Anna Długozima Bośnia i Hercegowina - dobra kultury w czasie wojny i pokoju

Ochrona Zabytków 62/3 (246), 59-66

2009 Anna Długozima teorie Katedra Sztuki Krajobrazu SGGW w Warszawie

BOŚNIA I HERCEGOWINA - DOBRA KULTURY W CZASIE WOJNY I POKOJU

1. Bośniacka Biblioteka Narodowa po bombardowaniu. Fot. M. Evstafiev. Źródło: http://samaha.files.wordpress.eom/2009/10/ evstafiev-bosnia-cello.jpg 1. National Library of Bosnia after an air raid. Photo: M. Evstafiev. Source: http://samaha.files.wordpress.com/2009/10/ evstafiev- -bosn i a-cello .jpg

Ludzie nie znają dobra, które posiadali, Europy odcisnęły piętno na bośniackich zabytkach. dopóki go nie stracą. W każdym z konfliktów, który przetoczył się przez Soft »kies Półwysep Bałkański, ofiarą stawały się także dobra kultury. Wraz z unicestwieniem dziedzictwa kulturo­ ośnia i Hercegowina to państwo położone na wego zacierano charakter etniczno-kulturowy danej B Półwyspie Bałkańskim, do ldb2 r. będące jed­ ziemi, próbowano pozbawić zamieszkujący ją naród ną z sześciu republik tworzących Jugosławię. Ten tożsamości, pamięci i historii. Vi îele meczetów, ko­ region Starego Kontynentu to istna mozaika wyz­ ściołów i innych miejsc kultu zostało zniszczonych nań i narodowości. Różne nacje1, cele2, dążenia i po­ lub sprofanowanych4, „ponieważ stanowiły one oczy ­ trzeby musiały znaleźć swoje odzwierciedlenie w je­ wiste symbole tożsamości kulturowej pi »szczegól­ go historii1. Dlatego też burzliwe dzieje tego skrawka nych narodów jugosłowiańskich '.

5 9 I System ochrony dóbr kultury Z powyższego wynika, że omawiane państwo w Bośni i Hercegowinie bardzo skrupulatnie konstruowało swój system ochrony dóbr kultury. Zwłaszcza że już po zakoń­ Bośnia i Hercegowina 12 lipca 1993 r. przystąpiła czeniu II wojny światowej powołano w Bośni i Her­ do Konwencji haskiej o ochronie dóbr kulturalnych cegowinie specjalne służby, których zadaniem była w razie konfliktu zbrojnego z 1954 r.6 i była tym ewidencja, wycena, ocena stanu, ochrona oraz rewi­ samym trzecią byłą republiką jugosłowiańską, talizacja narodowego dziedzictwa7. W I945 r. utwo­ która zdecydowała się na ten krok (po Chorwacji rzono departament Muzeum Narodowego, który i Słowenii). przyjął nazwę Instytutu do spraw7 Ochrony, Badań Tego samego dnia zasiliła szeregi państw - Naukowych nad Zabytkami Kultury i Naturą (the członków Konwencji o ochronie światowego dzie­ Institute for Protection and Scientific Study of dzictwa kulturalnego i naturalnego z 16 listopada Cultural Monuments and Natural Rarities)8. Dwa

