ORMERORMER PERSPEKTİF SERİLERİ MART 2018 NO: 21 PERSPEKTİF SERİLERİ mart 2018, NO: 21 İRAN’DAKİ BAŞÖRTÜSÜ PROTESTOLARI ÜZERİNE SOSYO-POLİTİK BİR DEĞERLENDİRME Müberra Dinler

017 yılının son günlerinde İran’da İnkılap Caddesi’nde çekilen fotoğra- İstanbul Üniversitesi başgösteren protestoların etkisi- fı kısa süre içinde “İnkılap Caddesi İktisat bölümünde lisans 2 ve aynı üniversitenin ni yitirmesinin üzerinden çok geç- Kızları” etiketiyle sosyal medyada ya- Sosyoloji bölümünde meden yeni bir protesto dalgasının yıldı ve Muvahhid eylemlerin sembol yüksek lisans eğitimini haberleri uluslararası medyada hızla ismi hâline geldi. Beyaz Çarşamba2 tamamlayan Müberra yayıldı. İranlı kadınlar bir süredir be- eylemleri ise, 1976’da İran’da doğan Dinler, 2017 yılında Sakarya Üniversitesi yaz başörtülerini çıkarıp ellerindeki fakat şu an ABD’de yaşayan Mesih Ortadoğu Enstitüsü’nde sopanın ucunda sallandırırken çekil- Alinejad’ın 2014 yılından beri sür- doktora eğitimine dikleri fotoğrafları sosyal medyada dürdüğü, Türkçe’ye “Benim Saklı başladı. Hâlihazırda paylaşarak başörtüsü zorunluluğuna Özgürlüğüm” şeklinde çevrilebilecek İran’ın sosyo-kültürel 3 yapısını odağa karşı tepkilerini dile getiriyor. Aslında “My Stealthy Freedom” adlı hareke- alan çalışmalarını başörtüsü zorunluluğunun bu şekil- tin bir parçası olarak Mayıs 2017’de sürdürmektedir. de protesto edilmesi yeni bir durum başlamıştı. değil. Çeşitli medya organlarında, Ülkesinde gazetecilik yaptığı sırada Meşhed’de başlayıp ülkeye yayılan dönemin hükümetini ve cumhur- son protestoların bir parçasıymış başkanı Ahmedinejad’ı eleştirileri- gibi öne çıkarılan Vida Muvahhid’in nin hedefine koyduğu yazılarla gün- beyaz başörtüsünü bir sopanın ucun- deme gelmiş politik bir figür olarak da sallayan fotoğrafı da bu protesto- tanınan Alinejad, hâlihazırda Voice ların başlamasından bir gün önce, of America (Amerika’nın Sesi)’nın geçen yıldan beri devam eden “Beyaz Farsça servisinde bir hiciv programı Çarşamba” eylemleri sırasında çe- sunmanın yanı sıra ABD hükümeti kilmişti.1 Muvahhid’in Tahran’ın destekli Radio Free Europe (Özgür İran’dakİ Başörtüsü Protestoları Üzerİne Sosyo-Polİtİk Bİr Değerlendİrme

