İran'daki Başörtüsü Protestoları Üzerine Sosyo
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
ORMERORMER PERSPEKTİF SERİLERİ MART 2018 NO: 21 PERSPEKTİF SERİLERİ mart 2018, NO: 21 İRAN’DAKİ BAŞÖRTÜSÜ PROTESTOLARI ÜZERİNE SOSYO-POLİTİK BİR DEĞERLENDİRME Müberra Dinler 017 yılının son günlerinde İran’da İnkılap Caddesi’nde çekilen fotoğra- İstanbul Üniversitesi başgösteren protestoların etkisi- fı kısa süre içinde “İnkılap Caddesi İktisat bölümünde lisans 2 ve aynı üniversitenin ni yitirmesinin üzerinden çok geç- Kızları” etiketiyle sosyal medyada ya- Sosyoloji bölümünde meden yeni bir protesto dalgasının yıldı ve Muvahhid eylemlerin sembol yüksek lisans eğitimini haberleri uluslararası medyada hızla ismi hâline geldi. Beyaz Çarşamba2 tamamlayan Müberra yayıldı. İranlı kadınlar bir süredir be- eylemleri ise, 1976’da İran’da doğan Dinler, 2017 yılında Sakarya Üniversitesi yaz başörtülerini çıkarıp ellerindeki fakat şu an ABD’de yaşayan Mesih Ortadoğu Enstitüsü’nde sopanın ucunda sallandırırken çekil- Alinejad’ın 2014 yılından beri sür- doktora eğitimine dikleri fotoğrafları sosyal medyada dürdüğü, Türkçe’ye “Benim Saklı başladı. Hâlihazırda paylaşarak başörtüsü zorunluluğuna Özgürlüğüm” şeklinde çevrilebilecek İran’ın sosyo-kültürel 3 yapısını odağa karşı tepkilerini dile getiriyor. Aslında “My Stealthy Freedom” adlı hareke- alan çalışmalarını başörtüsü zorunluluğunun bu şekil- tin bir parçası olarak Mayıs 2017’de sürdürmektedir. de protesto edilmesi yeni bir durum başlamıştı. değil. Çeşitli medya organlarında, Ülkesinde gazetecilik yaptığı sırada Meşhed’de başlayıp ülkeye yayılan dönemin hükümetini ve cumhur- son protestoların bir parçasıymış başkanı Ahmedinejad’ı eleştirileri- gibi öne çıkarılan Vida Muvahhid’in nin hedefine koyduğu yazılarla gün- beyaz başörtüsünü bir sopanın ucun- deme gelmiş politik bir figür olarak da sallayan fotoğrafı da bu protesto- tanınan Alinejad, hâlihazırda Voice ların başlamasından bir gün önce, of America (Amerika’nın Sesi)’nın geçen yıldan beri devam eden “Beyaz Farsça servisinde bir hiciv programı Çarşamba” eylemleri sırasında çe- sunmanın yanı sıra ABD hükümeti kilmişti.1 Muvahhid’in Tahran’ın destekli Radio Free Europe (Özgür İran’dakİ Başörtüsü Protestoları üzerİne sosyo-Polİtİk Bİr değerlendİrme Avrupa Radyosu)’un bir kolu olan hakimin salıverilmesi için belirlediği İslami rejime geçiş Radio Farda (Radyo Yarın)’da çalı- 135.000 dolarlık kefaleti ödeyemeyen sürecinde Şii ulema şıyor. Başlattığı kampanyayla İranlı Hüseyni’nin Tahran’ın güneyindeki içinden örtünmeye kadınların başlarını örtüp örtmeye- Gharchak Hapishanesi’nde zor koşul- dair öne sürülen farklı ceklerini tercih etme haklarına dikkat lar altında tutulduğunu belirtmişti.5 görüşlerle tartışmalar çeken Alinejad’ın girişimi, web site- Daha sonra Hüseyni ile birlikte bir alevlenmişse de 7 sinde “İranlı kadınların başörtüsüz protestocunun daha kefaletle salındı- fotoğraflarını paylaştığı bir çevrimiçi ğı ortaya çıktıysa da kalan tutuklula- Mart 1979’da İmam 6 toplumsal hareket” olarak tanımlanı- rın durumu belirsizliğini koruyor. Humeyni kadınların yor.4 Facebook, Twitter ve Instagram 1979 Devrimi’nden beri Şia huku- İslami kurallara göre gibi sosyal medya kanallarını bu ama- kuna