Monopolieof vrijemarkt in vier eeuwen openbaar vervoer

15 december 2010 Ov-netwerkdag 2 15 december 2010 Inhoud

1. Van vrije schippers naar monopolistische beurtvaart 2. De als intercity 3. Postkoets en diligence for the happy few 4. Stoombootdiensten in concurrentie 5. Het proces naar één nationaal spoorwegbedrijf 6. Het concentratieproces in de bus-sector 7. Wp2000: concurrentie om de weg

Conclusie Ov-netwerkdag 3 15 december 2010 1. Van vrije schippers naar beurtvaart Ov-netwerkdag 4 15 december 2010 Omgeving circa 1550

Vreemde schippers mogen in Amsterdam alleen vracht laden voor hun thuishaven (m.u.v. Haarlemse schippers) Ov-netwerkdag 5 15 december 2010 In stappen naar openbaar vervoer

1. Vaste schippers en schepen per veer: Amsterdam-Spaarndam (1510; geen monopolie) 2. Vast tarief: Amsterdam- (1520; uitg. slecht weer) 3. Om de beurt afvaren: Amsterdam- (1529) 4. Vaste afvaartdagen en tijden: Enkhuizen-Amsterdam (1555; eenmaal daags, geen vast tarief en geen exploitatieplicht) 5. Exclusiviteit in ruil voor exploitatieplicht: Den Haag-Amsterdam (1594; vier schippers) 6. Alle elementen OV in veer Amsterdam-Rotterdam (1597) Ov-netwerkdag 6 15 december 2010 Kenmerken van beurtvaart

− Georganiseerd door steden − Geregeld in ordonnanties − Rechtstreeks; geen haltes onderweg − Monopolies voor het leven op lijnniveau − Voor een vaste groep van schippers − Die zich in gildes organiseerden − Schippers vertrokken op vaste beurt − Goederen en passagiers − Inkomsten werden gelijkelijk verdeeld Ov-netwerkdag 7 15 december 2010 Beurtveer-netwerk van Amsterdam (1765)

800 afvaarten per week, 85 verschillende bestemmingen Ov-netwerkdag 8 15 december 2010 Voorbeeld: Amsterdam – Leiden (10 x daags)

Veerkaag getekend door Jan Porcellis in 1627 Ov-netwerkdag 9 15 december 2010 Voorbeeld: veer Amsterdam – Lemmer (3x p/w)

De ‘Lemster beurtman’ door Dirk Piebes Sjollema (ca. 1800) Ov-netwerkdag 10 15 december 2010 Een beurtschip in Zeeland Ov-netwerkdag 11 15 december 2010 2. De trekschuit als intercity

Paulus Constantijn de la Fargue, 1778 Ov-netwerkdag 12 15 december 2010 Naar een systeem van trekschuiten

Trekschuit 1617 door Jan van de Velde de Jonge. Amstel? Ov-netwerkdag 13 15 december 2010 Overgang naar vrije infrastructuur

Artist impression uit 1615 van H.C. Vroom Ov-netwerkdag 14 15 december 2010 Detail Ov-netwerkdag 15 15 december 2010 Eerste trekvaart: Amsterdam – Haarlem

- Overeenkomst van mei 1631 - Geopend in juni 1632 - Aanlegkosten 266.000 gulden - ‘Halfweg’ een overstap - 2:15 uur reistijd over 16 km - Frequentie: elk uur - 300.000 passagiers per jaar Ov-netwerkdag 16 15 december 2010 IC-systeem met trekschuiten

In periode 1632 - 1665: 650 km Ov-netwerkdag 17 15 december 2010 Kenmerken trekschuitsysteem

- Bijzondere vorm van beurtvaart - Géén marktwerking: monopolies voor het leven - Steden legden de infrastructuur aan - Eerste ov op eigen baan - Betrouwbaar en punctueel - Goedkoop - Grote capaciteit - Alleen passagiers - Goede aansluitingen Ov-netwerkdag 18 15 december 2010 De intercity Delft – Leiden in 1752

Paulus Constantijn de la Fargue Ov-netwerkdag 19 15 december 2010 Te kort door de bocht Ov-netwerkdag 20 15 december 2010 3. OV over de weg voor de happy few Ov-netwerkdag 21 15 december 2010 Wagenveer en postkoets

- Wagenveren (geen ov): monopolies - Postkoets is wél ov. Organisatie: particulier initiatief, maar vergunning nodig van het stadsbestuur - Eerste ov over de weg in 1660: postkoets Den Haag – Amsterdam. Exclusiviteit in ruil voor vervoerplicht. - Kenmerken: slechte wegen, duur en niet frequent - Lage capaciteit, lange-afstandvervoer - 1660 Æ 1750 ontwikkeling nationaal postkoets-netwerk Ov-netwerkdag 22 15 december 2010 Diligence

- Vanaf 1800: diligences. Geveerd over bestrate wegen - Liberale Franse wetgeving: vrijheid blijheid - In 1819: vergunning van provincie - 1829 Eerste nationale wetgeving: vergunning van Rijk na een advies van GS - 126 artikelen - Maar géén monopolies meer: concurrentie OP de weg !! - Bedoeld als breekijzer voor monopolies ov over water. Ov-netwerkdag 23 15 december 2010 Roll on roll off in Rotterdam Ov-netwerkdag 24 15 december 2010 4. Stoombootdiensten in concurrentie