Avrupa Radyosu)’un bir kolu olan hakimin salıverilmesi için belirlediği İslami rejime geçiş Radio Farda (Radyo Yarın)’da çalı- 135.000 dolarlık kefaleti ödeyemeyen sürecinde Şii ulema şıyor. Başlattığı kampanyayla İranlı Hüseyni’nin Tahran’ın güneyindeki içinden örtünmeye kadınların başlarını örtüp örtmeye- Gharchak Hapishanesi’nde zor koşul- dair öne sürülen farklı ceklerini tercih etme haklarına dikkat lar altında tutulduğunu belirtmişti.5 görüşlerle tartışmalar çeken Alinejad’ın girişimi, web site- Daha sonra Hüseyni ile birlikte bir alevlenmişse de 7 sinde “İranlı kadınların başörtüsüz protestocunun daha kefaletle salındı- fotoğraflarını paylaştığı bir çevrimiçi ğı ortaya çıktıysa da kalan tutuklula- Mart 1979’da İmam 6 toplumsal hareket” olarak tanımlanı- rın durumu belirsizliğini koruyor. Humeyni kadınların yor.4 , Twitter ve Instagram 1979 Devrimi’nden beri Şia huku- İslami kurallara göre gibi sosyal medya kanallarını bu ama- kuna dayalı Velayet-i Fakih rejimi giyinmesi gerektiğini ca yönelik olarak son derece aktif bir altında yönetilen İran’da kadınların açıklamış, 1980 yılında şekilde kullanan Alinejad’ın Mayıs kamusal alanlarda başörtüsü takma- kamu dairelerinde 2017’deki çağrısı, İranlı kadınlar ve sı ve İslami kılık kıyafet kurallarına çalışan kadınların onları destekleyen erkekler vasıtasıyla uygun giyinmeleri zorunludur. İranlı İslami kılık kıyafet dalga dalga yayılarak 2018’in ilk gün- kadınlar bu kuralı “çador” adı verilen lerinden itibaren uluslararası medya- kurallarına uymaları çarşafa girmekten, şallarını saçları- da sık sık karşımıza çıkan eylemlere nın önü görünecek şekilde gevşekçe zorunluluğu getirilmiş, dönüşmüş durumda. Eylemlerin ülke taşımaya uzanan farklı şekillerde uy- 1983’e gelindiğindeyse içinde karşılaştığı tepkilerse, İran’ın gularlar. İslami rejime geçiş sürecin- bu zorunluluk kamusal hukuki düzeninin doğrudan sonuç- de Şii ulema içinden örtünmeye dair hayatın tüm alanlarına ları olduğu kadar, bu düzen üze- öne sürülen farklı görüşlerle tartış- yayılmıştır. re şekillenen siyasi tartışmaların ve malar alevlenmişse de 7 Mart 1979’da toplumsal yapının karmaşıklığını da İmam Humeyni kadınların İslami açıkça yansıtan bir çeşitlilikte seyre- kurallara göre giyinmesi gerektiğini diyor. Uluslararası medyada yaratılan açıklamış, 1980 yılında kamu daire- algının aksine protestoların ülkede lerinde çalışan kadınların İslami kılık geniş bir gündem yarattığını söyle- kıyafet kurallarına uymaları zorun- mek ise güç. Protestolar kapsamında luluğu getirilmiş, 1983’e gelindiğin- gözaltına alınan ilk kadın olan Vida deyse bu zorunluluk kamusal hayatın Muvahhid, bir aylık bir sürenin ar- tüm alanlarına yayılmıştır.7 Büyük bir dından serbest bırakıldı fakat geçen modernleşme cereyanına sahne olan zaman içinde gözaltına alınan diğer Şah Rıza Pehlevi döneminde gele- yirmi dokuz kişinin durumuna dair neksel kıyafetlerini giymeleri yasak- bildiklerimiz, bu protestoculardan lanan erkeklerle birlikte kadınlar da biri olan Nergis Hüseyni’nin avukatı başörtülerini çıkarmaya zorlanmıştır. Nesrin Sutudeh’in ifadelerine daya- Muhammed Rıza Pehlevi dönemin- nıyor. 29 Ocak 2018 tarihinde İnkılap de zorlama kaldırılsa da başı örtülü Caddesi’nde çekilmiş beyaz başör- kadınlar Batılılaşmış kesimlerce geri tüsünü sallayan fotoğrafını sosyal kalmışlık damgası yemekten kurtula- medyada paylaştığı gerekçesiyle tu- mamışlardır. 1979 devriminden sonra tuklanan Hüseyni, on yıla kadar hapis yaşanan kırılmayla kadınlar bu kez istemiyle yargılandığı davada kendisi- tersine bir zorunluluğun muhatabı ni savunmak üzere mahkemeye gel- hâline gelmiştir. Böylece, devrimin ilk medi. Müvekkilinin başörtüsü takma günlerinde meydanlarda başörtüsü zorunluluğunu reddettiğini ve pro- zorunluğunu savunan kitlelerin yanı testoda bulunmanın yasal hakkı ol- sıra protesto edenler de toplanmış- duğunu söylediğini belirten Sutudeh, tır.8 Muhammed Rıza Şah döneminin

