Серікбай қажы ОРАЗ

Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы Духовное управление мусульман Казахстана Spiritual Administration of Muslims of

ҰЛЫ ДАЛА ТӨСІНДЕГІ ИСЛАМ ИСЛАМ В ВЕЛИКОЙ СТЕПИ ISLAM OF THE GREAT STEPPE

Астана, 2018 Бұл еңбек еліміздегі Ислам дінінің кешегісі мен бүгінін, ғасырлар қойнауынан сүрлеу тартқан сара жолын сипаттауға арналған. Сонау VIII ғасырларда қазақ топырағында бүр жарған асыл дініміздің бүгінгі күнге дейінгі бұралаң жолдары мен салтанатты шақтарынан сыр шертетін құжаттық деректермен, тарихи фотосуреттермен қоса баяндалады. Талас топырағындағы шайқаста туы желбіреген Ислам дінінің қағанаттар мен хандықтар тұсындағы, Патшалық Ресей, Кеңес үкіметі кезеңі мен еліміздің егемендік алған жылдардағы тарихы қысқаша қамтылған. Еңбек барша оқырман қауымға арналған.

Книга, повествующая о чистом пути Ислама, проложенном через дебри веков на казахской земле, ставшей путеводной звездой на небосклоне страны великих степей. Посредством документальных свидетельств и фотоснимков в ней рассказывается о прошлом и настоящем мусульманской религии, ростки которой взошли в казахских степях в VIII веке. Кратко описывается развитие Ислама, поднявшего знамя при битве в окрестностях Талас, во времена правления каганатов и ханств, в эпохе Российской империи, Советской власти и в годы после обретения Казахстаном государственной независимости. Книга рекомендуется широкому кругу читателей.

This work is dedicated was designed to describe the past and present of the Islamic religion in our country throughout the century. The winding roads and brilliant moments that our religion, since the moment it appeared in our country in the VIII century, has experienced was documented with historical accounts and photographs. This work covers the brief history of Islam in the Kazakh land, which gave its start with the victory of the Battle of Talas, during the Khanates, the Tsarist and , and the years of sovereignty of the country. The work is for the entire readership.

2 МАЗМҰНЫ:

Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентінің алғы сөзі ...... 6 ҚМДБ-ның төрағасы, Бас мүфти Серікбай қажы Ораздың алғы сөзі ...... 8 Ұлы Дала төсіндегі Ислам діні ...... 12 Қарахандықтардың мемлекеттік діні ...... 18 Түркі әлемінің рухани ұстазы – Қожа Ахмет Яссауи ...... 20 Қазақ даласындағы қалалар және ғұламалар ...... 28 Алтын Орда дәуіріндегі Ислам діннің дамуы ...... 46 Ислам – Қазақ хандығының қазығы ...... 57 Жыраулар поэзиясының асыл діңгегі ...... 69 Шариғатқа сүйенген дала заңдары ...... 74 Патшалық Ресей кезеңіндегі Ислам...... 78 Хан Кененің ғазауаты...... 86 Қазақтың діни ағартушылары...... 88 Алаш арыстарының арпалысы...... 94 Бүкілресейлік мұсылмандар съезді...... 109 Алғашқы қазақ қазиы...... 124 Кеңестік жүйенің кері әсері...... 128 Күрт жылынған Кеңестік жүйе...... 144 Абд әл-Ғаффар Шамсутдинов...... 151 Сәдуақас Ғылмани...... 152 Жақия қажы Бейсенбайұлы...... 158 Қазақ мүфтияты құрылды...... 162 Рәтбек қажы Нысанбайұлы...... 166 Әбсаттар қажы Дербісәлі...... 172 «Нұр-Мүбәрак» Египет Ислам мәдениеті университеті...... 178 Республикалық имамдардың білімін жетілдіру Ислам институты ...... 182 Қазақстан мұсылмандарының кезектен тыс VII құрылтайы...... 188 Ержан қажы Малғажыұлы...... 192 Республикалық имамдар форумы...... 198 Жаңа муфти және тың белестер...... 206 Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының қазіргі келбеті...... 214 «Асыл арна» рухани-ағартушылық телеарнасы...... 224 Қазақ мұсылмандығының жаңа белесі «Әзірет Сұлтан» мешіті...... 228 Тәуелсіз Қазақстан мешіттері...... 242 Рухани білім ошақтары – колледждер мен медреселер...... 264

3 СОДЕРЖАНИЕ:

Приветственное слово Первого Президента Республики Казахстан...... 7 Приветственое слово председателя Духовного управление мусульман Казахстан...... 10 Ислам в великой степи...... 12 Государственная религия Караханидов...... 18 Духовный учитель тюркского мира – Ходжа Ахмед Яссауи...... 20 Города и ученые в Казахской степи...... 28 Развитие Ислама в эпоху Алтын Орды...... 46 Ислам – ядро Казахского ханства...... 57 Ислам – опора поэзии жырау...... 70 Степные законы, основанные на шариате...... 74 Ислам в период царизма в России...... 78 Газават Хана Кене...... 86 Казахские религиозные просветители...... 88 Борьба движения «Алаш арыстары»...... 94 Всероссийский съезд мусульман...... 109 Первый казахский кази...... 124 Пагубное влияние Советской системы...... 129 Резкая оттепель в Советской системе...... 144 Абдулгаффар Шамсутдинов...... 151 Садуакас кажы Гылмани...... 152 Жакия кажы Бейсенбайулы...... 158 Образование казахского муфтията...... 162 Ратбек кажы Нысанбайулы...... 166 Абсаттар кажы Дербисали...... 173 Египетский университет исламской культуры «Нур-Мубарак»...... 178 Республиканский исламский институт повышения квалификации имамов...... 182 VІІ внеочередной съезд мусульман Казахстана...... 188 Ержан кажы Малгажыулы...... 193 Республиканский форум имамов...... 198 Новый муфтий и новые горизонты...... 206 Духовное управление мусульман Казахстана на сегодняшний день...... 214 Исламский просветительский телевизионный канал «Асыл Арна»...... 224 Новая ступень казахского мусульманства – Мечеть «Хазрет Султан»...... 228 Мечети независимого Казахстана...... 242 Центры духовных знаний – медресе и колледжи...... 264

4 CONTENTS:

Foreword by first President of the of Kazakhstan...... 7 Foreword by Chairman of the spiritual board of muslims of Kazakhstan...... 11 The religion of Islam in the great ...... 12 The state religion of the Karakhans...... 18 Spiritual teacher of turkic people- Kozha Ahmet Yassawi...... 20 The Cities and the scientists of the kazakh land...... 28 The Rise of Islam in the times of Altyn ...... 46 Islam as the heritage of the ...... 57 The precious support by the poetry of the storytellers...... 71 Laws of the steppe relied on shariat...... 74 Islam at the time of imperial Russia...... 84 Gazawat of Kene khan...... 86 Kazakh religious enlighteners...... 88 The struggle of the Kazakh national intelligentsia «Alash»...... 94 Congress of all-Russian muslims...... 109 The first kazakh kazi...... 124 The pernicious influence of the soviet system ...... 130 The sudden change in soviet system...... 144 Abd al-Gaffr Shamsutdinov...... 151 Saduakas Gylmani...... 152 Zhakiya haji Beisenbaiuly...... 158 The establishment of the Kazakh mufti!...... 162 Ratbek haji Nysanbai...... 166 Absattar haji Derbisali...... 173 «Nur-Mubarak» Egypt islamic cultural university...... 178 Islamic institute for improving the knowledge of the imams of the republic...... 182 The VII extraordinary congress of muslims of Kazakhstan...... 188 Yerzhan haji Malgazhyuly...... 193 The republican imams forum...... 198 New mufti and new horizons...... 206 Today’s The Spiritual board of muslims of Kazakhstan...... 214 The Islamic educational TV channel «Asyl Arna»...... 224 New horizons of kazakh Islam – Mosque «khazret Sultan»...... 228 Mosques of independent Kazakhstan...... 242 Madrasahs and colleges – centres of theological and religious education...... 264

5 із мұсылманбыз, оның ішінде Әбу Ханифа мәзһабын ұстанатын сүнниттерміз. Бабала- Брымыз ұстанған бұл жол ұлттық салт-дәстүр- ді, ата-ананы сыйлауға негізделген. Ендеше, бүгінгі ұрпақ та әлемдегі ең ізгі дін – Ислам дінін қадірлей отырып, ата дәстүрін ардақтағаны абзал. Қазір кейбір сыртқы күштер жастарымызды ислам дінінің хақ жолынан адастырып, теріс бағытқа тартуға тырысуда. Мұндай ұлттық табиғатымызға жат келеңсіздіктерден бойымызды аулақ салуымыз керек. Біз мұсылман үмбетінің бір бөлігі екеніміз- ді мақтан тұтамыз. Ол – біздің дәстүріміз. Бірақ бізде зайырлы қоғамның дәстүрлері де бар екенін, Қазақстан зайырлы мемлекет екенін ұмытпауымыз керек. Біз елдің дәстүрлері мен мәдени нормалары- на сәйкес келетін діни сана қалыптастыруымыз керек. Біз өзін өзі ұстаудың ерекше үлгілерін алуға тиіспіз. Мемлекет пен азаматтар радикализмнің, экстремизмнің және терроризмнің барлық түрлері мен бой көрсетулеріне қарсы біртұтас шеп құруға тиіс. Біз Жаратушыға деген кіршіксіз сенімнің агрессиялы және қырып-жойғыш фанатизммен ал- масуына жол бермеуіміз керек. Соқыр фанатизм біз- дің бейбітсүйгіш халқымыздың психологиясы мен діліне мүлде жат. Ол Қазақстанның мұсылмандары ұстанатын ханафи мазһабына қарама-қайшы.1 Қарап отырсаң, қазақ ешқашан дінінен айырылып көрген емес. Ешқандай уақыт үзілісі болмағандай, дінімен қайта қауышты да, әрі қарай жалғастырып жүре берді. Бұрынғыдай қорықпай, жасқанбай, дінге бас иіп, Құдайға құлшылық етіп, мешіттер салып жатырмыз. Қаншама азаматтарды – білімді, дінді насихаттайтын молдаларды дайындап келеміз. Біз- дің дініміз – өзіміздің дініміз. Бірақ басқаны да үйре- нуіміз, білуіміз, сыйлауымыз, құрметтеуіміз қажет. Сонда мұсылманның діні де құрметтелетін болады. Дінге бас ұрып жүріп, біз оның теріс жағына түсіп кетпеуіміз керек. Бізге зиян келтіретін дін ағымдары бар. Біз бұдан ажырап, дінді шынайы имандылыққа жақындатып, оның жақсы жағын алуымыз керек. Құранның қасиетті үкімдерін орындау үшін кемтар- ларға көмектесу, бір-бірімізге жанымыз ашу, бауыр- мал болу, үлкенді сыйлау, баланы тәрбиелеп өсіру, Отанды, елді қорғау, бірлікке шақыру арқылы дінді өркендеткен жөн. Сонда діннің мемлекетке зор пайдасы, үлкен қамқорлығы болады. Ол елдің басын біріктіреді. Міне, осындай Исламды құрметтеуіміз керек.2

Нұрсұлтан Әбішұлы НАЗАРБАЕВ Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті

1. «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауынан.

2. Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2014 жылғы Ұлытау төріндегі сұхбатынан.

