Elma, Ilıman Iklim Meyveleri Içerisinde Üretimi En Fazla Yapılan Türdür

ILIMAN İKLİM MEYVE TÜRLERİ-II

*** ELMA ***

Elma, ılıman iklim meyveleri içerisinde üretimi en fazla yapılan türdür. Kışın yapraklarını dökerler. Ağaç veya ağaççık şeklinde büyüyen elma, çok yıllık odunsu bir bitkidir. Meyvesi için yetiştirilmekle birlikte, bazı formları park ve bahçelerde dış mekân süs bitkisi olarak ta kullanılmaktadır.

ELMANIN SİSTEMATİĞİ

Bölüm : Spermatophyta (Tohumlu Bitkiler) Alt bölüm : Angiospermae (Kapalı Tohumlu Bitkiler) Sınıf : Dicotyledoneae (Çift Çenekli Bitkiler) Familya : Rosaceae (Gülgiller) Alta Familya : Pomoideae Cins : Malus

Dünya üzerinde Asya, Avrupa ve Kuzey Amerika’da doğal olarak yetişen 30 kadar elma türü bulunmaktadır.

BAZI ELMA TÜRLERİ

Malus communis (Lam.) Poir.

Batı, Orta ve Doğu Avrupa, Anadolu, Kafkasya, Türkistan ve Himalayalar’da yayılmış bir türdür. Ağaçları 12-15 m yüksekliğinde, kuvvetli büyür ve uzun ömürlüdür. Kültür elmalarına anaç olarak kullanılır.

Sinonimleri: Pyrus malus L. Pyrus sylvestris Moench.

Malus pumila Mill.

Güney Doğu Avrupa, Küçük Asya, Kafkasya, Afganistan ve Altaylar’da yayılmıştır. Bitkileri orta kuvvette veya bodur ağaç şeklinde yada çalı formunda gelişir. Kök sitemi orta kuvvette veya zayıftır. Çok ender kazık kök oluşturur. Bol miktarda, yüzeysel gelişen saçak kök teşkil eder. Üzerine aşılı elma çeşitleri erken meyveye yatar. Ağaçları kısa ömürlüdür. Vegetatif yöntemlerle (çelik, daldırma gibi) çoğaltılabilir.

Sinonimleri: Pyrus pumila Mill.

Bu türün bazı önemli varyeteleri bulunmaktadır. Bunlardan bazıları;

M. pumila var. domestica: Avrupa kültür elma çeşitlerinin çoğunun bu varyeteden meydana geldiği düşünülmektedir. M. pumila var. paradisiaca: Paradisi elması olarak ta bilinen bu varyete, önemli bodur elma anaçlarının kaynağını oluşturur. Bu varyete genellikle Balkanlar ve Batı Asya’da yayılmıştır.

Malus sylvestris Mill.

Yabani elmalar içerisinde yayılma alanı en geniş olan türdür. Yayılma alanı Batı Avrupa’dan başlar, kesintisiz olarak, Orta ve Doğu Avrupa, Anadolu, Kafkasya, İran üzerinden Türkistan’ın doğu bölgelerine kadar uzanır. Bu türün Anadolu, Kafkasya ve Orta Asya’da renk, şekil, koku ve tat bakımından farklılık gösteren formları bulunmaktadır. Çok küçük meyveli olan bu tür, yurdumuzda en yaygın olarak Kuzey Doğu Anadolu ile buradan Toroslar’a ve Doğu Toroslar’a kadar uzanan bölgelerde bulunmaktadır. Ağaçları büyük, 12-16 m yüksekliğinde ve kök yapısı kuvvetlidir. Meyveleri olgunlaştıklarında bile çok ekşidir.

Malus baccata (L.) Borkh.

Sibirya yabani elması veya kiraz elması olarak bilinir. Anavatanı Kuzey Himalayalar’dan başlayarak, Kuzey Çin’i içine alır ve Sibirya’ya kadar uzanır. Soğuklara çok dayanıklı bir tür olduğu için, soğuklara dayanıklı anaç ve kültür çeşitlerin elde edilmesinde kullanılmıştır. Ağaçları 9-12 m kadar yükselebilir. Tacı yuvarlak ve çok sık dallıdır. Meyveleri küçük (1.0- 2.5 cm çapında) ve üzerinde çanak yaprakları bulunmaz. Kök sistemi, yüzeysel gelişen saçak köklerden oluşur. Vegetatif yöntemle çoğaltılır.

Malus prunifolia Borkh.

Erik yapraklı yabani elma olarak bilinir. Anavatanı Sibirya ve Kuzey Çin’dir. Ağaçlarının taç şekli piramidi andırır. Meyveleri küçüktür. Çok fazla saçak kök oluşturur.

Malus niedzwetzkyana Orijin bölgesi Afganistan, Çin, Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan’dır. Tehlike altındaki türlerden biri olup koruma çalışmaları yapılmaktadır. Malus sieversii Orijin bölgesi Afganistan, Çin, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan ve Özbekistan’dır. Kültürü yapılan elma çeşitlerinin atası olduğu kabul edilmektedir.

Malus coronaria Mill.

Amerikan yabani elması olarak adlandırılır. Kuzey Amerika’nın doğu eyaletlerinde yayılmıştır. Ağaçları küçük, yayvan ve sık dallıdır. Meyveleri uzun saplı, iki ucundan basık ve sarımtırak yeşil renklidir. Yarı katmerli çiçekli süs formları da vardır.

Malus ioensis Britt.

Anavatanı Kuzey Amerika’dır. Burada Indiana, Wisconsin, Missouri, Lousiana, Teksas, Kansas ve Nebraska eyaletlerinde yayılmıştır. Büyük ağaçlar oluşturur. Yaprakları damarlı ve sert dokuludur. Silindirik veya yarı küresel olan meyveleri, kısa saplı ve yeşil renklidir. Meyve eti çok serttir.

ELMA KÜLTÜRÜNÜN TARİHİ

Elma çok eskilerden beri yetiştirilen bir meyve türüdür. Kültürünün ne zaman başladığı bilinmemektedir. Asya’da ve Avrupa’da tarihten önceki çağlarda yetiştirilen ılıman iklim meyveleri arasında yer alır. Elmanın 4000 yıllık bir tarihi olduğu araştırıcılar tarafından bildirilmektedir. Kültür elmaların Avrupa’ya ilk yayılışları, Yunanlıların ve Romalıların Anadolu’ya gelişleri sırasında olmuştur. Haçlı Savaşları ile bu durum devam etmiştir. Elma kültürü Anadolu, Yunanistan ve

İtalya yolu ile bütün Avrupa’ya yayılmış ve buradan giden ilk göçmenler vasıtasıyla da Amerika’ya götürülmüştür. Daha sonraları, elma Güney Afrika, Yeni Zelanda ve Avustralya’ya da götürülerek dünyanın 5 kıtasında yetiştirilir hale gelmiştir.

ELMANIN ANAVATANI

Elmanın dünya üzerinde 4 anavatanı olduğu kabul edilmektedir. Bunlar; Doğu Asya Gen Merkezi: Kuzey Çin, Mançurya, Doğu Sibirya ve Japonya bu merkez içerisinde yer alır. Bu merkezdeki en önemli türler M. baccata ve M. prunifolia’dır. Bu iki tür hem Orta Asya’daki türlerle hem de Kuzey Amerika türleriyle melezlenerek, birçok kültür elma çeşidinin ve soğuklara dayanıklı anaçların elde edilmesini sağlamıştır.

Orta Asya Gen Merkezi: Bu merkezin en önemli türü M. pumila’dır. Bu tür özellikle Batı Tiyanşanlar’da yabani halde, geniş bir form zenginliği gösterir. Aynı zamanda bu bölgede kültürü de yapılmaktadır.

Batı Asya - Avrupa Gen Merkezi: Bu gen merkezinin sınırları Batı Avrupa’dan başlar, doğuya doğru uzanarak Anadolu, Kafkasya ve İran’ı içine alır. Buranın en önemli yabani elmaları M. communis, M. pumila ve M. sylvestris’tir.

Kuzey Amerika Gen Merkezi: Bu gen merkezinin önemli türleri M. coronaria ile M. ioensis’tir. Bu iki tür Kuzey Amerika’da birçok ıslah çalışmalarında materyal olarak kullanılmıştır.

ELMANIN DÜNYAYA YAYILIŞI

Günümüzde elma yetiştiriciliği kuzey ve güney yarım kürenin ılıman iklime sahip hemen hemen bütün bölgelerinde yapılmaktadır. Asya kıtasının önemli bir kısmının, elmanın bazı türlerine gen merkezi olması ve buralarda çeşitli tür, alt tür ve formlarının bulunması, elma yetiştiriciliğinin bu kıtada yayılmasında etkili olmuştur. Avrupa kıtasında elma yetiştiriciliği kuzeyde İskandinav yarım adasının güney kısımlarına kadar uzanmaktadır. Bu haliyle elma 35 ile 60 enlem dereceleri arasında mümkün olan her bölgede ekonomik olarak yetiştirilmektedir. Afrika’da kuzeyde Fas, güneyde Güney Afrika elma yetiştiriciliğinde önem kazanmış ülkeler arasındadırlar. Kuzey ve Güney Amerika’nın yüksek kısımları, Yeni Zelanda ve Avustralya önemli elma üretim merkezleri haline gelmiştir.

ELMANIN EKONOMİK ÖNEMİ

Meyveleri herkes tarafından zevkle tüketilen elma en çok üretilen ılıman iklim meyve türüdür. Ağacının kerestesi değerli olmayıp, daha çok yakacak olarak kullanılmaktadır. Elma meyvesi insan beslenmesi bakımından oldukça önemlidir. Genelde taze tüketilen elma, kurutularak tüketilmesinin de yanı sıra konserve sanayinde, şurup, marmelat ve reçel yapımında kullanılmaktadır. Son yıllarda pasta yapımında, meyve suyu ve sirke olarak ta değerlendirilmektedir. Ayrıca şarap ve brandy gibi içkilerin yapımında da elma kullanılmaya başlanmıştır. Elma meyvesinin insan beslenmesindeki önemi biyokimyasal yapısındaki madensel tuzlar ve vitaminlerden ileri gelir. Meyvenin kimyasal yapısı çeşit, iklim, toprak, yetiştirme koşulları ve ağacın gelişme özellikleri bakımında değişiklikler gösterebilir.

Tablo 1.1. Elma meyvesinin kimyasal içeriği (100 g yenen kısımda)

Maddeler Ort. Değerler Maddeler Ort. Değerler Su (g) 84.46 Kükürt 6.00 Protein (g) 0.15 Karoten (A vit – µg) 15.00 Yağ (g) 0.31 E vitamini (mg) 0.59 Karbonhidrat (g) 14.84 Thiamin (B1 vit-mg) 0.01 Toplam azot (g) 0.05 Riboflavin (B2 – mg) 0.01 Sodyum (mg) 4.00 B6 vitamini (mg) 0.04 Potasyum (mg) 113.00 C vitamini (mg) 4.00 Kalsiyum (mg) 4.00 Toplam şeker (g) 10.80 Magnezyum (mg) 3.00 Glikoz (g) 2.40 Fosfor (mg) 7.00 Fruktoz (g) 7.10 Demir (mg) 0.07 Sakkaroz (g) 1.40 Bakır (mg) 0.03 Lif (g) 1.90 Çinko (mg) 0.04 Malik asit (g) 0.50

Tablo 1.2. Kıtalara göre elma üretim miktarları (FAO-2012)

Üretim Üretim Payı Alan Alan Payı Kıtalar (milyon ton) % (milyon ha) % Asya 49,04 64,2 3,27 67,4 Avrupa 14,97 19,6 1,05 21,6 Amerika 9,26 12,1 0,35 7,2 Afrika 2,36 3,1 0,15 3,1 Okyanusya 0,74 1,0 0,03 0,6

Tablo 1.3. Ülkelere göre elma üretim miktarları (FAO) Üretim Payı Değişim 1990 1995 2000 2005 2012 (%) (%) Çin 4,32 14,01 20,43 24,01 37,00 48,43 757 ABD 4,38 4,80 4,68 4,41 4,11 5,38 -6 Türkiye 1,90 2,10 2,40 2,57 2,89 3,78 52 Polonya 0,81 1,29 1,45 2,07 2,88 3,77 254 Hindistan 1,09 1,20 1,05 1,74 2,20 2,88 101 İtalya 2,05 1,94 2,23 2,19 1,99 2,61 -3

İran 1,52 1,99 2,14 2,66 1,70 2,23 12 Şili 0,70 0,85 0,81 1,30 1,63 2,13 132 Rusya 0,00 1,20 1,83 1,79 1,40 1,84 17 Fransa 2,33 2,52 2,16 2,24 1,38 1,81 -41 Brezilya 0,54 0,69 1,15 0,85 1,34 1,75 146 Arjantin 0,98 1,15 0,83 1,21 1,25 1,64 28 Ukrayna 0,00* 1,05 0,65 0,72 1,13 1,47 8 Almanya 2,22 0,57 3,14 0,89 0,97 1,27 -56

Tablo 1.4. Ülkelere göre elma ihracat değerleri Ülkeler İhracat (milyon ton) Dünya İhracatındaki Payı (%) Çin 1.03 12.4 İtalya 0.97 11.7 ABD 0.83 10.0 Şili 0.80 9.7 Fransa 0.73 8.8 Türkiye 0.09 1.1

Grafik 1.1. Ülkemizde son 20 yıllık elma üretim değerleri (FAO)

Ekinci, E. 2010. Farklı ürün yükü uygulamalarının elma ağaçlarının vejetatif gelişme ve meyve kalitesi üzerine etkilerinin belirlenmesi. Yüksek Lisans Tezi, S.D.Ü. Fen Bilimleri Enst. Bahçe Bit. Anabilim Dalı, Isparta.