dayalı Velayet-i Fakih rejimi giyinmesi gerektiğini ca yönelik olarak son derece aktif bir altında yönetilen İran’da kadınların açıklamış, 1980 yılında şekilde kullanan Alinejad’ın Mayıs kamusal alanlarda başörtüsü takma- kamu dairelerinde 2017’deki çağrısı, İranlı kadınlar ve sı ve İslami kılık kıyafet kurallarına çalışan kadınların onları destekleyen erkekler vasıtasıyla uygun giyinmeleri zorunludur. İranlı İslami kılık kıyafet dalga dalga yayılarak 2018’in ilk gün- kadınlar bu kuralı “çador” adı verilen lerinden itibaren uluslararası medya- kurallarına uymaları çarşafa girmekten, şallarını saçları- da sık sık karşımıza çıkan eylemlere nın önü görünecek şekilde gevşekçe zorunluluğu getirilmiş, dönüşmüş durumda. Eylemlerin ülke taşımaya uzanan farklı şekillerde uy- 1983’e gelindiğindeyse içinde karşılaştığı tepkilerse, İran’ın gularlar. İslami rejime geçiş sürecin- bu zorunluluk kamusal hukuki düzeninin doğrudan sonuç- de Şii ulema içinden örtünmeye dair hayatın tüm alanlarına ları olduğu kadar, bu düzen üze- öne sürülen farklı görüşlerle tartış- yayılmıştır. re şekillenen siyasi tartışmaların ve malar alevlenmişse de 7 Mart 1979’da toplumsal yapının karmaşıklığını da İmam Humeyni kadınların İslami açıkça yansıtan bir çeşitlilikte seyre- kurallara göre giyinmesi gerektiğini diyor. Uluslararası medyada yaratılan açıklamış, 1980 yılında kamu daire- algının aksine protestoların ülkede lerinde çalışan kadınların İslami kılık geniş bir gündem yarattığını söyle- kıyafet kurallarına uymaları zorun- mek ise güç. Protestolar kapsamında luluğu getirilmiş, 1983’e gelindiğin- gözaltına alınan ilk kadın olan Vida deyse bu zorunluluk kamusal hayatın Muvahhid, bir aylık bir sürenin ar- tüm alanlarına yayılmıştır.7 Büyük bir dından serbest bırakıldı fakat geçen modernleşme cereyanına sahne olan zaman içinde gözaltına alınan diğer Şah Rıza Pehlevi döneminde gele- yirmi dokuz kişinin durumuna dair neksel kıyafetlerini giymeleri yasak- bildiklerimiz, bu protestoculardan lanan erkeklerle birlikte kadınlar da biri olan Nergis Hüseyni’nin avukatı başörtülerini çıkarmaya zorlanmıştır. Nesrin Sutudeh’in ifadelerine daya- Muhammed Rıza Pehlevi dönemin- nıyor. 29 Ocak 2018 tarihinde İnkılap de zorlama kaldırılsa da başı örtülü Caddesi’nde çekilmiş beyaz başör- kadınlar Batılılaşmış kesimlerce geri tüsünü sallayan fotoğrafını sosyal kalmışlık damgası yemekten kurtula- medyada paylaştığı gerekçesiyle tu- mamışlardır. 1979 devriminden sonra tuklanan Hüseyni, on yıla kadar hapis yaşanan kırılmayla kadınlar bu kez istemiyle yargılandığı davada kendisi- tersine bir zorunluluğun muhatabı ni savunmak üzere mahkemeye gel- hâline gelmiştir. Böylece, devrimin ilk medi. Müvekkilinin başörtüsü takma günlerinde meydanlarda başörtüsü zorunluluğunu reddettiğini ve pro- zorunluğunu savunan kitlelerin yanı testoda bulunmanın yasal hakkı ol- sıra protesto edenler de toplanmış- duğunu söylediğini belirten Sutudeh, tır.8 Muhammed Rıza Şah döneminin 2 2 ORMER PERSPEKTİF SERİLERİ MART 2018 NO: 21 Batılılaşmacı anlayışıyla 1967 yılında yahut tüketiciliği ve sömürüyü yay- çıkarılan Aile Koruma Kanunu ile mada araç olarak görülmekten ko- IPOS adlı Virginia, evlenme yaşının 13’ten 15’e çıkarıl- rumaktadır. Böylelikle, ideolojisine