Elma, Ilıman Iklim Meyveleri Içerisinde Üretimi En Fazla Yapılan Türdür
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
ILIMAN İKLİM MEYVE TÜRLERİ-II *** ELMA *** Elma, ılıman iklim meyveleri içerisinde üretimi en fazla yapılan türdür. Kışın yapraklarını dökerler. Ağaç veya ağaççık şeklinde büyüyen elma, çok yıllık odunsu bir bitkidir. Meyvesi için yetiştirilmekle birlikte, bazı formları park ve bahçelerde dış mekân süs bitkisi olarak ta kullanılmaktadır. ELMANIN SİSTEMATİĞİ Bölüm : Spermatophyta (Tohumlu Bitkiler) Alt bölüm : Angiospermae (Kapalı Tohumlu Bitkiler) Sınıf : Dicotyledoneae (Çift Çenekli Bitkiler) Familya : Rosaceae (Gülgiller) Alta Familya : Pomoideae Cins : Malus Dünya üzerinde Asya, Avrupa ve Kuzey Amerika’da doğal olarak yetişen 30 kadar elma türü bulunmaktadır. BAZI ELMA TÜRLERİ Malus communis (Lam.) Poir. Batı, Orta ve Doğu Avrupa, Anadolu, Kafkasya, Türkistan ve Himalayalar’da yayılmış bir türdür. Ağaçları 12-15 m yüksekliğinde, kuvvetli büyür ve uzun ömürlüdür. Kültür elmalarına anaç olarak kullanılır. Sinonimleri: Pyrus malus L. Pyrus sylvestris Moench. Malus pumila Mill. Güney Doğu Avrupa, Küçük Asya, Kafkasya, Afganistan ve Altaylar’da yayılmıştır. Bitkileri orta kuvvette veya bodur ağaç şeklinde yada çalı formunda gelişir. Kök sitemi orta kuvvette veya zayıftır. Çok ender kazık kök oluşturur. Bol miktarda, yüzeysel gelişen saçak kök teşkil eder. Üzerine aşılı elma çeşitleri erken meyveye yatar. Ağaçları kısa ömürlüdür. Vegetatif yöntemlerle (çelik, daldırma gibi) çoğaltılabilir. Sinonimleri: Pyrus pumila Mill. Bu türün bazı önemli varyeteleri bulunmaktadır. Bunlardan bazıları; M. pumila var. domestica: Avrupa kültür elma çeşitlerinin çoğunun bu varyeteden meydana geldiği düşünülmektedir. M. pumila var. paradisiaca: Paradisi elması olarak ta bilinen bu varyete, önemli bodur elma anaçlarının kaynağını oluşturur. Bu varyete genellikle Balkanlar ve Batı Asya’da yayılmıştır. Malus sylvestris Mill. 1 Yabani elmalar içerisinde yayılma alanı en geniş olan türdür. Yayılma alanı Batı Avrupa’dan başlar, kesintisiz olarak, Orta ve Doğu Avrupa, Anadolu, Kafkasya, İran üzerinden Türkistan’ın doğu bölgelerine kadar uzanır. Bu türün Anadolu, Kafkasya ve Orta Asya’da renk, şekil, koku ve tat bakımından farklılık gösteren formları bulunmaktadır. Çok küçük meyveli olan bu tür, yurdumuzda en yaygın olarak Kuzey Doğu Anadolu ile buradan Toroslar’a ve Doğu Toroslar’a kadar uzanan bölgelerde bulunmaktadır. Ağaçları büyük, 12-16 m yüksekliğinde ve kök yapısı kuvvetlidir. Meyveleri olgunlaştıklarında bile çok ekşidir. Malus baccata (L.) Borkh. Sibirya yabani elması veya kiraz elması olarak bilinir. Anavatanı Kuzey Himalayalar’dan başlayarak, Kuzey Çin’i içine alır ve Sibirya’ya kadar uzanır. Soğuklara çok dayanıklı bir tür olduğu için, soğuklara dayanıklı anaç ve kültür çeşitlerin elde edilmesinde kullanılmıştır. Ağaçları 9-12 m kadar yükselebilir. Tacı yuvarlak ve çok sık dallıdır. Meyveleri küçük (1.0- 2.5 cm çapında) ve üzerinde çanak yaprakları bulunmaz. Kök sistemi, yüzeysel gelişen saçak köklerden oluşur. Vegetatif yöntemle çoğaltılır. Malus prunifolia Borkh. Erik yapraklı yabani elma olarak bilinir. Anavatanı Sibirya ve Kuzey Çin’dir. Ağaçlarının taç şekli piramidi andırır. Meyveleri küçüktür. Çok fazla saçak kök oluşturur. Malus niedzwetzkyana Orijin bölgesi Afganistan, Çin, Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan’dır. Tehlike altındaki türlerden biri