Camino De Santiago MUSEUM of the FIRST PIASTS at LEDNICA MUSAEUM PRIMORUM PRINCIPUM EX STIRPE PIASTEA in LEDNICA
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Camino de Santiago MUSEUM OF THE FIRST PIASTS AT LEDNICA MUSAEUM PRIMORUM PRINCIPUM EX STIRPE PIASTEA IN LEDNICA Camino de Santiago Historical Essays on Peregrinations and History of the Veneration of Saint James the Greater, Apostle Edited by Andrzej M. Wyrwa Second edition LEDNICA 2015 MUZEUM PIERWSZYCH PIASTÓW NA LEDNICY MUSAEUM PRIMORUM PRINCIPUM EX STIRPE PIASTEA IN LEDNICA Camino de Santiago Szkice historyczne do peregrynacji i dziejów kultu św. Jakuba Apostoła Większego Redakcja naukowa Andrzej M. Wyrwa Wydanie II LEDNICA 2015 BIBLIOTEKA STUDIÓW LEDNICKICH, tom XVII Seria D — Varia, tom 2 Camino de Santiago. Szkice historyczne do peregrynacji i dziejów kultu św. Jakuba Apostoła Większego Wydanie I, 2010 Wydanie II, zmienione i poszerzone, 2015 © by Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy, Lednica 2015 All rights reserved Żadna część niniejszej publikacji ani też całość nie może być w jakiejkolwiek formie i jakąkolwiek metodą powielana i przechowywana w jakimkolwiek systemie wyszukiwania informacji, ani przesyłana w żadnej formie za pomocą jakichkolwiek środków elektronicznych, mechanicznych, fotokopii, nagrywania i innych. Kolegium Redakcyjne Serii D Andrzej M. Wyrwa (redaktor naczelny), Antoni Pelczyk (zastępca redaktora) Wojciech Chudziak, Jarosław Jarzewicz, Marek Krężałek, Anna Wrzesińska Paweł Sankiewicz (sekretarz) Tłumaczenia: Antoni Jackowski, Hanna Kossak-Nowocień, Karolina Kuśnierek Joanna Minksztym, Franciszek Mróz, Izabela Sołjan, Grzegorz Żabiński (podpisy) Adiustacja i korekta tekstów angielskich: Colin Phillips Redakcja, korekta i organizacja produkcji: Hanna Kossak-Nowocień Projekt okładki: Wojciech Kujawa Opracowanie typograficzne, łamanie: Grzegorz Kalisiak | Pracownia Liternictwa i Grafiki ISSN 1732-5471 ISSN 2081-2698 ISBN 978-83-61371-61-8 Wydawca: Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy www.lednica.pl Druk i oprawa: Uni-Druk Luboń SPIS TREŚCI Wstęp (Andrzej M. Wyrwa) ................................................................................7 CAMINO DE SANTIAGO / CAMINO DE SANTIAGO Karolina Kuśnierek Święty Jakub (Santiago) i księga jakubowa ................................................. 11 Saint James (Santiago) and the Codex Calixtinus — the Book of Saint James (Summary) ...........................................................22 Liber Sancti Jacobi .......................................................................................25 Antoni Jackowski, Izabela Sołjan Droga świętego Jakuba jako element kształtowania świadomości geograficznej mieszkańców Europy do końca XVI wieku ........................... 31 The Way of Saint James as an Element of the Geographical Consciousness Development of the Europeans till the End of the 16th Century (Summary) .................. 42 Joanna Minksztym Trud i chwała. O kapeluszu pielgrzymim ze zbiorów Muzeum Etnograficznego w Poznaniu .......................................................43 Hardship and Glory. The Hat of a Pilgrim from the Collection of the Ethnographic Museum in Poznań (Summary) ................................63 Franciszek Mróz Droga św. Jakuba w Polsce — geneza i rozwój — w 10. rocznicę otwarcia pierwszego odcinka szlaku jakubowego ..............65 The Way of St. James in Poland: Its Origins and Development. The Tenth Anniversary of the Opening of the First Polish Section of the Way of St. James (Summary) ........................................................... 94 KULT ŚW. JAKUBA / VENERATION OF SAINT JAMES Andrzej M. Wyrwa Patrocinia kościołów św. Jakuba Apostoła Większego w granicach historycznej Wielkopolski ........................................................................... 99 Churches Dedicated to Saint James the Greater Apostle in the Area of Historical Greater Poland (Summary) ................................131 Marta Romanow-Kujawa Kto modlił się do świętego Jakuba? Kult świętego Jakuba Apostoła i jego ludowa recepcja ................................................................................133 Who Prayed to Saint James? Veneration of Saint James the Apostle and Its Folk Reception (Summary) ........................................................... 156 Bibliografia/Bibliography ....................................................................................157 Spis ilustracji ..................................................................................................... 177 List of Illustrations............................................................................................. 181 Autorzy/Authors ................................................................................................ 185 Wydawnictwa Biblioteki Studiów Lednickich / Volumes of the Lednica Studies Library ........................................................... 