Catalogus Trekvaart Belevingsroute
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Deze publicatie is tot stand gekomen in het kader van het project ’Trekvaart Belevingsroute’ binnen de Erfgoedlijn Trekvaarten en is mede mogelijk gemaakt door de Provincie-Zuid-Holland. Tekst en redactie: Bastiaan Bot, Coerd de Heer (Op Koers! adviesWERK bv), Ad van der Zee (Erfgoedhuis Zuid-Holland) copyright: Stichting Cultuur en Recreatie Zuid-Holland | Postbus 4003 | 3130 KA Vlaardingen | www.scrzh.nl 2 TREKVAART BELEVINGSROUTE Trekvaarten zijn een bijzonder fenomeen in Binnen de beleidsvisie Cultureel erfgoed Inleiding Nederland. De bijdrage van trekvaarten aan de 2013 – 2016 van de Provincie Zuid-Holland is er Nederlandse welvaart is niet te onderschatten. speciale aandacht voor de trekvaarten Schie, Vliet Dankzij de trekschuit werd vanaf begin van de en de Haarlemmertrekvaart. Deze vormen samen 17e eeuw comfortabel reizen mogelijk tussen de de erfgoedlijn Trekvaarten die in het kort gezegd Hollandse steden. Er werden veel trekvaarten de door de mens gegraven waterverbinding omvat gegraven om reizen en handel mogelijk te maken. tussen de opkomende Hollandse steden in de Evenwijdig eraan werden jaagpaden aangelegd Gouden Eeuw. Het is het verhaal van het massa- en ontstond een netwerk van reguliere verbindin- personenvervoer over water voor de komst van de gen. Het reizen per trek- of jaagschuit werd trein, maar tegelijk ook van het goederenvervoer enorm populair. Het was de eerste vorm van over water. De trekvaartstructuur heeft vanaf de comfortabel en regelmatig openbaar vervoer, dat 17e eeuw tot eind 19e eeuw een belangrijke rol naar de maatstaven van die tijd zo goed functio- gespeeld in de economie van Nederland. De neerde, dat het tot diep in de 19e eeuw heeft trekschuitdienst was de eerste vorm van georgani- kunnen voortbestaan. seerd openbaar vervoer over water die ruim twee eeuwen heeft bestaan. Het doel van de erfgoedlijn Vandaag de dag zijn er nog veel verwijzingen in Trekvaarten is dat deze unieke (cultuur)historische de openbare ruimte naar deze markante periode vaarwegen beter worden beleefd door zoveel in onze geschiedenis. Met deze catalogus maakt u mogelijk omwonenden, recreanten en toeristen. een historische reis over een aantal trekvaarten Het accent ligt daarbij op het zichtbaar en beleef- en komt u langs allerlei interessante punten en baar maken van de historische elementen langs verhalen. U beleeft de geschiedenis vanaf de het water, bezien vanaf het water en vanaf de trekschuit en maakt kennis met deze specifieke oevers. Deze catalogus en de historische afbeel- vorm van reizen in al haar eigenheid. dingen langs de trekvaarten dragen hieraan bij. TREKVAART BELEVINGSROUTE 3 De trekvaart vormde een belangrijke bron van "fatsoenlijke handwerkslieden die een teutig inspiratie voor vele schilders, maar ook voor bedrijf hebben, zoals ivoordraaiers en horlogema- liederenbundels en proza vormde het een belang- kers, goede luidjes die een erfenis gaan halen, de rijke bron van inspiratie. In veel historische werken vrouw met een broodje in de breizak, de man met is het thema trekvaart terug te vinden, omdat een snuifdoos met speelwerk, jeugdige koekebak- deze vorm van vervoer een belangrijke rol kers die niet willen weten dat zij het zijn, kleine vervulde in het dagelijks leven. renteniertjes van vijftig tot zestig jaar die zilveren pijpedoppen in palmhouten akertjes bij zich “Ik reed de Leidsche