6 ы мусульмане-сунниты, придержива- e are Muslims, and we are Sunnites who ющиеся мазхаба Абу Ханифы. Путь, по Wfollow the Abu Hanifah Madhhab. This Мкоторому шли наши предки, основан на path, which our ancestors adhered to, is национальных традициях и уважении к родителям. based on respect for national traditions, and respect for Поэтому современное поколение должно почитать parents. Therefore, today’s generation should value the самую благую в мире религию – Ислам и традиции most sacred religion of Islam, and respect the traditions предков. carried by our ancestors. В настоящее время некоторые внешние силы Now, some external forces are trying to mislead our пытаются сбить с истинного пути Ислама нашу мо- youth from the true path of Islam. We must avoid such лодежь и утянуть ее в неверном направлении. Нам defects in our national nature. необходимо быть осторожными и избегать не есте- We are proud to be part of the Muslim Ummah. It ственных для нашей нации неприятностей. is our traditions. Nevertheless, we have a tradition of Мы гордимся тем, что являемся частью мусуль- secular society, and we should not forget that Kazakhstan манской уммы. Это – наша традиция. Однако мы не is a secular state. должны забывать, что Казахстан – светское государ- We need to build religious consciousness that is ство, и у нас есть традиции, присущие светскому об- consistent with the traditions and cultural norms of the ществу. country. We need to get some kind of self-control. The Нам необходимо сформировать религиозное со- state and citizens must create a unified front against all знание, соответствующее национальным традициям forms of radicalism, extremism and terrorism. We must и культурным нормам. Мы обязаны принять особые not allow pure faith in the Creator to be replaced by модели поведения. Государство и граждане должны aggressive and destructive fanaticism. This fanaticism единым фронтом выступить против всех видов и про- is alien to the psychology and mentality of our peaceful явлений радикализма, экстремизма и терроризма. people. This contradicts the Hanafi Madhhab, adhered by Мы не должны допускать подмены непорочной веры the Muslims of Kazakhstan. в Создателя на агрессию и разрушающий фанатизм. As you can see, Kazakh have never lost its religion. Слепой фанатизм не характерен психологии и мента- They just regained their religion and continued on, as if литету нашего миролюбивого народа. Это противоре- there wasn’t any time interval. Like before, we are not чит ханафитскому мазхабу, которого придерживают- afraid, we are submitting to the religion, praying to the ся мусульмане Казахстана. God, and building Mosques. We are preparing educated Если задуматься, то казахи никогда не отдалялись mullahs, who will propagandize the religion. Our religion от мусульманства. Как будто не было никакого разры- is our religion. Nevertheless, we need to learn, know, ва, они снова воссоединились с религией и продолжи- and respect the other religions too. Then the religion of ли свой путь. Теперь мы, не боясь и не опасаясь, как Islam will be respected as well. We should not fall into раньше, следуем ей, строим мечети и поклоняемся the opposite direction of the religion while learning it. Аллаху. Мы готовим образованных людей, имамов There are also religious trends that harm us. We have to для религиозного просвещения народа. Наша вера separate from it, bring the religion to true faith and to take близка нам по духу, но в то же время мы должны знать the good sides from it. We should develop the religion by и уважать другие религии. Лишь в таком случае Ислам helping to disabled people to carry out the judgments of будут уважать. Holly Quran, by showing compassion to one another, by Мы не должны впадать в крайности и выбирать being kind with others, by respect the elders, by raising негативные стороны. Есть религиозные течения, ко- a child, by protecting the homeland and country, and торые несут вред. Нам необходимо избавиться от calling for unity. Then religion will have great benefits них и избрав хорошие стороны религии, приблизить and great care for the state.It will unite the country. This ее к истинной вере. Во имя исполнения священных is the Islam, which we should respect. наставлений Корана нужно развивать религию по- средством помощи инвалидам, сочувствия, отзывчи- вости, почитания старших, правильного воспитания детей, защиты Родины и призыва к единству. Таким образом религия сможет быть полезна государству. Она объединит страну. Вот такой Ислам мы должны уважать.

Нурсултан Абишевич НАЗАРБАЕВ Nursultan Abishevich NAZARBAYEV Первый Президент Республики Казахстан The First President of the Republic of Kazakhstan

7 Аса қамқор, ерекше мейірімді Алланың атымен бастаймын!

Ислам діні қазақ топырағына сонау VIII ғасырда жетті. Түркі халықтары хақ дінді өзгенің өктем әре- кетінен емес, керісінше өзінің жүрек қалауымен са- налы түрде қабылдады. Түркі тайпалары асыл діннің әмірлері мен тыйымдарының түпкі мәнін түсініп, Ұлы Жаратушыға құлшылық жасай бастады. Дала халқының байырғы дағдылары мен салт-дәстүрлері шариғатпен үндесіп, әлемдік өркени- етке қадам басты. Суреткер жазушы Мұхтар Әуезов- тың сөзімен айтқанда, «түркі халықтары мұсылман- дықты қабылдаған соң бір қырдан асып кеткендей болды». Алайда «Ислам діні түркі жұртына күшпен жетті» деген пікірлер де айтылады. «Түркі халықтары Ис- ламды найзаның ұшымен, білектің күшімен қабыл- даған» деген жаңсақ көзқарасты қолыңыздағы «Ұлы дала төсіндегі Ислам» кітабындағы тарихи деректер жоққа шығарады. «Қазақтар кеше ғана мұсылман болған» деген пікірді де әркез естиміз. Тұжырымға негізделмей, тұспалдап айтыла салған бұл сөздің шындыққа жанас- пайтынына бұлтартпас дәлелдер жеткілікті. Осы ретте айта кетер жайт, бүгінгі қазақ қоғамын- да дін жайлы түсінік пен пікір екі түрлі. Бірі «Ислам – арабтанудың алғышарты» десе, екіншісі «дін – көз- сіз сенім» деп топшылайды. Бұл мәселе төңірегінде ізденген оқырман осы кітаптан қажетті жауапты та- бады деген ойдамыз. Өйткені, діннің астарлы әрі тармақты мәселелерін қазақтың діни таным-түсінігіне сай лайықтап жеткізу – бүгінгі дін қайраткерлері мен барша ұлт жанашыр- ларының алдында тұрған үлкен міндет деп санаймыз.

8 Ислам ұлы дала өркениетінің өзегі, халқымыздың рухани тірегі болып келеді. Мың жылдық тарихы бар жұртымыз орта ғасырлардың өзінде Еуропа және Азия ел- дерімен Жібек жолы арқылы сауда жасады. Сол дәуірде өркениеттен қол үзбей, мә- дениеті мен тарихын жаңғыртты. Орта Азия мен Еуропаны байланыстырған осынау сауда жолының бойында тарихи қалалар мен алыстан мұнарасы менмұндалаған мешіттер салынды. Байтақ даланың тұрғындары рухани негіздерін Исламнан тауып, діннің адамгер- шілік құндылықтарын бойына сіңіріп, өздерінің салт-дәстүрін, әдет-ғұрыптарын байыта түсті. Орталық Азия – Исламның таралу аймағы ғана болып қалған жоқ. Сонымен қа- тар, баршамызға ортақ тарихи дініміздің даму, өркендеу орталығына айналды. Орта- лық Азиядан шыққан имам Мұхаммед әл-Бұхари, Әбу Ләйс ас-Самарқанди, Әбу Ман- сұр әл-Матуриди, Әбу Насыр әл-Фараби, Әбу Әли ибн Сина, Әбу Райхан әл-Бируни, Жүсіп Баласағұни сынды ойшыл-ғұламалар әлемдік Ислам өркениетіне үлкен үлес қосты. Осылайша, Орталық Азияда исламдық дәстүрлі ағарту мектебі қалыптасты. Ұлтымыздан шыққан ойшылдар, дін білгірлері – Абай Құнанбайұлы, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Шәкірім Құдайбердіұлы, т.б. өшпес рухани мұра қалдырып кетті. Әлемдік деңгейдегі ойшылдарымыздың тұлғалары мен олардың орасан еңбек- тері күллі мұсылман үмбетінің мақтанышына айналды. Бүгінде дүниежүзі мұсылман ғалымдары бізді – Орталық Азия мұсылмандарын сол ұлы Ислам ғалымдарының ті- келей ұрпақтары деп санайды. Бізге берілген бұл мәртебе баршамызға зор жауапкер- шілік жүктейді. Қолыңыздағы «Ұлы дала төсіндегі Ислам» атты еңбек кешегі бабалар салған сара жолмен жүруді насихаттайды. Кітап Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» игі бастамасымен үндесіп жатыр. Құнды еңбек өткеннен өнеге алып, келер күнге ізгі ниетпен қадам басуға үндейді. Тәуелсіз еліміздің діни са- ладағы жетістіктері мен бейбітшілік, бірлік жолындағы игі бастамаларын паш етеді. Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының салт-дәстүрімізге, табиғи бол- мысымызға, діни жолымызға сай келетін орта азиялық діни мектептің рөлін қайта жаңғырту туралы бастамасы да қазақ мұсылмандығының болашағы үшін жасалған игі қадам екендігі даусыз. Өйткені, өткенсіз болашақ жоқ. Ал болашақ бүгіннен басталады.

Серікбай қажы ОРАЗ, Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының төрағасы, Бас мүфти

9 С именем Аллаха, Милостивого и Милосердного!

слам достиг казахской земли в VIII веке. Жители бескрайних степей нашли духовную осно- Тюркские народы приняли святую религию ву в Исламе, впитали в себя гуманистические ценно- Ипо доброй воле и зову собственного сердца, сти этой религии, обогатив свои обычаи и традиции. а не под давлением и агрессией. Тюркские племена, Средняя Азия стала не только ореолом распро- осознав значение религиозных предписаний и запре- странения Ислама, но и центром роста и процветания тов, начали поклоняться Великому Создателю. единой для нас религии. Неоценимый вклад в разви- Степной народ, древние обычаи и традиции кото- тие Ислама внесли выдающиеся мыслители и ученые рого гармонично сплелись с шариатом, сделал шаг в Средней Азии такие, как Мухаммед аль-Бухари, Абу мировую цивилизацию. Выдающийся мастер художе- Лейс ас-Самарканди, Абу Мансур аль-Матуриди, Абу ственного слова Мухтар Ауезов говорил, что «познав Насыр аль-Фараби, Абу Али ибн Сина, Абу Райхан мусульманство, тюркские народы словно поднялись аль-Бируни, Юсуф Баласагуни и другие. Таким обра- на новую ступень». зом, в Средней Азии была сформирована традицион- Однако бытует искаженное мнение будто ная школа исламского просвещения. Абай Кунанбаев, «тюркский народ насильственно заставили принять Машхур Жусуп Копеев, Шакарим Кудайбердыулы и исламскую веру». Исторические данные, представ- другие казахские мыслители и знатоки религии так- ленные в этой книге, опровергают утверждения о же оставили бессмертное духовное наследие. том, что «тюрки приняли Ислам под воздействием Наши мыслители мирового уровня и их выдаю- меча и грубой силы». щиеся труды стали гордостью всей мусульманской Также мы часто слышим о том, что «казахи лишь уммы. В настоящее время мусульманские ученые недавно стали мусульманами». Есть неопровержи- мира считают мусульман Средней Азии прямыми по- мые доказательства, указывающие, что подобные томками тех великих личностей. Проявленное к нам утверждения не обоснованы и не соответствуют ре- высокое доверие налагает на всех нас большую ответ- альной действительности. ственность. Стоит отметить, что в современном казахском В ваших руках книга «Ислам в великой степи», ко- обществе понятие и восприятие религии имеет двой- торая призывает идти по светлого пути, проторенно- ственный характер. Отдельные лица утверждают му нашими предками. Содержание издания созвучно – «Ислам ведет к арабизации», другие твердят – «ре- с идеей президента Казахстана Нурсултана Назарба- лигия – это слепая вера». Полагаем, что интересую- ева «Взгляд в будущее: модернизация общественного щийся подобными темами читатель сможет найти в сознания». Принимая во внимание прошлое этот цен- этой книге нужные ему ответы. ный труд, призывает нас двигаться вперед в будущее Считаем, что донесение сложных понятий о рели- с благими намерениями. Книга демонстрирует до- гии до казахского народа в соответствии с его религи- стижения нашей независимой страны в религиозной озным восприятием, является важной обязанностью сфере и добрые начинания на пути к миру и единству. современных религиозных деятелей и радетелей за Очевидно, что инициативы Духовного управле- нацию. ния мусульман Казахстана по модернизации роли Ислам выступает стержнем для цивилизации ве- среднеазиатской религиозной школы в соответствии ликой степи, духовной опорой нашего народа. Име- с нашими традициями и самобытностью религиоз- ющий тысячелетнюю историю казахский народ уже ного пути являются благим шагом для казахского му- в средние века вел торговлю со странами Европы и сульманства. Потому что, без прошлого нет будущего, Азии через Великий Шелковый путь, наполнил новым а будущее начинается сегодня. содержанием свою культуру и историю без отрыва от мировой цивилизации. Вдоль торговых путей, соеди- няющих Европу и Среднюю Азию, были построены исторические города и мечети, с приковывающими взоры минаретами.