187 Wstęp W XV wieku Girolamo Savonarola, dominikański kaznodzieja z klasztoru św. Marcina we Florencji, nawiązując do Biblii, omówił m.in. chrześcijańskie strefy dobra i zła, otaczające człowieka. Podzielił je na strefę rajską (niebiańską) i piekielną oraz strefę pośrednią, ludzką, poddaną władzy śmierci. W sferze ludz- kiej, ziemskiej dobro płynące ze sfery niebiańskiej — od Boga — miesza się ze sferą piekielną. Wolną wolą człowieka zaś jest wybór drogi, która poprowadzi go ku zbawieniu — wiecznej szczęśliwości — lub potępieniu w piekielnych czelu- ściach. Obraz ten, choć zwerbalizowany dopiero w XV wieku, funkcjonował od początku rozwoju religii chrześcijańskiej. Podobne wymiary ma on też w innych religiach. Kościół od samego początku starał się wskazać pierwszą drogę, któ- ra po godnym życiu na Ziemi, prowadziła do sfery rajskiej każdego, kto prze- strzegał zasad nakreślonych przez Boga, a głoszonych przez Kościół. Realizacja wskazanych zasad miała różne wymiary. Różnymi zatem drogami i sposobami człowiek starał się zasłużyć na zbawienie wieczne. W chrześcijaństwie życie religijne nie ograniczało się i nie ogranicza wyłącz- nie do form i obrzędów ściśle liturgicznych. Obok nich zawsze istniało wiele ćwi- czeń i form pobożności, które funkcjonowały obok oficjalnej liturgii, stanowiąc jej przedłużenie, rozwinięcie, przygotowanie czy pogłębienie [Kopeć 2003: 25]. Naczelnym celem było szukanie bezpośredniego kontaktu z Bogiem, który mógł być realizowany m.in. za pośrednictwem zhierarchizowanego kultu. W kulcie tym szczególną rolę odgrywali święci. W panteonie Kościoła powszechnego na jednym z pierwszych miejsc wśród uznanych przez Kościół świętych znajdował się i znajduje święty Jakub Apo- stoł, zwany Większym lub Starszym. Był on synem Zebedeusza i Marii Salome (Mt 4,21; Mk 1,19–20; Łk 5,10), bratem Jana Apostoła Ewangelisty (Mt 10,1–3; Mk 3,16–19; Łk 6,12–16 i nn.), a wg niektórych — prawdopodobnie kuzynem Jezusa. Pochodził z Galilei, przypuszczalnie z Betsaidy. Należał do najważniej- szych współpracowników Chrystusa jako jeden z Kolegium Dwunastu. Jego żywot, znany z lakonicznych wzmianek w Biblii, przez wieki obrósł wieloma legendami. Ich siła przekazu, uświęcona wiarą i tradycją, związała go z miejscowością, która od jego imienia została nazwana Santiago de Compostela. Tam, jak się przyjmuje, znajduje się miejsce jego wiecznego spoczynku. To i inne realia spowodowały, że przynajmniej od IX wieku Santiago stało się szczególnym 7 miejscem kultu i peregrynacji wiernych chrześcijańskiej Europy, w którym szu- kali i szukają oni za wstawiennictwem świętego łaski u Boga. Badania nad peregrynacjami i kultem św. Jakuba Apostoła były przedmio- tem wielu studiów i rozpraw w historiografii europejskiej przynajmniej już od XIX wieku. Do wzmożenia kultu tego świętego, a jednocześnie poszerze- nia kwestionariusza badań, przyczyniło się orędzie Jana Pawła II wygłoszone w 1982 roku. Od tego czasu uwidaczniało się też coraz większe zainteresowanie tą problematyką naukowców na ziemiach polskich. W krótkim czasie powstało wiele opracowań naukowych, popularnonaukowych a jednocześnie publicystycz- nych, w których starano się podejmować różne problemy badawcze odnoszące się do św. Jakuba i peregrynacji do jego „grobu”. Niezależnie od badań naukowych zarówno w Europie, jak i na ziemiach polskich rozpoczęto tworzenie szlaku kulturowego — Drogi Świętego Jaku- ba. Jego celem, jak w przypadku innych szlaków kulturowych, miało być i jest łączenie narodów i krajów europejskich w kultywowaniu i pogłębianiu wiedzy o wspólnych korzeniach naszej wspólnej, europejskiej, chrześcijańskiej tożsa- mości kulturowej. Tom, który oddajemy do rąk czytelnika wpisuje się w nurt dotychczasowych badań. Jego treść podzieliliśmy na dwie części. W pierwszej publikujemy szkice historyczne poświęcone wybranym aspektom peregrynacji do grobu św. Jakuba w Santiago de Compostela w czasach historycznych i współcześnie (K. Kuśnie- rek, A. Jackowski, I. Sołjan, F. Mróz). Tu także pierwszy raz szerzej prezentujemy w historiografii jeden z bardzo cennych zabytków — atrybut św. Jakuba i jego pielgrzymów, tj. kapelusz pielgrzymi, który przechowywany jest w Muzeum Etnograficznym w Poznaniu (J. Minksztym). W drugiej części tomu omawiane są wybrane zagadnienia dotyczące kultu św. Jakuba w kontekście jego patrociniów w wielkopolskiej części archidiecezji poznańskiej i gnieźnieńskiej (A.M. Wyrwa) oraz w kulturze ludowej (M. Romanow-Kujawa). * Mamy nadzieję, że rozważania zawarte w tej pracy przyczynią się do dalszych refleksji nad prezentowaną problematyką, a polskim i zagranicznym pielgrzy- mom i turystom pozwolą zawitać na Ostrów Lednicki, gdzie najstarsze mate- rialne ślady peregrynacji łączą teraźniejszość z przeszłością. Andrzej M. Wyrwa CAMINO DE SANTIAGO / CAMINO DE SANTIAGO Karolina Kuśnierek Święty Jakub