Onafhankelijk weekblad sinds 1877

16 januari 2014 Jaargang 138 / Nr. 3 € 4,50

Compassie voor afgunst Waarom jaloezie een nuttige emotie is

Egypte Greenpeace Dieudonné Dankzij het geweld tegen De arrestaties in Rusland De ongemakkelijke christenen zijn de Egyptische kwamen de milieuclub wel erg populariteit van een kerken voller dan ooit goed uit antisemitische komiek

03_01_omslag.indd 1 14-01-14 18:41 Christiaan Zwanikken NATURE

16 november 2013 t|m 30 maart 2014

www.museumhetvalkhof.nl

MHV_NATREW_AD_270x208druk.indd 1 24-10-13 10:20 12 antisemitische humor Kroniek van In dit Frankrijk worstelt met de grote kunst & cultuur populariteit van Dieudonné M’bala 50 Televisie Misha enzovoort M’bala Hassan Bahara Kunst Koen Delaere nummer Toneel We Are Your Friends 14 Greenpeace is de weg kwijt Film All Is Lost De arrestatie van de Arctic Sunrise- bemanning was te voorzien. Waarom Dichters & Denkers heeft de milieumultinational de actie 54 frits boterman en de geschiedenis doorgezet? Martijn Lodewijkx van duitsland Chris van der Heijden 18 Gülen versus erdogan 58 franca treur De levende heilige bindt de strijd aan Kees ’t Hart met de islamitische Turkse premier 59 maartje wortel Betsy Udink Marja Pruis 60 Joost Zwagerman 22 Zichtbaar arm Jan Postma Het liep storm bij het kerstdiner waarvoor inwoners van Amsterdam- Columns Noord voor één euro konden 6 Joep ­Bertrams aanschuiven. Deel 4 van de serie 7 Buitenland ‘Nieuwe armoede’ Emma Brunt H.J.A. Hofland Bitcaves Essay 8 Anone 28 compassie VOOR AFGUNST Economie We zijn vaker jaloers, een gevolg Jesse Frederik van de toenemende concurrentie en 9 Gorilla statuscompetitie in democratische 10 Media samenlevingen Sjaak Koenis Chris van der Heijden 57 christiaan weijts ‘Bij schuld- 32 christenen in egypte 65 Perquin Ondanks het vele geweld zijn de Opheffer hulpverlening kerken in Caïro nog steeds bruisende ontmoetingsplekken Monique Samuel Rubrieken wordt iemand 5 Commentaar 40 de pr van pussy riot 6 In de Wereld Hoe onbekende feministische 11 In Den Haag op een rantsoen kunstenaars uitgroeien tot wereldwijde 53 Kijken iconen van verzet tegen Poetin Rudi Fuchs gezet van enkele Margreet Fogteloo & Casper Thomas 62 Oplossing kerstpuzzels 63 Post tientjes per week’ 42 komedie tegen homogeweld 64 Sciencepalooza pagina 22 Een politiek incorrecte film zet Servië Cryptogram aan het denken. ‘Kut! Nu kan ik homo’s niet meer haten’ Jorie Horsthuis 66 HET EINDE Ariel Sharon (1928-2014), ijzervreter 45 Palestijnse vluchtelingen van Israël Rutger van der Hoeven In het vluchtelingenkamp Ain-el Helweh wordt het verleden nooit vergeten, blijkt Omslag Greenpeace-activist beklimt uit de filmA World Not Ours het Prirazlomnaya-platform, Gawie Keyser 18 september 2013, REX / London News Pictures / HH 46 Oorlog in beelden Soldaten zijn ook maar mensen, dat idee dreef de omgekomen oorlogsfotograaf Tim Hetherington Joost de Vries

48 Schiphol als overstapmachine Hoe minder nadrukkelijk de architectuur, hoe beter een luchthaven functioneert Jaap Huisman

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 3

Commentaar

Een waterdicht systeem dat lekt Huisartsen en apothekers krijgen een bonus van zorgverzekeraars De Uit een steekproef bleek onlangs nog dat voor elke patiënt die zijn medische gegevens gaat delen via het apothekers de medische gegevens van landelijk schakelpunt (lsp), voorheen het elektronisch patiënten­ technologische klanten hebben geleverd aan farmaceuti- dossier (epd). Dat is tegen de afspraken die vorig jaar zijn afgedwon- infrastructuur sche bedrijven. Een ander voorbeeld. De ov- gen door de Tweede Kamer. Het illustreert andermaal de obsessieve van het LSP chipkaart werd in 2008 ingevoerd omdat drang tot het hamsteren van data van burgers. ligt in handen het handig is voor reizigers. Justitie en Een huisarts uit Almelo is kritisch hierover in NRC Handelsblad. van het politie blijken ondertussen de reis­gegevens ‘Hier worden met geld patiënten gelokt. Dat staat haaks op de vrije regelmatig – enkele malen per week – te keus die mensen moeten hebben. Een dergelijke agressieve strategie Amerikaanse gebruiken voor onderzoeken. Het mag van om een systeem door te drukken heb ik in de zorg niet eerder mee- ICT-bedrijf de wet, maar het strookt niet met de infor- gemaakt.’ De directeur van de organisatie die het systeem beheert, de CSC matie waarmee het systeem indertijd aan Vereniging van Zorgaanbieders voor Zorgcommunicatie (vzvz), ont- de man is gebracht. Wat zijn beloftes over kende: het is oud nieuws. Maar wat is die uitspraak eigenlijk waard? de veiligheid en de toepassing van data­ Zorgverzekeraars, die het lsp financieren, doen er alles aan om het systemen dan waard? systeem te vullen met data. Via een informatiefolder worden burgers En dan hebben we het nog niet eens verleid om mee te werken: wie geen toestemming verleent om zijn over de nsa, die, zoals bekend werd door medische gegevens af te staan loopt het risico op fouten. Dit argu- de onthullingen van Snowden, meekoekeloert met reisgegevens, ment speelt in op angst. Doe je niet mee, dan roep je onheil over jezelf betalingsverkeer en communicatiestromen van Europese burgers. af. Natuurlijk is ook de medische doopceel interessant. Daar komt nog Duidelijk is dat het lsp in werking móet treden, ongeacht de iets bij. De nsa mag volgens de Patriot Act zonder verantwoording kritiek op de risico’s van misbruik. Geloven degenen die toestem- af te leggen gericht gegevens opvragen uit datasystemen die worden ming verlenen werkelijk in de bezwerende woorden dat ‘het systeem beheerd door Amerikaanse bedrijven. Voor het lsp is dat mogelijk, waterdicht is’? Of kan misbruik hen niks schelen? De geruststellende want de technologische infrastructuur ligt in handen van het Ameri- mantra ‘het kan geen kwaad, want ik heb toch niks te verbergen’ is kaanse ict-bedrijf csc. namelijk een illusie. Ja, dat was even schrikken voor vws-minister Schippers. Ze Vorige week meldde de Volkskrant dat criminelen de digitale onderkende opeens wél de risico’s. Ze wijst nu naar Brussel – daar identiteit (DigiD) van 150 inwoners in Amsterdam hebben gehackt. wordt het Europese standpunt over databescherming jegens de nsa Ze kregen daarmee toegang tot de site van de overheid en nadat ze de bepaald. Zo wordt de verantwoordelijkheid voor de beveiliging amorf. rekeningnummers hadden gewijzigd gingen toeslagen en uitkeringen Ondertussen moeten burgers maar blijven geloven in een waterdicht linea recta naar hun eigen rekening. Ook het lsp is beveiligd met datasysteem en steeds weer nieuwe beloftes. Dat is net als vertrouwen DigiD. Weliswaar met een sms-controle, maar als die gekraakt wordt op God – het is niet rationeel. liggen de gegevens van patiënten bloot. MARGREET FOGTELOO beeld milo

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 5 In de Wereld

Indiase corruptie bestrijden die pas na enkele dagen bellen effectieve hulp meende rechercheurs te herkennen en weigerde per telefoon kreeg. op het moment suprème het smeergeld aan te New Delhi – Het moesten wel Dat moet anders, zal Kejriwal gedacht heb- nemen. ‘Dit is wat we willen’, zei Kejriwal zon- politieagenten zijn, de eerste ben. Voordat de anticorruptielijn van start ging, dag tegen de pers. ‘De corrupten moeten angst slacht­offers van de anticorruptie- riep hij burgers op met hun telefoon geluids- of krijgen voor de gewone man.’ kruistocht van Delhi’s Partij van video-opnames te maken van ambtenaren die JOERI BOOM de Gewone Man (aap). Vraag een steekpenningen aannamen. ‘Met niet meer dan inwoner van de Indiase hoofdstad welke over- een telefoon heeft elke burger de macht om de heidsinstantie het meest corrupt is, en tien corrupten aan te klagen.’ File als straf voor Democraten tegen één dat je te horen krijgt: de politie. Deze hulplijn werkt wél, door een even New York – Plots waren op 9 septem- Arvind Kejriwal, de kersverse Gewone Man- simpel als effectief systeem. Er worden zo veel ber 2013 twee van de drie rijstroken premier van de regering in de regio rond Delhi mogelijk bellers te woord gestaan. Daarbij wordt afgesloten die vanaf Fort Lee toe- (22 miljoen inwoners), lijkt werk te maken van uitgezocht of de corruptieclaim geloofwaardig is gang geven tot de George Washing- zijn belofte de bezem te halen door Delhi’s cor- en de overtreder te vervolgen. De beller wordt ton Bridge, de verbinding tussen de rupte openbare instanties. Vorige week maakte gevraagd in het geheim opnames te maken. staat New Jersey en het noorden van Manhattan. hij bekend dat een hulplijn zou worden ingesteld Naar aanleiding van het materiaal wordt een Daardoor ontstond een verkeers­infarct in Fort voor corruptieklachten. Niet wéér een hulplijn, val gezet waarbij de corrupteling op heterdaad Lee, dat vier dagen zou aanhouden. Als reden dachten veel Delhiïeten. Net als in Nederland moet worden betrapt door ambtenaren van de voor de sluiting van de rijstroken werd een ver- dienen hulplijnen hier meestal niet zozeer om ‘anticorruptieafdeling’. keersstudie opgegeven. Saillant: de eerste dag een probleem op te lossen, als wel om veront- U leest het goed. Een anticorruptie­afdeling. van sluiting viel uitgerekend samen met de eerste waardiging te smoren. Toen duizenden Delhiïe- Met alles erop en eraan. Leidde jaren een geeu- dag van het nieuwe schooljaar in Fort Lee. ten de straat op gingen na de dodelijke groeps- wend bestaan te midden van Delhi’s gierende Inmiddels is duidelijk dat de verkeersstudie verkrachting van de fysiotherapiestudente in corruptie. Krijgt het nu heel druk. Drie dagen verzonnen was: de sluiting was geïnstigeerd december 2012, opende de overheid een Sexual en ruim 23.000 telefoontjes later werden twee door Bridget Kelly, een hoge stafmedewerker Assault Hotline (telefoonnummer 181) en de agenten gearresteerd bij het ­aannemen van van Chris Christie, de gouverneur van New Jer- politie verdubbelde de bezetting op zijn Vrou- smeergeld. Meteen daarna gevolgd door een sey. Kelly zette twee hoge functionarissen bij wenhulplijn (draai: 1091). Maar in april stonden ambtenaar van een woningcorporatie. Zijn de Port Authority of New York and New Jer- de kranten bol van de verontwaardigde stukken baas – een grote vis – vluchtte echter. Een sey – de instantie waaronder de belangrijkste over de vader van een vijfjarig verkracht meisje, derde arrestatiepoging mislukte. De ambtenaar luchthavens, bruggen, tunnels en havens in de regio vallen – aan tot de sluiting. Wat exact de beweegredenen van (de inmiddels ontslagen) Kelly waren, is nog onduidelijk. Het vermoeden bestaat dat de verkeerschaos in Fort Lee een represaillemaatregel was tegen ofwel de Demo- cratische burgemeester van Fort Lee, die in 2013 Christie niet had gesteund in zijn herverkiezing, ofwel tegen een uit Fort Lee afkomstige Demo- cratische senator die rechterlijke benoemingen van Christie zou hebben tegengehouden. Het al snel tot ‘Bridgegate’ gedoopte schandaal houdt de Amerikaanse media enorm bezig, ook omdat Christie gezien wordt als een belangrijke Republikeinse kandidaat voor de presidents- verkiezingen van 2016. Wist Christie, zoals hij beweert, echt niets van de actie van zijn staf? Was de actie een direct gevolg van de nogal agressieve stijl die Christie erop nahoudt? Wat betekent dit voor zijn kansen op het presidentschap? Het schandaal heeft ook geleid tot oproe- pen om herstructurering van de Port Authority, waarvan de ene helft van de commissarissen en bestuurders benoemd wordt door de gou- verneur van New Jersey, de andere helft door die van New York. Deze geografische verdeling leidt tot verdeeldheid wanneer de twee gouver- neurs, zoals nu, van verschillende partijen zijn. Zo waren het twee Republikeinse gezagsvoer- ders, benoemd door gouverneur Christie, die de ms a sluiting van de rijstroken in Fort Lee op verzoek van Kelly verordonneerden. De protesten van de

joep bertr Democraten in de Port Authority negeerden ze.

6 De Groene Amsterdammer 16.01.2014 houden, wegens vervuiling van de ken en het Westen nam verstrek- afzetten. Aan de andere kant zijn H.J.A. Hofland atmosfeer. kende tegenmaatregelen, maar tot in de loop van de burgeroorlog aan Winston Churchill heeft gezegd ontwrichting van de regio heeft dit al-Qaeda verwante strijdgroepen Onvoorspel- dat de kernbom het wapen is dat de alles niet geleid. Sinds een jaar of drie verschenen. In het gevecht zouden vrede garandeert. Tot dusver heeft hij ligt de belangrijkste oorzaak daarvan ze superieur zijn aan andere strijd- baar Syrië gelijk gekregen, als hij bedoelde dat in Syrië. Sinds het begin van de groepen met westerse sympathieën. er geen kernoorlog zou uitbreken. Met burgeroorlog hebben daar meer dan Ze worden gesteund door islamisten de kalasjnikov, ongeveer even oud 130.000 mensen het leven verloren uit Irak en ze beschouwen het Vrije als de atoombom, is het heel anders en er zijn negen miljoen vluchtelingen. Syrische Leger dat Assad wil afzetten gesteld. Kort voor zijn dood heeft Dit heeft op de aangrenzende landen als hun aartsvijand. Op 20 januari zal Iran het werk aan de uitvinder, naar wie het wapen is al een ontwrichtende uitwerking die Volgens een hoofdartikel in de zijn kernprogramma vrijwel staken, in genoemd, tegen het hoofd van de hoogstwaarschijnlijk zal toenemen, International New York Times van ruil voor een aanmerkelijke verlichting Russisch-orthodoxe kerk bekend dat ten eerste omdat de dakloze massa dinsdag zou Washington onder van de economische sancties die het hij ‘geestelijk pijn leed’ van de ellende niet binnen afzienbare tijd weer een ­Saoedische druk geneigd zijn land de afgelopen jaren in toene- die het wapen heeft veroorzaakt. redelijk onderdak bepaalde gematigde groeperingen te mende mate hebben getroffen.N a de Zoiets heeftP aul W. Tibbets, gezag- en broodwinning steunen, maar dit zou dan mogelijk periode van president Ahmadinejad voeder van de vliegtuigbemanning die zal vinden, en een ander risico met zich meebren- die de holocaust ontkende en Israël de bom op Hiroshima gooide, nooit Er verder omdat de gen. In de jaren tachtig steunde van de kaart wilde vegen, lijkt dit een voor zijn rekening genomen. komen strijd hoe langer Amerika in Afghanistan de moedja- grote stap vooruit. Maar laten we niet In het geval van Iran zijn we bang meer vluch­ hoe ingewikkelder hedien tegen de Sovjet-Unie. Uit die denken dat hiermee in de regio de geweest dat het de bom tegen Israël telingen, de is geworden. strijdgroep zijn de Taliban voort­ vrede eindelijk in zicht is. zou gebruiken. Ook een overschat haat tegen Op 22 januari gekomen. Met andere woorden: in Om te beginnen: de atoombom is risico. De Israëlische militaire traditie de islam zal begint in Zwit- Syrië kan alles gebeuren, er valt geen een overschat wapen. Sinds de Ame- laat er geen twijfel over bestaan dat toenemen serland een vre- touw aan vast te knopen. rikanen in augustus 1945 Hiroshima in dit geval de aanval tot de verpul- desconferentie, Toch hebben we één zekerheid. en Nagasaki in puinhopen verander- vering van Iran zou leiden. President waaraan behalve Als de chaos voortduurt (en er is nog den zijn er wel kernmogendheden bij Ahmadinejad was een fanatieke de ministers van Buitenlandse Zaken niets dat op het tegendeel wijst) gekomen, maar de bom hebben ze moslim, maar dit risico zal hij niet van Amerika en Rusland waarschijn- zullen eerst de regio en op den duur niet gebruikt. Engeland, Frankrijk, wat hebben genomen. En nu hebben we lijk ook een vertegenwoordiger van ook Europa daarvan onvermijdelijk destijds de Sovjet-Unie was, India en de veel gematigder Hassan Rohani Iran zal meedoen. Wie er verder aan de gevolgen ondervinden. Er komen Pakistan, China, waarschijnlijk Israël; onder wiens gezag deze fase van tafel zullen zitten weten we nog niet. meer vluchtelingen, de gevoelens, de op het ogenblik zijn er acht staten betrekkelijke ontspanning mogelijk Wel is het zeker dat het Syrische haat tegen de islam zal toenemen, en met een gezamenlijke bewapening lijkt te worden. vraagstuk ingewikkelder is dan ooit. dat zal dan weer een voedingsbodem van 23.300 bommen. Volgens Maar laten we ons niet vergissen. Saoedi-Arabië zal een rol spelen. De zijn voor het populisme. Drie jaar Wikipedia. In de vroegste tijd zijn er De veronderstelde ontwikkeling van soennitische meerderheid in dat land geleden waren de ontwikkelingen in nog betrekkelijk veel proef­explosies de Iraanse bom heeft de afgelopen steunt de geestverwante Syrische Syrië onvoorspelbaar. Dat geldt nu in geweest. Daarmee is men ook opge- jaren wel veel publiciteit getrok- oppositie die president Assad wil onbekend sterkere mate.

Tot een meer algemene discussie over politieke benoemingen heeft het schandaal echter nog niet geleid. Toch zou dit geen gek idee zijn. Als Bankcultuur Hoewel banken aangeven hard te werken aan een cultuuromslag betaalden Bridgegate iets heeft duidelijk gemaakt, is het zij in 2013 een recordbedrag aan boetes. wel dat de loyaliteit van door politici benoemde JPMorgan ABN Amro $500 miljoen $920 miljoen functionarissen niet altijd bij het publiek ligt. $612 miljoen RBS Breken van handelssancties Handelsschandaal Dit probleem is ook zichtbaar in de Ameri- manipuleren van Liborrente kaanse rechtspraak, waar men vaak aan de hand van de politieke gezindte van de zittende rech- $1,5 miljard UBS $451 miljoen manipuleren van Liborrente Barclays ter een uitspraak kan voorspellen. En het speelt manipuleren van Liborrente helemaal bij stafmedewerkers als Kelly, wier loyaliteit opzichtig bij hun politieke baas ligt. MARS VAN GRUNSVEN HSBC $1,9 miljard Goldman $550 miljoen Witwaspraktijken Rabobank $1 miljard misleiden van investeerders manipuleren van Liborrente Britse Lords rekken tijd tegen EU-referendum UBS $780 miljoen Hulp bij belastingontduiking

Londen – The House of Lords ver- T anderde tijdens een debat over het

EU-referendum even in The House conomis e

of Cards. The Palace of Westmin- e H Credit Suisse Standard Chartered ING $619 miljoen ster, zetel van het Britse parlement, $536 miljoen $667 miljoen Breken van handelssancties herbergt geen spoken. Dat is althans de overtui- Breken van handelssancties Breken van handelssancties ging van de historicus James Clark, auteur van T Bron: / Haunted London. Maar toch waarde er afgelo- pen vrijdag een spook door de debatzaal van The BITCAVES

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 7 brouwers elkaars productiemethoden gens op anderen verhaald worden in propaganda heette, beschreef Paul Economie overnamen en de verschillende soorten de vorm van hogere zorgpremies en Nystrom, een van de eerste marketing­ pils in de jaren vijftig en zestig steeds belastingen. Mijn wekelijkse rit in de professoren, hoe de reclameman een Jesse Frederik meer op elkaar begonnen te lijken, nachttrein Amsterdam-Utrecht is ‘filosofie van futiliteit’, een doelloze vertoonden de pilsmerken voor de con- instructief wat dit betreft. De lever­ levensvisie, moest creëren. ‘Een gebrek Illusies sument juist steeds meer verschillen. cirrose is bijna ruikbaar. aan een levensdoel heeft invloed op Heineken is gezelschapsbier, Hertog Brouwers beweren echter dat de consumptie (…) dat wil zeggen, In een depressieblauw gekleurde Jan is chique, Amstel een volksbiertje. reclame er niet is om nieuwe drinkers het concentreert de aandacht op de garage kijkt een jongeman omhoog Van alle bierbrouwers was Heine- aan te trekken, maar om drinkers van oppervlakkige dingen van het leven, naar de strop die uit het plafond ken de meest succesvolle marketeer. andere merken af te snoepen. Zelfs als zoals modieuze consumptie’, stelt steekt. Hij zucht nog eens, terwijl hij op Heinekens reclamecampagnes in de dit waar zou zijn – wetenschappelijk Nystrom in zijn boek The Economics of een bierkratje gaat staan en de strop jaren zeventig werden geprezen om onderzoek wijst anders uit – maakt dat Fashion (1928). om zijn nek plaatst. Op de achtergrond hun inventiviteit. ‘Het merk monopoli- alles een nogal zinloze exercitie. Het Reclame draagt de boodschap uit klinkt John Lennon – ‘imagine there’s seerde het gezelligheidsaspect’, aldus product wordt er niet beter op wan- dat wat we hebben maakt wie we zijn, no heaven’. En terwijl de jongeman naar Van der Werf. De reclamecampagnes neer we met enige regelmaat wulpse niet hoe we handelen. In een onderzoek beneden kijkt, klaar om de dood tege- van Heineken (en anderen) slaagden: in vrouwen in oranje van Opree et al. onder 466 Nederlandse moet te treden, ziet hij op het bierkratje 1950 dronk de gemiddelde Nederlander jurkjes en wande- kinderen tussen acht en elf jaar bleek het woord ‘Heineken’ staan. ‘Fok it’, slechts zo’n tien liter bier, dertig jaar Reclame is lende koelkasten dat deze kinderen materialistischer zegt hij, pakt een flesje Heineken, opent later was dat 86 liter. een zinloze op de televisie zien werden als ze vaker naar reclames dit aan de rand van het krat en loopt Sindsdien zijn de reclamecampag- exercitie verschijnen. keken. Ze begonnen meer waarde te demonstratief weg. Weer een zieltje nes alleen maar grootser geworden. en verziekt Alcohol is hechten aan spullen en kozen hun gered door het geelgoude goed. Een steeds groter deel van wat we drin- onze misschien een vriendjes uit op hun materiële bezittin- Bier was niet altijd een merkartikel. ken is pure illusie. Heineken besteedde cultuur eenvoudig doelwit. gen. Soortgelijke resultaten zijn er voor Uit peilingen onder winkeliers vlak na de afgelopen tien jaar ongeveer 13,1 Maar in algeme- volwassenen. Reclame verziekt onze de Tweede Wereldoorlog bleek dat procent van zijn omzet aan marketing nere zin: waarom cultuur, het probeert een levensvisie slechts tien procent van de klanten wel en verkoopkosten. Tussen 1975 en 1985 willen we überhaupt dat de verkoop op te dringen die – laten we alsjeblieft eens vroeg naar een specifiek biermerk. lag dat nog op 8,4 procent. Het pilsje, van illusies zulke grootse vormen hopen – indruist tegen de menselijke Bier was bier, en meer niet! eens een merkloos product, vergelijk- aanneemt? Sinds 1990 is het bedrag natuur. Merkbewustzijn kwam er pas toen baar met suiker, werd een groots vehi- aan Nederlandse reclamebestedingen In het grootse nihilistische epos brouwers beseften dat marketing, de kel om al uw problemen op te lossen. gecorrigeerd voor inflatie met ruim Fight Club betoogt hoofdpersoon Tyler verkoop van illusies, consumenten Los van alle bedrijfseconomie: vijftig procent toegenomen. Geschat Durden dat ‘reclame ons werk laat verschillen kon laten zien waar die wat is de sociale meerwaarde van wordt dat er wereldwijd in 2015 onge- doen dat we haten, zodat we spullen er niet waren. ‘Heineken veranderde zulke reclame? Bij alcoholreclame veer zeshonderd miljard dollar per jaar kunnen kopen die we niet nodig heb- [in de jaren vijftig en zestig] van een is het sterk de vraag waarom we het wordt uitgegeven aan reclame. ben’. Dat is misschien wat erg radicaal, productie­gericht bedrijf in een markt- überhaupt toestaan. Hogere alcohol- Al die reclame is er niet om de con- maar er mag best wat harder worden gericht bedrijf’, constateert Heineken­ consumptie veroorzaakt immers ook sument gelukkiger te maken. In vroeger nagedacht over de sociale waarde van -historicus Van der Werf. Terwijl ziektebeelden en overlast die vervol- tijden, toen reclame nog gewoon commerciële propaganda.

House of Lords. Het bleek de geest te zijn van Francis Urquhart, de immorele samenzweerder uit de politieke thriller The House of Cards. Hij kwam daar om zijn schepper Lord Dobbs te pla- gen. Dat gebeurde tijdens het eerste debat over het voorstel om het beloofde referendum over het lidmaatschap van de EU wettelijk vast te leg- gen. Schrijver en Hogerhuis-lid Michael Dobbs had het op zich genomen dit wetsvoorstel bij zijn noble friends in de herzieningskamer te introdu- ceren. ‘Kunnen we het nog langer toestaan, laat staan aanmoedigen’, vroeg hij, ‘dat Europa ons politieke landschap verwoest en het respect van de burgers voor onze instituties vernietigt?’ De roep om een Europees referendum heeft de steun van de bevolking. Onthullingen over Europese subsidies die vloeien naar cricketcur- sussen op het eiland Vanuatu in de Grote Oce- aan en over de miljoenen die nodig zijn voor het gependel tussen Brussel en Straatsburg, dragen bij tot een eurosceptisch gemoed. Progressieve, eurofiele Hogerhuis-leden zagen zich voor een probleem gesteld. Ze zijn tegen een referendum maar willen, met het oog op de vox populi, niet openlijk tegenstemmen. Daarom besloten ze tijd te rekken. Immers, het gaat om een wetsvoorstel

8 De Groene Amsterdammer 16.01.2014 van een individueel Lagerhuis-lid en daardoor is zou dit moeten zijn gelukt. Ondertussen hebben monument geïmproviseerd: zijn lege stoel, ver- maar beperkte vergadertijd beschikbaar. Als een Iraanse prominenten uit de wereld van film, the- sierd met wat schoenpoetserparafernalia. Het is debat niet op tijd afgelopen is, kan er ook geen ater en journalistiek het volk opgeroepen om hun maar een voorproefje. Na een paar dagen kwam stemming plaatsvinden. De sluwe Urquhart had bescheiden maandelijkse uitkering – zo’n twaalf een handtekeningenactie op gang voor een blij- het kunnen bedenken. euro per persoon – te doneren aan een nieuw op vend monument. Geduldig wachten voorbijgan- Zeventig Hogerhuis-leden spraken vrijdag in te richten fonds dat oplossingen zal zoeken voor gers voor het tafeltje naast Mišo’s lege stoel om de eerste sessie van zeven uur. Tot algehele hila- de luchtvervuiling en andere milieu­problemen. te kunnen tekenen. ‘Hij was hier mijn hele leven’, riteit meldde ex-diplomaat Donald Anderson De uitkering werd een paar jaar geleden inge- zegt een keurige vrouw van een jaar of vijftig. dat David Cameron zijn politieke verhouding steld als compensatie voor de stopzetting van de ‘Sarajevo is niet meer hetzelfde zonder hem.’ met ‘François Mitterrand’ schade had berok- staatssubsidies op water, energie en voedsel. De teller staat na vijf dagen op drieduizend kend. Met wie? Er zijn thans 86 amendementen Veel economen juichen dit idee toe, maar steunbetuigingen, een aantal waar heel wat in de maak voor een wetsvoorstel dat op de ach- burgers lijken minder enthousiast. Zoals Arash, andere publieksacties jaloers op kunnen zijn. terkant van een luciferdoosje past. eigenaar van een kruidenierswinkeltje. ‘Die uit- ‘Ons doel is tienduizend, daar zullen we nog In The Daily Telegraph betreurde Dobbs kering is niet veel, maar ik heb hem hard nodig. wel een paar dagen voor nodig hebben’, zegt de de onderhandse tactieken. Wijzend op de ini- De regering is verantwoordelijk voor het oplos- jongen achter de tafel. Met zijn lange haar en tialen van zijn creatie schreef hij dat sommige sen van het luchtvervuilingsprobleem, niet ik.’ skaters­muts is hij een onwaarschijnlijke bewon- Hogerhuis-leden F.U. (Fuck You) tegen de kie- CAROLIEN OMIDI deraar van een archaïsch beroep als dat van de zers hebben gezegd. De aandacht van Dobbs 82-jarige ‘oom’ Mišo. Hij bekent ook nooit van verschoof afgelopen weekend naar Hollywood zijn diensten gebruik te hebben gemaakt. ‘Ik waar Robin Wright een Golden Globe kreeg De laatste schoenpoetser draag er de schoenen niet voor’, zegt hij en hij tilt voor haar acteerprestatie in The House of Cards. van Sarajevo zijn zwarte gympen op. ‘Maar hij was een sym- Een schrale troost voor Dobbs, maar toch heeft Sarajevo – Het is druk bij het bool van de stad. Misschien wel hét symbool.’ hij liever een EU-referendum dan een prijs. monument voor Mišo. Een vrijwil- Heel Sarajevo, en de vele correspondenten PATRICK VAN IJZENDOORN liger wrijft het glas voor zijn por- die de stad aandeden, herinneren zich hoe hij tret schoon, een ander herschikt de in weer en wind aan de straat zat, onberispelijk bruine schoen op de lege stoel in met zijn hoed en markante snor, beschut onder Iraniërs willen betere benzine de hoofdstraat van Sarajevo. Dit is Mišo’s plek. de uitstekende voorpui van een fastfoodzaak. Teheran – Opnieuw waren de scho- Altijd geweest, zal het altijd blijven. Onverwoestbaar, een voorloper van het stand- len in Teheran de afgelopen maand Sarajevo mist zijn laatste straatschoenpoet- beeld dat er ongetwijfeld zal komen. Hij zong, een paar dagen gesloten wegens ser. Het overlijden van Husein Hasani, alias danste en pareerde gevat opmerkingen van luchtvervuiling, en regelmatig geldt Mišo, dompelt de stad in rouw. Direct werd een voorbijgangers. Oom Mišo was een verschijning er een beperkt verkeersverbod. Op zaterdag, maandag en woensdag mogen auto’s met even nummerborden de straat op en op de overige dagen die met oneven nummerborden. Deze maatregel geldt al sinds jaren permanent in het centrum van de stad, maar wordt bij heel ernstige luchtvervuiling in de gehele stad inge- voerd. Toch blijven de torenflats zich dan nog steeds in een donkergrijze walm hullen en is SotSji het Alborz-gebergte, dat de stad omringt, vaak totaal onzichtbaar door de smog. Van de tien meest vervuilde steden ter wereld zijn er vier Iraans, en dan staat Teheran nog niet eens in die top-tien. Ahwaz in het zuiden van Iran staat op nummer één. Het afgelopen jaar stierven ruim vijfduizend mensen door de lucht- vervuiling. Het aantal kankergevallen neemt toe, ook onder kinderen. Dit jaar werden honderd- duizend nieuwe kankerpatiënten geregistreerd. Vijf jaar geleden was dit nog zeventigduizend. Volgens deskundigen is de Iraanse benzine de grootste boosdoener. Iran heeft door de sancties moeite om goede kwaliteit benzine te importe- ren en produceert daarom eigen benzine. Die is volgens deskundigen bijzonder kankerverwek- kend. De kleine vervuilende deeltjes gaan in de longen zitten, waar ze kanker veroorzaken, en komen vervolgens in de bloedbaan terecht, wat tot hartziekten en astma kan leiden. De nieuwe regering van president Rohani heeft nu aangekondigd dat Iran toch goede kwa- liteit benzine zal importeren en ondertussen zal werken aan de eigen productie van benzine die Gorilla aan Europese normen voldoet. Binnen twee jaar

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 9 Zijn voorspellingen over oplages een tiek zou kunnen noemen. Deze journa- één gebied: het jouwe. Daar ligt jouw Media makkie, heel wat ingewikkelder wordt listiek wordt al dan niet gegenereerd bijdrage aan de groep. Anderen dragen het als de digitale keerzijde ter sprake door machines en herhaalt wat ieder- op andere gebieden bij, terwijl profes- Chris van komt. Tot voor enkele jaren was de een herhaalt. Steeds korter, steeds sionals, in dit geval de redactie van De verwachting dat het verlies op papier sneller, steeds minderzeggender. De Groene, het geheel stroomlijnen. der Heijden gecompenseerd zou worden door vuilnisbakkenjournalistiek wordt Je ziet iets dergelijks al bij een blad winst via internet. Ondertussen weten sterk in de hand gewerkt doordat het als Linda – met een groot contingent Voorspellingen we dat dit niet het geval is: de digitale onderscheid tussen journalistieke en ‘wereldwijven’ als burgerjournalisten stijging houdt geen gelijke tred met de andere media vervaagt, zoals ook het en talloze nauw betrokken lezers. Het grappige van het voorspelspelletje papieren daling en bovendien leveren onderscheid tussen professionals en Tegelijkertijd zie je bij dit blad weer een (‘wat brengt 2014’, in dit geval bij de digitale publicaties veel minder op dan anderen vervaagt. Iedereen is, althans andere tendens. Een paar maanden media?) is dat iedereen weet dat het die op papier. Toch zijn er maar weini- doet alsof hij journalist is en kan geleden begon Linda een nieuwe web- onzin is maar het toch speelt. Maar na gen die hieruit de somberste conclusie overal publiceren wat hij wil. Op zich is site: lindanieuws.nl. Op deze site staat een stuk of veertig van die spelletjes trekken, namelijk dat het afgelopen is dat natuurlijk prima, maar het heeft een ander nieuwsaanbod dan het in verschillende talen bekeken te heb- met de krant, in welke vorm dan ook. wel als nadeel dat je spoedig door de gebruikelijke, geheel toegesneden op ben, kan er maar één conclusie zijn: De hoop blijft. bomen het bos de eigen lezers. Het bestaat deels uit ‘men’ heeft geen idee, wat ongeveer Vandaar bijvoorbeeld de sterke niet meer ziet. het klassieke nieuws (‘Dieudonné mag hetzelfde is als dat iedereen een ander aandacht voor digital storytelling, Iedereen Diep in mijn op de valreep toch niet optreden’) idee heeft.T och zijn er een paar topics. mooi vormgegeven verhalen waarin doet hart denk (hoop?) en deels uit nieuws dat volgens de Hoog op de voorspellingen­ladder tekst, beeld en geluid gecombineerd alsof hij ik dan ook dat een traditie non-nieuws is (‘H&M lanceert staat de aanhoudende zorg over worden en die het best gelezen journalist van de grootste nieuwe sportcollectie’). De achter- oplagecijfers. Degene die deze in worden op een tablet. Met nieuws of is en kan veranderingen grond is onmiskenbaar: Linda heeft Nederland het best bijhoudt, Piet journalistiek in zijn meest rudimen- publiceren van komend een andere definitie van wat belang- ­Bakker, schreef onlangs op journa- taire vorm hebben dergelijke verhalen wat hij wil jaar hiermee te rijk (‘nieuws’) is, en voldoet daarmee lismlab.nl dat de oplagedaling bij niet veel van doen. Ze zijn eerder een maken heeft: dat blijkbaar aan de behoefte van haar kranten een zoveelste versnelling tijdschriften- dan een krantengenre er steeds meer communities zullen gemeenschap. In zoverre loopt het heeft ingezet.T ot voor enkele jaren en behoren in de beste gevallen tot de ontstaan die voor de regulering van blad voorop bij de zoveelste trend: de was het gemiddeld zo’n drie procent onderzoeksjournalistiek, een konings- hun eigen nieuwsvoorziening zorgen. groeiende aandacht voor zachte en per jaar. Op dit moment is het zes genre dat terecht veel credits krijgt, Dergelijke gemeenschappen zouden persoonlijke journalistiek. Dergelijke procent. Veelzeggend is de neergang maar toch zal dit het vak niet redden. tegelijkertijd wel eens de redding van journalistiek groeit niet alleen maar van nrc.next. Zeven jaar nadat deze Daarvoor is de onderzoeksjournalis- bestaande kranten en tijdschriften wint ook aan prestige. Tot slot een krant als belofte werd binnengehaald tiek te duur en het aantal afnemers kunnen zijn. Het ligt immers voor voorspelling die haaks staat op de is hij inhoudelijk én cijfermatig één ervan te klein. de hand dat zo’n community zich trend: het afkalven van de sociale onder vele: qua oplage is de krant Waarschijnlijker dan een grote vormt rond een bestaand medium, De media. Al met al is er gewoon te veel. terug op het niveau van 2007. Het is groei van de onderzoeksjournalistiek Groene Amsterdammer bijvoorbeeld. Het is vrijwel onvermijdelijk je daarvan niet moeilijk te voorspellen dat de en het digitale verhalen vertellen is Als lezer of gebruiker wil je niet alles niet af te sluiten. Let maar op. Dit zou papieren editie binnen afzienbare tijd een nog verdere toename van wat je zien, lezen, horen. Je hebt geen tijd wel eens de belangrijkste mediale onder de vijftigduizend komt. recycling- of vuilnisbakkenjournalis- voor filtering, behalve wellicht op gebeurtenis van 2014 kunnen zijn. uit de vorige eeuw, een eeuw die in Sarajevo, achter ons’, sprak hij laatst, ‘en worden weer een groei, inkomens en productiviteit, en uiteinde- met zijn kronkelige straatjes en oude bazaar, normaal land.’ Niet alleen kwetst Samaras zijn lijk de maatschappij. De economie is een kwart altijd net iets dichterbij voelt dan in andere ste- eigen samenleving diep door zo’n surreële voor- gekrompen. Griekenland is niet klaar voor de den. Hij werd gekoesterd en in 2009 officieel stelling van zaken, ze berust ook op erg willekeu- financiële markten, maar Samaras’ intentie is gedecoreerd. ‘Ze vragen wel eens waarom een rige feiten. De regering voorspelt economische psychologisch van aard: teken van herstel geven.’ legende als ik nog steeds schoenen poetst’, zei hij groei, alle anderen (analisten, Oeso, Moody’s) Dat Samaras Grieks herstel suggereert kan in een van de vele reportages die er aan hem zijn verdere krimp. Een beleggingsonderneming bij Pagoulatos’ medehoogleraar Yanis Varou- gewijd. ‘Sarajevo’s laatste schoenpoetser’ staat er plaatste onlangs paginagrote advertenties in The fakis enkel op venijn rekenen: ‘De narigheden onder de lege stoel. Behalve weemoed is het ook New York Times, onder de titel: ‘Griekenland is zijn eindeloos’, meldt hij vanuit de VS. ‘Sinds een waarschuwing aan wie het gat zou willen A+’, bewerend dat de Griekse begroting de beste 2012 zijn de investeringen met achttien pro- opvullen. Zo eentje vind je niet gauw weer. van Europa is. Samaras zwaait zichzelf daarvoor cent gedaald en de kredietverlening met twin- JOOST VAN EGMOND lof toe, ook al moet hij wat cijfers manipuleren tig procent; de mate van werkloosheid laat en negeren dat de consequentie ervan een onge- zich het best vertellen door John Steinbecks kende volksverarming is. Ook zegt hij dat meer roman The Grapes of Wrath. Alleen armoede, Alleen Griekse premier noodhulp niet nodig is. schulden, zelfmoordcijfers en nazisme groeien gelooft in herstel Samaras is erg optimistisch. ‘Voor een klein momenteel. Pensioenen tot een onleefbaar Athene – Was de toestand niet zo deel is dat gerechtvaardigd’, zegt George Pagou- niveau terugbrengen is geen hervorming maar tragisch, dan zou premier Antonis latos, hoogleraar economie, in een chic café. wreedheid. Dat “Griekse succesverhaal” is niets Samaras een talentvol satiricus zijn. ‘Nooit eerder vond er in de ontwikkelde wereld meer dan het besluit de waarheid te verdraaien. Griekenland, waar haast geen huis- zo’n snelle budgettaire consolidatie plaats – van Zelfs het begrotingsoverschot bestaat niet; de houden ontkomt aan enige vorm min vijftien procent richting het nulpunt. Maar regering telt geen rentebetalingen mee. Het erg- van depressie, heet in zijn woorden ‘een bastion het is te streng. Er is in vier jaar bezuinigd waar ste is: onze leiders liegen bewust, cynisch, met van stabiliteit’ en steeds weer ‘een ­succesverhaal’. minstens zeven jaar voor nodig was. De hervor- het grootste democratisch tekort in naoorlogs Het wensdenken heeft bezit genomen van zijn mingen zijn belangrijk, maar overambitieus, Europa tot gevolg.’ serieuze, grijze gedaante. ‘We laten de recessie veelal met averechtse uitwerking: ze verstikken EDWARD GEELHOED

10 De Groene Amsterdammer 16.01.2014 De verwachting mag dan zijn dat voor de onder- zoals het in het regeerakkoord van het huidige linge verhoudingen op het Haagse Binnenhof vvd/pvda-kabinet staat omschreven. Maar de In Den Haag de Europese verkiezingen van juni bepalender betrokkenheid van burgers is niet alleen het zijn dan de in maart te houden gemeenteraads­ brengen van een kommetje soep naar de zieke Aanzien verkiezingen, meegaan in dat frame degradeert buurvrouw, die betrokkenheid gaat uiteinde- de lokale verkiezingen tot niet belangrijk. Alsof lijk – ook – altijd via de gekozen gemeenteraad. in de politiek alleen datgene meetelt wat een Het is de raad die de lijnen van het beleid uitzet Gemeenten krijgen meer te kabinet onder spanning kan zetten en op natio- en daarna controleert of dat beleid naar beho- zeggen. Maar steeds vaker naal niveau de politieke verhoudingen kan doen ren wordt uitgevoerd. Die twee taken moet de veranderen. gemeenteraad dan wel naar behoren kunnen besluiten daar raadsleden Dat lokale politiek van een mindere orde zou uitvoeren. Als raadsleden daar onvoldoende met onvoldoende kennis zijn, klopt alleen al niet doordat een gemeente- kennis van zaken voor in huis hebben, krijgen van zaken over steeds meer raad beslissingen neemt die ons dagelijks leven wethouders, ambtenaren of selecte groepjes taken die ons leven steeds raken. Het is arrogant neer te kijken op een burgers te veel macht. besluit over de aanleg van een fietspad, het kap- Dat laatste zou een recept zijn voor nog min- rechtstreekser raken. pen van bomen of het openen van een pand voor der aanzien van lokale politici. Want dat is een drugsverslaafden in een woonwijk. Zoals een van de oorzaken van het dalen van het niveau door Aukje van Roessel vriend onlangs zei: een lokaal politicus loopt van de raadsleden. Wie heeft er nu zin zich uit elke dag door zijn eigen blunders. Ook door zijn de naad te werken, ook ’s avonds en in de week- beeld Milo successen, overigens. Een parlementariër kent enden, terwijl daar maar een geringe vergoe- die directe confrontatie met de gevolgen van zijn ding tegenover staat en waardering voor al die beslissingen veel minder. inspanning al helemaal ver te zoeken is? Niet de Dat lokale politiek van een mindere orde zou mensen met een goede baan en een druk gezin. zijn, klopt al helemaal niet meer nu er een kabi- Wie blijven er dan over om te rekruteren voor de net zit dat met de decentralisatie van belangrijke raad? Gepensioneerden met veel tijd, jongeren overheidstaken gemeenten steeds meer macht zonder veel ervaring en werklozen, hetgeen in geeft – macht waarmee ieder geval een te eenzij- gemeenten nog meer Zou het raadslidmaatschap dige samenstelling van de invloed kunnen uitoefe- raad zou betekenen. nen op ons leven van alle- nog meer opportunisten Beter belonen van het dag. Kijk alleen al naar de lokken als het beter zou raadslidmaatschap is niet manier waarop de lokale worden betaald? zomaar de oplossing. Dat overheid de plicht om blijkt wel uit de affaire in voor een bijstandsuitkering een tegenpresta- het Rotterdamse Feijenoord. Na intern pvda- tie te leveren zelf kan gaan invullen: wordt dat onderzoek is daar geconstateerd dat de eigen gedaan met respect voor de bijstandsgerech- raadsleden vooral in die deelgemeenteraad tigde of wordt het een verkapte strafmaatregel zaten vanwege de financiële vergoeding die daar voor het werkloos zijn? tegenover staat en vanwege de kans op baantjes. Ook op het terrein van de thuiszorg en de De verwensing zakkenvullers is dan ineens geen jeugdzorg krijgen gemeenten meer taken en loze beschuldiging meer, hoe vaak die in andere meer beleidsvrijheid. Die taken zijn ingewikkel- gevallen ook onterecht is. der én liggen gevoeliger dan de kap van bomen Zou het raadslidmaatschap nog meer langs een mooie laan. Ze raken nog directer opportunisten lokken als het beter zou wor- het dagelijks leven van individuele burgers, die den betaald? Of zou het daardoor juist mensen bovendien in een afhankelijke positie verkeren. gaan trekken die zich echt willen inzetten voor In het televisieprogramma Nieuwsuur zette hun gemeente, maar de stap naar de gemeente­ een SP-raadslid uit het Limburgse Valkenburg politiek nu niet zetten omdat hoeveelheid tijd en vorige week vraagtekens bij de kwaliteit van de vergoeding niet in verhouding zijn? Op dat laat- raadsleden. De voorzitter van de Rotterdamse ste zou ik mijn geld niet durven zetten. Rekenkamer was in datzelfde programma ook Nog voordat de gemeenten aan de slag zijn niet te spreken over de kennis van de raads­leden met hun nieuwe taken op het terrein van de zorg die hij in zijn werk tegenkomt. Dan slaat de of de bijstandswet gaan op het Binnenhof al angst je om het hart. stemmen op om de lokale overheid ook de moge- Steeds meer taken en daardoor ook steeds lijkheid te geven lokale belasting te heffen. Weer meer geld dat daarmee is gemoeid gaan naar een ingewikkelde taak erbij, nog meer verant- de lokale overheid, maar blijkbaar moeten wij, woordelijkheid voor raadsleden. Wie die lokale kiezers, de verantwoordelijkheid daarvoor in belastingheffing durft te verkopen met het argu- onze gemeente toevertrouwen aan mensen die ment dat het goed is voor de lokale democratie daartoe vaak onvoldoende capabel zijn. Als er al en de betrokkenheid van de burger sluit zijn voldoende raadsleden te vinden zijn, want ook ogen voor wat er in de gemeentepolitiek gaande dat blijkt een probleem, vooral in de kleinere is. Steeds vaker besluiten daar raadsleden met gemeenten. onvoldoende kennis van zaken over steeds meer Op papier klinkt het dan mooi dat de decen- taken die ons leven steeds rechtstreekser raken. tralisatie van overheidstaken is bedoeld om Wie op het Binnenhof durft dat een halt toe te de betrokkenheid van burgers te vergroten, roepen?