Серикбай кажы Ораз, Председатель Духовного управления мусульман Казахстана, Верховный муфтий

10 In the Name of Allah, the All-Merciful, the Gracious

Islam, as religion, reached the Kazakh soil in the 8th The inhabitants of the boundless steppes found their century. The Turkic peoples perceived the true religion spiritual basis in Islam and absorbed the humanistic consciously and with all sincerity. They began to worship values of this religion, enriching their customs and the Great Creator, realizing the true meaning of the traditions. precepts and prohibitions of the noble religion. The ethnic Central Asia has became not only a halo of the spread way of life and traditions of the steppe people turned out of Islam, but also the center of growth and prosperity of to be in harmony with the Shari’ah and were destined to this religion. An invaluable contribution to the rise of be introduced to the global civilization. According to the Islam was made by outstanding thinkers and scholars writer Mukhtar Auezov, «after the acceptance of Islam, of Central Asia such as Mohammed al-Bukhari, Abu Turkic peoples seemed to have gone too far». However, Leys al-Samarqandi, Abu Mansour al-Maturidi, Abu here and then, the view that «the religion of Islam was Nasir al-Farabi, Abu Ali ibn Sina, Abu Rayhan Al-Biruni, planted upon the Turkic people» takes place too. The Yusuf Balasaguni and others. Thus, a traditional school misleading view that «the Turkic peoples accepted of Islamic enlightenment was formed in Central Asia. Islam by the spearhead and with the help of the massive Abai Kunanbayev, Mashkhur Zhusup Kopeyev, Shakarim violence» is denied by the historical data in the present Kudaiberdyuly and other Kazakh thinkers and experts in book «Islam of the Great Steppe». religion also left their eternal spiritual heritage. We always hear the idea that the became Our distinguished thinkers and their outstanding Muslims only yesterday. We are going to offer works have become the pride of the entire Muslim incontrovertible evidences that these unfounded Ummah. At present, Muslim scholars of the world consider assertions are not based on reality. the Muslims of Central Asia to be the direct descendants It is worth noting that the concept and perception of of those great personalities. The high trust shown to us religion is of a dual nature in the contemporary Kazakh imposes a great responsibility on all of us. society. While some claim that Islam leads to arabization, The book «Islam of the Great Steppe» that you are others say that religion is nothing but blind faith. We holding now calls to follow the bright path beaten believe that the readers interested in such topics will be by our ancestors. The content of the publication is able to find the answers they need in this book. in tune with the idea of the We believe that the teaching of complex concepts of «An Outlook Into The Future: religion to the Kazakh people in accordance with their The Modernization Of Public Consciousness». Taking religious perception is an important duty of modern into account the past, this valuable work encourages us religious figures and patriots. to move forward in the future with good intentions. The Islam is and has always been the linchpin of the book demonstrates the achievements of our independent steppe civilization and the spiritual support of our people. country in the religious sphere and good beginnings on Having a thousand-year history, the Kazakh people the road to peace and unity. conducted trade with the countries of Europe and Asia It is obvious that the initiatives of the Spiritual Board through the routes of the Great in the Middle of Muslims of Kazakhstan to modernize the role of the Ages. They enriched their culture and history with new Central Asian religious school in accordance with our content without any isolation from the world civilization. traditions and the identity of the religious path are a Historical cities and mosques with magnificent minarets good step for the Kazakh Muslims. There is now future were built along the trade routes connecting Europe and without the past and the future begins today. Central Asia.

Serikbay Khazhy Oraz Chairman of the Spiritual Board of Muslims of Kazakhstan, Supreme Mufti

11 ҰЛЫ ДАЛА ТӨСІНДЕГІ ИСЛАМ ДІНІ ИСЛАМ В ВЕЛИКОЙ СТЕПИ THE RELIGION OF ISLAM IN THE GREAT KAZAKH STEPPE

арт тарихтың қатпар- истая страницы древней f one looks through the folds ларын парақтар болсақ, истории, можно понять, of the ancient history, they Ққазіргі Қазақстан жері Лчто Ислам начал появ- Ican be sure that the spread мен Орта Азияға Ислам дінінің ляться на территории современ- of Islam on the land of present-day таралуы сонау VI-VIII ғасырлар- ного Казахстана и Центральной Kazakhstan and in the Central Asia да басталғанына куә боламыз. Азии в VI-VIII веках. Великий пол- originates in the 6-8th centuries. . Атақты араб қолбасшысы Құтайба ководец Кутейба ибн Муслим в 709 Nevertheless, the complete ибн Муслим 709 жылы Бұхараны году завоевал Бухару без сопро- settling of Islam in the Kazakh land соғыссыз алып, 710-712 жылда- тивления. В 710-712 годах поко- is connected with the battle of Atlas, ры Самарқанды, 714 жылы Шаш рил Самарканд, а в 714 году при- also called «Gazavat Talas». The (Ташкент) пен Фараб шаһарларын соединил Шаш (Ташкент) и Фараб battle that took place in July, 751, да Әмауи халифатының қоластына к арабским владениям. in Atlaha, near Taraz, between the қаратады. Сол кездегі Қазақстан Несмотря на вышеперечислен- Chinese army of 100,000 soldiers жерін мекендеген тайпалардың ные факторы, принятие ислама and the army of Arabs, was the most Ислам дінін қабылдай бастауы да тюрками тесно связано с Атлах- devastating in those days. In the a осы жылдарға сәйкес келеді. ским сражением, которое на стра- battle where human blood flowed, Ислам дінінің қазақ даласында ницах казахской истории упоми- 45,000 soldiers died from the Tang түбегейлі орнығуы қазақ тарихын- нается как «Таласский газават». Empire and 25,000 were taken as да «Талас ғазауаты» деп те атала- Эта битва проходила близь Таласа prisoners. In the battle that lasted тын Атлах шайқасымен тығыз бай- в местности Атлах между 100 ты- 5 days, the commander of the Arabs ланысты. 751 жылы шілде айында сячным китайским и арабским во- Ziyal ibn Salih defeated the army of Тараз маңындағы Атлах деген жер- йском, а также была одной из са- China so that they could no longer де бетпе-бет келген қытайдың мых больших битв в VIII столетии. rise, only the group under the 100 мың әскері мен араб әскері В ходе кровавого сражения китай- leadership of Gao Xian Zhi was able арасында қиян-кескі ұрыс жүреді. ская сторона лишилась 45 тысячи to escape. Бес күнге созылған қан майданда воинов, а 25 тысяч из них было араб қолбасшысы Зияд ибн Салих взято в плен. Во время пятиднев- түркілердің (қарлұқтар) көмегінің ной битвы арабский полководец арқасында қытай әскерін қай- Зияд ибн Салих рагромил китай- тып бас көтерместей талқандап, скую армию, но группа людей во Гао Сянь Чжи қолбасшы аз ғана главе с Гао Сянь Чжи успела поки- топпен қашып құтылады. Міне, нуть поле сражения.  Ежелгі Атлах қаласы. осылайша қазақ даласының Талас  Древний город Атлах. топырағында осыдан он екі ғасыр бұрын Ислам туы желбіреген еді!  The ancient Atlakh city.

12 Осы тарихи соғыс сол кездегі Орталық Ази- яны мекен еткен тайпалар тағдырына елеулі ықпал еткен маңызды оқиға болды. Нәтиже- сінде Мәуәраннахр мен Түркістан өлкесінің тұрғындары қытай экспанциясы қаупінен құтылып, біртіндеп Ислам дініне кіре бастай- ды. Қарахандықтар Ислам дінін саяси күш пен бірігудің көзі ретінде қабылдап, мұсылман емес түркілерге қарсы Ислам діні үшін соғыс- ты. Ислам халифатын шығыстан келген ша- буылдардан қорғап, шекаралық қалқан кыз- метін атқарды. Қарахан мемлекетінің құрылуы шығы- ста Қашқардан батыста Испиджабқа (Сайрам) дейінгі ұлан-байтақ аумақтағы саяси оқиға- лармен, сондай-ақ Қарлұқ қағанатының ыды- рауымен байланысты болды. Жетісуды және көршілес өңірлерді мекендеген қарлұқтардың, жікілдердің, яғмалардың Саманилерге қарсы, сондай-ақ, шығыстан дүркін-дүркін шабуыл жасаған тоғыз-оғыздарға қарсы ұзаққа со- зылған әрі табанды күресі Қазақстан аумағы- ның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысындағы түрік тайпаларының этникалық-саяси тұрғы- дан топтасуын тездете түсті. 942 жылы Сатұқ Боғраханның өзін жоғарғы қаған деп жарияла- уынан кейін Қарахандар мемлекетінің тарихы басталады.

 Ислам әскерлерінің Түркістан жеріне келуін баяндайтын «Насаб-нама» үзіндісі.

 Отрывок из «Насаб-нама», повествующий о приходе мусульманского войска на земли Туркестана.

 The fragment of «Nasab-nama», which tells about the arrival of Islamic troops to Turkestan.

13 Таким образом 12 веков назад знамя ислама водрузилось на нашей великой земле. Эта историческая битва внесла большие изменения в судьбы местных тюркских племен. В итоге народ Центральной Азии избавился от опасности ас- симиляции с китайцами, постепенно принимая ислам. Эта историческая война была важным событием, которое оказало значи- тельное влияние на судьбу племен, которые поселились в Средней Азии в то время. В результате жители районов Мананнахр и Туркестан были освобожде- ны от китайской экспансии и постепенно стали мусульманами. Народ Карахан принял ислам как источник политической власти и объе- динения и боролся за религию ислама против мусульман, не являющихся му- сульманами. Он защищал исламский халифат от нападений Востока и служил фронтовиком. Формирование караханского государства было связано с политическими событиями на востоке, от Кашгара до Исдигаба (Сайрам) на западе и с крахом Карлукского ханства. Семь рек, так и в соседних регионах, населенных Karluk, jikilderdi฀, ya฀malardı฀ Saman฀lerge, а также с востока на залпа против нападения на девять огузов долгой и упорной борьбе против турецких племен на юго-вос- токе и на юге территории Казахстана ускорить консолидацию этнополитиче- ской точки зрения. История государства Караханидов начинается с провозгла- шения Сатука Бухранана в качестве верховного кагана в 942 году.

Two armies met in this town of Atlah, there was a heart-rending battle, that from their strength the land of the great steppe bent. For four days they fought on an equal footing and on the fifth day the Karluk tribe, which was part of the Chinese army, rebelled and commotion began. Remaining surrounded on both sides, the Chinese army did not have the strength to fight further and they started running. That’s how the flag of Islam flashed on the Kazakh land in the bloodshed of enemies. And this historical collision effectively influenced tothe fate of the tribes inhabiting Central Asia. This historic war was an important event that had had a significant impact on the fate of the tribes that settled in Central Asia at that time. As a result, the inhabitants of the Ma’annahr and Turkestan regions were liberated from the Chinese expansion and gradually became Muslim. The Karakhan people adopted Islam as a source of political power and unification, and fought for the religion of Islam against non-Moslem Turks. He defended the Islamic caliphate from the attacks of the East and served as a front guard. The formation of the Karakhan state was connected with the political events in the east, from the Kashgar to the Isdigab (Sairam) in the west, and to the collapse of the Karluk Khanate. Long-lasting and persistent struggle against the Samanis, as well as the Nine-Oguz tribes who attacked and neighboring regions, against the Samanis, and also against the nine peoples of the East, accelerated the ethnic-political consolidation of the Turkish tribes in the south and south-east of Kazakhstan. The history of the Karakhanid state begins with the proclamation of Satuk Bukhranan as the supreme kagan in 942.

14  Кесене Қарахан әулетінен шыққан белгілі хан Ши-Махмуд Боғра Қарахан қабірінің ба- сына орнатылған. XI ғасырда салынған кесе- ненің 4 қабырғасы мен жылтыр кірпішпен өрнектелген қос мұнарасы XIX ғасырдың 90 жылдарына дейін сақталған. Оның тек күм- безі ғана құлаған. 1905 жылы оның құлаған бөлігін түгелдей бұзып алып, орнына 1906 жылы жаңа кесене салған.

 Мавзолей возведен на могиле известно- го хана Караханской династии Ши-Махмуд Богра Карахана. Четыре стены и две башни мавзолея, построенного в XI веке и укра- шенного гладким кирпичом, сохранились до 90-х годов XIX века. Разрушен был только купол. В 1905 году разрушенную часть пол- ностью демонтировали и вместо нее в 1906 году возвели новый мавзолей.

 The mausoleum was built on the head of the tomb of famous khan Shi-Mahmud Bogra Karakhan, who was from the Karakhan’s dynasty. The four-story mausoleum and the double tower of the brick built in the 11th century were preserved until the 90’s of the XIX century. Only his dome fell. In 1905 he completely demolished the fallen part and built a new mausoleum in 1906 instead.

 «Алладан басқа тәңір жоқ, Мұхаммед оның елшісі».

 «Нет Бога кроме Аллаха, Мухаммед его посланник».

 «There is no god but Allah and Muhammad is His Messenger».

 Қарахан дәуіріндегі күміс тиын.

 Серебряные монеты периода Караханидов.

 Silver coins in the Karakhan era.

 Айша-бибі кесенесі – XII ғасыр құрылысының бірден-бір сәулет өнері. Кесене күйдірілген сары балшықтан жасалған және 60 түрлі ою-өрнекпен безендіріліп, сәнделген. Тараз қаласынан 18 шақырым жерде орналасқан.

 Мавзолей Айша-биби - уникальный объект архитектурного искусства XII века. Мавзолей построен из обожжённой глины и украшен 60-ю видами орнаментов. Расположен в 18 киломе- трах от города Тараз.

 Aisha-Bibi Mausoleum is one of the most outstanding architecture of the XII century buildings. The mausoleum is decorated with burnished yellow clay and decorated with 60 ornaments. It is located 18 km far from Taraz city.

15 ЕЖЕЛГІ ТАРАЗ МЕШІТІ

Шамамен ІХ ғасырдың соңында Қарахан кесенесінің шығыс жағынан 50-70 метрдей жерде салынған. Мешіт шаршы нысанды. Сыртқы жағы 20х20 метр, ішкі залының көлемі 14,6х14,15. Мешіт ішінде бағаналардың 4 қатар та- стан қаланған табандары сақталған. Қа- бырғалары құрамдастыра қалау техни- касы бойынша пахса блоктар мен қам кірпіштен өрілген.