1972 r., utworzonej pod auspicjami UNESCO, lata później, tj. w t 1947 r., ustanowiono Prawo ochro­ istotnym aktem prawa międzynarodowego, który ny zabytków i osobliwości natury. W latach 1945- reguluje kwestie ochrony dóbr kultury na wypadek 1992 w głównych miastach Bośni i Hercegowiny: konfliktu zbrojnego, jest Konwencja paryska doty­ Sarajewie, Mostarze, Tuzli, Banja Luce otwarte zo­ cząca środków zmierzających do zakazu i przeciw­ stały kolejne instytuty, ukierunkowane na ochronę działania nielegalnemu wywozowi, przywozowi i prze­ dóbr kultury. W 1985 r. znowelizowano ustawę noszeniu własności dóbr kultury z 1970 r. Bośnia z 1947 r., która ostatecznie przybrała nazwę: i Hercegowina stała się także jego stroną. Ustawa o ochronie i użytkowaniu kulturowego, historycznego i naturalnego dziedzictwa. Jak już wspomniano, w' 1993 r. Bośnia i Hercegowina noty­ fikowała konwencję haską z 1954 r. Obecnie na terenie Bośni i Hercegowiny działają następujące podmioty, związane z ochroną dziedzictwa kultu- r< iwego: 1. Centrum Dziedzictwa - Instytut do spraw Ochro­ ny Kulturowego, Historycznego i Naturalnego Dziedzictwa Bośni i Hercegowiny; 2. Instytut do spraw Ochrony Kulturowego, Histo­ rycznego i Naturalnego Dziedzictwa Kantonu Sarajew'* >; 3. Miejski Instytut do spraw Ochrony Kulturowego, Historycznego i Naturalnego Dziedzictwa z sie­ dzibą wT Tuzli; 4. Dwa instytuty do spraw ochrony dziedzictwa w Mostarze, tj.: Instytut Ochrony Dziedzictwa Kulturowego Wschodniego Mostaru oraz Insty­ tut Ochrony Zabytków Chorwackiej Wspólnoty Bośni i Hercegowiny; 5. Instytut do spraw Ochrony Dziedzictwa Repub­ liki Serbskiej z siedzibami w Pale oraz Trebinje'1. Niestety, wojna w Bośni i Hercegowinie, tocząca się w latach 1992-1995, obnażyła niesprawność bośniackiego systemu ochrony zabytków i wiele je­ go luk. Wydawać by się mogło, że kraj ten posiada dość dobrze rozwinięty i funkcjonujący mechanizm 2. Sarajewski Instytut Studiów Orientalnych po bombardowaniu. ochrony (w porównaniu z innymi republikami jugo­ Fot. M. Evstafiev. Źródło: http://www.ois.unsa.ba/img/ paljevina- słowiańskimi), a jednak me zdołał zapobiec znisz­ -instituta.jpg 2. Oriental Institute in after an air raid. Photo: M. Ev­ czeniu dziedzictwa kulturowego, o czy ni będzie stafiev. Source: http://www.ois.unsa.ba/img/ paljevina-instituta.jpg mowa niżej. teorie Zniszczenia dóbr kultury Banja Luka zburzono 12 kościołów, natomiast 25 innycłi rozmyślnie uszkodzono15. W takich bośniac­ Sarajewo to największe i najbardziej znane miasto, kich miastach jak Bosanski Śamac, Doboj, Kljuć, oblężone przez serbskie jednostki w Bośni i Herce­ Nevesinje, Prijedor, Sanski Most, lokalne kościoły gowinie"1. W czasie toczącej się w Bośni i Hercego­ parafialne zostały kompletnie zniszczone przez winie wojny, zniszczeniu uległa także znaczna część oddziały serbskie, ich ruiny zaś zrównano z ziemią"’. tkanki historycznej miasta Mostar, wraz ze słynnym W wielu przypadkach niszczenie kościołów było po­ Starym Mostem, który symbolizował koegzystencję wiązane z mordowaniem bośniackiej ludności cywil­ różnych grup wyznaniowych. Zabytki, położone po ne] oraz rzymskokatolickiego duchowieństwa. obu stronach rzeki, były swoistym łącznikiem i de­ monstrowały, że społeczeństwo zamieszkujące Boś­ • Zabytki ruchome nię i Hercegowinę nie pragnie etnicznych i kultu­ Akcja niszczenia tożsamości kulturowej Bośniaków rowych podziałów". przez oddziały serbskie nie ominęła także zabytków Analizę zniszczeń bośniackich dóbr