2 2 ORMER PERSPEKTİF SERİLERİ MART 2018 NO: 21

Batılılaşmacı anlayışıyla 1967 yılında yahut tüketiciliği ve sömürüyü yay- çıkarılan Aile Koruma Kanunu ile mada araç olarak görülmekten ko- IPOS adlı Virginia, evlenme yaşının 13’ten 15’e çıkarıl- rumaktadır. Böylelikle, ideolojisine ABD merkezli ması, boşanma, çok eşlilik, çocuğun adanmış kişiler yetiştirmekle birlikte özel bir araştırma velayetini alma gibi konularda yapılan çok önemli ve kıymetli annelik iş- şirketinin 2015 düzenlemeler, 26 Şubat 1979’da bu levlerini yeniden kazanan kadınlara, yılında düzenlediği kanunun kaldırılmasıyla geri alınmış, toplumda öncülük ve hayatın tüm ankette İranlıların kadınlar için yasal evlilik yaşı yeniden başat alanlarında erkeklerle ortak bir İslami kurallara 13’e düşürülürken, erkekler tek taraflı mücadeleyi sürdürme rolü atfedil- boşanma hakkı elde etmiş, çocukla- mektedir. Bu ağır sorumlulukları yük- göre giyinme rın velayet hakkı babaya verilmiştir. lenen kadınların, nezdinde bü- zorunluluğunu Takip eden süreçte erkekler için çok yük bir değere ve asalete sahip olduğu %53 oranında eşlilik ilke olarak kabul edilmiş, kız belirtilmektedir. Dolayısıyla yasalar desteklediği ve erkek öğrencilerin birlikte eğitim önünde eşitliği düşünürken “İslami görülmektedir. görmeleri yasaklanmış ve şeriat ge- kriterlere uyumluluk” ilkesini, anaya- reğince kadınların artık yargıç ola- sada kadınların ele alındığı bu bağlam mayacağı açıklanmıştır.9 90’lı yıllarda üzerinden okumak gerekir. bilhassa evlilikle ilgili yasalarda ka- İran’da bu yönde düzenlenen yasala- dınlar lehine iyileştirmeye gidildiyse rın korumayı amaçladığı yaşam tar- de bunların geçmişteki uygulamalar- zını sürdüren kesimlerin varlığı yad- dan muzdarip olan kadınların hayat- sınamaz bir büyüklüktedir. IPOS adlı larında büyük bir değişim yarattığını Virginia, ABD merkezli özel bir araş- söylemek güçtür. tırma şirketinin 2015 yılında düzenle- İran Anayasası’nın 20. maddesine diği ankette İranlıların İslami kuralla- göre, erkek-kadın bütün vatandaş- ra göre giyinme zorunluluğunu %53 lar, İslami kriterlerle uyumlu insani, oranında desteklediği görülmektedir. siyasi, ekonomik, toplumsal ve kül- Halkın %42’si ise tercih hakkını des- türel haklarının yasalarla korunması teklemektedir. Cinsiyet, eğitim duru- konusunda eşittirler. Kadınlar ve er- mu ve insani gelişme endeksine göre keklerin çeşitli konularda farklı yasal ayrımları da ortaya koyan ankette, uygulamalara tâbi olmaları ise, bütün yüksek öğretimden geçmiş olanların anayasaya hâkim olan bu “İslami kri- %51’inin tercih hakkını, %49’unun terlere uyumluluk” anlayışıyla birlikte zorunluluğu desteklediği görülmek- ortaya çıkmaktadır. Devrim anayasa- tedir. Yüksek öğretimden geçmemiş- sının başlangıç metninde kadınların ler arasında ise bu oran %60’a %40’lık devrimci mücadeleye katkılarının altı bir oran ile İslami yasalar lehinedir. özellikle çizilmekte, “tağuti”10 rejim İnsani gelişme endeksine göre ayrıma altında büyük baskılara maruz kalan bakıldığında endeksin düşük olduğu kadınların haklarının genişletilme- bölgelerde zorunluluk %64 oranında sinin, İslami toplumsal altyapının destek görürken yüksek olduğu böl- yaratımı sürecinin doğal bir parçası gelerde ise bu oran %48’e düşmek- olduğu ifade edilmektedir. Toplumun tedir.11 Anketin sonuçları, günümüz yapıtaşı olan ailenin İslami inanç ve İran toplumunda, devrimde karşılık ideallere uygun bir şekilde kurula- bulan kesimlerin varlığının sürdüğü- bilmesi hedefine yönelik ihtiyaçların nü gösterir. Bu kesimlerden kadınlar, karşılanması, İslami yönetimin göre- Rıza Şah döneminde getirilen başör- vi olarak tanımlanmaktadır. Metne tüsü çıkarma zorunluluğunu içlerine göre, bu aile anlayışı, kadını bir nesne sindiremediklerinden yıllarca evle-