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 11 De ongemakkelijke populariteit van Dieudonné Een antisemitische ananas TERS U entes / RE u o F zal Gon Dieudonné maakt furore met zijn liedje Shoah-nanas

Virulente jodenhaat, of prominente Fransen met een joodse achter- Dieudonné was aan het begin van zijn carrière grond. O, en er wordt Duitse militaire mars­ een talentvolle komiek die duidelijk links en een onmachtige vorm muziek gespeeld in de voorstelling. ‘Ik weet dat antiracistisch was. Hij vormde zelfs een duo met van systeemkritiek door ik niet meer te redden ben, ik weet het.’ de joodse komiek Eli Semoun. Vanaf de eeuw- migranten­jongeren? Links In de try-outs van zijn nieuwe voorstelling, wisseling gleed hij echter af in een paranoïde Le Mur, die vorige week in Nantes in première waanwereld waarin een Frans-joods establish- Frankrijk worstelt met de moest gaan, liet Dieudonné duidelijk merken dat ment complotten smeedt tegen migranten en massale aanhang van de het hem nog altijd weinig kan schelen. Opnieuw waarin de herinnering aan de holocaust geldt antisemitische komiek ging hij tekeer tegen joden en het jodendom. als ‘herdenkingspornografie’. Hij papte aan met Dieudonné M’bala M’bala. ‘Een kleine handelaar in haat’ werd hij genoemd antisemieten van divers pluimage (Jean-Marie door de minister van Binnenlandse Zaken Le Pen, Kemi Seba) en onder het mom van anti- door Hassan Bahara Manuel Valls. De controverse liep parallel met zionisme herhaalde hij eeuwenoude antisemi- de groeiende populariteit van de ‘quenelle’, een tische riedels over de politieke en economische armgebaar dat door Dieudonné in 2005 werd almacht van joden. ‘Het kan mij allemaal geen fuck meer sche- geïntroduceerd. Een omgekeerd nazi-saluut Zijn uitspraken zorgden uiteindelijk voor len’, zegt de Franse komiek Dieudonné M’bala volgens de een, een middel­vinger tegen het esta- een verbanning uit het Franse medialandschap. M’bala (47) aan het begin van zijn voorlaat- blishment volgens de ander. Voor minister Valls Maar via zijn eigen kanalen op het internet ste voorstelling Mahmoud (2010). Aanleiding is het echter een uitgemaakte zaak: de quenelle slaagde hij erin zijn aanzienlijke fantasie ver- vormde een nieuwe beschuldiging van anti­ is een antisemitisch gebaar. Hij stuurde vorige der uit te breiden. Dvd’s van zijn shows vinden semitisme, deze keer door de filosoof Bernard- week maandag een circulaire naar regioprefec- gretig aftrek, zijn YouTube-filmpjes worden Henri Lévy en door JSSNews, een joodse lob- ten waarin hij hen op de mogelijkheid wees de honderd­duizenden keren bekeken en zijn optre- bygroep. Nu is Dieudonné al heel lang geen optredens van Dieudonné te verbieden als deze dens raken in een mum van tijd uitverkocht. voorzichtige komiek meer (sinds 2006 heeft hij een gevaar voor de openbare orde vormen. Zijn onverminderde populariteit, zowel zes keer een geldboete gekregen wegens anti­ In Nantes werd vervolgens de voorstelling onder de uiterst linkse radical chique (hij ont- semitisme), maar na deze aanvallen gaat hij verboden (later bekrachtigd door de hoogste vangt steun van de ex-communistische essayist helemaal los. Franse rechter) en andere steden volgden snel. Alain Soral) als onder de migrantenjongeren uit In Mahmoud opende Dieudonné de aanval Dieudonné gaf op zaterdag tenslotte toe. Op een de banlieues, stelde Frankrijk voor de vraag of op alles wat Frankrijk volgens hem ongeschikt persconferentie verklaarde hij de voorstelling het antisemitisme een nieuwe en groeiende aan- acht voor grappen: Nuit et brouillard (film over Le Mur niet meer te zullen opvoeren. ‘In een hang heeft gevonden. de holocaust), gaskamers, holocaust­ontkenning, rechtsstaat moet men de wet gehoorzamen.’ Gewelddadige incidenten maakten die vraag

12 De Groene Amsterdammer 16.01.2014 nog eens zeer pregnant. In 2006 vond in Frank- op racisme en op de scheve sociaal-economische op internet publiceren van een antisemitische rijk een schokkende moord plaats op een joodse verhoudingen in Frankrijk’, zegt Kaulingfreks. cartoon. Volgens de toenmalige voorzitter van de jongeman, Ilan Halimi, die het slachtoffer was ‘Maar als ik dan zei dat hij ook antisemitische ael, Abdulmoutalib Bouzerda, was de cartoon geworden van een bende (‘Gang des barbares’) ideeën heeft, dan werd geantwoord dat hij een reactie op de herpublicatie in Nederlandse die het op Halimi had gemunt omdat ‘joden terecht wijst op een joodse lobby die migran- kranten van de Deense Mohammed-cartoons. rijk zijn’. Twee jaar geleden werden in Toulouse ten tegenwerkt.’ In haar onderzoekstijd (2009) In februari vorig jaar trok een viertal Turks- drie joodse kinderen en een rabbi gedood door was er een gewapend conflict tussen Israël en Nederlandse jongens uit Arnhem de aandacht Mohammed Merah, een self styled jihadist de Palestijnen. De jongeren in Grigny vereen- met de antisemitische uitspraken die ze deden in van 23 jaar. Minister Valls sprak toen over een zelvigden zich met de belaagde Palestijnen, het het tv-programma Onbevoegd gezag. Hoewel ze ‘nieuw antisemitisme’ dat bestaat in ‘onze wij- islamitische broedervolk. Zoals Palestijnen wor- van tevoren door hun begeleider waren geïnstru- ken en onze banlieues’. Daarnaast liet een EU- den onderdrukt door Israël, zo voelen jongeren eerd om op hun woorden te letten, grepen ze het onderzoek naar antisemitisme uit november uit Grigny zich onderdrukt door de Franse staat, moment dat de camera’s draaiden aan om een 2013 zien dat een ruime meerderheid (76 pro- vertelden ze Kaulingfreks. De identificering gaat doelbewuste aanval op joden in te zetten. De jon- cent) van de Franse joden een toename van anti- zelfs zo ver dat ze hun geïsoleerde banlieue verge- gens genoten zichtbaar van de geschokte reacties semitisme ervaart. lijken met bezet Palestijns gebied. ‘Ze geloofden die ze bij hun toehoorders teweegbrachten. sterk in complottheorieën. Er zou een machtige Dieudonné is de boodschapper van anti-blank joodse lobby zijn die in het Midden-Oosten de ‘2014 wordt het jaar van de quenelle’, zei Dieu- racisme, betoogde filosoof Pascal Bruckner in kant kiest van Israël en die hier in West-Europa donné op 31 december in een van zijn YouTube- Le Monde (3 januari). ‘Dit racisme bestaat, het de autochtonen en joden steunt en met name filmpjes. De komiek voorspelde een doorbraak staart ons in de ogen, het is het antisemitisme islamitische migranten in de hoek zet.’ Dieu- van de bonte generatie die hij zegt te vertegen- dat ook aanwezig is in de Maghreb, het Midden- donné wordt volgens Kaulingfreks door zijn woordigen: een generatie die weinig geeft om de Oosten, de Sub-Sahara en in onze buurten, het migrantenachterban gewaardeerd omdat hij in gevoeligheden van het establishment omtrent is de heropleving van de oude jodenhaat van zijn shows vaak refereert aan dit breed gedeelde het laatste taboe, de holocaust, een generatie die ons extreem-rechts.’ Ook zijn collega-filosoof sentiment, maar anders dan bij Dieudonné lig- gelooft in jodenhaat als provocerende kritiek op Alain Finkielkraut mengde zich in het debat. gen de antisemitische ideeën bij deze jongeren een systeem dat hen uitsluit. In een vraaggesprek met Le Figaro (11 januari) niet op de voorgrond van hun wereldbeeld. De Om deze doorbraak te voorkomen heeft de sprak hij over ‘de generatie Dieudonné’. Een Franse regering alle juridische middelen ingezet generatie die voor hem symbool staat voor een die tot haar beschikking staan. ‘Dit is een over- multi­cultureel Frankrijk dat bij elkaar gehou- De generatie die Dieudonné winning voor de republiek’, was minister Valls’ den wordt door jodenhaat. ‘Het is een waarheid vertegenwoordigt geeft commentaar na de opeenvolgende verboden die we niet willen horen: het antisemitisme van van de voorstelling Le Mur. In Franse media minderheden kan in het Frankrijk van de 21ste weinig om de gevoeligheden woedt sindsdien een debat over de vrijheid van eeuw op meer begrip rekenen dan racisme.’ van het establishment meningsuiting, en of die wel of niet begrensd Oud-minister Bruno le Maire zag in de popula- moet worden door de rechterlijke macht. Daar- riteit van Dieudonné vooral het bewijs van een naast wordt de vraag gesteld of hier niet sprake falend onderwijssysteem dat educatie over de is van een pyrrusoverwinning. Dieudonné heeft holocaust heeft laten versloffen, met een bana- onderzoekster gelooft dat het antisemitisme van zich nooit iets aangetrokken van de gerechtelijke lisering van racisme als gevolg. deze jongeren vooral een onmachtige vorm van stappen. Forse geldboetes en eerdere verboden Wat echter opvalt is dat het publiek van systeemkritiek is en sluit zich aan bij de stelling van optredens hebben nooit een barst kunnen Dieudonné ook voor een groot deel bestaat uit van de socioloog Didier Lapeyronnie die betoogt slaan in zijn antisemitische overtuigingen. De autochtone jonge Fransen die niet in banlieues dat het antisemitisme in de banlieues niet voort- juridische tegenwerking verleent hem ook de wonen, goed onderwijs hebben gehad en geen komt uit de islam maar een pervers bijproduct glans van martelaar. ‘Deze vent verdiende niets extreem-rechtse overtuigingen hebben. In NRC is van sociaal-economische uitsluiting. Het anti- meer dan stilte en minachting’, schreef de jour- Handelsblad (10 januari) kwamen enkelen van semitisme is grotendeels een ontspoorde kritiek nalist Yves Threard in Le Figaro. hen aan het woord over Dieudonné. Aannemer op hun achterstelling, gelooft Kaulingfreks. Dieudonné’s publiek is er na het verbod in David Martin: ‘Ja, zijn grappen zijn hard en de ieder geval van overtuigd dat er met twee maten machthebbers in Parijs begrijpen dat soort din- Het succes van Dieudonné is natuurlijk ook gemeten wordt. ‘Als Charlie Hebdo cartoons gen niet. Maar hoeveel jaar is die oorlog nu voor- grotendeels te verklaren door zijn bijtende publiceert over de islam doet niemand iets… bij? Daar mag je inmiddels wel om lachen toch?’ spot. Hij slaat Frankrijk waar het pijn doet, in Maar nu het om joden gaat, hebben we niet Ene Antonie: ‘De grappen die hij maakt over de de herinnering aan de holocaust. Zijn voorstel- meer het recht om grappen te maken, we wor- joden en de oorlog zijn allemaal overdrachtelijk lingen hebben iets van een wraakoefening. Als den gecensureerd’, tekende de krant L’Humanité bedoeld.’ Dit deel van het publiek lijkt vooral aan hij grapt over de shoah, of als hij een holocaust­ op uit de mond van een Dieudonné-fan. te slaan op de vermeende ‘systeemkritiek’ die zij ontkenner als Robert Faurisson op het podium Afgelopen maandag speelde Dieudonné in in de antisemitische uitspattingen van Dieu- haalt, dan volgt er extatisch applaus en gelach. Parijs een nieuwe voorstelling (Asu Zao) die hij donné herkennen. Een Franse lobbyist, Félix Marquardt, die in een in drie dagen schreef om het verboden Le Mur De Maghrebijnse en zwarte Afrikaanse fans radioprogramma de affaire-Dieudonné becom- te vervangen. Vooraf verzekerde hij dat er in van Dieudonné nemen zijn antisemitisme ech- mentarieerde, formuleerde het als volgt: ‘Jon- de nieuwe voorstelling geen onvertogen woord ter wel iets letterlijker. Dat merkte Femke Kau- geren die het slachtoffer zijn van racisme, die over joden en het jodendom zou vallen. Aan die lingfreks (31) die in 2013 aan de Universiteit jarenlang hebben moeten aanhoren dat zij en belofte heeft hij zich vooralsnog gehouden. Is hij voor Humanistiek promoveerde op de politieke hun ouders vieze Arabieren zijn, die zeggen nu: door de corrigerende hand van de rechterlijke betekenis van ordeverstoring in achterstands- maar waarom zouden wij niet het recht nemen macht tot inkeer gekomen? Dat valt te bezien. wijken. Een van haar onderzoeksgebieden was om joden uit te schelden?’ Hij betoont zich al jaren een koppige recidivist de arme Parijse voorstad Grigny. Daar hoorde ze Het is een reflex die niet alleen in Frank- die het niet kan laten Frankrijk op de ziel te voor het eerst over Dieudonné praten, een held rijk voorkomt. In 2012 werd de zieltogende ­trappen. onder jongeren die zich naar de marge gedreven Arabisch-Europese Liga door een Nederlandse voelen. ‘Hij werd vooral geprezen om zijn kritiek rechter tot een geldboete veroordeeld voor het Met dank aan Marijn Kruk (Parijs)

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 13 Greenpeace is de weg kwijt Waarom toch die actie op de Petsjorazee? De arrestatie van de Arctic Sunrise-bemanning in Rusland was te voorzien, concludeert een voormalige Greenpeace-activist. Hij sprak met vele (ex-)medewerkers van de milieumultinational. door Martijn Lodewijkx

Een mengelmoes van verbazing, ongeloof en van het Kremlin. Poetin wilde vooral de oligar- te maken, zo weet iedereen die enigszins bekend ergernis maakte zich de afgelopen maanden van chen in het gareel krijgen. Deze Jeltsin-oligar- is met Rusland. Uit bureauonderzoek bleek me meester. Begin september was er de affaire chen zijn in Rusland niet populair en worden echter dat het stelsel van gaspijpleidingen grote over de verhoging van de automatisch afgeschre- verantwoordelijk gehouden voor de economi- lekkages kende. Het Russische kantoor stelde ven donaties. In een brief aan tienduizend dona- sche chaos van de jaren negentig. Boris Bere­ daarop voor undercover de gaswinning op het teurs was te lezen dat de automatische incasso zovski, Vladimir Goesinski, Roman Abramo- Jamal-schiereiland te bezoeken. zonder tegenbericht zou worden verhoogd. Een vitsj, Michael Chodorkovski en bijna dertig We zijn er nooit gekomen. Jamal is alleen storm van protest was het gevolg. ‘Greenpeace is anderen werden in oktober 2000 gezamenlijk bereikbaar per vliegtuig. De vele reisbureaus in graaipeace’, kopte een ochtendblad. op het Kremlin ontboden. In een live tv-uit- Moskou en Sint-Petersburg die we bezochten De kritiek verstomde toen anderhalve zending gaf Poetin hen zijn boodschap: jullie zeiden na een blik op de computer dat de vluch- week later in de Noordelijke IJszee het onder tijd is voorbij, verzet je niet en bemoei je niet ten vol waren. Morgen, volgende week, volgende Nederlandse vlag varende schip Arctic Sunrise met politiek, dan krijg je geen problemen. Het maand en ook volgend jaar. Vervolgens kwamen en bemanning door de Russische kustwacht was de vooraankondiging van een straffe hand. er anonieme telefoontjes: ‘We weten waar je en fsb werden geënterd en opgebracht naar Chodorkovski was de enige die zich niet hield vriendin woont. Stop er toch mee.’ Zo ver reikt Moermansk. Het lijkt een vertrouwd ‘David en aan Poetins ‘decreet’ en een van de eersten die de arm van de fsb. Goliath-beeld’: onschuldige milieuactivisten terechtkwam in de nieuwe Goelag. die bruut het zwijgen wordt opgelegd door het Tijdens onze reizen naar de Russische olie­ Ik was dan ook verbaasd toen Greenpeace in Kremlin, de machtige beschermheer van Gaz- augustus 2012 een Gazprom-platform in de prom en Russische belangen in het Noordpool- Petsjorazee beklom. Het was weliswaar geen gebied. Maar er wringt iets. De arrestatie was te Tijdens onze reizen naar de harde actie – de actievoerders zaten korte tijd voorzien. Wat is er aan de hand met Greenpeace? Russische olie­velden werden vastgeketend aan een platform met een canvas Voor een antwoord op die vraag doe ik eerst tentje ter bescherming – maar toch. De keuze een stap terug in de tijd. Van 1999 tot 2002 we stelselmatig vergezeld voor Gazprom is moedig. Het is ook goed om werkte ik voor Greenpeace in Rusland aan de door twee agenten van de FSB eens een andere oliereus dan altijd en eeuwig olie-industrie. Met een Russische en een Duitse Shell als doelwit te kiezen. En het is een logi- collega bezochten we de olievelden. Deels tij- sche stap in de klimaatcampagne tegen oliewin- dens het Stalin-tijdperk gebouwde steden als velden werden we stelselmatig vergezeld door ning en voor bescherming van het Noordpool- Tjoemen, Nizhnivartovsk en Neftejugansk in twee agenten van de fsb. Jansen en Jans- gebied. Maar er zijn risico’s aan verbonden die West-Siberië, de Baikal-regio in Oost-Siberië en sen noemden we hen, naar de twee klungelige de betrokken medewerkers, de mensen van het Sakhalin in het Verre Oosten. En ook Oesinsk detectives uit de Kuifje-strips. Altijd zaten zij kantoor in Moskou en het voortbestaan van het in de Komi-republiek, westelijk van de Oeral en in hetzelfde vliegtuig en volgden ze op gepaste Russische kantoor zelf in gevaar kunnen bren- een paar honderd kilometer ten zuiden van de afstand onze stappen. De verstandhouding was gen. Wat hebben de mensen op het kantoor in Petsjorazee, waar de Arctic Sunrise is aangehou- goed. Een enkele keer kwamen ze naar ons toe Moskou hierbij gedacht, vroeg ik me af. den. Een vluchtige verkenning van de olievelden om te waarschuwen. Greenpeace is niet popu- De oliecampagne in Rusland rondom het in Komi maakte de risico’s van oliewinning in lair in Siberische steden, die zonder oliewinning jaar 2000 was een a-typische Greenpeace- de Petsjorazee duidelijk. Sinds de jaren tachtig hun werkgelegenheid en economische voor- campagne. Greenpeace International had haar van de vorige eeuw lekten miljoenen tonnen olie spoed zien verdwijnen. Als we te veel opvielen en zinnen gezet op de klimaatcampagne en keerde weg in de toendra door de slecht onderhouden mogelijk gevaar liepen, trok de fsb aan de bel. zich tegen nieuwe oliewinning. Deze westerse, pijpleidingen. ‘Jongens, wees toch voorzichtig. Misschien is het ideologische benadering leek het Nederlandse, Het waren de eerste jaren van Vladimir Poe- beter dat jullie snel vertrekken.’ Dergelijke waar- het Duitse en het Russische kantoor in Rus- tin als president en er heerste nog relatieve vrij- schuwingen namen we serieus. Een arrestatie land niet effectief en erg risicovol. De Russische heid. In het voor Russische begrippen zeer libe- stond niet op het verlanglijstje. We wilden nog bevolking maakt zich niet zo druk om klimaat- rale post-Jeltsin-tijdperk was het mogelijk als terug kunnen komen om ons werk af te maken. verandering en ziet het graag een paar graden westerling met Russische Greenpeace-collegae De houding van de fsb veranderde toen we warmer worden. En de Russische staat kan hard de olievelden te bezoeken, actie te voeren en de in 2001 stappen maakten richting Gazprom. optreden als ze haar strategische (olie)belangen Russische media te bereiken. Het Russische Greenpeace-kantoor wilde geen in gevaar ziet komen. We kozen voor een prag- Hoewel het begin van Poetins repressie al campagne of actie tegen Gazprom, dat gelijk- matische benadering. De olielekkages in kaart zichtbaar was, raakte deze de ngo-wereld nog staat aan fsb en Kremlin. Wie aan Gazprom brengen door veldonderzoek en satellietdata en niet en waren de media nog niet onder toezicht komt, krijgt met de lange arm van het Kremlin de oliewinning problematiseren door te wijzen

14 De Groene Amsterdammer 16.01.2014 res / HH u t s Pic w e on N d X / Lon RE Russische kustwacht richt een pistool op een Greenpeace-activist tijdens de actie bij het Gazprom-platform Prirazlomnaya in de Petsjorazee, 18 september 2013

op de gevolgen van lekkages voor gezondheid en vorig najaar zelfs een exploitatietekort bij het De dwingende rol van Greenpeace International milieu. Dat leek ons zinvoller. Greenpeace Inter- Nederlandse kantoor omdat de reserves groten- krijgt een vervolg tijdens de campagne vorig jaar national ging morrend akkoord. deels zijn verdampt. Dit terwijl de directeur van augustus en september. Op 24 augustus negeert De verhouding tussen Greenpeace Interna- Greenpeace Nederland ruim 153.000 euro per de Arctic Sunrise een Russisch toegangsverbod tional en de nationale kantoren is gespannen jaar verdient. Volgens de organisatie is dat sala- en vaart de Noordelijke IJszee binnen. Mede- sinds het ontstaan van de internationale koepel ris marktconform. werkers van het Russische en het Nederlandse in 1979. Dat is uitgebreid beschreven in het boek De campagne in de Noordelijke IJszee, offici- ministerie van Buitenlandse Zaken overleggen Greenpeace van Rex Weyler, een van de oprich- eel de ‘Confronting Arctic Oil Tour’, is een initia- vanaf dat moment koortsachtig. Ook bij Green- ters van Greenpeace International. In de strijd tief van Greenpeace International en kwam niet peace wordt vanuit Den Haag aangedrongen op om de macht over financiën en campagnes is zonder slag of stoot tot stand. Greenpeace Rus- terughoudendheid. het zwaartepunt in de loop der jaren verschoven land heeft zo’n honderd medewerkers en wilde Na de eerste schermutselingen bij een plat- naar de internationale koepel, die zelf nauwe- geen campagne tegen Gazprom. Twee bronnen form van oliebedrijf Rosneft wordt het schip lijks fondsen werft en financieel afhankelijk is bevestigen anoniem het volgende verhaal. geënterd en onderzocht door de Russische kust- van de rijke nationale kantoren. Het Russische kantoor stelde een document wacht. De kapitein van de Arctic Sunrise, Daniel Rond 2000 hadden de Nederlandse en de op voor de collega’s op het hoofdkantoor in Rizzotti, weigert te vertrekken, ondanks het Duitse afdeling nog voldoende reserves om zelf Amsterdam. Dat beschrijft hoe de Russische Russische dreigement het vuur te zullen ope- op de nationale cultuur geënte campagnes op samenleving zich de laatste jaren ontwikkelde. nen. Toch vaart hij vervolgens naar Kirkenes in te zetten. De actie met het schip MV Solo bij De zogenoemde Foreign Agent Law van novem- Noorwegen. Daar zwaait Rizzotti eind augustus Nova Zembla (1991) en Brent Spar (1995) zijn ber 2011 wordt beschreven. Die wet verplicht af en komt een nieuwe bemanning met kapitein de bekendste voorbeelden. Ook het Russische ngo’s zich als buitenlands agent te registreren en Peter Willcox aan boord. Volgens Greenpeace olieproject omtrent de eeuwwisseling is zo gefi- kan leiden tot problemen met financiering uit gaat het om een geplande bemanningswissel na nancierd. Tegenwoordig zijn de reserves groten- het buitenland. De inval van de fsb bij Amnesty zes maanden aan boord. Ingewijden verklaren deels aan Greenpeace International afgedragen. International in Moskou en de lotgevallen van dat Rizzotti tegen Willcox zou hebben gezegd De campagnes zijn geharmoniseerd en staan de band Pussy Riot komen aan bod. Het advies: dat het beter is niet terug te gaan. onder haar leiding. niet doen, die campagne tegen Gazprom. Maar Op 18 september duikt Greenpeace weer De voortschrijdende afkalving van het dona- het Russische kantoor heeft zelf nauwelijks op in de Petsjorazee. Ditmaal bij Gazprom- teursbestand van Greenpeace Nederland van financiële middelen, ligt ‘aan het infuus’ van de platform Prirazlomnaya. Na de eerste scher- 712.000 in 2002 naar 453.000 in 2013 (cijfers: internationale koepel. Na indirecte financiële mutselingen op zee worden twee activisten Vroege Vogels) loopt parallel met deze ontwik- druk vanuit Greenpeace International gaat het gearresteerd. De kustwacht lost acht waarschu- keling. Volgens een direct betrokkene dreigde Russische kantoor toch akkoord. wingsschoten. Kapitein Willcox kiest na over-

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 15 Metahaven selected projects 2010—2014 18januari

kunstprijs

amstelveen cobra cobra —16maart winnaar leg met de kustwacht voor de aftocht en vaart vijfhonderdmeter-veiligheidszone, die rond wekken. De jacht verbieden terwijl het veran- richting Noorse wateren. Vervolgens overlegt elk offshore-platform geldt. Deze zone is er om derende klimaat een veel grotere bedreiging hij per satelliettelefoon met het internationale ongevallen te voorkomen en wordt in de mari- vormt, zou kunnen leiden tot het idee dat het hoofdkantoor in Amsterdam en wordt daarbij tieme wereld als zeer belangrijk beschouwd. Ook weer goed gaat met de ijsbeer en dat we niets overruled. Greenpeace Rusland wordt in deze in Europa is het schenden van deze zone straf- meer aan klimaatverandering hoeven te doen. beslissing niet gekend en buitenspel gezet. Acht baar. Greenpeace heeft uiteraard ruime ervaring Dat is de vrees. De EU bleek er gevoelig voor. Tal uur later is de Arctic Sunrise weer terug bij het met vijfhonderdmeter-veiligheidszones. Op de van natuur- en milieuorganisaties die zich wel platform Prirazlomnaya. De afloop is bekend. Noordzee, de Waddenzee, in Nieuw-Zeeland hadden ingezet voor plaatsing van de ijsbeer op en ook in Amerika. In 1993 werden schip en Appendix I hadden in Bangkok het nakijken. Vanaf de arrestatie van schip en bemanning op bemanning gearresteerd toen de organisatie Greenpeace geeft ook niet veel ruchtbaarheid 19 september zit ik met een knoop in mijn maag. een spandoek hing aan een Noors platform in aan haar standpunt om onder voorwaarden Er werken nog altijd mensen met de beste inten- Arctische wateren. Uiteindelijk kregen alleen de commerciële walvisjacht toe te staan. De kwes- ties bij Greenpeace. Daar ligt mijn hart. En bij kapitein en de campagneleider een geldboete en tie kwam aan het rollen via de WikiLeaks-cables de mensen in de gevangenis. Niet bij Gazprom, kwam de organisatie daar goed vanaf. Maar dat van de Amerikaanse ambassade in Nieuw- fsb, Kremlin of Poetin. De Russische reactie is was Europa. Geen Rusland anno 2013. Zeeland. Achter de schermen onderhandelde buitensporig en disproportioneel. Natuurlijk. Greenpeace al langer over een akkoord. Sinds Tegelijk ben ik niet verbaasd over de arresta- Een ander aspect van de Arctic-campagne 2004/2005 heeft de organisatie zich dan ook tie. Integendeel. Deze actie wilde ik bijna vijftien van Greenpeace dat vragen oproept is de ijsbeer. niet meer vertoond tijdens de Japanse wal- jaar geleden ook niet voeren vanwege de risico’s, De ijsbeer wordt direct in zijn voortbestaan visjacht in Antarctische wateren. terwijl Rusland toen meer burgerlijke vrijheden bedreigd door het smeltende poolijs en is verko- Op initiatief van de Amerikaanse Pew Envi- kende en de omstandigheden gunstiger waren. zen tot symbool van de campagne. De ijsbeer is ronment Group sloot Greenpeace International Ook toen wilden we wel degelijk klimaat­actie voor zijn voedsel afhankelijk van zeeijs. Alleen zich aan bij onderhandelingen over de Japanse voeren. In Ojmjakon en Verchojansk in het daar kan hij op robben jagen. Naar verwach- walvisjacht. De Nieuw-Zeelandse oud-premier Verre Oosten, met temperaturen van tegen de ting zal de ijsbeerpopulatie omstreeks 2050 met en voormalig commissaris van de International -70ºC de koudste bewoonde plaatsen op aarde, tweederde zijn gekrompen door opwarming, Whaling Commision (iwc) Sir Geoffrey Palmer wilden we met een spandoek gaan staan: ‘It’s vervuiling en jacht. Tegen die tijd zullen er nog voerde de onderhandelingen namens Nieuw- getting warmer.’ Daar is enig gevoel voor humor zo’n achtduizend ijsberen over zijn. Zeeland en was eveneens voorstander van een voor nodig. Het idee strandde helaas. De handel in bedreigde diersoorten wordt deal met Japan. Na het door WikiLeaks gelekte Nu de bemanning weer vrij is, hoor ik ver- wereldwijd geregeld in het Cites-verdrag. verslag van zijn gesprekken hierover op de Ame- halen van oud-collega’s en betrokkenen en die Greenpeace was traditioneel zeer actief binnen rikaanse ambassade in januari 2008 verdween maken mijn twijfel alleen maar groter. Is er de Cites-wereld. In 2010 diende Amerika voor hij van het toneel. De deal was van de baan. misschien op een arrestatie geanticipeerd door het eerst een voorstel in om de ijsbeer op Appen- Althans voorlopig. het hoofdkantoor? Een arrestatie waarbij de dix I te plaatsen, een zogenoemde rode lijst. De iwc kwam in juni 2010 bijeen in Aga- mensen aan boord louter instrumenteel zijn ten Hierdoor zouden handel en jacht worden verbo- dir, Marokko. Pew, Greenpeace en wwf gaven behoeve van de meerdere eer en glorie van de daar een gezamenlijk statement af waarin com- organisatie? Volgens Greenpeace is zo’n arres- merciële walvisjacht wordt toegestaan. Dat tatie sinds het einde van de Koude Oorlog niet Greenpeace staat op het Greenpeace instemt met een deal blijkt ook uit meer voorgekomen en ‘buiten elke verwach- standpunt om onder een WikiLeaks-cable van januari 2011: Japan ting’. Het hoofdkantoor blijft volhouden dat beschouwt daarin niet Greenpeace maar Sea het in 2012 precies dezelfde actie voerde en voorwaarden commerciële Shepherd als een obstakel voor een akkoord. dat de Russische autoriteiten toen mild waren. walvisjacht toe te staan Het lijkt erop dat Greenpeace vorig najaar Waarom zegt Greenpeace dat? Het is aantoon- haar imago wilde herbevestigen door een baar onjuist. In 2012 werd het platform beklom- ‘ouderwetse’ spectaculaire actie met arresta- men en snel weer verlaten. Voor de actie in 2013 den. Het voorstel haalde het niet. In maart 2013 tie in Rusland. In een gevraagde reactie zegt is een speciale lichtgewicht high-tech capsule kwam Cites weer bijeen in Bangkok, opnieuw Greenpeace Nederland dat ze zich niet herkent van foam en fiber voor vier personen gebouwd. stond het voorstel op de agenda. Ditmaal leek in het door mij geschetste beeld. Zo was de Rus- Deze pod kan worden bevestigd aan een plat- er een meerderheid te komen. Ook Rusland was sische reactie ‘buiten elke verwachting’ en zijn form als Prirazlomnaya en is voorzien van de voorstander, evenals de Europese Unie. Onder de financiële reserves met name geslonken om modernste communicatieapparatuur. De inzit- meer een lobby van wwf en het standpunt van ‘het kantoor in China te versterken’. Ook zijn tenden kunnen hun bezetting wekenlang rede- Greenpeace om de ijsbeer niet op Appendix I te volgens Greenpeace onderhandelingen over ijs- lijk comfortabel volhouden en de hele wereld plaatsen leidde ertoe dat de EU zich als blok van beer en walvis ‘moeilijk en uitdagend’, maar is bestoken vanaf Twitter en Facebook, en met stemming onthield. Dat betekende 27 voorstem- ze ervan overtuigd bij te dragen ‘aan een defini- e-mails, blogs, foto’s en filmpjes. mers minder. Het voorstel strandde opnieuw. tieve overwinning op de Japanse walvisjacht in Een platform als Prirazlomnaya moet bij zo’n Waarom stemde Greenpeace niet voor de Antarctische wateren’. bezetting de activiteiten om veiligheidsoverwe- bescherming van de ijsbeer? De organisatie zegt Ik hoop dat ik ongelijk heb. En dat bij Green- gingen stilleggen. Dat kost meer dan vijfhon- oog te hebben voor inheemse volkeren, die voor peace het milieu voorop blijft staan, en niet het derdduizend euro per dag. Voeg daarbij dat Rus- hun voortbestaan afhankelijk zijn van de jacht voortbestaan van de eigen organisatie. Maar het land territoriale claims op het Noordpoolgebied op ijsberen. Maar de Russische inheemse vol- is mijn sterke indruk dat de organisatie erg is doet gelden vanwege met name de grondstoffen. keren en de Inuit uit Alaska zijn juist voor een gaan lijken op de grote multinationale onderne- En dat de gehele Noordelijke IJszee tot ‘strate- jachtverbod. Strategische overwegingen bin- mingen die Greenpeace eens zo slim, gewiekst gisch belangrijk gebied’ is verklaard. Met die nen de klimaatcampagne liggen volgens mij en effectief op misstanden wist te vangen. wetenschap een dergelijke actie voeren in Rus- ten grondslag aan de opstelling binnen Cites. land, dat is vragen om problemen. Een jachtverbod zal tot een zichtbare verbete- Martijn Lodewijkx is freelance journalist en En er is nog een aspect waaraan Greenpeace ring van de ijsbeerpopulatie leiden. Volgens de adviseur op het gebied van duurzaamheid en na de arrestatie van de Arctic Sunrise nogal redenering van Greenpeace kan plaatsing van milieu. Hij werkte (1993 t/m 2002) voor Green- gemakkelijk voorbijging: het schenden van de de ijsbeer op Appendix I een verkeerde indruk peace Nederland en Greenpeace International

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 17 Fethullah Gülen, levende heilige Huilen voor het vaderland

Volgens veel Turken zijn de arrestaties van de corrupte en studentenhuizen. Niet alleen in Turkije maar in alle landen waar Turkse immigranten wonen. ministers­zonen het werk van Gülen-aanhangers binnen Elke dag kunnen Gülens volgelingen zich laten recherche en justitie. Wie is Fethullah Gülen en waarom overtuigen van de innerlijke bewogenheid van is premier Erdogan zo bang voor zijn beweging? de prediker door te kijken naar de tranen die hij plengt en het emotioneel heen en weer wippen op zijn zetel. Verhalen uit zijn naaste omgeving door Betsy Udink over de bovennatuurlijke eigenschappen die Allah aan de hocaefendi Gülen heeft geschon- ken raken een gevoelige snaar bij zijn bewon- deraars. Zijn metgezellen doen er een schepje bovenop en vertellen van hun eigen dromen De in Amerika in ballingschap levende Turkse gers, net als in de Turkse diaspora in Amerika en visioenen, waarin ze Gülen samen met de prediker Fethullah Gülen huilt en jammert. De en West-Europa – er worden cijfers genoemd profeet hebben gezien of waarin ze hem als de jongens en mannen aan zijn voeten weeklagen: van vijf miljoen mensen. Mahdi hebben aanschouwd, de Messias van de ‘Allaaahhh! Allaahhh!’ De tranen stromen over Gülen gaat huilend en weeklagend verder: islam die aan het eind der tijden komt om een hun wangen. Schreiend vertelt de hocaefendi, ‘Fatima, de dochter van de profeet, onze moe- Rijk van Rechtvaardigheid te stichten. Er zijn de ‘heer-leraar’ zoals hij door zijn volgelingen der, die jonger was dan alle anderen daar (in de metgezellen die mystieke droomgezichten heb- wordt genoemd, hoe de profeet Mohammed in Kaäba – bu) kwam hem te hulp. Ze zal in die ben van een toekomstig door Fethullah Gülen de Kaäba met bloed en stront werd besmeurd. tijd niet ouder zijn geweest dan acht, negen geïslamiseerd Europa. De Kaäba was toen nog niet als Mekkaans hei- jaar. En zij duwde de lever, de nieren en de sme- Metgezel van Mohammed, Verlosser van de ligdom in bezit van moslims. De profeet had de rige darmen die over haar vader heen hingen Mensheid, het is bijna blasfemie in de islam. spot gedreven met de afgoden van de Kuraisj- met haar blote handen weg (…) De Kuraisj spo- Hoe dan ook, voor zijn volgelingen is Fethul- stam, zijn vijanden. ‘360 afgodsbeelden van de gen op Mohammed.’ Gülen stopt met praten. lah Gülen een levende heilige die in het paradijs Kuraisj hingen in de Kaäba.’ De profeet eiste dat Zijn emoties kunnen de ontering, die meer dan dicht bij Mohammed zal vertoeven. ze vernietigd werden en de Kaäba gepurificeerd. veertienhonderd jaar geleden plaatsvond, niet ‘Zwaarden van haat sneden door de lucht!’ roept aan. ‘Ik kan niet verder’, huilt hij. ‘Ik kan niet De leer van Fethullah Gülen houdt veel meer Gülen. ‘De Kuraisj zwaaiden met hun zwaar- verder!’ in dan verdieping van de godsdienstige bele- den van haat. Ze beschimpten Mohammed en Geweeklaag van het publiek om zoveel ver- ving. Het doel dat hem voor ogen staat is het noemden hem een dwaas. Ze zeiden dat hij een driet van de prediker om die diepe vernede- van onderaf herislamiseren van de Turkse maat- magiër was.’ schappij. Dat is niet anders dan wat ook premier Mohammed liet zich niet tegenhouden en Tayyip Erdogan wil bereiken: een samenleving deed zijn gebeden in de Kaäba. van vrome, conservatieve moslims die econo- ‘Op een dag bad hij er weer, een dag toen Abu Voor zijn volgelingen is misch een van de tien sterkste naties van de Djaal (Vader van de Dwaasheid – bu) met zijn Fethullah Gülen een levende wereld moet worden. Het verschil is dat Erdo- schurken van de Kuraisj er ook was. Heidenen gan het meer van bovenaf oplegt. Beiden rekru- waren ze. Abu Djaal zei tegen de Kuraisj: “Snijd heilige die in het paradijs dicht teren volgelingen onder heel jonge mensen, de ingewanden uit een kameel en stort ze over bij Mohammed zal vertoeven pubers nog, om zich ook in de toekomst verze- Mohammed uit als hij zich voorover buigt.”’ kerd te zien van aanhang. Zo gezegd, zo gedaan. De Kuraisj kwamen Voor Gülen vormen de dershanes, ‘leshuizen’, terug met de dampende darmen vol stront de bron. Ze zijn een noodzakelijke extensie van en bloed en gooiden die boven op de profeet. ring van de profeet. Gülen probeert verder te de normale school. Turkse kinderen krijgen er Gülen, schreiend: ‘Hij kon zijn hoofd niet meer vertellen. ‘Ja, hij zat onder de viezigheid. Maar les in het examen doen en leren er duizenden opheffen met deze smerige last op hem. Deze een diamant wordt niet vies, zelfs niet als-ie in antwoorden op multiple-choicevragen uit hun man werd gemarteld. Hij riep om hulp.’ de modder valt, dan blijft het een diamant.’ Hij hoofd. Iedere ouder die wil dat zijn kind verder Erbarmelijk klinkende kreten uit de kelen snikt als hij vertelt over hoe Fatima moest huilen komt, stuurt het na schooltijd, ook in de week- van de mannen en jongens die aan de voeten om de smaad die haar vader had getroffen. Maar einden, naar het leshuis. Daar pikken de bege- van de prediker zitten: ‘Allaaahhh! Allaaahhh!’ Mohammed zei tegen haar: ‘Huil niet, mijn leiders de kinderen eruit die hoge cijfers halen Het zonder gêne tonen van emoties en tranen, kind, Allah zal je vader nog niet laten sterven.’ en bovendien gevoelig zijn voor een spirituele het wenen, het zichtbare mee-lijden met de pro- Korte tijd later, zo vervolgt Gülen nog steeds in islam. Als de ouders geen of weinig geld hebben feet Mohammed en zijn metgezellen die onder tranen, kwamen alle schurken om in een veld- om een verdere studie van hun kind te beta- zware omstandigheden hun nieuwe godsdienst slag tegen Mohammed. Opgeluchte kreten. len, neemt de beweging dit op zich. De hizmet, vorm trachtten te geven, vormen een belangrijk ‘Allaahh! Allaahh!’ ‘dienstverlening’, zoals de Gülen-aanhangers deel van het charisma van Gülen. Daarbij komt Met dit soort preken, uitgezonden op zijn het graag noemen, geeft zo’n kind bijvoorbeeld zijn spiritualiteit, zijn frugale levenswijze en zijn eigen Turkse tv-kanaal Samanyolu TV (‘Melk- een beurs om naar een van de Gülen-scholen pleidooien voor tolerantie, voor de multicultu- weg TV’) en verder verspreid op zijn website te gaan, die tot de beste van Turkije behoren, of rele samenleving en voor hulp aan behoeftigen. herkul.org, YouTube en op dvd, verschijnt helpt het bij het volgen van een studie aan een In Turkije zijn er enkele miljoenen aanhan- Fethullah Gülen dagelijks in Turkse huiskamers universiteit waar ze na de colleges door oudere