ELMANIN MORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ

Habitüs Elma ağacının büyüklüğü kullanılan anaca, taçlandırma şekline, ekolojik bölgeye, ve çeşide göre değişir. Uygun ekolojilerde doğal olarak orta yükseklikte ağaçlar oluşturur. Çöğür anaçları kullanıldığında, taç yüksekliği 8-10 m’ye, taç genişliği ise 8-12 m’ye ulaşabilir. Bodur anaçlar kullanıldığında ise yükseklik azalarak 2 m’ye kadar inebilir. Dallar genellikle yanlara doğru açıldığından, ağaç ileride yayvan bir şekil alır. Bununla birlikte dik büyüyen ve zaman içinde piramit şeklini alan çeşitler de bulunmaktadır. Bazı çeşitler ise şemsiye şeklindedir. Kök Elma ağacının kökleri toprak içinde yüzeysel gelişir. Kökler derinliğine değil, daha çok toprağın üst tabakasında enine yayılır. Kazık kök teşkil etmez. Gövde Kültüre alınan elma çeşitlerinin çoğu düzgün ve kuvvetli bir gövde meydana getirir. Ancak elma pamuklu bitine duyarlı çeşitlerde bu zararlının etkisiyle gövde düzgünlüğünü kaybeder. Söz konusu zararlıya duyarlılık etkisiyle gövde düzgünlüğü kaybeder. Söz konusu zararlıya duyarlılık gösteren çeşitlerde ağacın gövdesinin yabani elmadan oluşturulması veya kültür çeşidinin ana dallar üzerine aşılanması gerekir. Dallar Elma ağacında dallar: A) Odun dalları B) Meyve dalları Odun Dalları Odun dallarında boğum araları (internodyum) uzundur. Odun dalları, odun tomurcuklarından veya ağacın yaşlı kısımlarındaki adventif tomurcukların sürmesinden meydana gelir. Bu tomurcuklardan oluşan dallar üzerinde ileriki yıllarda meyve dalları teşekkül eder. Meyve Dalları Meyve dallarında boğum araları daha kısadır. Meyve dalları, şekillerine ve morfolojik yapılarına göre topuz, kargı, dalcık ve çıtanak olarak 4 tipe ayrılır. a) Topuz Elma ağacının en kısa meyve dalıdır. Bunların boğum araları çok kısadır. Dalın uzunluğu 2-7 cm’dir. Topuzun ilk oluştuğu yılda çok defa ucunda bir odun tomurcuğu ve bu tomurcuğun etrafında rozet şeklinde 2-5 adet yaprak bulunur. Beslenme koşullarına göre 1., 2. veya 3. yılda çiçek tomurcuğuna dönüşür. Ucunda çiçek tomurcuğu bulunan topuzlara lamburt da denir. Bu çiçek tomurcuğu meyve oluşturunca, dalın uç kısmı şişerek kese şeklini alır. Topuzlar her yıl 1.0-2.5 cm kadar uzar. Topuzun üzerindeki yaprakların koltuklarında oluşan tomurcuklar tam gelişmemiş olup, uyur tomurcuklar halindedirler. Topuzun ucundaki çiçek tomurcuğundan meyve oluştuğu yılda, uyur haldeki tomurcuklardan bir veya iki tanesi sürerek, yeni topuzlar meydana gelir. b) Kargı Topuza göre daha uzun olup, 5-20 cm boyundadır. Bu uzunluğa bir yılda erişir. Kargıların ucunda, çok defa, ilk oluştuğu yılda bile bir çiçek tomurcuğu bulunabilir. Kargılarda, tepe (uç) tomurcuğun çiçek tomurcuğuna dönüşmesi eğilimi, topuza göre daha fazladır. Kargı üzerindeki yaprakların koltuklarında bulunan tomurcuklar iyi teşekkül etmemiş olup, topuzdaki gibi uyur haldedir. c) Dalcık Uzunluk bakımından kargı ile odun arasında yer alır. Uzunluğu 8-30 cm olabilir. Üzerindeki yapraklarım koltuklarında normal yapıda odun tomurcukları bulunur. Dalcığın ucundaki tepe tomurcuğu ve bunun hemen altındaki yan tomurcuklar, ilk yılında bile çiçek tomurcuğu haline dönüşebilir.

d) Çıtanak Birçok kese ve topuzun geyik boynuzunu andırır şekilde bir araya toplanmasından oluşur. Bir ağaç üzerinde bunlardan fazla miktarda oluşması, ağacın gelişmesinin zayıfladığını gösterir. Topuz, kargı ve dalcık üzerinde çiçek tomurcuğunun oluşması, çeşide ve bakım koşullarına göre değişir. Genelde zayıf gelişen ve verime yatmış ağaçlarda, bu dallarda çiçek tomurcuğu oluşumu fazladır. Elmalarda meyve dallarının görüntüsü Tomurcuklar Elma ağacında tomurcuklar: a) Odun Tomurcuğu b) Çiçek Tomurcuğu

Tomurcukların görünüşlerine bakarak odun veya çiçek tomurcuğu olduğunu anlamak mümkündür. Odun tomurcukları, çiçek tomurcuklarından küçük olup, sivri uçludur. a) Odun Tomurcukları

Kendi içerisinde sürgün tomurcukları ve yaprak tomurcukları olmak üzere ikiye ayrılır. Dal uçlarında tepe tomurcuğu durumunda olanlardan sürgün, dalların yan tarafında yaprak koltuklarında bulunanlardan yaprak veya kısa sürgünler (topuz, kargı gibi) meydana gelir. Ancak dal, herhangi bir yerinden kesilirse, kesim yerine yakın tomurcuklardan yaprak yerine sürgün oluşur. Odun tomurcukları, ilkbaharın ikinci yarısında yeni sürgüler üzerindeki yaprak koltuklarında oluşur. b) Çiçek Tomurcukları Çoğunlukla daha önce bahsedilen meyve dallarının uç kısmında, tepe tomurcuğu halinde bulunur. Ekolojik koşullara göre değişmekle birlikte, çiçek tomurcukları genellikle bir önceki yaz döneminde, haziran sonu veya temmuz başında bazı odun tomurcuklarının çiçek tomurcuğu haline dönüşmesi ile meydana gelirler. Bu tomurcuklar yaz boyunca gelişmelerini tamamlar. Elmada çiçek tomurcukları karışık tomurcuk yapısındadır. Bunlar ilkbaharda açtıklarında her bir tomurcuktan 4-10 adet çiçek ile birçok yaprak ortaya çıkar. Tomurcukların üzeri çeşide göre değişmekle birlikte tüylü ve kahverengi örtü pullarıyla örtülüdür.

Yapraklar Değişik büyüklükte, kalın dokulu, üst yüzü yeşil veya koyu yeşil, bazen orta damar üzeri tüylü, alt yüzü mat yeşil, az veya çok tüylü, yaprak kenarları dişli, yaprak sapı çeşitlere göre kısa, orta veya uzun boyludur.

Çiçekler Çiçek tomurcuklarından çeşide göre değişmekle birlikte 4-10 arasında çiçek oluşur. Çiçekler bir ana eksen üzerinde uçta ve yanlarda olmak üzere dizilidir. Bu eksen üzerinde genellikle doruk (tepe) çiçek açar ve diğerleri bunu takip eder. Ağaçlardaki tomurcuklar kademeli olarak açıldığından çeşit ve ekolojik şartlara bağlı olarak çiçeklenme 4-15 gün kadar sürer. Her bir çiçekte yeşil renkli 5 adet çanak yaprak bulunur. Aynı sayıdaki taç yaprakların rengi çeşide göre beyaz, pembemsi veya pembe olabilir. Erkek organ sayısı 15-20 adettir. 5 tane de dişi organ bulunur. Dişi organların alt kısmı birbirleriyle birleşmiş durumda olup, çiçek örtüsü (perianth) ile kuşatılmıştır. Yumurtalık alt durumludur.

Elma çiçeğinin görüntüsü

Meyve Elma meyvesi yalancı meyvedir. Genellikle birbirinden ayrı 5 karpelden oluşan bir perikarp mevcuttur. Karpel sayısı ender olarak 4 veya 6 olabilir. Meyvede perikarp 3 kısımdan oluşur. Ekzocarp ve mezokarp yenen etli ve yumuşak kısmı oluştururken, endokarp sertleşmiş ve kıkırdakımsı yapıyı oluşturur Elma meyvesinde karpellerin oluşturduğu her odacıkta, normal olarak 2 tohum taslağı (ovul) bulunur. Bunların gelişmesiyle tohumlar meydana gelir. Bütün tohum taslakları gelişen bir elmada 10 tohum bulunur. Karpel ve gelişen tohum taslağı sayısına göre tohum miktarı artar veya azalır.

Elmada pericarp kısımları

Kaynaklar: Özçağıran R., Ünal, A., Özeker, E., İsfendiyaroğlu, M., 2005. Ilıman İklim Meyve Türleri Cilt-1, 2, 3. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları No.553, Ege Üniversitesi Basımevi, Bornova-İzmir.

ELMANIN EKOLOJİK İSTEKLERİ

İklim İstekleri

Elma serin iklim meyve türüdür. Nitekim kuzey yarım kürede en kuzeye çıkan meyvelerden birisidir. Elma ağacı kış soğuklarına iyi dayanır. Kışın dinlenme döneminde -35 oC, -40 oC’ye kadar, bir yıllık dalları ise -20 oC’ye kadar dayanmaktadır. Soğuklara dayanıklılık açısından tür ve çeşitler arasında farklılıklar bulunur. Antonovka, Kırmızı Astrakan, Gravenstein, Jonathan, McIntosh ve Northern Spy diğer çeşitlere göre soğuklara daha dayanıklıdır. Bundan başka kullanılan anaç, bakım koşulları ve uygulanan kültür sistemleri de dayanıklılık üzerine etki etmektedir. Elmaların çiçek tomurcukları sonbaharda erken mevsimde kış soğuklarına dayanıklılık kazanır. Ancak bazı geç olgunlaşan çeşitler dinlenmeye geç girdiklerinden, kış soğuklarına duyarlı görünmektedir. Çiçeklenme zamanında soğuklara duyarlılık artar. Elma çiçekleri -2.3 oC’de zarar görür. Ancak çiçekler birçok meyve türüne göre daha geç ve kademeli açtığından ilkbahar geç donlarından daha az etkilenirler. Küçük meyveler çiçeklere göre daha duyarlıdır. Genç meyveler ancak -1.0 ile -1.5 oC’ye kadar dayanabilirler. Bazen sonbahar erken donlarının olduğu yıllarda ağaçlar üzerindeki olgun meyveler -2.0 ile -3.5 oC’de zarar görürler. Birçok elma çeşidi meyvesini olgunlaştırması için Mayıs-Eylül ayları arasında 15 oC’lik günlük ortalama sıcaklık yeterlidir. Winesap, Stayman Winesap, Rome Beauty çeşitleri 18 oC’lik bir ortalama sıcaklık isterler. Bu çeşitler ve Granny Smith 170-200 günlük uzun bir vegetasyon dönemine ihtiyaç duyarlar. Çiçeklenmeden meyvelerin olgunlaşmasına kadar olan dönem için gerekli sıcaklık toplamının ABD’de farklı bölgelere ve çeşitlere göre 926.6 – 2148.8 oC arasında değiştiği saptanmıştır. Elma meyve türleri içerisinde en uzun soğuklama gereksinimi olan meyve türlerinden birisidir. Soğuklama gereksinimi karşılanamazsa çiçeklenme gecikir, dallarda tüm tomurcuklar düzenli açmaz. Sürgünlerde uç gözler açar, orta kısımlardaki gözler uyanmaz. Elmalarda soğuklama için +7.2 oC’nin altında 800-2000 saat kadar bir sürenin geçmesi gerekir. Elmalar bu sürenin uzunluğuna göre 4 gruba ayrılır. Bunlar:

a. Soğuklaması az olan çeşitler : Anna, Vista Bella, Winter Banana, Yellow Newton b. Soğuklaması orta çeşitler : Red Delicious, Golden, Hüryemez, Gravenstein, Reinette du Canada c. Soğuklaması orta-uzun çeşitler : Jonathan, Peinette Clochard, Amasya d. Soğuklaması uzun çeşitler : Demir, McIntosh, Rome Beauty, Norther Spy, Kırmızı Astrakan, Belle de Boskoop