16 ДРЕВНЯЯ МЕЧЕТЬ ТАРАЗА

Приблизительно воздвигнута в кон- це IX века в 50-70 метрах восточнее от мавзолея Карахана. Мечеть имеет форму квадрата. Внешняя сторона 20x20 метров, внутренняя площадь 14,6х14,15 метров. Сохранились основы колон, построенные в четыре ряда. Стены воздвигнуты с при- менением техники комбинации блоками из пахсы и сырого кирпича.

ANCIENT TARAZ MOSQUE

At the end of the IX century, the Karakhan Mausoleum was built about 50-70 meters east. The mosque is a square shaped. The outer side is 20x20 meters, the inner hall is 14,6x14,15. The four columns of stones that were inside the mosque were preserved. The walls were made according to the technique of combination of blacksmith blocks and bricks.

17 ҚАРАХАНДЫҚТАРДЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ДІНІ ГОСУДАРСТВЕННАЯ РЕЛИГИЯ КАРАХАНИДОВ THE STATE RELIGION OF THE KARAKHANS

арих сахнасында екі ға- атук Богра хан - основа- he founder of the state сырдан астам уақыт тель государства, кото- TKarahan, who was in Тбойы билік жүргізген Срое просуществовало два power in the history of the Қарахан мемлекетінің негізін қа- века, в 955 году принял ислам и bromeliad of two centuries, Satuq лаған Сатұқ Боғрахан 955 жылы объявил, что взял мусульманское Bograkhan received Islam in 955 Ислам дінін қабылдап, өзіне «Әбу имя Абу аль-Карим. Историк С. and took the Muslim name «Abu al- әл-Керім» деп мұсылманша есім Сыздыков привел такой пример Kerim». The researcher S.Syzdykov алғанын жар салады. Зерттеуші из книги Мунажимбасшы шейх takes as a basis the information С.Сыздықов түрік тарихшысы Ахмеда «Генеология Карахани- from the work «The Chronicle of the Мүнәжжімбасшы шейх Ахмедтің дов»: «Богра весьма религиозный Karakhans» by the Turkic historian «Қарахандар шежіресі» еңбегінен и образованный человек. Когда Munazhimbashshi Sheikh Ahmed: алынған мына бір деректі кел- Имам-Хатиб молился за него, он «Bogra Khan was religious with a тіреді: «Боғра хан діншіл, білім просил чтобы его молитва звучала craving for knowledge. When the сүйгіш еді. Имам-хатибке өзі үшін таким образом «О, мой Господь! imam-hatib prayed he said «Creator! дұға оқытқанда ылғи да «Тәңірім! Благослави Сулеймана ибн Хару- Look after Harun son of Suleiman, Саған табынуда жеткіліксіздік на, который недостаточно выпол- who showed inadequacy in wor- көрсеткен және ылғи да сенің нял богослужения, но трудился shiping You, and always put his work ықтиярыңды орындамақ үшін ең- во имя исполнения Твоей воли». to fulfill Your will!. «He always said бек еткен Сулейман ұлы Харунның А также всегда одобрял и просил, to be taken to him as the «Slave халін жақсылыққа жеткізе көр!» чтобы его называли «Рабом, по- of the Creator» and agreed that it деп айтуын тапсыратын. Өзіне сланным Богом». Каждую пятницу should be written every time. Every ылғи да «Тәңірі жіберген құлы» деп он собирал ученых». Friday he gathered scientists. «But айтылуын және солай жазылуы ке- Однако, в том же году великий in the same year, the famous kagan ректігін құптайтын. Әр жұма күні каган умер. После этого наследник left this world. His son Kharun Musa білімділерді жинайтын». трона Харун Муса, став новым ка- Kagan was diligently assassinated, Алайда, сол жылы атақты ганом, в 960 году объявил ислам and in 960 he declared Islam as қағанның дәм-тұзы таусылып, государственной религией. Всеоб- the official religion. In about time, жарық дүниемен қош айтысады. щее принятие ислама тюркскими all the subordinates of the ruler of Мұрагерлік жолмен таққа отырған племена подтверждается истори- Musa kagan state, all of them began ұлы Харун Мұса қаған 960 жылы ческими источниками. По мнению to accept Islam, that is the proof of Ислам дінін мемлекеттік дін етіп таких историков как З.Китапчы, historical information. Judging by жариялайды. Мемлекет басшы- В.Кляшторный и Т.Султанов было the records of historians Z.Kitapchy, сы Мұса қағанның бұл шешімінен время, когда в один день до 10 V.Klyashtorny, T.Sultanovs it was кейін сол кездегі оған бағынышты тысяч семей принимали ислам. such that on one day more than 10 елдің жаппай Ислам дінін қабыл- По утверждению известной книги thousand people came to Islam. дай бастағанын көнеден жеткен та- «Тарихи Рашиди» «360 тысяч лю- And in the well-known book «Tarihi рихи деректер де айғақтай түседі. дей в один день приняли мусуль- Rashidi» there is information that Тарихшы З.Китапчы, В.Кляштор- манство». about 360 thousand people became ний, Т.Сұлтановтардың келтірген В заключении можно сказать, Muslims in one day. In conclusion, деректеріне сүйенсек, бір күнде что караханиды и тюркские пле- the Karakhans accepted Islam not он мың отбасы Ислам дінін қабыл- мена, находящиеся в их подчине- because of religious pressure, but даған кездер де болған көрінеді. нии, приняли ислам не с помощью because the state religion became Ал, атақты «Тарихи Рашиди» кіта- насилия и давления, а благодаря stronger on the basis of economic бында бір күнде 360 мың адамның влиянию государственной и эко- and political advantage. And the мұсылман атанғандығы жайлы да номической политики. При по- political and military victories of дерек кездеседі. Қорыта айтқанда, мощи политических и военных the Karakhans affected not only the Қарахан түркілерінің исламдануы достижений Караханидов ис- spread of Islam in the Central Asia, дін таратушылардың белгілі бір лам распростронялся в Средней but also the fact that it became a күштеуімен емес, бірыңғай мем- Азии, став массовой идеологией mass ideology among the people. лекеттік діннің ықпалы негізіндегі тюркских племен. Another important detail, several экономикалық және саяси пайда Также стоит учесть факт, что centuries in a row in the Central күшімен дами түсті. Ал, Қара- на протяжении многих веков Asia, the Arabic language was the хандықтардың саяси және әскери арабский язык был языком на- language of science and knowledge. жеңістері Орталық Азия аумағы- уки и образования. Такие уче- Otyrar Abu Nasir al-Farabi, Iskak на Ислам дінінің кеңінен таралып ные, родившиеся в городе Отрар, al-Farabi, Ismail al-Jawhari, having

18 қана қоймай, тұрғылықты ха- как Абу Наср аль-Фараби, Исхак added knowledge in the east, left лықтың бұқаралық идеологиясы аль-Фараби, Исмаил аль-Жаухар after themselves classical works that ретінде ресми мәртебеге ие бо- обогощались знаниями на Ближ- relate to the golden riches of culture. луына да өз ықпалын тигізді. нем и Среднем Востоке, оставив In the 10th and 12th centuries, Тағы бір қаперде ұстайтын после себя золотой фонд класси- they began to write works not only in жайт, бірнеше ғасырлар бойы ческих произведений. В период Arabic but also in the local Turkish Орта Азияда араб тілі ғылым мен Х-ХІІ века постепенно произве- language, a tradition that began in білімнің тілі болды. Отырарлық дения начали издаваться не толь- the 15th and 18th centuries, Zhusip Әбу Насыр әл-Фараби, Ысқақ әл- ко на арабском, но и на местном Balasagun, Mahmud Kashkari, Фараби, Исмаил әл-Жауһарилер тюркском языке. Тенденцию, ко- Leather Akhmet Yassaui, con- Таяу және Орта Шығыс елдерінде торую начали Юсуф Баласагуни, tinued Mohammed Haydar Dulati, білім молықтырып, әлем мәде- Махмуд Кашкари, Кожа Ахмет Kadyrkhan bi Kasymuly Jalayiri. This ниетінің алтын қорынан орын Яссауи в ХV-ХVІІ веках, продол- is how the Islamic civilization from алатын классикалық шығармалар жили Мухаммед Хайдар Дулати, the Middle Ages until today influen- қалдырды. Х-ХІІ ғасырларда тек Кадыргали Жалайири. Так ислам- -ced literature and culture, on the араб тілі ғана емес, сондай-ақ ская цивилизация до сегодняш- moral and spiritual foundations of бірте-бірте жергілікті халықтың него дня оказывала влияние на the peoples of Central Asia. If some түркі тілінде де шығармалар культуру, литературу и духовное Turkic, Persian, Arab natives of the дүниеге келе бастады. Жүсіп богатство народов Центральной country have become famous works Баласағұни, Махмұд Қашқари, Азии. Ее ученые, которые разгова- in the fields of medicine, philosophy, Қожа Ахмет Яссауи салған дәстүрді ривали на арабском, персидском, history, culture, astronomy, logic, ХV-ХVІІ ғасырларда Мұхаммед тюркском языках были известны music, literature and language, some Хайдар Дулати, Қадырғали би своими произведениями в обла- have dedicated their work to the Қасымұлы Жалайырилер жалғас- сти философии, истории, культу- study of the holy book of the Qur’an, тырды. Сөйтіп, Ислам өркениеті ры, астрономии, логики, музыки, commentaries on the sacred book, орта ғасырлардан күні кешеге литературы, медицины. Другие Sharia, madhhab and Fiqh. дейін Орта Азия халықтарының ученые удостаивались почета за әдебиеті мен мәдениетіне, рухани работы и исследования в области өміріне үлкен әсер етті. Елімізден Корана, тафсира, шариата, мазха- шыққан араб, парсы, түркі тілді ба, фикха. В этом списке стоит осо- ғалымдардың бір тобы филосо- бо отметить таких личностей как фия, тарих, мәдениет, астрономия, Бурхан ад-Дин Ахмад аль-Фараби, логика, музыка, әдебиет пен тіл, Имад ад-Дин Абуль Касым аль-Фа- медицина саласындағы еңбек- раби, Кауам ад-Дин аль-Фараби, терімен мәшһүр болса, енді бірі Молла Ахмет аль-Дженди, Хусам қасиетті Құран мен тәпсір, шари- ад-Дин аль-Хусейн ас-Сыганаки, ғат, мәзһаб, фиқһке арналған шы- Абу Абд Алла аль-Баласагуни, Абд ғармаларымен де ел құрметіне аль-Гафур аль-Кердери, Мухам- бөленді. Бұл ретте Бұрһан ад-Дин мед аль-Кердери, Хафиз ад-Дин Ахмад әл-Фараби, Имад ад-Дин аль-Кердери. Әбу-л Қасым әл-Фараби, Қауам ад-Дин әл-Фараби, Молла Ахмет әл-Женди, Хусам ад-Дин әл- Хусейн ас-Сығанақи, Әбу Абд Алла әл-Баласағұни, Әбд әл-Ғафур әл- Кердери, Мұхаммед әл-Кердери, Хафиз ад-Дин әл-Кердерилерді айрықша атауға болады.  Құран аяттары жазылған дулыға.

 Воинский шлем с аятами из Корана.

 Helmet with the verses of the Quran.

