10 over rood vijftig jaar later_Opmaak 1 15-09-16 16:17 Pagina 177 Nieuw Links en D’<< Arie van der Zwan Rol van het politieke klimaat bij het ontstaan van Nieuw Links en D’<< Welke ook de verdiensten geweest mogen zijn van de PvdA als regeringspart - ner van de Katholieke Volkspartij (KVP ) in de rooms-rode samenwerking ge - durende de naoorlogse wederopbouwperiode, toen ze in 1958 door diezelfde KVP in de oppositie gedrongen werd, kon ze haar draai moeilijk vinden. Ze bleef hunkeren naar regeringsdeelname: in feite was de doorbraakgedachte die in 1945-’46 aan de ombouw van de Sociaal-Democratische Arbeiderspar - tij (SDAP ) tot PvdA ten grondslag lag, er helemaal op gericht om de electorale basis te verbreden, zich voor regeringsdeelname te kwalificeren en zo het voor - oorlogse isolement te doorbreken. Op die begerigheid had de KVP al be kwaam ingespeeld door na de eerste naoorlogse verkiezingen die voor de PvdA een bittere teleurstelling inhielden, de voorwaarden voor samenwerking te dicte - ren. De rooms-rode samenwerking kreeg weliswaar gestalte, maar dan wel met de KVP als leidende partij. Toen de PvdA zich bij latere verkiezingen elec - toraal herstelde en voor de dominantie van de KVP een bedreiging begon te vormen, besloot die partij de basis van de coalitie te verbreden, waardoor de PvdA alsnog in een minderheidspositie kwam te verkeren. Zich daaraan ont - trekken door voor de oppositie te kiezen en zo de kiezer te laten beslissen over de krachtsverhoudingen, was voor de PvdA-leiding kennelijk geen optie. Pas toen ze door de KVP in 1958 de wacht kreeg aangezegd zat er niets anders op, maar ze bleef zich verongelijkt tonen over zoveel ondankbaarheid. De krampachtigheid die van die houding het gevolg was heeft ertoe bijge - dragen dat het de PvdA in de oppositie niet lukte om de kiezer een geloof - waardig alternatief te bieden; electoraal maakte ze in die jaren niets klaar. Die verstarring werd in 1963 doorbroken toen de partij onder leiding van Anne Vondeling succes had in haar oppositie tegen het kabinet-Marijnen van confessionelen en liberalen, dat al tijdens de vorming ervan met tegensla - gen te maken had en nooit echt uit de verf kwam. Het had er alles van weg 177 10 over rood vijftig jaar later_Opmaak 1 15-09-16 16:17 Pagina 178 Arie van der Zwan dat het kabinet de rit niet zou uitzitten en dat de PvdA dan op een klinkende overwinning zou afstevenen. Die vooruitzichten werden nog gunstiger toen het kabinet door stuntelig optreden van premier Victor Marijnen in 1965 in - derdaad ten val kwam. Er leek geen andere uitweg dan het uitschrijven van nieuwe verkiezingen. De verbijstering was groot toen bleek dat de leiding van de PvdA in plaats van er vol in te gaan, zich door sociaal voelende kringen binnen de KVP liet lijmen om zonder nieuwe verkiezingen voor de Tweede Kamer in zee te gaan met de partij die ze net vol overgave bestreden had. Dat ze daarmee de KVP een electorale afgang bespaarde, paste in de wijze waarop de PvdA, als het erop aankwam, de KVP het hof bleef maken, hopende op een nieuwe periode van rooms-rode samenwerking. Daar kwam bij dat ze zich liet afschepen met Jo Cals als premier, die binnen de KVP weinig draagvlak had, en daar - mee een levensgroot risico nam. De KVP -fractie had in meerderheid niet de minste trek om aan een nieuwe periode van rooms-rode samenwerking te be - ginnen. De PvdA had zich door haar overhaaste en ondoordachte actie van - uit de rol van favoriet in een kwetsbare positie gemanoeuvreerd, iets wat ook de KVP -fractie niet was ontgaan. De verontwaardiging binnen de PvdA was enorm: nooit eerder in haar be - staan kwamen allerlei afdelingen zo openlijk in verzet, of het moesten de po - litionele acties in Indonesië geweest zijn die de PvdA, ook al was het contre coeur , voor haar rekening genomen had. Niet alleen werd het besluit van de leiding voor de positie van de partij zelf als een zwaktebod gezien, ook uit de - mocratisch oogpunt was het aanvechtbaar. De meerderheid van de bevol - king was ervan overtuigd – mede onder invloed van de bekwame oppositie van de PvdA tegen het regeringsbeleid – dat het oordeel over wat er na de val van het kabinet-Marijnen stond te gebeuren aan de kiezer was, terwijl de be - sluitvorming daarover nu door binnenskamers overleg was gekaapt. Financieel kwam het nieuw gevormde kabinet-Cals-Vondeling al snel in problemen, en de onbetrouwbaarheid van de KVP werd weer eens zichtbaar toen haar Kamerfractie minister van Financiën en vicepremier Vondeling in een onmogelijke positie bracht. Tijdens de ‘Nacht van Schmelzer’ in oktober 1966 trok zij de stop uit het bad en maakte zo een einde aan een kabinet dat er nooit had mogen komen. Het daarbij door de KVP gehanteerde scenario vertoonde een opvallende gelijkenis met de wijze waarop de PvdA-minister van Financiën Henk Hofstra in 1958 ten