Elmalar yüksek yaz sıcaklıklarından fazla hoşlanmazlar. Yüksek sıcaklıklar meyve kalitesinin düşmesine ve meyvelerde yanıklıklar oluşmasına neden olur. Ayrıca dallara ve gövdeye doğrudan gelen güneş ışınları da bu noktalarda yanıklıklara sebep olurlar. Elma güneş yanıklıklarına hassastır. Elma ağacı oldukça yüksek hava oransal neminden hoşlanır. Yaz aylarında hava oransal neminin çok düştüğü yerlerde haziran meyve dökümü daha şiddetli olmakta, verim ve meyve kalitesi düşmektedir.

Toprak İstekleri

Elma ağacı değişik toprak tiplerine oldukça uyumludur. Ağır ve az geçirgen topraklardan pek hoşlanmaz. Tınlı, tınlı-kumlu veya kumlu-tınlı karakterdeki toprakları ister. Alüviyal topraklarda da iyi gelişir. Kurak bölgelerde nemli bölgelere göre toprak bakımından daha seçici davranır. Elma ağacının kökleri toprak içinde fazla derine gitmez. Bu yüzden taban suyunun 1 m’ye kadar yükseldiği yerlerde yetiştirilebilir. Bununla beraber derin, geçirgen ve besin maddelerinde zengin topraklar elma için uygundur. Elma ağaçları durgun olmamak koşuluyla, su taşkınlarına karşı dayanıklıdır. Kireçli topraklarda demirin alınamamasından dolayı yapraklarında sarılık yani kloroz görülür. Uygun toprak pH’sı 6-8 arasındadır.

BAZI ÖNEMLİ ELMA ÇEŞİTLERİ

1. Yazlık Elma Çeşitleri - Vista Bella 3. Kışlık Elma Çeşitleri - Jersey Mac - Amasya Elması - Summer Red - Demir Elması - Raritan - Hüryemez Elması - Delicious (Red Delicous) 2. Güzlük Elma Çeşitleri - Golden Delicious - Rubra Precoce - Starking Delicious - Prima - Starkrimson Delicious - Hı-early - Granny Smith - Gala grubu - Cooper grubu - Elstar - Topred - Jonagold - Fuji - Braeburn

1.Yazlık Elma Çeşitleri

Vista Bella

ABD orijinli kuvvetli yayvan gelişen ağaç yapısına sahiptir. Hafif mayhoş sulu meyve yapısı vardır. Meyve eti beyazdır. Kabuğu hafif yeşil üzerine pembe-kırmızı dır. Meyve seyreltilmesine ihtiyaç duymaktadır 2-3 defada hasat yapılması uygundur. Hasat tarihi Temmuz un 2-3. haftasıdır. Tozlayıcılar Jarseymac ,Gala serisi ve Red Delicious. G.Delicious

Jerseymac

ABD orijinli kuvvetli orta derecede yayvan gelişen bir ağaç yapısına sahiptir. Meyveleri orta irilikte sap ve dip kısmından basık ve mayhoş tattadır. Meyve eti beyaz-krem rengidir. Meyve kabuğu yeşil üzerine kırmızıdır. Hasat tarihine özen gösterilmesi gerekmektedir. Dökümleri önlemek için olgunlaşan meyveler toplanmalı 2-3 kez hasat yapılmalıdır. Hasat tarihi Temmuz sonu-Ağustos başıdır. Tozlayıcılar : G.Delicious, G.Smith ,Vista Bella, Gala serisi

Williams Pride (Red Star)

ABD orijinli kuvvetli ve yayvan gelişen çok verimli bir ağaç yapısı vardır. Meyve eti krem renktedir sulu ve hafif mayhoştur. Meyve kabuğu sarımsı yeşil üzerine çok koyu kırmızıdır. Pasa ve kara lekeye dayanıklıdır ancak acı benek hastalığına hassasiyet göstermektedir. Rafta bekleme süresi uzundur. Hasat tarihi Ağustosun 2-3. haftasıdır. Tozlayıcılar : Vista Bella ,Jarseymac, G. Smith G. Delicious., Starking Delicious

Summer Red

ABD orijinli kuvvetli yayvan gelişen ağaç yapısına sahiptir. Meyve eti kirli beyaz-krem renktedir. Tatlı sulu ve aromalı bir lezzeti vardır. Meyve kabuğu sarımsı zemin üstüne açık-soluk kırmızıdır. Hasat tarihi Ağustosun 2-3. haftasıdır. Hasat zamanında yapılmalıdır aksi takdirde meyve kabuğunda bozulmalar meydana gelmektedir. Tozlayıcıları : G.Delicious ,G.Smith ,Vista Bella, Gala serisi ,Jarseymac.

2. Güzlük Elma Çeşitleri Gala Grubu

Yeni Zelanda orjinli bir gruptur. Meyve orta irilikte olup, meyve kabuğu turuncu kırmızı çizgilerle kaplıdır. Meyve sulu ve tatlı kendisine ait özel bir aroması vardır. Sürekli ve yüksek ürün elde edilir. Ateş yanıklığı ve

kara lekeye orta decede hassastır. Seyreltme ile ideal meyve elde edilir. Mondial Gala, Galaxy Gala, Royal Gala, Ruby Gala gibi çeşitleri vardır. Diploid bir çeşit olup iyi bir tozlayıcıdır. Kendine verimlidir. Ayrıca Idared, Fuji, El Star, Breaburn,Granny Smith tarafından tozlanır. Hasat dönemi çeşitlere bağlı olarak Ağustos ve Eylülün ilk haftasıdır.

Prima

Çok güçlü, yüksek verimli bir çeşittir. Meyve orta irilikte, açık sarı kabuklu, hafif kırmızı yanaklıdır. Orta sulu, oldukça ekşi, hoş bir tadı vardır. Uzun süre muhafaza edilemez. Hasat Ağustos ortasındadır.

3. Kışlık Elma Çeşitleri Golden Delicious Kökeni: ABD orjinli olup, 1890'da bulunmuştur. Meyve Özellikleri: Altın sarısı, silindirik-konik ve yüksek kaliteli. Eylül ayının son haftasında hasat edilir. Soğuk hava deposunda Mart ayına kadar saklanabilir. Tüm bölgelere uyar. Ağaç özellikleri : Orta kuvvette, yarı dik, yayvan ve verimli Tozlayıcıları : Elstar, Fuji, Gala, Granny smith, Starking Delicious, Red Chief

Fuji Kökeni: Ralls Jannet x Red Delicious melezidir. Meyve Özellikleri: Sarımsı kabuk üzerine portakal kırmızısı akıntılar, beyaz etli, gevrek suludur. Orta büyüklükte meyvelere sahiptir Ağaç özellikleri : Kuvvetli gelişir, her yıl detaylı budama yapılmalıdır. Tozlayıcıları : Kendine verimlidir. Aynı zamanda çiçek açan diploid çeşitler ve Golden Delicious, Mondial Gala ile Grany Smith tozlayıcısıdır. Hasat Zamanı : Ekim ayının ikinci yarısı

Granny-Smith

Kökeni: 1800'ün başında Avustralya'da tesadüf çöğürü olarak bulunmuştur. . Meyve Özellikleri: Meyveleri orta iriliktedir. Yeşil renkli olmasına rağmen bazı yörelerde kırmızı yanak yapabilir. Ağaç özellikleri : Kuvvetli ve dik büyür. Tozlayıcıları : Kendine verimlidir. (Golden Delicious, Red Delicious, Fuji çeşitleri de tozlayabilir) Hasat Zamanı : Ekim sonu

Breaburn Kökeni: Yeni Zellanda da 1952 yılında tesadüfen çöğür olarak bulunmuştur. Meyve Özellikleri: Tatlı ekşi, aroması çok iyi, gevrek, cezbedici bir tadı vardır. Konik şeklinde orta iriliktedir. Sarı zemin üzerinde alev rengindedir. Ağaç özellikleri : Zayıf gelişir, spur tip büyür, erken çiçek açar. Erken meyveye yatar, bol meyve verir, seyreltmek gerekir. Tozlayıcıları : Kendine verimlidir. (Golden Delicious, Red Delicious, Fuji çeşitleri de tozlayabilir) Hasat Zamanı : Ekim sonu

Red Delicious Grubu

Tadı hoş bir mayhoşluğa sahiptir, meyve eti gevrek ve suludur. Meyve şekli uzunlamasına koniktir. Meyveleri iridir ve kara lekeye hassas, ateş yanıklığına dayanıklı bir çeşittir. Hasat zamanı Eylül sonu Ekim başıdır. Tozlayıcıları Golden Delicious, Mondial Gala, Granny Smith ve Fuji'dir. Red Chief, Early Red One ve Scarlet Spur gibi önemli bazı çeşitler bu gruptandır.

Starkrimson Delicious

Orjini :ABD orjinli olup, Starking Delicious’un bir tomurcuk mutasyonu olarak 1952’de bulunmuştur. Ağaç Özellikleri : Ağacı orta kuvvette olup, yarı dik-dik gelişir, çok verimlidir. Meyve Özellikleri : Meyvesi iri, sıvama koyu kırmızı morumsu renkte, düzgün şekilli, çok iyi kalitelidir. Hasat Olumu : Eylül ortasında toplanır

Amasya elması Orjini : Anadolu’dur. Sinonimi : Misket, Amasya Misketi. Ağaç Özellikleri : Orta kuvvette büyür, Yayvan bir taç yapar. Uzun ömürlüdür. Meyve Özellikleri : Meyvesi orta irilikte, Karın tarafı genişçe, kabuğu ince, sert, güneş gören yüzü koyu, diğer tarafları açık kırmızı ve yer yer yeşil zemin rengi görülmektedir. Meyve eti hafif yeşilimtırak-beyaz, tatlı, sulu, yeme olumunda gevrek ve kokuludur. Hasat Olumu :Eylül ayının ikinci haftası Tozlayıcıları : Golden Delicious, Starking Delicious, Granny Smith, Beacon.