3 İran’dakİ Başörtüsü Protestoları Üzerİne Sosyo-Polİtİk Bİr Değerlendİrme

rinde hapis hayatı yaşamışlar, kamu- aydınlardır. Görüşlerini yoğun ola- Bu isimlerin en sal alanda varlık gösterememişlerdi. rak Kiyan gazetesinde ve Muhammed bilinenlerinden Öte yandan devrimle birlikte getirilen Hatemi döneminde yayın hayatına Abdülkerim Suruş, başörtüsü zorunluluğunu protesto et- başlayan pek çok reformist mecrada kadınların hakları mek üzere meydanlarda toplanan on tartışan dindar entelektüeller, İslamın konusunda eski binlerce kadın ve erkekse, devrimin özünde yatan değerlere bağlı olmakla yasaların, toplumdaki dışarıda bıraktığı, günümüze uzanan birlikte bu değerlerin modern top- yeni kadın algısıyla süreçte kimi zaman yakınlarda oldu- lumsal hayatta da yeniden yorum- ğu gibi protestolara dönüşecek bir lanarak yaşanabileceğini savunur- örtüşmediğini ve dini hoşnutsuzluk içinde yaşayan kesim- lar. Bu isimlerin en bilinenlerinden emirlerin incelenerek leri temsil etmekteydi. Devrim kad- Abdülkerim Suruş, kadınların hakları altlarında yatan rolarının bu durumla ilgili düşüncesi, konusunda eski yasaların, toplumda- felsefeye bağlı devrimin topluma yayılmasıyla zaten ki yeni kadın algısıyla örtüşmediğini kalınmak suretiyle yeni hayal edilen İslami düzenin sorun- ve dini emirlerin incelenerek altla- yasalar oluşturulması suzca yaşanacağıydı. Fakat başlangıç- rında yatan felsefeye bağlı kalınmak gerektiğini öne tan günümüze uzanan süreç, bu dü- suretiyle yeni yasalar oluşturulması şüncedekileri haklı çıkarmışa benze- gerektiğini öne sürmektedir. Bunun sürmektedir. miyor. Geçen kırk yıllık süre zarfında da ötesinde, temel sorun, kadınların devrim çatısı altında yeşeren siyasal toplumsal konumuna dair algının de- kültür ve toplumsal düzene dair tar- ğişmesi ve iyileştirilmesidir.12 İranlı tışmalar da bu görüşü desteklemekte- kadınların sorunları hakkında çok dir. Farklı temellerde tartışılan kadın sayıda çalışma yapmış olan antropo- hakları meselesi bunlar içinde önemli log Ziba Mir-Hüseyni ise görüşlerini bir yer işgal eder. İslami bir feminizmin mümkünatı İran’da kadınların yaşadığı sorunlar çevresinde şekillendirmektedir.13 Bir farklı perspektiflerden tartışılmakla diğer bakış açısı, varolan hukuk düze- birlikte bu tartışmaların tamamına ninin İslami kuralların ataerkil bir sis- yakını İslami bir çerçevede gerçek- tem kurmak üzere yorumlanmasıyla leştirilmektedir. Bu durumun ortaya oluşturulmuş olduğunu öne sürerek çıkmasında İran’da İslami referans- bu ataerkillikle yine İslami referans- lara dayanmadan yasal bir muhalefet lara dayanarak mücadele eder. İran’ın sürdürmenin mümkün olmaması- ilk kadın yargıcı olan fakat devrimden nın ve “içeriden” yapılan eleştirilerin sonra kadınların yargıç olabilmesi “Batıcılık” damgası yemeden güçlü bir yasaklandığından görevini bırakmak itiraz yükseltebilmeyi mümkün kıl- zorunda kalan Şirin Ebadi bu bakış masının da etkili olduğu söylenebilir. açısını benimsemiştir. Kadınların Genel hatlarıyla günümüz İran İslam sorunlarına hukuk perspektifinden toplumunda kadınların konumunu bakan Ebadi, kadınlara dair bazı ya- ve yaşadıkları sorunları odağa alan sal düzenlemelerin İslam fıkhıyla tartışmalar pek çok farklı bakış açısı örtüşmeyen boyutlarına ve barındır- sunmakta ve reform taleplerine ze- dığı çelişkilere dikkat çekmektedir. min sağlamaktadır. Tartışmalarda öne Kadınlara yargıçlık görevi verilmeme- çıkan bir grup, entelektüel köklerini si, cezai ehliyetin erişkinlik yaşlarına Ayetullah Talegani, Ali Şeriati, Mehdi göre belirlenmesinden dolayı kız ço- Bazergan ve Ayetullah Mutahhari gibi cuklarının ceza yaşı dokuz ay yılıyken önde gelen İranlı alim ve düşünürler- erkeklerinkinin on beş ay yılı olarak den alan ve “dindar entelektüeller” belirlenmesi, kısas cezasının kadın- (roshanfekr-e dini) olarak tanınan lar ve erkekler için farklı uygulanması