The Defiance, 10 mei 1816 Ov-netwerkdag 25 15 december 2010 Voorbeeld: Dordrecht – Rotterdam (1825)

De Prins Hendrik, schilderij van J.H. Boshamer Ov-netwerkdag 26 15 december 2010 Voorbeeld Middelburg – Rotterdam (1825)

De Prinses Marianne, schilderij van P. van Ouwerkerk Ov-netwerkdag 27 15 december 2010 Kenmerken van ov met stoomboten

- Geen monopolies, maar juist flinke concurrentie - Tot 1880 vergunning van provincie of Rijk… - …maar vanaf 1880 volledige vrijheid (WOV) - Onderweg halteren - Grote capaciteit - Snel en betrouwbaar - Verschillende frequenties - Soms meerdere lijnen per onderneming - Sloot goed aan op ander ov: ketengedachte Ov-netwerkdag 28 15 december 2010 Het aantal lijnen met stoomschepen

1850: 40 lijnen 1872: 164 lijnen 1890: 201 lijnen 1910: 180 lijnen

- Zout: Zeeland, Zuiderzee en Waddenzee - Zoet: rivieren en kanalen - Rotterdam was het belangrijkste knooppunt: 49 lijnen in 1890 Ov-netwerkdag 29 15 december 2010 Voorbeeld van de ketengedachte

Middelharnis en Oostvoorne Ov-netwerkdag 30 15 december 2010 Aantal stoombootlijnen rond Amsterdam in 1890

- 55 lijnen in Noord- - Waarvan 39 op Amsterdam - Dagelijks vanuit Amsterdam naar Harlingen, Lemmer, Meppel, Kampen, Zwolle, Haarlem, Hoorn, Roelofarendsveen, Boskoop, Gouda, IJmuiden (2x), De Rijp (2x), Landsmeer (5x), Purmerend (9x), Rotterdam (3x), Alkmaar (3x), Purmerend (9x), Zaandam (10x), Nieuwendam (10x), Schulpbrug (45x) Ov-netwerkdag 31 15 december 2010 Steeds meer nadruk op recreatie Ov-netwerkdag 32 15 december 2010 Recreatielijn Alkmaar – Amsterdam Ov-netwerkdag 33 15 december 2010 5. Het proces naar één spoormaatschappij Ov-netwerkdag 34 15 december 2010 Ontwikkeling naar 11 maatschappijen

- Eerste spoorlijn Amsterdam – Haarlem 1839 - Private maatschappijen: DBOM - HIJSM - NRS - NCS - Het Rijk (De Koning) is concessieverlener - 1860 wet tot aanleg van staatsspoorlijnen - Exploitatie door een nieuwe private exploitant: - Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorlijnen - Mix van langlopende monopolies en route-concurrentie Ov-netwerkdag 35 15 december 2010 Spoorwegexploitanten rond 1890

SS HSM NRS NCS NBDS CGC-Belge Overig Ov-netwerkdag 36 15 december 2010 Concentratie

- Problemen: - omrijroutes - doorgaande kaartjes - geen goede overstapmogelijkheden - 1890: Concentratie van exploitanten: van 11 naar 2 - Rijk verdeelt NRS onder HSM and SS - Concurrentie, maar ruimtelijk gescheiden - 1917: Belangengemeenschap HSM en SS - 1920: Het Rijk verkrijgt de meerderheid van aandelen - 1937: Eén spoorwegmaatschappij (NS) Ov-netwerkdag 37 15 december 2010 Natransport in de steden Ov-netwerkdag 38 15 december 2010 6. Het concentratieproces in the bussector

Eerste buslijn: 1898 Ov-netwerkdag 39 15 december 2010 De bus verovert het platteland

- Vanaf 1920 verdringt de bus de paardentram, stoomtram en lokaalspoortrein.

- Bussector is een vrije markt ! - In 1926: 600 busexploitanten Ov-netwerkdag 40 15 december 2010 Concentratie

- 1926: vergunningensysteem om tram en trein te beschermen - Vanaf 1937 werkte een rijkscommissie (CVP) toe naar concentratie en schaalvergroting in de bussector - NS koopt busbedrijven op - 1955: 55 regionale bedrijven - 1970: 45 regionale bedrijven - 1982: 85% van het streekvervoer in handen van NS. - 1982: NS verkoopt zijn bus-aandelen aan de Staat - 2000: 6 grote exploitanten werken onder 1 vlag (VSN) Ov-netwerkdag 41 15 december 2010 Tijdsbeelden bus Ov-netwerkdag 42 15 december 2010 Tot 8 mei 1980: 60 tariefstelsels Ov-netwerkdag 43 15 december 2010 7. Wp2000: concurrentie om de weg

Doelen rijksoverheid: - OV moet efficiënter; lager subsidieaandeel - OV moet klantgerichter om beter te kunnen concurreren met de auto.

Instrumenten: - Decentrale aansturing - Verzakelijking en privatisering - Concessies - Marktwerking door periodieke aanbesteding Ov-netwerkdag 44 15 december 2010 Conclusie

In de 400 jaar dat OV in ons land bestaat was er aanvankelijk een lange periode van monopolies. Maar met diligences, stoomboten en de vroege treinen en autobussen was er ook ervaring met vrije markt.

Beide uitersten gaven problemen: - gebrek aan flexibiliteit en doelmatigheid - gebrek aan samenhang en samenwerking

Sinds 1-1-2001 verkennen we met de tijdelijke monopolies in het regionale openbaar vervoer het tussengebied.