Hüryemez

Orjini : Anadolu. Ağaç Özellikleri : Ağacı kuvvetli gelişir, yarı dik-yayvan, orta derecede verimlidir. Meyve Özellikleri : Meyvesi iri, yeşil zemin üzerine sarı renkli, basık-yuvarlak şekilli ve iyi kalitelidir. Hasat Olumu : Eylül ayının 3. haftasında toplanır. Tozlayıcıları : Golden Delicious, Starking Delicious, Jonathan

1. Spur Elma Çeşitleri

ABD’de 1950’li yılların başından itibaren özellikle Red Delicious, Starking Delicious ve Golden Delicious elmalarında bilinen standart çeşitlere göre habitüsü, gelişme kuvveti ve dallanma şekli farklı ağaçlar meydana getiren mutantlar saptanmıştır. Bu mutantlar gelişme kuvveti az olan, daha küçük, toplu, sık dallı ve erken meyveye yatan ağaçlar meydana getirmişlerdir. Ağaçlar üzerinde meyve dalı olarak daha çok topuz (spur) gibi kısa meyve dallarının bulunduğu görülmüştür. Bu mutantları diğerlerinden ayırt etmek için çok sayıda topuz dalı teşkil etmelerinden dolayı “spur” adı verilmiştir. Spur elmaların en göze çarpan özelliği, ağacının sık yapraklı ve toplu görünüşlü olmasıdır. Spur tip ağaçlarda yapraklar daha küçük, kalın dokulu, koyu yeşil ve sayıca daha fazladır. Meyveleri daha cazip renkli ve olgunlaşma zamanları 5-15 gün daha geçtir. Meyveler daha iri ve büyüklük bakımından daha homojendir.

a. Red Delicious’un mutantları : Starkspur Red Delicious, Cooper Zanzi Spur Delicious b. Starking Delicious’un mutantları : Topred, Redspur, Starkrimson, Wellspur c. Golden Delicious’un mutantları : Golden Auvil Spur, Golden Starkspur, Yellowspur d. Winesap’ın mutantları : Mance Spured Red Winesap, Farrington Spured Red Winesap, Shell Spured Red Winesap, Starkspur Winesap e. Granny Smith’in mutantları : Granny Smith Spur

ELMANIN DÖLLENME BİYOLOJİSİ

Elma çeşitlerinin bir kısmı da 51 kromozomludur (3n=51). Böyle çeşitlere triploid denir. Bunlarda, eşey hücrelerinin oluşumu sırasında mayoz bölünmede kromozomlarda normal bir dağılım olmadığından gerek çiçek tozlarında gerekse yumurta hücresinde değişik sayıda kromozom bulunur. Bu nedenle, bunların çiçek tozları şekil ve büyüklük bakımından homojen değildir. Triploid çeşitlerin tamamı kendiyle uyuşmazdır. Bu çeşitlerden ürün alabilmek için mutlaka tozlayıcı kullanmak gerekir. Tozlayıcı, uyartılı partenokarpik meyve oluşumunu sağlamak için kullanılmaktadır.

Bazı diploid çeşitler: Amasya, Ferik, Karasakı, Barguzu, Red Delicious, Golden, Starking, Starkrimson, Jonathan, Rome Beauty, Spartani Gala, Melrose

Bazı triploid çeşitler: Hüryemez, Gümüşhane, Çakıldaklı, Gök, Furunüstü, Arkansas, Canada Renet, Winesap, Staymared, Jonagold, Stayman Winesap, Red Boskoop, Improved Blackstayman

Elma çeşitleri genellikle kendine verimli değildir. Elma çeşitlerinin bir kısmı kromozom yapısı bakımından diploiddir. Bunların soma hücrelerinde 34 kromozom bulunur (n=17). Böyle çeşitler genellikle düzgün şekilli, homojen irilikte ve yüksek oranda çimlenen çiçek tozu oluşturur. Bu nedenle elma bahçelerinde tozlayıcı olarak diploid çeşitler kullanılır. Elma çeşitlerinin bir kısmı da 51 kromozomludur (3n=51). Böyle çeşitlere triploid denir. Bunlarda, eşey hücrelerinin oluşumu sırasında mayoz bölünmede kromozomlarda normal bir dağılım olmadığından gerek çiçek tozlarında gerekse yumurta hücresinde değişik sayıda kromozom bulunur. Bu nedenle, bunların çiçek tozları şekil ve büyüklük bakımından homojen değildir. Triploid çeşitlerin tamamı kendiyle uyuşmazdır. Bu çeşitlerden ürün alabilmek için mutlaka tozlayıcı kullanmak gerekir. Tozlayıcı, uyartılı partenokarpik meyve oluşumunu sağlamak için kullanılmaktadır. Elma çeşitleri arasında birbirleriyle uyuşmazlık gösterenler de bulunmaktadır. Çeşitler arasındaki bu uyuşmazlık tipine genellikle standart bir çeşitten tomurcuk mutasyonu sonucu meydana gelen mutantlarla ana çeşit arasında rastlanır.

Uyuşmazlık gösteren bazı elma kombinasyonları: Melrose x Red Delicious Rome Beauty x Galia Beauty Barguzu x Yağlı Halep Melrose x Jonathan Arkansas x Grimes Golden Red Delicious x Richared (Red Delicious mutantları) Jonathan x Jonared ve Blackjon Northern Spy x Red Spy

Elma çeşitlerinde tozlanma böceklerle olur (entomofil). Tozlanmada arılar, özellikle de bal arıları önemli rol oynar. Tozlanmanın yeterli olabilmesi için her 5 da alan için 1 kovan bulundurulmalıdır. Elma çeşitlerinde etkili tozlanma periyordu çeşit ve sıcaklığa bağlı olarak 2-9 gün arasında değişmektedir. Yapılan çalışmalarda bazı çeşitlerin çiçek tozlarının 4.7 oC’nin altında çimlenemediğini bildirilmiştir. Çiçeklenme döneminde hava sıcaklığının 14 oC’nin üzerinde olmasının arı faaliyeti, tozlanma, çiçek tozlarının çimlenmesi, çim borularının gelişmesi ve döllenme üzerinde olumlu etkileri vardır.

Kaynaklar Özçağıran R., Ünal, A., Özeker, E., İsfendiyaroğlu, M., 2005. Ilıman İklim Meyve Türleri Cilt-1, 2, 3. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları No.553, Ege Üniversitesi Basımevi, Bornova-İzmir. Akgül, H. 2005 (ed). Meyve Çeşit Kataloğu, Eğirdir Bahçe Kült. Arş. Enst. Isparta, Yayın No: 12.

ELMANIN ÇOĞALTILMASI

Tohum anaçları Bu anaçlar tohumla çoğaltılırlar. Virüsler elmalarda tohumla yayılmadığından bu bakımdan avantajlıdırlar. Yabani elmaların tohumlarından elde edilen bitkilere çöğür, kültür çeşitlerinin tohumlarından çıkanlara yoz adı verilir. Yozlar ve çöğürler çeşitli özellikleri bakımından birbirlerine benzer davranırlar. Her ikisi de kuvvetli veya çok kuvvetli ağaçlar oluştururlar. Üzerlerine aşılı çeşitler geç meyveye yatarlar, ağaçlar uzun ömürlü ve bol mahsullü olurlar. Tohum alınacak yabani elma çeşitleri triploid çeşitler olmamalıdır. Ülkemizde tohum kaynağı olarak meyve suyu veya konserve fabrikalarındaki posalar kullanılmaktadır. Elma tohumlarının çimlenebilmeleri için bunların 0-7 oC arasında 60-70 gün kadar katlanması gerekir. Elma çöğürleri hem ilkbaharda sürgün hem de sonbaharda durgun T göz aşısıyla aşılanırlar.

Klon Anaçları

Vegetatif yöntemlerle çoğaltılan anaçlardır. Bu anaçlara aşılı fidanlarla daha homojen elma bahçeleri kurulmaktadır.

East Malling Elma Anaçları

Günümüzde elma yetiştiriciliğinde kullanılan en önemli klon anaçlarıdır. EM anaçları tepe ve hendek daldırması, kök veya odun çelikleri ile çoğaltılırlar. Genellikle elma çeşitlerinin çoğu ile aşılamada tam bir uyum gösterirler. Bu anaçlar çok bodur, yarı bodur, kuvvetli ve çok kuvvetli olarak sınıflandırılmaktadır.

Bazı elma anaçlarının oluşturduğu taç büyüklükleri

Çok Bodur Malling Klon Anaçları (M27, M8, M9)

M27: Çok erken meyveye yatırır. Kök sistemi çok zayıftır. Destek ihtiyacı vardır. Elma Pamuklu Biti’ne ve Ateş Yanıklığı’na hassastır. Pratikte büyük ölçüde hem anaç hem de ara anaç olarak kullanılmaktadır. Son yıllarda hobi amaçlı saksıda yetiştiricilik için de kullanılmaktadır. M8: Çok bodurdur. Kök sistemi zayıf ve kökleri ince olup, kolay kırıldığından, toprağa bağlantısı çok zayıftır. Bu yüzden daha çok ara anaç olarak kullanılmaktadır. M9: Bu anaca dikili çeşitler 1. veya 2. yılda meyve vermeye başlarlar. Kök sistemi zayıf olduğundan mutlaka desteğe ihtiyaç duyar. Ağaçları 25 veya daha az yıl yaşar. Yüksek verimlidir. Meyveler iri ve gösterişlidir. Verimli topraklar ister. Kuraklığa, toprak yorgunluğuna, kök kanserine

ve elma pamuklu bitine duyarlıdır. Kök boğazı çürüklüğüne dayanıklıdır. Soğuklara dayanımı ortadır. Farklı klonları mevcuttur. M9 çok bodur olmasına karşılık, EMLA M9 bodur karakterlidir. M9 anacı tepe daldırması ile ya da son yıllarda son yıllarda çokça uygulanan ve daha başarılı olan sıra üzeri hendek daldırmasıyla (stool bed) çoğaltılmaktadır. Odun çeliklerinin köklenme oranları düşüktür.

P.22 : Orijini M.9 x Common Antonovka melezlemesi Polonya ıslah programından elde edilen çok bodur bir anaçtır. M.27 ve M.9 EMLA arasında büyüklükte bir ağaç oluşturur. Kök boğazı çürüklüğüne dayanıklı ama ateş yanıklığı ve elma pamuklu bitine hassastır. P.22 kış şartlarına uygun, bodur, ümit verici bir anaçtır.

Mark(MAC.9): 1979 yılında Michigan üniversitesi tarafından elde edilen bir anaçtır(MAC.9). M.9un açıkta tozlanan bir çöğürüdür. Mark kök boğazı çürüklüğüne dayanıklıdır ama ateş yanıklığı ve elma pamuklu bitine hassastır. Bud.9 : Budagovsky 9; Sovyet Rusya'da M.8 x Red standart çeşidinin melezlemesinden elde edilen bodur bir anaçtır. B.9, Red-Leafed Paradise 9 ve Paradizka Krastnolistnoya 9 olarak ta bilinir. Yaprakları kırmızıdır. Bud.9’un ağaç büyüklüğü M.9 ve M26 arasındadır ama genellikle M.9 büyüklüğüne daha yakındır. Yüksek verimli ile erkenci bir anaçtır. Desteğe ihtiyaç duyar. Bud.9 kök boğazı çürüklüğüne dayanıklı ve ateş yanıklığı ve elma pamuklu bitine hassastır. Tepe daldırması (Stoolbed) ile üretmek zordur. Bud.9’un kışa dayanımı iyidir.

Bodur East Malling Klon Anaçları

M26: M.9 x M.16 melezlenmesi sonucu 1959’da East Malling tarafından ortaya çıkarılan bodur bir anaçtır. Kökleri M9’dan daha az kırılır. Toprağa bağlantısı M9’dan daha iyidir. Meyveye erken yatırır. Meyveye yatması M9’dan 1 yıl sonradır. İyi drenaj ister. Elma Pamuklu Biti’ne, Kök Boğazı Çürüklüğü’ne ve Kök Çürüklüğü Mantarı’na duyarlıdır. Kök kanserine dayanıklıdır. M.9’dan yaklaşık %50 daha büyük taç oluşturur. Bazı durumlarda M.26 üzerindeki ağaçlar serbest olarak (desteksiz) ayakta kalabilir. Kış şartlarına M.9 ve M.7den daha iyi dayanan bir anaçtır ve kışa dayanımı P.22, P.2 ve O.3’e benzerdir. M.26 tepe daldırması (Stoolbed) ile M.9dan daha iyi üretilir. Odun çeliği ve yeşil çelikle kolaylıkla çoğaltılır.