4 4 ORMER PERSPEKTİF SERİLERİ MART 2018 NO: 21

gibi meselelerde Ebadi, saygın fakih- isteyen kadın ve erkek gönüllülerce leri referans göstererek bu düzenle- oluşturulmuş ve Devrim Muhafızları Tahran, Şiraz melerin ataerkil düzeni destekleyen Ordusu’na bağlı Besic gibi paramiliter gibi büyük ve bir yorum farklılığına dayandığını örgütlerin de diğerleri üzerinde belli modern şehirlerin öne sürmektedir. Benzer tartışmalar oranda denetim kurabildiğini belirte- sokaklarında her dönemde ulema arasında yoğun lim. Bahsi geçen farklılaşmaya, yöne- başörtüsünü olarak yürütüldüğünden Ebadi’nin time gelen cumhurbaşkanının refor- gevşek bir biçimde düşüncesinde olan kadın hakları sa- mist yahut muhafazakar düşüncede taşıyan bol makyajlı vunucularının başvurabileceği zengin olmasıyla, dini yönetim merciinin ge- bir fıkıh literatürü bulunur.14 rekli gördüğü dönemlerde denetimi kadınlara ve Batılı İran’da her kesimden kadının - sıkılaştırıp gevşetmesinin etkisinin de tarzda giyinmiş tını zorlaştıran bu türden meseleler, eklenmesi gerekir. İran’da sürüp giden erkeklere sıkça özellikle 90’lı yıllardan itibaren Zen-i gündelik hayatı bu farklılaşmalarla rastlanırken, Kum Ruz (Günün Kadını), Hukuk-i Zenan birlikte düşünmek ortaya daha canlı ve Meşhed gibi dini (Kadın Hakları), Zenan (Kadınlar)15 ve çok boyutlu bir tablo çıkaracaktır. merkezlerde genel gibi dergilerde tartışılmış, yukarı- Başörtüsü zorunluluğuna karşı son manzara bundan da bahsi geçen aydınların röportaj protestoların ise daha çok laik, Batılı çok uzaktır. ve yazılarına da sık sık yer veren bu bir hukuki düzenin taraftarı olan ka- dergiler kadınların gündelik hayatta dınlarca gerçekleştirildiği söylenebi- karşılaştığı zorla evlendirilme, fiziksel lir. Bu kadınların başörtüsü takıp tak- şiddet, boşanmada erkeklere tanınan mayacaklarının kendi tercihleri olma- avantajlar ya da spor müsabakalarına sı gerektiğine dair vurguları, İran’da katılamama gibi sorunları okuyucu kadınların pek çok konuda önce mektupları ve röportajlarla sayfaları- yasaların kısıtlayıcılığına sonra da na taşımıştır. Öte yandan bu sorun- eşlerinin iznine tâbi bir şekilde yaşa- ların pratikteki yansımalarının farklı malarını beraberinde getiren hukuki sosyo-ekonomik yahut sosyo-kültürel düzene bir başkaldırının uzantısıdır. özellikler gösteren bölge ve şehirlerde Başlattığı sosyal medya hareketiyle bu yoğunlaşıp seyreldiğini unutmamak kadınların temsilcilerinden biri olan gerekir. Tahran, Şiraz gibi büyük ve Mesih Alinejad görüşlerini, “Onlara modern şehirlerin sokaklarında ba- ‘Dininizi benim özel hayatımdan uzak şörtüsünü gevşek bir biçimde taşıyan tutun’ diyorum. Laik bir devlet istiyo- bol makyajlı kadınlara ve Batılı tarzda ruz. Özel hayatımıza dini müdahale giyinmiş erkeklere sıkça rastlanırken, istemiyoruz. İran, başörtüsü takmak Kum ve Meşhed gibi dini merkezler- isteyen dindar annem ve açık kalmak de genel manzara bundan çok uzaktır. isteyen benim için olmalı”16 diyerek Gerek yasal denetimlerin sıkılığı, ge- ortaya koyuyor. rekse yaşam tarzları konusunda in- İran başsavcısı Muhammed Cevad sanların birbirleri üzerindeki baskısı Muntazeri’nin protestolar üzerine da şehirden şehre değişmektedir. Bu yaptığı açıklamada17 özetle meseleyi noktada bir parantez açıp dini kural- önemsiz ve çocukça bulduğunu ve lara göre yaşamak istemeyenlerin üze- ülke dışından başlatıldığını belirtme- rindeki baskının sadece yasaları tem- si ise anlayışlar arasındaki farklılığa sil eden ahlak polisi üzerinden oluş- işaret ediyor. Yasaların koruyuculu- madığını ve devrim ideolojisine sıkı ğunda bir karşılık bulan toplumsal sıkıya bağlı yaşayan sivillerin yahut kesimlerle dışında kalan ve mevcut halk arasından İslami toplum idealini düzeni üzerinde sürekli bir baskı ara- benimsemiş, devrime hizmet etmek cı olarak hissetmekten bıkmış olan