ABD merkezli ması, boşanma, çok eşlilik, çocuğun adanmış kişiler yetiştirmekle birlikte özel bir araştırma velayetini alma gibi konularda yapılan çok önemli ve kıymetli annelik iş- şirketinin 2015 düzenlemeler, 26 Şubat 1979’da bu levlerini yeniden kazanan kadınlara, yılında düzenlediği kanunun kaldırılmasıyla geri alınmış, toplumda öncülük ve hayatın tüm ankette İranlıların kadınlar için yasal evlilik yaşı yeniden başat alanlarında erkeklerle ortak bir İslami kurallara 13’e düşürülürken, erkekler tek taraflı mücadeleyi sürdürme rolü atfedil- boşanma hakkı elde etmiş, çocukla- mektedir. Bu ağır sorumlulukları yük- göre giyinme rın velayet hakkı babaya verilmiştir. lenen kadınların, İslam nezdinde bü- zorunluluğunu Takip eden süreçte erkekler için çok yük bir değere ve asalete sahip olduğu %53 oranında eşlilik ilke olarak kabul edilmiş, kız belirtilmektedir. Dolayısıyla yasalar desteklediği ve erkek öğrencilerin birlikte eğitim önünde eşitliği düşünürken “İslami görülmektedir. görmeleri yasaklanmış ve şeriat ge- kriterlere uyumluluk” ilkesini, anaya- reğince kadınların artık yargıç ola- sada kadınların ele alındığı bu bağlam mayacağı açıklanmıştır.9 90’lı yıllarda üzerinden okumak gerekir. bilhassa evlilikle ilgili yasalarda ka- İran’da bu yönde düzenlenen yasala- dınlar lehine iyileştirmeye gidildiyse rın korumayı amaçladığı yaşam tar- de bunların geçmişteki uygulamalar- zını sürdüren kesimlerin varlığı yad- dan muzdarip olan kadınların hayat- sınamaz bir büyüklüktedir. IPOS adlı larında büyük bir değişim yarattığını Virginia, ABD merkezli özel bir araş- söylemek güçtür. tırma şirketinin 2015 yılında düzenle- İran Anayasası’nın 20. maddesine diği ankette İranlıların İslami kuralla- göre, erkek-kadın bütün vatandaş- ra göre giyinme zorunluluğunu %53 lar, İslami kriterlerle uyumlu insani, oranında desteklediği görülmektedir. siyasi, ekonomik, toplumsal ve kül- Halkın %42’si ise tercih hakkını des- türel haklarının yasalarla korunması teklemektedir. Cinsiyet, eğitim duru- konusunda eşittirler. Kadınlar ve er- mu ve insani gelişme endeksine göre keklerin çeşitli konularda farklı yasal ayrımları da ortaya koyan ankette, uygulamalara tâbi olmaları ise, bütün yüksek öğretimden geçmiş olanların anayasaya hâkim olan bu “İslami kri- %51’inin tercih hakkını, %49’unun terlere uyumluluk” anlayışıyla birlikte zorunluluğu desteklediği görülmek- ortaya çıkmaktadır. Devrim anayasa- tedir. Yüksek öğretimden geçmemiş- sının başlangıç metninde kadınların ler arasında ise bu oran %60’a %40’lık devrimci mücadeleye katkılarının altı bir oran ile İslami yasalar lehinedir. özellikle çizilmekte, “tağuti”10 rejim İnsani gelişme endeksine göre ayrıma altında büyük baskılara maruz kalan bakıldığında endeksin düşük olduğu kadınların haklarının genişletilme- bölgelerde zorunluluk %64 oranında sinin, İslami toplumsal altyapının destek görürken yüksek olduğu böl- yaratımı sürecinin doğal bir parçası gelerde ise bu oran %48’e düşmek- olduğu ifade edilmektedir. Toplumun tedir.11 Anketin sonuçları, günümüz yapıtaşı olan ailenin İslami inanç ve İran toplumunda, devrimde karşılık ideallere uygun bir şekilde kurula- bulan kesimlerin varlığının sürdüğü- bilmesi hedefine yönelik ihtiyaçların nü gösterir. Bu