Yarı Bodur Klon Anaçları

M7: M9’a göre daha büyük ağaçlar oluşturur. Kök sistemi M9’dan daha kuvvetlidir. Erken meyveye yatırır. Yüksek toprak nemine dayanıklı, buna karşılık Kök Kanseri’ne ve Kök Boğazı Çürüklüğü’ne duyarlıdır. Tepe ve hendek daldırması ile çoğaltılır. . M.7 ağacı çöğür ağacının %50-65 büyüklüğünde ve M.26 üzerine aşılı ağaçlardan yaklaşık %30 daha taç oluşturur. Verimlidir ve toprak tipleri ve iklim bakımından geniş bir alana uyumludur. Tepe daldırması (Stoolbed) ve yeşil çelikle kolaylıkla çoğaltılabilir. M4: Çöğür anacının oluşturduğu büyüklüğün %80-85i kadar bir büyüklük yapar. Orta erken meyveye yatar. İyi verimlidir. Desteğe ihtiyaç duymaz. Kışa orta derecede dayanır. Toprak isteği fazla seçici değildir. Toprak isteği bakımından geniş bir adapte kabiliyeti vardır. Kök çürüklüğüne dayanıklı, ateş yanıklığına toleranstır. MM.106 : Norton Spy ve M.1 melezidir. Sık dikime eğilimin artması ve verim yönünden iyi performans göstermesi sebebiyle hızla yaygınlaşarak kısa zamanda en popüler anaçlardan biri olmuştur. Çöğür anacının %70’i ve yaklaşık M.7 anacı kadar büyüklükte ağaç yapar. ABD ve İngiltere'de en çok kullanılan elma klon anacıdır. Ağaçları hafif ve kuruca topraklarda daha küçük, iyi topraklarda daha büyük olur. Herek gerektirmez. Ateş yanıklığından etkilenmemiştir. Odun çeliği ve yeşil çelikle kolayca köklenebilir; daldırmada da iyi sonuç verir. Kök boğazı çürüklüğüne hassastır.

Kuvvetli Klon Anaçları M1, M13, M25: Bu anaçlar kuvvetli bir kök sistemi ve taç oluştururlar. Büyük ağaç oluşturmayan çeşitler ve zayıf topraklar ile kışı soğuk geçen bölgeler için uygun bir anaçtır. M13 ağır ve nemli topraklar için önerilebilir. Her iki anaç ta daldırma, kök ve dal çelikleri ile çoğaltılabilir.

MM111 : Northern Spy ve Merton 793 melezi olarak elde edilmiştir. M.2 kadar büyüklükte ağaç yapar. Ancak daha verimli olduğu ve daha erken meyveye yattığı için M.2 yerine kullanılmaktadır. Tepe daldırması (Stoolbed) ile kök sistemi geliştirilerek oldukça kolay çoğaltılır.

Çok Kuvvetli East Malling Klon Anaçlar

M12: Bu anaç gençlik döneminde çok kuvvetli büyür ve meyveye geç yatar. Meyvelerinde renk oluşumu iyi değildir. Kök Uru’na dayanıklıdır. M16: Toprağa iyi tutunur, ağaçlarını çöğürünki kadar geliştirir. Tepe daldırması (Stoolbed) ile çoğaltılabilir. Pamuklu bite hassastır. Diğer kuvvetli anaçlara göre meyveye erken yatar.

Çok Kuvvetli Malling-Merton Elma Anaçları (MM 104, MM 109)

East Malling elma anaçlarının eksikliklerinin giderilmesi sonucu yapılan ıslah çalışmasından elde edilen anaçlardır. Bu anaçların özellikleri sırasıyla şunlardır:

a) Elma Pamuklu Biti’ne dayanıklıdırlar. Aynı özelliği üzerine aşılı çeşitte de gösterirler. b) Kök Boğazı Çürüklüğü’ne dayanıklıdırlar. c) Aynı kuvvetteki Malling anaçlarına göre daha erken meyveye yatarlar. d) Çelikle ve tepe daldırması yoluyla çoğaltılmaları daha kolaydır. e) Küllemeye duyarlıdırlar. f) Yüksek verimlidirler. g) Toprağa bağlantıları iyidir. Kök sürgünü yapmazlar.

MM.109 : M.2 ve Northern Spy melezi olarak elde edilmiştir. Ağaçları çöğürün anacı kadar taç yapar. Pamuklu bite dayanıklı olup erken meyveye yatar. Su tutan topraklara çok hassastır. Büyük ağaç yaptığından dolayı fazla kullanılmamaktadır.

Diğer Elma Anaçları

MAC 39, Bud.146, Bud. 491, G 65, J 9, O.3, C.6, Bemali, OAR.1, Geneva 30, P.1, P.2, P.16, CG.10, CG.24, V.5-1, V.5-2, V.5-4, V.5-7 gibi orta ve sık dikime uygun, yeni anaçlar arasındadır.

Stool Bed Yöntemi Hendek, tepe ve düz daldırmanın kombinasyonu şeklinde oluşturulmuş olan bu daldırma metodu birim alandan elde edilen anaç sayısı bakımından, diğer daldırma metotları içerisinde en iyisidir. Ayrıca fidan üreticisi için tohumla üretim yapmaktan daha karlıdır. Zira sadece ilk yıl dikim masrafı haricinde fazla masrafı yoktur. Klon anaçlarının çoğaltılmasında kullanılan bu daldırma metodu ile elma, kiraz ve vişne klon anaçları ile ayva anaçları çok başarılı bir şekilde çoğaltılabilmektedir. Vegatatif üretim metotlarının her hangi birisiyle elde edilmiş olan köklü anaçlar, bölgenin iklim şartlarına göre kış veya ilkbahar döneminde, sıra üzeri 20-25 cm, sıra arası 150 cm ve toprakla 45 derece açı yapacak şekilde meyilli olarak dikilirler. Dikim esnasında ana bitkinin 15-20 cm‘lik kısmı toprağa gömülmeli toprak dışında kalan kısmında takriben 1/3’ü (20cm) kısaltılmalıdır. Anacın uç kısmı güneye doğru meyilli olmalıdır. Ve en son bitki (güney uçtaki) ters istikamette dikilir. O yıl büyümeye terk edilen anaçlar, Temmuz ayında başlamak üzere, haftada bir defa gittikçe artan oranlarda yatırılır ve her anaç önündeki anaca birkaç yerinden temas edecek şekilde sarılır. Böylece yıl sonunda yatırma işlemi tamamlanmış olur. Anaçların yatırıldığı toprak sathının gayet düz olması esastır. Anaçları toprak üzerine sabitlemek etmek için çatal kazık veya U şeklinde demir çubuklar kullanılır. Bu şekilde yatırılan anaçlar, ertesi yıl ilkbahara kadar üstü açık bir vaziyette kalırlar. İkinci yıl ilkbaharda, yani vegetasyon başlangıcında ana bitkilerin yan sürgünlerinin tamamı az (1-2 cm) tırnaklı biçimde çıkarılır. Mayıs ayından itibaren ana bitkilerin gövdelerinden çıkan sürgünler, 15cm yüksekliğe eriştiğinde her defasında 2cm olmak üzere haftada veya 10 günde bir boğaz doldurma işlemi uygulanır. Ağustos ayı sonuna kadar sürgünlerin dipten itibaren 10-15 cm’lik bir kısmı örtülmüş olur. Bu örtmelerden ilki torf ile diğerleri 17

ise toprakla yapılmalıdır. Burada dikkat edilecek bir hususta elma klon anaçlarının ise sadece ilk yıl birinci boğaz doldurmalarında torf kullanılmasıdır. PH 4-4,5 olan asitik karakterdeki torf, anaçlarda köklenmeyi kolaylaştırıcı bir etki yapmaktadır.

Elma klon anaçlarının çoğaltılmasında kullanılan stool-bed sistemi

ELMA BAHÇESİ KURMA

Çeşit Seçimi

Yetiştirilecek çeşitler mutlaka pazarda tutulan ve yüksek fiyatla satılan çeşitler olmalıdır. Seçilen çeşitler, bahçenin içinde bulunduğu ekolojik bölgeye uyum sağlamalıdır. Nemli bölgelerde yüksek nemden hoşlananlar yetiştirilmelidir. Elma çeşitlerinde uyuşmazlık görüldüğünden bahçede uygun miktarda tozlayıcı çeşit bulundurulmalıdır. Ayrıca, periyodisite eğilimi hafif olan ve her yıl düzenli meyve veren çeşitler tercih edilmelidir. Gerek ekonomik gerekse iklimsel nedenlerle, bahçede iki veya daha fazla çeşit bir arada yetiştirilmelidir.

Tozlayıcı Elma Çeşitlerinde Aranacak Özellikler a) Tozlayıcı çeşitler diploid olmalıdır. b) Dikilen çeşitlerde uyuşmazlık görülmemelidir. c) Çeşitlerin çiçeklenme zamanları birbirine uymalıdır. d) Çeşitlerin meyveye yatma zamanları birbirine uymalıdır. e) Tozlayıcı çeşitler mutlak ve şiddetli peryodisite göstermemelidir. f) Tozlayıcı çeşitler pazarda tutulan, yüksek değerde satılan çeşitler olmalıdır. g) Tozlayıcı çeşitler bol çiçek tozu meydana getiren ve döllenme yeteneği yüksek olan çeşitlerden seçilmelidir. h) Tozlayıcı sayısı çeşitlere bağlı olarak bahçede en az 1/8 veya 1/10 oranında olmalıdır.

Bahçe Yerinin Hazırlanması 18

Bahçe yerinin en az 1 m derinliğe kadar olan kısmının fiziksel ve kimyasal özellikleri incelenmelidir. Meyve ağaçlarının köklerinin gelişmesine uygun olmayan, geçirimsiz, sert zeminlerin, ana kayaların, kireçli tabakaların ve taban suyunun olup olmadığı belirlenir. Arazinin değişik bölgelerinden 0-30 cm, 30-60 cm ve 60-90 cm ve 1 m derinliğe kadar olan kısımlarından toprak örnekleri alınarak analiz yaptırılır. Bahçe kurulacak arazi genel bir temizlik yapıldıktan sonra gerekiyorsa drenaj önlemleri alınır. Eğer arazide daha önceden çok yıllık bitkiler yetiştirilmişse 2-3 yıl kadar tarla bitkileri yetiştirilmesi uygundur. Eğer zaman kaybedilmek istenmiyorsa fidanlar daha önce sökülen bitkilerin yerine değil, bunların ara boşluklarına dikilmelidir. Dikimden önceki yaz ve sonbaharda bahçe arazisi dikim için hazırlanır. Toprak önce derin sürülür. Gerekirse 2. sürüm de yapılabilir. Toprak analizi sonuçlarına göre temel gübrelemeler yapılabilir.

Fidanların Dikimi

Elma bahçelerinde dikim aralığı, iklim koşullarına, yetiştirme sistemine, bahçelerin kuruluş şekline, toprağın kuvvetine, kullanılan anaca ve çeşidin büyüme kuvvetine göre değişir. Çöğür anaçları : 8-10-12 m aralıklarla Bodur anaçlar : 1-3.5 m, 2-4 m aralıklarla Yarı Bodur anaçlar : 4-6 m aralıklarla

Meyilli arazilerde kontur dikim yapıldığından, ağaçlar arasındaki mesafe, meyilin derecesine göre azalır veya çoğalır. Elma fidanları 1 veya 2 yaşında aşılı fidanlardan seçilmelidir. Kışı çok soğuk geçen yerler dışında dikimler sonbahar-kış periyodunda yapılmalıdır. İşaretlenen yerlere 50 cm çap ve derinliğinde çukurlar açılıp, kök tuvaleti ve fazla dalları temizlenmiş fidanlar dikilir. Dikim sırasında toprak tavında olmalıdır. Çamurda dikim yapılmaz. Aşı noktası toprak yüzeyinin üstünde kalmalıdır.

Şekil1.6. Bahçe dikim şekilleri (kare, dikdörtgen, üçgen, satranç şekilli dikimler)

ELMA BAHÇELERİNDE YAPILAN YILLIK BAKIM İŞLEMLERİ

- Toprak işleme - Sulama - Gübreleme - Budama - Meyve seyreltmesi (Elle seyreltme, kimyasallarla seyreltme) - Herekleme - Hastalık ve zararlılarla mücadele

Meyve Seyreltmesi

Uygun ekolojik koşullarda elmaların meyve tutumu istenilenden fazla olabilir. Ağaçlar fazla meyveyi besleyemez, meyveler küçük ve kalitesiz olur. Elma ağaçlarında açan çiçeklerin %9- 10’unun meyve tutması yeterlidir. Fazlası durumunda kaliteyi arttırmak amacıyla seyreltme yapılır. Seyreltme önce budama, sonra çiçeklerin koparılması daha sonra da küçük meyvelerin koparılması şeklinde yapılır. Seyreltmede çiçek hüzmesinde ilk çiçek açanlardan ziyade, diğer çiçekler koparılır. Meyve seyreltmesi elmalarda 2 yolla yapılır:

Elle seyreltme: El ile seyreltmede küçük meyveler koparılıp atılır. Her çiçek hüzmesinde genellikle 1 meyve bırakılır. Bu genellikle ilk açan çiçekten oluşan meyvedir. Elle seyreltmede hesaplama yapmak gerekir. 4 x 3.5 m aralıklarla dikili Golden bahçesinden 4 ton alınması hesaplanıyorsa her ağaçta bırakılacak meyve sayısı 4000 / 71 = 56 kg’dır. 71 da’daki ağaç sayısıdır. Çapı 70-75 mm olan Golden meyvelerinin 6 tanesi 1 kg civarındadır. Her bir ağaçta bırakılacak meyve adedi 6 x 56 = 336’dır. Elle seyreltme masraflı bir iştir. İşçiliğin pahalı olduğu yerlerde bu yönteme göre daha ucuz olan kimyasallarla seyreltme kullanılır.