kultury po­ ruchomych i obiektów, które te przedmioty magazy­ dzielono na dwie grupy. pierwszej prześledzone nowały. I tak, 13 z ló funkcjonujących na terenie Bo­ zostaną straty zabytków nieruchomych, w drugiej śni i Hercegowiny muzułmańskich archiwów zostało zaś zabytków ruchomych. zniszczonych (Bosanska Krupa, Bosanski Novi, Bosan­ ski Śamac, Bratunac, Doboj, Foca, kljuc, Nevesinje, • Zabytki nieruchome Prijedor, Sanski Most, Srebrenica, Visegrad, Zvornik)'. W czasie wojennej zawieruchy najbardziej ucier­ Największą stratą dla kultury Bośni i Hercego­ piały zabytki architektury sakralnej. Jeśli chodzi o winy było zbombardowanie 17 maja 1992 r. sarajew- muzułmańskie dziedzictwo kulturowe Bośni i Her­ skiego Instytutu Studiów Orientalnych (the Institute cegowiny, to tocząca się na jej terytorium wojna nie for Oriental Studies). Wówczas to ogień strawił nie­ oszczędziła żadnego z meczetów. W krajobraz Bośni mal całą kolekcję tego instytutu - dokumenty, ma­ i Hercegowiny wpisanych było 277 meczetów. nuskrypty, stare księgi. Trzy miesiące później celem Jedynie 22 muzułmańskie obiekty sakralne dozna­ serbskich oddziałów padła bośniacka Biblioteka ły lekkich uszkodzeń12. Pozostałe 255 budowli (co Narodowa (Bosnia’s National Library). Została ona stanowi 92% ogółu), uszkodzono poważnie bądź zbombardowana 25 sierpnia 1992 r. przez armię zniszczono. 71 spośród 277 świątyń było objętych b( »śniackich Serbów18. ochroną prawną. Jednak nadanie tym obiektom sa­ kralnym statusu dóbr chronionych nie odstraszyło Przyczyny zniszczeń wandali - zaledwie 5 spośród wspomnianych "i7! świątyń zostało lekko uszkodzonychM. Niemal 60% • Niszczenie dóbr kultury z premedytacją wszystkich bośniackich meczetów (161) powstało na Zgliszcza po cennych zabytkach to niejednokrotnie przełomie W i X\ I w. oraz w okresie panowania wynik cel< twej destrukcji przy użyciu dynamitu, Monarchii Austro-Węgierskiej. Ponad 96% tych histo­ ognia, amunicji. Wandalizm, plądrowanie, okrada­ rycznych obiektów zostało poważnie uszkodzonych nie - te wszystkie działania, stosowane przez jeden i doszczętnie zniszczonych. Meczety były niszczone z południowosłowiańskich narodów przeciwko dru­ nie tylko w wyniku podpaleń czy podkładania ła­ giemu, miały na celu zacieranie śladów tożsamości. dunków wybuchowych, ale także za sprawą ciężkiego 1 choć były one sprzeczne z literą międzynarodo- sprzętu wojskowego, który niejednokrotnie stacjono­ wego prawa, gdyż art. -+ § *+ konwencji haskiej wał na terenie zabytkowych zabudowań. Świątynie z 1954 r. nakazuje Wysokim Umawiającym się Stro­ muzułmańskie były także wykorzystywane jako miej­ nom powstrzymać się od wszelkich środków odwetu, sca kaźni muzułmańskiej ludności cywilnej oraz wymierzonych przeciw dobrom kulturalnym, to żad­ kapłanów. na ze stron me liczyła się z tym. Choć na terytorium Bośni i Hercegowiny domi­ nują wyznawcy islamu, to w krajobraz tego pańs­ • Proces naturalnego starzenia się zabytków, twa wpisały się także kościoły katolickie. Żaden spowodowany zanieczyszczeniem środowiska, z nich nie dotrwał końca wojny bez uszczerbku. erozją, wilgotnością19 1*+ obiektów oceniono jako lekko uszkodzone14. Istotny wpływ na kondycję dóbr kultury wywiera Źródła katolickie informują, że w samej prowincji trwałość ich budulca. Tlen - podstawowy komponent Tab. 1. Zniszczenia bośniackich zabytków w czasie konfliktów zbrojnych - zestawienie tabelaryczne Table 1. Damage incurred to Bosnian monuments during armed conflicts - table summary

