DR. P.F. MAAS Kabinetsformaties 1959-1973 :§ Kabinetsformaties 1959-1973 Reeks Parlementaria 1 Dr. N. Cramei, Wandelingen door de handelingen 2 Dr. J. Kooiman, Over de Kamer gesproken 3 Dr. E. van Raalte, Het Nederlandse Parlement 4 Ir. E. Denig, Macht en informatie 5 Dr. P. F. Maas, Kabinetsformaties 1959-1973 Kabinetsformaties 1959-1973 M et een woord vooraf door dr. M. A. M. Klompé M et medewerking van mr. P. P. T. Bovend’Eert F. Lafort Drs. J. E. C. M. van Oerle Staatsuitgeverij, ’s-Gravenhage, 1982 Auteursrecht voorbehouden Ö Staatsuitgeverij,’s-Gravenhage 1982 Behoudens uitzondering door de Wet gesteld mag zonder schriftelijke toestemming van de rechthebbende(n) op het auteursrecht niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of anderszins, hetgeen ook van toepassing is op de gehele of gedeeltelijke bewerking. De uitgever is met uitsluiting van ieder ander gerechtigd de door derden verschuldigde vergoedingen van kopiëren, als bedoeld in artikel 17 lid 2, Auteurswet 1912 en in het K.B. van 20 juni 1974 (Stb. 351) ex artikel 16b Auteurswet 1912, te innen en/of daartoe in en buiten rechte op te treden. Save exceptions stated by the law no part of this publication may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or other means, included a complete or partial transcription, without the prior written permission of the publisher. Only the publisher is qualified to collect the dues indebted by others for copying. ISBN 90 12 03998 3 Opgedragen aan wijlen In de week voor Pasen 1981 overleed prof. mr. F. J. F. M. Duynstee nog vrij plotseling prof. mr. Duynstee. De laatste jaren van zijn leven kampte hij met wat hij zelf eens als ‘enige persoonlijke hindernissen' omschreef. Prof. Duynstee stichtte in 1971 het Centrum voor Parlementaire Geschiedenis van de Juridische Faculteit van de Katholieke Universiteit te Nijmegen. De parlementaire geschiedenis had zijn bijzondere belangstelling, wat uit vele publikaties bleek. Dit boek zou nimmer tot stand zijn gekomen zonder de inspirerende nagedachtenis aan hem en de vele voorarbeid, door hem in die laatste moeilijke jaren verricht. INHOUD Woord vooraf, door dr. M. A. M. Klompé 8 Verantwoording 10 1 De Kabinetsformatie 13 2 Naar het einde van de brede-basis-politiek 30 3 Het Ministerie-De Quay 1959-1963 42 4 De woningbouwcrisis 79 5 Het Ministerie-Marijnen 1963-1965 91 6 Het kabinet-Marijnen geeft er de brui aan 129 1 Het Ministerie-Cals 1965-1966 142 8 Het kabinet-Cals valt 167 9 Het Ministerie-Zijlstra 1966—1967 184 10 Het Ministerie-De Jong 1967—1971 207 11 Werkwijze ener Nederlandse minister-president 251 12 Het Ministerie-Biesheuvel 1971-1972 256 13 Het kabinet-Biesheuvel ontspoort 282 14 Het Tweede Ministerie-Biesheuvel 1972—1973 299 15 Het Ministerie-Den Uyl 1973-1977 319 16 Slotbeschouwing 369 Gebruikte afkortingen 382 Noten 383 Bronnen en literatuur 399 Persoonsregister 401 WOORD VOORAF De formatie van een nieuw kabinet blijkt telkenmale een uiterst moeizaam proces, dat zich goeddeels onttrekt aan de waarneming van de kiezers en voor een deel ook van de gekozenen. Tegelijkertijd vormt de formatieperiode in tal van opzichten een beslissend moment in het staatkundig leven. In grote lijnen wordt het beleid van de komende jaren vastgelegd. Bewindslieden komen en gaan, hetgeen in beide gevallen vaak het resultaat is van velerlei verwikkelingen. De partijen heroverwegen hun onderlinge verhoudingen. De politiek beleeft een moment van koortsachtige opwinding en hevig geconcentreerde activiteit. Alle goede, maar ook vele slechte eigenschappen van het mensdom spelen daarin een rol. Wat de politiek zo mooi, maar soms zo lelijk maakt, laat zich gedurende de formatie met felheid kennen. Alles bijeen soms een adembenemend gebeuren, waarin ik gedurende de periode 1959—1967 als KVP-bewindsvrouwe partij was. Voor een vrouw in een overwegend door mannen bepaalde machtsstrijd betekende dat een eigenaardige opgave, temeer daar vele collegae-politici mij hun vertrouwen schonken en omgekeerd mijn vertrouwen hadden. Soms bracht dit de mogelijkheid van verzoenend bemiddelen met zich mee, een enkele keer een politiek en persoonlijk pijnlijke keuze, zoals bij de val van het kabinet-Cals. Lezing van de concept-teksten van dr. Maas riep vele, al bijna vervaagde herinneringen op, hetgeen op zichzelf een belevenis was. Niet zonder aarzeling besloot ik desgevraagd, dr. Maas inzage te geven in mijn dagboekaantekeningen van de beschreven periode. De aan mij voorgelegde concept-teksten overtuigden mij al snel van de juistheid van deze beslissing, omdat de auteur blijk gaf van zorgvuldigheid en prudentie bij het verwerken van het bronnenmateriaal. Met veel gevoel voor de staatsrechtelijke en persoonlijke verhoudingen beschrijft en bespreekt dr. Maas boeiend