Kimyasal maddelerle seyreltme: Bu amaçla dinitro bileşikleri (DNOC), naftelen asetik asit (NAA), naftelen asetamid (NAd) ve Carbaryl gibi kimyasallar kullanılır. Dinitro bileşikleri %75-90 çiçeklenme döneminde ağaçlara uygulanır. Meyve tutumu yüksek olan çeşitlerde kimyasalın konsantrasyonu yüksek olmalıdır. NAA ve NAd meyvelerin ağaç üzerinde kalmasını sağlayan hormonu salgılayan normal yapıdaki tohumların gelişmesini engelleyerek, meyve gelişiminin yavaşlamasına ve uygulamadan 3-4 gün sonra önemli meyve dökümlerine neden olur. Kimyasal meyve seyreltmesi, az masraflı ve az zaman bir uygulamadır. Ancak bu yöntemle her yıl istenen sonucu almak mümkün değildir.

ELMALARDA BAZI ÖNEMLİ HASTALIK ve ZARARLILAR

Bazı Önemli Elma Hastalıkları - Virüsler, viroidler ve mikoplazmalar - Elma küllemesi - Karaleke - Monilya

Bazı Önemli Elma Zararlıları - Elma ağ kurdu - Elma iç kurdu

ELMALARIN HASADI

Meyvecilik bütün uğraşıların en sonunda özenle ve dikkatle yapılaması gereken önemli bir işlemdir. Hasatın doğru zamanda ve doğru şekilde yapılması önemlidir. Elma meyveler ağaç olumunda hasat edilir. Yeme olumuna, çeşitli depolarda belirli bir süre muhafaza edildikten sonra ulaşırlar. Elmalarda hasat ne zamanından önce ne de zamanından sonra yapılmalıdır. Yazlık elmalar hem ağaç olumuna hem de yeme olumuna ağaç üzerindeyken ulaşırlar. O yüzden yazlık çeşitler yeme olumunda hasat edilmelidir. Kışlık elmalarda ise ağaç olumu ile yeme olumu arasında çeşitlere göre değişmekle birlikte uzun bir süre isterler. Elmalarda ağaç olumu meyve eti sertliği, tam çiçeklenmeden olgunluğa kadar geçen gün sayısı, meyve kabuğunun üst ve zemin rengi ve meyvenin daldan ayrılma durumu gibi bazı özelikle dikkate alınarak saptanır.

ELMALARDA MUHAFAZA

Hasat edilen meyveler, pazara gönderilinceye kadar depolarda muhafaza edilirler. Elmalar, oda sıcaklığındaki depolarda, soğuk hava depolarında ve değişik atmosferli depolarda muhafaza edilirler. Soğuk hava deposundaki muhafaza sırasında hava oransal nemi depoda % 85-90 olmalıdır. Güzlük ve kışlık elma meyveleri -2 oC ile -3.5 oC’de donarlar. Bu nedenle, depoların sıcaklık derecesi hiçbir zaman bu derecelere düşürülmemelidir. Genellikle muhafaza derecesi 0-1 oC’dir. Muhafaza süresi çeşitlere göre 3-6 ay arasında değişir.

VERİM

Elma fidanlarının verime yatış süresi, kullanılan anaca ve bakım koşullarına anaca ve bakım koşullarına göre değişir. Çöğür anaçlarına aşılı olanlar 5. veya 6. yılda verime yatar. M9 anacına aşılı Golden elması 2. yıldan itibaren meyve vermeye başlar. M26 anacına aşılı spur çeşitler de 3. yıldan itibaren meyve verirler. Uygun ekolojik bölgelerde, iyi döllenme ve bakım koşullarında, tam verim çağında bulunan bir elma bahçesinde da’a 3 ton veya daha fazla alınabilir.

*** ARMUT ***

Dünyanın ılıman iklim bölgelerinde yayılmış bir meyve türüdür. Genellikle ılıman bölgeleri ve güneşli yöreleri sever. Kurağa karşı da dayanıklıdır. Bu nedenle dünya üzerinde geniş bir alana yayılmıştır.

ARMUDUN SİSTEMATİĞİ

Bölüm : Spermatophyta (Tohumlu Bitkiler) Alt bölüm : Angiospermae (Kapalı Tohumlu Bitkiler) Sınıf : Dicotyledoneae (Çift Çenekli Bitkiler) Takım : Rosales Familya : Rosaceae (Gülgiller) Alt Familya : Pomoideae Cins : Pyrus

Pyrus cinsinin dünya üzerinde 20 kadar türü vardır. Bunlar dünya üzerinde Asya, Avrupa ve Kuzey Amerika’da yerli olarak bulunurlar.

ARMUT KÜLTÜRÜNÜN TARİHİ

Armut yetiştiriciliğinin tarihi kayıtlara göre MÖ 9. yüzyıla kadar uzanmaktadır. Armut çok eskilerden beri Anadolu’da yetiştiriciliği yapılan bir tür olmuştur.

ARMUDUN ANAVATANI Armutun dünya üzerinde 3 anavatanı olduğu kabul edilmektedir. Bunlar; Çin Gen Merkezi: Bu merkez Çin, Mançurya, Japonya, Amur Vadisi ve Kore’yi kapsar. Bu gen merkezinin önemli türleri olarak Pyrus serotinia, P. ussuriensis, P. betulaefolia, P. calleryana ve P. variolosa verilebilir. Pyrus serotinia bazı kültür çeşitlerinin elde edilmesinde kullanılmıştır. P. ussuriensis armut ateş yanıklığı hastalığına oldukça, soğuklara ise çok dayanıklıdır. P. calleryana soğuğa, sıcağa ve ateş yanıklığı hastalığına dayanıklıdır. Çelikle çoğaltılabilen P. betulaefolia ile homojen çöğür materyali veren P. calleryana anaç olarak önemli olabilir. Her iki türün genç bitkileri hızlı gelişir. Orta Asya Gen Merkezi: Orta Asya Gen Merkezi alanı içerisinde Kuzey Batı Hindistan, Afganistan, Özbekistan ve Türkistan yer ırla. Bu gen merkezinin türleri arasında P. communis, P. heterophylla, P. korshinsky sayılabilir. Orta Asya Gen Merkezi’nden elde edilen kültür çeşitleri, P. communis ile P. heterophylla, P. korshinsky ve P. boissieriana melezidirler. Kafkasya ve Batı Asya Gen Merkezi: Bu merkezin en önemli türü P. communis’tir. Bundan başka P. salicifolia ve P. elaeagrifolia’da bu gen merkezinin türleridir. Bu üç tür içerisinde yayılma alanı en geniş olanı P. communis’tir. Söz konusu tür, Orta Asya’dan Kafkasya’ya, Anadolu ve Orta Avrupa’ya kadar bölgede yayılmıştır. Kültür armut çeşitlerinin büyük bir kısmı bu türden meydana gelmiştir. Ağaçları 15 m yüksekliğe erişir; yüksek, genellikle piramit şeklinde ve sık dallıdır. Tacın çapı 10-12m’yi bulur. Yaprakları oval, uzun-oval, sert ve derimsidir. Çiçekleri beyaz veya hafif pembedir. Meyveler değişik renk, şekil ve iriliktedir. Bu türün P. communis ssp. nivalis, P. communis ssp. piraster, P. communis ssp. salvifolia gibi alt türleri vardır.

Türkiye, armutların doğal yayılma alanı ve gen merkezi içerisinde bulunduğundan tür zenginliğine sahiptir. Ülkemizde bir çok armut türü ve alt türlerinin bulunduğu saptanmıştır. Bunlar

P. communis, P. communis ssp. sativa, P. amygdaliformis, P. elaeagrifolia, P. syriaca, P. hakkiarica, P. anatolica, P. bulgarica, P. salicifolia ve P. boissieriana’dır.

ARMUDUN EKONOMİK ÖNEMİ Armut ılıman iklim meyve türleri içerisinde, elmadan sonra en fazla üretilen türdür. Meyveleri genellikle sofralık olarak değerlendirilir. Ancak armuttan likör, sirke, meyve suyu, meyve salatası, reçel ve jöle de yapılabilir. Ayrıca tatlı, kek ve pasta yapımında da kullanılır. Olgunlaşmamış veya meyve eti sert olan armutlar pişirilerek te (sos, püre) tüketilebilir. Armudun su, şekerli şurup ya da kendi doğal suyu içerisinde konservesi de yapılabilir. Tüm armutlar iyi kalitede peynir ve cevizle birlikte servis yapılarak ta yenilebilir. Armut kurutularak ta değerlendirilebilir. Kurutulmuş armut protein, demir, A vitamini, C vitamini ve lif içerir.

Tablo 2.1. Armut meyvesinin kimyasal içeriği (100 g yenen kısımda) Maddeler Ort. Değerler Maddeler Ort. Değerler Su (g) 83.81 Kükürt 5.00 Protein (g) 0.39 Karoten (A vit – µg) 19.00 Yağ (g) 0.40 İyot (µg) 1.00 Karbonhidrat (g) 15.11 Thiamin (B1 vit-mg) 0.02 Toplam azot (g) 0.05 Riboflavin (B2 – mg) 0.04 Sodyum (mg) 3.00 B6 vitamini (mg) 0.01 Potasyum (mg) 125.00 C vitamini (mg) 4.00 Kalsiyum (mg) 11.00 Toplam şeker (g) 10.40 Magnezyum (mg) 6.00 Glikoz (g) 2.40 Fosfor (mg) 11.00 Fruktoz (g) 7.40 Demir (mg) 0.25 Sakkaroz (g) 0.70 Bakır (mg) 0.11 Lif (g) 2.40 Çinko (mg) 0.12 Malik asit (g) 0.20

Tablo 2.2. Kıtalara göre armut üretim miktarları (FAO) Kıtalar Üretim Miktarı (ton) Dünya Üretimindeki Payı (%) Asya 16.353.103 74,65 Avrupa 3.091.378 14,11 Amerika 1.630.012 7,44 Afrika 677.526 3,09 Okyanusya 155.367 0,71 DÜNYA 21.907.395

Tablo 2.3. Ülkelere göre armut üretim miktarları (FAO) Ülkeler Üretim Miktarı (ton) Dünya Üretimindeki Payı (%) Çin 14.388.381 65,68

ABD 849.320 3,88 İtalya 831.100 3,79 Arjantin 520.000 2,37 İspanya 404.100 1,84 Türkiye 384.244 1,75

Tablo 2.4. Ülkelere göre armut ihracat değerleri (FAO) Ülkeler İhracat Miktarı (ton) Dünya İhracatındaki Payı (%) Arjantin 464.946 18,87 Çin 446.708 18,13 Hollanda 312.182 12,67 Belçika 231.855 9,41 ABD 169.234 6,87 Türkiye 6.406 0,26

DÜNYA 2.464.179

Grafik 2.1. Ülkemizde son 20 yıllık armut üretim değerleri (FAO)

Armut üretimimiz bazı yıllar dalgalanma göstermekle birlikte genellikle bir artış eğilimi içerisinde olmuştur. Ancak doksanlı yılların başından itibaren Ateş Yanıklığı (Erwinia amylovora) hastalığının ülke çapında yayılmasıyla önemli mahsul kayıpları meydana gelmiştir. Bu zarar özellikle kültürel bakım işlemlerinin tam olarak yapılmadığı, dağınık haldeki yetiştiricilikte çok fazla olmuş ve kapama bahçelere de önemli zararlar vermiştir. Bu durum yeni bahçelerin kurulmasını da engellemiştir.

ARMUDUN MORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ

Habitüs

Armut ağaçları daha çok dikine büyür. Çeşitlerin çoğunda ağaçlar piramit şeklini alır. Bazı çeşitler ise yayvan taç oluşturur.