19 ТҮРКІ ӘЛЕМІНІҢ РУХАНИ ҰСТАЗЫ – ҚОЖА АХМЕТ ЯССАУИ

ДУХОВНЫЙ УЧИТЕЛЬ ТЮРКСКОГО МИРА – ХОДЖА АХМЕД ЯССАУИ

SPIRITUAL TEACHER OF TURKIC PEOPLE – KOZHA AHMET YASSAWI

слам дінінің бейбіт түр- ак нам известно, на s a result of the peaceful де насихатталуының тюркской земле ислам spread of Islam, the Инәтижесінде халық хақ Краспростронился мир- Apeople adopted religion дінді кең арнада қабылдап қана ным путем, вследствие чего в extensively, at the same time, қойған жоқ, түркілердің ішінен Центральной Азии появились scientists and religions began to көптеген дін ғұламалары да шыға многие мусульманские богословы emerge among the Turks. And бастады. Солардың ішінде күллі и ученые. Среди них стоит осо- we should note among them the түркі халқының рухани ұстазы са- бо выделить человека, ставше- spiritual master of all Turkic people, налатын Қожа Ахмет Яссауи баба- го духовным учителем для всего Kozha Ahmet Yassawi. мыздың есімін ерекшелеп айтуға тюркского народа – Ходжа Ахмед Kozha Ahmet Yassawi is the тиістіміз. Яссауидің өмір сүрген Яссауи. Время и пространство в founder of the first Turkic spiritual кеңістігі мен уақыты – страте- котором жил Яссауи имело важное school, which stood at the forefront гиялық және саяси тұрғыдан өте значение с точки зрения стратегии in the development of the Turkic маңызды кеңістік болса, мәдени и политики, оно являлось местом states on political and cultural және діни-философиялық көп соприкосновения цивилизаций в spiritual grounds and moral values қабаттылығы жағынан да өрке- культуром, торгово-экономиче- and changes in human thinking. ниеттердің тоғысқан жері, сауда- ском и религиозно-философском His theories gave significance to экономикалық жолдардың торабы плане. Тюркам удалось благодаря texts against works by formulas of болатын. Міне, түріктер осындай исламско-суфийским знаниям вы- traditionalists and the phenology of қайнаған тіршілік негізінде араб рваться из тисков арабов и персов, external worship and formatted the және парсы, Шығыста – Қытай, Китая - на востоке, России – на norms of humanity and sanity. ал батыста Ресей қыспағынан ис- западе и создать течение, осно- Kozha Ahmet Yassawi was born лам-сопылық ілімі арқылы өзіндік ванное на новом традиционном in a residential area of Sayram near жаңа сипаттағы дәстүрлі түркілік тюркском мировозрении. the city of Shymkent, he studied with дүниетанымдық арнасының көзін В Х–ХІ веках такие области ис- a local mullah. It is noted in modern аша білген болатын. ламской науки как фикх, калам и literature that he was born in the Х–ХІ ғасырда фиқһ, кәлам, тафсир потеряли способность сво- ancient city of Sairam (Isfijab) in тәпсір сияқты Ислам дінінің бодно мыслить и были загнаны в 1103 d and passed away in 1166-67. ғылым салалары еркін ойлау қа- тупик, исламско-суфийское тече- And he spent his youth in the city білетінен айырылып, тығырыққа ние повлияло на развитие ислам- of Sairam. His father Ibrahim was тірелген тұста Сопылық – Ислам ской культуры. В Мавераннахре и a literate, educated, religious man мәдениетінің кеңінен өрістеуіне Туркестане тюркская культура пе- of his time. Mother Karashash (also бірден-бір ықпал еткен арна бол- режила ренессанс. Aisha) was respected, intelligent ды. Мауреннахр мен Түркістанда В эпоху становления полити- and benevolent among the people. түркілік мәдениет жаңғырып, ре- ки и культурного мировозрения People raised the mausoleum and нессанс дәуірін басынан өткерді. тюркских государств Ходжа Ахмед the monument after their death. Түрік мемлекеттерінің саяси Яссауи стоял во главе угла духов- These monuments have survived әрі мәдени-дүниетанымдық не- ного возрождения человеческих to this day in the city of Sairam. гізде қалыптасуы мен ондағы ценностей, создав первую в исто- Nevertheless, there is no information адам санасының құндылықтық- рии тюрков духовную школу. Он about the youth of A Kozha Ahmet құбылыстық рухани жаңғыруы- выступал против формализма уче- Yassawi in Sayram. After a time ның көш басында алғаш түр- ных-традиционалистов и фено- there was a valuable chronicle with кілік руханият мектебінің менологии внешнего поклонения interesting information about the

20  Түркістан қаласындағы «Қожа Ахмет Яссауи» кесенесі.

 Мавзолей Ходжи Ахмета Яссауи в Туркестане.

 The mausoleum of «Khoja Ahmet Yassawi» in Turkestan. іргетасын қалаған ұстаз Қожа Ахмет Яссауи тұрды. Оның ілімі традиционалист ғұламалардың и придавая особое значение вну- формализміне, сыртқы ғибадат треннему содержанию, сформиро- youth of the Kozha Ahmet Yassawi феноменологиясына қарсы мән, вал приверженность к истинному and about his ancestors. In the book мазмұнға маңыз берген, шынайы здравомыслию и гуманизму. «Shajarai-Saodat» printed on the парасаттылық пен адамгершілік Ходжа Ахмед Яссави родился basis of this chronicle, it is said that ұстанымдарын қалыптастырды. в селе Сайрам недалеко от города the distant ancestors of the father Қожа Ахмет Яссауи қазіргі Шымкент и получил начальное Yassaui Ibrahimi, the descendants Шымкент қаласы жанындағы Сай- образование у местного муллы. of Mohammed Hanafi, the son of рам елдімекенінде туып, сондағы В нынешней научной литерату- Azirethin Ali who was the younger ауылдық молдадан дәріс алған. ре сказано, что Яссауи родился в brother and son-in-law of the Қазіргі ғылыми әдебиеттерде ол 1103 году в древнем городе Сай- Prophet Muhammad. This chronicle көне Сайрам (Испиджаб) қала- рам (Исфиджаб), а скончался в was found in the walls of an old сында 1103 жылы дүниеге келіп, 1166-67 году. В молодости он жил ruined house in the city of Sairam in 1166-67 жылдары қайтыс бол- в этом городе. Его отец Ибрахим the early 90’s. ды деп жазылған. Жастық шағы был компентентным, оброзован- He was found by Saidikram да осы Сайрам қаласында өткен. ным и религиозным человеком Saidakbarov, a citizen of Sayram. Әкесі Ибраһим өз кезеңінің сауат- своего времени. Сообщается, что After writing the entry into China’s ты, көзі ашық білімді, діндар адам мать Ахмеда Яссауи Карашаш 6-meter paper, it was printed as a болған. Анасы Қарашаш (Айша деп (Айша) была уважаемым в народе separate book in Shymkent. Here те айтылады) елге қадірлі, ақылды и умным человеком. После смерти met information which is not in да аяулы адам болған делінеді. Ел- родителей люди возвели для них other works, about the youth of the жұрт бұл кісілер дүниеден өткенде, купола. Данные памятники до се- Kozha Ahmet Yassawi and about his екеуіне де күмбез тұрғызып, белгі годняшнего времени сохранились first teachers. соққан көрінеді. Ол ескерткіштер в городе Сайрам. әлі күнге дейін Сайрам елдіме- кенінде сақталған.

21  Әмір Темір тапсырысымен бұл қазан 1399 жылы 25-маусымда ( хижр. 801 жыл, 20-шәуәл) Түркістан қаласының батысында, 27 шақырым жерде орналасқан Қарнақ елді мекенінде, сирек кездесетін асыл металдардың қоспасынан құйылған. Салмағы 2 тонна, сыйымдылығы – 3 000 литр

 По приказу Амира Тимура этот казан был выплавлен 25 июня 1399 года (20 шауаль 801 года хиджры) из редких благородных металлов в поселении Карнак, располо- женном в 27 км к западу от города Туркестан. Вес казана – 2 тонны, вместительность – 3000 литров.

 The order of Amir Temir on October 25, 1399 (Hijri, 801, 20th of September) in the Karnak village, 27 km west of Turkestan, from a mixture of rare precious metals. Its weight is 2 tons, and capacity is - 3,000 liters.

 Кесененің қақпа есігі. XIV-XV ғғ.

 Входные ворота мавзолея. XIV-XV века.

 The gates of the mausoleum. XIV-XV centuries.

 Қожа Ахмет Яссауи қабірі.

 Могила Ходжи Ахмета Яссауи.

 This is the tomb of Khoja Ahmet Yassawi.

22  Есіктегі екі дөңгелек қола тақташадағы жазу: Иә, Рахымды (Алла)! Иә, Пәк (Алла)! Иә, Дәлел (Алла)! Иә, Мейірімді (Алла)! Иә, Міндеттеуші (Алла)! Иә, Есеп Сұраушы Патша (Алла)!

 Надпись на бронзовых табличках округлой формы гласит: О, Милостивый (Ал- лах)! О, Пречистый (Аллах)! О, Доказывающий (Аллах)! О, Милосердный (Аллах)! О, Обязывающий (Аллах)! О, Владыка, требующий отчета (Аллах)!

 The following words are  Жоғары белдеудегі екі қатар жазудың үзінділері: written in two round bronze «Бүкіл жер жүзіндегілер түгесіледі». Құран (55/24) plates of the door: Ar-Rahmaan Al-Quddus, Al-Ujud, Ar-Rahim,  Открывки из двух рядов надписей на верхнем поясе: Al-Wali, Al-Hasib. «Все на ней (земле) смертны». Коран (55/26).

 The fragments of the two lines in the upper belt are «Everyone and everything in this world will come to its end». The Quran (55/24).

 «Әулиелердің сұлтаны, тақуалардың дәлелі Қожа Ахмет Яссауи! Бұл аспалы шырақты Хажжаж ибн Уаққас Сайрами Сұлтанның кесенесіне уақф ретінде сыйға тартты»

 «Султан святых, довод праведников Ходжа Ахмет Яссауи! Хаджадж ибн Уаккас Сайрами подарил эту подвесную лампу мавзолею в качестве вакфа».

 «The Sultans of the saints, the proof of the righteous, Hodja Ahmed Yasawi! He gift this pendant chandelier to the mausoleum of Hajjaj ibn Uakkas Sairami Sultan for the sake of Allah».

 Пайғамбар (Оған Алланың сәлемі мен салауаты болсын) айтты: «Алланың сыйы – қақпасына келіп сұраған момынға беріледі»

 Пророк (мир ему и благославение Аллаха) сказал: «Подарок Алла- ха дается верующему, пришедшему просить к Его воротам».  Тудың басы

 The Prophet (peace and blessings of Allaah be upon him) said: «The  Навершие. gift of Allah is given to the believer who asks, coming to His gate».  Flagfinial.

23 Дегенмен, Қожа Ахмет Яссау- Однако отсутствуют факты о «In the Chronicle» the reason for идің Сайрамдағы жастық шағын том, что Ходжа Ахмед Яссауи про- the contiguity of the word «Kozha» баяндайтын деректер жоқтың вел молодость в городе Сайрам. to the name of Ahmet Yassawi қасы. Тек кейінгі жылдары Қожа Только в последние годы нашлась is explained: «His father Shaikh Ахмет Яссауидің жастық шағы мен ценная родословная с интересны- Ibrahim, his ancestors Mahmud ата-бабалары туралы қызықты ми фактами о молодости Яссауи Shaykh, Iftirar Shaykh, Omar деректері бар бір құнды шежіре и его предков. В книге «Шажара- Shaykh belong to the descendants табылды. Осы шежіре бойынша и-Саадат», изданной на основе of Muhammad Khanafiah, born by басылған «Шажараи-Саодат» атты этой родословной, говорится об the wife of Khazeret Ali Khanif, Who кітапшада Қожа Ахмет Яссауидің отце Яссауи и о том, что его пред- was the brother and son-in-law of әкесі Ибраһимның арғы бабалары ки являются потомками Мухамме- the Prophet Muhammad. Therefore, Мұхаммед пайғамбардың (с.ғ.с.) да ибн Али (Ханафий) – сына зятя the descendants of Khazireth Ali in інісі әрі күйеу баласы Әзіреті Әли- и племянника пророка Мухамме- the Central Asia wore the title of дің (р.а.) Мұхаммед Ханафия атты да (с.а.с) - хазрата Али (р.а). Дан- «Kozha». ұлынан тарайтыны айтылады. Бұл ная родословная была найдена в List of the teachers of Kozha аталған шежіре 90-жылдардың бас начале 90-х годов в стенах старого Ahmet Yassawi begins with the кезінде Сайрам қаласындағы ескі, и разрушенного здания в городе name of Arstan Baba. Kashifi’s work бұзылған үйдің қабырға жапса- Сайрам. Нашел ее местный житель «Rashahat-ul ayn-il hayat» reveals рынан табылған екен. Тапқан – по имени Саидикрам Саидакба- that the Kozha Ahmet Yassawiwas a Сайрамдық Саидикрам Саидак- ров. Потом рукопись, написанная disciple of Arystan Baba, and that he баров деген кісі. Кейін бұл алты на шестиметровой китайской бу- taught secrets and meanings of the метрлік Қытай қағазына жазылған маге, была напечатана как отдель- theory of censorship and batin, and қолжазба Шымкент қаласында ная книга в городе Шымкент. В ней served him for 16 years. And in the жеке кітапша болып басылды. приводятся новые, ранее не встре- work of Yassawi «Diyuani Hikmet» Ахмет Яссауидің есімімен чавшиеся сообщения о молодости Arystan Baba’s name is often met. «Қожа» сөзінің қосарланып ата- Ходжи Ахмеда Яссауи и его первом «Diyuani Hikmet» is one of луы жөнінде де бұл «Шежіреде» учителе. the valuable treasures of the great берілген түсініктің мәні өте зор. В родословной слово «ходжа» в teacher left whole for the present Мұнда осыған орай: «Оның әкесі имени Яссауи имеет широкое зна- generation. This work was published Шейх Ибраһим болса, арғы атала- чение. В частности, в книге указы- as a whole book in 1878. Then she ры Махмұд Шейх, Ифтиһар Шейх, валось, что «его отец Шейх Ибра- was reprinted in Istanbul, Kazan and Омар Шейх шежіресі Мұхаммед хим. Предки отца Махмуд Шейх, . One of them was printed пайғамбардың інісі әрі күйеу бала- Ифтихар Шейх и Омар Шейх явля- in Kazan in 1901 as a version for the сы болған Хазірет Әлидің Ханифа ются потомками Мухаммеда Ха- Kazakhs from Tynyshkulov. есімді әйелінен туылған Мұхам- нафии – сына племянника и зятя The author wrote four lines мед Ханафияның әулет-ұрпақта- пророка Мухаммеда (с.а.с) хазрата of verse about his life from his рына барып тіреледі. Сол үшін Али (р.а.), женившегося на женщи- childhood before he reached the Хазірет Әлидің тұқымдары Орта не по имени Ханифа. По этой при- age of the prophet, about his life’s Азияда «Қожа» атағына ие болған», чине потомки хазрата Али (р.а.) в difficulties, about the difficulties he – деп жазылған. Средней Азии удостоились высо- had endured, about the shortcomings Қожа Ахмет Яссауи ұстаздары- кого звания «Ходжа». and inaccuracies of the khans, ның көшбасшысы ретінде Арыстан Сообщается что наставником the beks who allowed to rule the баб аталады. Кашифи «Рашахат-ул Ходжи Ахмеда Яссауи был Ары- common people, and he criticized айн-ил хайат» атты еңбегінде Қожа стан баб. В труде Кашифи «Раша- perfidy and called the world as Ахметтің Арыстан бабтың шәкірті хат-ул айн-иль хайат» приводит- perishance in his work. In «Diyuani болғандығы, одан заһир және ся информации о том, что Яссауи Hikmet» you can find valuable батин ілімдерінің сыры мен мәнін был учеником Арыстан баба, учил- information related to early culture, үйренгендігі, оған 16 жыл қызмет ся у него знанию захир-батин и literature, history, ethnography, еткендігі туралы мәлімет береді. служил ему 16 лет. Имя Арыстан the economy of the Turkic peoples, Яссауидың «Диуани хикметінде» баба часто встречается в труде Яс- or rather the Kazakh people. The де Арыстан баб есімі жиі ауызға сауи «Дивани хикмет». «Дивани philosophical and religious-mystical алынады. хикмет» великого учителя являет- content of the verses-sermons in the ся бесценным богатством, полно- стью дошедшим до сегодняшнего поколения.

