uu en ons twee retourtjes naar n ste , dat gro- een ouderwets, met kinderen'n n gezegend ter is en verder weggg ligt, aan een heel andere huwelijk. Bij haar manma Broro B ixen vindt ze s o0r i n. Na wat vijven en zessen zitten we het niet.i Bij haaraa geliefdei e DenysnY Finc ^ in eoeg e trein, met een geldigg gvervoers- HHatton n evenmin:v nmin: 'He likes to give presentsP bewijs. De reis langs de Sont via Skodsborg — but not at Christmas.' en Vedbaek duurt een halfuur. Het station- netje un ste ,zoiets o ets alsH usor st , isi uit-u Te veel talenten gestorven en de deur van het statin o s e- bouw zit op slot. Maar zie, als geroepen Een wandeling van een minuut of twintig verschijnt daar een Deense s oorwe e- brengt ons op de Strandvej, die parallel am temet desleutels. eute . u uitstekendtstei e Engelse s loopt met de kust. Even later zien we aan wijst hij ons de weg naar het schrijvershuis. onze rechterhand een laag, witgeschilderd Ik weet zelf niet waarom, maar ik heb een gebouw met rood pannendak: `Karen zwak voovoor Blixen.weet ik het Blixen Museet'. In 1991, bijna dertig jaar na maar te goed. Het komt door 'Out of haar dood, werd het geopend. Het geld dat

90 • Biografie Bulletin Najaar 2006

Karen Blixen bij Rung stedlund ^ca. r1943

daarvoor nodig was, kwam voor een be- emi e. Misschien a ze te veel verschillen- langrijkjk deel uit de verkoopP van de etalenten.Hoe oe dannschilderlust ook,, haar ar filmrechten en de royalty's van 'Out of verflauwde. Africa'. Via de eetkamerr komenmnwein e salon. HetL-vormige o gebouw heeft twee inan- Mooi ingericht;et nietfamilie- poenig.oe Veel a gen.n Via a de hoofdingang g in de westelijke Pportretten. Tegeng een van de muren staat vleugel komen bijj dde kassa en het muse- eeeen fraai bewerkte kist: geschenkvan Farah u,m. De noordvleugel,et heeft woon uis Aden, Ka rens Afrikaanset butler. er. E ers is een aparte ingang. Het eerste watjein het e favoriete stoel vanDeDenyn Finch s c Hatton woonwoonhuis ziet etzijn Karen Blixens te enin- zien. En overal staan opvallende,eur- g en en schilderijen, eriJ en, zoals Pportretten in olie- rijkeJ boeketten,e fantasievol, opgemaaktpg mett verf vaneen vandeu u-stam.Y Het bloemen uit haar eigen tuin en in haar stijl haar naar eigen zeggen nogalmoeite oei te – ook zo kan een mens voortbestaan. Afrikanen te laten poseren. Ze waren bang Nog knusser dan de aantrekkelijke salonni is ^ dat hun ziel zou verhuizen naar het portret. ''EwaE ids stue':stu ^ EwaE Ids kamer,, genoemd naar Hoe dan ook: wat een talent!t e Voor etze - e Deense dichteric Johanneso a Ewalda 7431 - e geldhad zij zich tot schilderes kunnen 1781).Toen oe Run ste un nog een herberg ontwikkelen. Als tiener was ze dat trou- was, heeftEwald wa er enkele eee jaren gewoond. wens ook van plan. Op haar zeventiende Of zijn gedichtenec nm dezeez kamer schreef,, nam ze tekenlessen, later bezocht zee aca- is de vraag. Vaststaat datKaren a er haar u-

osPPerry e Y Schrijvershuizen 'vers91 uizen • 9

Ingang g Karen Blixen Museum. Foto Annet Schoot Uiterkampp

reau neerzette; ze maakte er haar werkka- (niet alleen 'Outut of Africa' ^maar ook > > mer van en meteen een soort museumpje. ` Ba ette s Feast') zien enor n ewe aahaar ezelf Aana de muuruu acachter te de schrijftafel sc hinga e zijg J aan het werk we inaa haaravofavoriete ete rol, o, als