5 İran’dakİ Başörtüsü Protestoları Üzerİne Sosyo-Polİtİk Bİr Değerlendİrme

kesimler arasındaki gerilim, ülkede- başka konuda olduğu gibi varolan Reformist kanadın ki toplumsal istikrarı sürekli olarak hukuk sistemi altında kadınların top- kadın milletvekili tehdit ettiği gibi dış manipülasyon- lumsal konumlarıyla ilgili gerilimi de Pervane Salahşuri, lara açık hale getiriyor. Bu bağlamda yükseltmektedir. Özellikle internet başörtüsünün takıp Mesih Alinejad’ın neo-conlarla iliş- ve sosyal medya başta olmak üzere takmamanın kadınlar kisinin İran’da belli kesimlerce sor- kitle iletişim araçları kullanımının 18 için bir tercih meselesi gulanmasının da zihinlerde soru toplumun tüm tabakalarına yayıldığı olması gerektiğine dair işaretleri yarattığını belirtmekte fayda bir çağda, yeni gelen nesillerin çağın var. 2011’den beri Ortadoğu’da yaşa- ruhuna uygun bir eğlence ve tüke- görüşlerini açıkladığı nan gelişmeler bu türden kaygıları tim kültürünün parçası olmak iste- videonun seçimlerin haklı çıkaracak belli örüntüleri or- meleri, üzerlerindeki baskıları onlar ardından ortaya taya koymaktadır. Bununla birlikte, için daha da hissedilir kılmaktadır. çıkınca açıklamalarını yukarıdaki açıklamadaki gibi mu- 2017’nin son günlerinde, henüz ba- “kadınlar çarşaf ya hafazakarların rejimi eleştiren tarafı şörtüsü protestoları alevlenmemişken da başörtüsü ve uzun ülke dışından teşvik edilen planların Tahran Emniyet Müdür Hüseyin pardesü arasında tercih parçası olarak görmesi, ülke için- Rahimi’nin «Bundan böyle farkında de toplumun tüm kesimlerine hitap olmadan tesettüre riayet etmeyen yapabilirler” şeklinde edebilecek bazı reformların yapıla- kadınlar polis tarafından gözaltına düzeltmek zorunda bilmesinin alanını daraltır. Siyaset alınmayacak, haklarında dosya oluş- kalmıştır. sahasında muhafazakarların bu tavrı turulmayacak. Eğitici sınıflar oluştu- karşısında reformistlerin çabaları da rulup bu derslerde eğitim alacaklar»21 kısıtlanmaktadır. Reformist kanadın şeklindeki açıklaması ilk etapta ba- kadın milletvekili Pervane Salahşuri, şörtüsü zorunluluğu konusunda yasal başörtüsünün takıp takmamanın ka- denetimin gevşetileceği yönünde bir dınlar için bir tercih meselesi olması algı uyandırsa da sonraki süreçte 29 gerektiğine dair görüşlerini açıkladığı kişinin gözaltına alınması ve bunlar- videonun seçimlerin ardından ortaya dan biri olan Nergis Hüseyni ile ilgili çıkınca açıklamalarını “kadınlar çar- aktarılan haberler, bu açıklamanın re- şaf ya da başörtüsü ve uzun pardesü formist politikalar açısından bir ağır- arasında tercih yapabilirler” şeklin- lık taşımadığını göstermekte. de düzeltmek zorunda kalmıştır.19 Öte yandan ılımlı Cumhurbaşkanı Meclisteki tüm görüşlerden kadın Ruhani’nin Meşhed’de başlayan eko- milletvekillerini bir araya toplayan nomik temelli protestolarla birlikte Kadın Fraksiyonu’nun başkanı olan son başörtüsü protestolarının yarat- Salahşuri, röportajda kadınlara yapı- tığı rüzgarı da temsil ettiği düşünce- lan ayrımcılıktan bahsederken, ken- ler doğrultusunda siyaset üretebil- disinin neden çarşaf giydiğinin sorul- mek için değerlendirmeye çalıştığı ması üzerine İran’da kadınların çarşaf söylenebilir. Ruhani’nin 2014 yılın- yahut başörtüsü takmaya zorunlu da Cumhurbaşkanlığı ofisine bağlı olduğunu, günün birinde bu zorunlu- Stratejik Çalışmalar Merkezi tarafın- luğun tercihe dönüşeceğini düşündü- dan düzenlenen ve İran halkının yüz- ğünü belirtmiştir.20 de 49.8’inin başörtüsünün özel alana İran’da devrim sonrasında kızların ait bir mesele olduğunu ve hükümetin eğitiminde ve kadın istihdamında bununla ilgili herhangi bir şey söyle- yaşanan gelişmeler kadınların kamu- memesi gerektiğini düşündüğünü sal alana katılımını arttırırken belli ortaya koyan anketin22 sonuçlarını oranda sekülerleşmeyi de beraberin- protestoların başlamasından sonra de getirmekte ve bu durum pek çok yayınlatması bu doğrultuda yorum-