val was gebracht. De PvdA kreeg in de publieke opinie de volle laag en het hele politieke stel - sel kwam door de aanvechtbare wijze waarop twee achtereenvolgende rege - 178 10 over rood vijftig jaar later_Opmaak 1 15-09-16 16:17 Pagina 179 Nieuw Links en D’66 ringen waren gevormd en weer getorpedeerd, onder vuur te liggen. De ver - wijten richtten zich op de leiding van de betrokken politieke partijen, die in plaats van zich te beraden op de gevolgen die deze mislukkingen wel moes - ten hebben, doorgingen met elkaar vliegen af te vangen. Het is in dit politieke klimaat dat met name jongeren zich aangespoord voel - den om zich los te maken van hun gebruikelijke afkerigheid van partijpoli - tiek en de noodzaak onderkenden om er zich actiever in te mengen: we kun - nen dit niet zomaar laten passeren. Wilden ze echt een vuist maken, dan was het hun duidelijk dat ze zich dan ook niet langer gebonden moesten voelen aan de organieke wegen bij het tot uitdrukking brengen van hun stellingna - me. Dat gevoel van onafhankelijkheid werd versterkt doordat de gevestigde orde als gevolg van haar fiasco aangeslagen was geraakt, de spirituele kracht miste om zelf met nieuwe initiatieven te komen en zich beperkte tot defensie - ve acties. Zowel de totstandkoming van Nieuw Links als die van D’66 in de herfst van 1966 zijn in die zin toe te schrijven aan het politieke klimaat. Ze zouden nooit tot wasdom zijn gekomen als het momentum er niet was geweest waar - door brede groepen zich ontvankelijk toonden voor hun denkbeelden en ma - nier van optreden. Dat is geen oordeel achteraf; die inschatting speelde een belangrijke rol bij de initiatiefnemers. Geplaatst voor de beslissing om hun plannen die in kleine kring waren voorbereid al of niet door te zetten, beslo - ten ze tot doorzetten op basis van de overtuiging dat de publieke opinie er rijp voor was. Ik durf die stelling voor mijn rekening te nemen aangezien ik – merkwaar - dige samenloop van omstandigheden die illustratief is voor de gelijktijdig - heid – vanaf het begin bij beide groepen betrokken ben geraakt. Het is teke - nend voor de wijze van groepsvorming hoe informeel die betrokkenheid in zijn werk ging. Ik behoorde tot de kennissenkring van beide initiatiefnemers: Hans van den Doel en Hans Gruijters. De eerstgenoemde kende ik uit de PvdA en hem kwam ik in het centrum van Amsterdam waar wij werkten, nogal eens tegen. Wij verzeilden dan steevast in geanimeerde politieke ge - sprekken waarin de PvdA een centrale rol speelde. Het lag nogal voor de hand dat hij mij deelgenoot maakte van zijn plannen. Hans Gruijters die, naast zijn journalistieke arbeid en lidmaatschap van de Amsterdamse gemeenteraad voor de VVD, aan een proefschrift werkte over de zwevende kiezer, trof ik met zijn promotor, professor Hans Daudt, in on - derzoektechnische gedachtewisselingen. Het was Gruijters’ opvatting, die 179 10 over rood vijftig jaar later_Opmaak 1 15-09-16 16:17 Pagina 180 Arie van der Zwan hij met aplomb debiteerde, dat onder de huidige omstandigheden de optel - som van de linkervleugels van de VVD en de PvdA een homogener geheel op - leverde dan de partijen zelf waren. Een uitdagende stelling die, ondanks scep - sis, de moeite waard was om op haar realiteitswaarde te toetsen. Overeenkomsten Nieuw Links en D’<< Niet alleen zijn beide protestgroepen tot ontplooiing gekomen op basis van de politieke thermiek van dat moment en versterkte hun gelijktijdigheid ook de evidentie van hun bestaan, in belangrijke mate richtten hun bezwaren zich ook op dezelfde punten. Daar was in de eerste plaats het gebrek aan res - pect voor de democratie, dat de leiding van de gevestigde politieke partijen aan de dag legden. Zowel binnen de eigen organisaties, waar oppositionele geluiden al snel gesmoord werden, als in bredere zin bij de raadpleging van de kiezers. De wensen van het electoraat speelden bij de vorming van kabi - netten en de opstelling van regeringsprogramma’s een secundaire rol; eigen belangen en vasthouden aan gevestigde posities gaven veelal de doorslag. Het tweede bezwaar richtte zich specifiek op de PvdA en de VVD . De beide seculiere partijen lieten zich volgens velen te veel ringeloren door de confes - sionele partijen, die door stuivertje te wisselen steeds weer in staat waren hun prioriteiten te laten prevaleren en dat de laatste keer zelfs binnen een re - geerperiode. Ja, sterker nog, zelfs als ze in de oppositie gedrongen zouden zijn, waren de PvdA en de VVD er voortdurend op uit de scherpe kantjes in hun stellingname af te slijpen om te voorkomen als toekomstige regerings - partij te worden buitengesloten. Door elkaar als coalitiepartners goeddeels uit te sluiten, versterkten ze dat effect. Daarbij moet worden aangetekend dat wat later de paarse coalitie is gaan heten, toen alleen al gelet op electora - le verhoudingen geen optie was.