Lp. Bod za j zabytku, stopień zniszczenia Udział % (w nawiasie podana rzeczywista liczba obiektów) ZABYTKI RUCHOME - Archiwa (19) 100 %

1. Zniszczone (13) 68% 2. Lekko uszkodzone (6) 32% ZABYTKI NIERUCHOME - meczety i kościoły Meczety (277) 100%

1. Lekko uszkodzone (22) 8% 2. Zburzone lub poważnie uszkodzone (255) 92% Kościoły (57) 100% 1. Lekko uszkodzone (14) 25% 2. Zburzone lub poważnie uszkodzone (43) 75% Źródło: opracowanie własne aut< uki powietrza i wodv - łącząc się z różnymi ciałami - Wysokie Umawiające się Strony obowiązek wpro­ powoduje ich utlenianie, będące powolnym spala­ wadzenia „już w czasie pokoju w regulaminach lub niem się materii. Ponadto, powietrze może oddzia­ instrukcjach, przeznaczonych do użytku swoich ływać na tworzywo i wzniesione zeń zabytki w spo­ wojsk ’, postanowień, „które by zapewniły przestrze­ sób fizyczny: wiatry powodują zniszczenia budowli, ganie (...) Konwencji, oraz wpoić członkom swoich roznoszą nasiona roślin rozsadzających architek­ sił zbrojnych poczucie szacunku dla kultury i dóbr turę2". Temperatura (zwłaszcza jej wahania) pro­ kulturalnych wszystkich narodów . Ponadto, sygna­ wadzi do osłabienia spoistości tworzywa21. tariusze „zobowiązują się przygotować lub utworzyć już w czasie pokoju, w łonie swoich sił zbrojnych, • Niedoskonałości systemu ochrony zabytków bądź komórki organizacyjne, bądź zespół osób Wybuch wojny domowej w Bośni i Hercegowinie o specjalnych kwalifikacjach, którego zadaniem obnażył luki systemu ochrony dóbr kultury. Do jego będzie czuwanie nad poszanowaniem dóbr kultu­ wad zaliczyć należy brak odpowiednich strategii na ralnych i współpraca z władzami cywilnymi, do któ­ wypadek zagrożeń dóbr kultury, instytucji, wykwa­ rych należy opieka nad tymi dobrami . Niestety, ar­ lifikowanego personelu. Co w ięcej, z powyżej przed­ mia NATO nie została wyposażona w wykwalifiko­ stawionej listy bośniackich instytutów wynika, że nie wany personel, zdolny chronić własność kulturową. zostały one powołane we wszystkich kantonach, co powinno mieć miejsce, aby ochrona była komplet­ • Nierespektowanie zapisów konwencji haskiej na22. Te wszystkie niedoskonałości wyszły na światło z 1954 r. dzienne w czasie kryzysu bałkańskiego. Jego efekty, Państwa - strony, biorące udział w jugosłowiańskich w postaci zniszczeń dóbr kultury, nie wymagają do­ konfliktach zbrojnych, przywiązywały niewielką wa­ datki >weg< » k

3. Bośniacka Biblioteka Narodowa obecnie. Fot. 13. Mięió. Źródło: http://en.wikipedia.org/wiki/ File:Bosnian_nationaI_ library sarajevo.jpg 3. National Library of B osnia- present-day state. Photo: 13. Miçic. Source: http://en.wikipedia.0 rg/wiki/File:B0 snian_nati0 nal_library_ sarajevo.jpg

Kiedy symbol umieszczany był na zewnątrz obiektu, wencji, który to mówi, że „Wysokie Umawiające się stanowił cel oddziałów zbrojnych. Strony zobowiązują się przygotować już w t czasie Zgodnie z zapisami artykułu *+ konwencji has­ pokoju opiekę nad dobrami kulturalnymi położony­ kiej „Wysokie Umawiające się Strony zobowiązują mi na ich własnym terytorium wobec dających się się szanować dobra kulturalne położone zarówno przewidzieć następstw konfliktu zbrojnego podej­ na ich własnym terytorium, jak i na terytoriach in­ mując w tym celu kroki, jakie uznają za stosowne 2 !. nych Wysokich Umawiających się Stron, przez po­ Fabio Maniscalco w swojej pracy dotyczącej utra­ wstrzymanie się od używania tych dóbr i ich bez­ conego dziedzictwa kulturowego Kosowa (a można te pośredniego otoczenia oraz środków przeznaczonych zapisy i obserwacje odnieść także do dziedzictwa do ich ochrony do celów, kióre mogłyby wystawić te Bośni i Hercegowiny) wskazał cztery fazy, w toku dobra w razie konfliktu zbrojnego na zniszczenie lub uszkodzenie, oraz przez powstrzymanie się wo­ których niszczone było południowosłowiariskie dzie­ bec nich od wszelkich aktów nieprzyjacielskich . dzictwo. Są to: Mimo to muzea i miejsca kultu były wykorzystywa­ 1. konflikty zbrojne pomiędzy ludnością cywilną ne, zwłaszcza przez serbskie oddziały, jako kryjówki odmiennych narodowości, wyznań; na broń bądź jako cele militarne. 2. ataki, bombardowanie przez NATO; Pośród przypadków zniszczeń, uszkodzeń dóbr 3. p

6 3 I 4 . Siary Most w Mostarze w trakcie rekonstrukcji. Fot. D. Reiskoffer. Źródło: http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bosnia,_Mostar old_bridge_2.JPG 4. Old Bridge in Mostar during reconstruction. Photo: D. Reiskoffer. Source: http://commons.wikimedia.Org/wiki/File:Bosnia,_Mostar old_ bridge_2.JPG