de verzamelingg wapens p van haar broer 'storyteller'. Haar Afrikaanse avontuur Thomas Dinesen. De speren en schilden mocht t dan mislukt t n,zijn,J haar huwelijk een hangene er nogg steeds. Ook staat er een fiasco,iasco haargeliefde verong e u t^ haar borstbeeld van Johannes Ewald. Niet alleen koffieplantage ai iet en haar lichaam ge- Karen,haarae,00 aa ae r Wi elm Dinesen sloopt door syfilisY is en operaties,p ^ een onvoor- had hier ooit zijn studeerkamer. o i'J stelbaar kwellende ziektegeschiedenis — ze sc ree ook^ hij J was een reizigerg en avontu- lietet zich c e er nietet onder o e krijgen.Jge. Ze Z bleef rier. Toen Karen,zijn zi lievelingsdochter,'n s oc ter, i'- scri' ve n vertellen,en fantaseren. n n ren. Met haar na tien t eoud was, pleegde i' zelfmoord. verhalen,haar reizen en haar amor ati trok Sommigene zizien daaromaor in haara literairee ze een bolwerkopp waarin zee zich c verschans- werk ee één langea e Vatersuche. te tegen depressies en verbittering. Nogop Opbovenverdiepings is een ee kleine,e ne, maar een van de laatste oto' sie van a aahaar e voortreffelijke tentoonstelling ingericht maakt zijn zie je haar schalkse, uitdagende overovehaar aa leveneve ene wewerk. .In eenee filmzaaltje aa 't e lach. iss eenee twaalf minutenute durendu e filmpjee te > > zien,eszien 'Imagine— Karen B ixen s Stories'. Oase Kot, r maarnaae o ntoee r r n .B- e halveuitafragmenten i verfilmingen vanaahaar We gaan naariu nte De . e tuin tu e en het bos

92 • Biografie Bulletin Najaar 2006 Interieur Karen Blixen Museum. Foto Annet Schoot Uiterkamp

te rhet u huiss zijn vierentwintigg uur per naar de dichter c te uit de acachttiende tt en e eeuw. Een etmaal avooropengesteldv het publiek.r Tij-i'- gedenkteken o de top herinnerte e t aanaa hem. dens Blixensi leven was dat ook al zo. Zij Aan an de voet van de heuvel staat een oerou - heeft nooite ne om haar landgoeda goewil- e majestueuzee u. beuk. Ondere die beukligt gt len zetten. Ookna haar doodmoest het een de schrijfsterbegraven.g e r v n Het et r ai sa eet oase vanroeng blijven waar vogels gskondene met eengrote,platte,p zerk,e, die e als inscriptie nestelen en mensenema en.a Daarom draagt: maar haar naam raa t: Karen'Karen richtte zijJ in 1 8 eenststichting g op,p, die e nogg B ixen' . steeds bestaat en zowel etang oe als het museumuseu beheert.e ee t. Veel ee mag ag voor KaKaren Karin Blixen Museet Blixen alias Is a Dines en a(haar g Engels- s Rungstedlund Amerikaanseschrijversnaam)aliasa s Tania a a Rungsted Strandvej ui B ixen aar DDuitseus schrijversnaam)mi - DK-296o Rungsted Kyst u tzi zijn – dit is s haaraa gelukt. t. MisschienM ssc 1 e isi T (+45) 45 57 To 57 het t we eenee vanhaarva aa mooiste iprojecten. Openingstijden: Aardigar detail:eta . her een dere staanbanken an e die I mei – 3o september: dinsdag t/m zondag vernoemd mzl zijn naar ensemensen ult uit haarom o ge-e io.00 – 17.0o u. ving,n, zoals haar secretaresse en haar huis-- I oktober – 3o april: woensdag t/m vrijdag houdster. Wandelendlangs de vijver en de 13.00 – i6.00 u.; zaterdag en zondag moo – bloementuinaa n r et os er evanzelfije r6.00 u. ^ .^ Ewa s o, de wa s euve , vernoemd

oserrY Schrijvershuizen • 93

Medewerkers aan dit nummer

MIREILLE BERMAN 1 historicasto ca e en wowoont t inos Los Angeles, waare es, waa zij i de uitgave voorbereidt van de corresP on entie tussen H.B. Wiardi Beckmanec a een M.. vanva der Goes van Naters.

KAREN BIES studeerde Russisch en volgdeg e de opleiding o e g aanaa de School voor de ourna is- t i e in Zwolle. Zij werkt als cultuurredacteur acteur en programmamaker er bij Omrop r s a^n .. Y Radio,a en is uredacteur e acte vavan het Frieseri esetijdschrift t sc De eMoanne, oanne, een algemeen-cultureelopi- nieblad.

JJAN DRENT JJE promoveerde e ein 2004 o04 op de intellectuele biografie Thorbecke, een filosoof in de politiek. Hijlu cee rt regelmatigin Handelsblad en Openbaar Bestuur over staatkundige kwesties,ti de geschiedenisi nie s vanva het eraliberalisme isme en dedeplorabele staat waarin het onderwijs zich bevindt. t. het In a e s dagelijksleven is hij werkzaam als docent geschiedenis en filosofie aan een school voor twee e ans onderwijse J s (vavo), waarvan hij tevens a e- in i r is.