18 De Groene Amsterdammer 16.01.2014 mes / HH k Ti w Yor e e N h Fremson / Th t Ru Fethullah Gülen in zijn huis in Saylorsburg, Pennsylvania

del van inkomsten en van nieuwe volgelingen. Gülen, een wit gehaakt kalotje op zijn hoofd, De premier wil vrome kinderen naar de imam dikke wallen onder de ogen, een goedkoop pak ‘Hij heeft de mensen die hatip-scholen leiden. Daar wordt wel veel aan aan, zit in een witte leren fauteuil te midden van onder het seculiere regime koran- en islamstudies gedaan. Een journalist religieuze boeken. Aan zijn voeten jongens en die volgeling van Fethullah Gülen is schreef mannen, die buiten beeld blijven maar steeds genegeerd werden een plaats onlangs in Zaman, het vlaggenschip van de hiz- te horen zijn met hun kreten van goedkeuring. in Turkije gegeven’ met, minachtend over de imam hatip-scholen: De hocaefendi heft zijn rechterarm en laat die broedplaatsen van de politieke islam. Daar wor- neerkomen alsof hij Zeus is en bliksem naar de den islamisten, Moslimbroeders, opgeleid. aarde gooit: ‘Laat Allah hun huizen in brand ste- Na het aankondigen van de sluiting van de ken!’ ‘Amen!’ roept het publiek. ‘Laat Allah hun fethullahçi ingewijd worden in de mystieke dershanes en twee dagen voor de arrestaties eenheid verbreken!’ ’Amen!’ ‘Laat Allah voorko- islam van de hocaefendi. wegens corruptie van de zonen van ministers men dat hij wordt wat hij wil worden!’ Gülen Zo bouwt de beweging van onderaf steeds uit de regering-Erdogan hield de hocaefendi doelt op het plan van Erdogan om in 2014 het weer een nieuwe elite op van mensen met een een emotionele preek. In brede kring in Turkije parlementaire stelsel te vervangen door een pre- goede opleiding, die soms uit arme gezin- wordt aangenomen dat het corruptieonderzoek sidentieel systeem met hemzelf als alleenheer- nen of uit de lagere middenklasse komen en en de arrestaties het werk zijn van gülenisten ser. ‘Moge Allah hen terugdrijven! Moge Allah die ten slotte het hoge en middelhoge kader binnen recherche en justitie. Het was een preek hen door elkaar rammelen en hen straffen met zullen vormen van de bureaucratie, de recht- van donder en bliksem. Niet één maal noemde ­aardbevingen!’ Gülens beide armen reiken hoog spraak, de politie, de inlichtingendiensten en de hocaefendi de naam van Erdogan of van de boven zijn hoofd en hij laat ze neerkomen alsof de strijdkrachten. Op Gülen-scholen en in akp, maar elke Turk weet over wie hij Allahs hij een groot rotsblok op iemand gooit: ‘Moge Gülen-­leshuizen worden geen koranlessen gege- wraak afriep. Erdogan noemt Gülen overigens Allah hen in stukken hakken! Moge Allah hen ven. Wat er over de islam wordt onderwezen is ook nooit bij naam. Hij heeft het sinds de arres- aan zware martelingen blootstellen!’ ‘Amen! hetzelfde als op de staatsscholen. taties in verband met de grootschalige corruptie Amen!’ Erdogan heeft sluiting van de leshuizen over ‘die boevenbende’, en over ‘een staat binnen Gülens gezicht heeft inmiddels een boze bevolen. Zo ontneemt hij de Gülen-­beweging, de staat’. Anderen uit de akp hebben het over uitdrukking, zijn mond staat op trillen. ‘Moge die ook wel de cemaat, de broederschap wordt ‘Pennsylvania’ of ‘de andere kant van de oceaan’, Allah ons de overwinning op hen geven!’ ‘Amen, genoemd of Fethullahçi, een belangrijk mid- duidend op de verblijfplaats van de hocaefendi. amen!’ >

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 19 ‘Revolutionair’

| NRC wo 22 jan nagesprek met Hadassah Hideous de Boer Boogaerdt(wo)men + Imitation van der Schoot of life t/m+ Kennedy za 25 jan 2014 Frascati theater

Amsterdam Knijff Sofie fotografie | Noyons Esther ontwerp grafisch en beeldconcept toneelgroepoostpool.nl

TGO_adv Hideous (wo)men_Groene Amsterdammer_236x301mm_2_wt.indd 1 14-01-14 10:48 De ook in Nederland bekende Turkse links-libe- specifiek religieus karakter. Zo zijn er in diverse in het Westen is de hocaefendi ook gewor- rale journalist Yavuz Baydar vertelde een poosje steden de Hogiaf met de Nederlandse naam den door zijn uitspraak: ‘Religieuze geleerd- geleden hoe hij de figuur van Fethullah Gülen ‘Federatie van jonge ondernemers in Nederland’ heid zonder wetenschappelijke kennis leidt tot ziet. ‘Je moet hem vergelijken met een Gandhi, (zelfs het woord ‘Turks’ komt er niet in voor), de onverdraagzaamheid en fanatisme.’ Daarmee een Martin Luther King’, zei hij. ‘Hij heeft de Dialoog Academie en de Cosmicus-scholen. verklaart hij zich duidelijk tot een tegenstander mensen die onder het seculiere regime gene- van de gevaarlijke en afstompende madrassa’s, geerd werden een plaats in Turkije gegeven, hun In een andere uitzending van een preek zijn de koranscholen. waardigheid gegeven.’ Baydar is geen fethullahçi mannen en jongens te zien die op de grond zit- Gülen zal sterven in zijn zelfgezochte bal- maar schrijft wel een column in Zaman, het ten, aan de voeten van Fethullah Gülen, deze lingschap in de Verenigde Staten, daarvan is hij dagblad van de beweging. Er zijn meer liberale keer gehuld in toga en met een hoofddeksel op overtuigd. De zaak die het militaire bewind eind en linkse mensen in Turkije die geloven in de van een Turkse imam. De opname is gemaakt jaren negentig tegen hem aanspande wegens ‘zachte aard’ van Gülen en van zijn leer. in zijn verblijf in Pennsylvania. De mannen en ondermijning van het seculiere karakter van Ook in het Westen vind je ze: politici, ex- jongens buigen zich jammerend en huilend de Turkse staat is al lang geseponeerd, maar hij ministers en ex-burgemeesters, bestuurders, voorover. De hocaefendi huilt zelf ook en roept: durft toch niet terug te keren. En nu al helemaal kerkleiders, vredesactivisten en bankiers. Dat ‘Jullie zullen het vuur van het Kwaad doven met niet, nu Erdogan hem de leider van een ‘boeven- komt doordat de hizmet zegt een fatsoenlijke, jullie liefde, met jullie ruimhartigheid, met jul- bende’ heeft genoemd en zijn hooggeplaatste burgerlijke en geweldloze islam voor te staan lie humaniteit.’ Gülen heeft zijn ogen gesloten, aanhangers ‘spionnen, verraders, en collabora- en terroristische daden gepleegd door moslims tranen stromen over zijn wangen, hij is uiterst teurs met buitenlandse machten’. altijd veroordeelt. Dat gaat via een nogal kron- bleek. Het lijkt alsof hij gaat flauwvallen. Jon- Op de televisie spreekt Fethullah Gülen met kelige logica: iemand die uit naam van de islam getjes en mannen wapperen hem met papieren een interviewer over zijn heimwee naar Turkije. geweld pleegt is geen moslim, zegt Fethullah koelte toe. Uit de zaal klinkt: ‘Hoca!!!’ Hij zit achter zijn bureau. ‘Ik heb mijn moeder- Gülen, ergo islamitische terreur bestaat niet. De hocaefendi zucht diep. ‘Neem me niet land lief en ik heb de aarde van mijn moederland Argeloze mensen als Baydar of bepaalde wes- kwalijk alstublieft. Ik ga door een crisis heen.’ Hij lief.’ Maar hij kan niet naar Turkije terug, zegt terlingen geloven de fethullahçi op hun woord leunt achterover. De jongens en mannen wap- hij. ‘Ik wil geen onrust veroorzaken. Voordat ik als ze spreken over democratie en tolerantie en peren wat harder. Met gebroken stem: ‘Maak je vertrok waren er kwaadsprekende mensen die liefde voor de ander. Ze zien hen als moderne, geen zorgen. Ik ben niet gezegend genoeg om te tegen ons schreven. Niemand kan garanderen verlichte moslims die zich uitstekend op hun midden van jullie te mogen sterven!’ Gejammer. dat ze de dag waarop ik terugkeer niet tot een gemak voelen in een geseculariseerde omgeving. Hij vertelt over het sterfbed van de eerste kalief, zwarte dag maken.’ Gülen vreest gevangenschap Dat er in de verspreiding van de Gülen-leer geen Abubakr en hoe zijn naasten om hem heen en, erger, een moordaanslag met mogelijk een geweld wordt gebruikt is waar, en als er drang staan te huilen, een verhaal dat de hocaefendi burgeroorlog tot gevolg. ‘Ik wil niet dat Tur- is, dan vrij zachte drang. Liever een gülenist in en zijn gehoor opnieuw aan het huilen maakt. kije iets ergs overkomt door mij.’ Met brekende de straat dan een Moslimbroeder of baardige ‘Misschien dat onze tranen het vuur van de hel stem: ‘Er zijn goede mensen die me potjes met salafist. zullen doven.’ In koor: ‘Amen!’ Turkse aarde komen brengen. Daardoor kan In de dialoog met andersdenkenden gaat ik de geur van mijn moederland opsnuiven. Ik het Fethullah Gülen er niet om het standpunt Fethullah Gülen vraagt zijn aanhangers wrijf er mijn gezicht mee in.’ Hij huilt. ‘O! Ik mis van de ander beter te leren kennen en hem in om geen geld te steken in de bouw van nieuwe het om in het gebed mijn voorhoofd te buigen zijn waarde te laten, de ruimte te geven, maar moskeeën, die zijn er al genoeg, vindt hij. Bouw naar mijn eigen aarde.’ om hem uiteindelijk tot de islam te bekeren. De scholen, is zijn opdracht. En ook dat ziet de bui- tenwereld graag: niet nog meer gebedshuizen Gülen en Erdogan streven beiden naar Tur- met vijf keer per dag luidruchtige oproepen tot kije als grootmacht, een zegevierende islam, een gebed. De Gülen-scholen, die zo’n beetje in de geïslamiseerde Turkse samenleving, een pro- Gülen vraagt zijn aanhangers hele wereld te vinden zijn behalve in Iran en ductieve bevolking die even goed is opgeleid als om geen geld te steken in de Saoedi-Arabië (Gülen, sjiieten, wahabieten en de westerse bevolking. Je vraagt je af: wat is het de Taliban hebben een broertje dood aan elkaar), probleem? Waarom snijden ze elkaar, in figuur- bouw van nieuwe moskeeën, leggen een bijzondere nadruk op de exacte vak- lijke zin vooralsnog, de keel af? Het antwoord die zijn er al genoeg, vindt hij ken. Wiskunde, biologie, natuurkunde, che- is: pure machtswellust, het belust zijn op het mie, daarin moeten de leerlingen excelleren. bezit van de staat. De strijd tussen Erdogan en De Gülen-leer in het algemeen hamert op het Gülen gaat om wie van de twee, wie van hun res- belang van wetenschap en wetenschappelijk pectieve aanhangers de zeggenschap zal hebben islam is de enige ware godsdienst die een mens onderzoek. Dit alles ter meerdere eer en glorie over de politie, de rechterlijke macht, de strijd- de kans geeft op een plaats in het paradijs. Alle van de islam. De hocaefendi schrijft: ‘Het doel krachten en het zakenleven, en vervolgens kan anderen zijn verdoemd. Atheïsten bekeren vindt van het bedrijven van wetenschap is het beha- doen wat hij wil. hij een verloren zaak. In een van zijn vele boe- gen van Allah.’ In Turkije is de staat altijd het bezit geweest ken schrijft de hocaefendi dat iemand die niet in Gülen schrijft: ‘Recente ontdekkingen in de van bepaalde kringen, van een autoritaire leider God gelooft rijp is voor de psychiater. Een athe- fysica, astronomie, chemie en biologie hebben aan wie de burgers onderschikt zijn. Autocraten ïst is volgens hem ‘een overtuigende case study nieuwe klaarheid gebracht in bepaalde verzen hebben de meeste tijd van de Turkse republiek van een krankzinnige zoals die voorkomt in de van de koran. Ze hebben een deel van de volle over het volk geheerst: Atatürk, Inönü, Mende- handboeken psychologie’. waarheid aan het licht gebracht die gegrift staat res, Ecevit, de mannen van de militaire junta’s In de communicatie met de buitenwereld is in Het Welbehouden Schrijftablet (het origineel en sinds het begin van deze eeuw Tayyip Erdo- de toon van de hocaefendi en zijn aanhangers van de koran dat in de hemel wordt bewaard gan. De Turkse staat is er niet voor de burgers, nooit dogmatisch. Geen school, geen belangen- – bu).’ Atheïsten zijn, beweert hij, behalve met de burgers zijn er om de machthebbers van de organisatie, geen huiswerkinstituut draagt de de psychiatrie ook te bestrijden met de weten- staat te bedienen. naam Gülen, nergens wordt ‘islam’ in namen of schap, want daarmee is het bestaan van Allah statuten genoemd. Net als elders hebben ook in te bewijzen. De evolutieleer verwerpt hij. Hij Betsy Udink is schrijfster en journaliste. Ze Nederland de publieke activiteiten van de bewe- gelooft net als Amerikaanse evangelistische schreef onder meer Achter Mekka, Allah & Eva ging en de eraan gelieerde organisaties geen christenen in het creationisme. Geliefd bij velen en In Koerdische kringen

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 21

Nieuwe armoede 4 ‘Er is altijd meer aan de hand’

Het aantal huisuitzettingen blijft maar stijgen: in 2012 6750 keer, tien procent meer dan het jaar daarvoor. Door de crisis kunnen velen de huur niet meer betalen. ‘Als er maandenlang niks binnenkomt, loopt de boel natuurlijk gauw spaak.’ door Emma Brunt beeld Mike Ottink

Op de zondagavond voor Kerst stroomt de komen. Smetvrees is geen overdreven benaming haar vorige school enorm werd gepest. Maar ja, lobby van Hotel Galaxy vol met een zeer divers voor de lichte paniek die me overvalt: het liefst veel te kiezen hadden ze niet toen haar moeder gezelschap: zeventig gasten die daar op uit- maak ik meteen rechtsomkeert, terug naar mijn na de scheiding op zoek moest naar een betaal- nodiging van onder meer het Gère Paulussen eigen flatje aan de andere kant van de stad, aan bare woningwetwoning. Inmiddels zit ze op een Leefkringhuis in Amsterdam-Noord, waar de de ‘goede kant van het IJ’, waar weliswaar ook andere school, voor moeilijk lerende kinderen, hulpverlening dag en nacht beschikbaar is, voor mensen wonen die hun wekelijkse boodschap- waar het veel leuker is, en als ze daarvan afkomt één euro per persoon een gezamenlijke kerst- pen bij de voedselbank halen, maar waar je dat wil ze graag doorleren en iets gaan doen op het maaltijd komen gebruiken. Voor de kinderen niet zo onbarmhartig terugziet in het straat- gebied van huidverzorging en cosmetica. is het zelfs gratis, met dank aan de plaatselijke beeld. Nog niet in ieder geval, met uitzondering Haar moeder luistert en straalt. Rotary Club die dit evenement sponsort, samen van de daklozen bij de ingang van Albert Heijn met het hotel, en waarvan de leden ook hebben en een enkele alcoholist die een blikje bier komt ‘Dit zijn de allerarmste mensen uit de aller­ geholpen in de keuken en met de bediening. halen bij de nachtwinkel. armste buurt van Amsterdam’, vertelt Paul Het liep storm dit jaar, hoor ik van een van de Stijfjes zoek ik een plek aan een van de tafels, Scheerder (67), directeur van het Leefkringhuis, initiatiefnemers. In voorgaande jaren werd het waarbij ik ervoor waak om niet naast de man als ik hem twee weken later opzoek in zijn kan- diner opgediend in buurthuis De Meeuw, waar terecht te komen die een paar tamelijk veront- toor in de Koekoekstraat. Daar zijn ook een paar het gros van de aanwezigen toch al wekelijks rustende medicinale handschoenen draagt, spreekkamers van het maatschappelijk werk komt, al dan niet om daar op de maandag- en van wit katoen, want ik wil echt niet weten wat gevestigd en er zijn 32 bedden beschikbaar voor vrijdagavonden voor drie euro te eten, en dus wordt een feestelijk gedekte tafel in de eetzaal van een ‘echt’ hotel gezien als iets bijzonders, een ‘Onlangs hebben we nog eindeloos lopen leuren met buitenkansje. En een mooie gelegenheid ook een vrouw die echt nérgens terecht kon’ om je eens lekker op te doffen, al is het resultaat soms niet helemaal wat je zou verwachten. Ik zie een oudere heer in een uitgelubberd vest, maar wel met een onberispelijk gestrikte daaronder schuil gaat. Mijn ademhaling komt de noodopvang van onbehuisde vrouwen en vlinderdas op zijn hagelwitte overhemd. Dames pas weer enigszins tot bedaren als blijkt dat moeders met kinderen. Hij zegt het met gepaste in dikke kabeltruien, alsof ze eigenlijk van plan mijn tafeldame op rechts een allerliefste vrouw trots, want toen het Leefkringhuis vorm begon waren om met hun rollator het ijs op te gaan. is die monter vertelt over haar vrijwilligerswerk te krijgen – nu dertig jaar geleden – op zijn insti- Op het laatste moment hebben ze er nog gauw bij de voedselbank in Noord. Onbezoldigd werk gatie en die van Gère Paulussen, een voormalige even een parelketting overheen gehangen. En er uiteraard, maar dat stoort haar niet, want ze politieman die destijds een speeltuinvereniging stormen drie uitgelaten meiden voorbij in leuke geniet van de contacten met haar collega’s en de beheerde, was er in de buurt nog geen enkele zwarte jurkjes, helemaal op chic, maar dat effect vaste klanten. opvangmogelijkheid voor mensen die financieel hebben ze weer enigszins teniet gedaan door Van de buurt is ze overigens net zo min of anderszins in de problemen waren gekomen. hun blote voeten in blauwe katoenen gympen gecharmeerd als ik; ze is geboren in West en Het was Scheerder namelijk opgevallen dat te steken. kan hier slecht wennen, want ze is huiverig voor sommige kinderen van de speeltuinvereniging, Ik schrik ervoor terug, merk ik tot mijn eigen de opgeschoten jongens in haar straat. Haar als ze terugkwamen van een jaarlijks weer­ verbazing, alsof zichtbare armoede een besmet- intens verlegen dochtertje van veertien knikt, kerend bezoek aan een kamp voor stadse bleek- telijke ziekte is die je zomaar zou kunnen oplo- die is ook wel eens bang gemaakt op straat en neusjes in het Oostenrijkse Lech, niet werden pen door te dicht bij arme mensen in de buurt te vertelt met een blos op haar wangen dat ze op opgehaald door hun ouders. Die bleken in pro-

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 23 visorische hutjes of in het wrak van een oude Op dat laatste punt voorziet hij overigens grote deren nog klein waren, en met je twee poezen? auto te slapen en Scheerder vond dat daar een moeilijkheden. ‘In Den Haag is besloten dat Maar dat gebeurt ‘ons soort mensen’ dan ook einde aan moest komen. de huurtoeslag per 1 januari aan de huurder niet, dacht ik tot voor kort. Want ik ben wel eens Hij vertelt: ‘Wij zijn geen gemeentelijke wordt overgemaakt en niet meer rechtstreeks straatarm geweest, in mijn studententijd, maar instelling, al krijgen we wel geld van stadsdeel aan de corporatie. Nou, je begrijpt wat er dan dat telt niet. Om te beginnen was dat het soort Noord en de gemeente Amsterdam. We functio- gebeurt: die mensen staan rood bij de bank, dat armoede dat ik op mijn twintigste wel stoer neren geheel zelfstandig en we worden voor een geld verdwijnt dus meteen in een gat van heb vond, op een piepklein maar gezellig boven- deel gefinancierd door donaties van particulie- ik jou daar, en vervolgens lopen ze een huur- huisje in de Jordaan, en bovendien hadden de ren en bedrijven, waaronder een grote winkel­ achterstand op. Over drie maanden kunnen we vrienden van toen ook geen cent te makken en keten. Om die reden zijn we het enige insti- een ware golf van probleemgevallen verwach- leefden we allemaal zorgeloos in de zekerheid tuut in Nederland waar je met al je problemen ten. Vooral omdat het nooit één ding is dat zo dat er betere tijden zouden aanbreken. Daar terecht kunt bij een en hetzelfde loket: geen iemand nekt. Wij krijgen mensen van de meest studeerde en werkte je tenslotte voor, dat kwam gelul, geen intake-commissie, geen bureaucra- diverse pluimage, en die zijn lang niet allemaal helemaal vanzelf goed. tische, omslachtige procedures. Als iemand al laag opgeleid. Er loopt een arts bij ons rond, Maar sinds een jaar of drie begint die com- drie dagen niet gegeten heeft, gaat hij diezelfde ettelijke zzp’ers, mannen die in het ongerede fortabele overtuiging haarscheurtjes te verto- avond nog eten, en een vrouw die vertelt dat ze zijn geraakt door huwelijksproblemen, wan- nen, omdat ik me realiseer dat mijn aow, aan- al jaren door haar man in elkaar geslagen wordt, hopige ouders van een drugsverslaafd kind dat gevuld door een freelancerspensioentje, wel wordt vanaf dat moment gegarandeerd nooit torenhoge schulden heeft gemaakt, mensen bij eens niet berekend zou kunnen zijn op de huur meer geslagen. Inmiddels zijn er negen plekken wie een psychische aandoening is geconstateerd van mijn appartement in de vrije sector. Vooral in de wijk waar wij wat doen.’ waardoor ze niet meer in staat zijn om hun zaak- nadat de belastingdienst liet weten dat ze elke Het is helaas niet genoeg, zegt Scheerder. jes op orde te houden, enfin, noem maar op. Er maand de helft van mijn aow gingen inhouden ‘Door de economische crisis komen steeds meer mensen in de knel. Ze verliezen hun baan, en als dat leidt tot bijvoorbeeld huurachterstanden ‘De eerste nacht sliep ik zomaar ergens buiten, wat ik heel en ze dreigen hun huis uitgezet te worden, kun- romantisch vond. Wow, wanneer maak je zoiets mee?’ nen ze in feite nergens heen, want de opvang in Amsterdam is finaal verstopt. Onlangs hebben we nog eindeloos lopen leuren met een vrouw die nérgens terecht kon. Die is ten slotte in Hil- is altijd veel meer aan de hand dan de financiële omdat ik die kostenpost lelijk had laten verslof- versum onder dak gebracht. Waar ze natuurlijk problematiek alleen.’ fen, slordig genoeg. geen sterveling kent, en het had net zo goed Zie- Nee, laat ik niet overdrijven, ik haal mijn rikzee of Groningen kunnen worden, nog erger.’ Elk kind dat net heeft leren tekenen weet om boodschappen nog steeds niet bij de voedsel- Bovendien heeft Paul Scheerder de indruk dat de een of andere reden precies hoe een huis bank, maar tegenwoordig wel steeds vaker bij er opeens sprake is van een soort ‘ontruimings- eruit moet zien: een vierkant met een deur in de Aldi, waar ze bijna niets hebben wat ik lek- golf’. ‘In de eerste week van januari meldden het midden en twee raampjes opzij, een punt- ker vind, zodat ik daar wel vier keer zo goedkoop zich al tien nieuwe gevallen. Alsof de woning- dak, een rokende schoorsteen en een voortuin- uit ben als bij Albert Heijn. En ook ben ik al tot bouwverenigingen hebben gewacht tot na de tje met een boom en een paar bloemen. En in drie keer toe in gebreke gebleven met het beta- Kerst met het aanscherpen van hun incasso­ die tuin staan papa, mama en de kinderen op len van de huur: mijn nachtrust lijdt eronder en beleid. Maar precies weten we het natuurlijk een rijtje, in volgorde van aflopende grootte, de berkenhouten parketvloer beeft en siddert niet, het is nogal vreemd. Over zulke gevallen met eventueel nog een hond of een poes als onder mijn voeten. praten wij elke week in het ontruimings­overleg, sluitstuk. Ook kinderen die niet in een derge- Stel je toch eens voor dat ik op termijn, op waar ook mensen van het maatschappelijk werk, lijk huis geboren zijn weten toch precies hoe mijn oude dag… maar nee, op dat punt geko- het stadsdeel en de sociale dienst bij zitten, en het hoort en zetten dit prototype op papier, wat men stokt mijn voorstellingsvermogen en zet ik dan proberen we zo’n aangezegde ontruiming kennelijk het toppunt van warmte en veiligheid om vier uur ’s nachts resoluut de tv aan om naar alsnog te voorkomen. Vaak lukt dat, soms niet.’ vertegenwoordigt. een aflevering van Murder She Wrote te kijken Hij vervolgt: ‘Kijk, als mensen zo slim zijn En niet alleen kleine kinderen hebben die die ik al tig keer voorbij heb zien komen. Van- om in een eerder stadium bij ons aan te kloppen voorstelling in hun hoofd. Als je op de site van daar ongetwijfeld de paniek die me onverhoeds wórdt er überhaupt niet ontruimd: in alle dertig Funda kijkt blijkt dat de meeste volwassenen beving in Hotel Galaxy, alsof ik opeens per jaar dat wij nu bestaan, hebben we dat nog nooit ook de voorkeur geven aan zo’n oerdegelijk ruimteschip was afgevoerd naar een onbekende laten gebeuren. Wij sturen zo iemand dan ook jaren-dertighuis, met een kapverdieping en plek in het heelal: een sinistere en onherberg- niet eerst naar een instantie voor schuldhulp- omgeven door groen. Kennelijk bestaat er een zame wereld bevolkt door aliens. verlening, dat duurt allemaal veel te lang, daar tweedeling in het menselijk brein, dat van jongs zijn ze eerst vele maanden bezig om alle formu- af aan onderscheid maakt tussen de ‘grote, boze Volkomen denkbeeldig is die angst natuur- lieren in te vullen en een dossier op te bouwen. buitenwereld’ en de ‘veilige, kleine binnen­ lijk niet, zoals mag blijken uit het toenemende Wat dat betreft heeft het voordelen dat ik geen wereld’, en voor dat laatste heb je minimaal vier aantal huisontruimingen. Volgens een enquête deel uitmaak van het geitewollensokkenclubje muren en een dak nodig. Plus een brandende van branchevereniging Aedes, waar het gros van van de officiële hulpverleners, want dat maakt kachel, liefst hout gestookt. de woningcorporaties bij is aangesloten, bedroeg dat ik een stuk zakelijker en sneller kan werken. Zelf zit ik ook zo in elkaar. Voor mijn het aantal huisuitzettingen in Nederland in 2012 Ik stap gewoon rechtstreeks naar de betreffende gemoedsrust heb ik een voordeur nodig die op 6750, tien procent meer dan in 2011. Al wil Paul woningbouwvereniging en garandeer dat de slot kan en een paar vierkante meter waarover Capel van Aedes daar wel graag bij aantekenen huur voortaan prompt betaald wordt, plus hon- ik als enige de baas ben en die niemand me kan dat ‘slechts’ 5350 van die 6750 uitzettingen het derd euro extra om de lopende huurschuld af te afpakken. Een gedwongen huisontruiming lijkt gevolg waren van huur­achterstand, terwijl de lossen. Met dat voorstel gaan ze altijd akkoord. mij dan ook zo ongeveer het ergste wat me zou rechter in dat jaar 22.000 vonnissen had uitge- Altijd, zo eenvoudig is het. En vervolgens zorg kunnen overkomen. Want waar moet je dan sproken die de betreffende woning­corporaties ik ervoor dat de huur automatisch van de heen? Met je prettige grote bed, met je boeken, het recht gaven om tot ontruiming over te gaan. bijstands­uitkering wordt ingehouden. Klaar.’ met de stapel fotoalbums uit de tijd dat de kin- ‘Want’, zegt hij, ‘de inzet van woningcorporaties

24 De Groene Amsterdammer 16.01.2014 is immers om de mensen te huisvesten, niet om ‘Neemt u toch vooral tijdig contact met ons op, voordat het uit ze uit te zetten.’ Dat is ongetwijfeld waar, maar 5350 huis­ de hand loopt’, drukte de deurwaarder hun op het hart ontruimingen vind ik nog steeds veel. En dat is nog maar het topje van de ijsberg, want het aantal gezinnen dat op het randje van het ravijn baan in combinatie met een echtscheiding, kort ning die zich onder andere kenmerkt door het balanceert maar er nog steeds in slaagt om niet daarna, waardoor de structuur in zijn leven neurologisch bepaalde onvermogen om ratio- te vallen is vele malen groter. Alleen in Amster- wegviel en zich een psychische stoornis open- nele voornemens en beslissingen in daden om dam al heeft de gemeentelijke instelling die in baarde die tot dat moment onopgemerkt was te zetten en daarvoor de benodigde motivatie op het geval van een huis­ontruiming de inboedel gebleven. Hij kwam aanvankelijk in de WW te brengen. van de straat haalt te maken met acht tot veer- terecht, wat een sollicitatieplicht met zich mee- Met dat medische oordeel op zak probeerde tien ontruimingen per dag. bracht, maar aan die eis kon hij niet voldoen. hij de ambtenaren achter het loket van de WW Koos G. (48) had vijf jaar geleden nog Het ging gewoon niet. De huisdokter dacht duidelijk te maken dat ze iets onmogelijks van een goed betaalde baan als manager op het aan een depressie of zelfs een burn-out, en een hem vroegen en dat hij eigenlijk niet in de WW gebied van personeelsbeleid en maakte dit paar psychiatrisch geschoolde specialisten later maar in de ziektewet thuis hoorde. Dat verzoek nachtmerrie­scenario aan den lijve mee. Terwijl waren de etiketten die hem werden opgeplakt werd niet gehonoreerd, zodat hij tussen wal en hij daarover vertelt, moet ik steeds denken aan al niet meer bij te houden. Koos herkende daar schip viel en maandenlang helemaal geen uitke- de uitspraak van Paul Scheerder: ‘Het is nooit weinig in. Hij ontwaakte pas weer een beetje uit ring meer ontving. één ding wat iemand nekt, er is altijd meer aan zijn apathie toen hij eindelijk een psychiater trof Noppes, nada, wat ook zeker – erkent hij ach- de hand.’ die met een diagnose kwam die wél plausibel en teraf – te wijten was aan het feit dat hij onder- In Koos’ geval was dat het verlies van zijn herkenbaar was: add. Een psychische aandoe- hand volledig in beslag werd genomen door suïcidale fantasieën en zijn financiële admini- stratie niet meer op orde kon houden. Met inbe- grip van de aanmaningen van de bank, waarvan hij na de scheiding een hypotheek had gekregen voor de aankoop van een heel aantrekkelijk, sfeervol jaren-dertighuis, met een erker en een diepe achtertuin. Op fietsafstand van zijn drie kinderen. ‘Toen ik dat huis kocht’, vertelt hij, ‘dacht ik nog: deze hypotheeklasten zijn zo laag dat ik ze altijd kan betalen. Wat er ook gebeurt, zelfs als ik mijn baan kwijt raak. Daar had ik dat huis nota bene op uitgezocht, heel bewust, om aan de veilige kant te blijven! Maar ja, als er maanden­ lang helemaal geen geld binnenkomt omdat de sociale dienst niet kan besluiten waar je recht op hebt, loopt de boel natuurlijk gauw spaak. Ik vond het overigens niet zo angstaanjagend om het huis kwijt te raken als jij schijnt te den- ken. Ik had het voornamelijk gekocht met het oog op mijn kinderen, want ik wilde ze een vei- lige plek kunnen bieden zolang de jongste nog geen twaalf was, tot die tijd vond ik dat ik de rol van vader op me moest nemen. Als ze eenmaal twaalf zijn kunnen ze wat mij betreft op zich- zelf staan, dan zijn bezoekjes en telefoontjes en sms’jes wel genoeg.’ Nadat het huis was ontruimd woonde Koos een poosje bij een vriend, en ook nog een paar maanden bij zijn ex. ‘Die decreteerde: “Jij slaapt niet op straat!” Toch heb ik dat gedaan, twee nachten, op voorwaarde dat het niet zou gaan regenen. De eerste nacht sliep ik zomaar ergens buiten, in het gras, onder de sterrenhemel, waar ik elke twee uur wakker werd van de kou, maar wat ik wel heel romantisch vond. Bij zons­opgang hoorde ik de vogels en dacht: wow, wanneer maak je zoiets mee? De tweede nacht was al wat minder, want toen had ik een bank in het park uitgekozen om op te slapen en werd ik tot elf uur wakker gehouden door ploegjes joggers die door het park renden. Tja, inmiddels heb ik een eenpersoonskamer gekregen in de opvang van het Leger des Heils, dat me ook te werk heeft gesteld in een werk-leerproject, in hun budget­

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 25 Week van de Klassieken 13 t/m 21 maart 2014

ROMEINSE KEIZERS In 2014 is het 2000 jaar geleden dat keizer Augustus stierf. Daarom staat de zevende Week van de Klassieken in het teken van Romeinse keizers. Rond dit thema zijn er vele activiteiten zoals rondleidingen, lezingen, de Grote Ken-Je-Klassiekenquiz en de Pubquiz. Een deel hiervan is gratis bij een bezoek aan de musea.

Kijk voor het programma en het gratis e-book Keizers sterven niet in bed van Fik Meijer op: www.weekvandeklassieken.nl

twitter: @weekklassieken

ad gab klass. groene adam 2014.indd 1 11-01-14 17:38 restaurant Fifty-fifty Food. En na een maand of woestbare optimist op het gebied van welzijns­ stad. Dat sloeg aan, vervolgens werd het over- zes wijzen ze me een “omklapwoning” toe, waar beleid, stond aan de wieg van die benadering, gedragen aan de instellingen voor maatschap- mensen met problemen onder begeleiding leren al in de jaren negentig van de vorige eeuw, pelijke dienstverlening, en zodoende is Vroeg om weer een zelfstandig bestaan op te bouwen. samen met een aantal andere koplopers, zoals Eropaf nu een stedelijk begrip geworden. Zij Wat ik alleen maar gunstig vind, want die struc- zijn toenmalige buurman, psycholoog Jos van het niet altijd een onomstreden begrip, want je tuur heb ik nu eenmaal bitter hard nodig.’ der Lans, die in de loop van zijn carrière allerlei moet oppassen dat de mensen voor wie je het invloedrijke functies bekleedde (en nog steeds doet het niet gaan zien als een vorm van inti- Koos G. wijt de problemen niet alleen aan zich- bekleedt) die met sociaal welzijn en wonen te midatie en disciplinering. Dan is het geen hulp zelf; hij is ervan overtuigd dat veel ellende voor- maken hebben. meer, maar verandert het in een volstrekt ach- komen had kunnen worden als de sociale dienst ‘In het midden van de jaren negentig werkte terhaald soort “beschavingsoffensief”, zoals de en de medewerkers van de schuldhulpverlening ik bij HVO Querido, onder meer als straat­ deftige dames van de bourgeoisie in de negen- hem in een vroeg stadium de hulp hadden gege- werker’, vertelt Räkers, ‘en in die hoedanig- tiende eeuw wel ontplooiden om arme mensen ven waar hij echt wat mee opgeschoten was: de heid moest ik leren om contact te leggen met een lesje te leren in spaarzaamheid, hygiëne en simpele erkenning van het feit dat hij psychisch de dak- en thuislozen die door de mazen van burgerlijk fatsoen. Dat kan natuurlijk nooit de ziek was, en een boekhouder die de praktische de verzorgings­maatschappij waren geval- bedoeling zijn.’ zaken even voor hem op een rijtje kon zetten. len. In die tijd was het not done om je met de Maar zo werkt het niet in Nederland. Wat een gang van zaken bij mensen thuis te bemoeien, ‘Tja’, zegt Paul Scheerder in de lobby van Hotel beetje verwonderlijk is, want elke instelling die dat werd beschouwd als een schending van de Galaxy als ik hem de vraag voorleg wat zijn zich met deze problematiek bezighoudt hamert privacy. Maar ik dacht: als een aantal mensen eigen ervaring is met die veelgeprezen ‘out- op preventie. Preventie is het toverwoord: de niet op tijd de weg naar de opvang kan vinden, reachende’ aanpak, ‘wij doen hier in feite niets schuldenproblematiek, die zich sinds de cri- dan moeten wij naar de mensen toe komen. Dat anders dan de deur wagenwijd open zetten voor sis steeds onrustbarender manifesteert, moet voorkomen worden, of op z’n minst beheersbaar blijven, door een ingenieus systeem van ‘vroeg- ‘We lieten mensen aan de keukentafel rustig hun verhaal meldingen’. vertellen. Dat was op zichzelf al een revolutionaire daad’ Zelfs een zakelijke maar heel vriendelijke vrouwelijke deurwaarder, met wie ik een dag op pad ging in de regio Apeldoorn, drukte het de mensen die een dagvaarding van haar thuis heeft ertoe geleid dat het eerste project van de mensen die hulp nodig hebben, en dat weten bezorgd kregen op het hart: ‘Neemt u toch grond kwam: samen met Gerard Possemis van ze donders goed, daarom durven ze hier ook te vooral tijdig contact met ons op, voordat de zaak het Leger des Heils schilderden we een kantoor- komen. Geen kwaad woord over de maatschap- uit de hand loopt en de aanvankelijke schuld tje, kochten een paar fietsen en legden een basic pelijk werkers van Vroeg Eropaf. Daar werken wordt verhoogd met incassokosten en de kosten vorm van internet aan. Toen konden we begin- we heel vruchtbaar mee samen, want aan goede van een rechterlijk vonnis. Belt u de komende nen.’ wil ontbreekt het allerminst. Alleen: het lukt dagen even naar ons kantoor!’ Terwijl het toch ‘We vonden het belangrijk’, legt hij uit, ‘dat niet altijd.’ niet echt in het belang is van deurwaarders om we ons tijdens een huisbezoek niet opstelden Hij legt uit: ‘Ga maar na: iemand die via dat te benadrukken, want die verdienen juist als autoriteiten, maar rustig met de mensen een team van Vroeg Eropaf bij de schuldhulp­ hun geld aan de struisvogels die hun kop in het aan de keukentafel gingen zitten en ze hun ver- verlening terechtkomt wordt op een rantsoen zand steken en geen brieven meer open durven haal lieten vertellen. Prachtige verhalen waren gezet van enkele tientjes per week, voor een te maken. dat vaak. Dat was op zichzelf al een revolutio- gezin met kinderen kan dat misschien iets meer Ook de zegslieden van woningcorpora- naire daad in het welzijnswerk van toen, waarin zijn. Daar moeten die mensen dan alles van tie Ymere die ik sprak, en van PuurZuid, het bijna iedereen zich angstvallig schuil hield doen. Drie jaar lang, want na drie jaar worden creatieve maatschappelijke dienstverlenings­ achter een muur van loketten, paperassen en ze pas schuldenvrij verklaard. Maar als je de centrum in Amsterdam-Zuid, alsmede Natha- bureaus. Vanuit het opgebouwde vertrouwen wekelijkse boodschappen doet voor een gezin lie Boerebach van branchevereniging Aedes, en de binding die we op die manier kregen met van vier personen, ben je alleen aan een kar met zongen hetzelfde lied: preventie, preventie en onze cliënten, gingen we vervolgens onderhan- voedsel al honderd euro kwijt bij de kassa van nog eens preventie. Dat verhaal kon ik op den delen met deurwaarders en woningcorporaties. de supermarkt. En dan heb je nog niks, geen duur wel dromen. Waar dat in de praktijk van Die aanpak begon ons al gauw krediet op te nieuwe kleren, geen nieuwe schoenen en geen het welzijnswerk op neerkomt is een policy die leveren, want wij deden wat we zeiden. Geen geld voor een reparatie als de wasmachine stuk tegenwoordig kortweg wordt aangeduid met de loze beloftes.’ gaat of de ketting van je fiets loopt.’ term Eropaf!. Zo ontwikkelde het prille initiatief zich gaan- Hij is even stil en zegt dan: ‘Weet je hoeveel Het globale idee daarachter is dat als de deweg van een denkbeeld – een ‘gedachtegoed’ – mensen er in de praktijk afhaken? In Noord is woningbouwcorporaties, de leveranciers van gas tot een inmiddels overal gangbare en beproefde dat tachtig procent en in Zuid is het zelfs 92 en licht en de ziektekostenverzekeraars nu maar ‘methode’. ‘In Amsterdam heet dit nu niet meer procent. Dat stond de wethouder van stadsdeel in een vroeg stadium alarm slaan bij het maat- Eropaf! maar Vroeg Eropaf’, zegt Räkers. ‘Die Zuid een tijd geleden nog te vertellen tijdens schappelijk werk in de desbetreffende gemeente ontwikkeling ging niet altijd zonder slag of een bijeenkomst, met droge ogen. In zijn plaats en melden dat er ergens betalingsachterstanden stoot natuurlijk. Pas toen de gemeente Amster- had ik me kapot geschaamd voor zo’n armzalig dreigen te ontstaan, er onmiddellijk een paar dam geen financiële steun meer wilde geven resultaat. Maar het verbaast me niet, want op functionarissen (of ervaren vrijwilligers) in het aan dat eerste proefproject – dat we De Vlie- zo’n budget kun je niet jarenlang leven. Het is geweer komen die op huisbezoek gaan om te gende Hollander hadden genoemd en waaruit gewoon niet te doen. Niet voor alles in het leven vragen wat er aan de hand is. En vooral: of de ons Eropaf! was voortgekomen – kwam Jos van bestaat een oplossing.’ betrokkene geholpen zou zijn met deskundige der Lans erbij, die ook al het een en ander over begeleiding en advies. In vakjargon heet dat de dit onderwerp had geschreven, en belegden we Dit is het vierde deel van de serie ‘Nieuwe outreachende aanpak, zorg die zich uitstrekt tot een werkvergadering met tientallen mensen uit armoede’. De serie wordt mede mogelijk gemaakt ‘achter de voordeur’. het veld om te kijken hoe we deze nieuwe vorm dankzij de steun van het Fonds Bijzondere Jour- Marc Räkers (49), bevlogen pionier en onver- van hulpverlening konden behouden voor de nalistieke Projecten, fondsbjp.nl

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 27 Essay Waarom we afgunst serieus moeten nemen De ander als maatstaf

Mensen die pleiten voor een meer pelijke debatten over meer of minder gelijkheid, meer of minder inko- ­rechtvaardige verdeling van macht en mensverschillen en over leiderschap het verwijt van afgunst voortdurend wordt rondgestrooid, terwijl aan de andere kant nauwelijks aandacht inkomen wordt vaak verweten dat hun is voor de achtergronden en de sociale rol van afgunst. Het verwijt van morele verontwaardiging een schaamlap afgunst is een bezweringsformule geworden die open onderzoek naar de is voor hun afgunst. Al of niet terecht: rol van afgunst blokkeert. En dat is jammer, omdat afgunst helemaal niet zo rampzalig is als veel mensen denken. afgunst is niet per se een slechte deugd. *** door Sjaak Koenis beeld Milo Volgens Joseph Epstein, schrijver van het mooie boekje Envy, zou men kunnen beweren dat de moderne feministische beweging het product is van onpersoonlijke, gegeneraliseerde afgunst: wat mannen hebben willen vrouwen ook hebben, zo simpel is het. Als vrouwen dan tegenwerpen dat Sinds de financiële crisis van de laatste jaren is het debat over het niet afgunst is die hen beweegt maar het gevoel dat zij onrechtvaar- de hoogte van de inkomensverschillen en de bonussen weer opgeflak- dig behandeld worden, stelt Epstein dat ze daarin niet ongelijk hoeven te kerd. Sommigen leggen een rechtstreeks verband tussen de hoogte van hebben, maar dat het nu eenmaal heel moeilijk is om afgunst en dit gevoel de bonussen en het uitbreken van de crisis, anderen gebruiken de crisis van onrechtvaardigheid uit elkaar te halen, omdat ze zo nauw met elkaar om de aandacht te vestigen op de in hun ogen veel te grote inkomens- verweven zijn. verschillen in Nederland. Terwijl gelijkheid als politieke waarde onder de Een betere tegenwerping zou volgens mij zijn: ja natuurlijk willen wij betovering van het neoliberalisme een hele poos uit de gratie is geweest, vrouwen hebben wat mannen hebben! Natuurlijk steekt het ons dat zij staat zij nu deze betovering verbroken is weer volop in de belangstelling, veel gemakkelijker dan wij hogere posities bijvoorbeeld naar aanleiding van The Spirit Level uit 2010 van Richard kunnen verwerven. Mannen hoeven niet en Wilkinson en Kate Pickett. In dit boek betogen de auteurs dat meer gelijk- Hoe meer masse af te dalen, maar ze moeten wel een heid beter is voor iedereen omdat er een sterk verband bestaat tussen onderlinge plaatsje voor ons inruimen. Dat wij afgunstig ongelijkheid en ziekte. gelijkenis zijn zegt verder niets over de vraag of onze Wat in deze discussie opvalt, is de rol die jaloezie speelt. Het verwijt eisen gerechtvaardigd zijn. Op deze manier van jaloezie duikt steeds op, bijvoorbeeld bij mensen die zich verzetten mensen kom je los van het frame waar de discussie tegen wettelijke maatregelen om een grens te stellen aan (te grote) inko- hebben, des in gevangen blijft. Het is belangrijk – zo heb mensverschillen. Denk aan de term ‘jaloeziebelasting’, die voorstanders te meer zitten ik geleerd van de in 2012 overleden filosoof van een rechtvaardiger inkomstenverdeling dan ook vertroebelend vin- Bertus de Rijk – verschil te maken tussen den werken. ze vol afgunst, motivatie, dus wat mensen beweegt, en de Wie grote(re) inkomensverschillen verdedigt maakt het zich inder- naijver en motivering, de kwaliteit van hun argumenten. daad erg gemakkelijk door de tegenstander weg te zetten met het verwijt vijandschap Mensen worden bewogen (‘gestuwd’ zou De van jaloezie. (Beter is het overigens te spreken van afgunst: die gaat over Rijk zeggen) door motieven die uiteenlopen de pijn om wat anderen hebben, terwijl jaloezie gaat over pijn om wat jegens elkaar van ‘hoge’ beginselen zoals rechtvaardigheid je zelf dreigt te verliezen.) Met deze bekende vorm van framing werden en gelijkheid tot ‘lage’ emoties als afgunst, en worden egalitaristen die pleiten voor meer gelijkheid en een recht- hebzucht, woede en onbehagen. Deze inner- vaardiger verdeling van macht en inkomen al sinds jaar en dag buiten de lijke drijfveren, frustraties, principes, enga- discussie geplaatst: hun morele verontwaardiging is slechts een schaam- gement, enzovoort, mag men niet verwarren met de kwaliteit van hun lap voor hun afgunst! Anti-egalitaristen zijn trouwens niet de enigen die argumentatie, met de waarheid of onwaarheid van hun argumenten, met vallen voor de verlokkingen van dit frame. Terwijl zij hun tegenstanders de kracht of krachteloosheid ervan. beschuldigen van afgunst slaan de egalitaristen terug met het verwijt van Mensen kunnen afgunstig (of hebzuchtig) zijn en daarnaast toch goede hebzucht. Ook in dit geval nemen als negatief afgeschilderde emoties of of slechte argumenten leveren voor meer of minder gelijkheid. En bij drijfveren de plaats in van argumenten. mensen die argumenteren voor meer gelijkheid hoeft hun motivatie hier- Het is beter om dit frame helemaal af te wijzen. Na zo’n verwijt – je voor niet per se geworteld te zijn in afgunst. Dus in plaats van ons blind bent afgunstig of hebzuchtig! – is de discussie namelijk snel afgelopen. te staren op de motivatie van voor- of tegenstanders van meer gelijkheid Meer dan een rondje welles-nietes zit er niet in. Maar waarom zouden zouden we er beter aan doen om te kijken naar de motivering van meer of mensen niet afgunstig kunnen zijn en tegelijk goede argumenten hebben minder gelijkheid. Dat ga ik doen door te kijken naar de argumenten van voor hun opvatting dat grote inkomensverschillen onrechtvaardig zijn? Richard Wilkinson, maar eerst nog even terug naar het frame van afgunst Waarom wordt afgunst steeds afgezworen als een emotie die mensen in en hebzucht als verwijt. het maatschappelijke verkeer eigenlijk niet mogen voelen als ze gecon- Er is namelijk nog een tweede reden om het frame af te wijzen. Niet fronteerd worden met situaties die hun afgunst wel degelijk opwekken? alleen frustreert deze irrelevante jij-bak het inhoudelijke debat, het ver- Ik wil daarom pleiten voor een minder krampachtige omgang met wijt van afgunst maakt het paradoxaal genoeg tegelijk ook moeilijk om afgunst. Het paradoxale is namelijk dat aan de ene kant in maatschap- de rol van afgunst in moderne samenlevingen serieus te onderzoeken.