 Арыстанбаб кесенесі

 Мавзолей Арыстан-баба.

 The mausoleum of Arystanbab.

24  «Диуани Хикмет» - Даналық кітабы. Шағатай тіліндегі қолжазба.

 «Дивани Хикмет» - Книга мудрости. Рукопись на чагатайском языке.

 The book of wisdom «Diwani Hikmet». Chagatai Manuscripts.

Ұлы ұстаздың «Диуани хикметі» В первый раз в качестве от- work merges with the sound that – бүгінгі ұрпаққа бүтін жеткен баға дельной книги это произведение calls for kindness and justice and жетпес байлықтарының бірі. Бұл было опубликовано в 1878 году. continues with the people’s call for шығарма алғаш рет 1878 жылы жеке В дальнейшем несколько раз пе- kindness, saving them from enmity кітап болып басылып шығады. Со- реиздавалось в Стамбуле, Казани, with people of other religions, дан кейін ол Ыстамбұл, Қазан, Таш- Ташкенте. Одно из этих изданий together with exposing the perfidy кент қалаларында бірнеше рет қай- - это специально выпущенный and insatiability of religious ones. та басылады. Соның бірі 1901 жылы Тыныштыкулы вариант для каза- Poems of Kozha Ahmet Yassawi are Қазан қаласында Тыныштықұлы- хов в 1901 году в Казани. В этом a valuable literary treasure that is ның қазақтарға арнап шығарған призведении, написанным в фор- a point of study of ancient Turkic нұсқасы болатын. Төрт тармақты ме четверостишия, поэт описыва- tribes like Kypchaks, Oguzes, өлеңмен жазылған бұл шығарма- ет свою жизнь начиная с детского who later became part of the Kazakh сында ақын өзінің бала күнінен возроста до возроста пророка, все people. пайғамбар жасына келгенге дейін тяготы и лишения, что пережил. In folk legends it is said that the өмір жолын баяндайды, тіршілікте Также повествует об ошибках и great military commander of which тартқан азабын, көрген қайғысын злоупотреблениях власть имущих- was afraid in the East, Aksak Temir айтады, бұхара халыққа үстемдік ханов, беков, казиев, о бренности especially respected the spirit of жүргізуші хандардың, бектердің, земной жизни. В «Диуани хикмет» the holy teacher. On his orders, on қазылардың жіберген кемшілік- («Книга изречений» или «Книга the site of the old mausoleum of терін, жасаған қиянаттарын сынай- мудрости») можно найти сведения Kozha Ahmet Yassawi, who almost ды, бұл фәнидің жалғандығын біл- о древней культуре, литературе, об collapsed after 200 years of his діреді. «Диуани Хикметтен» түркі истории, этнографии и экономике death, was to erect a monument that халықтарына, соның ішінде қазақ тюркских народов, в том числе и became famous in the architecture халқына, ертедегі мәдениетіне, казахов. of the world. This incident was әдебиетіне, тарихына, этнографи- Проповеднические стихи фи- confirmed by the author of the ясына, экономикасына қатысты лософского и религиозно-мисти- «Book of Victory» Sharafad Din Ali бағалы деректер табуға болады. ческого характера призывают к Mazdi who wrote about the life of Жинақтағы уағыздық өлең- доброте, справедливости, пробуж- Aksak Temir. The historian linked дерінің философиялық және ді- дают в народе чувства милосердия, the structures of the mausoleum ни-мистикалық мазмұны жақ- предупреждают о недопустимости of Yassawi with the incidents that сылыққа, әділеттілікке шақырған вражды с последователями других occurred in the end of 1397, after his үнмен ұласады, халықтың қайы- религий. Вместе с тем, изобли- visit to the Mausoleum. In the «Book рымдылық сезімін ояту, оны басқа чают ненасытность, подлость ре- of Victory» it is said that in the city of діндегілермен жауласудан сақтан- лигиозных деятелей. Стихи Ахме- Yassy Aksak Temir pointed out that дырумен қатар, дін иелерінің аш- да Яссауи являются литературным a huge building worthy of the name көздігін, зұлымдығын әшкере- памятником, ценным источником of Kozha Ahmet Yassawi should be леумен жалғасып жатады. Ахмет в исследовании древних тюркских built. This was to help in ensuring Яссауидің өлеңдері құнды әдеби племен как кипчаки, огузы, карлу- the prominence of the religion of ескерткіш, кейіннен қазақ халқы- ки, которые позднее вошли в со- Islam and its spread and in the ның құрамына енген қыпшақ, оғыз, став казахского народа. management of such a vast state. қарлық сияқты көне түркі тайпала- ры зерттеудің көзі болып табылады.

25 Халық аңыздарында Түркіс- В народных преданиях гово- At the end of the XI century, after тандағы әулиенің аруағын атақты рится о том, что великий полково- the construction of the mausoleum, қолбасшы, бүкіл Шығысты тітірен- дец, завоевавший весь Восток Хро- Amir Temir organized the fund of ткен Ақсақ Темірдің айрықша мой Тимур глубоко почитал духа Aziret Sultan and signed it himself. сыйлап өткені айтылады. Оның святого из Туркестана. Двести лет The inscription «1394-1395 yy.» әмірімен Ахмет Яссауи қайтыс спустя после смерти Ахмеда Яс- was left by Aksak Temir himself on болғаннан екі жүз жылдан кейін сауи, на месте маленького, почти the shingle of one of the Kandyk’s қирап бітуге таянған кішкене ғана разрушенного мавзолея святого doors. It is the center of other parts мазардың орнына, дүниежүзілік по его приказу был построен боль- of the structure. Also, the ruler сәулет өнерінің белгілі ескерткіші шой мавзолей, знаменитый па- himself indicate what should have орнатылды. Бұл оқиғаны Ақсақ мятник мировой архитектуры. Это been the mausoleumlook inside. Темір өмірін хат түсіруші, «Жеңіс также подтверждает составитель And even wrote a «Diploma». In кітабы» авторы Шараф-ад Дин жизнеописания Хромого Тимура, «Diploma» Amir Temir pointed to the Әли Мазди де растайды. Тарихшы автор «Книги побед» Шараф-ад mausoleum that «never, whatever ескерткіштің салынуын оның Ах- Дин Али Мазди. Строительство happens, it can not be sold and мет Яссауидің қабірін зиярат етіп данного памятника историк свя- handed over for a while or forever for қайтқан 1397 жылдың аяғындағы зывает с паломничеством Хромо- someone else». оқиғалармен байланыстырады. го Тимура к могиле Ахмеда Яссауи, To this day, there is a record on «Жеңістер кітабында» Әмір Темір совершенного в 1397 году. В «Кни- the visor of the entrance door of the сол жылы Яссыда болған кезін- ге побед» сказано, что в тот год, во Mausoleum which can be read: «This де Ахмет Яссауидің атына лайық время пребывания в городе Яссы, sacred place was built by the decree of зәулім ғимарат салу жайлы жар- он дал распоряжение о строитель- Amir Temir, the ruler upon whom the лық берген еді делінеді. Ол Ислам стве грандиозного сооружения, Mercy of Allah fell. May Allah bless дінінің даңқын асыруда, оның кең достойного памяти Ходжи Ахмеда his order for the leaven of the ages». таралуына, аса үлкен өлкені басқа- Яссауи. Оно должно было возве- Architectural building the leather of руды жеңілдетуге тиіс болған. личить ислам, способствовать его Ahmet Yassaui is a very huge portal- ХІV ғасырдың аяғында бұл дальнейшему распространению, domed building. The width is 46.5 күмбез біткен соң Әмір Темір облегчить правление обширным meters, the length is 65 meters. The көреген Әзірет Сұлтанның қорын краем. building has a huge portal (width ұйымдастырып, өзі арнайы қол В конце ХІV века, когда было about 50 meters, portal auger 18.2 қойып бекіткен. Қазандықтың завершо строительство данного meters and height 37.5 meters) and ішкі есіктерінің біріндегі халькаға мавзолея, Эмир Тимур организо- several domes. In addition to the жазылған «1394-1395 жылдар» вал и утвердил своей специальной central room, there are other 35 деген жазуды Ақсақ Темірдің өзі подписью строительство казан- rooms for a variety of purposes. The белгілеп берген. Бұл – ғимараттың дыка (специального помещения mausoleum consists of a common басқа бөліктерінің кіндігі. Сон- для тай-казана) Хазрет Султана. room, a burial room, a mosque, a дай-ақ, атақты билеуші кесененің Говорят, что надпись на внутрен- library, a large barn, a small barn, a ішкі сәні мен салтанаты қалай них дверях казандыка «1394-1395 dining room, a room with wells and

 Түркістан. Кауфман альбомынан 1871-1872 жж.

 Туркестан. Из альбома Кауфмана 1871-1872 гг.

 Turkestan. From Kaufman’s album in 1871-1872.