Gövde

Düzgün ve dik bir gövde teşkil eder. Gövde genellikle koyu gri renklidir. Kabuk rengi ve kalınlığı çeşitlere göre değişir. Kabuk, genç ağaçlarda düzgün, yaşlılarda ise parçalıdır. Odunu oldukça serttir.

Kök

Genel olarak toprak içerisinde derinlere iner. Bazen kazık kök teşkil eder. İyi topraklarda ve sulanan yerlerde aşılı fidan dikilerek kurulan bahçelerde, kazık kökten çok, yan ve saçak kök oluşur.

Dallar

Dal yapısı elmanınkine benzer. Elmada olduğu gibi odun ve meyve dalları ayırt edilir. Meyve dalları topuz, kargı, dalcık ve çıtanak olarak adlandırılır.

Şekil 2.1. Armutlarda meyve dallarının görüntüsü

Tomurcuklar

Armutlarda tomurcuklar odun ve çiçek tomurcuğu olmak üzere ikiye ayrılır. Dallar üzerinde yanal olarak bulunan tomurcuklardan genellikle yapraklar meydana gelir. Çiçek tomurcukları genellikle meyve dallarının uçlarında ve bazı çeşitlerde de uca yakın boğumlardaki yaprak koltuklarında oluşur. Armutların çiçek tomurcukları karışık yapıdadır.

Yapraklar

Bazıları yuvarlakça, bazıları oval yuvarlakça şekle sahiptir. Yaprak şekli ve büyüklüğü çeşitlere göre değişir. Kenarları ince testere dişlidir. Yaprak ucu sivridir. Üst yüzü yeşil, alt yüzü açık veya mat yeşildir.

Çiçekler

Bir çiçek tomurcuğunda genellikle 5-7 adet çiçek ve çok sayıda yaprak bulunur. Hüzme şeklinde açan çiçeklerin açılma sırası çeşitlere göre değişiklik gösterir. Çiçeklerin açılış sırası aşağıdaki şekillerde gerçekleşir:

a) Hüzmede ilk olarak tepedeki çiçek açar. Bundan sonra en alttaki çiçekten başlayarak, çiçeklenme yukarı doğru devam eder.

b) Hüzmede çiçeklenme aşağıdan yukarı doğru sıra ile olur ve en son tepedeki çiçek açar.

c) Hüzmede önce en alttaki çiçekler, sonra tepedeki çiçek ve daha sonra da bu ikisinin arasındaki çiçekler açılır.

Çiçeklenme şekli çeşitlere göre karakteristik bir durum gösterir. Çiçeklerin açılma zamanı ve çiçeklenme süresi çeşide ve bölgeye göre değişmekle beraber, her zaman elmalardan önce olur.

Armudun her bir çiçeğinde 5 çanak, 5 taç, 15-20 erkek organ ve 5 adet de dişi organ bulunur. Taç yaprakları genellikle beyaz renklidir. Ancak bazı çeşitlerde pembe hatta kırmızı renkli olabilir. Erkek organlarda başçıklar kırmızı, dişi organların tepeciği sarıdır. Yumurtalık 5 karpelden oluşmuş, 5 bölmelidir. Her bölmede 2 tohum taslağı bulunur. Yumurtalık alt durumludur. Şekil 2.2. Armut çiçeğinin ve alt durumlu çiçeğin görüntüsü

Meyve

Meyvenin rengi, şekli ve iriliği (80-400 g) çeşide göre değişir. Armut meyvesi yalancı meyvedir. Meyve eti beyaz veya krem renkte, yumuşak, sulu ve bazı çeşitlerde aromalıdır. Bazı armut çeşitlerinin meyvelerinde taş hücreleri oluştuğu için, bunlar yenirken ağızda kumlu bir his bırakır. Şekil 2.3. Armutta pericarp kısımları

Exocarp

Mezocarp

Endocarp

Pomolojik Sınıflandırma

Yağ armutları Misket armutları Yarım yağ armutları Erimez armutlar Bergamotlar Tarçın armutları Yarı bergamotlar Uzun hoşaf armutları Yeşil uzun armutlar Yuvarlak hoşaf armutları Sürahi armutları Uzun şıra armutları İri armutlar Yuvarlak şıra armutları Paslı armutlar

BAZI ÖNEMLİ ARMUT ÇEŞİTLERİ

1. Yazlık Elma Çeşitleri - Duchesse d’Angouleme - Limon Armudu - Abate Fetel (Abbe Fetel) - Akça - Conference - Mustafa Bey - Beurre Bosc - Precoce Coscia - Doyenne du Comice - Dr. Jules Guyot - Ya Li - Santa Maria - Seckel - Williams - Potamac - Williams Bovey - Starkrimson 3. Kışlık Armut Çeşitleri - 20th Century (Nijisseki) - Beurre Clairgeau - Ankara Armudu 2. Güzlük Armut Çeşitleri - Deveci Armudu - Beurre Hardy - Passe Crassane - Triumphe de Vienne

ARMUDUN DÖLLENME BİYOLOJİSİ

Döllenme biyolojisi bakımından armut çeşitleri, elmalarla büyük benzerlik gösterir. Diploid, triploid ve tetraploid çeşitler bulunmaktadır. Armut çeşitlerinde kendiyle uyuşmazlık vardır. Uyuşmazlığın derecesi çeşitlere göre değişir. Bazılarında kısmi, bazılarında ise mutlak uyuşmazlık söz konusudur. Kendiyle kısmi uyuşmazlık gösterenlerde kendi çiçek tozuyla tozlama ile elde edilen meyve tutumu, elmalara göre daha yüksektir. Bununla beraber güvenli ve bol verim alabilmek için tozlayıcı çeşitlerin kullanılması gerekir. Armutlarda bazı çeşitler partenokarpik meyve tutumuna meyillidirler (Williams, Passe Crassane, Conference, Winter Nelis). Armutlarda çiçeklenme zamanında zayıf güneşlenme, soğuk ve kapalı hava partenokarpiyi teşvik eder. Bazı armut çeşitlerinde de periyodisite görülür. Armutlarda çiçeklenme süresi hava koşullarına bağlı olarak 7-17 gün kadar devam eder. Böceklerle tozlanır. Armut çiçeklerinde salgılanan nektar miktarı ve içeriğindeki şeker miktarı az olduğundan arılar elma ağaçlarını armutlara tercih ederler.

ARMUDUN EKOLOJİK İSTEKLERİ

İklim İstekleri

Armut bir ılıman iklim meyve türüdür. Elmaya göre soğuklara daha az dayanır. Bu nedenle kuzey yarım kürede üst yetiştirme sınırı elmanın güneyinde kalır. Yükseklik bakımından da elma kadar yükseklere çıkamaz. Soğuklara dayanıklılık bakımından çeşitlere göre farklılıklar bulunmaktadır. Soğuklara en dayanıklı armut çeşidi B. d’Anjou’dur. Buna karşılık Williams soğuklara en hassas çeşitler arasındadır. -30 oC’nin altındaki sıcaklıklarda zararlanmalar görülür. Böyle yerlerde ticari armut bahçelerinin kurulması sakıncalıdır. Armut ağaçlarının çoğu -11 oC’de zarar görür. Armut elmaya göre daha fazla ortalama sıcaklık ister. Hava nispi nemi bakımından elma kadar seçici değildir. Ancak bazı çeşitlerde nemli yerlerde kalite yükselir. Soğuklama ihtiyaçları 1000-2000 saat arasında değişir.

Toprak İstekleri

Toprak bakımından fazla seçici değildir. Fakat toprak ne kadar derin, geçirgen, sıcak ve besin maddelerince zengin olursa ağaçların gelişmesi, verimi o kadar iyi olur. Toprak isteği kullanılan anaca göre değişir. Kuru, az derin ve taşlı topraklarda meyveler kumlu ve bozuk şekilli olur. Ağır ve nemli topraklarda ise, sofralık armutların meyve eti kaba ve yavan olur. Böyle topraklarda kışlık armutlar iyi olgunlaşmaz ve depoda muhafaza süreleri azalır. Derin, geçirgen ve tınlı topraklar armut yetiştiriciliği için uygundur. Ancak kireçli topraklarda ayva kloroz göstermesi nedeniyle armuda anaç olarak kullanılmalıdır.

ARMUDUN ÇOĞALTILMASI

Armutların kalıtsal yapıları heterozigot olduğundan, armudun kültür çeşitleri doğrudan tohumla çoğaltılmaz. Armutları çelikle çoğaltmak ta zordur. Bu nedenle armudun kültür çeşitleri aşı ile çoğaltılır.

Armut Anaçları

Ayva anaçları (Cydonia oblanga) Ayva A (Quince-A / Angers ayvası) Armut çöğürü Ahlat (P. elaeagrifolia) OHxF 333 OHxF 87 OHxF 97

Çeşitler anaçlar üzerine genellikle “T” göz aşısı kullanılarak aşılanırlar.

Şekil 2.4. Bazı armut anaçları

ARMUT BAHÇESİ KURMA

Kapama armut bahçeleri iki şekilde kurulur. Klasik sistemde ağaçların sıra arası ve sıra üzeri mesafeleri daha geniş tutulur. Ağaçlar arasındaki mesafe kullanılan anaca, toprağın yapısına, çeşidin büyüme gücü ve karakterine göre değişir. Dikim mesafesi, anaç armut çöğürü ise 6-10 m; ahlat veya P. amydaliformis ise 5-7 m; ayva ise 3-4 m olmalıdır. Bahçeden iyi verim alabilmek için tozlayıcı çeşitler unutulmamalıdır. Tozlayıcı oranı ana çeşide göre 1/8 – 1/10 olabilir. Bodur yetiştiricilikte sıra arası ve üzeri mesafeler son yıllarda bir hayli daralmıştır.

ARMUT BAHÇELERİNDE YAPILAN YILLIK BAKIM İŞLEMLERİ

- Toprak işleme - Sulama - Gübreleme - Budama - Meyve seyreltmesi (Elle seyreltme, kimyasallarla seyreltme) - Herekleme - Hastalık ve zararlılarla mücadele Meyve Seyreltmesi

Verimin çok olduğu yıllarda yapılır. Bir çiçek hüzmesinde 1 veya 2 meyve kalacak şekilde meyveler seyreltilir. Meyve bırakılan hüzmeler arası mesafe, meyve iriliğine göre 10-20 cm arasında değişir. Seyreltme elle ve haziran dökümünden sonra yapılır.

ARMUTLARDA BAZI ÖNEMLİ HASTALIK ve ZARARLILAR

Bazı Önemli Armut Hastalıkları - Armut Ateş Yanıklığı - Karaleke - Monilya

Bazı Önemli Elma Zararlıları - Armut Testereli Arısı - Armut Göz Kurdu - Elma İç Kurdu - Armut Yaprağı Emicisi (Armut psillidi)

ARMUTLARIN HASADI

Armut meyveleri elle ve özenle hasat edilir. Hasat, yazlık armutlarda sabah erken saatlerde, güzlük ve kışlık armutlarda meyvelerin üzerindeki çiğ kuruduktan sonra yapılmalıdır. Bir ağaçtaki meyvelerin tamamı bir kerede yada olgunlaşma homojen değilse 2-3 defada tamamlanmalıdır. Hasat zamanının saptanmasında; meyve kabuğunun zemin rengi, meyvenin daldan ayrılma kolaylığı, meyve eti sertliği ve çiçeklenmeden hasada kadar geçen süre dikkate alınır.

ARMUTLARDA MUHAFAZA

VERİM

Armut ağaçlarının verimleri üzerine kullanılan çeşit, anaç, ekolojik koşullar, bakım ve döllenme koşulları etki eder. Armut çöğürü ve ahlata aşılı ağaçlar 4.-7. yıldan itibaren meyve vermeye başlar. Meyve miktarı 15-20 yaşına kadar artar. Bu yaştaki ağaçtan ortalama 50-70 kg mahsul alınır. Ağaçlardan alınan meyve miktarı 20-50 yaş arasında hemen hemen aynı kalır. Ayva anacına aşılı ağaçlar 3. ve 4. yıldan itibaren meyve vermeye başlar. Bu ağaçlar tam verim zamanında ve uygun koşullarda 30-60 kg arası meyve verirler.

*** AYVA ***

Bir ılıman iklim meyvesi olan ayva (Cydonia oblanga) diğer meyve türlerine göre daha az yetiştirilmektedir. Dünyanın birçok ülkesinde ayva üretimi ya hiç yapılmamakta ya da çok az yapılmaktadır. Ayva meyvesinin tüketimi de diğer yumuşak çekirdekliler kadar yaygın değildir.