Trekvaart over, hebben, eerlijken boekhouders, die vijf en twintig Maar daar ontmoeten ik een Roover jaar op een zelfde kantoor hebben gediend en ten Die droeg daar moedig op zijn nek, bewijze van dien een zilveren tabaksdoos met Een Zweedsche Kaper met drie masten, inscriptie tonen, moeders met slapende kinderen, Die was geladen met Poeijer Kwasten, die er eentje thuis hebben gelaten dat nog maar Maar ô ! wat had die Vent een bek.” acht jaar oud is en al Frans kan, breiende huishoudsters die 'uwe' en 'ik heeft' zeggen, Uit ‘Verzameling van Gezelschaps-liederen uit de kameniers die voor haar mevrouwen door willen oude doos’. 1838 gaan en van ons Buiten spreken waaraan zij bij een of andere brug moeten worden afgezet en waar tot haar grote beschaming een tuinmansknecht ze met een zoen ontvangt, halve zieken die een 'profester' gaan raadplegen en ongelukkigen die niet onder dak kunnen komen tenzij ze aan een volgend veer de schuit van agten nog halen''. Uit ‘Camera Obscura’ 1839 door Hildebrand (Nicolaas Beets) 4 TREKVAART BELEVINGSROUTE TREKVAART BELEVINGSROUTE 5 1 Trekvaart Schie: Handelsstad Schiedam Schiedam is ontstaan rond het jaar 1250 door het wind te kunnen vangen. Een aantal bekende een mooi voorbeeld hiervan is de ‘spoeling’ die afdammen van de Schie om het achtergelegen molens zijn: Molen de Walvisch, Molen de Drie met platte schuiten werd vervoerd. Dit restpro- polderland te beschermen tegen overstromingen Koornbloemen, Molen de Vrijheid en Molen de duct van de jeneverindustrie bleek zeer waardevol vanuit zee. Omdat handelsgoederen vanuit Delft, Kameel. Deze laatste is de hoogste molen ter als veevoer en werd met platte schuiten dagelijks Leiden en onder andere ook Haarlem hier overge- wereld. Deze molens bepalen nog voor een groot in grote volumes via de Schie naar de boeren in de slagen moesten worden, ontstond een bruisende deel het aangezicht van Schiedam. omliggende regio gebracht. handel. In 1275 verleende vrouwe Aleid van Holland (Aleida van Avesnes) Schiedam stadsrech- Door de enorme econo- ten. Een van de belangrijkste redenen hiervoor mische groei, ontstond er was dat zij rond het jaar 1260 in Schiedam een een behoefte aan regel- kasteel had laten bouwen, bekend als het “huis te matig en goed gestructu- Riviere”. Restanten van dit kasteel zijn nog steeds reerd vervoer naar het te zien in Schiedam centrum aan het Broersvest, achterland en omlig- vlakbij de locatie van het eerste doek van de gende steden als Delft, Trekvaart belevingsroute in hartje Schiedam. Den Haag en Leiden. De trekschuit werd populair Het doek toont de glorietijd van handelsstad omdat deze een regelma- Schiedam. Omdat in de achttiende eeuw de tiger, goedkoper en drankimport vanuit Frankrijk stil kwam te vallen, betrouwbaardere dienst- bloeide de jeneverstokerij in Schiedam enorm op. regeling bood dan de tot Vanuit tientallen branderijen en destilleerderijen dan toe bekende paard werd de in Schiedam gestookte Jenever over de en wagen, of de ‘wilde hele wereld geëxporteerd. Een van de dingen waar vaart’ over het water. Net Schiedam, ook nu nog, om bekend staat, zijn de buiten de Overschiese hoge molens. Deze werden gebouwd om de Poort vertrokken de grondstoffen te malen die nodig zijn voor de schuiten, met een combi- jenever stokerij. Omdat de molens midden in de natie van vracht en stad stonden, moesten ze dusdanig hoog worden reizigers aan boord. Ook gebouwd dat de wieken van de molens boven de andere