28 De Groene Amsterdammer 16.01.2014 Onze kijk op afgunst staat nog steeds onder het dictaat van de christelijke op bard, bedelaar op bedelaar. Hoe meer onderlinge gelijkenis mensen visie waarin afgunst een van de zeven hoofdzonden is, naast onder meer hebben, des te meer zitten ze vol afgunst, naijver en vijandschap jegens hebzucht, vraatzucht en luiheid. Of het met deze christelijke traditie te elkaar, aldus Plato. Met uitzondering wellicht van Freud en Nietzsche, die maken heeft of met het lastige probleem dat mensen niet geneigd zijn beiden met een wat klinischer blik naar mensen keken, zijn de meeste hun afgunst te rapporteren als wetenschappers ze ernaar zouden vragen, publicisten van mening dat afgunst afkeurenswaardig is. feit is dat er betrekkelijk weinig empirisch onderzoek naar afgunst is. Het verwijt van ‘jaloeziebelasting’ is daarom zo effectief omdat onbe- Een mooie uitzondering is het sociaal-psychologische proefschrift van wust wordt geput uit deze lange traditie van afwijzing en taboeïsering van Niels van de Ven uit 2009. De strekking van zijn analyse blijkt al meteen deze emotie. Ik denk dat de discussie over inkomensverschillen interes- uit de titel: The Bright Side of a Deadly Sin. Sociologische analyses zijn santer wordt als we afgunst (en hebzucht) uit deze taboesfeer trekken en nog veel schaarser. Filosofen en andere schrijvers hebben in het verleden erkennen dat afgunst, of we het leuk vinden of niet, een belangrijke maat- daarentegen benadrukt wat we zelf eigenlijk ook wel weten als we in onze schappelijke rol vervult. ziel kijken, namelijk dat afgunst een veel voorkomende emotie is, vooral We kunnen hierbij een voorbeeld nemen aan de oude Grieken, die onder mensen die zichzelf als bijna-gelijken zien. Plato schrijft in de dia- veel onbevangener keken naar de ondeugden van mensen. Peter Wal- loog Lysis dat er geen grotere vijandschap is dan die tussen het gelijkende cot betoogt in zijn Envy and the Greeks uit 1978 dat de Grieken bij de en het gelijkende, tussen de goeden en de goeden. Hij verwijst naar Hesi- inrichting van hun samenleving rekening hielden met de effecten van odes die heeft beweerd: pottenbakker is woedend op pottenbakker, bard afgunst, bijvoorbeeld door het instellen van het instituut van de verban-

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 29 ning van mensen die te veel de afgunst van burgers opriepen. Daarmee We vinden geval is zou men kunnen spreken van emu- werd niet alleen de afgunst van de nederigen ‘afgevangen’, maar ook de latieve afgunst, dus afgunst die leidt tot wed- hoogmoed van de eminente burgers gedempt. Ook het gebruik van het lot excellente ijver en navolging. Wanneer slaat deze nijd bij de selectie van volksvertegenwoordigers, waar David Van Reybrouck leerlingen en over verschillen door naar rancune, die vooral onlangs een pleidooi voor heeft gehouden, past hierin: het lot dempt de studenten gekenmerkt wordt door machteloze woede en afgunst en woede over de resultaten van zulke selecties, vooral natuurlijk belangrijk, het afreageren van frustraties? als ze naar de mening van de kiezers verkeerd uitvallen. Als uitvinders van Als het gaat om de oplossingen voor de dit politieke systeem wisten de Grieken als geen ander hoe democratie en maar welke problemen waar hij over schrijft, is Wilkin- afgunst met elkaar samenhangen. prijs willen son ook niet erg vernieuwend: meer gelijk- Of we zulke instituties als verbanning en het lot moeten overnemen we daarvoor heid, dat is het zo ongeveer. Deze emulatieve is nog maar de vraag. Stel je voor: John de Mol verbannen gaat niet luk- afgunst, of zo men wil productieve nijd, lijkt ken, maar is wellicht ook niet nodig. Immers, de commerciële tv waarin betalen? me helemaal niet slecht, zelfs onontbeerlijk De Mol een voortrekkersrol vervult vormt in feite ook een instituut om in een samenleving waarin niet het bestaan afgunst af te vangen, net als de roddelbladen en veel van de sociale media. maar wel de maatvoering van concurrentie Helmut Schoeck geeft in zijn gezaghebbende studie Envy uit 1969 veel onderwerp van debat is. Hoeveel en wat voor voorbeelden van antropologisch onderzoek waaruit blijkt dat primitieve vormen van concurrentie willen we hebben, samenlevingen zulke instituties en praktijken in stand hielden om paal bijvoorbeeld in het onderwijs waarin sluipenderwijs het onderling ver- en perk te stellen aan afgunst. Het onderkennen en het (institutioneel) gelijken steeds belangrijker wordt gevonden? Iedereen vindt excellente anticiperen op afgunst – dat zorgt pas voor sociale cohesie. leerlingen en studenten belangrijk, maar welke prijs willen we daarvoor betalen? Wie zoals Wilkinson elke vorm van concurrentie als ziekmakend *** opvat, kan zulke vragen niet onderzoeken. Wilkinson is niet de enige bij wie een taboe rust op afgunst. Hier- Een voorbeeld waaruit het taboekarakter van afgunst indirect van is ook sprake bij de filosoof John Rawls, wiens ideeën over envy en blijkt, namelijk door afgunst geheel en al te negeren, is een eerder boek resentment invloedrijk zijn in het onderzoek naar afgunst. Rawls maakt van Richard Wilkinson: The Impact of Inequality uit 2005, dat inzicht onderscheid tussen ‘benign envy’, ‘resentment’ en ‘malign envy’. De eerste geeft in de causale verbanden die volgens Wilkinson tussen ongelijkheid vorm van afgunst is onschuldig en onschadelijk, het gevoel dat iedereen en ziekte bestaan. Die verbanden lopen ongeveer zo: grotere inkomens- wel eens heeft als we geconfronteerd worden met mensen die het beter ongelijkheid zorgt voor een toename in sociale afstand tussen inkomens- doen of hebben. De laatste vorm is wel schadelijk: in de bekende vorm van groepen en voor een sfeer van wij tegen zij. Hierdoor ontstaat meer ruimte rancune haalt het niet alleen het object maar ook het subject van afgunst voor patronen van dominantie en subordinatie (in plaats van coöperatie, naar beneden. Anders dan deze twee vormen is ‘resentment’ wel moreel vriendschap en affiliatie). Die beweging in de richting van ‘dominantie­ van belang. Dit ‘ressentiment’ komt voort uit wat de betrokkenen zien als patronen’ en autoritaire waarden zorgt voor gevoelens van superioriteit terechte afgunst, afgunst die gebaseerd is op (vermeende) onrechtvaar- en inferioriteit, voor snobisme en discriminatie ‘naar beneden toe’, dus dige verhoudingen. Wil deze vorm van afgunst acceptabel zijn, dan moet afzetten tegen anderen die het (nog) minder hebben. Dit patroon zorgt beargumenteerd worden waarom sprake is van onrechtvaardige verhou- voor toenemende statuscompetitie, een verschuiving naar antisociale dingen of instituties. Rawls vermijdt dus het eerder genoemde frame van waarden, naar een situatie waarin mensen alleen nog maar oog hebben afgunst als verwijt en rehabiliteert een bepaalde vorm van afgunst, name- voor eigenbelang en materieel succes en niet voor het welzijn van ande- lijk ressentiment dat gebaseerd is op kritiek. ren. De kern van het argument draait om (toenemende) statuscompetitie, Door de koppeling van ressentiment aan kritiek en de uitsluiting van waarbij drie risicofactoren vooral van belang zijn: lage sociale status (het alle andere vormen van afgunst (de goedmoedige is moreel irrelevant en gevoel dat anderen op je neerkijken, een verminderde mogelijkheid om de kwaadaardige is moreel onacceptabel) past Rawls hier naadloos in wat controle uit te oefenen op je eigen leven), gebrekkige sociale bindingen (gebrek aan vrienden, alleenstaand zijn) en ten slotte negatieve ervarin- gen uit de vroege jeugd. Opvallend is dat het hele betoog van Wilkinson gaat over afgunst, maar dat het begrip er niet in voorkomt. Relatieve inkomens- en statusverschil- len leiden bij hem rechtstreeks tot patronen van dominantie en subordi- natie, terwijl ik me zou kunnen voorstellen dat deze statusverschillen in de eerste plaats afgunst teweegbrengen bij de mensen die ermee gecon- fronteerd worden. De enige emoties die Wilkinson onderkent bij deze mensen zijn boosheid, schaamte en angst, maar dat zij afgunstig kunnen zijn past niet in zijn betoog. Ook niet dat mensen lang niet altijd slacht­ offer hoeven te zijn van statusverschillen. Mensen kunnen zich ook geïn- spireerd voelen door zulke verschillen, of althans gemotiveerd om meer hun best te doen, kortom de competitie juist aan te gaan. Bij Wilkinson wordt elke vorm van rivaliteit en competitie tussen mensen direct nega- tief geïnterpreteerd, terwijl het niet negatief hoeft te zijn. Ik denk dat hier het taboe op afgunst Wilkinson parten speelt. In zijn analyse past het niet dat mensen als gevolg van statusongelijkheid en ‘statusangst’ afgunstig zijn. De enige vorm van afgunst die hij wel toelaat is de negatieve, rancu- neuze variant – ook daarin is hij, zoals we zullen zien, niet uniek. Door deze positiebepaling is de bijdrage van Wilkinson aan het debat over (on)gewenste inkomensverschillen niet overtuigend: elk status­ verschil is bij voorbaat al negatief, terwijl we juist zouden willen weten waar het omslagpunt ligt waar inkomens- en statusverschillen te groot worden. Wanneer gaat er een zekere stimulans uit van ervaren verschil- len, van concurrentie en het streven om het beter te doen? Als dat het

30 De Groene Amsterdammer 16.01.2014 hen haalbaar is. De pijn zit er namelijk niet in dat deze situatie onrecht- vaardig is – wat Rawls ‘terecht’ ressentiment zou noemen. Wat pijn doet is dat de situatie juist rechtvaardig is, althans vanuit het perspectief van een meritocratische samenleving die draait om concurrentie en excellentie en waarin prestaties en verdiensten de primaire maatstaven zijn. Hier wijst de filosoof Robert Nozick op in zijn kritiek op Rawls’ analyse van afgunst. Waarom doen bepaalde ongelijkheden (in inkomen, macht, enzovoort) pijn? Niet omdat ze onverdiend zijn, maar juist omdat ze verdiend zijn. Toegepast op de discussie over de bonussen: die richt zich nu vooral op ontvangers die door slechte prestaties hun bonussen niet verdienen. Maar zij vormen een gemakkelijk doelwit: wie kijkt niet neer op deze losers die zich laten voorstaan op prestaties die ze helemaal niet hebben geleverd? De echte pijn en afgunst ontstaan als we kijken naar de mensen die hun bonussen wél verdienen. In plaats van onderscheid te maken tussen goede en slechte afgunst biedt Nozick veel meer ruimte om ‘gewone’ afgunst te onderkennen en analyseren. Hij stelt dat afgunst het gevolg is van twee zaken: 1) Men- sen hebben zelfrespect nodig. Bij hun pogingen dat te verwerven en te handhaven ontstaat ruimte voor afgunst. 2) Zelfrespect is comparatief (filosofen zeggen: is een positioneel goed). Waar anderen meer hebben zul jij genoegen moeten nemen met minder. Hiertegen inbrengen dat er een soort basaal zelfrespect is dat iedereen in gelijke mate heeft of zou men het klassieke emancipatievertoog zou kunnen noemen. Daarin zijn moeten hebben, is op zichzelf terecht, maar lost het probleem van compa- mensen boos en resentful omdat ze het (terechte) gevoel hebben dat de ratief zelfrespect niet op. Wat ook niet helpt is het vermijden van situaties instituties waarmee zij leven onrechtvaardig zijn. Dit klassieke eman- die afgunst opwekken door een grotere gelijkheid door te voeren. Afgunst cipatievertoog is erop gericht om maatschappelijke verhoudingen zo te gaat zich dan aan andere zaken hechten. Met gevoel voor understatement veranderen dat bepaalde groepen (arbeiders, vrouwen, homo’s et cetera) schrijft Nozick dat mensen een groot vermogen tot onderlinge vergelij- niet meer worden achtergesteld. In dit vertoog is afgunst eigenlijk geen king hebben. afgunst, want het is moreel gerechtvaardigd. Ook nu weer wordt het dus Er valt veel af te dingen op Nozicks analyse van afgunst (bijvoorbeeld ontkend. dat zijn inzet is om tegen elke vorm van herverdeling te pleiten), maar door Ik geloof niet dat het klassieke emancipatievertoog helemaal uitge- die dichotomie van goede en slechte afgunst te doorbreken is hij beter in werkt is. Er blijven verschillen bestaan die verband houden met achter- staat de reikwijdte en gevolgen van alledaagse afgunst in kaart te brengen, stelling van groepen – denk aan de positie van vrouwen aan de top van met name ook de afgunst die niet voortkomt uit kritiek. Die alledaagse universiteit en bedrijfsleven. Maar ik denk ook dat tegenwoordig veel afgunst kan verschillende vormen aannemen: de goedmoedige variant die vormen van afgunst, boosheid en ressentiment niet meer zo gemakkelijk niet zo veel voorstelt, de emulatieve variant gevangen kunnen worden onder dit klassieke emancipatievertoog. Veel Iedereen die mensen in beweging zet om hun positie te mensen ervaren verschillen die ze afgunstig maken, terwijl die verschillen voelt zo nu en verbeteren, maar ze kan ook afglijden naar de niet op de klassieke manier als onrechtvaardig, dus als het resultaat van rancuneuze variant. Een bijkomend voordeel achterstelling van groepen, beschouwd kunnen worden. dan afgunst, is ook dat we niet zo snel – zoals bijvoorbeeld sommigen Rob Riemen in De eeuwige terugkeer van het *** doen er iets fascisme en anderen (‘fortuynisme als rancu- neleer’) hebben gedaan – populistische uitin- Dit is de strekking van Michael Youngs beroemde The Rise of the constructiefs gen van boosheid en afgunst in verband bren- Meritocracy uit 1958. Het boek gaat over de opkomst en pervertering mee, maar er gen met opkomend fascisme. van de meritocratie, waarvan Young al in 1958 de belangrijkste contou- zijn ook mensen Wat ik betoog is dat we bestaande afgunst ren zag. De utopie, of beter dystopie, van Young schetst de situatie van in de ogen moeten kijken, het taboe daarop de nabije toekomst, de jaren 2030, waarin aan ieders capaciteiten recht die erin blijven loslaten en ons realiseren dat uitingen van wordt gedaan: psychologen en onderwijskundigen weten tegen die tijd steken afgunst die niet passen in het klassieke eman- feilloos uit te vogelen wat kinderen precies kunnen en tot welke vormen cipatieverhaal tegenwoordig een belangrijke van scholing ze toegelaten mogen worden. Mensen die het niet eens zijn rol spelen. Het helpt wellicht als we met wat met de hun toegewezen plek kunnen zich nog een keer tot een commissie meer compassie naar afgunst kijken. Iedereen wenden om opnieuw te laten kijken naar hun capaciteiten, maar daarna voelt zo nu en dan afgunst, sommigen doen er iets constructiefs mee, maar is geen beroep meer mogelijk. De opstand van wat Young met opmerke- er zijn ook mensen die er helemaal in blijven steken. In een samenleving lijk vooruitziende blik populisten noemt, wordt op touw gezet door al die waarin veel klassieke vormen van achterstelling aan de kant zijn geruimd mensen die niet profiteren van deze gerealiseerde gelijkheid van kansen. zal afgunst niet afnemen (zoals egalitaristen menen), maar toenemen. De afgunst en boosheid van deze mensen slaat om in een verschrikkelijke Deze toename zal niet noodzakelijkerwijs leiden tot een herleving van opstand, waarvan zoals uit de laatste voetnoot blijkt ook de schrijver zelf het fascisme. Omdat we preciezer het omslagpunt van ‘gewone’, emula- het slachtoffer wordt. tieve afgunst naar rancuneuze afgunst in beeld willen krijgen, moeten we Young besteedt veel aandacht aan de machteloosheid van Labour: deze niet de fout maken om die gewone afgunst te taboeïseren. Tussen de twee partij, de arbeidersbeweging in het algemeen, heeft zich verdienstelijk varianten van progressief ressentiment en reactionaire rancune moeten gemaakt voor mensen die vanwege hun eenvoudige afkomst niet de kan- we oog houden voor de steeds grotere rol van gegeneraliseerde afgunst sen kregen die ze op basis van hun capaciteiten zouden verdienen. Gaan- die een gevolg is van de toenemende concurrentie en statuscompetitie in deweg echter wordt de beweging ingehaald door haar eigen successen. Het democratische samenlevingen.  emancipatiewerk van zowel sociaal- als christen-democraten is voltooid, maar er blijven veel mensen over (en achter) die niet tevreden zijn met het Sjaak Koenis is universitair hoofddocent wijsbegeerte aan Maastricht resultaat, omdat ze geen genoegen kunnen nemen met de plek die voor University

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 31 Christenen in Egypte Stiekem bouwen aan een nieuwe kerkzaal Ondanks het vele geweld zijn de kerken in Egypte nog steeds bruisende ontmoetingsplekken. Voorzover de gelovigen al angstig zijn, drijft het hen eerder in dan uit de kerk. ‘God gaf ons het geschenk van de martelaren. Zij mogen schijnen en stralen in de nabijheid Gods.’ door Monique Samuel beeld Roger Anis

32 De Groene Amsterdammer 16.01.2014 De kartonnen borden met gegrilde vis en de Abouna Auchostinos terwijl hij op zijn nette dat is de nationale vrije dag in het islamitische plastic zakjes met aish baladi, het traditionele getrimde baard wijst. ‘Net zoals de Moslimbroe- Egypte. Maar op deze zaterdagochtend is het al Egyptische platte brood, worden haastig door- derschap.’ even druk. Op hun paasbest geklede vrouwen gegeven. ‘Eet toch’, moedigen de priesters me ‘Zie je nou met wat voor broeders ik ben opge- keuvelen gemoedelijk terwijl ze van en naar de met volle mond aan. Er worden grapjes gemaakt scheept?’ verzucht priester Malak Wahba Farag kerk lopen. Mannen op weg naar hun werk slaan over mijn smalle omvang en beperkte eetlust. die zelf gladgeschoren wangen en slechts een haastig een kruisje bij het passeren van de grote Tot ze zien hoe ik me op de vis stort. ‘Ah heya klein goed verzorgd hiphopbaardje heeft. Hele- gebouwen met prominente kruizen op het dak. bint baladna fahlan, ah ze is waarlijk een meisje maal baardloos is toch wel erg kaal voor een man De muren van de kerk zijn de vorige dag nog van ons land’, lacht Abouna Habib die links van het geloof. ondergeklad door zo’n duizend demonstrerende van mij zit en hij port me plagerig in de zij. Hij Het is een hele eer om in het privé-vertrek Moslimbroeders met teksten als ‘Sisi is een heeft een wilde grijze puntige baard die niet veel van Abouna Auchostinos bij de maaltijd aan te hond’, ‘Sisi is een jood’, en vooral: ‘Egypte is isla- onder doet voor de baarden van de oerconserva- mogen schuiven. De priesters die alle drie uit de mitisch.’ Om de twee weken trekt een stoet boze tieve islamitische salafisten. geteisterde provincie Minya komen – het platte- aanhangers van ex-president Morsi door deze ‘Scheer hem toch af’, roep ik. landsgebied net ten zuiden van Caïro waar in de gemengde wijk. Ze komen van buiten en verza- ‘Ja, neem een baard zoals de mijne’, giechelt afgelopen maanden de meeste kerken afbrand- melen zich bij het kleine metrostation waarna den, christenen uit hun dorpen werden verdre- ze luid schreeuwend door de straten trekken en ven of simpelweg gedood – ontvangen me als christelijke gebouwen, winkels, kerken en scho- een van hen. Mijn opa, Abdel Messih (letterlijk: len onderspuiten. dienaar van Christus) en zijn vader Somaïl (de naamgever aan mijn familie Samuel), hebben Mijn oom Samir (45) rijdt me even later met ooit geholpen bij de stichting van een rooms- zijn auto door de wijk om me de leuzen op de katholieke kerk in de volkswijk Khoalily in muren te laten zien. Vermoeid leest hij ze voor. Caïro, waar de mollige en uitbundige priester Hij heeft een klein airconditioningswinkeltje Auchostinos jarenlang voorging. Ik ken hem even verderop in de straat maar zit sinds de nog van mijn kindertijd toen ik op de grote feest­ zogeheten ‘eerste revolutie’ van 25 januari 2011, dagen deze kerk bezocht. Door de jaren heen is waarbij Hosni Mubarak het veld moest ruimen, een deel van mijn familie Koptisch-orthodox nagenoeg zonder werk. De ‘tweede revolutie’ geworden, maar familietradities en respect voor van 30 juni 2013, waarbij Mohammed Morsi de voorvaderen overstijgen denominale ver- van het pluche werd verdreven, bracht weinig schillen. Dus op dergelijke feestdagen zijn de verbetering. De enorme geweldsuitbarsting in religieuze en geografische verschillen binnen de daaropvolgende maanden dreef zijn onder­ mijn familie naar de achtergrond verdrongen en neming, die zo afhankelijk is van de hete zomers, vullen we minstens de helft van de kerkbanken. juist verder in het slop. Oom Samir kent de wijk Sinds een jaar of twee leidt de priester de Zeitoun als geen ander en somt punctueel de kleine rooms-katholieke congregatie van al- lange lijst van incidenten op. Twee weken eerder Kenisa A’ala Muqadassa of de Heilige Familie- op een onstuimige vrijdag moest hij zich uren- kerk, enigszins verscholen in een van de hoofd- lang met zijn dochtertje in een kerk verschui- straten van Zeitoun. Deze middenklassewijk len, terwijl honderden Moslimbroeders met is bekend van de A’adara, een grote Koptisch- lokale omwonenden op de vuist gingen. De boze orthodoxe kathedraal recht tegenover een klei- demonstranten probeerden de kerk aan te vallen nere Koptisch-orthodoxe kerk. Beide staan iets en in de fik te steken, maar dit werd hun door de verderop in de straat. Het was op het dak van lokale islamitische wijkbewoners belet. de oude basiliek dat Maria in de jaren zeventig Na de vele berichten en beelden van gewelds- verscheen en niet alleen honderdduizenden Caï- uitbarstingen en uitgebrande kerken in de hete renen naar de kerk trok maar ook president Sad- zomer en woelige herfst van 2013 ben ik terug- dat. Haar verschijning werd wereldnieuws. In gekeerd naar de volkswijk van mijn teta (oma) het voorvertrek van de kleine basiliek tonen de in Ezbet al-Nakhl om te kijken hoe het de Kop- gelovigen me trots de voorpagina van The New tische christenen zoals mijn familie vergaat. Al York Times naast de video-installaties en foto’s snel kan ik opgelucht concluderen dat de Egyp- van de verschijning. tische kerk verre van op sterven na dood is, maar De enorme kerk aan de overkant van de er heerst grote onrust in Egypte. Het nieuws straat werd met persoonlijke goedkeuring van schettert en galmt uit de miljoenen televisies en Saddat gebouwd als eerbetoon aan de Heilige radio’s van Caïro. Berichten van bommeldingen Maagd. Op het kerkterrein van de modernisti- en al dan niet succesvolle aanslagen zijn niet van sche kathedraal is het een drukte van jewelste. de lucht. Dagelijks is er wel ergens een opstootje Kinderen spelen op het basketbal- en voetbal- of demonstratie. Daarbij worden zelfs de jongste veld achter de stevige muren. kinderen ingezet. P Uit de open ramen van de Met verbazing kijk ik naar een demonstra-

per / A Caïro, 18 hoge bijgebouwen klinkt het tie op een kruispunt in de volkswijk Ain Shams a

sp november 2012.

w gedreun van psalmen en gebe- waar zo’n honderd kinderen van vier tot zes jaar

e Koptische den geproduceerd door hoge onder aanvoering van gesluierde leraressen luid

uk N priesters tijdens de ceremo­ kinderstemmen. Tieners en om de terugkeer van hun president roepen. Het oro nie waarbij adolescenten staan dicht tegen is de verplichte pauze-invulling van de islamiti- Theodoros II s, El Sh i elkaar aan en flirten openlijk sche school in deze straat die de kinderen om de als de nieuwe

er An koptische paus op de trappen van de kerk. zoveel tijd met groene vlaggen en spandoeken op g o

R wordt gekozen Vrijdag is de drukste dag, want het kruispunt zet om de sociale pressie op te voe-

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 33 ren en meteen een van de belangrijkste verkeers- Een politieke oplossing bleef ondertussen uit. De programma’s voor christelijke zenders produ- aders plat te leggen. Het drijft de murw geslagen leiding van de Moslimbroederschap weigerde ceert. ‘De jihadistische groeperingen die zich aan stadsbewoners tot waanzin. Zeker op vrijdag na iedere vorm van samenwerking of dialoog. De president Morsi hadden gelieerd en de fanatieke het middaggebed als opgeschoten jongeren en twee ministersposten in de interim-regering en aanhangers die in de dorpen van Midden- en boze mannen en vrouwen zich op verschillende de zetel in de constitutionele raad die de bewe- Zuid-Egypte te vinden zijn probeerden duidelijk plekken rond de Azhar-universiteit, de rijkere ging aangeboden kreeg, werden afgewezen. een interreligieuze strijd uit te lokken. Hun hoop wijk Nasser City en arme sloeberbuurten als Hier sponnen de oerconservatieve salafisten en was waarschijnlijk dat wanneer de christenen Giza verzamelen. De sfeer is niet zelden grim- hun Nour-partij, de voormalige coalitiepartner met geweld op de aanvallen zouden reageren mig en er vinden met regelmaat vernielingen van de Vrijheid en Gerechtigheidspartij van de het land in een burgeroorlog zou afglijden. De plaats. Hier een afgebrand politiekantoor, daar Moslimbroederschap, garen bij. In ruil voor vergelijkingen die de officiële woordvoerders en vernielde reclameborden, kapotte auto’s of de steun aan de nieuwe interim-regering kreeg zij bekende kopstukken met Syrië maakten waren gemolesteerde toegang tot een stadspark. een prominente stem in het grondwettelijk pro- opvallend. Maar Egypte gleed niet af in een sek- Terwijl het Egyptische leger het gewelds- ces en werd ze het legitieme politieke alternatief tarische burgeroorlog. Het geweld was eenrich- monopolie langzaam terugwint en de interim- voor het conservatieve en meer religieuze deel tingsverkeer. Wat dat betreft heeft het kerkelijke regering de economie weer op gang probeert te van de bevolking. ‘De salafisten worden het vol- leiderschap wijs gehandeld. Het is ze gelukt de krijgen, verkiezingen voorbereidt en het grond- gende probleem’, verzucht priester Auchostinos, gelovigen in toom te houden. Hadden we met wettelijk referendum uitschreef dat van 14 tot ‘maar voor nu onthouden ze zich in ieder geval aanslagen of geweld gereageerd, dan was waar- 16 januari zal plaatsvinden, worden de demon- van geweld. Dat kunnen we over de Moslim- schijnlijk al snel het beeld ontstaan dat de chris- straties van de Moslimbroederschap en haar broederschap helaas niet zeggen.’ tenen waren begonnen en was er een enorm radicale zusterbewegingen steeds wanhopiger. De woede van de aanhang van de Moslim- schisma in de samenleving ontstaan, waarbij De harde kern laat zich iedere vrijdag opnieuw broederschap richtte zich primair op de Kopten, de Moslimbroederschap als vertegenwoordiger horen. Maar de grote massa heeft zich al lang waarvan iedereen wist dat zij nooit voorstander van “islamitisch Egypte” haar legitimiteit terug van de Moslimbroederschap afgekeerd. Zij sprak van president Morsi en zijn islamitische regering had kunnen winnen.’ Het gevolg was dat het zich uit op 30 juni en de dagen daarna, in de mil- waren geweest. Door hun afwijkende kledij en directe geweld tegen christenen afnam en zich joenendemonstraties tegen Mohammed Morsi. getatoeëerde kruisjes zijn zij vaak eenvoudig als verplaatste naar aanvallen en aanslagen op poli- De tegenstanders van Morsi deinsden terug voor zodanig te herkennen. tiekantoren en militaire konvooien. het massale protest van de Moslimbroeders en ‘We wisten dat iedere oppositie tegen hun gaven het Egyptische leger carte blanche om ‘Er zat duidelijk een strategie achter de regering ons direct zou treffen’, zegt priester eens en voor altijd een eind te maken aan de in aanvallen’, vertelt Fadi Taher (42) me later in Malak Wahba Farag terwijl hij na de lunch rus- hun ogen militante beweging. De minder fana- zijn kantoor in Maadi. Fadi is manager van het tig de pagina van de pro-revolutionaire krant tieke aanhangers van de Moslimbroederschap videoproductiebedrijf MediaHouse dat naast Masr al-Youm (‘Egypte vandaag’) omslaat. ‘Dit schoren hun baard af en trokken zich uit het informatieve en taboe doorbrekende documen- was de prijs die we als kerken moesten beta- woelige strijdtoneel terug. taires en commercials ook heimelijk Koptische len, maar ik dank God dat het aantal doden en P per / A a sp w

e Dalga, Mynia, 3

uk N september 2013. Christelijke oro dorpsbewoners ruimen puin na s, El Sh i een aanval door

er An moslims op een g o

R kloosterkapel

34 De Groene Amsterdammer 16.01.2014 gewonden beperkt is gebleven. De gewelddadige moeting regelen’, dringt hij voorzichtig aan. Ik acties hebben slechts de Moslimbroederschap ben al een dag met hem op stap en nadat we Human Rights Weekend en religieuze fundamentalisten verder ontmas- samen luid met de muziek van popartiesten als Van 31 januari tot en met 2 februari wordt in De kerd en ons de kans gegeven de liefde van Chris- Elissa en Tamer Hosney hebben meegezongen is Balie in Amsterdam het Human Rights Weekend tus te laten zien.’ de sfeer broederlijk geworden. gehouden met films en debatten.J ournalisten De christelijke minderheid van Egypte rea- ‘Waar dan, in een café?’ vraag ik weinig van De Groene Amsterdammer verlenen hun geerde met inzamelingsacties en eindeloze reek- enthousiast. medewerking aan dit festival. Zo neemt Moni- sen foto’s van biddende gelovigen in compleet ‘Nee, nee, zo doen we dat hier niet! Dat is que Samuel op zondag 2 februari deel aan een uitgebrande kerken. De videoclip Minya Song aib, onfatsoenlijk! Ik ga naar dezelfde kerk als je gesprek met fotograaf Roger Anis die voor de van jonge Kopten, die zingen in een kerk in oom. Je gaat gewoon naar de dienst aanstaande Egyptische krant Al-Shorouk de omwentelingen Minya die op 14 augustus werd aangevallen en vrijdag, ik zorg dat hij er is, stel hem aan je voor in Egypte sinds 2011 registreerde. Anis’ foto’s geheel uitbrandde, ging de hele wereld over en en jullie praten even en nou ja, als je hem leuk staan ook bij dit artikel over de christenen in was opnieuw een teken van met trots gedragen vindt, dan kan hij je een keer bij je familie bezoe- Egypte. Op vrijdag 31 januari interviewt Casper martelaarschap. ‘In het midden van de tranen ken en nou ja, als God het wil… bezoeken jullie Thomas na afloop van de filmPussy Riot: A Punk van ons hart. As, stof en wonden. Komen we met dan een keer zijn familie.’ Prayer een van de makers. Evert de Vos gaat op een boodschap van liefde. Vrede en ver­geving ‘Wie zijn jullie?’ zaterdag 1 februari na de filmA World Not Ours aan de hele wereld.’ ‘Jij, je oom en je oma natuurlijk. Wie anders?’ in gesprek met vluchtelingen en op zondag 2 Ondertussen zijn de kerken in Egypte nog vraagt Rami verbaasd. februari leidt Joost de Vries een discussie over steeds bruisende ontmoetingsplekken. Voor­ frontline journalism naar aanleiding van de film zover de gelovigen al angstig zijn, drijft het hen Getrouwd wordt er zeker in de kerken. Which Way Is the Frontline from Here? The Life eerder in dan uit de kerk. Naast de urenlange Iedere donderdagavond is het raak en klinken and Time of Tim Hetherington. De voertaal is diensten is er iedere dag wel wat te doen in de de zaghrouta’s (vreugdekreten) en het getoeter Engels. Meer informatie: debalie.nl vorm van jeugdclubs, scouting waar vrijwel alle van de tientallen versierde auto’s luid boven de christelijke jongens en meisjes tot ver in de twin- gebedsoproep uit. Een christen dient natuur- tig naartoe gaan, zondagschool (meestal gegeven lijk een christen te trouwen, bij voorkeur van de op vrijdag), bijles, kinderopvang, voorhuwelijkse eigen denominatie, dus wat is een betere plek kerken nog steeds vrijwel onmogelijk is, wor- cursussen, praatgroepen voor getrouwde kop- om een potentiële huwelijkskandidaat te ont- den bestaande kerken stiekem uitgebreid en pels, ouderraden, armenzorg, voedseldistributie, moeten dan in de kerk, waar de families vaak tot in woon- en werkruimtes nieuwe kerkzalen medische zorg, gebedsbijeenkomsten en bijbel- generaties terug bekend zijn? gemaakt. studiegroepen. Maar bovenal is de kerk een laat- Des te pijnlijker was dan ook het geweld­ Net als de orthodoxe basiliek in Zeitoun is ste toevlucht voor een minderheid op drift, die dadige incident op 12 oktober toen bij een Malek al-Wara’aq een kerk die nationale faam sinds de jaren zeventig door massa-emigratie, bruiloft bij de kerk Malek al-Wara’aq naast de heeft vanwege een Mariaverschijning, op 11 geboortebeperking, geweldsuitbarstingen en beruchte volkswijk Imbaba het vuur geopend december 2009. Grote foto’s prijken aan de werd op een bruidsstoet. Er kwamen vijf mensen muren. Op een van de foto’s is te zien hoe een bij om, één moslim en vier christenen. Onder half miljoen Egyptenaren zich om de kerk ver- ‘Het probleem met de slachtoffers bevonden zich twee meisjes, dringen waar boven op de grote koepel een witte de Koptisch-orthodoxe Mariam Nabil en Mariam Asjraf, respectievelijk gestalte staat. Zakaria neemt me zelfs mee naar twaalf en acht jaar oud. de copyshop van zijn jongere broer waar in aller- kerk is dat één man De smalle toegangspoort op enige afstand ijl een dvd’tje met videomateriaal, foto’s en kran- alles bepaalt’ van de kerk wordt zwaar bewaakt. Argwanend tenartikelen wordt gebrand. En ik krijg het poli- nemen vijf agenten en twee militairen mij op, tierapport van de schietpartij. De broers stonden waarna ze me zonder vragen doorlaten. De vlak naast de bruid toen het vuur werd geopend aanslagen in snel tempo afneemt. Tegenwoordig kogelgaten in de poort zijn gerepareerd en het en laten me de foto’s op hun mobieltjes zien. wordt het aantal christenen geschat op tien tot bloed op de tegels is grondig weggeboend. Zodra De priester van de kerk Abouna Dawoud vijftien procent van de totale populatie. Volgens ik de kerk betreed ruik ik verf en hoor ik bouw- Ibrahim ziet de tragische gebeurtenissen echter de officiële statistieken ligt hun aantal slechts geluiden. Er komt een man die zich voorstelt als als een reden tot blijheid. ‘We zijn uitverkoren’, op vijf procent, maar dat is wishful thinking Zakaria Fouad (42) en me uitgebreid rondleidt. zegt hij terwijl hij zijn handen in zijn schoot van een staat die zichzelf bij voorkeur als een ‘Er wordt een nieuwe kerkzaal gebouwd!’ zegt vouwt. ‘Eerst gaf God ons het geschenk van het soennitisch islamitische republiek definieert. hij verheugd. ‘We hebben een bouwvergunning Heilige Bezoek van Maria, toen gaf hij ons het De Koptisch-orthodoxe kerk telt zo’n twaalf kunnen omzetten in een restauratievergunning geschenk van de martelaren – mogen zij schij- miljoen zielen en nog eens anderhalf tot drie en zijn direct met de bouw van een nieuwe kerk- nen en stralen in de nabijheid Gods.’ miljoen in de diaspora. De protestantse kerken zaal begonnen.’ Ik kijk hem verbijsterd aan. hebben naar schatting één miljoen gelovigen en Hij toont me de nieuwe zaal, recht boven ‘Natuurlijk is het moeilijk voor ons allemaal’, zijn verdeeld in anglicaanse kerken en meer cha- de oude. Het is onmogelijk het kerkterrein uit haast de priester zich te zeggen. ‘Maar we zijn rismatische bewegingen. En dan is er ten slotte te breiden dus bouwen ze maar omhoog. In de dankbaar dat ze in de hemel zijn.’ de relatief kleine rooms-katholieke kerk die in Heilige Familiekerk in Zeitoun was dat ook al Egypte ongeveer 250.000 gelovigen kent, maar het geval. In beide gevallen hebben de kerken De relaties tussen de kerken waren eeu- door haar befaamde ziekenhuizen en scholen hun papieren niet helemaal op orde. ‘Het is wenlang stroef. De Koptisch-orthodoxe kerk is het grootste stempel op het land heeft gedrukt. onmogelijk om nette vergunningen te krijgen’, een van de eerste kerkelijke afsplitsingen in de De kerk functioneert voor velen als een legt Zakaria me uit terwijl hij haastig om zich christelijke geschiedenis. De kerk maakte zich maatschappelijk centrum waar wordt gebeden, heen kijkt. ‘Maar door de revolutie ligt de over- van de hoofdkerk (en latere rooms-katholieke geleerd, geleefd, gegeten, gesport en ge-date. Zo heid toch plat, dat was onze kans.’ kerk) los vanwege de goddelijkheid van Chris- vraagt de christelijke taxichauffeur Rami (32) Alle kerken door het hele land zijn begon- tus. De Kopten – een afgeleide van het Griekse me op een gegeven moment of ik niet een vriend nen met het inhalen van jarenlang achterstal- Qubt of Egyptenaar – hingen twee millennia de van hem wil ontmoeten. Zelf is Rami getrouwd lig onderhoud en het uitvoeren van geplande monofysische leer aan waarbij Jezus uitsluitend en heeft twee jonge kinderen. ‘Ik kan een ont- uitbreidingen. Omdat het bouwen van nieuwe God en geen mens was. De christelijke doctrine