AYVANIN SİSTEMATİĞİ

Cydonia cinsi içerisinde bu türden başka, özellikle süs bitkisi olarak kullanılan C. japonica ve C. maulei olmak üzere 2 tür daha bulunmaktadır. Meyve şekline göre ayvalar; C. oblanga var. pyriformis (armut şekilli ayvalar) ve C. oblanga var. maliformis (elma şekilli ayvalar) olarak ikiye ayrılır.

AYVA KÜLTÜRÜNÜN TARİHİ Ayvanın Asya kıtasında en az MÖ 4000 yılından beri yetiştirildiği zannedilmektedir. Tarihi kayıtlara göre MÖ 8. yüzyılda ayva, eski Yunanlılar tarafından biliniyordu.

AYVANIN ANAVATANI Ayvanın Kuzey İran, Hazar Denizi dolayları, Güney Kafkasya, Horasan ve Anadolu’nun yerli bitkisi olduğu bildirilmektedir. Bazı botanikçiler ayvanın Kırım’da, Kuzey Yunanistan’da da yabani olarak bulunduğundan bahsetmişlerdir. Ayrıca yabani ayvalar Türkistan, Arabistan’ın güney kısımları, Suriye, Doğu Avrupa, İtalya, Güney Batı Avrupa ve Cezayir’de de yayılmıştır.

AYVANIN EKONOMİK ÖNEMİ Ilıman ve subtropik iklim koşullarında yetiştirilen ayvalar, meyveleri yumuşak ve sulu olduğu için sofralık olarak tüketilmektedir. Ancak serin bölgelerde ayva, hasattan hemen sonra sert, kumlu ve boğucu olduğundan, birkaç hafta süre ile depoda bekletilmektedir. Ayvalar taze tüketim yanında pişirilerek te tüketilmektedir. Ayrıca ayva meyvesinden komposto, marmelat, jöle ve reçel de yapılmaktadır. Ayva şarap yapımında da kullanılmaktadır. Ayva vitamin, mineral madde ve şeker açısından zengin, besleyici bir meyvedir. Ayrıca C vitamini ve pektin miktarı da oldukça yüksektir. Ayva sindirim sistemi için son derece faydalıdır, hazmı kolaylaştırır. Mide ve bağırsakları kuvvetlendirir ve ince bağırsak iltihabını iyileştirir. Kanı temizler, karaciğerin çalışmasını düzenler. Kaynatılarak suyu içilirse boğaz ağrılarına ve iltihaplarına iyi gelir.

Tablo 3.1. Ayva meyvesinin kimyasal içeriği (100 g yenen kısımda) Maddeler Ort. Değerler Maddeler Ort. Değerler

Su (g) 84.20 Kükürt 5.00 Protein (g) 0.30 Klor (mg) 2.00 Yağ (g) 0.10 Thiamin (B1 vit-mg) 0.02 Karbonhidrat (g) 6.30 Riboflavin (B2 – mg) 0.02 Toplam azot (g) 0.05 B6 vitamini (mg) 0.04 Sodyum (mg) 3.00 C vitamini (mg) 15.00 Potasyum (mg) 200.00 Toplam şeker (g) 6.30 Kalsiyum (mg) 14.00 Glikoz (g) 2.30 Magnezyum (mg) 6.00 Fruktoz (g) 3.70 Fosfor (mg) 19.00 Sakkaroz (g) 0.30 Demir (mg) 0.30 Malik asit (g) 0.80 Bakır (mg) 0.13 Çinko (mg) 0.50

Tablo 3.2. Kıtalara göre ayva üretim miktarları (FAO) Kıtalar Üretim Miktarı (ton) Dünya Üretimindeki Payı (%) Asya 334.498 67,27 Avrupa 72.243 14,53 Amerika 42.518 8,55 Afrika 46.978 9,45 Okyanusya 1.000 0,20 DÜNYA 497.237

Tablo 3.3. Ülkelere göre ayva üretim miktarları (FAO) Ülkeler Üretim Miktarı (ton) Dünya Üretimindeki Payı (%) Çin 105.000 21,12 Türkiye 96.282 19,36 Özbekistan 60.000 12,07 Arjantin 27.000 5,43 Azerbaycan 25.798 5,19 Sırbistan 15.061 3,03

Tablo 3.4. Ülkelere göre ayva ihracat değerleri (FAO) Ülkeler İhracat Miktarı (ton) Dünya İhracatındaki Payı (%) 32

Türkiye 6.970 35,17 Belçika 4.148 20,93 İspanya 2.260 11,40 Avusturya 2.199 11,10 Hollanda 1.323 6,68 Özbekistan 1.029 5,19

DÜNYA 19.817

AYVANIN MORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ

Habitüs

Büyük çalı ve ağaççık şeklinde bir gelişme gösterir. Gövdesi kısa, kırmızı kahverengi ve düzgün değildir. Kökleri yüzeysel gelişir.

Dallar

Genellikle seyrek dallanma gösterir. İnce, kısa genç dallar sık keçe tüylü olup, sarımtırak yeşil renktedir. Nispeten yaşlı dallar seyrek keçe tüylü ve kahverengi-yeşildir.

Tomurcuklar

Odun tomurcuğu ve karışık tomurcuk olmak üzere 2 tip tomurcuk vardır. Odun tomurcuklarında sürgün veya yaprak, karışık tomurcuklardan önce sürgün, bunun üzerinde yapraklar ve ucunda da bir çiçek meydana gelir.

Yapraklar

Ayva yaprakları yumurta veya geniş elips şeklindedir. Bazen de yuvarlakçadır. Yaprak kenarları düzdür. Yaprağın üst yüzü koyu yeşil, genç yapraklarda her iki yüz tüylü olup üst yüz sonraları tüysüzleşir.

Çiçekler

Çiçekler büyük, 4-6 cm çapında, beyaz veya pembe renklidir. İlkbaharda karışık tomurcukların açılması ile meydana gelen ve 10-15 cm kadar uzayan yeni sürgünlerin ucunda tek tek bulunur.

Meyve

Ayva botanik açıdan elma ve armuda benzer. Gerçek meyve değildir. Meyve şekli ve iriliği çeşitlere göre değişir. Meyve kabuğunun üzeri kısa sık tüylüdür. Meyve eti çeşide ve yetiştiği ekolojiye göre değişmek üzere, sert, kuru, boğucu veya gevrek, sulu ve güzel kokuludur. Çekirdek sayısı 20-40 arasında değişir. Meyve ağırlığı 200-400 g arasında değişir.

Şekil 3.1. Ayva çiçeğinin ve alt durumlu çiçeğin görüntüsü

Şekil 3.2. Ayvada pericarp kısımları

Mezocarp Exocarp Endocarp

BAZI ÖNEMLİ AYVA ÇEŞİTLERİ

1. Yerli Çeşitler

- Ekmek Ayvası - Tekkeş Ayvası - Şeker Gevrek Ayvası - İstanbul Ayvası - Limon Ayvası - Eşme Ayvası - Midilli Ayvası

2. Yabancı Ayva Çeşitleri

- Bereczcki (sin. Vrajna) - Gamboa - Champion - Portugal (sin. Lusitanica) - Meeches Prolific - Smyrna - Morava - Pineapple - Orange (sin. Apple Quince)

AYVANIN DÖLLENME BİYOLOJİSİ

Ayvaların döllenme biyolojisi üzerinde yapılan çalışmalar az olmakla birlikte, çeşitlerin önemli bir kısmının kendine verimli oldukları saptanmıştır. Ayvaların kromozom sayıları n=17’dir. Şimdiye kadar triploid ayva çeşitlerine rastlanılmamıştır.

AYVANIN EKOLOJİK İSTEKLERİ

İklim İstekleri

Ayva bir ılıman iklim meyve türüdür. Ilıman deniz ikliminden hoşlanır. Genel olarak, kuzey iklim bölgelerinde ve serin mikro klima alanlarında meyve kalitesi düşmekte ve meyve eti sert bir yapı kazanmaktadır. Ayvanın soğuklama isteği elma ve armuttan daha azdır. Ayva geç çiçek açtığından ilkbahar geç donlarından korunur. Ayva çok rüzgârlı yerlerde iyi sonuç vermez. Böyle yerlerde dalları kırılır. Şiddetli meyve dökümleri meydana gelir. Fazla yağmurlu bölgelerde ayva ağacının yaprak ve meyveleri, Monilya Hastalığı’ndan önemli ölçüde zarar görür.

Toprak İstekleri

Ayvalar her ne kadar değişik toprak tipleri üzerinde yetiştirilirse de, besin maddelerince zengin, süzek, kumlu-killi, sıcak topraklardan hoşlanırlar. Ayvalar toprak nemine genelde tölerans gösterirler. Soğuk ve nemli topraklarda meyve odunumsu bir yapı kazanarak kalite düşer. Kökler yüzlek olduğundan çok derin toprak yapısına ihtiyaç duymaz. Toprak pH’sı nötr veya hafif asit olursa iyi sonuç verir. Kireci yüksek topraklarda demir noksanlığından dolayı kloroz görülür.

AYVANIN ÇOĞALTILMASI

Ayva çeşitleri genellikle vegetatif yöntemlerle çoğaltılır. En fazla kullanılan yöntemler sırasıyla çelik, tepe daldırması ve dip sürgünleridir. Çelikle çoğaltmada köklenme yeteneği çeşitlere göre çok farklılıklar gösterir. Odun çeliği kullanılır. Çelikleri zor köklenen çeşitler aşı ile çoğaltılır. Bunun için kolay köklenebilen ayva anaçları kullanılır. Tohumla da çoğaltma yoluna gidilebilinir. Tohumla çoğaltılan çöğürler istenilen çeşitlerle aşılanır.

AYVA BAHÇESİ KURMA

Türkiye’nin birçok yöresinde ayva ağaçları, arazi kenarında sınır ağacı olarak yetiştirilir. Ancak son yıllarda Marmara ve ege Bölgeleri’nde kapama ayva bahçeleri kurulmaya başlanmıştır. Kapama bahçelerde ayvalar tek gövde üzerinde yetiştirilmektedir. Doğal olarak zayıf geliştiklerinden ayva fidanlar 4-5 m aralıklarla dikilir.

AYVA BAHÇELERİNDE YAPILACAK YILLIK BAKIM İŞLEMLERİ

- Toprak işleme - Budama - Sulama - Hastalık ve zararlılarla mücadele - Gübreleme

AYVALARDA BAZI ÖNEMLİ HASTALIK ve ZARARLILAR

Bazı Önemli Armut Hastalıkları - Ateş Yanıklığı - Monilya

Bazı Önemli Elma Zararlıları - Elma İç Kurdu - Akdeniz Meyve Sineği

AYVALARIN HASADI

Ayva bahçelerinde olgunluk zamanı, meyve kabuğunda yeşil rengin sarıya dönmesi ve meyve kabuğu üzerindeki havın el ile kolayca silinmesiyle anlaşılır. Erken toplanan meyveler genellikle sert, susuz, tatsız ve boğucu olur. Meyveler bir makas yardımıyla sapı kesilerek toplanır. Meyve eti çabuk zedelenir. Zedelenen yerler esmeleşir ve çürümeye başlar. Meyveler çiğ kalktıktan sonra toplanmalıdır. Bir ağaçtaki meyvelerin tümü genellikle bir defada hasat edilir.

AYVALARDA DEPOLAMA

Olgun ve uygun zamanda hasat edilmiş ayva meyveleri, soğuk hava depolarında birkaç ay; soğutmasız depolarda ise kısa bir süre muhafaza edilebilir. Depo sıcaklığı -0.6 oC ile 0 oC, nispi nemi % 85-90 olmalıdır. Yaklaşık muhafaza süresi 2-3 aydır. Ortalama meyve donma noktası -2.2 oC’dir.

VERİM

Ayva fidanları bahçeye dikildikten 2-3 yıl sonra meyve vermeye başlar. Ekonomik verim 8.- 10. yıldan itibaren elde edilir. Mahsul verimi giderek artar. Verim miktarı çeşide, kültürel bakım, ekolojik ve döllenme koşullarına göre değişir. 15-20 yaşındaki ağaçlardan 40-60 kg arasında meyve alınır. İyi bakım koşullarında, bu verim 25-30 yaşına kadar devam eder.