schuiten vertrok- huizen en pakhuizen uit staken om voldoende ken vanuit Schiedam, Afbeelding: De Stad Schiedam (J. van Diephuysen, 1792) Bron: Gemeentearchief Schiedam Adres: achtergevel aan Schiedamse Schie t.h.v. Schie 38, 3111 PN Schiedam 6 TREKVAART BELEVINGSROUTE 2 Trekvaart Schie: Overschie, een kruispunt van drie Schieeën De Schie is van oorsprong een natuurlijke kreek, men tolgelden moest betalen. In het jaar 1343 Het uiteindelijk gegraven kanaal is aangelegd die rond het jaar 1250 bij de riviermonding is wordt aan Rotterdam het recht verleend om een tussen 1343 en 1348 en is erg bochtig omdat er zo afgedamd. Rondom deze dam in de Schie ontstond kanaal te graven dat aansluit op de Schie, waar- veel mogelijk gebruik werd gemaakt van de plaats Schiedam. Ook Delft lag aan dezelfde door de machtige positie van Schiedam verzwakt. bestaande waterloopjes. De Rotterdamse Schie is watergang, waar de stad aan de gekanaliseerde Om niet afhankelijk te zijn van Rotterdam of na het bombardement aan het begin van de waterloop ‘de Delf’ is ontstaan. De scheepvaart Schiedam, besloot Delft in 1389 om zelf ook een Tweede Wereldoorlog grotendeels gedempt met richting Delft moest Schiedam passeren, waarvoor kanaal vanaf de Schie naar de Maas te graven en puin uit de binnenstad. Het oorspronkelijke tracé op deze plek een eigen zeehaven te stichten. is nog slechts voor een deel herkenbaar als Gedurende de eeuwen die volgden zijn er met watergang. De Rotterdamse Schie is in de regelmaat conflicten geweest tussen de steden, trekvaarthistorie de belangrijkste vaarroute voor wat zelfs uitmondde in onderlinge sabotage. Deze personenvervoer, dagelijks voeren er tenminste 24 conflicten hadden te maken met afwatering, trekschuiten tussen Delft en Rotterdam. boezemgebruik en in veel gevallen met de aftak- king naar Rotterdam. Op elke Schie werd afzonder- De Delfshavense Schie was de drukst bevaren lijk tol geheven, die ten goede kwam aan de eigen vrachtroute van de drie vertakkingen en vormde stad. de verbinding van Delft met de zee. Deze vaar- route was voor Delft van grote waarde, waarbij het De Schiedamse Schie is de watergang tussen vooral ging om handelswaar van de VOC. De Overschie en Schiedam en verbindt Schiedam met schuiten vertrokken vanaf de Aelbrechtskolk het achterland. Dit tracé volgde de oorspronkelijke richting Delft. Nabij de Hoge Brug in Overschie loop van de Schie, en liep door tot aan de Beurs- werd de jaaglijn losgekoppeld en konden de sluis in het centrum van de Stad. schuiten doorvaren tot het veerhuis. De paarden werden met het paardenveer overgezet om aan de De Rotterdamse Schie is ontstaan doordat Rotter- overzijde weer met de jaaglijn richting Delft te dam in 1340 stadsrechten kreeg van Graaf Willem trekken. Maar ook werd veelduldig gebruik IV van Holland. Naast deze stadsrechten kreeg gemaakt van zeilende vrachtschepen. Rotterdam ook een privilege om een kanaal aan te leggen tussen de Schie bij Overschie en Rotter- dam. Een gestelde eis was dat het Baljuwschap Afbeelding: Maannacht bij Overschie (Johan Barthold Jongkind, 1859) Bron: Rijksmuseum Twenthe Schieland medewerking hieraan moest verlenen. Adres: Zijkant Beukelsbrug t.h.v. Abraham van Stolkweg, 3041 JA Rotterdam TREKVAART BELEVINGSROUTE 7 3 Trekvaart Schie: Vervoer over water, belangrijk voor de hele regio De Schie is vanaf het ontstaan in de 14e eeuw een erg belangrijke vaar-ader geweest die de grote steden in de regio met elkaar verbond.