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 35 die later in de Geloofsbelijdenis van Nicea in Tegelijkertijd had de Koptisch-orthodoxe is veel losser en vrijer’, zegt mijn nicht Marlene 325 na Christus werd vastgelegd stelt echter dat kerk als belangrijkste van Egypte allerlei poli- (24), ook Koptisch-orthodox. Beiden wilden Jezus zowel God is als mens. Met de afsplitsing tieke voorrechten en onderhield zij nauwe ban- nooit een kwaad woord over de kerk horen maar ontstond er een onafhankelijke kerk in de haven- den met de wisselende presidenten, vooral met ze zijn nu aanmerkelijk kritischer. ‘Baba Sha­ stad Alexandrië, het culturele en religieuze hart ex-president Hosni Mubarak. Het beeld van nouda was veel te conservatief’, zegt mijn tante. in de klassieke Oudheid waar met de komst van Baba Shanouda III als schoothondje van de ‘Te oud ook. We hadden een nieuwe leider nodig.’ de apostel Marcus omstreeks 49 na Christus een dictator werd in de eerste dagen van de massale De gelovigen willen hervorming en hebben van de eerste en daarmee ook oudste kerken ter volksprotesten in 2011 versterkt toen de kerk­ steeds grotere vragen bij afwijkende geloofstra- wereld ontstond. De Koptisch-orthodoxe kerk leiding ertoe opriep de president te steunen. dities. Zo viert de Koptisch-orthodoxe kerk Kerst ontwikkelde zich door de eeuwen heen tot een Vooral jongeren raakten gedesillusioneerd op 6 januari en niet op de wereldwijde feestdag oerconservatieve maar levendige kerk waar zelfs over het leiderschap van de kerk en besloten 25 december. ‘Ik zou willen dat alle christenen oudtestamentische bijbelse tradities gedeeltelijk de impliciete kerkordes te negeren. De katho- tegelijk Kerst vieren’, zegt Marlene luidkeels in worden geëerd en veel elementen uit de joodse lieke en de evangelische jeugd waren al vanaf de metro. ‘Het slaat nergens op, waarom moeten tempeldienst werden geïntegreerd. de eerste dag betrokken bij de protesten op het de orthodoxen hierin eigenzinnig zijn? Niemand Het toenemende geweld en de toenemende ­Tahrirplein. De aansluiting van Koptisch-ortho- weet wanneer Jezus precies geboren is. We vie- discriminatie van Egyptische christenen in de doxe jongeren bij de massa op straat vormde ren niet de dag, maar de gebeurtenis.’ Waarom afgelopen decennia en de vele politieke pogin- een dringende wake-up call voor de oude man- de dag niet wordt aangepast, weet Marlene wel: gen de Moslimbroederschap te paaien, drukten nelijke kerkleiding. De lange grijze baarden vin- ‘Politiek. Na decennia vragen heeft de Koptisch- de Koptische kerk steeds verder in de hoek. Dit den met hun behoudende gedachtegoed steeds orthodoxe kerk vijf jaar geleden eindelijk de resulteerde in enkele interessante ontwikkelin- minder aansluiting bij de jonge generaties die Egyptische overheid zo ver gekregen om van 6 gen. Zo werd onder leiding van wijlen patriarch door de demografische explosie feitelijk de januari een nationale feestdag te maken. Dat Shanouda III de monofysische leer opgegeven meerderheid vormen binnen de kerk. Hoewel er was een doorbraak, want voor het eerst hadden en hangt de Koptisch-orthodoxe kerk na twee- massaal werd gerouwd om het overlijden van de we een landelijke christelijke feestdag. Natuur- duizend jaar zogeheten ketterij opeens de duale 88-jarige Baba Shanouda III op 17 maart 2012 lijk gaat de kerkleiding dat nu niet veranderen.’ leer over Christus als God én mens aan. Dien- werd er door sommige gelovigen ook voorzichtig ‘En de andere christelijke groeperingen dan?’ sten werden ook losser, de jeugd kreeg een gro- opgelucht ademgehaald. Zijn opvolger patriarch vraag ik. tere rol en de buitenkerkelijke activiteiten wer- Theodoros II wist bij zijn aantreden direct alle ‘Die vieren Kerst op 25 december net zoals de den uitgebreid. De kerk probeert in te spelen kerkelijke stromingen van Egypte aan tafel te rest van de wereld, maar ze moeten gewoon wer- op de veranderende seksuele moraal en sociaal-­ krijgen en voor het eerst te verenigen. ken. Zij hebben geen politieke invloed.’ politieke werkelijkheid in het land maar houdt ‘Hij is een geschenk uit de hemel’, verzucht in de meeste gevallen vast aan oerconservatieve mijn tante Manal (43), die zich sinds haar ‘Het probleem met de Koptisch-orthodoxe ­richtlijnen. Scheiden blijft nagenoeg onmoge- huwelijk met een Koptisch-orthodox christen kerk is dat één man alles bepaalt.’ De krant is lijk. verplicht bij de kerk heeft aangesloten. ‘Zijn stijl uit en priester Malak Wahba Farag gaat over op P per / A a sp w e uk N oro Malawi, Minya, 17 augustus. s, El Sh i De Evangelische

er An Kerk na een g o

R aanval

36 De Groene Amsterdammer 16.01.2014 zijn favoriete onderwerp: kerkelijke politiek. Ik begonnen met de opknapbeurt van afgebrande Martelaarschap kijk naar de foto’s van de paus die aan de muur kerken: in Suez en Port Said. met opgeheven hoofd hangen. De kwieke priester volgt mijn blik. ‘De Dankbaar reageerden de kerken op de zetels Nergens lijkt het oudchristelijke gezegde ‘het rooms-katholieke kerk herbergt meer dan één die zij in de constitutionele raad mochten inne- bloed der martelaren is het zaad der kerk’ zo op miljard gelovigen. Wij kunnen ons geen dicta- men en op de benoeming van twee christelijke te gaan als in Egypte, waar in navolging van Jezus tuur permitteren. Priesters hebben veel lokale ministers. Dat geen christelijke partij maar de en zijn beroemde Bergrede het martelaarschap vrijheid en er zijn allerlei inspraakorganen. De kerk als orgaan zelf politieke vertegenwoordi- met opgeheven hoofd wordt gedragen. Dit komt orthodoxen hebben dat niet.’ De priester lacht. gers kent, zorgt echter wel voor zeer directe ban- onder meer tot uiting in de blauwe getatoeëerde ‘Er zijn in Egypte naar schatting twee miljoen den tussen geloof en politiek. Egyptische chris- kruisjes die trots op pols of duim worden gedragen. salafisten, maar ik tel de meeste salafisten bin- tenen kennen geen andere representatie dan De kleine kruisjes zijn niet alleen een onderling nen de orthodoxe kerk.’ hun religieuze leiders die zich massaal achter de herkenningsteken, maar symboliseren ook het Het is een grap die ik vaker hoor. Zelf bekruipt interim-regering en het leiderschap van gene- offer van Christus en zijn martelaarschap. Het me in ieder geval een diep gevoel van rebellie bij raal Sisi hebben geschaard. is veelzeggend dat de Koptische jaartelling mijn bezoek aan de Malek al-Wara’aq-kerk. De ‘Wat is dit?’ vraag ik verbouwereerd aan de niet met de geboorte van Christus maar met bebaarde priesters berispen me omdat ik hun drie katholieke priesters terwijl ik op een poster de troonsbestijging van de Romeinse keizer hand weiger te kussen. Ook zij nodigen me uit met de Egyptische vlag met daarin de gezichten Diocletianus in 284 na Christus begint. Onder zijn om de lunch met hen te delen en laten koekjes van Nasser en Sisi wijs. De politieke poster is de bewind werden vele duizenden christenen in Egypte en thee brengen, maar bij hen aan tafel aan- enige niet-religieuze afbeelding in het kantoor omgebracht. Vandaar de jaarteling A.M. Anno schuiven is uitgesloten. Alle vrouwen en lagere en het aansluitende woonvertrek, dat vol staat Martyri. religieuze functionarissen zitten in een hoek van met Mariabeeldjes, crucifixen en afbeeldingen De Romeinen vervolgden de Egyptische de kamer. Gelachen wordt er niet. Onderdanig van de Heilige Familie. ‘Sisi is een goede man, christenen actief. Toen keizer Constantijn het lopen gelovigen in en uit. Er worden buiginkjes een geschenk van God, hij houdt van Egypte christendom tot officiële staatsgodsdienst van gemaakt, handen gekust, er wordt eerbiedig en staat voor net zo’n verenigd Egypte als onze het Romeinse Rijk verhief, werden de Kopten geknikt. Als de priesters spreken zijn de gelovi- grote leider Gamel Abdel Nasser’, zegt Abouna opnieuw vervolgd, ditmaal omdat ze een ketterse gen stil. En als ik iets te wijdbeens sta om een Auchostinos terwijl hij zijn duim omhoog steekt. leer zouden aanhangen. In het Byzantijnse Rijk foto van de statige geestelijken te maken, krijg ik ‘Hij is een generaal!’ roep ik. ‘Nee, hij is een man was hun positie al niet veel beter. Toen vierduizend een stichtelijke vermaning. ‘Ben je een jongen? van het volk’, berispen de priesters me. ‘En in moslimstrijders vanuit het Arabisch schiereiland Zo staat een meisje niet.’ Snel klap ik mijn benen deze moeilijke tijden moeten we hem steunen.’ in de naam van een nieuw geloof – de islam – stijf tegen elkaar en neem plaats op de stoel aan Egypte in 639 na Christus binnenvielen, boden de de overzijde van het enorme bureau terwijl ik op ‘We hebben een pittige documentaireserie Egyptenaren nauwelijks verzet. Binnen drie jaar mijn audiëntie bij priester Dawoud wacht. gemaakt over de rol van de kerk tijdens de revo- (639-642) was heel Egypte veroverd. Er broedt meer onder gelovige jongeren dan lutie’, vertelt Fadi Taher terwijl hij me meeneemt Af en toe waren er (gedwongen) onvrede over de datum van een religieuze feestdag. naar de montagestudio een verdieping boven bekeringsgolven, of kortstondige zijn kantoor. Trots toont hij me een aantal van geweldsuitbarstingen, maar in principe leefden de belangrijkste producties waaronder de uit­ moslims en christenen vreedzaam samen. De ‘Denk je dat het het leger gebreide documentaire die in het Engels online Kopten vormden tot ver in de zestiende eeuw zelfs iets kan schelen als er een te zien is op theroleofthechurchindemocracy. de religieuze meerderheid in Egypte. Wel moesten paar Kopten van de daken com. ‘De kerkleiding is bang en kiest steeds ze in ruil voor bescherming een dhimi – een weer voor veiligheid en continuïteit. Terwijl de minderhedenbelasting – betalen en werden ze uit worden gegooid?’ massa’s de straat op gingen, moedigde vooral bestuurlijke en intellectuele functies geweerd. de orthodoxe kerk haar gelovigen aan thuis te Tussen sommige moslims en christenen blijven en in sommige gevallen zelfs voor presi- bestaan tot de dag van vandaag etnische Het Egyptische leger stak de kerkleiding de dent Mubarak te bidden. Ik ben bang dat ze nu verschillen die door veel Kopten graag worden afgelopen maanden een ruimhartige hand toe. opnieuw diezelfde fout maakt.’ benadrukt. Moslims zijn van Arabisch of Generaal Sisi verkondigde aan ieder die het Die angst wordt gedeeld door de jongeren. gemengd bloed, terwijl de Kopten beweren tot de horen wilde dat hij de christenen tegen de ter- Terwijl mijn oma urenlang praat over Nasser oorspronkelijke inwoners van Egypte te behoren. reuraanslagen zou beschermen en met een en de vele vergelijkingen die de nieuwe gene- Voor sommigen is het woord ‘Arabier’ dan ook een natio­naal steunfonds de uitgebrande kerken raal met de oude deelt, en mijn ooms en tantes scheldwoord. zou helpen te restaureren. In sommige gevallen weliswaar liever een civiele president zien maar werd de kerkleiding zelfs van tevoren over een het bij gebrek aan beter toch maar voor Sisi verzet ook bij. Het ontbreek hun aan vertrouwen mogelijke aanval ingelicht en geadviseerd de opnemen (die vooralsnog het presidentschap in in welke gezagsdrager ook: leger, politie, politici relikwieën en iconen in veiligheid te brengen. duidelijke bewoordingen afhoudt), willen mijn en hun eigen religieuze leiders. Ze kijken niet ‘Laat ze uitrazen, handel niet en we bouwen de vrienden en jonge familieleden niets van hem met weemoed terug naar de hoogtijdagen van kerk weer op’, was het publieke devies. weten en koesteren ze een gezond wantrouwen Nasser, ze willen vooruit: een derde weg, los ‘Egyptenaren houden van Egypte. Wij eerbie- tegen het Egyptische leger. ‘De kerk?!’ mees- van leger en Moslimbroeders. Mijn islamitische digen God en de gelovigen. Ons land zal nooit muilt Mina (25), een goede vriend van mijn vrienden denken er overigens net zo over. verdeeld raken’, is ook de boodschap van gelikte vriendin Marlene. Hij valt direct uit als hij hoort reclamespotjes voor het nationale steunfonds dat ik werk aan een artikel over de Koptische ‘Egypte is in deep, deep shit’, roept mijn waar om financiële steun voor de restauratie kerk. ‘Schrijf dit maar op: onze kerkelijke leiders vriend Ahmed Marii (26) terwijl hij me over van kerken en moskeeën wordt gevraagd en de zijn ongelooflijk laf en te dom om zelfs maar de het Tahrirplein rijdt. Verbaasd kijk ik naar de symbolen van kruis en halve maan gebroeder- gevolgen te zien van wat ze doen.’ bloemperkjes, de nieuw geplante bomen, het lijk in elkaar overgaan. De actie is een unicum De andere twee Koptische jongeren met wie opgeknapte wegdek en het nieuwe monument in een land waar iedere wijziging, restauratie of ik aan een klein tafeltje in het fastfoodgedeelte voor de twee revoluties: 25/1 en 30/6. ‘Gebouwd opbouw van een kerk lange formele procedures van de gigantische shopping mall City Stars door het leger’, zegt hij. ‘Niemand heeft ook vraagt en vrijwel altijd wordt afgewezen. In zeker aanschuif, knikken ernstig. ‘Dat mag je niet zo maar enige inspraak gehad.’ twee gevallen is het leger ook daad­werkelijk zeggen’, fluistert er een nog, maar daar blijft het Het Saddat-metrostation recht onder het

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 37 2014

philharMonie zuiDneDerlanD Jose & gonzalez olafur My Brightest patrick Wolf arnalDs DiaMonD luBoMyr lavinia & Music Mining Melnyk MeiJer Detroit party Marching BanD // Douglas Dare // tiM fite // caBaret conteMporain // and more

06.02 // paradiso 07.02 // muziekgebouw 05.02 // de doelen aMsterDaM einDhoven rotterDaM 08.02 // de oosterpoort groningen TICKETS www.cross-linx.nl & INFORMATIE

BELEVENISSENBELEVENISSEN OPOP RAILSRAILS

TREINSAFARI IN AFRIKA SPOREN LANGS DE ZIJDEROUTE RAILCRUISE ’JUWELS OF PERSIA’ Rovos Rail Golden Eagle Luxury Trains Golden Eagle Danube Express 18 daagse exclusieve treinreis van Dar es Salaam 14 dagen naar culturele schatten in Kazachstan, NIEUW in 2014-2015! 15 daagse exclusieve naar Kaapstad. In het spoor van de Turkmenistan, Oezbekistan en Rusland. treinreis van Budapest via Turkije naar het oude Perzië, ontdekkingsreizigers door 5 landen in Zuidelijk-Afrika. Comfortabel en veilig door Centraal-Azië. de bakermat van onze beschaving met bezoeken Extra reis: 30 augustus t/m 16 september 2014. Speciale reis: 29 oktober t/m 10 november 2014. aan Isfahan, Persepolis, Mashhad en Teheran. Nog enkele plaatsen vrij! Wetenschappelijke reisleiding door Drs. Maria Dalmeijer. Vertrekdata: oktober 2014, april en oktober 2015. Ook voor de mooiste treinreizen in Zwitserland, Amerika, Canada, Australië en 40 andere landen!

Incento Treinreizen, Vaartweg 23-G, 1401RA Bussum, 035 6955111, [email protected], www.incento.nl plein is ondertussen al sinds 30 juni gesloten en lijn stond terwijl het vuur op hele families werd schap van mijn angstige familieleden. Er zijn legt de hele stad plat. Woedend slaat Ahmed met geopend. Tegelijkertijd doet hij luchtig over het opnieuw onlusten uitgebroken in de stad. ‘Er zijn hand op het stuur. ‘De boodschap is duide- geweld. Volgens hem heeft de Moslimbroeder- wordt geschoten tussen Ain Shams en Ezbet al- lijk: de zogeheten “revolutie” is gewonnen, Morsi schap geen plan. ‘Het zijn gewoon domme Egyp- Nakhla, reclameborden en tramhaltes staan in is afgezet, het leger ruimt de boel op en nu moet tenaren. De mensen in het zuiden zijn achterlijk. brand in Masr Kadida en er zijn demonstraties iedereen weer aan het werk. Geen protesten en Die maken iedereen af.’ Het is dezelfde simplis- in Medinat Nasser.’ Opgeschoten jongeren uit de demonstraties meer, geen miljoenenmassa’s op tische visie die ik ook bij andere islamitische achterstandswijken rellen erop los, maar Margot Tahrir. We mogen bloemetjes leggen bij een fuc- vrienden terugzie. Ze maken zich overal druk lijkt weinig geïmponeerd. ‘Kun je dit nou gelo- king monument en klaar.’ om, maar het geweld tegen Kopten staat laag ven? Ze willen dat we hier blijven, in dit louche Is mijn vriend Ahmed boos en pessimistisch, op hun zorgenlijstje. En dat is nu net de reden mannencafé, ze moesten eens weten...’ de blogger en journalist Wael Abbas is ronduit waarom christenen steeds meer in de armen van We bestellen nog maar een biertje. In wast razend en cynisch. Nerveus neemt hij een slok het leger worden gedreven, omdat de belangrijk- al-ballad, het centrum van de stad, is het rustig. van de neppe koffie in de gloednieuwe maar nu ste legerleiders tenminste openlijk hun zorgen Uit de winkeltjes en de marktkraampjes bene- al foeilelijke Seven Stars Mall in Nieuw Caïro uitspreken in emotionele televisietoespraken. den op straat galmt slechts vaderlandslievende en gaat in razend tempo de feiten langs. Ze zijn ‘Voor dit moment hebben we het leger nodig, volksmuziek uit de gloriedagen van Nasser. De weinig rooskleurig. ‘Laten we eerlijk zijn: Egypte we hebben geen andere optie’, zegt mijn nicht Egyptische vlag wappert overal. De oude volks- wordt uiteindelijk een gigantische sweatshop, Margot (27) terwijl ze een trekje van haar water- liedjes zijn de nieuwe protestsongs en politieke waar spotgoedkope jonge mensen zonder kri- pijp neemt. Het is vrijdagavond en we zijn stie- liederen van deze woelige tijd. Slechts uit de tisch denkvermogen sneakers in elkaar naaien. kem naar een dakterras van een aftands hotel in zware speakers van een verlaten kraam met Met het huidige niveau van corruptie, achter- het centrum van de stad geglipt. De bediendes auto-onderdelen en flessen smeerolie dreunt stand, slecht onderwijs en gebrekkige infrastruc- van dit afgelegen café hoog tussen donkere lege pro-Morsi-muziek. ‘Egypte is islamitisch en zal tuur is dit land tot niets anders in staat.’ Hij haalt kantoorgebouwen en uitgewoonde woningen dat altijd blijven’, buldert een dreigende stem op zijn schouders op en kijkt geërgerd voor zich uit. zijn niet gewend aan vrouwelijk bezoek. Na een militante marsmuziek. De voorbijgangers stop- Wael maakte faam als frequente gast bij Al- uur merk ik voorzichtig op dat we de enige vrou- pen hun vingers in de oren en lopen stug door. Jazeera, waar hij luid tegen het Egyptische leger wen zijn op het nu door mannen gevulde terras. Dan wordt mijn nicht opnieuw gebeld, dit- tekeerging. Hij werkte enige tijd voor de Duitse Iedereen drinkt bier, zij het enigszins ongemak- maal door mijn bange oma. We maken nog wat persdienst en enkele internationale media, maar kelijk en half verholen. Maar het is de enige plek grapjes, maar dan kijkt ze me ernstig aan. ‘Men- raakte al snel omstreden vanwege een blog waar we even ongestoord kunnen praten. sen praten over de grondwet en hoe die alles waarin hij Hosni Mubarak direct in verband Margot is sinds enkele jaren het hoofd van de gaat verbeteren. Toegegeven, we krijgen meer bracht met de moord op Anwar Saddat. Wael International Organization of Catholic Students rechten dan ooit, maar wat heb je aan een sta- is formeel moslim, maar in feite zelfverklaard en reist in die functie de hele wereld over. Ook pel mooie woorden als het systeem onveranderd atheïst. Hij heeft een afschuwelijke hekel aan de werkt ze als jeugdcoach in achterstandswijken blijft? Dit blijft een land dat geregeerd wordt Moslimbroederschap, maar tegelijk sympathi- en strijdt ze binnen de kerk om meer openheid door corrupte soennitische mannen met pro- van zaken. Trots vertelt ze me over haar nieuw- militaire sentimenten. Mensen lijken maar niet ste overwinning. ‘Na een lange strijd heb ik ein- te begrijpen dat ons grootste probleem niet de ‘Egypte wordt een gigantische delijk van de katholieke kerk waar ik actief voor oplossing kan zijn. Het leger biedt geen uitweg, sweatshop, waar jongeren ben toestemming gekregen voor het geven van zij is de weg terug.’ zonder kritisch denkvermogen seksuele educatie.’ Denk hierbij niet aan con- dooms of uitleg over voorbehoedsmiddelen. ‘Die nadat ik een aantal uren met de katholieke sneakers in elkaar naaien’ hebben ze toch niet nodig tot hun twintigste, priesters heb doorgebracht en ze me hebben eerder dan dat hebben jongeren hier echt geen omarmd is het moment daar om te vertrek- geslachtsgemeenschap’, zegt ze met duidelijke ken. Abouna Auchostinos stopt zijn hand in zijn seert hij er openlijk mee. Wael lijkt het Arabi- tegenzin. ‘Ik geef les aan kinderen van twaalf pij en haalt er wat snoepjes uit. ‘Voor jou, mijn sche gezegde ‘met mijn broer tegen mijn neef en tot veertien. Onze trainingen beginnen bij alge- dochter’, zegt hij terwijl hij me een warme hand- met mijn neef tegen de vijand’ hoog te houden. mene maatschappelijke discussies over de vrou- druk geeft. ‘Ik hoef geen zoetigheid, ik ontvang Ieder die tegen het Egyptische leger in verzet wencoupé in de metro bijvoorbeeld en of meisjes liever uw zegen’, antwoord ik beleefd. komt kan op zijn steun rekenen. Deze blogger een vechtsport kunnen beoefenen en natuurlijk Hij glimlacht en haalt een houten kruisje uit met zijn grote afrokapsel en Bob Marley-shirt praten we veel over seksueel geweld op straat. de andere zak van zijn pij. De priesters vormen geeft op zijn blogs misrdigital.com en wael- De echte gesprekken over seks komen veel en een kring om me heen en terwijl de priester het masry.com iedereen met enige macht en invloed veel later pas. Maar ze leren hoe een zaadcel een kruis op mijn voorhoofd legt spreekt hij uit: ‘Dat ervan langs, dus ook kerkelijke gezagsdragers. eicel bevrucht en hoe ongesteldheid werkt. Er de eeuwige God met je mag zijn, het licht van ‘De christenen in dit land zijn dom en gek’, wordt zelfs uitgebreid gesproken over hiv en aids Christus in je hart mag leven en de Heilige Geest roept hij. ‘Gisteren schreef ik over beelden van zonder dat daar een oordeel aanhangt.’ je met vrede omringt. Dat je de woorden mag een evangelische kerkdienst waarin de voorgan- Aan boodschappen als geen seks voor het vinden om de wereld de waarheid te vertellen ger bidt voor Egypte en Hem dankt omdat Jezus huwelijk doet Margot niet: ‘Via de secretaris en de mensen het licht van Egypte mogen zien.’ onze grondwet schrijft. Jezus... tsss. De Kopten van de katholieke scholen heb ik een onderwijs­ Waarna hij zijn ogen sluit en met open handen maken steeds weer dezelfde fout, ze denken dat methode gevonden die rechtstreeks uit het de overbekende tekst uit het bijbelboek Jesaja de overheid hen beschermt en houden zich braaf Frans is vertaald en daardoor redelijk waarden- uitspreekt. ‘God zegene Egypte, zijn volk. God en koest. Ondertussen zijn ze een speelbal van de neutraal is. De methode is aangepast aan de zegene jou, kind van Egypte en jouw volk.’ regering en geeft niemand om hen. Moet je zien Egyptische context maar is gelukkig algemeen En even is het heel stil in dit werk- en leef­ hoe het leger met zijn eigen militairen omgaat, gebleven. Zo kan ik eindelijk een groot vooroor- vertrek, hoog in de kerk. Dan hoor ik de bouwers denk je dat het hen iets kan schelen als er een deel en hardnekkig gerucht uit de wereld hel- instructies naar elkaar roepen en galmen bouw- paar Kopten van de daken worden gegooid en pen: van masturberen word je echt niet blind.’ geluiden recht uit de kerkzaal onder ons op. wat meisjes worden verkracht?’ We lachen en nemen nog een flinke trek Wael wijst op de rol van het leger, dat niet van onze waterpijp. Dan gaan onze mobiel- ‘Reflecting Change’, zondag 2 februari 15.30 uur zelden dubieus handelde en doodleuk aan de zij- tjes af. ‘Blijf daar, ga niet weg’, luidt de bood- met fotograaf Roger Anis tijdens HRW

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 39 Poetin versus Pussy Riot sing omdat de dames van Pussy Riot de rechts- vastgelegd. In Pussy versus Putin volgt het jonge zaal tot podium maken, net zoals ze dat eerder Moskouse filmcollectief Gogols Wives de vrou- deden met de Moskouse metro, het Rode Plein wen ook met een camera. Deze documentaire en de Christus de Verlosser-kathedraal. Hun was te zien op de afgelopen editie van het Idfa Alles slotverklaringen zijn een staaltje pure woord- waar de regisseur, een verlegen jonge Moskoviet, kunst waarin het verwijzingen naar schrijvers vers van de filmschool, hakkelend vertelde dat en filosofen regent. hij zijn film nu eindelijk kon laten zien. Offici- ële vertoning was in Rusland niet mogelijk. Zijn is pr Een avant-garde die met spectaculaire acties documentaire had ook iets onbeholpens. Hij het gezag provoceert – het past in een lange Rus- was geschoten met een gewone handcamera, Pussy Riot groeide uit sische traditie. In het eerste decennium van de waardoor de opnamen waren doorspekt met vorige eeuw liet de dichter Vladimir Majakovski shots van de straattegels wanneer de camera in van een onbekende luidruchtig van zich horen. Majakovski toonde het gedrang van protestmanifestaties weer eens groep feministische zich bij voorkeur in opvallende kleren – hij naar beneden werd gedrukt. Een contrast met performancekunstenaars gebruikte een bos radijsjes als pochet bij een het strakke redactiewerk en de scherpe came- tot wereldwijde iconen knalpaars colbert – en declameerde in theaters ravoering van Lerner en Pozdorovkins A Punk gedichten, zoals zijn beroemde Wolk in broek Prayer, waarin het stempel van hun productie- van verzet tegen uit 1915. Daarin beschimpte hij in staccato­ huis hbo duidelijk zichtbaar is. president Poetin. In twee zinnen de stoffige bourgeoisie en de orthodoxie Pussy versus Putin is op nog een andere documentaires is te zien van de kerk. Voor 1917 werd Majakovski drie manier ontnuchterend. De documentaire laat keer gevangen gezet wegens ondermijning van hoe zij hun eigen pr handig de staat. Na de revolutie ging hij aanvankelijk gebruiken als wapen tegen enthousiast op in het nieuwe systeem en ont- De vrouwen van Pussy Riot het Kremlin. wierp hij onder meer propagandamateriaal voor het Russische Staats Telegraaf Agentschap zijn mooi, welbespraakt en door Margreet Fogteloo rosta. Onder Stalin werd zijn creatieve bewe- anarchistisch – dat doet het & Casper Thomas gingsvrijheid steeds verder ingeperkt en ver- goed in de westerse wereld dwenen zijn kameraden na een proces in straf- kampen. In 1930 pleegde hij zelfmoord. Dat de huidige groep Russische kunstenaars Sterren zijn het, zoals ze daar in de openings- zich schatplichtig voelt aan deze illustere voor- zien dat aan de uiteindelijke arrestatie van scène van de documentaire Pussy Riot: A Punk ganger blijkt uit A Punk Prayer. De film opent Pussy Riot een serie performances voorafgaat Prayer komen binnenlopen. Drie jonge dames, met een citaat dat zowel aan Majakovski als aan die welis­waar voor opgetrokken wenkbrauwen omringd door agenten met een strenge blik in Bertolt Brecht wordt toegeschreven: ‘Kunst is zorgden maar nauwelijks reacties losmaakten de ogen. Het beeld hangt even stil als ze in zicht niet een spiegel om de wereld in te reflecteren, bij de Russische autoriteiten. Een van Pussy komen: starring Nadia, Masha en Katia – enkel maar een hamer om de wereld te veranderen.’ Riots eerste optredens vond plaats boven op een voornamen zijn genoeg. Het trio vormt de voor- De vraag of het goede kunst is doet er voor Pussy trolleybus die op het punt stond weg te rijden. hoede van de protestgroep Pussy Riot, het col- Riot nauwelijks toe. Het gaat om het effect: de ‘Bevrijd de straatklinkers’, zongen de dames, lectief dat met zijn impromptu punkconcerten reactie en de aandacht. getooid met hun felgekleurde bivakmutsen, ter- op openbare plaatsen in Moskou een brandbom Ook de Russische staat speelt zijn rol als erf­ wijl ze de inhoud van een donzen kussen naar van feminisme, anarchisme en subversiviteit genaam van de geschiedenis. Onder het tsaris- beneden gooiden. De buspassagiers keken stoï- in het internationale publieke debat gooide. tisch bewind in de negentiende eeuw was het cijns voor zich uit, in afwachting van het moment Regisseurs Mike Lerner en Maxim Pozdorovkin showproces een veelgebruikt instrument om dat ze hun reis konden voortzetten. Dat kon pas geven de eerste minuten van Pussy Riot: A Punk subversieve elementen uit te schakelen, een nadat de geïrriteerde chauffeur – een klein dik Prayer een spectaculair karakter: aanzwellende praktijk die onder Stalin uitgroeide tot extreme vrouwtje – de activisten met een bezem van haar rockmuziek, knappe vrouwen die onder escorte proporties. Met Poetin aan de knoppen opereert trolleybus af had gejaagd. Zelfs een concert mid- langs flitsende camera’s worden geleid. Het het rechtssysteem volgens Russische usance. den op het Rode Plein leidde niet tot loeiende beeld voelt vertrouwd. We kennen het van de Tussen de actie en het strafkamp zit nog steeds sirenes en aanstormende ME. Pas toen ze een rode loper bij de Oscars. een showproces: enerzijds bedoeld om lastige kathedraal als podium kozen, ging het mis. De werkelijkheid waarin Nadia, Masha en figuren te straffen, anderzijds opgetuigd als Op 21 februari 2012 beklommen vier leden Katia zich bevinden is grimmiger. Ze zijn op weg spektakel om het volk én de politieke oppositie van Pussy Riot het altaar van de Christus de naar de rechtszaal, waar hun beroep tegen een op te voeden. Poetin gebruikt het proces om de Verlosser-kathedraal. De plek voor het optreden opgelegde gevangenisstraf zal worden gehoord. tegenstellingen scherp neer te zetten: het simpele was zorgvuldig gekozen. Zo werden de macht Ieder die het nieuws volgde, weet wat er komen volk in de provincie versus de hoogopgeleide, van de orthodoxe kerk en de nauwe band tussen gaat. Een voorwaardelijke straf voor Katia artistieke urbane elite die met haar decadente de staat en het geloof in Rusland aan de kaak en twee jaar strafkamp voor de andere twee. levensstijl teert op de zak van anderen. De drie gesteld. De kathedraal werd onder Stalin in 1931 Onlangs kwamen ze vrij dankzij amnestie die vrouwen werden in de Russische pers neergezet opgeblazen en op het achtergebleven cirkelvor- Poetin verleende aan geselecteerde gevangenen. als radicale feministische heksen. Dat de ophef mige grondplan verscheen een groot zwembad Ook de rechtszaak waarmee de documentaire rondom Pussy Riot zich afspeelt volgens een voor het volk. Het kon daar gratis zwemmen, begint, heeft alles weg van een show. Volgens historisch beproefd draaiboek is iets wat Lerner zelfs als het in de winter vroor, omdat het water sommigen omdat de rechter toch al wist hoe en Pozdorovkin ten diepste beseffen. Hun docu- dan werd verwarmd. Tot 1990 zwommen de haar oordeel zou luiden. Het omzetten van een mentaire is stevig gelardeerd met archiefbeelden Moskovieten er vrolijk tussen de bacillen met gevangenisstraf in een voorwaardelijke deten- van showprocessen uit de sovjettijd. op de achtergrond het toeterende en stinkende tie voor Katia zou dan een zet zijn om de kri- tiek te smoren dat het vonnis voorgekookt was. A Punk Prayer is niet de enige documentaire W R Maar het label ‘showproces’ is ook van toepas- waarin de lotgevallen van Pussy Riot worden Pussy Riot: A Punk Prayer H

40 De Groene Amsterdammer 16.01.2014 verkeer op de boulevards. Nadat het zwembad beelden van de vrouwen die uit een politiebusje uit van onbekende kunstenaars tot sterren die was gesloopt, herrees de kathedraal in haar oude stappen en voor de rechter worden geleid doen wereldwijd werden omarmd. glorie; het geloof keerde terug en vormt nu weer de rest. Voor hen zou de show doorgaan in de een stevige pilaar waarop de macht van Poetin rechtszaal. Toch zit hier een wrang kantje aan. Amnesty rust. Het proces zelf werd uitgebreid besproken in International merkte op dat de relatief zachte De leden van Pussy Riot wisten donders goed de internationale pers. Het New Yorkse maga- behandeling van Pussy Riot in schril contrast wat het effect zou zijn als ze hun boodschap zine n+1, populair in kringen waar Brooklyn, staat met de behandeling van de ‘echte marte- op zo’n beladen plek zouden uiten. In A Punk vintage en obscure Russische schrijvers als cool laren’ – de anonieme gevangenen in de Russi- Prayer volgen we de opmaat naar deze fatale gelden, drukte de slotverklaringen van Pussy sche gevangenissen die nooit een proces hebben actie. Het doel was om hun ‘punkgebed’ te laten Riot woord voor woord af. De straf die volgde gehad en jarenlang zonder advocaat en aandacht horen waarin tot moeder Maria wordt gebeden zorgde voor steunbetuigingen van artiesten in van de pers in schrijnende omstandig­heden ver- om het land te bevrijden van Vladimir Poetin. de hele wereld. Madonna had bij haar optre- kommeren. Zij zijn als object van internationale Binnen een minuut hadden bewakers met hulp den in Moskou in augustus 2012 de naam van solidariteit niet sexy. De vrouwen van Pussy van wat kerkbezoekers hen van het altaar af de band op haar rug gestift. Een hart onder de Riot zijn daarentegen mooi, welbespraakt en gesleurd. Alles werd op film vastgelegd. Kort riem kwam ook van de Red Hot Chili Peppers, anarchistisch – en dat doet het goed bij leeftijd­ daarna werden Nadia, Masha en Katia gearres- U2, Radiohead, Adele en Yoko Ono. Op inter- genoten in de westerse wereld. teerd op verdenking van hooliganisme. De beel- net draaide de aandachtsmolen op volle toeren. Dat met de amnestie in december twee den gemaakt in de kathedraal werden verspreid T-shirts met de tekst ‘Free Pussy Riot’ gingen van de drie dames van Pussy Riot samen met via het internet en vormen het scharnierpunt buiten Rusland als warme broodjes over de meer vooraanstaande gevangenen, zoals olie- van de beide Pussy Riot-documentaires. De toonbank. En zo groeiden zij vanaf eind 2012 tycoon Michael Chodorkovsky en de activisten van Greenpeace, zijn vrijgelaten wordt nu dan ook terecht beschouwd als een politiek gebaar dat werd ingegeven door opportunistische argumenten: door de aanstaande Olympische Winterspelen staan de spotlights op de men- senrechten in Rusland. Net als bij de acties van Pussy Riot en hun processen in de rechtszaal gaat het om de show. Ondertussen zitten er nog duizenden demonstranten van de straatprotes- ten in de lente van 2012 vast, waaronder zwan- gere vrouwen en moeders. Het pardon voor high profile-gevangenen moet worden opgevat als een op zichzelf unieke gebeurtenis, maar niet als een systeemhervorming, schreef de Russische journalist Maxim Trudolubov in The International New York Times. Illegale straat- protesten blijven een criminele daad tegen de staat. En enkele maanden na het proces tegen Pussy Riot werd een wet tegen blasfemie aan- genomen. Dat de ruimte voor oppositie krap is, blijkt alleen al uit de ontvangst van Pussy Riot: A Punk Prayer in Rusland. Enkele weken geleden werd de première gepland in het Gogol Cen- trum, een door de staat gefinancierd theater in Moskou. Masha en Nadia, net op vrije voeten, zouden voor het eerst de film over zichzelf te zien krijgen. Enkele uren van tevoren werd de show afgeblazen. De verklaring van de directeur van het theater klonk als vanouds: een film met een impliciete anti-Kremlin-boodschap hoort niet thuis in een regeringsgebouw. En het had boven- dien geen culturele waarde. ‘Kunst is bedoeld om de wereld te verbeteren, en Pussy Riot doet dat niet.’ Ondertussen is dezelfde film nu kan- didaat voor een Oscar aan de andere kant van de wereld, in het land van de voormalige vijand van de Koude Oorlog. Voor de succeskansen is de ijzeren vuist van Poetin een zegen. Zoals regisseur Pozdorovkin opmerkte HRW-film toen hij hoorde van zijn Pussy Riot: A Punk nominatie: ‘Het verbod Prayer is te zien op vrijdag 31 januari om heeft ervoor gezorgd dat er 21.00 uur in De Balie, extra aandacht is gekomen Amsterdam voor deze film.’

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 41 Parada, een Servische komedie die nog bij hem in het krijt staan. Deze mannen, minstens net zo homofoob als Limun, laten zich uiteindelijk overreden en rijden terug met hem naar Belgrado, waar zij zich fysiek en vooral ook Lachen om mentaal voorbereiden op de Pride. De homo- activisten vragen zich ondertussen af of zij zich door deze oorlogsmisdadigers überhaupt wel willen laten beveiligen. Als de Pride er uitein- homogeweld delijk toch komt, leidt dat tot spanningen bin- nen de groep. Terwijl sommigen de handdoek in de ring gooien, nog voor de ongeregeldheden De politiek incorrecte komedie Parada heeft de beginnen, pakken anderen zelf de wapens op. discussie over homoseksualiteit in Servië op gang Parada, die in 2011 in Servië in première gebracht. ‘Wat een kutfilm. Nu kan ik nooit meer ging, werd een enorme hit over de hele Balkan. Niet alleen honderdduizenden bezoekers zagen homo’s haten.’ door Jorie Horsthuis hem in de bioscoop, ook op middelbare scholen werd hij vertoond in een voorzichtige poging het taboe op homoseksualiteit te doorbreken. ‘Wat een kutfilm’, schijnt de puberzoon van een vriend Belgrado – Het plein voor het regerings­ de rellen te voorkomen – ook onder agenten vie- van de regisseur te hebben gezegd. ‘Na deze film gebouw staat vol ME’ers. In groepjes staan ze len verscheidene gewonden. kan ik nooit meer homo’s haten.’ Volgens advo- bijeen, wapenstokken en helmen aan hun riem. ‘Het is voor het eerst sinds die Pride dat caat Goran Miletic illustreert dit precies de situ- Ze praten wat, kijken om zich heen. Dan komen de autoriteiten ons zo goed beschermen’, zegt atie in Servië: omdat de meeste homo’s uit angst de actievoerders in zicht, vanuit verschillende Goran Miletic na afloop van de demonstratie voor de consequenties niet uit de kast durven richtingen betreden ze het gebied. Regenboog- in een café op het Plein van de Republiek. ‘Dat komen, blijft homoseksualiteit iets abstracts vlaggen en spandoeken wapperen boven hun biedt hoop voor de toekomst. Wij willen graag waar het volk zich makkelijk tegen kan afzetten. hoofd. De agenten snellen naar de randen van weer een Pride organiseren.’ Hij weet dat dat ‘Parada heeft homo’s een gezicht gegeven’, zegt het plein en vormen al gauw een dichte cirkel niet makkelijk zal gaan; homofobie is wijdver- hij vanuit Belgrado, waar hij inmiddels de Bal- om de demonstranten – niemand mag er meer breid in Servië en sinds de rellen van 2001 zijn in, niemand er meer uit. ‘Laat de kerk niet over de bedreigingen en incidenten alleen maar toe- mijn lichaam beschikken!’ roept een kleine genomen. ‘Zeventig procent van de bevolking ‘Zeventig procent denkt dat vrouw door een megafoon. De menigte, inmid- denkt dat homoseksualiteit een ziekte is’, zegt homoseksualiteit een ziekte dels uitgegroeid tot zo’n tweehonderd man, rea- Miletic. ‘Dat was tachtig procent, het gaat de is. Dat was tachtig procent, geert instemmend en begint zich te bewegen in goede kant op.’ Hij moet lachen. Zelf houdt hij de richting van het Plein van de Republiek. zijn seksuele geaardheid meestal ook liever voor het gaat de goede kant op’ Het is 9 maart 2009: een van de uitzon- zich. Zelfs zijn ouders heeft hij het nog niet ver- derlijke momenten dat de homogemeenschap teld. ‘Ze zullen me nooit begrijpen.’ openlijk actievoert tegen discriminatie in Ser- Anderhalf jaar later is het toch zo ver: de eer- kan-afdeling van Civil Rights Defenders leidt. vië. Omsloten door ME’ers lopen de demon- ste Pride sinds 2001 wordt – mede onder druk ‘Het is een eerste stap op de weg naar acceptatie. stranten over Terazije, een drukke verkeersader van de internationale gemeenschap – gehou- Maar er is nog veel meer nodig.’ in de hoofdstad. Omstanders blijven verbaasd den op 10 oktober 2010. Zo’n duizend demon- Dat er nog een lange weg is te gaan, blijkt stilstaan en observeren de kleurrijke groep die stranten lopen met ballonnen en vlaggen door onder meer uit de profetische werking die van met fluitjes en leuzen haar onvrede uit over het het centrum van de stad. De staat heeft een Parada lijkt te zijn uitgegaan: de Prides van feit dat een hard bevochten antidiscriminatie- enorme politiemacht op de been gebracht om 2011, 2012 en 2013 zijn op het laatste moment wet zojuist alsnog door de regering is afgeketst hen te beveiligen. Niet ten onrechte, zo blijkt al geannuleerd door de autoriteiten, omdat de omdat de Servisch-orthodoxe kerk het er niet snel: relschoppers proberen met stenen, flessen politie de betogers niet zou kunnen beschermen. mee eens was. ‘Hoe is het mogelijk, we zijn toch en molotovcocktails de optocht te verstoren en ‘Ze zeggen dat ze onze veiligheid niet kunnen een democratie?’ vraagt Goran Miletic (36), een zetten gebouwen en auto’s op de route in brand. garanderen, dat er te veel ­serieuze bedreigin- mensenrechtenadvocaat die helemaal voor in de ME’ers zetten traangas en rubberen kogels in gen komen vanuit de samenleving’, zegt Mile- stoet loopt. ‘Over die wet hebben we acht jaar om de geweldplegers te verdrijven. Belgrado tic. ‘Maar waarom is er dan nog nooit iemand onderhandeld. De aartsbisschop pleegt één tele- verandert die dag in een slagveld. voor die bedreigingen opgepakt? En waarom foontje en er staat direct een streep doorheen.’ moet een democratische regering zwichten voor Nog voordat hij verder kan praten, verschij- Beeldmateriaal van deze bloederige Pride druk van extremisten en hooligans? Het is geen nen aan de overkant van de straat groepjes jon- is verwerkt in Parada, de film van Srdjan Dra- onmacht, het is onwil.’ De volgende Pride staat gemannen, van top tot teen gekleed in het zwart. gojevic. Geen zwaar drama over de deplorabele gepland voor 31 mei 2014. Miletic is onlangs Ze schelden naar de demonstranten en doen een staat van de homorechten in Servië, maar een naar Brussel gereisd om te lobbyen voor meer Hitlergroet. De ME’ers manen de actievoerders komedie – politiek incorrect bovendien. De film druk op de Servische autoriteiten vanuit de om door te lopen en zich niet te laten provoce- gaat over Limun, een nationalistische, extreem Europese Unie. ‘Als je bij de EU wil horen, zul je ren. Al snel verdwijnen de zwartgeklede jonge- homofobe Serviër die onder dwang van zijn de mensenrechten moeten respecteren.’ mannen weer tussen het winkelende publiek. vriendin de Pride moet gaan beveiligen omdat Hoe anders was het in 2001, toen de Servi- de politie daar niet toe in staat blijkt te zijn. Zijn Of dit de juiste koers is voor de homo-eman- sche lgbt-gemeenschap (lesbian, gay, bisexual, kameraden verklaren hem voor gek: zijn zij niet cipatie op de Balkan wagen sommige Serviërs transgender) haar eerste officiële Gay Pride juist gewend homo’s in elkaar te slaan? In de roze te betwijfelen – ook uit de lgbt-gemeenschap. organiseerde in Belgrado. De optocht werd Mini van een van de lgbt-activisten rijdt Limun ‘De Pride is geïmporteerd uit het Westen’, zegt hardhandig neergeslagen door nationalisten en vervolgens door Kroatië, Bosnië en Kosovo, op Marko Simonovic (30), die sinds zeven jaar in voetbalhooligans. De politie bleek niet in staat zoek naar strijders uit de Joegoslavische oorlog Nederland woont en in Utrecht promoveert in

42 De Groene Amsterdammer 16.01.2014 ic j l n Ve i s uka V De Kroatische oorlogsveteraan Roko omhelst de homo Radmilo in Parada; links Limun

de taalwetenschap. ‘Het wordt geassocieerd met heeft de film een groot publiek bereikt, wat als Parada of het organiseren van een Pride: zaken die in sommige landen al een feit zijn, anders met dit onderwerp nooit zou lukken. Je ‘Homo’s hebben zelf ook een taak. We moeten zoals het homohuwelijk en adoptie van kinde- weet natuurlijk niet wat bioscoopbezoekers na klein beginnen, in onze eigen omgeving. Pas als ren door homostellen. In ieder land heeft dat afloop denken, maar ze hebben wel met eigen we opener zijn over onze geaardheid, en bereid zijn eigen ontstaansgeschiedenis, maar de Pride ogen gezien hoe een extreme nationalist uitein- zijn erover te discussiëren, kunnen we het heeft in Servië niets te maken met de ontwikke- delijk sympathie krijgt voor homo’s, omdat hij ze taboe doorbreken. Zodra mensen homo’s ken- ling van een eigen normen-en-waardensysteem. beter heeft leren kennen – net als de kijkers. Dat nen en zien dat het ook gewone mensen zijn, Alleen die Engelse naam al: in Servische oren biedt hoop.’ geen freaks of per­verselingen, kunnen ze hun klinkt dat als aanstellerij.’ Volgens hem is het beeld bijstellen.’ dan ook nooit bewezen dat Servische homo’s Dat parada homo’s een gezicht heeft gege- Zelf wist Cvetkovic al vanaf de basisschool zich in de westerse agenda herkennen. ‘Er wordt ven, vindt ook Mirko Cvetkovic (28), die sinds dat hij anders was dan de andere kinderen, klakkeloos van uitgegaan dat zij dezelfde idealen vier maanden in Nederland woont. Maar of het maar durfde daar met niemand over te praten. hebben, terwijl ze bij mijn weten vooral bezig een realistisch beeld is? ‘De regisseur maakt Hij werd gepest en raakte geïsoleerd, totdat hij zijn met overleven. Ze willen met rust gelaten volop gebruik van stereotypen en clichés bij het op het gymnasium andere homo’s leerde ken- worden.’ karakteriseren van de hoofdpersonages’, zegt hij nen. ‘Pas toen ik een jaar of 22 was, heb ik het Simonovic zou er daarom voor willen pleiten in een café in Amsterdam, waar hij de master aan mijn ouders verteld. Ze reageerden veel om de Pride los te laten in de strijd tegen discri- Nederlandse taal en cultuur volgt. ‘Bovendien toleranter dan ik had gedacht. Een opluchting. minatie. ‘Pride is te veel een doel op zich gewor- klopt er niks van de situatie die hij schetst: het Een unicum ook, als ik het vergelijk met de ver- den, een doel ook waar nationalisten makkelijk homostel in de film woont samen – dat heb ik in halen van anderen.’ Sindsdien probeert hij zo tegen kunnen ageren. Terwijl het leven van een Belgrado nog nooit meegemaakt. Het doet me open mogelijk te zijn over zijn geaardheid, wat homo in Servië er echt niet beter op wordt na de denken aan Modern Family, heel Amerikaans.’ makkelijker zou moeten zijn nu hij in Amster- eerste succesvolle parade. Over dieperliggende Toch vindt Cvetkovic het goed dat de discus- dam studeert. ‘Toch valt het me tegen hoe tole- problemen gaat het in de debatten niet meer. sie door de film op gang is gekomen. ‘Vooroor- rant de mensen hier zijn. Een verloren kans.’ delen zitten heel diep bij de Servische bevol- Ik woon in West, en mijn De promovendus, die het concept seksuali- king’, zegt hij. ‘Zelfs onze minister-president buurman is ook homo. teit graag problematiseert (‘ík weet niet op wie heeft gezegd dat homo’s abnormaal zijn. Van HRW-film Toen hij bij de laatste Pride ik val, ik ben in ieder geval geen hetero, homo of de autoriteiten hoeven we dus niet veel te ver- Parada is te zien op een regenboogvlag op zijn zondag 2 februari om bi’), denkt wel dat Parada heeft bijgedragen aan wachten.’ Maar de crux voor de emancipatie 19.00 uur in De Balie, balkon hing, is die in brand de discussie over diversiteit: ‘Door de humor van de lgbt-gemeenschap ziet hij niet in films Amsterdam gestoken.’