6 6 ORMER PERSPEKTİF SERİLERİ MART 2018 NO: 21

landı. Ruhani’nin son dönemde İmam netimin cumhuriyetçi ideallere çok az Humeyni’nin kabri başında yaptığı alan bıraktığını” ve “reform umutla- Öte yandan ılımlı konuşmada23 demokrasi vurgusu ya- rının tükendiğini” belirterek yönetici Cumhurbaşkanı parken, hükümetlerin halkın istek- kadroların hâlen halkın çoğunluğu Ruhani’nin lerinin, eleştirilerinin, itirazlarının tarafından desteklenip desteklenme- Meşhed’de başlayan sesini duyması gerektiğini belirtmesi diğini ortaya çıkaracak bir referan- ekonomik temelli ve devrimin kırkıncı yılına giriş kutla- dumun yapılması çağrısında bulun- 24 25 protestolarla maları sırasında yaptığı konuşmada , dular. Son dönemdeki gelişmelerle birlikte son ülkedeki siyasi taraflara iç sorunları birlikte düşünüldüğünde gelecekte aşmak için referandum teklifinde bu- ağırlık kazanması beklenebilecek bu başörtüsü lunarak herkesin devrim trenine da- türden çağrılar karşısında muhafaza- protestolarının vet edilmesi gerektiğini vurgulaması kar kadroların ne türden bir tavır ta- yarattığı rüzgarı da dikkat çekici gelişmelerdi. Bu açık- kınacakları, İran’da devrimin kırkıncı da temsil ettiği lamanın hemen ardından araların- yılına girerken toplumun dinamizmi- düşünceler da Şirin Ebadi ve Nesrin Sutudeh’in ne cevap verebilme ve kendini dönüş- doğrultusunda de bulunduğu İranlı on beş aydın türebilme potansiyeliyle birlikte kalıcı siyaset “İslam Cumhuriyeti’nin kuruluşunu olup olamayacağını da belirleyecektir. takip eden kırk yıllık süre zarfında, üretebilmek için İslamlaştırma saplantısı içindeki yö- değerlendirmeye çalıştığı söylenebilir.