26 болуы керектігін де өзі айтқан. годы» была обозначена самим Тіпті, «қолхат» (грамота) да жа- Хромым Тимуром. Это центр ос- зып қалдырған. «Қолхатта» Әмір новной части сооружения. Зна- Темір жаңа біткен ғимарат тура- менитый правитель также уделил лы «ешқашан да, қандай болған внимание внутреннему убранству жағдайда да сатуға, жекеменшік мавзолея. Он даже оставил «гра- секілді ұрпақтан-ұрпаққа уақыт- моту». В «грамоте» Эмир Тимур ша немесе түбегейлі біреуге беруге ясно обозначил, что новое соо- болмайтынын қатты ескерткен». ружение: «никогда, ни при каких Ғимараттың кіреберіс есігінің обстоятельствах не подлежит про- ішкі маңдайшасында қазірге даже, временной или постоянной дейін жақсы сақталған жазудан передаче от одного поколения мынадай сөздерді оқуға болады: другому в качестве частной соб- «Бұл әулие мекен Алла Тағаланың ственности». Хорошо сохранив- рахымы жауған падиша Әмір- шаяся надпись над входной  Қожа Ахмет Яссауи хикметтері. Темір Көрегеннің жарлығы бойын- дверью зданий позволяет прочи- Қолжазба. 1868 ж. ша орнатылды... Алла Тағала оның тать, что: «Это святое место соору-  Мудрые изречения Ходжи әмірінің ғасырлар жасауына нәсіп жено по велению властелина, лю- Ахмета Яссауи. Рукопись. 1868 г. етсін!» бимого Аллахом Эмира Тимура Қожа Ахмет Яссауи сәулет ғи- Прозорливого, да продлит Аллах  Wisdom of Hodja Ahmet Yassawi. мараты – аса үлкен порталды-күм- его повеления на века!» Handwriting. 1868. безді құрылыс. Оның ені – 46,5 Архитектурное сооружение метр, ұзындығы – 65 метр. Ғима- Ходжи Ахмеда Яссауи – это огром- раттың орасан зор порталы (ені – ное портально-купольное стро- 50 метрге жуық, порталдық аркасы ение. Ширина – 46, 5 метр, длина – 18,2 метр және биіктігі – 37,5метр) – 45 метр. Сооружение состоит из және бірнеше күмбезі бар. Оның огромного портала (ширина – око- орталық бөлмесінің төңірегінде ло 50 метров, ширина арки портала several cells., And it is characterized түрлі мақсатқа арналған 35 бөл- - 18,2 метра и высота – 37,5 метра) by being a huge complex and complex ме салынған. Кесене жамағатха- и нескольких куполов. Вокруг цен- structure for performing various на, қабірхана, мешіт, кітапхана, трального помещения построены religiously traditional, Educational үлкен ақсарай, кіші ақсарай, ас- 35 комнат, имеющие различное and household affairs. хана, құдықхана және бірнеше предназначение. Мавзолей очень Not yielding to the storms of құжыра бөлмелерден тұратын, ді- сложное, огромное комплексное centuries, now the well-known ни-ғұрыптық, діни-ағартушылық, строение, предназначенное для mausoleum lit up with a new manner тұрмыс-салттық қызмет түрлерін выполнения различных функ- on the Kazakh land. Attendance of атқаруға арналған аса күрделі, аса ций как религиозно-культового, the mausoleum of the great teacher, зор кешенді құрылыс болуымен религиозно-просветительского, which has enriched the channel ерекшеленеді. традиционно-бытового характера of our precious religion, and has Ғасырлар дауылына дес бер- и включающее целый ряд поме- developed its current, is proof меген атақты кесене бүгінде қа- щений: джамаатхану, усыпальни- that people respect the teacher of зақ даласында жаңа нақышпен цу, библиотеку, большой и малый spirituality of the Turks. After we жарқырай түскен. Асыл дініміздің дворцы, столовую, колодезную и became independent and uplifted in арнасын молайтып, ағысын да- несколько комнат худжры. spirit, the works of the great thinker мытқан данышпан бабамыздың На сегодняшний день мавзо- are widely propagandized and the кесенесінен кісі аяғының үзілмеуі лей, простоявший несколько ве- research of priceless works that he де түркі әлемінің рухани ұстазы- ков на казахской земле, смотрится left behind after the next generation на танытқан құрметінің жарқын по-новому. Нескончаемые потоки is being rapidly developed. дәлеліндей. Егемендік алып, еңсе посетителей к мавзолею мудреца, көтергелі бері ғұлама ойшылдың расширившего границы истин- еңбектері де кеңінен насихатта- ной веры, являются ярким пока- лып, артына қалдырған өлшеусіз зателем уважения и почитания, мұрасын зерттеу жұмыстары жаңа оказываемое духовному учителю қарқынмен дамып келеді. Соның тюркского мира. После обрете- айғағындай Ислам дінінің соны ния суверенитета труды великого соқпағын қалыптастырып, артына мыслителя начали широко изу- өлшеусіз қазына қалдырған Қожа чаться, издаваться и исследования Ахмет Яссауи есімі сан ғасырдан его неизмеримо ценного наследия соң Сарыарқа төрінен бой көтер- ведутся на новом уровне. То, что ген Бас мешітке беріліп, тәуелсіз спустя несколько веков именем қазақ елі Астанасының аспанында Ходжи Ахмеда Яссауи названа қайта әуеледі! главная мечеть, построенная в Астане – в столице независимого Казахстана, является доказательс- твом ценности его трудов.

27  «Қыпшақ хандарының астанасы Сығанақ».

 «Столица кипчакских ханов Сыганак».

 «The capital of the Kipchak khan’s-Syganak».

ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНДАҒЫ ҚАЛАЛАР ЖӘНЕ ҒҰЛАМАЛАР ГОРОДА И УЧЕНЫЕ В КАЗАХСКОЙ СТЕПИ THE CITIES AND THE SCIENTISTS OF THE KAZAKH LAND

ожа Ахмет Яссауи түркі халықтарының исламдық дүниетанымын қалыптастыра отырып, Ислам әлемінің мәдени-саяси кеңістігін барынша кеңейте түсті. Яссауи шығармашылығының артықшылығы да оның ҚИсламдық мазмұнында болғандығында еді. Ол бастаған исламдық сопылық әдебиетті жалғастыра түскен Бахауддин Нақшбанди, Қажы Бекташ, Ашық Паша, Жүніс Әміре сынды мемлекетшіл сопы ақындардың туын- дыларымен түркі халықтарының рухани тұтастығын күні бүгінге дейін қамтамасыз етіп келеді. Сонымен қатар, Яссауидің ислами тәлімдері қазақ даласына Бекет Ата (1750-1813) арқылы кең тарады. Исламға негізделген әдебиет пен ғылыми салалар қарқынды түрде дами бастағаны соншалық, 750-1050 жыл- дар аралығындағы кезең Ислам өркениетінің «ренессанс – қайта өрлеу» дәуірі іспеттес кейінгі ғасырларда Европа- да дамыған ғылымның ғажайып жетістіктеріне негіз қалап берді. Оған араб, парсы мен түркі ойшылдары бірлесе отырып өлшеусіз үлес қосты. Әдебиет түрлі жанрда, ғылым түрлі салада үлкен табыстарға қол жеткізді. Атап айтар болсақ, Мұхаммед ибн Мұса Хорезми (770-850) алгебра мен логаритм ғылымын дүниеге алып келді. Әбу Насыр Әл-Фараби (870-940) философия, логика, музыка секілді салалардың жаңа биігін қалады. Әбу Райһан әл-Бируни (973-1048/50) тарих, математика, астрономия, жағрафия, топография, физика, медицина, геология, минерология, т.б. ғылыми салаларда энциколопедист ғалым ретінде адамзат ғылымына орасан зор үлес қосты. Әбу Әли ибн Сина есімі (980-1037) кейінгі ұрпаққа терең ойлы философ, медицина ғылымының данышпаны ретінде қалды. Оның медицина саласында жазған «Қанун» атты еңбегі XXI ғасырдың табалдырығында орыс тіліне аударылып, 12 том болып 30 000 данамен жарық көруі Ислам дінінің ғылым саласындағы жарқын табысы болды. Сол кезеңдерде Ислам әлеміндегі ғылымның даму барысын зерттеген Жорж Сартон дініміздің ғылыми ке- зеңін жетіге бөліп, әр кезеңді оның бастауына ғылыми жаңалық алып келген бір ғалымның атымен атайды. Ол өз зерттеулерін жүргізе келе, мынадай топшылау жасайды: 1.Жәбир ибн Һәйян кезеңі – VIII ғасырдың екінші жар- тысы; 2.Мұхаммед Хорезми кезеңі – IX ғасырдың бірінші жартысы; 3.Зәкерия Рази кезеңі – IX ғасырдың екінші жартысы; 4.Мәсһуди кезеңі – X ғасырдың бірінші жартысы; 5.Жузжани кезеңі – X ғасырдың екінші жартысы; 6.Бируни кезеңі – XI ғасырдың бірінші жартысы; 7.Омар Хәйям кезеңі – XI ғасырдың екінші жартысы. Адамзат ғылымына нұрын шашқан аталмыш кезеңдерде араб, парсы, түркі ғалымдары қай ұлттың өкілі екендігіне қа- рамастан, Ислам дінінің өркендеуіне жүрек қалауымен де, сана таңдауымен де аянбай қызмет жасады. Соның арқасында, бір жағынан, әлемдік ғылымның қарқынды дамуына негіз қалаған болса, екінші жағынан, өздерінің де әлем өркениеті керуенімен ілесіп жүре берулеріне мүмкіндік жасады. Оған дәлел – орта ғасырларда шығарма- ларын түркі тілінде жазып, түркілік әдебиетке бастау бұлақ болған Жүсіп Баласағұн, Махмұд Кашғари, Қожа Ахмет Яссауи шығармалары. Әрі қарай қазақ даласындағы діни әдебиет дамуы XV ғасыр аясында әлемге мәшһүр болған Әлішер Науаи, Ұлықбек, Зәһиреддин Мұхаммед Бабыр және Мұхаммед Хайдар Дулати есімдерімен сабақтасады. Түркістан өлкесінде туып-өскен ұлы даналардың Ислам өркениетіне қосқан үлестері үш топта көрініс тапты. Бірінші тобы – шығармаларын араб тілінде жазғандар. Олардың қатарына Мұхаммед ибн Мұса Хорезми, Әбу На- сыр Әл-Фараби, Әбу Райһан әл-Бируни, Әбу Әли ибн Сина секілді ғалымдарды жатқызуға болады. Екінші тобы – туындарын парсы тілінде жазып қалдырғандар. Олар: Низами Гәнжи, Маулана Жәлаледдин Руми, Мұхаммед Хайдар Дулати. Ғалымдардың үшінші тобына еңбектерін түрік тілінде жазған Жүсіп Баласағұн, Махмұд Кашғари, Қожа Ахмет Яссауи, Әлішер Науаи, Зәһиреддин Мұхаммед Бабыр шығармалары топтастырылады. Осы себепті де IIX-XV ғасырлар арасында Ислам өркениетінің ұлы жетістіктері араб, парсы және бүгінгі түрік тектес халықтардың ортақ рухани қазынасы болып саналады.

28 ормируя исламское мировоз- зрение тюркских народов, ФХоджа Ахмед Яссауи макси- мально расширил культурно-полити- ческое пространство исламского мира. Преимуществом творчества Яссауи счи- талось его исламское содержание. На- чатый им путь в исламско-суфийской литературе, продолжателями которого были суфийские поэты Бахауддин Нак- шбанди, Хаджи Бекташ, Ашик Паша, Юнус Амре, обеспечивает духовную це- лостность тюркских народов и по сей день. Кроме того, исламские назидания Яссауи широко распространились в ка- захской степи благодаря Бекет ата (1750- 1813). Бекет Ата Мырзағұлұлы (шамамен 1750-1813) – қазақтың батыры, қол- Исламская литература и наука по- басшы, ағартушы, ойшыл, сәулетші. Жастайынан оқу-білімге құмар, ерек- ше дарынды, парасатты болған. Хорезмдегі Пақыржан қажыдан оқыған. лучили интенсивное развитие. Это Бекет ата көзінің тірісінде-ақ ел арасында аңызға айналғаны сонша, «Ме- привело к тому, что исламский «ренес- динеде – Мұхаммед, Түркістанда – Қожа Ахмет, Маңғыстауда – Пір Бекет» санс-возрождение», произошедший в деген сөз сол кезде шықса керек. 750-1050 годы послужил в последующих Бекет Ата Мырзагулулы (приблизительно 1750-1813 гг.) – казахский веках основой для великих достижений батыр, предводитель, просветитель, мыслитель, зодчий. С детства тянулся развивающейся науки в Европе. Неоце- к знаниям, был особо одарен, рассудителен. Обучался у Пакыржана кажы. нимый вклад в этот процесс внесли араб- Еще при жизни его имя превратилось в легенду настолько, что появилось изречение «В Медине – Мухаммед, в Туркестане – Ходжа Ахмет, в Мангы- ские, персидские и тюркские ученые. стау – святой Бекет». Литература достигла больших успехов в разных жанрах, наука – в разных отрас- Beket Ata Myrzagululy (about 1750-1813) is a Kazakh hero, commander, лях. В частности, Мухаммед ибн Муса educator, thinker, architect. He was a talented, gifted, intelligent man. He studied at Pakyrzhan Hajji in Khorezm. Beket ata was so legendary, that even Хорезми (770-850) придумал алгебру и at the time of his life people were saying: «In Medina-Muhammed, in Turkestan логарифм. Абу Наср Аль-Фараби (870- Hodja Akhmet, and in Mangistau preceptor is Beket». 940) достиг новых вершин в философии, логике, музыке. Абу Райхан Аль-Бируни (973-1048/50) как ученый энциклопе- дист внес очень огромный вклад в науку, в частности, в таких ее направлениях как исто- рия, математика, астрономия, география, топо- графия, физика, медицина, геология, минералогия и т.д. Абу Али ибн Сина (980-1037) остался в памяти тому – произведения Юсуфа Баласагуни, Махмуда следующих поколений в образе великого философа и Кашгари, Ходжи Ахмеда Яссауи написанные ими гения медицины. Его труд в области медицины «Ка- на тюркском языке и ставшие началом зарождения нун» перевели на русский язык в начале XXI века, а тюркской литературы в средних веках. Дальнейшее издание 12 томом книги в 30-тысячном экземляре развитие религиозной литературы в казахской степи является примером ярких достижений исламской на- связано с всемирно известными в XV веке именами уки. Алишера Навои, Улугбека, Захираддина Мухаммеда Джордж Сартон, изучавший ход развития ислам- Бабура и Мухаммеда Хайдара Дулати. Имена ученых, ской науки, разделил научные периоды в исламе на родившихся на землях Туркестана и внесших огром- семь частей, назвав каждый из них в честь ученого, ный вклад в исламскую цивиизацию, подразделяют- внесшего особые научные открытия в свое время. В ся на три группы. Первая группа – те, кто писал свои результате исследований, он делает следующие вы- произведения на арабском языке. В этот ряд можно воды: 1. период им. Джабира Ибн Хейяна - вторая включить таких ученых, как Мухаммед ибн Муса Хо- половина VIII века; 2. период им. Мухаммеда Хорез- резми, Абу Наср Аль-Фараби, Абу Райхан Аль-Бируни, ми - первая половина IX века; 3. период им. Закария Абу Али ибн Сина. Вторая группа – те, кто писал свои Рази - вторая половина IX века; 4. период им. Масху- произведения на персидском языке: Низами Ган- ди - первая половина X века; 5. период им. Джузджа- джи, Мевляна Джалаладдин Руми, Мухаммед Хайдар ни - вторая половина X века; 6.период им. Бируни - Дулати. В третий ряд ученых входят те, кто писал на первая половина XI века; 7. период им. Омара Хайяма турецком языке: Ясуф Баласагуни, Махмуд Кашгари, - вторая половина XI века. Не только арабы, персы и Ходжа Ахмед Яссауи, Алишер Навои, Захираддин Му- турки вносили вклад в развитие ислама в эти пери- хаммед Бабур. По этой же причине великие достиже- оды, но и представители других народов искренне и ния исламской цивилизации IIX-XV веков считаются сознательно, не жалея собственных сил, служили ис- общим духовным сокровищем арабских, персидских ламской вере. Благодаря этому с одной стороны стро- и современных тюркских народов. илась база для бурного развития мировой науки, а с другой стороны открывалась возможность следовать за караваном мировой цивилизации. Доказательство