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 43 Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten OPen DAy KABK of Art r Prinsessegracht 4 Haag Den oyal Academy 2014 Saturday 10h00–16h00 www.kabk.nl 1 FeBruAry

BEZUINIGINGEN? KOOP EEN

amsterdamsuitburo.nl KONINKLIJK THEATER CARRÉ Amstel 115-125 RAINBOW! Tel. 0900-25 25 255 (€ 1,30 p/g) / www.carre.nl vr 17 t/m Tineke Schouten - Moet niet gekker worden Tineke Schouten zo 19 jan. neemt zo alledaagse zaken die ons leven verzuren met stress en drukte op de korrel • 20.00 u.; 14.00 u. CONCERTGEBOUW Concertgebouwplein 10 Tel. 0900-671 83 45 (€ 1,- p/g) / www.concertgebouw.nl za 18 jan. NTR ZaterdagMatinee Radio Filharmonisch Orkest o.l.v. Markus Stenz gr. zaal Viktoria Mullova, viool; Matthew Barley, cello; Haydn: Symfonie nr.100 ‘Militaire’; Larcher: Dubbelconcert (Ned. Première) Dvořák: Symfonie no.7; www.zaterdagmatinee.nl • 14.15 u. za 25 jan. NTR ZaterdagMatinee: Le Concert des Nations o.l.v. Jordi Savall gr. zaal Werken van Praetorius, Brade, Philidor, Rosenmüller, Lully en Purcell; www.zaterdagmatinee.nl • 14.15 u. zo 26 jan. Serie Meesterpianisten: Maurizio Pollini speelt Chopin (o.a. Ballades gr. zaal nrs. 2 & 3 en Sonate nr. 2, op. 35 ‘Marche funèbre’ en Debussy (12 Preludes, boek I) Er zijn nog kaarten te verkrijgen! Meer informatie: www.meesterpianisten.nl 1e rang € 87,50; CJP/65+ € 74,50,-; 2e rang € 70,-; CJP/65+ € 59,50 • 20.15 u. ORGELPARK Gerard Brandtstraat 26 Tel. 020-515 81 11 / www.orgelpark.nl / @orgelpark vr 17 jan. Meesterorganist: Thomas Trotter. Werken van o.a. Bach, Reubke en Thalben-Ball • 20.15 u. za 18 jan. Orgel, piano en strijkers: Leo van Doeselaar begeleidt strijkers KCO Werken van Boëllmann en Widor • 20.15 u. ma 20 jan. Orgel, percussie en strijkorkest: Blauwe maandag met strijkorkest Lundi Bleu. Werken van onder meer Poulenc, Faure en Piazzolla • 20.15 u.   € ,- Bitterzoete nostalgie in A World Not Ours Een tijdelijke identiteit A World Not Ours van cineast Mahdi Fleifel bewijst het ongelijk van David Ben-Goerion. In het Palestijnse vluchtelingenkamp Ain-el Helweh wordt het verleden nooit vergeten. door Gawie Keyser W R H A World Not Ours, Samer in het kamp

‘Ooit zullen de oude mensen sterven en zullen Voor hem is de terugkeer Deze kleurrijke figuren passen bij of geven wel- de jongeren vergeten.’ Dit citaat van David Ben- licht aanleiding tot de verteltoon van de film Goerion, de eerste premier van Israël, eind jaren naar de benauwde straatjes waarin humor en ernst, hoop en wanhoop en veertig, staat gegrift in het geheugen van cineast van zijn jeugd ‘beter dan herinnering en vergeten lijnrecht tegenover Mahdi Fleifel. In A World Not Ours documen- een bezoek aan Disneyland’ elkaar staan. Fleifel klinkt vrolijk als Joe de teert hij het leven in het Palestijnse vluchtelin- verteller in Woody Allens Radio Days (1987), genkamp Ain-el Helweh in Libanon waar hij over een gezin in New York in de jaren dertig. opgroeide. Fleifel werd geboren in Dubai nadat Net als bij Allen overheerst in A World Not Ours zijn ouders het kamp hadden verlaten op zoek die altijd een videocamera bij zich had waarmee de muziek, bijvoorbeeld jazz van Roy Eldridge naar een beter leven elders. Toch keerden ze hij álles filmde, keerde Fleifel in 2010 terug naar en The Ink Spots met If I Didn’t Care. Deze vaak terug naar Ain-el Helweh, in werkelijk- het kamp om het leven daar vast te leggen. Met nummers vormen niet alleen een contrast met heid een dichtbevolkte stad met een bruisende zijn eigen camera speurt hij naar de spanning de trieste omgeving, ze tekenen de personages, samenleving die in schril contrast staat met de tussen iets wat tijdelijk had moeten zijn, maar zoals een oom die voortdurend in een persoon- politieke status van de inwoners. Die kunnen wat permanent is geworden. Voor hem is de lijke oorlog tegen voetballende buurkinderen geen kant op; ze hebben geen land en weinig terugkeer naar de benauwde straatjes van zijn gewikkeld is, of een opvliegende neef die zijn tot geen rechten. Deze situatie is al sinds 1948 jeugd ‘beter dan een bezoek aan Disneyland’. Hij duiven uitbundig shampoot. De sfeer is bitter- onveranderd. ontmoet zijn oude vrienden weer, vooral ‘Abu zoet, alsof de vluchtelingen niet anders kunnen Fleifels film zet vraagtekens bij de voorspel- Eyad’ die op jonge leeftijd als een Fatah-soldaat dan leven, ook al is dat een leven zonder toe- ling van Ben-Goerion. De Israëlische staatsman plo-leider Jasser Arafat verafgoodt, maar die komst. verschijnt in de film drie keer. Twee keer als een inmiddels zoals vele anderen van zijn generatie Fleifel focust op deze menselijkheid. Dat soort duivel in zwart-wit, een man met wild, gedesillusioneerd een uitzichtloos bestaan leidt. geeft zijn film iets eerlijks, ook wanneer hij als grijs haar die met priemende ogen in de camera De politieke onderstroom is constant, maar student een bezoek brengt aan het holocaust- kijkt. En een keer als een oude man werkend op het is vooral het speuren naar de menselijk- museum Yad Vashem in Jeruzalem en duidelijk zijn boerderij in de Negev-woestijn. De stem van heid van de inwoners dat de film máákt. Flei- wordt dat hij weinig sympathie voelt. Door deze de verteller, filmmaker Fleifel, klinkt: het had fels fijnste jeugdherinnering is kijken naar het wrange gewaarwording gekund dat ík als kind op zo’n boerderij speelde. WK voetbal. Dat is in het kamp een feestelijke wordt nog iets duidelijk: de In A World Not Ours plant het gevoel van gebeurtenis waarin familie, buren en vrienden eerste premier van Israël ontheemd zijn zich voort van geslacht op een andere, tijdelijke identiteit aannemen. Voor HRW-film had niet ten dele maar A World Not Ours is geslacht. Het definieert de identiteit van de even zijn ze Brazilianen, Italianen of Fransen. te zien op zaterdag volledig ongelijk met zijn Palestijnen in Ain-el Helweh. En toch vormt Dat leidt tot vrolijke rivaliteit, maar ook tot 1 februari om 14.00 voorspelling. Daarvan is A nostalgie naar het ontwijkende begrip ‘thuis’ de gewelddadige confrontaties waarin niet zelden uur in De Balie, World Not Ours het tast- kern van de film. Geïnspireerd door zijn vader messen worden getrokken. Amsterdam bare bewijs.

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 45 Which Way Is the Frontline from Here? Weten wat oorlog is Soldaten zijn ook maar gewoon mensen. Dat idee dreef oorlogsfotograaf Tim Hetherington naar brandhaarden in Afrika en Azië. In Which Way Is the Frontline from Here? halen zijn naasten herinneringen aan hem op. door Joost de Vries

In Sebastian Jungers non-fictieboek War schept een groepje Amerikaanse soldaten van Second Platoon op over hun masturbatie­ gewoonten. Second Platoon zit dan al een paar maanden non-stop in de Korengal Vallei (‘het Afghanistan van Afghanistan’), op de meest vooruitgeschoven post van het leger. Dertig mannen die bijna dagelijks beschoten worden Restrepo, vernoemd naar een geliefde combat hoe een Amerikaanse soldaat, onder vuur, zijn door Taliban-krijgers. Het zijn mannen onder medic die daar was omgekomen in een hin- weigerende geweer demonteert, schoonmaakt, elkaar, met hun eigen rituelen, hun eigen mores. derlaag. Restrepo werd genomineerd voor een weer in elkaar zet en verder vecht. Voor Junger Eentje zegt dat het er ’s nachts zo donker wordt, Oscar voor beste documentaire en leidde tot onderscheidt dat soldaten van mensen. met alleen het licht van de sterren, dat hij kan een heftig debat in de VS, of de film nu vóór de In Which Way Is the Frontline from Here? masturberen waar iedereen bij is zonder dat oorlog in Afghanistan was, of juist tegen. De legt Tim Hetherington het net even anders uit: iemand het kan zien. Vervolgens lacht iedereen makers hielden zich op de vlakte. ‘Laat ik het zo elke oorlogssituatie is compleet anders dan alle hem uit. zeggen’, zei Junger in een interview in De Groene andere, en telkens als je denkt te weten hoe het Junger werd vergezeld door de Britse foto- Amsterdammer, ‘een goed kunstwerk kan op er aan het front aan toegaat, zit je ernaast. Wie graaf Tim Hetherington die in de Korengal meerdere manieren geïnterpreteerd worden. over oorlog en vrede beslist, weet nooit écht waar Vallei de World Press Photo van het jaar 2007 De film werkt als een soort Rorschachtest: wat hij het over heeft. Dat was wat Hetherington in leverde met een foto van een door vermoeid- mensen ervan vinden, zegt meer over henzelf ieder geval naar het front dreef, in de traditie heid overmande soldaat. Een van zijn lievelings- dan over de film.’ van de eerste ‘beroemde’ oorlogsfotografen van foto’s, vertelt Hetherington in de documentaire Jungers journalistieke doel was niet om een Magnum: het humanistische idee om te laten Which Way Is the Frontline from Here?, is Eden politiek vraagstuk te beantwoorden – bijvoor- zien dat mensen aan het front gewoon mensen of Man: een stuk of tien, vijftien Amerikaanse beeld: heeft de Amerikaanse missie in Afgha- zijn. Hij deed dat bijna tien jaar, tot hij op 20 soldaten staan in hun onderbroek in de middag- nistan nut? – maar puur om te observeren hoe april 2011 door een mortier werd geraakt en op hitte zandzakken te vullen. Op de camouflage- jonge mannen functioneren in oorlogssituaties. weg naar het ziekenhuis van Misrata, Libië, ach- print van hun onderbroeken na wijst niets erop In War is Junger eindeloos gefascineerd door ter in een pick-uptruck doodbloedde. dat ze soldaten zijn, midden in het meest vijan- professionalisme: met bewondering legt hij vast dige deel van Afghanistan. Tim Hetherington was een knappe man. Dat Het was voor hem, vertelt Hetherington, een benadrukt iedereen. Hij was boomlang en overal van de momenten waarop de soldaten het meest waar hij kwam viel hij op. Hij was knap zoals zichzelf waren. Ultiem mannen onder elkaar. Britten uit de betere sociale lagen dat vaker lij- Een soldaat gaf het commentaar: het maakt Hij werd door een mortier ken te zijn, met een brede kaak, geprononceerde niet uit wie de mooiste vriendin heeft, de snelste geraakt en bloedde op weg witte tanden en een adellijk hoog voorhoofd. Dat auto of het grootste huis, als je geen zandzakken wist hij zelf ook en het vormde de basis van zijn aan het vullen bent, ben je helemaal niemand. naar het ziekenhuis, achter in journalistieke ethos, legt hij uit op een archief- Samen zaten ze vijftien maanden op basis een pick-uptruck, dood filmpje in Which Way Is the Frontline from

46 De Groene Amsterdammer 16.01.2014 Hiernaast: door de straten te laten lopen. Echt? vraagt Tim. Tim Weet je zeker dat je niet liever naar de Bahama’s Hetherington, op vakantie gaat? Het meisje met het machine- Liberia Street Studio, geweer laat haar boze-vrouwen-blik ineens los Monrovia 2004; en kijkt hem bijna verlegen, vol onbegrip aan. Dan begint ze te lachen. Linkerpagina: Tim In War schrijft Sebastian Junger dat profes- Hetherington sionalisme soldaten in staat stelt beslissingen te (links) en Sebastian nemen die niet in hun eigen belang zijn, maar Junger in wel in het belang van de rest. En dat als ieder- Afghanistan, een op dezelfde manier beslissingen neemt 2008 en daarnaar handelt, de groep het veiligst is. Dat geeft te denken over de veiligheid van de oorlogs­journalisten, die in datzelfde systeem meedraaien maar zelf geen handelingen kunnen verrichten. Ze zijn overgeleverd aan de hande- lingen van de anderen. In gevechten waar geïm- proviseerde, nauwelijks getrainde milities ope- reren, regeert het toeval. Tenminste, zo ziet het eruit in de openings- scène van de documentaire: in een boodschap- penautootje zitten vier brede, blanke, grijzende mannen grapjes tegen elkaar te maken, door BO de speaker klinken de falsetstemmen van de ton / H

g Bee Gees, How Deep Is Your Love? Een van hen n i

er filmt. De stemming is bijna uitgelaten, ze zien h eruit alsof ze naar een vrijgezellenfeest zouden m Het

Ti kunnen gaan, behalve dan dat de chauffeur een Arabische jongen is met een AK47 tussen de Here? The Life and Time of Tim Hetherington, half uur later stond de arts weer aan de zieken- benen waarvan de geweerkolf met zorgvuldige BO gemaakt door Junger, samengesteld uit inter- huisbedden. tekeningen is versierd. ton / H

g views met bekenden van Hetherington en uit Dat zelfvertrouwen waarmee hij op mensen ‘Which way is the frontline from here?’ vraagt n i

er de honderden uren archiefbeelden die Hethe- af stapte had Hetherington als kind al, horen de man die filmt – het blijkt Tim Hetherington h rington zelf draaide. Als ik fotografeer kan ik we zijn moeder in de documentaire zeggen. te zijn – terwijl de auto door een stadje rijdt m Het

Ti wel doen alsof ik er niet ben, zegt hij, maar als Van kinds af was hij altijd al ‘gemakkelijk’ met dat oogt als een gewoon Arabisch stadje. ‘You je in Afrika of Azië of in het Midden-Oosten als andere mensen, kinderen én volwassenen. Zijn may not think I care for you/ when you know boomlange blanke man rondloopt, dan val je op. vader vertelt dat Tim na zijn studie klassieke down inside that I really do’, zingt Barry Gibb. Dus dan kun je maar beter contact leggen met talen aan Oxford naar India ging en dat ze ‘hem Totdat het stadje ineens ophoudt en er allerlei de mensen. maar niet terug konden krijgen’. Hij bleef twee ­mannen op straat staan met machinegeweren In dat contact leggen ging hij ver, vertelt jaar weg en stuurde misschien drie keer een fax en ­bazooka’s. Ze lachen breed naar de camera, documentairemaker James Brabazon die samen vanuit de meest onbekende gebieden, zegt zijn ook bij hen lijkt er een algehele lolligheid te met Hetherington door Liberia reisde toen dat vader. Op de foto’s ziet hij er graatmager uit, met heersen – behalve dan dat ze gaandeweg op land begin deze eeuw in opstand kwam tegen rastahaar, steeds vrolijk. Hij was geen toerist, gebouwen schieten, al houden ze hun gewe- dictator Charles Taylor. Op archiefbeelden is zegt zijn moeder, waar hij ook was ging hij op in ren zo vast dat je je niet kunt voorstellen dat een scène te zien waarin het oprukkende rebel- de cultuur. Hij was buitengewoon nieuwsgierig, ze ­nauwkeurig ergens op mikken. De strijders lenleger een stadje heeft ingenomen en de lokale voegt zijn vader toe. Hij wilde álles weten. ­trekken de rokende gebouwen binnen, ste- bierbrouwerij heeft ingericht als veldhospitaal, Na een paar jaar zo te hebben gereisd, ging ken alles nog verder in de brand en proberen wanneer rebellenleider ‘Iron Jacket’ besluit hij een opleiding doen tot fotojournalist. Het met ­afgebroken stukken spiegel te zien of er dat een van de artsen een spion is. Een groepje idee om echte verhalen te vertellen met beeld ­vijandelijke ­strijders om de hoek staan. De uit- mannen slaat de arts en wil hem tegen de muur sprak hem aan. Zijn eerste ervaring in een con- gelatenheid is er nog steeds, het grijnzen niet zetten. Iron Jacket zwaait met een revolver – en flictgebied was in Liberia. James Brabazon was meer. dan pas, in de chaos, valt op dat Iron Jacket iets er al meerdere keren geweest toen hij door een Het gevaar was, zegt een journalist die er vaag bekends draagt. Een T-shirt met heel groot montere jongeman werd opgebeld of hij mee indertijd ook bij was, dat de journalisten zo ijve- het logo van sauzen- en soepmixenproducent mocht, om te helpen en om zelf foto’s te maken. rig waren dat ze bijna vóór de rebellen uit ren- Knorr – inderdaad, oorlog ziet er altijd net even Brabazon had nog nooit van de jongen gehoord, den om te zien wat er allemaal gebeurde. anders uit dan je denkt. zegt hij nu in de documentaire, en had geen Junger vertelt dat hij na de dood van Hethe- Brabazon vertelt dat hij vaker ad hoc execu- zin om zijn exclusiviteit (want hoeveel westerse rington een brief kreeg van een Vietnam­ ties had meegemaakt in Liberia, en toen Iron journalisten liepen er nou rond in Liberia?) te veteraan: oorlog draait er niet om dat je zelf Jacket naar zijn pistool greep schakelde hij als delen, maar na hem een keer ontmoet te heb- misschien kunt sneuvelen, vanzelf naar een wide shot, een automatisme ben was hij om. Hetherington mocht mee. In de HRW-film schreef de veteraan, oorlog om alle omstanders in beeld te krijgen. Maar archiefbeelden horen we hem praten tegen de Which Way Is the draait erom dat je zeker Hetherington stond het niet toe; hij drukte Iron vrouwelijke rebel ‘Black Diamond’. Waarom wil Frontline from Here? weet dat je kameraden Jackets pistool weg en nam het voor de man op, je naar Monrovia? vraagt hij. Ik wil naar Mon- is te zien op zondag zullen sneuvelen. Je wilde 2 februari om 13.00 hij zei dat hij een arts was en dat ze artsen nodig rovia om Charles Taylor gevangen te nemen, uur in De Balie, weten wat oorlog was, nu hadden. Van Hetherington pikten ze dat, een zegt ze, hem als een vrouw aan te kleden en hem Amsterdam weet je dat pas echt.

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 47 Schiphol begint zo langzamerhand een stad te worden. Met zestigduizend inwoners, ook al wonen ze er niet. Een wereld die nergens ophoudt. door Jaap Huisman

Het is in 2013 moeilijk voorstelbaar maar tot 1971 konden belangstellenden een kaartje kopen om de luchthaven Schiphol te bezichtigen. Vijf- tien cent voor een blik in het stationsgebouw, en vijftien extra voor een rondleiding aan de lucht- zijde. Lachwekkende tarieven vinden we nu. Schiphol werd in die jaren gerekend tot de tien belangrijkste attracties van Amsterdam en stond daarmee op gelijke voet met het Rijksmuseum en Artis. Wie nu een kijkje achter de schermen wil nemen, betaalt vijftien euro toegang. De nieuwsgierigheid naar het onbekende is verdwenen. Vliegen mocht dan tot pakweg 1975 een voorrecht voor de elite zijn, tegenwoordig heeft de luchtvaart dankzij de low cost carriers veel van zijn glans verloren. Dat begon al met de introductie van de tourist class in de jaren zestig. Bulkvervoer door de lucht is het gewor- den, met vakantiegangers en vracht. Toch is er een dienstverlening aan de dagjesmens bewaard gebleven. De formule van Schiphol Plaza prik- kelt de dagjesmens van nu tot ander vermaak zoals wellness, shoppen en gokken. Je kunt er zelfs trouwen. Het succes van Schiphol, als de vierde groot- ste luchthaven van Europa, hangt samen met de architectuur en de infrastructuur. Sinds de opening van het nieuwe stationsgebouw in 1967 is geleidelijk een netwerk gebreid dat opvalt door transparantie en comfort. In feite is een luchthaven altijd klaar maar nooit af, consta- teert architect Jan Benthem (BenthemCrouwel Architecten) in het vuistdikke boek Schiphol, megastructuur. Het is niet zozeer a city that never sleeps, maar a city that never ends. Is het niet de toename van het luchtverkeer, dan is het wel de uitbreiding van kantoren rondom de ter-

ters / HH minals. Zo is er in een paar decennia een airport u city gegroeid met als bijzondere eigenschap dat n Wo a er geen mens woont maar dat er wel een slor-

Herm dige zestigduizend mensen werken, nog afgezien De banken op Schiphol zijn zo ontworpen dat het wachtenden ontmoedigt om te gaan slapen van toeleveranciers, catering- en schoonmaak­ bedrijven in de omgeving. Dit deel van Noord- Holland is domweg afhankelijk van Schiphol. De non-architectuur van Schiphol Zo’n autonome stad was bij de stichting van het nieuwe Schiphol in 1967 niet voorzien: toen ging het nog vooral om een zo efficiënt moge- lijke afhandeling van het luchtvervoer. Na de Stad zonder koppeling van trein- en luchtverkeer, met een ondergronds station, ging het snel. Tot op de dag van vandaag verkiezen internationale onderne- mingen een hoofdkantoor onder de rook van eigenschappen Schiphol. Schiphol is met de haven van Rotter-

48 De Groene Amsterdammer 16.01.2014 dam bestempeld tot mainport van Nederland, het wachtenden zou ontmoedigen om te gaan hoe beter een luchthaven lijkt te functione- een levensader die de basis vormt voor onze slapen. Zijn idee was dat liggende passagiers ren. Charles de Gaulle is ontworpen door Paul (export-)economie. een rommelige indruk zouden maken. En inder- Andreu, de architect die ook verantwoordelijk Het is niet overdreven te stellen dat de strate- daad: je hoeft maar naar andere luchthaven­ was voor het zwemstadion van Beijing. Vriend gische ligging en de vorm van Schiphol hebben interieurs te kijken om vast te stellen dat uitge- en vijand zijn het erover eens dat de lusvormige bijgedragen aan het economisch succes. Vrijwel rolde slaapzakken geen verheffend tafereel zijn. layout van Charles de Gaulle een ramp is. Reizi- nergens in Europa schurkt een luchthaven zo Zijn opvolger Nel Verschuuren introduceerde gers worden per bus van terminal naar terminal dicht tegen een metropool aan, terwijl de uit- een ander belangrijk element: de afscheiding vervoerd, waardoor ze het overzicht kwijtraken. vinding van de slurf (officiële term avio­bruggen) van domeinen met glas, alleen onderbroken Datzelfde euvel kleeft aan de nieuwe luchthaven snelle transfers mogelijk heeft gemaakt. Trou- door metalen staanders. Louter glas, zo rede- van Beijing: de reiziger moet al in de metro op wens niet alleen de slurf maar ook de tapis rou- neerde Verschuuren, zou ongelukken kunnen weg daar naartoe beslissen welke terminal hij lantes, de loopbanden die de afstanden tussen veroorzaken en de suggestie van breekbaarheid kiest, en is die keus fout, dan is het vliegtuig zo de pieren hebben verkleind. Het gros van de wekken. gemist. Op Schiphol wordt de keus pas in het passagiers op Schiphol verlaat de terminal niet Net zo’n vondst zijn de glanzende cirkels stationsgebouw zelf gemaakt. eens. Daarmee is het een van de meest geslaagde rondom de schuine kolommen die de lucht­ De non-architectuur van Jan Benthem – en hubs ter wereld geworden. Dat was in de jaren reizigers behoeden voor een botsing met het het bureau naco waarmee BenthemCrouwel zeventig ook de opzet van de directie. Die wilde metaal. Verschuuren gaf de winkels een uni- tot 2009 samenwerkte – wordt gecompenseerd geen equivalent van Zaventem bij Brussel maar forme uitstraling, waardoor je wel wordt verleid door de omgeving. Landschapsarchitect Adri- meedoen met de grote jongens: Heathrow Lon- maar niet wordt afgeleid op weg naar de gate. aan Geuze (West8) heeft in de jaren negentig den, Frankfurt en Charles de Gaulle Parijs. Als iets een winstpunt op Schiphol is, is het die een paar kernachtige ingrepen gepleegd: de Een ambitieuze onderneming die zich vrij- scheiding tussen verkeer en commercie waar- bloemen hebben sprekende ‘Hollandse’ kleuren wel onttrekt aan de overheid en de gemeente door je je makkelijk kunt oriënteren. In Frank- waardoor de reiziger daadwerkelijk beseft dat Amsterdam, en een enclave waaraan de archi- furt moet je je een weg banen door de winkels en hij in Nederland is geland – want anders dan tectuur ondergeschikt is gemaakt. Dat omvat is de gate zelfs nauwelijks te vinden. Vooral op bij veel luchthavens kan hij royaal naar buiten een overzichtelijke scheiding tussen aankomst- luchthavens die het moeten hebben van transfers kijken, handig bij de oriëntatie. Die bloemen en vertrekhal, maar ook een tussen de commer- is dat een ergernis. Er zijn passagiers, waaronder staan in ronde bakken op het plein tussen de cie en het reiscompartiment. De filosofie van de ikzelf, die om die reden Heathrow mijden: een parkeergarage en Schiphol Plaza, waardoor ze architecten achter Schiphol is dat kleur in het octopus met hier en daar zelfs hoogpolig tapijt de ‘steenwoestijn’ verzachten. Hier kun je tus- interieur zo veel mogelijk vermeden moest wor- waar de afstanden zo groot zijn en het overzicht sen de bedrijven door even een sigaretje roken. den: het zijn de reizigers die de kleur inbrengen. zo slecht dat je snel een aansluiting mist. Geuze heeft verder een miljoen zachte berken Dat er uiteindelijk toch kleur is toegevoegd aan laten planten op een bed van klaver, dat de het interieur, zoals de gouden bol die dient als zure bodem van de Haarlemmermeer neutrali- bar, is om de passagier herkenningspunten te Je zou eindeloos kunnen seert. Die berken zijn niet geliefd bij vogels. Het bieden waar hij kan afspreken. doorbouwen aan Schiphol, laatste wat een luchthaven zich kan wensen is Een strakke, uniforme bewegwijzering met vogeloverlast: de ganzenplaag was al hinderlijk gele borden geleidt de reiziger van de incheck- als de omgeving niet zou genoeg. Maar berken of niet, bird control zal balie naar de pier; ze zijn bakens van rust en tegenwerken altijd nodig zijn. overzicht in een turbulente omgeving, net als het Ongemerkt is er zo sinds 1967 stapsgewijs een terughoudende meubilair. Hoe zeer de ontwer- megastad ontstaan, een staat in de staat met zijn pers hebben nagedacht over het internationale eigen regels, zijn eigen strenge beveiliging en zijn karakter van een luchthaven blijkt uit opzien­ Hoezeer er ook is nagedacht over efficiency, een eigen 24-uurs-economie. Een luchthaven met barende details. Een A-pier bestaat niet omdat ongerijmdheid is in het parcours gebleven. Wie een eigen detentiecentrum en een dependance dat bij de Engelse uitspraak verwarring zou kun- bij vertrekhal 2 de douane heeft gepasseerd, stuit van de rechtbank. Vreemd dat Schiphol zich nen stichten. Nederlanders zouden dan onmid- op het ABN Amro-loket en een blinde wand. Je vrijwel onttrekt aan politieke besluitvorming, dellijk naar E snellen. moet omlopen om de D-pier te bereiken, een dat elke Nederlander, een enkel protest daarge- Aanvankelijk stond Benno Wissing, grafisch onlogische omweg. laten, het normaal vindt dat er zo’n gezwel kan ontwerper van het eerste uur, geen vignetten toe, uitdijen. We zitten eraan vast, aan deze goed ren- omdat die het beeld maar zouden verstoren. Tot- Omdat Schiphol een hub is, is de architectuur derende hub, aan deze stad zonder eigenschap- dat zijn opvolger, Paul Mijksenaar, redeneerde anoniem. Schiphol is een overstapmachine. pen. Schiphol is een voldongen feit. Toen er nog dat het toenemend aantal reizigers uit andere Madrid Barajas, ontworpen door Richard entree geheven werd voor een rondleiding was taalgebieden met andere karakters behoefte Rogers, is dankzij het gewelfde dak dat onder- het voornaamste souvenir dat de bezoekers mee had aan een handreiking. Vignetten zijn er nu steund wordt door boomachtige kolommen een naar huis namen een prentbriefkaart. Daarop wel, tot in de parkeergarages toe, waar typisch meer uitgesproken terminal. Historisch gezien staan uiteraard vliegtuigen aan de pier, maar ook Hollandse symbolen van de tekenaar Opland de is jfk van Eero Saarinen in New York de meest de enige architectonische trofee: de toren van de automobilist een geheugensteuntje bieden. Koe, verbeeldingsvolle luchthaven, in de vorm van luchtverkeersleiding. Er zijn in de loop van de kaas, molen, klompen: hoe simpel kan Neder- een ruimteschip. Maar de vloeiende, sculpturale geschiedenis enkele torens versleten, omdat de land worden samengevat. vormen hebben de uitbreiding ervan bemoei- techniek en de uitbreiding van het aantal banen Er heerst rust, waar je ook kijkt. Of luistert. lijkt. Het modulaire systeem van Schiphol blijkt telkens een nieuwe controlepost vergden. Dat Mijksenaar was degene die de ratelende bor- in dat opzicht praktischer. Je zou eindeloos kun- de toren als visueel ankerpunt zo ongeveer elke den met de vertrektijden wilde vervangen door nen doorbouwen aan Schiphol, als de omgeving foto siert, is tekenend. Kennelijk is de architec- monitoren, omdat ze zoveel herrie produceer- niet zou tegenwerken. Het spinnenweb van tuur van Schiphol zelf niet boeiend genoeg. Het den. De reiziger is al gehaast en nerveus genoeg. landingsbanen (officieel de tangentiale struc- geheim zit dan ook binnen in het gebouw, de Een detail dat niet voorkomt in het boek is de tuur) in de polder stuit nu eenmaal op geluids­ snelle route van pier B naar pier G. vorm van het meubilair. Interieurarchitect Kho contouren. En er wordt al veelvuldig geklaagd Liang Ie bedacht in de jaren zestig dat de banken door Zwanenburgers en Castricummers. Schiphol megastructuur, redactie onder anderen en stoelen zo ontworpen moesten worden dat Hoe minder nadrukkelijk de architectuur, Koos Bosma. Uitgave NAI010

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 49 Kroniek van kunst&cultuur

Dramaschizofreen De Volkskrant meldt dat TELEVISIE Nieuwe Revu meldt dat Misha enzovoort er sprake is van een cul- tuurkloof binnen fusie­ omroep Vara-bnn. ‘Nieuws.’ Alsof Avro en Tros harmonieus kco en palingsound programme- ren; christenbroeders kro en ncrv in koor de Hohe Messe van lutheraan Bach zingen; alsof niet ieder die ooit een grote fusie meemaakte van doen kreeg met de primitiefste stammen- cultuurstrijd, ordinairste baantjesjagerij, rijen declarerende interim-managers en intimidatie door ‘leidinggevenden’. Ik snap die ‘vastgeroeste Vara-mensen met hun katoenen-tas-houding’ in hun ‘mega-hiërarchische organisatie’ wel een beetje in hun weerzin: kijk naar bnn’s nieuwe dagelijkse dramaserie StartUp op 3 en stel vast dat daar een reuzensprong terug naar de vroeg- ste poldersoap wordt gemaakt: zo belazerd heb- ben we het in decennia niet gezien. Staan de bureautjes van de verantwoordelijken voor dit amateurisme al gezellig tegen die van de Vara- drama-afdeling geschoven? Al is bnn van zich- zelf al dramaschizofreen, want hoe kunnen deze bagger en het soms verbluffend goede Van God los van dezelfde omroep komen? Waar de Vara dan weer uitersten van kwa- liteitsverschil, alleen al binnen het geroemde DWDD, stelt. De leedvermaakfragmenten van De televisie draait door zouden in de platste rtl- of sbs-programmering niet misstaan; en nia met Misha speelden. Hij is advocaat van Pasta de reeks schrijvers die in driekwart minuut een de duivel die topmuzikanten suggereert dat er In het Rijksmuseum komend boek mocht pitchen leverde een bescha- een grens is aan solidariteit, aan het mee laten KUNST Amsterdam hangen in mende vertoning vol zelfvernedering en ongein spelen van iemand die niet meer de drijvende Koen Delaere de Eregalerij zes schilde- op, met als dieptepunt een man met bivakmuts kracht is die hij als initiatiefnemer was, sterker, rijen van Frank Auerbach (vanwege ‘wat openstaande bekeuringen’) die soms nauwelijks meer een bijdrage kan leveren. (Berlijn, 1931), pal tegenover die van de grote samen met de al te herkenbare Özcan Akyol een Ontroerend te zien hoe daarop aarzelingen in mannen van weleer, in het bijzonder het werk boekje met buitengewoon ongeestige voetbal- close-up zichtbaar worden, maar iedereen, met- van Rembrandt. Auerbach woont sinds zijn humor (toegegeven: pleonasme) mocht promo- een of uiteindelijk, verklaart dat Misha altijd zestiende in Engeland en hoort tot de generatie ten. Vara’s schaamtegrens behoorlijk opgerekt. mee mag doen, zolang hij kan en wil. De meeste Britse schilders die ook Bacon en Freud omvat. ‘Komt vrienden, niet deze tonen’, want er is reserve komt van medeoprichter Han Bennink, Sinds de jaren zestig wordt hij naar eigen zeg- genoeg prachttelevisie. Vooral op tijden dat wei- maar ook hij kan en wil zich een icp zonder gen ‘bewogen’ door Rembrandt, en de zes doe- nigen kijken. Zoals Misha enzovoort, een bij- Misha niet voorstellen. ken in het Rijks geven blijk van een fascinatie zondere muziekfilm. Portret van scheppend en De ongrijpbaarheid van de ziekte wordt zowel voor Rembrandts ‘impasto’, wat zoiets is als de uitvoerend muzikant Misha Mengelberg tijdens duidelijk in gelaatsuitdrukking en motoriek van structuur van een schilderij gewrocht door een een tournee van zijn Instant Composers Pool in de hoofdpersoon als in de gesprekken waarin techniek waarbij de verf in zeer dikke streken Engeland. Bijzonder vanwege de ongehoorde moeizaam zoeken, zwijgen en heldere flarden of klodders op het kunstwerk wordt aange- kwaliteit van dat orkest. Bijzonder vanwege elkaar afwisselen, als aan de piano, waaraan hij bracht. Bij Rembrandt is dat geklodder functi- de verheugende terugkeer van grootmeester zelden nog stuwende motor is maar, als hij al zin oneel. Simpel: uitstekende stukken verf vangen Cherry Duyns als maker van muziekdocumen- heeft mee te spelen, schijnbaar gepingel soms het licht, weerkaatsen het grilliger dan vlakke taires. Bijzonder vanwege de treurige aanleiding opeens verbluffend raak is. In hun antwoorden delen, geven wisselende impulsen en dus: gro- tot de film: het is Mengelbergs laatste tournee concentreren de collega-muzikanten zich vooral tere levendigheid, sterkere illusie. U moet niet omdat lichaam en geest meer en meer worden op die momenten. Het is een alzheimerfilm bin- te dichtbij gaan staan, zei Rembrandt ooit tegen overgenomen door dokter Alzheimer. nen muzikale setting; een muziekfilm onder de een klant, want dan krijgt u nog verf op uw dure De film is evenzeer portret van een bij flarden schaduw van ziekte; een film over eindigheid; en jas – maar wat hij bedoelde was: dan kunt u zien nog geniaal musicus, als ziektecasus, als studie vooral een film over indrukwekkende verbon- wat ik doe, en dan gaat de magie verloren. Want in de spanning tussen kwaliteitsbewaking en denheid en, toe maar, liefde. magisch is het: op arm+penseellengte zijn in trouw, studie in vriendschap. Duyns toont niet WALTER VAN DER KOOI Het joodse bruidje die effecten niet te zien. alleen, maar stelt ook vragen – aan de hoofd- Cherry Duyns, Misha enzovoort, NTR Podium, Auerbach deed er een schepje bovenop, let- persoon, aan de mannen en vrouwen die decen- zondag 19 januari, Nederland 2 terlijk: zijn schilderijen zijn eigenlijk sculpturen,

50 De Groene Amsterdammer 16.01.2013 m da d Amster n fla d Ho r ha y Ger rtes u x / Co eter Co NTR P

zo dik zijn ze. De vergelijking met Rembrandt die echter is weggeveegd. Het is niet zomaar te lijkt vanzelfsprekend, maar daar zit ook een die- zien wat nu wat is. Hier is duidelijk gezwoegd, in per laagje in. Net als Rembrandt wist Auerbach een roes, misschien, de poten in de klei, maar het dat het ruwe, ‘disturbing and itchy’, de kijker in resultaat is… evenwichtig. Stap achteruit en er eerste instantie verwart en afstoot, om hem dan vormt zich voor je ogen een beeld dat verbazend pas het schilderij in te trekken. helder is. Naar verluidt houdt Delaere van elke Tegelijkertijd toont galerie Gerhard Hof- honderd schilderijen er maar vijftien over, wat land in Amsterdam werk van de Vlaming Koen maar weer eens doet vermoeden dat je hard en Delaere (Brugge, 1970). Dat is geen onbekende geconcentreerd moet werken om op zo’n feeste- ne Art

i – Delaere won prijzen, krijgt aandacht, is gere- lijke verwarring voor het oog uit te komen. geld te zien – en toch was de kennismaking KOEN KLEIJN ugh F frappant, nu ik net die Auerbachs had gezien. Koen Delaere, Wichiti, met Jean-Baptiste Ber- boro l

r Ook Delaere judoot met de wisselwerking tus- nadet, galerie Gerhard Hofland, Amsterdam,

y Ma sen kleur en substantie, plaatje en pasta. De t/m 25 januari, gerhardhofland.com. Auerbach:

rtes schilderijen in Amsterdam hebben min of meer Ruwe werkelijkheid, Rijksmuseum Amsterdam, u dezelfde techniek, een vergelijkbaar impasto. t/m 16 maart, rijksmuseum.nl

ach / Co Op een gekleurde ondergrond smeert de schil- erb

u der een vette laag verf, in heldere kleuren, en k A

n veegt die vervolgens met de vingers in hori- Smeltend Droste a

Fr zontale strepen weg. Er ontstaat ogenschijnlijk Er staat iemand op het een soort bekladde luxaflex, dikke lijnen verf TONEEL toneel. Die speelt een We Are Your Links: Misha Mengelberg in Misha waaraan klodders ter grootte van pindarotsjes kunstzinnige mevrouw. Friends enzovoort van Cherry Duyns hangen, en daartussen diepe voren waarin de Die vroeger misschien naar Rechtsboven: Koen Delaere, onderliggende kleur zichtbaar is. Oerol ging. Of zelf kunst maakte. Maar die nu Untitled, 2013; onder: Frank Het zo beschrijvend doe ik het effect tekort, iets faciliteert, waardoor ándere mensen kunst Auerbach, Head of E O W II, 1964 en dat is begrijpelijk, want het gaat nu juist om kunnen genereren. In dat enge dieventaaltje

die rembrandteske techniek, die combinatie van spreekt ze ook. Zij (overigens gespeeld door een tastbaar materiaal en zorgvuldig gecreëerde illu- hij, er is dus sprake van travestie) spreekt een sie. Die kleuren lijken de kleuren van de onder- bijeenkomst toe. De ‘hij’ die speelt legt er een laag, maar ze zijn gevormd door de bovenlaag, subtiel commentaar onder. Vroeger noemden