Działania na rzecz ochrony dóbr publiczne media do zaprezentowania i przybliżenia kultury bośniackiego dziedzictwa kulturowego. Do innych działań, mających na celu ratowanie bośniackiego Jeden z pierwszych kroków zakładał stworzenie dziedzictwa, zaliczyć należy organizację 1 uczestnic­ 1 ist V narodowych zabytków Bośni 1 Hercegowiny. two w międzynarodowym projekcie ochrony dóbr Ideę tę przemycono w zapisach układu pokojowego kultury, publikowanie ulotek, katalogów, mono­ z Dayton z listopada 1995 r. Ankes 8 do tego aktu grafii poświęconych zabytkom, wymianę infor­ prawa mówi o powołaniu specjalnej rady do spraw macji pomiędzy bibliotekami, archiwami 1 muzea­ dziedzictwa kulturowego, której podstawowym ce­ mi, jnacę ze studentami z wydziałów architektury lem powinna być ochrona kulturowego 1 historycz­ i sztuki. nego dziedzictwa Bośni 1 Hercegowiny. Częścią jej Od połowy lat 90. XX w. jedną z najważniej­ działań jest tworzenie owej listy narodowych szych form popularyzacji dóbr kultury były wy­ zabytków. stawy dotyczące zabytkowych cmentarzy, zabytko­ Pod adresem internetowym www.internet.ba/ wych fasad budynków, napraw 1 rekonstrukcji obiek­ spomenici-sa stworzono portal Instytutu do spraw tów zabytkowych zniszczonych w czasie wojny 1992- Ochrony Dziedzictwa Kulturowego, Historycznego 1995, obiekty sakralne jako symbole życia religij­ i Naturalnego Kantonu Sarajewo. Wykorzystano nego i duchowego narodów Bośni 1 Hercegowiny. teorie

5. Stary Most w Mostarze po rekonstrukcji. Fot. P. Bâthory. Źródło: http://www.cbc.ca/thecurrent/images/crossings1 5. Old Bridge in Mostar after reconstruction. Photo: P. Bâthory. Source: http://www.cbc.ca/thecurrent/images/crossingsl

Inicjatyw dotyczących odbudowy zniszczonego społeczności różniących się pod względem kulturo­ dziedzictwa byłych republik jugosłowiańskich było wym, etnicznym i religijnym. wiele. Podejmowały je zarówno organizacje między­ „ lak więc po doświadczeniach niszczenia i ra­ narodowe, jak i poszczególne państwa. Ich głównym bowania dóbr kultury w czasie II wojny światowej, celem było rekonstruowanie obiektów zniszczonych na gruncie europejskim ponownie widać drama­ bądź uszkodzonych w wyniku działań zbrojnych. tyczne konsekwencje braku systematycznej ewiden­ W> zgaśnięcie konfliktu na Bałkanach sprawiło, że za­ cji i dokumentacji zabytków ruchomych. Działania częły się mnożyć raporty analizujące skalę znisz­ przeciwko takim tendencjom powinny być zada­ czeń. Dopiero po wojnie przystąpiono do inwenta­ niem priorytetowym służby ochrony zabytków we ryzacji zasobów kulturowych. wszystkich krajach świata Przykład Bośni i Her­ Na zakończenie przytoczony zostanie przykład cegowiny niechaj posłuży jako przestroga. Starego Mostu w Mostarze w Bośni i I lercegowinie. len zabytkowy obiekt został zniszczony w czasie działali zbrojnych. Zrekonstruowano go z pomocą międzynarodowego komitetu naukowego, powołane­ Anna Długoziina, doktorantka w Katedrze Sztuki Krajobrazu SGGW w Warszawie, absolwentka Między­ go jirzez UNESCO. Odbudowane Stary Most i Stare wydziałowego Studium Gospodarki Przestrzennej Miasto w Mostarze stały się symbolem pojednania, SGGW w Warszawie i Instytutu Stosunków Między­ międzynarodowej współpracy oraz współistnienia narodowych UW w Warszawie. Przypisy