olup koruma çalışmaları yapılmaktadır. Malus sieversii Orijin bölgesi Afganistan, Çin, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan ve Özbekistan’dır. Kültürü yapılan elma çeşitlerinin atası olduğu kabul edilmektedir. Malus coronaria Mill. Amerikan yabani elması olarak adlandırılır. Kuzey Amerika’nın doğu eyaletlerinde yayılmıştır. Ağaçları küçük, yayvan ve sık dallıdır. Meyveleri uzun saplı, iki ucundan basık ve sarımtırak yeşil renklidir. Yarı katmerli çiçekli süs formları da vardır. Malus ioensis Britt. Anavatanı Kuzey Amerika’dır. Burada Indiana, Wisconsin, Missouri, Lousiana, Teksas, Kansas ve Nebraska eyaletlerinde yayılmıştır. Büyük ağaçlar oluşturur. Yaprakları damarlı ve sert dokuludur. Silindirik veya yarı küresel olan meyveleri, kısa saplı ve yeşil renklidir. Meyve eti çok serttir. ELMA KÜLTÜRÜNÜN TARİHİ Elma çok eskilerden beri yetiştirilen bir meyve türüdür. Kültürünün ne zaman başladığı bilinmemektedir. Asya’da ve Avrupa’da tarihten önceki çağlarda yetiştirilen ılıman iklim meyveleri arasında yer alır. Elmanın 4000 yıllık bir tarihi olduğu araştırıcılar tarafından bildirilmektedir. Kültür elmaların Avrupa’ya ilk yayılışları, Yunanlıların ve Romalıların Anadolu’ya gelişleri sırasında olmuştur. Haçlı Savaşları ile bu durum devam etmiştir. Elma kültürü Anadolu, Yunanistan ve 2 İtalya yolu ile bütün Avrupa’ya yayılmış ve buradan giden ilk göçmenler vasıtasıyla da Amerika’ya götürülmüştür. Daha sonraları, elma Güney Afrika, Yeni Zelanda ve Avustralya’ya da götürülerek dünyanın 5 kıtasında yetiştirilir hale gelmiştir. ELMANIN ANAVATANI Elmanın dünya üzerinde 4 anavatanı olduğu kabul edilmektedir. Bunlar; Doğu Asya Gen Merkezi: Kuzey Çin, Mançurya, Doğu Sibirya ve Japonya bu merkez içerisinde yer alır. Bu merkezdeki en önemli türler M. baccata ve M. prunifolia’dır. Bu iki tür hem Orta Asya’daki türlerle hem de Kuzey Amerika türleriyle melezlenerek, birçok kültür elma çeşidinin ve soğuklara dayanıklı anaçların elde edilmesini sağlamıştır. Orta Asya Gen Merkezi: Bu merkezin en önemli türü M. pumila’dır. Bu tür özellikle Batı Tiyanşanlar’da yabani halde, geniş bir form zenginliği gösterir. Aynı zamanda bu bölgede kültürü de yapılmaktadır. Batı Asya - Avrupa Gen Merkezi: Bu gen merkezinin sınırları Batı Avrupa’dan başlar, doğuya doğru uzanarak Anadolu, Kafkasya ve İran’ı içine alır. Buranın en önemli yabani elmaları M. communis, M. pumila ve M. sylvestris’tir. Kuzey Amerika Gen Merkezi: Bu gen merkezinin önemli türleri M. coronaria ile M. ioensis’tir. Bu iki tür Kuzey Amerika’da birçok ıslah çalışmalarında materyal olarak kullanılmıştır. ELMANIN DÜNYAYA YAYILIŞI Günümüzde elma yetiştiriciliği kuzey ve güney yarım kürenin ılıman iklime sahip hemen hemen bütün bölgelerinde yapılmaktadır. Asya kıtasının önemli bir kısmının, elmanın bazı türlerine gen merkezi olması ve buralarda çeşitli tür, alt tür ve formlarının bulunması, elma yetiştiriciliğinin bu kıtada yayılmasında etkili olmuştur. Avrupa kıtasında elma yetiştiriciliği kuzeyde İskandinav yarım adasının güney kısımlarına kadar uzanmaktadır. Bu haliyle elma 35 ile 60 enlem dereceleri arasında mümkün olan her bölgede ekonomik olarak yetiştirilmektedir. Afrika’da kuzeyde Fas, güneyde Güney Afrika elma yetiştiriciliğinde önem kazanmış ülkeler arasındadırlar. Kuzey ve Güney Amerika’nın yüksek kısımları, Yeni Zelanda ve Avustralya önemli elma üretim merkezleri haline gelmiştir. ELMANIN EKONOMİK ÖNEMİ Meyveleri herkes