ANTOON ERFTEMEIJER)et iss kunsthistoricus.Frans Halsmuseumi wer t i Fr n H in Haarlem en schreef onder anderee e e aa van Rembrandt, over anekdotes in de beeldende kunst.

ROB VAN ESSEN is schrijver en vertalerer een maakt aa t deel uuit t van dere actie van Biografie Bulletin. Eerder t aa i'jaar ver verscheen sc ee zijnn kroniek HetJ aar waarina in mijn vader stierf

CARLA HOETINK is alsrpRadboud0 m o ve npolitiekeusgeschiedenis ver on en aan e R Universiteit Nijmegen.eg e. aa sse Haar tat eon i r i erzoehandelt over de invloed van geschreven en ongeschreven regels ein s hetnaoorlogser n r a e me t. n het In voorjaar publiceerde zij samen met etermoots a Over lijken. Ontoelaatbaar taalgebruik in de Tweede Kamer.

DOLPH0 KOHNSTAMM is emeritus hoogleraar ontwikkelingspsychologie aan e SUnI- veri s i teLeiden ten redacteur van het u turee o r en oe . Hij publiceerde' e onder andere I ben ik.i. DDe ontdekking van hetzelf .

94

MARITA MATHIJSEN 1ShoogleraaroModerne e eNederlandse e e a se Letterkunde ette un e aan de nivei r s- te iAmsterdam.i't van igespecialiseerdin is de negentiende-eeuwsei te r atuur en n op het gebiedvan de e it i eweten sc a. Ze sis cocolumniste u s e bijNRC Handelsblad.an In e s a. 2oo 2 ver- scheenn haar aa boekD e gemaskerde e eeuw,wwaarin a a ze haaraavs visie e opp dementaliteit e ta te tvn t van negen- de e ge - tiende eeuw heeft uiteeng ezet. In Nederlandse literatuur van de romantiek 2004 staan haar ideeën over de literatuur indie e tijd.1

GERARD MOSTERTbegon als theoloogeen werktewe ten enkele e jarenpredikant.Ha e als Het grootster ee van zi n wer aam eveleven was hij docento e t aan het mus zie va on erwi's. Sinds medio ja- ren negentig is hij nauwbetrokkene r a t i' ethistorisch i ri onderzoekn rz oe va n zi'n vrvrouw , Anneke eLindersover e eso Marga om e, e dat hij na haar dood als zelfstandigonderzoeker voortzet.

EMANUEL OVERBEEKE is musicoloog. Hij publiceerde diverse boeken en werkt aan een proefschrift over Nederlandse muziek bij Nederlandse symfonieorkesten in de periode 1950-2000.

JOS PERRY,historicus, is verbondenaaaan Faculteit dereeu Cultuurwetenschappen uut rwete sc appe va ne UniversiteitM Maastricht. ri t. Hij publiceerdeu cee e on erm meereeDe voorman– eenbiografie van i- em HHubert rt UieVliegen, en^ ^86 2-I947> Wijherdenken^ us wi J' bestaan – overjubilea, monumenten en deherinnering collectieve43 en ns fatsoen als natiet'–VictorI e tuers 8 -II9 6. i' wre t aan eenbiografie van Theunn Vries.de es.

PIET DE ROOY is hoogleraarr NederlandseGeschiedenis e e a se aan de Universiteit van ster- am. HijJ promoveerde in 1979 979 o eeeenproefschrift over e werklozenzorgin de jaren er- ti inNederland. In 2oo 2 publiceerde u hijRepubliek e u ie van ivarivaliteiten. 2teiten. Nederland an sinds ^8 r3. Piet eRooij oot heefte zich intenstebeziggehoudeneu met een vernieuwing g vana hetgeschiede-e nison erwi's.J

MARGIT VAN DER STEEN is historicari enbuitenpromovendavan e e Universiteit Lei en. Zecombineertschrijvenae het- van eeenproefschrift over Hi a Verwey-Jonker ymetoner het werk voor haar advies-- en onderzoeksbureau s u r eau A E TA S. Va n er Steen heeft diverse wetenscppe a - i e u icaties o aar naam staan, a soobeleidsmatigeerapporten njournalistieke te - sten.

rnuL vnrr DER STEEN is politicoloog en redacteur bij De Limburger/Limburgs Dagblad. In 2004 verscheen zijn biografie van minister en minister-president Jo Cals: Cals. Koop- man in verwachtingen 1914-1971•

95 MAARTEN STEENMEIJER 1S alshoogleraaraaSpaanse s Letterkunde ene Cultuuru verbonden aaaan de Radboud Un veI r sI teIt Ni me en. Daarn aast is i' actie s iterair verta er, criticus en schrijver. HijJPpubliceerdeu ' onder meer SpanjeJ is aanders,, My t en ouwers van de Nieuwe Wereld,, Acht dagen in de week (popbrieven), Dit atis sniet Amerikameri a (gedichten)e c te e enGolden Earring: rock die niet roest.In 2006 verschenen van em o in literatuur enDe moderne wereldliteratuur in een notendop.