16.01.2013 De Groene Amsterdammer 51 we dat camp, maar dat begrip is zoekgeraakt. Ik Onze nietige man Het verhaal begint met een incident waarvan denk dat de uitvoerders ironie bedoelen. Dat is: Op de open zee klepperen de toevalligheid even overweldigend is als alles ‘inkleding der gedachten waarbij men het tegen- FILM zeilen in de wind, golven wat volgt: op zeventienhonderd zeemijl van de deel zegt van wat men eigenlijk te verstaan wil All Is Lost klotsen tegen de romp, Straat van Sumatra botst Redfords zeiljacht geven’ (Van Dale). Maar dat kan het ook weer bliksemschichten en don- op een dobberende container. Door een scheur niet zijn. Want hoewel de acteur inderdaad let- der kondigen in de verte de komst van onheil in de romp stroomt water naar binnen en hij terlijk is ingekleed in het personage (travestie), aan. Zo overweldigend is de omgeving in J.C. moet alles op alles zetten om het schip varend wijst het subtiel bedoelde commentaar naar een Chandors All Is Lost dat ‘onze man’, Robert Red- te houden. Met vastberadenheid die aanvanke- intense haat tegen het afgebeelde type ‘kunst- ford in de rol van een verloren zeevaarder, niet lijk grenst aan verveling gaat hij te werk: water mevrouwen’. En daarmee is de ironie volgens anders kan dan ernaar te staren. Vlak voor de wegpompen, gat vullen met vloeibare glasvezel, mij naar god. storm is het voor te stellen dat hij in zijn zwaar zeilen repareren, radio werkend krijgen, vloer Ander voorbeeld. Een dansante jongen met beschadigde zeiljacht overvallen wordt door het van de kajuit dweilen. Hij heeft zelfs tijd om een Koos Koets-pruik en een masteropleiding besef dat hoe groot de wereld ook is er weinig zich te scheren. Maar op het moment dat hij in iets kunstzinnigs gaat tijdens een auditie op kans is op ontsnapping en vrijheid. En toch gaat de voorwaarden lijkt te hebben gecreëerd voor bevel van een chef (die backstage is, maar via een hij de strijd aan. veiligheid en geborgenheid pakken de onweers- camera op scherm te zien) geheel uit de kleren, De overlevingsfilm toont de mens gevangen wolken samen. fabriceert iets met rietjes waardoor hij een Wag- in een existentiële crisis. De natuur lijkt alle In de crisis bestaat taal niet meer. Instinct ner-partij in zijn anus kan blazen. De jongen voorwaarden te scheppen voor de volledige vrij- neemt het over. Noodmaatregelen treden in is bloedserieus. De auditie-chef is hier de dra- heid: de ogenschijnlijke willekeur waarmee din- werking. Hij vist een sextant uit een hightech ger der klaarblijkelijk nagestreefde ironie. Die gen gebeuren, de afwezigheid van iets wat maar overlevingstas. Maar hoe werkt het ding? Hij echter door diens intonatie vakkundig naar de lijkt op een organiserend principe. En toch is het vindt een antiquarisch boek over navigatie, mis- ratsmodee wordt geholpen. Twee scènes uit de een illusie te denken dat er iets te manipuleren schien ter decoratie geplaatst op een rek in de voorstelling We Are Your Friends van De Warme valt. De mens, ‘onze man’, slaagt er maar niet in kajuit, en bestudeert de inhoud (taal als laatste Winkel, gemaakt met Europees geld voor Euro- aan zijn lotsbestemming te ontkomen, hoe hij redmiddel). Nog altijd is hij er vast van over- pese podia. Door mij gezien in Frascati. ook zijn best doet. tuigd dat hij het zal redden zo in z’n eentje. De kortsluiting tussen mij en het podium Al binnen de eerste vijf minuten is duidelijk Maar in werkelijkheid is hij nooit alleen. was catastrofaal. Ik begreep alles. Tot in wer- dat geen andere acteur beter in deze rol past, Regisseur Chandor illustreert de wrange situ- kelijk iedere uithoek & vezel & gimmick van niemand van wie je sterker gelooft dat hij het atie prachtig met onderwatershots, de camera deze voorstelling. En ik dacht steeds: maar dat zal redden zo verloren op zee dan Redford, man tussen de vissen diep onder het water, het per- kán het niet zijn. Dat kúnnen ze godsonmoge- van weinig woorden, als de downhill racer in spectief gericht naar boven waar onze nietige lijk bedoelen. Want dat is té… (vult u maar in: Michael Ritchie’s gelijknamige jaren-zeventig- man op pathetische wijze spartelt, een echo van banaal, lullig, goedkoop) voor deze mij redelijk film over skiën, als de honkbalspeler in Barry de vrouwelijke astronaut die op precies dezelfde bekende artiesten. Om mij heen werd ondertus- Levinsons jaren-tachtigfilm The Natural en als wijze in de ruimte tegen dodelijke natuurkun- sen veel gelachen. Terwijl dát nu juist een psy- de Sundance Kid naast Paul Newman als Butch, dige wetten vecht om mentale en lichamelijke chosomatische reactie was waar ik zo ongeveer de voortvluchtige cowboy die sneller kan praten overleving in Alfonso Cuaróns recente filmGra - als allerlaatste aan dacht. dan schieten in George Roy Hills westernklas- vity. Vóór op de speelvloer stond een pot met het sieker uit 1969. Redford is een icoon, zo gegrift De overlevingsfilm zit vol met tegenstrijdig- subsidiegeld dat deze avond aan het kosten was. in het cultureel bewustzijn dat al deze figuren heden: eenzaam, maar nooit alleen, handelen Daaruit mocht op aanwijzing van de beden- als schaduwen op de achtergrond aanwezig zijn terwijl het doel buiten bereik blijft. En wat is kers van dit alles (zogenaamd afwezig, maar via terwijl hij nu in de gedaante van ‘onze man’, zoals onze man dan nog, in deze chaos? camera’s op scherm getoond) door de uitgeno- zijn personage in All Is Lost heet, vecht tegen het GAWIE KEYSER digde ‘kunstenaars’, allemaal nagespeeld dus, geweld van de zee, zonder een woord te zeggen. Te zien vanaf 15 januari worden gebunkerd. Aan het eind was er nogal wat over. En werd er aan ons gevraagd of wij nog ideeën hadden voor de besteding. Aangezien er Robert net een duo zeer slecht nagespeelde Joegoesla- Redford in vische ladelichters was langs geweest, zat mijn All Is Lost keel dichtgesnoerd. Dus kon ik mijn cri de coeur (‘ga in de feestwinkel leuke ideeën voor jezelf kopen, maar laat ons in vredesnaam met rust’) niet uitbrengen, omdat mijn tong van ellende vastgekoekt zat aan mijn gehemelte. In de krant las ik dat We Are Your Friends (zelden zo’n lelijke leugen in een titel aangetrof- s d fen) onder toeschouwers ‘haters én lovers onder n la

één publiek oogst’ (écht waar? joh!). En dat hun er h stijl misschien als ‘naïef cynisme’ kan worden et omschreven. Wat mij zoiets lijkt als: kurkdroge al N on i t regen. Ik kwam trouwens zelf ook op heel melige a reacties. Zoals dat de Warme Winkelaars een Droste-chocolade-nering zijn begonnen. Maar res Intern u helaas pindakaas! Die is helemaal gesmolten! t Sodemieter toch op! al Pic

LOEK ZONNEVELD ers iv

Deze week nog in Theater Kikker Utrecht Un

52 De Groene Amsterdammer 16.01.2013 r aa ssen a e, W i t c e ll Co aldic C

Per Kirkeby, Zonder titel, 1999-2003. Baksteen, 400 x 800 x 400 cm

bij Kirkeby. Tussen die bomen zien we tussen- begon hij bouwsels te metselen waardoor het ruimtes, en dan zien we hoe uit de ritmering van repertoire van vormgeving natuurlijk werd uit- Kijken die intervallen de slingerende beweging op gang gebreid. Maar omdat de vormgeving gebouwd komt. Daaruit maken zich dan de twee smalle, is met alleen maar die eenvoudige, rechthoekige Volume in schaduw ovale vormen los die het uitgangspunt vormen bakstenen blijft het repertoire aan vormen en van de plattegrond voor het bouwsel waarvan ornamenten toch relatief beperkt. Er is aan deze de vorm dus, net als de bomen waartussen het bouwsels ook niet de nervositeit van handschrift In het noorden van Europa nu staat is gegroeid, en niet koel gecalculeerd en zoals in met de vingers geknede sculptuur. Hun klateren kleuren minder abstract is. stabiele stevigheid werkt daardoor nogal statig dan elders. De schilderijen In de loop van de jaren tachtig werden, in en ceremonieel – of sonoor als orgelmuziek. van Per Kirkeby zijn in Kirkeby’s praktijk, dit soort werken van bak- Toen Kirkeby via de slingerende lijnen een- steen groter en ook monumentaal in werking. maal bij die twee smalle ovalen tegen elkaar dat opzicht gedempt en Veel kwamen buiten te staan waardoor ze op was uitgekomen, ontstond er in het ontwerp terughoudend. Net als zijn architectuur kunnen lijken. Maar als je naar wat reflectie. Op de tekening zien we eerst een bouwsel dat tussen de een echt gebouw kijkt, kun je de functionele eenvoudige versie die daarna omstreeks het ratio ervan herkennen. De vorm en bouw ervan midden verschuift. Zowel binnen als buiten is bomen verscholen is. zijn leesbaar als helder proza. Bij een eigenzin- die verticale verspringing in de wand zichtbaar door Rudi Fuchs nig bouwwerk van Kirkeby is de vormgeving zo als ritmering. Van buiten naar binnen zijn er versleuteld als het gedrag van woorden in een twee ingangen. In de middenwand is ook een gedicht. In het denken en dromen van de kun- doorgang. Als je dan door de ruimte heen loopt, stenaar zijn deze bouwwerken eigenlijk nooit als maak je eigenlijk dezelfde slingerbeweging als Het bouwsel staat half verscholen tussen de overzichtelijke ruimtes gedacht maar als een- waaruit de vormgeving van het hele project bomen, zo geheimzinnig als in een sprookje van voudige volumes gemaakt van baksteen die als gegroeid is – in een binnenruimte die vanwege Grimm een hutje in een donker bos. Die roman- markeringen in een ruimte konden optreden. de ronde uiteinden, met het licht vooral van tiek, die in de verbeeldingswereld van Per Kir- Voor iemand in Kopenhagen lag baksteen boven, een diffuse werking heeft. Dan merk je keby nooit ver weg is, betreft natuurlijk de plaat- voor de hand. Met hun gestandaardiseerde dat dit werk, tussen de bomen verscholen, over sing van het ding. De kunstenaar is daar zeker maat (circa 25 x 12 x 6 cm) zijn ze beweeglijk licht en donker gaat en, zoals ook de schilderijen bij betrokken geweest. Zelfs op de foto is te zien en licht. Door hun rechthoekige handzaam- van Kirkeby, erg gedempt en terughoudend is wat hij daarbij gedacht heeft. Het is geen stevig heid kun je ze goed tegen elkaar leggen. Als je wat de kleuren betreft. Dat is de grijze, donkere volume van baksteen dat als een soort blok van ze eenvoudig stapelt (lengte en breedte afgewis- kleurigheid die zo eigen is aan het noorden van minimal art onverbiddelijk op het open veld seld) leidt de accumulatie van gewicht tot een Europa, waar kleuren minder klateren. Dat ken- staat, maar veeleer een ding dat opduikt uit de eigen stevigheid. Je hebt dan geen mortel nodig. nen we ook van Munch. Dit werk van Kirkeby, schaduwen van het gebladerte – als een stem die Zo maakte Kirkeby in 1965 zijn eerste kleine volume en contour in schaduw, is ook daarvan fluisterend begint te vertellen. werken in een galerie. Laten we zeggen dat hij een prachtige mise-en-scène. Op die geleidelijke manier, kunnen we op een met zulke rechthoekige proeves de wendbaar- schetsblad zien, is de vormgeving van het bouw- heid van baksteen leerde kennen. Kort daarop PS Dit werk van Kirkeby bevindt zich in Wasse­ sel ook ontstaan. Die is gegroeid uit een ruim- naar en is op aanvraag te bezichtigen: voorlin- telijke slingerbeweging. Hoewel, helemaal links- [email protected]. Er zijn nog meer van zulke wer- boven in het blad (voordat de slingerende lijn Er is aan deze bouwsels ken in Nederland, in Kröller-Müller, ­Boijmans ritmisch en regelmatig wordt) begint de meta- niet de nervositeit Van Beuningen en op enkele plekken in de open- morfose met een gekrabbelde schets van wat bare ruimte. Zie ook Per Kirkeby, Backstein­ lijkt op boomstammen overeind naast elkaar. Zo van handschrift zoals skulptur und Architektur: Werkverzeichnis, een met een observatie van natuur begint iets vaak in geknede sculptuur uitgave van Kunsthaus Bregenz (1997)

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 53 Dichters&Denkers

München, 18 juli 1937. Openingsceremonie van het Haus der Deutschen Kunst, het propagandamuseum voor nationaal-socialistische kunst Een Hollands boek over een Duitse zaak

Frits Boterman schreef Laat ik eerlijk zijn: dit is een boek als dit in het Nederlandse taalgebied een boek waar ik al jaren op uitzonderlijk is – we zijn en blijven calvinis- een intellectuele wacht. Niet dat vergelijk- tische kooplui met weinig gevoel voor zoiets ­geschiedenis van Duits- bare boeken niet bestaan, vaags als cultuur. Herman von der Dunk deed land, waarbij de ideeën zoals Frits Boterman, eme- een en ander in deze richting, Henk Wesse- gerelateerd worden ritus hoogleraar moderne ling deed het ooit met betrekking tot Frankrijk, Duitse geschiedenis van de het interesseerde Maarten Brands en er is een aan maatschappelijke UvA, stelt. Er zijn tiental- groeiend aantal jongere historici dat zich ver- ontwikkelingen, in het len boeken als dit, zij het diept in de thematiek die in dit boek centraal bijzonder de politiek. dat die bijna zonder uit- staat. Toch heeft de Nederlandse geschied- Frits Boterman zondering beperkter zijn schrijving die thematiek over het algemeen Cultuur als macht, een Cultuur als macht: in hun chronologie of een- links laten liggen. En dat is ernstig, vind ik, explosieve combinatie. Cultuurgeschiede- zijdiger in hun thematiek. omdat het voor historische gebeurtenissen en nis van Duitsland, Boterman daaren­tegen processen veel en veel belangrijker is dan veelal 1800-heden pakt het groots aan, in wordt gedacht. Om het voorlopig in één zin te door Chris van der Heijden De Arbeiderspers, de tijd en wat onderwerp zeggen – hij staat al op de eerste pagina: ‘Wei- 1069 blz., € 59,95 betreft. Maar dat is niet de mar en Buchenwald liggen dichter bij elkaar belangrijkste reden voor dan men meestal denkt.’ Boterman bedoelt mijn reikhalzen. Dat is dat (Weimar en Buchenwald liggen daadwerkelijk

54 De Groene Amsterdammer 16.01.2014 vlak bij elkaar, daarom is de beeldspraak niet zo men. Macht ging over politiek en verder was baar. En dat dan tien, honderd keer sterker – gelukkig gekozen): van de hoge Duitse cultuur het in de geschiedschrijving vooral om sociaal- het gaat tenslotte om cultuur, niet natuur. naar de barbarij van de nazikampen is het niet economische zaken te doen. Cultuur en zo was De derde en vermoedelijk meest eenvoudige meer dan een stapje. flauwekul. reden van Botermans ‘mislukking’ is een metho- Land von Dichter und Denker. Aldus de klas- Vanaf de late jaren tachtig, begin negentig dologische. Zijn project had meer kans van sla- sieke omschrijving van Duitsland. Op mijn net- veranderde dit inzicht. Mentaliteitsgeschiede- gen gehad als hij een systematisch of theoretisch vlies staat een omslag van, als ik me niet vergis, nis werd in toenemende mate populair. Post- boek had geschreven, een boek waarin de sym- De Groene Amsterdammer uit de jaren dertig modernistische en verwante denkrichtingen biose van cultuur en macht als in een vivisectie waarop precies deze tekst stond met daarbij de beklemtoonden dat beelden interessanter en ontleed of als in groeiproces geschetst werd. Een afbeelding van twee handen die een insect de belangrijker zijn dan feiten. Even zag het er dergelijke werkwijze zou echter een ander, veel vleugels uittrekken. Dat is hetzelfde in andere zelfs naar uit dat memory studies de dienst groter nadeel met zich meegebracht hebben: ‘bewoordingen’: een kronkel die onvoorstelbaar begonnen uit te maken. Culture Matters: How een onleesbaar boek zoals er in de Duitse lette- moeilijk te duiden is maar volgens velen, onder Values Shape Human Progress luidt de titel van ren zovele zijn. Gelukkig daarom dat Boterman wie dus ook Boterman, wel geduid moet worden een van de vele boeken die in dit verband ver- dit niet gedaan heeft en een, als ik het zo mag om te begrijpen wat in een recent en minder schenen – in dit geval in het ronde jaar 2000 zeggen, Hollands boek over een Duitse zaak recent verleden in Europa gebeurd is. Ik ben dat en onder redactie van een man die precies voor heeft geschreven. Een prachtig boek, laat daar- volledig met hem eens. deze manier van denken nogal wat betekend over geen twijfel bestaan. En een sieraad voor de Klassiek is het volgende verhaal – anders heeft, Samuel Huntington, auteur van The kast. dan in Frankrijk, Nederland en de Verenigde Clash of Civilizations. Niet wat mensen doen of Concreet. In ruim duizend pagina’s schrijft Staten slaagde de Duitse burgerij er in de loop ‘eten’ (‘man ist was man isst’) maar wat mensen Frits Boterman een geschiedenis van Duits- van de negentiende eeuw niet in tot het cen- denken (‘de beelden in hun hoofd’) bepaalt de land waarin het hem uiteindelijk om slechts één trum van de macht door te dringen. Vandaar koers van de geschiedenis. Het is een oeroude thema te doen is: het snijpunt van denkbeelden dat haar geen andere mogelijkheid bleef dan kip-of-ei-discussie in een nieuw jasje. In de en politiek. Eigenlijk is zijn boek dus een soort haar eigen ‘macht’ te maken ofwel, wat op het- afgelopen, zeg, twintig jaar is dat jasje weer eens intellectuele geschiedenis van Duitsland, met zelfde neerkomt, zich terug te trekken in de omgedraaid. Bij die omkering past dit boek van de kanttekening dat de beschreven intellectu- cultuur. Deze zou alles zijn, ver verheven boven Boterman. elen en hun denkbeelden niet (zoals zo vaak de platitudes van alledag, lees de politiek. Van- Al aan het begin ervan noemt Boterman gebeurt, denk aan Hegel en vele anderen) in daar dat Thomas Mann, om uit velen slechts bovenstaand verhaal van de unpolitische deut- de lucht hangen maar steeds weer gerelateerd

NP de meest bekende te noemen, tijdens de Eerste sche een mythe. Deze zou volgens hem al her- worden aan maatschappelijke ontwikkelingen,

P / A Wereldoorlog zijn Betrachtungen eines Unpoli- haaldelijk ontmaskerd zijn. Die zogenaamde in het bijzonder de politiek. Vanuit een modern, tischen schreef, met daarin het refrein dat het apolitieke Duitsers waren helemaal niet zo apo- antropologisch of Engelstalig perspectief han- nn / AF a m verschil tussen geest en politiek gelijkstaat aan litiek, stelt hij. Juist niet. Ze waren hartstikke teert Boterman dus een opmerkelijk enge ff het verschil tussen cultuur en civilisatie, ziel en politiek, alleen in een andere zin dan gebrui- omschrijving van het fenomeen cultuur: Kultur, ich Ho maatschappij, vrijheid en stemrecht, kunst en kelijk. Het lijdt geen twijfel dat hij daarin gelijk daar heeft hij het over, Geist, Bildung. Stuk voor nr i

He literatuur. ‘Deutschtum’, schreef Mann, ‘das ist heeft: unpolitisch is niet apolitiek maar een stuk begrippen die voor iemand die de Duitse Kultur, Seele, Freiheit, Kunst und nicht Zivili- sation, Gesellschaft, Stimmrecht, Literatur.’ Bak daar maar ’s brood van. Dat kan haast Talloze onderwerpen worden belicht, van Romantiek tot niet en bijna alle pogingen in die richting zijn Verlichtingsdialectiek en van communisme tot rassen­hygiëne dan ook mislukt. Ikzelf heb die mislukking in mijn studentenjaren en de eerste tijd daarna als nogal ingrijpend ervaren. Om redenen die ik niet kan achterhalen was het thema dat Boter- andere vorm van politiek, precies zoals Boter- taal niet machtig is nauwelijks te begrijpen zijn. man in Cultuur als macht aansnijdt precies het man aangeeft met de titel van zijn boek: cultuur Voor een Nederlander ligt dat anders. Tegelij- thema dat mij meer interesseerde dan welk ook. als macht. Dat woordje ‘als’, daar gaat het om. kertijd staat hij, net als Boterman, om voor de Ik verslond daarom boeken als Conscioussness Boterman weet als geen ander hoe onvoor- hand liggende redenen ambivalent tegenover and Society (1958) van Henry Stuart Hughes, stelbaar moeilijk het is om de vingers achter dergelijke verschijnselen. Instinctief weet hij dat The Politics of Cultural Despair (1963) van deze Duitse kronkel te krijgen en eerlijk gezegd ze iets unheimisch verbergen. Fritz Stern, Weimar Culture (1968) van Peter vind ik ook dat hij er niet helemaal in slaagt. Dat In honderden hoofdstukjes probeert Boter- Gay en The Decline of the German Mandarins heeft een aantal redenen. Een daarvan is dat hij man dat ‘iets’ nader te omschrijven. Daarbij (1969) van Fritz K. Ringer – op de eerste na in zijn boek een periode van meer dan twee eeu- passeren talloze Duitsers, van Kant tot Walser overigens allemaal geschriften van naar de wen bestrijkt. In die tijd heeft het spel tussen en van Fichte tot Wolf, de revue zoals ook tal- VS uitgeweken Duitsers. Genoemden en vele cultuur en macht talloze veranderingen onder- loze onderwerpen, van Romantiek tot Verlich- anderen beseften wat Boterman tot kernpunt gaan. Daarvan kun je geen eenduidig verhaal tingsdialectiek en van communisme tot rassen­ van zijn boek heeft gemaakt: dat je die gekke maken. De tweede reden dat Boterman onmo- hygiëne belicht worden. Zoals gezegd lijkt de ‘Duitse’ kronkel van cultuur naar macht moet gelijk in staat is te bereiken wat hij wilde berei- keuze voor dergelijke concrete zaken – indivi- begrijpen om het moderne Duitsland, ja zelfs ken is gelegen in de onvergelijkbaarheid van duen, stromingen, verschijnselen en gebeurte- Europa te begrijpen. Dat ik daar niet uitkwam, cultuur en macht. Het is toch een beetje alsof nissen – een zwaktebod, het is daarentegen een ligt voor de hand. Het is te ingewikkeld. Boven- je het proces van rups naar vlinder beschrijft. Je verstandige keuze want het voorkomt dat de dien was destijds niemand in een onderwerp ziet de een, je ziet de ander, je ziet zelfs de tus- thematiek in zichzelf verdwaalt. als dit geïnteresseerd. Vaag geneuzel, vond senstappen en toch blijft de beweging ongrijp- Uiteindelijk is en blijft natuurlijk de vraag

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 55 EPONT N O P DE Philip-Lorca diCorcia Philip-Lorca Theo Kuijpers Theo MUSEUM

PROGRAMMERING 16 - 22 JANUARI 2014 do. 16 - 01 Exploring social design in India with Jogi Panghaal

Amsterdam Connected: 25 jaar internet & 20 jaar DDS vr. 17 - 01 Stadgesprek & Stadborrel: Crowdfunding op SEEDS.nl 16 maart tm projectzaal Het Eetcafé live #9: Een groene landbouw ma. 20 - 01 Music Pitch #14: Hiphop

S+RO Live #6: Blue Economy di. 21 - 01 Talk of the Town #57: Leegstand in kantorenland

Design Matters #9: Creatieve crossovers wo. 22 - 01 Facing North: The future of Amsterdam Noord

Beamlab #31: Video Mapping op Amsterdam Light Festival tm 19 19 januari tm Informatie en aanmelden: www.dezwijger.nl museum voor hedendaagse kunst

museum of mediapartner: contemporary art

Wilhelminapark 1 [email protected] | Piet Heinkade 179 | 1019 HC Amsterdam | 020 7884444 Tilburg di-zo 11-17 u PLATFORM VOOR CREATIE EN INNOVATIE www.depont.nl wat zich op dat snijpunt van cultuur en macht in Duitsland afspeelde oftewel hoe die kronkel- Christiaan Weijts lijn van Weimar naar Buchenwald loopt. Laat ik niet roomser zijn dan de paus en proberen te Beethovens doen wat zelfs Boterman niet doet: de proble- matiek samenvatten in een of enkele zinnen. koffiebonen Liever iets zeggen over twee van zijn honderden illustraties. Omdat ik De Groene altijd voor het slapen lees, Vroeg of laat is de literatuur De titel van Botermans hoofdstuk over de ligt er een flinke stapel naast het bed. Aan de er alleen nog maar om jaren 1933-45 is veelzeggend: cultuur als faus- overkant van het matras liggen juist vuistdikke mensen in een bepaalde tiaans pact. Hierin laat hij niet alleen Hitlers boeken, vaak met planeten en vuur op het stemming te brengen bezetenheid voor kunst zien maar ontmaskert omslag. Dat komt doordat degene met wie ik hij ook het cliché dat het Derde Rijk een grote het bed deel voor het slapen het liefst vuistdikke culturele woestenij was. Dat was het aan het boeken met planeten en vuur op het omslag eind wel, aan het begin was het dat echter niet. leest. Of eigenlijk is ze niet eens zo dol op die derzoek op dat afgelopen najaar is uitgevoerd in Vraag: hoe heeft die verandering zich voltrok- boeken – buiten het bed leest ze meer litera- opdracht van Sony. Een laboratorium in Sussex ken? Boterman geeft hierop geen eenduidig ant- tuur dan ik – maar ze brengen haar in de juiste liet veertig proefpersonen vier genres lezen – woord maar suggereert wel een richting. Om te modus om in slaap te kunnen vallen. Of zoiets. thriller, komedie, romantiek en horror – en bekeek beginnen is er de enorme betekenis van Kultur Science­fiction kan dat kennelijk, net als thrillers de hersenactiviteit hierbij. Thrillers blijken je bij de aanloop naar en opbouw van het Hitler- en detectives. geconcentreerd te maken, romantische boeken rijk. Hitler en de zijnen wilden iets groots – gro- Ik heb eens een onderzoek gelezen naar de ontspannen het meest. Hoewel dat een open ter dan echt, ganz und gar jenseitig zoals het verschillen tussen het mannen- en vrouwenbrein deur lijkt, strookt het totaal niet met wat er bij Derde Rijk wel genoemd werd. Dit verlangen waaruit zou blijken dat het vrouwenbrein een mij in bed gebeurt. Het onderzoek was dan ook lag in de lijn van het Duitse streven naar Kultur grotere behoefte heeft aan griezelige en span- niet onafhankelijk. Het uiteindelijke doel was maar was daarvan ook een perversie omdat die nende lectuur. de verkoop van de Sony Reader te stimuleren: cultuur, hoewel schijnbaar een doel, eigenlijk Ik vroeg een thrillerschrijfster er laatst naar. reclame in de travestie van wetenschap. een middel was: tot macht. De waanzin, beze- Zij kende het onderzoek. ‘De verklaring’, herin- Sony stelt in het persbericht: ‘Voordat je de tenheid of, in Duitse termen, het faustische van nerde ze zich, ‘was dat vrouwen meer geborgen- Reader openslaat kun je het best eerst nagaan in deze macht zou zonder een beroep op het hogere heid en huiselijke warmte nodig hebben. En door welke stemming je wilt komen om dan het juiste niet of in ieder geval niet op deze wijze tot stand het contrast met de wereld in die boeken gaan ze boek te kiezen. Ongeacht of je wilt kalmeren, zijn gekomen. Maar eenmaal zo ver had dat hun eigen veiligheid meer waarderen.’ ontspannen of je hersenen wilt prikkelen, lezen hogere, de Kultur dus, geen andere functie dan Het lijkt me nogal ver gezocht. Volgens die kan je volgens het onderzoek meeslepen en je die van propagandatruc, met alle gevolgen van lijn zou je gewelddadige oorlogsfilms moeten gemoedstoestand veranderen.’ dien. Deze ontwikkeling verklaart ook waarom kijken om daarna vredig te kunnen slapen. Aan de De volgende stap is een kleurcode of icoontje zovele Duitse intellectuelen aanvankelijk bereid andere kant is het vrouwelijk brein nu eenmaal aan het boek toevoegen: bed, palmbomenstrand, waren een of meer stapjes met Hitler mee te een instrument vol raadsels. En Aristoteles heeft kantoor of toilet. Je kunt jarenlang aan je romans gaan. Zij doorzagen het faustische niet – of te ook eens zoiets geopperd in z’n catharsistheorie, schaven en polijsten, je schrijft ze in wanhopige, laat. en als Aristoteles het zegt zal het wel waar zijn. extatische nachten vol doodsangst en verrukking Ander voorbeeld. Hoevelen hebben een jaar Beethoven telde elke ochtend zestig koffie- en uiteindelijk eindigen ze allemaal als een stem- of dertig, veertig geleden niet net als ik dagen en bonen uit aan de ontbijttafel. Exact zestig, geen mingsregulerend achtergronddeuntje uit een nog eens dagen doorgebracht met een potloodje boontje meer of minder mocht er in de maler. apparaatje. Vroeg of laat is de literatuur er alleen en het werk van Marcuse, Adorno, Habermas of Stel je voor: het genie achter de sonate Ham- nog maar om mensen in een bepaalde stemming andere figuren uit de hoek van de Frankfurter merklavier, de Pastorale en de Missa Solemnis, te brengen. Schule? Wat zagen we daarin? Wat deed het met elke ochtend in de weer met die boontjes. Het Sony en de eReader zullen de literatuur steeds je? Met mij veel, heel veel, al begreep ik later, een lijkt op neurose of bijgeloof, maar waarschijnlijk meer decoratief van aard maken, zoals de iPod en ander herlezend, totaal niet meer wat dat was hielp het hem om zichzelf in de juiste stand te en Spotify dat al met de muziek hebben gedaan. geweest. Tegenwoordig, mede dankzij een boek krijgen. Het geduldige uittellen van koffiebonen Ik heb nog elpees en cd’s gekocht waar je verhit als dit van Boterman, begrijp ik het weer wel. Ik is een bezwering, een ordening van zijn creatieve mee thuiskwam, en aandachtig naar luisterde. ben volwassen geworden in de praktische jaren uitbarstingen, zijn explosieve natuur. De breinen Beethoven door Vladimir Ashkenazy. Nu ik alle zeventig. Politiek was doen – een kwestie van van vrouwen en genieën zijn instrumenten vol uitvoeringen van alle sonates in handbereik heb, bouten en moeren. Dat was voor mij te weinig. raadsels. is de opwinding geslonken en heb ik de neiging ze Ik wilde meer. Dat ‘meer’ vond ik in het werk Rond alle eindejaarslijstjes las ik een mooie als achtergrondstroom te laten spelen. van genoemden. Tegelijkertijd stond ik er ambi- uitspraak van Umberto Eco: ‘We houden van Onvermijdelijk komt het moment waarop alle valent tegenover. Dat kwam doordat ik voelde lijstjes omdat we niet willen sterven.’ Immers: ooit geschreven boeken via één apparaat zijn dat het van hetzelfde laken gemaakt was als dat ‘We leven met een grens in zicht, een heel ont- door te lezen, een Spotify-platform voor lezers, van de voorgangers van het fascisme: Deutsche moedigende, vernederende grens: de dood. Dat die tegen een vast maandbedrag onbeperkt kun- Kultur. is de reden waarom we alles waarderen waarvan nen consumeren. ‘Toen ik mijn theoretische model maakte, we denken dat het geen grenzen heeft en daarom Ik zette een lijst met random barokmuziek op kon ik niet vermoeden dat mensen dit met ook geen einde.’ Lijstjes zijn een manier om aan tijdens het kerstdiner, heb een Glenn Gould- molotovcocktails zouden proberen te verwe- de doodsgedachte te ontsnappen. Geldt dat playlist tijdens het autorijden, en deze woorden zenlijken’, klaagde Adorno vlak voor zijn dood, misschien ook voor die koffiebonen, en voor die tik ik bij een muzikaal behangetje van Beethoven- verwijzend naar het Duitse radicalisme van de vuistdikke boeken met planeten en vuur op het sonates. jaren zestig. Inderdaad. Dát is waar het om gaat. omslag? Zestig koffiebonen heeft die arme man daar Cultuur als macht. Een even krachtige als explo- Ik heb het onderzoek niet kunnen terugvin- elke ochtend voor moeten uittellen, in doods- sieve combinatie. den, maar viste wel een ander brein-/leeson- angst, maar dat weet niemand meer.

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 57 beslaat van zelfbeklag’, of: ‘Als ik me omdraai om durend haarscherp in beeld te brengen. Ze is Wachten iets op de flip-over te schrijven, voel ik me net een superwaarnemer. Je ziet het op het ogenblik een taartje op een draaiplateau.’ En iets verderop meer in de Nederlandse romankunst: boeken op Verlossing vind je de volgende uiterst geestige waarneming: over losers en machtelozen, over dat-het-niks-is ‘Van vrouwen denk ik dat ze je doorzien. Omdat en dat het nooit meer iets wordt. Recent besprak door Kees ’t Hart ze op je lijken.’ Ergens tegen het einde laat Treur ik in deze sfeer werk van Wytske Versteegh, haar ongelukkige heldin in een clownspak (sym- Thomas Heerma van Voss, Aukeline Weverling, In de Diagnostic and Sta- boliek!) een buitengewoon gratuite en zinloze Rob Waumans en er zijn er heel wat meer. Er tistical Manual of Mental actie voeren tegen consumentisme en uren later bestaat blijkbaar onder aanstormende schrij- Disorders IV (2009) vind blijkt ze nog steeds de clownsneus op te hebben, vers een algemeen gevoel dat er op het gebied je op pagina 356 een aantal zonder dat ze het in de gaten heeft. De roman van grootscheepse maatschappelijke verande- criteria voor depressiviteit. krijgt dan iets grotesks, wat de verpletterende ringen niets te verwachten valt. Het kapitalisme Neerslachtige stemming, treurigheid gelukkig wat relativeert. Het is maar blijft voorlopig bestaan, de wereld draait door verminderde interesse een roman, mag je hier denken, lachen mag. en literatuur helpt ook niet. Je kunt alleen maar en plezier in vrijwel alle Wachten op Verlossing, dat is het onderlig- ergens op hopen, ergens naar verlangen, maar ­activiteiten, rusteloosheid, gend thema van dit boek. Wat dit betreft is het naar wat precies? Ook bij Treur lees je dit tussen vermoeidheid, onlust­ vergelijkbaar met De avonden van Gerard Reve, de regels door: konden we maar weer hopen. Of Franca Treur gevoe­­lens, laag zelfbeeld, waarin de held eveneens een poging onder- geloven. Of bidden. En dat verwoordt ze in een De woongroep schuldgevoel, besluiteloos- neemt zich van zijn depressie te bevrijden. Bij doelbewust streng volgehouden vlakke stijl die Prometheus, 338 heid. Stuk voor stuk zijn ze Treur ontbreekt de verwoestende humor, haar aansluit bij wat het verhaal te bieden heeft: geen blz., € 19,95 toepasbaar op de jonge hel- personages lopen met zo’n ernstige zie-mij- uitschieters, geen mooischrijverij, wat je ziet is din uit Franca Treurs uiter- eens-een-eikel-zijn-kop rond en de heldin weet wat je krijgt. Wanhoop is de kern. mate sombere roman De de lulligheid van zichzelf en de anderen voort- En dat leverde dus dit sombere boek op woongroep, die gemakke- waarin mensen elkaar niet lijk als ondertitel ‘verslag van een depressie’ had echt naar het leven staan, maar kunnen hebben.’ Bij Treurs heldin komt er nog gewoon een beetje kwellen, een sterke consumptieverslaving bij, ze koopt in waarin maatschappelijke types het wilde weg kleren en elektronische appara- de motor van het verhaal zijn en ten. Of ze doet zomaar iets. Eerste (niet gewel- de malaise in een soapachtige dig fraaie) zin: ‘Ik heb zin om iets geks te doen stijl is vastgelegd. Want zelfs en het wordt het huren van een Green­wheels- het geloof in literatuur is ook auto om mee naar Nieuw-Sloten te rijden.’ Je bij Treur voorlopig maar even zou je gekkere dingen kunnen voorstellen, naar in de kast gezet. Stel je voor de Bahama’s reizen of een naturistenkamp dat het mooischrijverij wordt! beginnen, ik zeg maar wat, maar zo werkt dit Of dat we gek gaan doen! Of niet bij deze Elenoor. Als er maar iets gebeurt, is iets raars gaan uitwerken. Wij haar mantra, iets kleins mag ook, liefst iets wat schrijvers kunnen niks aan de anderen ‘goed’ vinden of ‘geëngageerd’, zelf heeft malaise veranderen, we kunnen ze daar nauwelijks zicht op. Er gebeurt gewoon- (en moeten) die alleen benoe- weg nooit iets in haar leven, niemand ziet haar men, je voelt het Treur in haar staan en dus bekijkt ze zichzelf dan maar voort- roman denken en daar heeft durend of ze voelt zich bekeken. Kenmerkende ze misschien gelijk in, maar je zin: ‘Ik heb een bijzonder talent om mezelf te mag je er niet bij neerleggen, zien lopen.’ Of een stuk verderop: ‘Als ik het licht vind ik. En zeker niet gaan zit- aandoe, zie ik over de donkerte van de bladeren ten wachten tot iemand anders heen mijn eigen gezicht: lijnloos, lege ogen.’ een vlammend meesterwerk Alles is niks in deze roman, de weerzin van geschreven heeft. Waarom het hoofdpersonage tegen alles en iedereen, en heeft Treur er niet een schepje vooral tegen zichzelf, neemt regelmatig barre bovenop gegooid? Waarom vormen aan. Het is af en toe zo erg dat het bij dat gekwelde, gelijkma­tige en mij toch weer op de lachspieren begon te wer- voorzichtige? Waarom niet ken. ‘Het huis is zelf ook verschrikkelijk depri- een flitsende roman over een no merend’, staat er dan ineens, of ‘mijn moeder i woongroep ergens op Cuba orb valt ook af, daar heb ik de puf niet meer voor’, c met schurken, met bloedba- of ‘ik maak, nu al doodvermoeid, een einde aan Wat je ziet is wat je krijgt bij Franca Treur den, orgieën, zinloze oorlogen ons gesprek’. Maar keihard lachen bleef toch uit, en banale piraterij? omdat Treur er wel degelijk in slaagde empathie Of zoiets. Wat kan ik daar toch smartelijk voor haar Elenoor op te roepen. Ze laat haar naar verlangen. Moet ik literatuur dan ook maar benarde heldin niet vallen, sterker nog, je krijgt Wij schrijvers kunnen niks opgeven en me de rest van mijn leven storten op het idee dat ze ons ervan wil overtuigen dat zij aan de malaise veranderen, we fantasy-boeken waarin de hele geschiedenis in zelf ook minstens voor een deel Elenoor is. Dat gefantaseerde vorm nog een keer wordt over- versterkt de impact van haar roman. Af en toe kunnen die alleen benoemen, gedaan? Met ridders, elfen, boeven, dwergen klinkt overigens zeker ironie door, dan zwelgt je voelt het Treur denken en profeten? Dat kan toch ook op een of andere haar personage toch niet alleen in zelfmedelij- manier in de huidige romankunst? Kom op den en weerzin. ‘Ik moet oppassen of het raam Treur, doe er wat aan. Je kunt het!

58 De Groene Amsterdammer 16.01.2014 Maartje Wortel houdt Wat je zegt het drama op afstand door Marja Pruis

Op ongeveer een derde groep voor eenzamen is van Arnon Grunbergs natuurlijk een lachertje, roman Tirza onderwerpt met types die hun jas aan- de echtgenote van hoofd­ houden en een groeps­ personage Jörgen Hof- leider die alleen maar de meester haar man aan een hele tijd ‘ja’ zegt. Er moet hysterisch verhoor. Ze wil iets pijnlijks worden bloot- weten wat of wie hij is. gelegd, maar tegelijkertijd ‘“Als je geen homo bent. lijkt het nergens echt pijn- Wat ben je dan? Wat ben je lijk te mogen worden. De Maartje Wortel in godsnaam?” meligheid ligt zelfs steeds IJstijd “Is dat wat je wil weten?” op de loer, al is dit vast De Bezige Bij, 235 “Ja. Misschien wel. Nu een kwestie van smaak. blz., € 17,90 je het zegt. Ik geloof dat ik IJstijd wemelt van de vrede kan hebben met wat wisecracks die de roman is gebeurd, met alles wat een vervelend soort veilig- gebeurd is, als ik eindelijk heid geven. Bijvoorbeeld: weet wat je bent. Wie je bent, Jörgen. Wie ben ‘Eigenlijk zou het moeten je?”’ sneeuwen, maar aan wat Na enig heen en weer gebekvecht volgt een er eigenlijk zou moeten typisch Grunberg-antwoord van Hofmeester. gebeuren heeft nog nooit Een wanhoopsuiting in operettevermomming. iemand iets gehad.’ Of: ‘Je ‘Ik ben niemand. Mijn ego was groot, maar ik hebt mensen die de din- heb het gehalveerd en jij hebt het verder verma- gen mooier maken dan ze len tot een gehaktbal.’ zijn, zoals je ook mensen De hoofdpersoon in Maartje Wortels tweede hebt die de dingen slech- l / HH roman, IJstijd, James Dillard, heeft een verge- e ter maken dan ze zijn. Je

lijkbaar identiteitsprobleem als Jörgen Hof- m Bud weet, al met al, nooit waar a r meester. ‘Ik ben niet arm, ik ben geen jood, ik B je aan toe bent.’ ben niet zwart, geen vrouw, geen homo, maar Daarbij is er dan ook een rijke, blanke jongeman.’ Misschien is hij er een literaire uitgeverij, bij monde van redacteur nog de slimme truc door die redacteur van een nog wel erger aan toe dan Hofmeester, die dan Monica, wel brood ziet. Hij zou een roman, of uitgeverij een rol te geven. En teleurgesteld te in ieder geval nog zijn dochter Tirza heeft om dan in ieder geval verhalen moeten kunnen laten zijn in de schrijfsels van James Dillard. voor te leven. Dillard leeft naar eigen zeggen schrijven. Zij gelooft in hem, zonder dat duide- Niet helemaal ‘herkenbaar’ genoeg. ‘Je bent voor niets en voor niemand. ‘Er zitten mensen in lijk is waarom. Ook voor hemzelf niet. toch niet degene die ik dacht dat je was’, zegt mijn hoofd, maar ze kunnen me op geen enkele Het verwonderlijke van het werk van Grun- ze hem. De dronken mail die James haar stuurt manier raken, ze komen nooit in de buurt van berg, Tirza voorop, is dat het verleidt tot een over zijn verdriet om het gemis van Marie bevat een kern, als je dat zo kunt noemen, en daardoor empathische leeshouding, inclusief een psycho- het meest urgente proza van de roman. Maar ja, voelt het alsof ik niet besta.’ logische duiding van de personages, en die tege- dat vindt die vreselijke Monica (‘Volgens mij is Ondertussen leert de lezer Dillard kennen lijkertijd bespot. De handigheid waarmee Grun- Monica al een jaar of vijftig, maar ze ziet eruit als iemand die de dagen te langzaam aan zich berg zijn personages laat bungelen en spartelen, als een voorbeeldfoto in de etalageruit van een voorbij ziet trekken in hotelkamers. En die ver- de wijze waarop hijzelf altijd meer lijkt te weten fotograaf; min of meer perfect, maar toch onge- liefd wordt op Marie, net op het moment dat hij dan wie dan ook, roept bewondering én irritatie makkelijk’) ook al. Ieder probleem van de lezer dacht rijp te zijn voor hulp in de vorm van een op. Of misschien is het ook wel dit: bewonde- met Dillards avonturen en overpeinzingen lijkt praatgroep voor eenzame mensen. Marie, met ring en desinteresse. hiermee bij voorbaat geridiculiseerd te worden. haar imperfecte uiterlijk, wekt onmiddellijk zijn Iets dergelijks geldt voor Wortel. De neuroti- In zijn zelfverzekerde schrijfstijl dwingt IJs- begeerte op. ‘Ze ziet eruit als weinig, maar ze sche zelfbewustheid van haar personage houdt tijd bewondering af. Ook in de manier waarop geeft ongevraagd veel, dit meisje.’ het drama op afstand. James ontmoet Marie Wortel iets ongemakkelijks lijkt te willen ver- Wie is James Dillard? Wanneer bén je als het regent, en meteen moet er dan iemand tellen. Dat het leven misschien wel niet veel iemand? Over die vraag gaat IJstijd. Dillards voorbijkomen om op te merken: ‘Dit bedoel ik, meer is dan doen wat een ander van je verlangt. identiteit kan alleen worden vastgesteld via die de dingen gebeuren altijd in de regen.’ De praat- Tegelijkertijd is er het schrijnende verdriet om van anderen. Hij is de zoon van zijn ouders, Marie, die op zeker moment de benen neemt. vooral van zijn moeder, die het altijd te druk Zijn moeder kan nog zo zeggen dat het wel over heeft om met hem te spreken. Haar niet-thuis- De dronken mail die James gaat, dit verdriet, maar James weet wel beter. geven is voor hem kennelijk een blijvende bron aan zijn redacteur stuurt over ‘Van alle dingen die over kunnen gaan blijft ver- van pijn. Hij is de dertiger die hopeloos, red- driet het langst aanwezig, en juist het verdriet deloos verliefd raakt op Marie, het meisje dat zijn verdriet bevat het meest om een meisje.’ En dus definieert James zichzelf een tand mist, dat niet wil eten en dat steeds urgente proza van de roman als ‘een man met pijn’. Zijn genius speelt het spel dunner en behaarder wordt, wier adem ál meer echter zo cool, dat dit grotendeels een theoreti- naar zwavel gaat ruiken. En hij is degene in wie sche verzuchting blijft.