tarafından zevkle tüketilen elma en çok üretilen ılıman iklim meyve türüdür. Ağacının kerestesi değerli olmayıp, daha çok yakacak olarak kullanılmaktadır. Elma meyvesi insan beslenmesi bakımından oldukça önemlidir. Genelde taze tüketilen elma, kurutularak tüketilmesinin de yanı sıra konserve sanayinde, şurup, marmelat ve reçel yapımında kullanılmaktadır. Son yıllarda pasta yapımında, meyve suyu ve sirke olarak ta değerlendirilmektedir. Ayrıca şarap ve brandy gibi içkilerin yapımında da elma kullanılmaya başlanmıştır. Elma meyvesinin insan beslenmesindeki önemi biyokimyasal yapısındaki madensel tuzlar ve vitaminlerden ileri gelir. Meyvenin kimyasal yapısı çeşit, iklim, toprak, yetiştirme koşulları ve ağacın gelişme özellikleri bakımında değişiklikler gösterebilir. Tablo 1.1. Elma meyvesinin kimyasal içeriği (100 g yenen kısımda) 3 Maddeler Ort. Değerler Maddeler Ort. Değerler Su (g) 84.46 Kükürt 6.00 Protein (g) 0.15 Karoten (A vit – µg) 15.00 Yağ (g) 0.31 E vitamini (mg) 0.59 Karbonhidrat (g) 14.84 Thiamin (B1 vit-mg) 0.01 Toplam azot (g) 0.05 Riboflavin (B2 – mg) 0.01 Sodyum (mg) 4.00 B6 vitamini (mg) 0.04 Potasyum (mg) 113.00 C vitamini (mg) 4.00 Kalsiyum (mg) 4.00 Toplam şeker (g) 10.80 Magnezyum (mg) 3.00 Glikoz (g) 2.40 Fosfor (mg) 7.00 Fruktoz (g) 7.10 Demir (mg) 0.07 Sakkaroz (g) 1.40 Bakır (mg) 0.03 Lif (g) 1.90 Çinko (mg) 0.04 Malik asit (g) 0.50 Tablo 1.2. Kıtalara göre elma üretim miktarları (FAO-2012) Üretim Üretim Payı Alan Alan Payı Kıtalar (milyon ton) % (milyon ha) % Asya 49,04 64,2 3,27 67,4 Avrupa 14,97 19,6 1,05 21,6 Amerika 9,26 12,1 0,35 7,2 Afrika 2,36 3,1 0,15 3,1 Okyanusya 0,74 1,0 0,03 0,6 Tablo 1.3. Ülkelere göre elma üretim miktarları (FAO) Üretim Payı Değişim 1990 1995 2000 2005 2012 (%) (%) Çin 4,32 14,01 20,43 24,01 37,00 48,43 757 ABD 4,38 4,80 4,68 4,41 4,11 5,38 -6 Türkiye 1,90 2,10 2,40 2,57 2,89 3,78 52 Polonya 0,81 1,29 1,45 2,07 2,88 3,77 254 Hindistan 1,09 1,20 1,05 1,74 2,20 2,88 101 İtalya 2,05 1,94 2,23 2,19 1,99 2,61 -3 4 İran 1,52 1,99 2,14 2,66 1,70 2,23 12 Şili 0,70 0,85 0,81 1,30 1,63 2,13 132 Rusya 0,00 1,20 1,83 1,79 1,40 1,84 17 Fransa 2,33 2,52 2,16 2,24 1,38 1,81 -41 Brezilya 0,54 0,69 1,15 0,85 1,34 1,75 146 Arjantin 0,98 1,15 0,83 1,21 1,25 1,64 28 Ukrayna 0,00* 1,05 0,65 0,72 1,13 1,47 8 Almanya 2,22 0,57 3,14 0,89 0,97 1,27 -56 Tablo 1.4. Ülkelere göre elma ihracat değerleri Ülkeler İhracat (milyon ton) Dünya İhracatındaki Payı (%) Çin 1.03 12.4 İtalya 0.97 11.7 ABD 0.83 10.0 Şili 0.80 9.7 Fransa 0.73 8.8 Türkiye 0.09 1.1 Grafik 1.1. Ülkemizde son 20 yıllık elma üretim değerleri (FAO) 5 Kaynaklar Özçağıran R., Ünal, A., Özeker, E., İsfendiyaroğlu, M., 2005. Ilıman İklim Meyve Türleri Cilt-1, 2, 3. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları No.553, Ege Üniversitesi Basımevi, Bornova-İzmir. Ekinci, E. 2010. Farklı ürün yükü uygulamalarının elma ağaçlarının vejetatif gelişme ve meyve kalitesi üzerine etkilerinin belirlenmesi. Yüksek Lisans Tezi, S.D.Ü. Fen Bilimleri Enst. Bahçe Bit. Anabilim Dalı, Isparta. 6 ELMANIN MORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ Habitüs Elma ağacının büyüklüğü kullanılan anaca, taçlandırma şekline, ekolojik bölgeye, ve çeşide göre değişir. Uygun ekolojilerde doğal olarak orta yükseklikte ağaçlar oluşturur. Çöğür anaçları kullanıldığında, taç yüksekliği 8-10 m’ye, taç genişliği ise 8-12 m’ye ulaşabilir. Bodur anaçlar kullanıldığında ise yükseklik azalarak 2 m’ye kadar inebilir.