1. Do narodów Jugosławii należą: Serbowie, Chorwaci, Słoweń­ 10. Raporty Tadeusza Mazowieckiego..., jw., s. 79. cy, Macedończycy, Czarnogórcy, Bośniacy. 11. Z. Aygen, The protection of cultural landscapes iri post - war 2. Z państw byłej Jugosławii uformowało się kilka oddzielnych zones, Paper presented at the Forum UNESCO University and narodów świadomych swej odrębności, żyjących w obrębie włas­ Heritage 10“1 International Seminar Cultural Landscapes in the nej specyficznej kultury i tradycji, posiadających wyraźnie okre­ 21st Century, 2006, p. 3. ślone interesy polityczne i gospodarcze. 12. A.J. Riedlmayer, Destruction of cultural heritage in Bosnia- 3. W. Forgacz, Przyczyny konfliktu na terenie byłej Jugosławii, Herzegovina, 1992-1996: A post-war-survey o f selected munici­ [w:] „Przegląd Informacyjno-Dokumentacyjny \ Warszawa 2001, palities, Massachusetts, 2002, p. 9. nr 5 (273); P. Eberhardt, Przemiany demograficzno-etriiczne na 13. Tamże, s. 10. obszarze Jugosławii w XX wieku, Lublin 2005. 14. Tamże, s. 14. 4. Raporty Tadeusza Mazowieckiego z byłej Jugosławii, Poznari- 15. Raporty Tadeusza Mazowieckiego..., jw., s. 74. Warszawa 1993, s. 74. 16. A.J. Riedlmayer., Destruction of cultural heritage in Bosnia- 5. Z. Mavar, Skutki działań wojennych dla dziedzictwa kulturo­ Herzegovina..., jw., s. 15. wego Chorwacji’, [w:] Ochrona dóbr kultury w razie zagrożeń 17. Tamże, s. 17. czasu wojny i pokoju. Materiały z międzynarodowej konferencji 18. Tamże, s. 19. zorganizowanej w ramach programu „Partnerstwo dla Pokoju ”, Kraków 1096, s. 233. 19. Cultural heritage in . Protection and conservation o f a multi-ethnic heritage in danger. Mission report, 2004, p. 8. 6. Konwencja o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego (podpisana w Hadze 14 maja 1954 r.), [w:] M. Flem­ 20. J.S. Pasierb, Ochrona zabytków sztuki kościelnej, Warszawa ming, Międzynarodowe prawo wojenne. Zapobieganie konfliktom 1995, s. 48. zbrojnym. Odpowiedzialność za przestępstwa wojenne. Zbiór 21. Tamże, s. 49. dokumentów, Warszawa 1978 lub Dz. U. 1957, nr 46, poz. 212. 22. Cultural heritage in Kosovo..., jw., p. 2. 7. Z. Uzunovid, Protection, documentation and popularization 23. F. Maniscalco, The Loss o f the Kosovo Cultural Heritage, [w:] of cultural - historical and natural heritage of Canton Sarajevo, www.webjoumal.umor.it, No. 11, 2006, p. 41. , Sarajevo 2000, p. 1. 24. Tamże, p. 24. 8. Tamże. 25. D. Ratkowid, Chorwacja, skutki wojny, „Cenne, bezcenne/ 9. Tamże, p. 2. utracone”, 1997, nr 2.

BOSNIA AND HERZEGOVINA - CULTURAL PROPERTY DURING WAR AND PEACE

he state of Bosnia and I lerzegovina came into World War (i.a. international conventions signed in Tbeing as a result of the disintegration of 1954, 1970 and 1973, the establishment of subjects Yugoslavia; at the same time, it remained one of the associated with the protection, registration and conflict-prone spots on the map of twentieth-century assessment of the state of the cultural heritage as Europe. Up to the early 1990s Yugoslavia was well as the codification of national law), the war a federation of states (Serbia, Macedonia, Croatia, disclosed all its failings. The article analyses the Montenegro, Slovenia, Bosnia and Herzegovina), damage suffered by Bosnian immobile monuments and thus comprised a cultural, religious and of culture (especially sacral architecture) and mobile national melting pot. The awakening of national monuments (archives, institutes, libraries storing consciousness in Bosnia and Herzegovina led to old books, manuscripts, documents, etc.), and seeks a referendum, due to which in 1992 the republic the reasons for the losses suffered by cultural proclaimed its independence and turned into an property and the unsatisfactory functioning of the arena of armed conflicts. In 1992-1995 the territory mechanisms of the protection of cultural property of Bosnia and Herzegovina witnessed a war, whose during armed conflicts. Furthermore, the author victims included local cultural property. outlined activity intent on the protection of cultural Despite a system of the protection of cultural property in Bosnia and Herzegovina. property, constructed since the end of the Second