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 59 George Bellows, American beauty The Stag at Sharkey’s (1909), olie op doek Joost Zwagerman deelt zijn fascinatie voor – vaak ‘getourmenteerde’ – Amerikaanse kunstenaars met ons. Uitgebreid. Zijn boek intrigeert, en verveelt. door Jan Postma

In de inleiding van Ame- baast, verveelt nog wat meer, wekt woede, ver- dat hij het woord met veel pathos verkeerd leek ricana – die opent met de maakt, stemt mild en tot slot verveelt het nog te bezigen, dacht ik toch: auw. kinderslaapkamers van wat. Te vaak vooral veelheid aan biografische Wat moet een essayist doen? Natuurlijk, Davy Jones (later: Bowie) informatie, samenvattingen van leven en werk net als andere schrijvers (‘echt’ of niet) moet in Bromley en Joost in van deze of gene (altijd iemand over wie al zo een essayist niets. Maar toch: je verwacht per- Alkmaar – zet Joost Zwa- veel en zo goed is geschreven) terwijl je smacht soonlijkheid. Iemand die zich tegen dingen aan german het lekker vet aan. naar iets wat riekt naar een inzicht. Zelfs wan- bemoeit. Iemand die begrijpt dat hijzelf, zijn Vanuit een ‘grijs univer- neer je bereid bent genoegen te nemen met gedachtewereld en ervaringen, en niet alleen sum’ hunkerde Zwager- iets waarvan in ieder geval enig schrijfplezier zijn kennis, voor de lezer het bindmiddel zul- man vanaf zijn vijftiende afstraalt, zit het niet mee. len moeten vormen. Wie dat achterwege laat, of Joost naar ‘all things American’. Woorden en frases die ik in geen jaren had onvoldoende gebruikt, schrijft weliswaar essays, Zwagerman Die liefde voor Ameri- gehoord, deden al snel vermoeid aan: ik denk maar dan in de betekenis van opstellen: nuttige Americana kaanse cultuur bood hem dat ongeveer de helft van de onderwerpen verzamelingen van informatie met als het mee- De Arbeiderspers, ‘een uitweg in de geest’. wordt omschreven als naysayer, ridder van de zit een soort argumentatielijn om het geheel wat twee delen, 1216 Tot zo ver is het allemaal droevige figuur of (oude of tirannieke) sater. samenhang te laten vertonen. Er is sprake van blz., € 49,95 gemoedelijk, op een cliché- Kunstenaars zijn net te vaak ‘getourmenteerd’, een overschot aan journalistiek en een tekort aan matige maar niet storende of anders wel een ‘sjamaan’. En er is geen buiten- essayistiek in Americana. Of in ieder geval in het manier. Zwagerman stelt wijk die niet aan American Beauty doet denken. eerste deel van Americana. Te veel informatie en heel wijs dat hij niet wil Dat vervelende woord iconisch weet Zwager- te weinig gevoel, feiten zonder verbeelding. Zelfs pretenderen ‘een systematisch totaaloverzicht man op bewonderenswaardige wijze te vermij- wanneer hij in een introductie bij een verzame- van de Amerikaanse cultuur vanaf ongeveer den, denk je, totdat je beseft dat hij gewoon ling teksten over schrijvers die kampten met 1880’ te bieden. iedere keer ‘iconografisch’ schrijft. Of het in een depressies en/of zelfmoord pleegden zijn eigen De stakes worden pas wat hoger wanneer hij van de openingshoofdstukken burroughiaans worsteling met depressie ter sprake brengt, blijft een paar pagina’s later schrijft: ‘Deze ervaring, of burroughesk was, ben ik vergeten, maar de het op de een of andere manier vlak. Zijn erva- dat je opgenomen wordt in een autonome wereld tic is vrij snel zichtbaar. Beatlesk, warholesk, ringen met en lezen over ‘getourmenteerde men- van de kunst die “echter” is dan de wereld waarin je woorden wijdt aan die kunst, vormde altijd de Zwagerman lijkt te denken dat een hongerkunstenaar aandrijfriem voor het schrijven van non-fictie over “all things American”.’ Hij vervolgt: ‘Je por- een kunstenaar met weinig geld is tretteert kunstenaars uit een andere tijd, uit een verre en onbereikbare wereld, maar door middel van stijl probeer je die verre wereld te ontsluiten geleibovitizeerd, gebaudrilleerd, verliechten- senlevens [boden hoogstens] een basaal houvast zoals in fictie een verbeeldingswereld zich ont- steind, onreediaans, picassoësk – Zwagerman – maar “houvast” is een woord voor mensen die sluit. Door “evocerend” essayeren kan men die doet het met zo’n vanzelfsprekendheid dat ik me nog in staat zijn hun handen uit te steken en andere tijd, die andere gestalten en hun oeuvres bij ‘messiaans’ aanvankelijk afvroeg of hij op de zich ergens aan vast te grijpen.’ Dat leest als een in kort bestek voor ogen toveren.’ componist of de voetballer doelde. Dieptepunt: opmaat naar iets groters, maar snel schakelt hij Slaagt Zwagerman hierin? Je kunt eigenlijk ‘afDalíng’. Ik dacht dat het om een typefout ging, over naar een brave samenvatting van Fitzger- niet anders dan bewondering voelen voor de maar bij de tweede keer besefte ik dat het toch alds essay The Crack-Up. hoeveelheid werk die hij heeft verzet: de doos echt naar de schilder verwees. Het is zonde, die vlakheid. Onnodig ook. waarin de twee boeken zijn samengebracht is Deze ergernissen maken dat je de auteur Ergens tegen het einde van het eerste deel, wan- even dik als Gore Vidals klassieke United Sta- de (op twaalfhonderd pagina’s onvermijde- neer Zwagerman schrijft over het korte verhaal, tes: Essays 1952-1992: zes centimeter. Het kost lijke) kleine stijlfouten (‘waargebeurde feiten’), een genre dat in Amerika oneindig veel hoger tijd iets of iemand te bedenken waarover hij onjuistheden (Tony Shafrazi bekliederde in wordt gewaardeerd dan in Nederland, is zijn niet heeft geschreven en een namenlijst van de 1974 Picasso’s Guernica, niet ‘in de jaren vijf- enthousiasme plots wel aanstekelijk, iets wat ik mensen die veelvuldig of uitgebreid ter sprake tig’), luie gedachten die luie zinnen opleveren daarvoor alleen had gevoeld bij zijn terechte ode komen zou deze pagina’s vullen. Het eerste deel ook zwaarder gaat aanrekenen. Een ‘artisjok- aan Elizabeth Hardwick, tot dan ook een ano- valt ongeveer samen te vatten als ‘van de Beat kenveld’ dat in dezelfde zin ‘niemandsland’ malie tussen al het Grote Namen-geweld. Poets, Salinger en Capote via Bellow, Roth wordt genoemd? Je kunt je plotseling geen Het tweede deel begint net als het eerste en Updike naar McInerney, Eggers en A.M. overtuigender bewijs van eigendom voorstellen stroef, maar dan, wanneer de beeldend kunste- Homes, en bijna alles wat daartussen valt’. Vrij- dan artisjokken. Misschien mis ik keer op keer naars en de fotografen aan de beurt zijn, lijkt wel altijd is duidelijk dat hij zich redelijk tot de ironie, maar Zwagerman lijkt te denken dat Zwagerman los te komen. De vorm wordt af (zeer) grondig in leven en werk heeft verdiept: een honger­kunstenaar een kunstenaar met wei- en toe speelser – hij bekijkt het werk van Brice de informatiedichtheid is hoog, erg hoog, al nig geld is, in plaats van iemand die zich verhon- Marden bijvoorbeeld door de ogen van een veroorlooft hij zich nogal veel herhalingen. Het gert als artistieke daad – ook zoiets is normaliter schoolklas die hij voor diens werk treft – en is resultaat is ernaar: Americana verveelt, intri- gemakkelijk te vergeven. Wiens brein loopt niet vaker zelf aanwezig. Die fysieke aanwezigheid, geert, verveelt, bekoort, ergert, pacificeert, ver- over van misvattingen? Maar bij de derde keer het beeld van Zwagerman die door een museum

60 De Groene Amsterdammer 16.01.2014 f Art m o u se d Mu n la e v e l t / C u b l r u . H n B a nm i on H i t c e ll Co doolt, maakt dat je iets vreemds beseft: Zwager- is inderdaad zo ambitieus als hij zevenhonderd Ergens in zijn tekst over de film makende man is sterker wanneer hij het met minder moet pagina’s eerder in de introductie aankondigde gebroeders Coen varieert Zwagerman op ‘het doen. Hij is beter wanneer hij aan zijn zintuigen en het schrijfplezier gaat er zichtbaar op vooruit. gezegde van de fat man en de thin man’ en is overgeleverd. Het klinkt paradoxaal, maar: Zwagerman: ‘Maar ik kan niet kijken zoals een beweert hij – terecht – dat de kracht van de hoe minder hij op (ingedaalde) feitenkennis fotograaf dat kan. Het stilleven dat Leibovitz er Coens is dat ze acteurs hun (eigen) stompzin- kan leunen, hoe beter hij op z’n plek lijkt. Plots met haar loepzuivere fotografenblik van maakt, nigheid laten omarmen: ‘In every smart man moet hij zichzelf zien te verhouden – sorry, een verschaft de sofa een absolutistische allure: we there’s a stupid man, struggling to get out.’ Op cliché if ever there was one – tot het werk dat hij kijken dankzij Leibovitz naar de Sofa, naar het die manier zou je ook kunnen beweren dat in bespreekt. sofa-geworden idee van de sofa, de sofa waarin ieder heel dik aardig boek een goed dunner boek Misschien is het ook wel logisch: voor de in één keer de gehele mensheid zich te ruste mag schuilt. (Het befaamde oordeel van de Ameri- lezer van essays is het nu eenmaal fijner om een leggen voor een eeuwigdurende, troostende en kaanse satiricus Ambrose Bierce dringt zich hier brein te zien worstelen, een poging tot het vin- helende psychoanalyse.’ Nu kun je beweren dat aan de lezer op: ‘The covers of this book are too den van begrip van nabij mee te maken. Zwa- Zwagerman hier – na een moment van prettige far apart.’) german worstelt om eigen woorden te vinden. bescheidenheid – volledig uit de bocht vliegt; Janis Bellow, de weduwe van Saul, vertelde Het wordt ook vaker spannend omdat hij kri- dan zou je gelijk hebben. Maar hij doet het met bij het verschijnen van Bellows verzamelde tisch durft te zijn. Baz Luhrmanns The Great verve. Met plezier. De baan door de lucht is sier- brieven hoe haar man bleef sleutelen aan zijn Gatsby-verfilming afserveren kan iedereen, lijk, de landing zacht want je hebt het hem met- werk, ook als het al was verschenen en hij het maar ook Julian Schnabel krijgt er vrolijk van een vergeven. voordroeg, hoe hij, als hij de kans had gehad langs, net als Annie Leibovitz. Diane Arbus Hier in het tweede deel ga je begrip in plaats (‘Wordsworths pen’), jeugdige overdaad had wordt met verve verdedigd (tegen aanvallen van van chagrijn voelen wanneer je terugdenkt aan weggesneden uit zijn vroegere werken. ‘Short veertig jaar terug, maar toch), net als Rothko. zijn eerdere woorden: ‘In het allergelukkigste views’ was het credo op het laatst. Net als Bel- Een kort stukje over George Bellows’ boksschil- geval is het schrijven én lezen van non-fictie over low blijft Zwagerman schaven aan zijn eerdere derij Stag at Sharkey’s is prachtig. Plots staan er kunst evenzeer een ervaring. De ervaring ván de werk. Hij is onlangs vijftig geworden, het lijkt dingen op het spel, of wil Zwagerman in ieder tekst over kunst is van groter gewicht dan het een mooi moment om scherpere keuzes te gaan geval schrijven alsof dat het geval is. De inzet oordeel over die kunst in de tekst.’ maken.

16.01.2014 De Groene Amsterdammer 61 Schitterende plek aan de voet van de houwen en schilderen in de Bourgogne. Pyreneeën, sfeervolle chambres- et table www.dialoogindebourgogne.nl Klavers d’hôtes, heerlijk en eerlijk eten, 50 km van ------Toulouse. www.loustal.eu Grieks of Italiaans leren in het centrum ------van Amsterdam? Of Griekse les op het ZWLesbos; Lente! ons huis nabij zee; rust mythische Naxos? Ook lessen NT2! en ruimte. www.natuurlijklesbos.nl www.taalhuisamsterdam.nl ------divers www.fotoworkshopdordogne.nl ------100 jaar WOI. Fietsen & WOI diensten Een waardige herdenking langs het front. ------www.fietstochtenXL.com Verkoop of verhuur versnellen? ------Professionele vastgoed-fotografie. Een nieuwe jaargang in rood biedt zich www.vastgoedfoto.nl vakantie (binnenland) Catalaans leven & cultuur in fijn appt. in aan, AHR 28.2-3.3 www.wijnwandelen.nl ------Canet, half uur van Barcelona, ------Vakvrouwen! Drie meubelmaaksters en

en TWENTE Karaktervol vakantiehuis op 1 min. van schoon strand/zee: Vind rust, verstilling en eenvoud in de een timmervrouw bieden vakwerk oud boerenerf: www.hetotman.com www.huisincanet.eu Auvergne. op maat. Voor inspiratie en mogelijkhe- huiz ------Kijk op: www.Gastenhuisfrankrijk.nl den: www.vakvrouwen.com of n rot

a Vak.huisje 5 p met tuin bij Oldambtmeer, Auvergne/Cher: gr. hoeve event. 2 gezin. ------020-6827614 j bos en waddengebied. info & res. www. privé, weids uitz. billijk, Een van de pareltjes onder de evenemen------Koetshuisje.com www.landelijkfrankrijk.nl ten op Terschelling is toch wel het culinaire Kantoor Voeten, advocatuur zonder poes------en culturele weekend Follek! Op vrijdag- pas tegen redelijk tarief. vakantie (buitenland) Beleef UMBRIË app. t.h. in onze 18de- avond Follek!, lekker eten bij de eilanders Zie www.advocaat-voeten.nl ------eeuwse boerderij bij Orvieto. thuis en op zaterdagavond Hap & Snap, ------Portugal in de lente of vroege zomer. In www.polmone.org een zwerfdiner door Hoorn. natuurgebied westelijke Algarve, 20 km ------Ook apart te boeken. 21-23 feb 2014 boven Tavira, genesteld in de heuvels: BARCELONA luxe app. 150m v. Rambla www.follek.nl Kijk ook naar markant boerenhuis. Mei/juni: 395, juli/ m. 3 slaapkamers. 2 badkamers. ------aug. 495 p.w. Meerdere weken: 10% kor- www.noudelarambla.nl vertier onze klavers online! ting. Foto’s: ------www.vakantiehuisalgarve.totalfree.nl Prachtplek, grens Umbrië & Toscane: www.Kuifjeindekeuken.nl U kunt uw Klavers ------www.agriturismoilgiardino.it Meer weten over eten. alleen online Ons prachtige vrijst. Italiaanse huisje, 4p, ------1,5 hr v. Nice, 40 min. v zee Italië, la grande bellezza: in de bergen, aan cursussen en coaching aan­melden www.casadipiedini.nl rivier, vlakbij Midd. Zee, t.h. ons vakantie------www.groene.nl/klavers ------huisje. www.huisjeitalie.com Workshops yoga, nana’s, filosofie, beeld-

Verticaal 10. Fabeltje (- = min of af; omdraaien, beetje, Oplossing 1 slang-klem, 2 onderstel(len), 3 war’s, kleine b) 4 op-alen, 5 Delf-gaauw, 6 omloop-tijd, 11. Dwaling ( daling rond W) kerstpuzzels 2013 7 gebied(en), 8 hard, 9 oprichter, 10 donkey-man 12. Vals ( V in dien = als) (stoker), 16 keuvel-end, 17 voet-angel, 21 poten, 13. Fantaseren ( fris = Fanta; serie n min i) Allereerst wensen wij u een ­gezond 22 U-boot, 25 schrapper, 26 halve-gare, 14. Verdraaien ( vier (min i) keren=draaien ) en gelukkig 2014. En we danken u 27 ijzerbijter, 28 galgen-aas, 29 af-gunstig, 15. Sprookje ( strookje t = p) 30 dan-koffer/dankoffer, 34 optiek, 35 server, 16. Fout ( f = 6(de letter) out) voor alle inzendingen. U hebt hard 39 Edam (Made), 40 El Al (Hebreeuws voor: naar 17. Integer ( data voor winter rond u=ge) gepuzzeld, dat is duidelijk, en goed boven). 18. Verzinnen ( vier zinnen; min i) uw best gedaan: er waren best veel 19. Ongelogen ( O, dan 0 = nul; u wordt ge; goede oplossingen, hoe moeilijk De winnaars: samen ongel; ogen) eerste prijs (boekenbon van 50 euro) 20. Fictie ( wrijving = frictie) het cryptogram en de rebus dit Ria Le Large in Delft; 21. Misleiding ( 16! = fout (zie pl.16); leiding) jaar ook waren. Henk Jongebloed tweede prijs (boekenbon van 25 euro) 22. Bedrog ( gordel B min L omdraaien) heeft het geweldig gedaan, als M. Peele in Hendrik Ido Ambacht; 23. Meineed ( 5de maand = Mei nee daarna altijd. Volgend jaar maakt hij het derde prijs (boekenbon van 10 euro) D(4de letter)) J. den Otter in Hoofddorp. Gefeliciteerd. 24. Heus ( H reus min R) nog ­ingewikkelder, om u te blijven ­uitdagen. De oplossingen: De oplossing van de negentiende De spreuk: enige echte Groene Kerstcryptorebus ’T IS TOCH WEL WAAR, OF NIET SOMS?

Oplossing Kerstcryptogram 2013 1. Laster ( laatste r min at) De boekenbon van 50 euro gaat naar… Horizontaal 2. Evident ( plus=en, open ruimte = vide N. Nieland-Weits in Egmond aan Zee. 1 stopwoord, 6 ongehoord, 11 ander-maal, ertussen) Gefeliciteerd. 12 (bal)lab-oreren, 13 (droog, aan) gort, 3. Misdrijf ( mis D; rij F) 14 leegloper, 15 a.C.-Ne(on), 18 latten, 4. Echt ( rechts: m in rs) Dank allemaal voor de inzendingen. Dank ook 19 taats(staat), 20 tomtom, 23 melk-vrouw, 5. Betrouwbaar ( mevrouw-baar) voor de bijgevoegde, aan duidelijkheid niets te 24 debiteren, 25 schilde(de)rij, 28 Groen-land, 6. Oplichter ( op L achter A = i) wensen overlatende reacties. Dank ook voor de 31 heling, 32 Keuls, 33 belgen/Belgen, 36 Are’s, 7. Achterbaks ( achter B aks) tijd die u, geheel uit vrije wil, hebt besteed aan het 37 epibreren (anagr.), 38 into/int-o, 41 paar-drift 8. War ( op welke plaats?) oplossen van de waarlijk leugenachtige begrippen. (pad), 42 afvalstof, 43 reepmaker, 44 stro-leger. 9. Zieker ( iemand die ziekt is een zieker = ook minder goed) Henk Jongebloed

62 De Groene Amsterdammer 16.01.2014 NV Weekblad De Groene Amsterdammer Onafhankelijk weekblad sinds 1877 want een greep uit de kas met Postbus 353, 1000 AJ Amsterdam abonneegelden is onverteerbaar. De Groene Singel 464, 1017 AW Amsterdam Hoe haalt een hoogleraar-econoom Amsterdammer [email protected] als professor Engelen het in zijn zoekt Directeur/ groene.nl hoofd zo’n brief te schrijven? Hij Redactie 020.524 55 24 Administratie 020.524 55 55 die week in week uit fulmineert te- uitgever gen de uitwassen van het kapitalis- Zie: groene.nl Vertrouwelijke informatie kunt u ook me, de ondergang van Nederland naar ons sturen via publeaks.nl en Europa doceert en voortdurend Teun Gautier de vloer aanveegt met de ceo’s die Redactie Xandra Schutte (hoofdredacteur), Evert en Mijn grote verknochtheid aan te veel verdienen of andere be- Is godsgeloof redelijk? de Vos (redactiechef), Hassan Bahara, huiz uw weekblad kan ik helaas maar stuurders die zichzelf verrijken of Geloven in god is een normale, redelijke Margreet Fogteloo, Koen ­Haegens, n rot gebrekkig onder woorden brengen. de maatschappij bestelen. Geluk- optie voor normale, redelijke mensen. a Rutger van der Hoeven, Irene van der j Ik geniet enorm van alles wat u kig dat Marike Stellinga afgelopen Tenminste, dat vinden filosoofR ik Peels Linde, Roos van der Lint, Marja Pruis vertelt, betoogt, beweert, ontwik- week in de NRC een geweldige en theoloog Stefan Paas. Samen schre- ­(Dichters & Denkers), Aukje van Roessel, Monique Samuel, Casper Thomas, kelt, illustreert en initieert. Mijn in column zette als antwoord op het ven zij God bewijzen: Argumenten voor Joost de Vries (kunst), ­Trinette Koomen 1908 geboren en al lang overleden negativisme van deze professor. en tegen geloven, dat recent verscheen ­(secretariaat), Daan Borrel (stagiaire), ouders waren even blij met De Hoe ongeloofwaardig kan een bij uitgeverij Balans. Het veelbesproken Jurre van den Berg (stagiair), Liesbeth Groene. columnist-hoogleraar zijn? boek oogst naast kritiek opmerkelijk Beneder (secretariaat) Zonet las ik het commentaar Engelen past mijns inziens niet veel waardering en respect, zowel van Eindredactie Rob van Erkelens, Hugo Jetten, van de door mij zeer bewonderde in het geweldige rijtje columnisten gelovigen als atheïsten als agnosten. Jorie Horsthuis Xandra Schutte en zuchtend en en opiniemakers die De Groene rijk Hoog tijd om de ontstane discus- Vormgeving meelevend vervolgde ik mijn eerste is. Laat hij ook zijn biezen pakken sie op een hoger plan te tillen in een Christine Rothuizen (ontwerp), globale wandeling door nummer en elders met Teun een blad op- nationaal religiedebat tussen enkele Andrea Friedli Beeldredactie 1-2 van jaargang 138. Op pagina 8 richten. Zijn opvatting staat haaks hoofdrolspelers in het Nederlandse dis- Simone Berghuys, Richard de Boer stuitte ik op de column van Ewald op die van Sijbolt en Xandra. We cours rond religie, godsgeloof en moraal. Webredactie Engelen: prachtig, prachtig, zoals kunnen hem echt missen. Het debat concentreert zich op twee Katrien Otten hij kan verwoorden wat ik voel! H.J. VAN OOSTEN cruciale vragen: is godsgeloof redelijk? Alstublieft, geef een gepassio- En: is massaal ongeloof werkelijk funest Administratie ­ Fatima Leeuwenberg (office manager), neerde collega die een uitglijder Tanja Nijmeijer voor de moraal in Nederland? Heleen de Waard, Eva Weller, Leon maakt een tweede kans. Ik ken de De vergelijking waarmee mevrouw Onder leiding van Markha Valenta Smits (abonnementen), ­Jacqueline Wolf, heer Teun Gautier niet, maar ik Nijmeijer haar en andermans (universitair docent amerikanistiek, Anil Goksun (financiën) ken echt helemaal niemand die wandaden probeert te vergoeilij- Radboud Universiteit Nijmegen) treden Advertentie-acquisitie geen uitglijders maakt. ken (De Groene Amsterdammer Stefan Paas en Rik Peels in debat met Tiers ­Bakker, Igor Bijlsma, Hans Boot, ­Pieter Wolter, 020.524 55 11/12 Adèle Stuijfzand, van 9 januari) is goedkoop en wat Herman Philipse (filosoof en auteur van [email protected] Amsterdam mij betreft ronduit stuitend. Een het Atheïstisch Manifest) en Maarten Abonnementenwerving guerrillabeweging waar de afge- Boudry (wetenschapsfilosoof). Hans Boot, Ivo Jansen op de Haar Teun Gautier 2 lopen tien, vijftien jaar niemand Woensdag 29 januari, 20.00 uur Abonnementenadministratie Aan professor Engelen, op zat te wachten, allerminst de Felix Meritis, Keizersgracht 324, 020.524 55 55 [email protected] De reactie van Xandra Schutte op beoogde doelgroep, die net als Amsterdam, felix.meritis.nl Abonnementsprijzen het vertrek van Gautier was zeer anderen werd getrakteerd op dood Nederland en België: afgewogen. Dat is uw column niet. en verderf, je moet maar durven meijer heeft hij nooit ontkend dat per jaar € 181,-, per half jaar € 95,-, U begint de open brief met als dat allemaal goed te praten. Nelson zijn daden terreurdaden waren; per kwartaal € 50,-, studenten­ abonnement per 4 weken € 10,-. aanhef ‘Beste Sijbolt’ en spreekt Mandela was ooit ook actief als ter- ook heeft hij expliciet ingezien dat Overige landen prijzen op aanvraag. vervolgens in de tekst ook voort- rorist. Anders dan mevrouw Nij- die weg onjuist was en is, alsmede Online abonnement per jaar € 68,-. durend over Sijbolt en Teun. Ach, dat hij terecht en rechtmatig werd Losse nummers € 4,50. die Teun heeft weliswaar een foutje gestraft voor zijn acties. Over de Rekeningnummer abonnementen gemaakt, maar wie doet dat niet? zwaarte van die straf valt natuur- 19.84.96.176 Druk En waar gaat het om, een greep uit lijk het een en ander te zeggen, Senefelder Misset, Doetinchem de kas van een luttele 17.000 euro, alsmede over het politieke regime Gesproken en digitale versie slechts ongeveer een bruto maand- waaronder hij werd bestraft. Maar Loket aangepast-lezen 070.3381500 salaris van Ewald, die bovendien Ondertussen op groene.nl straf was ook in zijn eigen ogen op al weer is terugbetaald. Zet dat Het nieuwe zijn plaats. Mevrouw Nijmeijer, nu eens af tegen de enorme ver- Woensdag neem verantwoordelijkheid voor diensten van Teun. Kom, bezin je nummer Donderdag de wandaden van u en de uwen. nog eens, Sijbolt, dan kunnen wij Cultuuragenda Economie Wat ook het romantische schaam- weer fijn verder met Teun. Ja, wij, Vrijdag Column Nadia sausje moge zijn, u heeft geweld Sijbolt, Teun en Ewald, jongens Ezzeroili Long read Boek van gebruikt, en gemoord. Het zal poli- onder elkaar, weten toch dat dit tiek wel niet opportuun zijn om u een éénmalig foutje was? Gewoon de week Zaterdag Media en de uwen te bestraffen, maar u de hand over het hart strijken en Marja Pruis leest Zondag verdient het wel bestraft te wor- klaar is Ewald. Opheffer In de Wereld den. Zwaar, in mijn ogen. Gelukkig hebben degenen die De 5 beste Column JOOP HOEKSTRA, Maastricht het voor het zeggen hebben, in elk Maandag Niñja Weijers Joost geval blijkbaar Sijbolt en Xandra, Dinsdag U kunt uw ingezonden brief van maximaal anders beslist. Gelukkig maar, De Vries consumeert 400 woorden sturen naar [email protected]

16.01.2013 De Groene Amsterdammer 63 Sciencepalooza Nieuwe kankertherapie

Het tijdschriftScience kiest ieder jaar ten bij de behandeling in 2014 gestart worden met een nieuw de belangrijkste wetenschappelijke van huid-, nier- en instituut dat samen met de Wereld- doorbraak; voor het jaar 2013 werd longkanker, types van gezondheidsorganisatie gaat toezien kanker-immunotherapie gekozen. In kanker die eerder nog op het ontwikkelen van betaalbare 2013 bleek dat bij moeilijk te behande- niet zo goed te behan- generieke antilichaamtherapieën en len kankervarianten een kwart van de delen waren. Een het overbrengen van productiekennis patiënten langer leefde na behande- nieuwe revolutionaire (technologie-transfer). Dit instituut ling met antilichamen. kankerbehandeling zal zich richten op groeiende en zich Antilichamen kun je zien als een lijkt er snel te komen. ontwikkelende economieën en de soort biologische wichelroedes die Antilichamen worden al lang staan. Ook kanker-immunotherpie zal producten die voor die markten van fragmenten, lichaamsvreemd of succes­vol gebruikt: voor het behan- niet ‘immuun’ zijn voor deze prijs- en belang zijn. Uiteindelijk is dat voor lichaamseigen, kunnen herkennen. Die delen van nare virale infecties bij zieke beschikbaarheidsproblemen. het Westen ook weer goed. Want als herkenning kan leiden tot óf activatie pasgeborenen of tegen auto-immuun- Eén belangrijke discussie die nu straks in India een kuur slechts tien van een signaal (het opruimen van een ziekten zoals reuma of de ziekte van ook in Nederland plaats moet vinden, procent kost van wat hier betaald geïnfecteerde cel) óf tot blokkade van Crohn. Hoewel de kennis over de is wanneer en voor wie de nieuwe wordt, dan zal de minister van VWS een signaal. Bij de kanker-immuno­ ontwikkeling en het produceren van immunotherapie vergoed zal worden. heel snel de telefoon pakken en de therapie wordt dat laatste principe antilichamen steeds groter wordt zijn Het prijskaartje van rond de honderd- verzekeraars en producenten om de gebruikt om de ‘rem’ van ons eigen er toch nog slechts een beperkt aantal duizend euro per patiënt (volgens tafel vragen. immuunsysteem te halen. T-cellen, de farmaceutische producenten die de Science) zal die discussie aanzwen- Niet elke kanker kan met immuno- opruimers van het immuunsysteem, juiste infrastructuur hebben en aan gelen, zeker omdat het hier gaat om therapie worden behandeld, maar het moeten in principe tumoren kunnen de kwaliteitseisen kunnen voldoen om kanker met grote groepen patiënten, succes van kanker-immunotherapie herkennen en verwijderen. Maar dat dergelijke antilichamen grootschalig die allemaal graag de beste zorg willen kan aan twee kanten snijden. Het doen ze niet. te produceren. Dit heeft effecten op inclusief de nieuwe revolutionaire geeft ons een nieuw wapen in de strijd In de laatste jaren is ontdekt dat de prijs: de therapieën zijn heel duur therapie. tegen doodsoorzaak nummer één. En als een bepaald eiwit op de opper- terwijl de productiekosten eigenlijk Daarnaast is het cruciaal om in het biedt de mogelijkheid om op een vlakte van T-cellen met antilichamen minimaal zijn (één tot drie procent van andere delen van de wereld de kennis positieve manier de kosten van inno- wordt geblokkeerd de ‘rem’ van de de verkoopprijs). Ten tweede zijn deze om dit soort producten te produceren vatieve biotechnologische producten T-cellen gehaald wordt en zij zo vrij innovatieve therapieën (dus) exclusief beter te verankeren, zodat in de toe- naar een natuurlijk en duurzaam baan krijgen voor het opruimen van en in groeiende en zich ontwikkelende komst de beschikbaarheid van nieuwe niveau te brengen. tumorcellen. In 2013 publiceerden economieën zal de beschikbaar- innovatieve therapieën groter zal Door Mark Geels onderzoekers veelbelovende resulta- heid van deze medicijnen onder druk worden. Op de Universiteit Utrecht zal Beeld Femke van Heerikhuizen

Cryptogram 3209 Henk Jongebloed

Horizontaal - 6. Het laatste eten uit de kast voor extra krediet (15) 8. Zo’n liedje hoort bij een bui van het juiste kaliber (11) 9. Staat voor een man die erbij hoort (3) 10. Als het zo zit, is het wel voorbij (4) 11. Het laat- ste kreng dat alsnog is verwe(r)kt (10) 13. Trouwen kan, maar daarnaast blijven zijn lijken (15) 15. Waardoor ze achteraf niet zitten met al die bezit- tingen (7) 17. De schrijver gaat te voet (7) 19. Steengoede kaart (6) 20. Een vriend teveel (8) 22. In de aren schieten (10) 23. Sluit de rij (4) Verticaal - 1. De vader van de dichter kwam pas na het eten (8) 2. Tussen of in huizen zetten (14) 3. Vertraagt de beats op de fiets (10) 4. Deze kleding hoort men alom te dragen (6) 5. Een stukje denksport in de praktijk? (10) 6. De laatste tijd zit erop (14) 7. Bier dat niet uit de toon valt (3) 12. Doet de assistent samen met de chirurg (10) 14. Geeft uitzicht op een nieuw Nederlands roofdier in zijn element (8) 16. Met de voeten uitgedoofd op de fiets? (6) 18. De Groene minnaar (5) 21. Zij knijpt ’m als een oud kreng (4)

Oplossing cryptogram 3208 Horizontaal - 7 immigratie(intrek)zaken, 9 (Herman) Koch (Het diner), 10 nopjes-goed, 11 rijrooster, 12 vide, 14 invuloefeningen, 15 lijn-rechter, 17 bi-PS, 18 tippel, 20 buik-loop, 21 sparen, 22 nestelen. Verticaal - 1 kikkerbilletjes, 2 om-schrijven, 3 brandstof-cellen, 4 stop- verf, 5 zegen(net), 6 gewelds-explosie, 8 afgeven, 13 snor-fiets, 16 tobbe-n, 17 balkje, 19 pier.

64 De Groene Amsterdammer 16.01.2013 Perquin Opheffer Vierendertig Ons pak

Op mijn werkkamer bewaar ik het paspoort en beeld Milo het rijbewijs van mijn vader. De zwart-witfoto’s op de documenten zijn vrijwel identiek. Dezelfde jaren-tachtigbril met enorme glazen, Hypocrisie is een pak dat ons slecht staat. Ik dezelfde belichting. De ogen strak op de lens weet niet in hoeverre dat bepaald is door onze gericht. Een blik die je streng zou kunnen noe- cultuur. Mijn vooroordeel is dat ik denk dat Itali- men. Maar zijn mond verraadt hem. Hij houdt anen, Belgen en Fransen – ik noem drie volkeren de lippen wat op elkaar gedrukt alsof hij bang – hierin makkelijker gekleed gaan. is in de lach te schieten. Alleen wie heel goed Wie hypocriet is, heeft een moreel probleem. kijkt ziet de licht opkrullende linkermondhoek. Hij wendt iets voor, hij huichelt, hij doet iets Toegegeven: er bestaan kleurrijker, levendiger zonder daar helemaal achter te staan, hij weet foto’s van hem. Plaatjes waarop hij er schalks, beter. gelukkig of verliefd uitziet. Foto’s waarop hij Bij ons is het vaak de keuze tussen de koop- gek doet, op kasten klimt, met een bakfiets man en de dominee. rondjes rijdt. Maar juist deze twee portretten, Of, zoals Neelie Kroes het onlangs zei: ‘Straks gemaakt door vreemden volgens de destijds sta je met schone maar lege handen of met vuile geldende overheidsregels, vind ik het meest maar gevulde handen.’ intiem. Misschien omdat hem iets werd Schone en gevulde handen lijkt een te groot opgedragen. Beide documenten tonen hem ideaal – het is onhaalbaar. zoals hij zich zelden liet zien: met zijn gezicht Dat is niet helemaal waar. Wie vuile handen in de plooi. Hij voldoet aan een verzoek. Het maakt, zal dat altijd rechtvaardigen door een maakt hem breekbaar op een manier die hem hoger doel in te zetten dat het rechtvaardigt. Ik vraag me wel eens af of vast niet zou bevallen. Ik heb me laatst, bij Zijn handen zijn dan iets minder vuil. vrienden, hardop afgevraagd aan wie ik meer Dat wij onze economie, die lijdt onder een er een Nederlandse moraal gehad heb gedurende mijn kindertijd. Mijn crisis, kunnen laten opstomen in de vaart der bestaat moeder, die natuurlijk het feitelijke werk ver- volkeren rechtvaardigt de aanwezigheid van de richtte, of mijn vader die er niet was. Het klonk hoogste Nederlanders in Sotsji. Het bestrijden ondankbaar die vraag zelfs maar te stellen van die crisis gaat boven het protest dat je – de levende ouder moet het dikwijls zonder eigenlijk moet laten horen tegen de schandelijke idealisering doen – maar ik bedoelde er vooral maatregelen die Rusland tegen homo’s heeft oprechte verbazing mee uit te drukken. Verba- genomen. zing dat wie zo lang dood is nog zo veel invloed Mensenrechten dwingen ons in de bijrol van heeft, zo lang een rol blijft spelen. Doorlopend dominees met lege handen. gemaakt dat die stilte onzin is – en ik geloof van belang is. In zijn afwezigheid is mijn vader Daar komt bij dat het innemen van een dat ook wel, maar ik zou me erg ongemakkelijk eigenlijk de meest stabiele figuur in mijn moreel juist standpunt geen zin heeft als je geen voelen als ik me op mijn borst zou kloppen leven. Deze week bereik ik, als er niets raars macht hebt. Het werkt zelfs tegen je als je de wanneer ik vertelde dat ik aan zus en zo geld heb gebeurt tenminste (ik verwacht nog altijd een ander nodig hebt. Nederland is zo klein dat je je gedoneerd. scherpschutter, een plotseling opduikende moet afvragen of het zich wel te allen tijde een Dat wij zulke gulle gevers zijn, komt door dat vrachtwagen, een genetische tijdbom of een moreel juist standpunt kan permitteren. We zijn hypocriete pak dat wij dragen. (Vermoedelijk vallende bloempot om het te verhinderen) noodgedwongen kooplieden geworden, en goed is dat pak ook in India door driejarigen in elkaar zijn leeftijd. Vierendertig jaar en drie dagen. koopmanschap vereist een wat lossere moraal. gestikt.) Na dat punt volgt er glad ijs, onbekend gebied. Vraag niet waar die kleren vandaan komen, doe Ik vraag me wel eens af of er een Nederlandse Mijn vader zal niet verder mee kunnen en geen onderzoek naar de gevolgen van gaswin- moraal bestaat. A Dutch morality. moet blijven waar hij is, aan de rand van wat ning, laat je niet in met de mensenrechten in De eerste keer dat ik dat dacht was een komen gaat. Terwijl ik ouder word zal hij steeds welk land dan ook, bemoei je niet met oorlogen jaar of veertig geleden. Ik studeerde. Er waren jonger lijken. Steeds zwart-witter ook. Met die die het land voert, maar verkoop je nachtkijkers. wat journalisten uit Amerika op bezoek en die grote bril, die strenge blik. Die licht krullende Ik kom uit een familie van ondernemers en ze kregen een rondleiding door Amsterdam. In die linkermondhoek. hebben allemaal vuile handen gemaakt. rondleiding zat een bezoek aan een bordeel. (Ik En allemaal hebben ze die handen willen meen dat alle Amerikaanse journalisten daar schoonvegen. een artikel over wilden schrijven, maar het niet Het vaakst deden ze dat met liefdadigheid. hebben gedaan.) Ze vonden het stuitend dat Liefdadigheid die trouwens ook een hoger wij dat hadden geregeld, ze vonden het vreemd, doel moest dienen. Het ging om het steunen van typically Dutch, ontaard, maar ze gingen wel bepaalde wetenschappelijke projecten, of geld allemaal naar de dames. doneren aan bepaalde bibliotheken. ‘Waarom hebben jullie dit georganiseerd?’ Misschien is dat de reden dat mij is geleerd vroeg een journalist ons. dat je niet spreekt over je goede daden. Je laat ‘Om te laten zien hoe vrij we zijn en hoe we je daar niet op voorstaan. Je vertelt niemand over deze zaken denken’, zei ik, de dominee. dat je geld hebt gegeven aan een goed doel. Je Dat ik honderd piek in mijn handje kreeg van doet goed in stilte. Als ik al goed doe – het komt de bordeelhouder verzweeg de koopman. weinig voor – zwijg ik daarover. Mij is duidelijk Droeg ik een pak van hypocrisie?

16.01.2013 De Groene Amsterdammer 65 ‘Kleurrijk’ is het woord dat in In Memoriams zoals de Israëlische samenleving haar soldaten wordt geplakt op mannen als Israëls oud-­ graag zag: roekeloos, met lak aan regels, maar premier Ariel Sharon. Een oud-commando en dodelijk en succesvol. Sharon bouwde verder commandant, opgegroeid in een landbouw­ aan zijn reputatie in de oorlogen van 1967 en Het einde commune, eigengereid, volks maar ook hoog­ 1973, toen hij cruciale operaties leidde, en bij opgeleid en slim en ontwikkeld. Decennialang de meedogenloze aanpak van oproer in Gaza. In de held van religieus rechts, maar altijd bevriend 1973 zette hij, inmiddels generaal-majoor, zijn met linkse kopstukken in zijn land en behept divisie over het Suezkanaal heen en sloot daar- met een legendarische lust voor reusachtige mee een Egyptisch leger in. En als hij al niet met niet-kosjere maaltijden, die hem lieten uitdijen daden aan zijn reputatie bouwde, dan wel met als een drijfboei. Zijn hele leven lang beticht foto’s en interviews. van megalomanie, maar ook achtervolgd door Vanaf 1973 zat Sharon in de Knesset en in persoonlijke tragedies. Een soort incarnatie van 1981 bereikte hij zijn doel: het ministerschap van Israël, aanwezig bij vrijwel alle grote politieke en Defensie, voor hem de hoogste politieke functie militaire hoofdstukken in de geschiedenis van die een Israëliër kon bereiken. Direct begon hij de staat. een invasie te plannen van Libanon, die een jaar Maar in het geval van Ariel Sharon waren dat later van start ging. Sharon wilde niet alleen vooral trivia bij de hoofdvraag die de man bij zijn plo-eenheden weg krijgen uit Zuid-Libanon sterven opriep: hoe zijn land en de regio daar- maar ook een pro-Israëlisch regime installeren omheen eruit zouden zien zonder hem. De vraag en een Palestijnse vluchtelingenstroom naar of Israël, maar ook Libanon, Syrië, de Palestijnse Jordanië creëren. Maar de inval verzandde en gebieden en Jordanië vrede zouden hebben als leidde tot oorlogsmisdaden, met als dieptepunt Ariel Sharon niet zo’n centrale rol had gespeeld het bloedbad in de Palestijnse kampen Sabra in de Israëlische politiek van de afgelopen en Shatila. De oorlog zorgde voor het eerst voor

m / HH decennia. De vraag of het geweld in Libanon grote verdeeldheid in Israël en dienstweigering u n en Syrië en Israëls semi-permanente strijd met door duizenden soldaten. En erger op lange ter- Palestijnse groepen ook had bestaan als Sharon mijn: de voorheen afzijdige Libanese sjiieten

r Am / Mag niet had aangestuurd op Israëls war of choice in draaiden nu en masse naar de radicaal anti- Libanon, de nederzettingen op de Westoever en Israëlische strijdgroep Hezbollah. Libanon zou

Micha Ba het Veiligheidshek/Afscheidingsmuur (door­ nooit meer stabiel zijn en Israël had in Hezbol- Oktober, 1973. Generaal Ariel (Arik) Sharon en Defensie- halen wat niet van toepassing is). lah een formidabele vijand geschapen, die zich minister Moshe Dayan ‘Strijder’ titelde Sharon zijn auto­biografie, momenteel uitbreidt naar Syrië. een voor de hand liggend etiket in een van de Als politicus werd Sharon decennialang de meest martiale landen ter wereld. Sharons aan- centrale figuur van rechts. Hij ontmantelde Ariel Sharon raking met de Israëlische geschiedenis begon nederzettingen in de Sinaï, maar zette vervol- volgens dat boek al toen hij één jaar oud was, gens als minister van Huisvesting de Westoever 26 februari 1928 in 1929. Milities van bedoeïenen trokken toen wagenwijd open voor kolonisten en sluisde een rovend door Brits Palestina en dwongen de uit sloot geld naar hen toe. Hoewel Sharons Likud- – 11 januari 2014 Georgië geëmigreerde familie Scheinerman (de partij in de jaren negentig plaats maakte voor naam waaronder Sharon geboren was) om zich de Arbeiderspartij wist Sharon zichzelf terug te Ariel Sharon was de grote ’s nachts gewapend op te sluiten in de schuur. plaatsen in het midden van de politiek. Als grote man van rechts Israël en Als veertienjarige sloot Sharon zich aan bij de man van rechts provoceerde hij eigenhandig de Haganah-militie, een socialistische strijdgroep Tweede Intifada door in 2000 de Tempelberg te belichaamde het geloof dat voor een onafhankelijk Israël, en later bij de bezoeken, wat tot jarenlang geweld zou leiden. er voor de problemen van joodse politie. Tegen de tijd dat de oorlog van Zelf zou Sharon vijf jaar later als premier zijn het land altijd een militaire 1948 uitbrak, was Sharon peletoncommandant, eigen akkoord tekenen. Tegen die tijd had hij en streed tegen Arabische milities, het Iraakse twee andere zeer controversiële wapenfeiten op oplossing is, een veilige, en het Jordaanse leger. zijn naam: de aanleg van de muur tussen Israël mannelijke en Israëlische Al was hij geen hoge officier, toch viel Sharon en Palestina, en de verwijdering van alle Israëli- oplossing. op. David Ben-Goerion, de ‘vader’ van de staat sche nederzettingen uit Gaza. Niet lang daarna Israël, zag in Sharon een nieuw soort jood: jong, zou Sharon permanent in coma raken. zelfverzekerd en agressief, niet gevormd door de Sharons concessies voedden het idee dat door Rutger van der Hoeven holocaust en emigratie maar door permanente voor vrede een ijzervreter nodig is die de Isra- strijd om het land waar hij geboren was. Hij koos ëliërs vertrouwen. Mogelijk zou vrede in het de pas 24-jarige Sharon uit om een ­speciale een- Midden-Oosten daarom verder weg zijn dan heid te leiden die Palestijnse guerrilla’s moest nu, met etterend geweld rond Israëls nederzet- doden. Sharon maakte snel naam, maar voor tingen in Gaza, aanslagen in Jeruzalem en een velen als een ongeleid projectiel; zo vermoordde nog instabieler Libanon. Maar zo smaakt het zijn eenheid in het dorp Qibya in 1953 69 bur- toch zeker niet – de smaak die Sharon nalaat gers, waaronder vrouwen en kinderen. is vooral die van geweld. Sharon belichaamde Maar Sharon maakte vooral naam in Israëls het geloof dat er voor Israël altijd een militaire oorlogen. In de Suez-oorlog van 1956 had Sharon oplossing voor problemen is, en dat die oplos- een grote rol in de Israëlische verovering van de sing veiliger, mannelijker en Israëlischer is dan Sinaï-woestijn, maar werd hij voor een militair het alternatief. Misschien is dat waar; maar het tribunaal geroepen wegens het ‘roekeloos’ in maakt benieuwd naar hoe de zaken waren gelo- gevaar brengen van soldaten. Het was precies pen zonder hem.

66 De Groene Amsterdammer 16.01.2014 IFFR14_ADV_Groene Amsterdammer_v2_snij.pdf 1 14-01-14 12:17

C

M

Y

CM

MY

CY

CMY

K

xx.xx.12 De Groene Amsterdammer 67 adv. Wortel-IJstijd def._Wortel 13-01-14 16:07 Pagina 1

Nu in de boekhandel