JAN WILLEM STUTJE is als senior onderzoeker verbondenaan het BiografieInstitInstituut van de Rijksuniversiteit Groningen, waar hij aan eenbiografie van Ferdinandn Domelam a Nieuwenhuis werkt. In 2000 publiceerde hij De man die de weg wees,, het levensverhaal vavan Paulu de Groot. In maartaa t 2007^ zal debiografie verschijnenvan n Vde amse a onort o- . oxe marxistische theoreticust eo Ernest Mandel.e

SEBASTIEN VALKENBERG studeerde filosofie en Nederlands in Amsterdam en Leuven en schrijft voor onder andere Filosofie Magazine en Hollands Maandblad. Dit jaar publi- ceerde hij Het laboratorium in je hoofd, een bundel filosofische essays.

I N G E D E WILDE studeerde Franse taal- -en etterletterkundepromoveerdei u e en op euwe ee - enoten an e wetenschap. a .Vrouwelijke studenten en docenten aan de Rijksuniversiteit ronin- en 1871-1919. I wer t aanaa de Rijksuniversiteit ro nin en a s adviseura v seu vooroo cuculturele tu e za- .. en en publiceerdeonder o e meer over Aletta en Charlotte Jacobs,, de Haagse familiese eBroese van Groenou en de socialistJ.W. ara. Begine 2007 veverschijnt sc t haarbiografievaaa van a rend Si'mons.

96 Biografie' g ie Bulletin

Jaargang 16, nummer 3 Vormgeving: CeevanWee,n ^ Amsterdam Najaar zoo6 ProProductie: ctie: Macu a ,Boskoop p ISSN 0925-7764 Uitgavei vg van ade Werkgroepg P Biografie Hoofd00 redactie: ica Soetingg Redactie: Rooseve t aan 2077 III Meir i e Berman I079A s Amsterdam Ro vana Essen m.soeting @xs a .n Eva Gerrits eor en Koch Lidmaatschap/abonnement Dikvan va dere Meulen Person e n €32,-3^ perP jaar M arië e Po man Instellingen € 44^44,-PJper jaar Monica Soetingg

Losse nummers € 12,- (plus € 2 ^- verzend- Erna Staal kosten) Uuntuaaaanmeldenmm n lid van de Werk-- U^e sitere actie. groeJP Biografie i' Gerardea Schulteu Nor o t Mariana v n WissenWissen, PariJ sstraat3, 2 Tekstcorrecties: 2711 CTC Zoetermeer,oete , Evaa Gerrits ema.- ^ [email protected] ari [email protected] . Een acceptgiro wor t dan toegestuurd. Bestuur Werkgroep Biografie BuBulletin: Losse nummerskunneneveneens n ens bij JMa- Koenoe Hierin (voorzitter) ria n van Wissen worden besteld. Hermane Lang eve (penningmeester)p g Voor inhoudelijke vragenv ag e over de Werk-- Hansa sRe Renders (secretaris) groeproe Biografie unt u contact opnemenP met etKoen oe Hi er in : Recten n van i ustratiemateriae eal . i re in wor on ine.n hebben wijwi'geprobeerdte achterhalen. Meent u rechten hebbenen op een eea- Heti maatsc a Pwordtr automatisc ver- i'n g in dit t blad, dan kuntu u zich wenden lengen d, tenzij vóór 1decembervan e o- tote redactie. Penes jaargangc ri te i'Jopgezegd. is Er versc i Jnen in principep P drie nummers Het copyrightPY gtvan eartikeleneberust u bijJ per Jaar. de afzonderlijke' auteurs.

^ Na er informatiee o over de Werkgroep Bi- De lijstJ 'Wie doet wat' kan bijJ de hoofd- og ae,r i het Biografieg Bulletinra e en de door re acteur wor enaangevraagd.Oo toe- de werkgroepwer roegeorganiseerdeg activiteiten voevoegingenin en aan o veranderingen van e is te raadplegenop o intern et.Het et adres is: lijst st kunnen bijJ dehoofdredacteur worden www.iog ra ie u etin.n opgegeven.