7 İran’dakİ Başörtüsü Protestoları Üzerİne Sosyo-Polİtİk Bİr Değerlendİrme

SONNOTLAR

1 “İran’da katılmadığı protestoların yüzü olan kadın”, BBC Türkçe, 3 Ocak 2018. 2 https://www.facebook.com/StealthyFreedom/videos/1798180076862745/ (Erişim Tarihi: 2 Şubat 2018) . 3 http://mystealthyfreedom.net/en/ (Erişim Tarihi: 2 Şubat 2018). 4 http://mystealthyfreedom.net/en/campaigns/ (Erişim Tarihi: 2 Şubat 2018) . 5 “Woman Arrested For Removing in Tehran Refuses to Repent Despite Facing 10 Ye- ars in Prison”, Center For Human Rights in Iran, 6 February 2018, https://www.iranhuman- rights.org/2018/02/woman-arrested-for-removing-hijab-in-tehran-refuses-to-repent- despite-facing-10-years-in-prison/ (Erişim Tarihi: 8 Şubat 2018). 6 “Human rights group calls on Iran to drop charges against protesters”, Eye, 24 February 2018. 7 Farzaneh Milani, Veils and Words: The Emerging Voices of Iranian Women Writers, New York: Syracuse University Press, 1992, pp. 37-38. 8 Lucy Davies, “Witness to revolution: the women of Iran 1979” The Telegraph, 10 September 2015. 9 Leyla Kahraman, “İranlı Kadınların Toplumsal ve Siyasal Profili”, Sosyoloji Araştırmaları Dergisi Cilt: 17 Sayı: 2 - Güz 2014, ss. 81-82. 10 Allah’ın koyduğu ölçüler dışında ölçüler koyan kimseler altındaki yönetimi tanımlamak üzere kullanılan bir sıfat. Burada Şah yönetimi kastedilmektedir. 11 https://www.ipos.me/en/polls/2015/03/18/hejab/ (Erişim Tarihi: 8 Şubat 2018). 12 Farideh Farhi, “Religious Intellectuals, the ‘Woman Question,’ and the Struggle for the Cre- ation of a Democratic Public Sphere in Iran”, International Journal of Politics, Culture and Society, Vol. 15, No. 2, Winter 2001, pp.322-23. 13 Ziba Mir-Hosseini, “Dossier 17: Stretching The Limits: A Feminist Reading of the Shari’a in Post-Khomeini Iran” Women Living Under Muslim Laws, September 1997, http://www. wluml.org/node/286 (Erişim Tarihi: 25 Şubat 2018). 14 Farhad Khosrokhavar ve Olivier Roy, İran: Bir Devrimin Tükenişi, İstanbul: Metis Yayınları 2013, s.158-159. 15 Bu dergiler dönem dönem kapatılmakta ve bazıları yeniden açılmaktadır. 16 yıllık bir yayın hayatı olan Zenan dergisi 2008’de Ahmedinejad döneminde “toplumun psikolojik güvenli- ğini bozma, ruh sağlığını tehlikeye sokma, toplumda kadınların güvende olmadığına ilişkin haber yayınlama ve İran’da kadınların konumunu kötü gösterme” gibi nedenlerle kapatıl- mıştır. 16 “İran’daki protestoların simge kadını Alinejad Habertürk’e konuştu”, Habertürk, 12 Şubat 2018. 17 “İranlı Başsavcı: Başörtüsü eylemleri çocukça ve önemsiz”, Sputnik, 2 Şubat 2018. 18 “Have Iranian Women’s Concerns Been Reduced To ‘the Veil’ By International Media?”, Albawaba, 31 January 2018, https://www.albawaba.com/loop/have-iranian-womens-con- cerns-been-reduced-veil-international-media-1082516 (Erişim Tarihi: 25 Şubat 2018). 19 Arash Karami, “After Elections, Iran’s Parliament Split Three Ways”, Al Monitor, 2 March 2016. 20 Leila Alikarami, “With more Women than Clerics, will Iran’s new Parliament improve Women’s Rights?” Open Democracy, 2 May 2016, https://www.opendemocracy.net/leila- alikarami/will-iran-s-new-parliament-improve-women-s-rights (Erişim Tarihi: 25 Şubat 2018). 21 “İran’da tesettür gözaltısına “farkındalık” şartı” NTV, 29 Aralık 2017. 22 Eliza Mackintosh, “Iran publishes report saying 49% of Iranians against compulsory veil” CNN, 6 Şubat 2018. 23 “Ruhani: İran halkı aydınlıktan karanlığa geri dönmeyecektir” IRNA, 31 Ocak 2018. 24 “Ruhani, iç sorunların çözümü için referandum teklif etti” Eş Şark El-Avsat, 12 Şubat 2018. 25 Saeed Kamali Dehghan, “Iranian intellectuals call for referendum amid political unrest” The Guardian, 14 Şubat 2018.

2014 yılında Sakarya Üniversitesi’nde kurulan Ortadoğu Enstitüsü [ORMER], 30 araştırmacısı ile bu alanda Türkiye’deki en büyük enstitüdür. Ortadoğu bölgesinin siyaset bilimi, sosyoloji, tarih ve ekonomi başta olmak üzere farklı disiplinler aracılığı ile araştırıldığı enstitüde, Ortadoğu Ça- lışmaları alanında Türkçe, Arapça ve İngilizce dillerinde eğitim verilen yüksek lisans ve doktora programları yürütülmektedir. Enstitünün önemli faaliyetleri arasında iki yılda bir düzenlenen Ortadoğu’da Siyaset ve Toplum Kongresi, yılda iki kez çıkarılan Türkiye Ortadoğu Çalışmaları Dergisi ve 2005’ten bu yana yayımlanan Ortadoğu Yıllığı bulunmaktadır. Sakarya Üniversitesi Esentepe Kampüsü 54187 Serdivan / SAKARYA 8 +90 264 295 3602 8 [email protected]