en levendig de opeenvolgende formaties. Over zijn 8 slotbeschouwing zal, neem ik aan, wel een pittige dialoog ontstaan; die hoort echter niet in een woord vooraf thuis. De lezer ervaart overigens steeds een zekere warmte voor de politiek in het algemeen en voor de dramatis personae in het bijzonder. Dit waardeer ik zeer, omdat ik uit eigen ervaring kan getuigen dat in de Nederlandse politiek velen met grote inzet en offerbereidheid werkzaam waren en zijn voor land en volk. Aan hen bewaar ik de beste herinneringen. Een boeiend boek en een lofwaardige voortzetting van het werk van wijlen professor Duynstee. Marga Klompé, minister van Staat 9 VERANTWOORDING Prof. mr. F. J. F. M. Duynstee bereidde in de laatste, moeilijke jaren van zijn leven een publikatie voor, welke oorspronkelijk de kabinetsformatie van 1977 tot onderwerp zou hebben. Allengs kwam het accent meer te liggen op enkele kabinetscrises, voorafgaande aan die van 1977. Om die reden correspondeerde hij met vele eerstbetrokkenen bij de val van het kabinet-Marijnen, het kabinet-Cals en het kabinet-Biesheuvel, aan wie hij concept-teksten voorlegde. Ook over de formatie 1972/1973 schreef hij een concept-tekst. Bij wijze van hommage aan de stichter van ons Centrum voor Parlementaire Geschiedenis en onze gewaardeerde leermeester, besloten we alsnog te proberen met behulp van deze correspondentie en nader archiefonderzoek een publikatie te verzorgen over de kabinetsformaties en kabinetscrises in de periode 1959-1973. We kozen 1959, omdat in dat jaar de Drees-era van rooms-rode samenwerking ten einde liep. In 1959 begon een periode van overwegend confessioneel-liberale coalities, terwijl de formatie van het kabinet-Den Uyl een nieuw tijdperk van christen-democratische en sociaal-democratische samenwerking leek in te luiden. Vermoedelijk heeft de traumatische ervaring welke de confessionele partijen bij die formatie opdeden, de beoogde brugfunctie van het kabinet-Den Uyl bij voorbaat onmogelijk gemaakt. Beginnen bij 1959 betekende het deels doubleren van het standaardwerk van wijlen prof. Duynstee over de kabinetsformaties 1946—1965. De toegankelijkheid van vele archivalia en authentieke bronnen rechtvaardigde dit. Zo verleenden prof. De Quay, mevrouw Marijnen, mevrouw Cals en de heer Romme jr. alle medewerking door inzage in de formatie-aantekeningen en/of door gesprekken. Mevrouw Klompé gaf toestemming haar formatiedossiers en aantekeningen over de periode 1959—1967 in te zien. De heren De Jong, Y. Scholten en Wiegel stelden eveneens hun aantekeningen en/of dossiers ter beschikking. De heer Biesheuvel achtte de 10 tijd nog niet rijp voor openbaarmaking van zijn dagboeknotities, wat bij ons aile begrip ontmoette. Dank zij de medewerking van al deze ingewijden was het mogelijk het verhaal sterk te centreren op de ‘acteurs’, die desgevraagd bevestigden dat ook bij de kabinetsformaties de persoonlijke verhoudingen vaak van doorslaggevende betekenis zijn. Alle genoemde personen lazen de teksten geheel of gedeeltelijk kritisch mee. Ook de heren prof. Van der Grinten, Schmelzer, Zijlstra, E. van Thijn, Dolman, Van der Stee, Ruppert, Burger, Tilanus jr., Drees jr., Ringnalda en Hoekstra waren tot deze tijdrovende begeleiding bereid, hetgeen in vele gevallen in waardevolle aanvullingen of commentaren resulteerde. Daarnaast werden in persoonlijke en openhartige gesprekken door de heren prof. Steenkamp, Aantjes, Gruijters en Van Mierlo belangwekkende gegevens verstrekt. De medewerking van het Algemeen Rijksarchief te Den Haag was zoals altijd plezierig en onmisbaar. Met bijzonder veel genoegen mochten we ervaren, dat betrokkenen de historicus geheel vrij lieten in zijn beschrijving en beoordeling. De terughoudendheid welke in deze werd betracht, vergemakkelijkte het werk ten zeerste en verdient alle waardering. Met opzet hebben we getracht door een soms wat lichtvoetige schrijfstijl het lezen te veraangenamen en een ruimer publiek te interesseren voor het fascinerende gebeuren, dat kabinetsformatie heet. In de door ons beschreven formaties en crises speelden de KVP-politici veelal de hoofdrollen. Dat was het onvermijdelijke gevolg van de dominerende rol welke de KVP en meer in het algemeen de confessionele partijen toeviel in de beschreven periode. De PvdA was eigenlijk alleen bij de formatie-1965 echt betrokken en dank zij de bekwaamheid van Vondeling kon zij in 1963 slechts moeizaam afgeschud worden. Daar stond de formatie van 1972—1973 evenwel tegenover, waarin de PvdA met Burger en met Den Uyl op de achtergrond de hoofdrol vervulde. Uiteraard bevat deze publikatie niet het laatste woord over de beschreven formaties. Bij elke formatie zijn zoveel partijen en zoveel circuits betrokken, dat elk streven naar volledigheid bij voorbaat kansloos