29 hmet Yassawi, developing the Islamic 15th century is associated with well-known names like worldview of the Turkic people, expanded the Alisher Navoi, Ulukbek, Zakhireddin Mohammed Babyr Acultural and political space of the religion of and Muhammad Haydar Dulati. Islam. Feature of the works of Yassaui was that the works The contribution to the development of Islam of the had Islamic content. The sophistical literature that he great thinkers of Turkestan is manifested in 3 groups. The began, the sophist poets like Bahauddin Nakshbandi, first group is those who wrote their work in Arabic. These Kazhy Bektash, Ashik Pasha, Zhunis Amir, continued include scientists like Muhammad ibn Musa Khorezmi, their works to support the spiritual unity of the Turkic Abu Nasr al-Farabi, Abu Reyhan al-Biruni, Abu Ali ibn people. In addition, the edification of Yassaui spread Sina. The second group is those who wrote works in across the Kazakh land thanks to Beckett Ate (1750- Persian. They are: Nizami Ganji, Maulana Jalleladdin 1813). Rumi, Mohammed Haydar Dulati. The third group The Literature and the scientific spheres on the includes Zhusip Balasagun, Mahmud Kashkari, Leather basis of Islam developed so quickly that the era of Ahmet Yassaui, Alisher Navoi, Zahireddin Mohammed «Renaissance-new development» among the Islamic Babyr, who wrote works in Turkish. Therefore, the great religion in 750-1050, made the basis for amazing victories of Islamic civilization in the IIX-XV centuries, victories for its development in Europe in subsequent are the common spiritual treasure of the Arab, Persian, centuries. The Arab, Persian, and Turkic thinkers and today’s Turkic people. contributed immeasurably. Literature in different genres, science in different spheres have achieved great success. It can be noted, Mohammed ibn Musa Khorezmi (770- 850) who came up with algebra and logarithm. Abu Nas al-Farabi (870-940) raised highly the philosophy, music and logic. Abu Reyhan al-Biruni (973-1048 / 50) made his contribution as an encyclopedist in the fields of history,  Махмұд Қашқари құрастырған ежелгі карта. mathematics, astronomy, geography, topography, physics, medicine, geology, mineralogy and others. Abu  Древняя карта, составленная Махмудом Кашгари. Ali Ibn-Sina remained a deeply thinking philosopher,  An ancient map drawn by Mahmud Kashgari. a genius of medicine for the next generation. Translation of his book in medicine «Eve» into Russian and publishing in 12 volumes in 30,000 copies was a striking success of the religion of Islam in science. In the study of the development of science in the religion of Islam, Georges Sarton divided into 7 periods the stages of science in religion, and each period was named by the scientist who carried to the same stage. He summed up his studies grouped: 1. The period Zhabir ibn Hayyan - the second half of the 8th century; 2. The period of Muhammad Khorezm-the first half of the 9th century; 3. The period of Zakeria Razi - the second half of the 9th century; 4. Makhudi period - the first half of the 10th century; 5. Zhuzzhani period - the second half of the 10th century; 6. The period of Biruni - the first half of the 11th century; 7. The period of Omar Khayyam - the second half of the 11th century. In these periods, in spite of the nation, Arab, Persian, and Turkic scientists worked consciously, without restraint, with all their heart for the sake of the prosperity of the religion of Islam. Due to this, on the one hand influenced the intensive development of world science, on the other hand it was possible to follow the caravan of World Development from scientists. Proof of this, the works of the Skin of Ahmet Yassawi, Zhusip Balasagun, Mahmud Kashkari, who laid the foundation of Turkic literature, writing in Turkish. The subsequent development of religious literature on Kazakh land in the

30  Отырартөбедегі мешіттің орны.

 Место мечети в Отырар-тобе.

 The place of the mosque in the Otyrartobe.

 Сығанақтағы ескі мешіттің орны.

 Место старой мечети в Сыганаке.

 The place of the old mosque in Syganak.

31  Сауран медресесіндегі қазба оңтүстік бөлігі.

 Раскопки южной части Сауранского медресе.

 The southern part of the excavation at the Sauran madrasah.

 Орталық алаңдағы медресенің алты- бұрышты вестибюлі.

 Шестиугольный вестибюль медресе на центральной площади.

 Heavyweight lobby of the madrasah on the central square.

 Медресені әрлеуде қолданылған сыр- лы тақташалар мен пішінді кірпіштер.

 Крашенные доски и формовые кир- пичи использованные для украшения медресе.

 The molded tiles and shaped bricks that are used in the decoration of the madrasah.

32  Түркістаннан 30 шақырым жерде орналасқан Сауран қаласы ХІІІ ғасырдың орта шенінде Ақ Орданың астанасы болған. XIV ғасырдың аяғында Әмір Темір әскери қамалға айналдырған. Үлкен мешіті болып, Ислам дінінің өркендеуіне ықпал еткен.

 Город Сауран, расположенный в 30-ти километрах от Туркестана, был столицей Белой Орды в середине XIII века. В конце XIV века Амир Тимур превратил его в военную крепость.

 The Sauran, that is 30 kilometers far from Turkestan, was the capital of Ak Orda in the mid-XIII century. At the end of the XIV century, the army of Amir Temir made a military fortress from it.

33 Қазақ хандығының астана- Туркестан, столица казахско- Turkestan, the capital of the сы, Алаш жұртының рухани-діни го ханства, духовно-религиозный Kazakh Khanate, the spiritual and орталығы болған Түркістан қала центр народа Алаш, город по сво- religious center of the people of ұғымымен қатар, Орта Азияның ей сути в широком смысле упоми- Alash, except for the title of the city, Самарқанд, Бұқара, Ташкент, нался как территория, состоящая wore the title of a common historical Ферғана, Хиуа сынды елдімекен- из таких населенных местностей residential area that included the дердің тарихи тұтас аумағының как Самарканд, Бухара, Ташкент, areas of Central Asia as , атауы ретінде де кең ұғымда қол- Хива, Фергана в Центральной , Taschkent, Fergana, and данылды. Орыстың миссионер- Азии. В миссионерских рукопи- . In the missionary work of лік еңбектерінде бұл аймақ «Түр- сях русских этот регион назывался the Russians, this neighborhood кістан өлкесі» деп аталды. Осы «Туркестанским округом». Рели- was called «Turkestan Terrain». Түркістан өлкесінің, яғни Орта гия народов Туркестанского окру- The religion of the people of Азия халықтарының діні ортақ, га и Центральной Азии была еди- Turkestan, or rather of the Central руханияты бір-бірімен тығыз қа- ной, их духовность переплеталась Asia, was one and their spirituality рым-қатынаста болды. Түркістан- между собой. Духовный наставник was connected with each other. ның пірі Қожа Ахмет Яссауи мен и святой покровитель Туркестана The Patron of Turkestan, Ahmet Бұқарадағы діни ғұлама Бахауд- Ходжа Ахмед Яссауи и религиоз- Yassaui, and the religious genius of дин Нақшибанд түркі жұртының ный мыслитель Бухары Бахауд- Bukhara, Bahauddin Nakshiband, діни бастауы мен руханиятындағы дин Накшбанди считаются круп- were considered the great religious ірі діни көсемдері болып есепте- нейшими лидерами, стоявшими у leaders in religious undertakings леді. истоков религиозности и духовно- and in the spirituality of the Turkic Қазақтың сөз үлгілерінде Бұқа- сти тюркских народов. people. раны «ата жұртым» деп атау кезде- В казахских стихах Бухара упо- In the Kazakh examples of words седі. Мәселен, Асанқайғының «Ата минается как «Ата журт». Напри- there is an appeal of the name of жұрты Бұқара, Өз қолында бол- мер, в произведениях Асан Кайгы Bukhara «Ata Jurt» for example маса, Қайратты туған ер ғаріп...», говорится «Ата жұрты Бұқара, Өз there are verses of Asan kaigy «Ata Дулат Бабатайұлының «Сен Бұқар- қолында болмаса, Қайратты туған Zhurt of Bukhara, if not in your да кезінде, Бәтуа бар сөзіңде... ер ғаріп...», Дулат Бабатайулы пи- hands, the unfortunate one who was Бұқар-ай шәрі дейтұғын, Өскен, шет: «Сен Бұқарда кезінде, Бәтуа born strong», or the verses of Dulat өнген жеріңіз» деп келетін өлең бар сөзіңде... Бұқар-ай шәрі дей- Babatayuly «You came to Bukhara, жолдары, сонымен қатар, Мәшһүр тұғын, Өскен, өнген жеріңіз». В came to a single Solution, Bukhara is Жүсіп жазбаларындағы Абылай записях Машхура Жусупа отмеча- a nice house where you were born and ханның ата жұртым Бұқараны ала- ется «Абылай ханның ата жұртым developed, «or information about мын деп, үш жүздің атақты баты- Бұқараны аламын деп, үш жүздің how Abylai Khan assembled batyrs of рларын жиып, Орта Азияға қалың атақты батырларын жиып, Орта 3 zhuzes, and arrived in the Central қол бастап келуі – осының дәлелі. Азияға қалың қол бастап келуі». В Asia with the army saying that he Сондай-ақ, «Көкілташ» медресесін своих стихах Бухар жырау, кото- would conquer Ata Zhurt Bukhara. бітіріп, Қарнақта ұстаздық еткен рый окончил медресе «Кукельдаш» Also Bukhar Zhyrau who graduated Бұқар жыраудың «Қожа Баһауд- и работал учителем в Карнаке, from the madrassa «Koniltash» дин қолдаса, Құдай Тағалам оңда- просит поддержки у Бахауддина and was a teacher in Karnak told са» деп, Бахауддин Нақшбандтан Накшбанди «Қожа Баһауддин қол- «If Bahauddin supports, and the медет тілеуі қазақтың дін ілімі даса, Құдай Тағалам оңдаса». Это Lord allows» about Burkhanuddin Бұқарамен байланысты болған- указывает на то, что религиозные Nakshbandt’s wish that knowledge дығынан сыр береді. Ерте кездегі знания казахов были связаны с Бу- of the religion of the Kazakhs is қазақтың дін ғұламалары Бұқара, харой. connected with Bukhara. Самарқанд, Хиуадан білім алуы От того, что ранние казахские And the fact that many thinkers да Орта Азия руханиятының өзара религиоведы получали образова- studied in Bukhara, Samarkand, and тығыз байланыста болғанын бай- ние в Бухаре, Самарканде и Хиве, Hive proves that spirituality in the қаймыз. Әнет баба, Марал ишан, прослеживается тесная связь ду- Central Asia is interconnected. Anet Науан хазірет, Мәшһүр Жүсіп, Ах- ховности в Центральной Азии. Baba, Maral Ishan, Nauhan Khaziret, мет ишан Оразайұлы, Тұрмағам- Анет баба, Марал ишан, Науан хаз- Mashhur Jusip, Ahmet ishan бет Ізтілеуов, Бекет Мырзағұлұлы рет, Машхур Жусуп, Ахмет ишан Orazayuly, Turmagambet Iztyleuov, және тағы басқалары – осы рухани Оразайулы, Турмагамбет Изтиле- Beket Myrzagululi and others got бұлақтан діни ілім алған ғұлама- уов, Бекет Мырзагулулы и другие knowledge from one and the same лар. Сарыарқаға дін насихаттаған – ученые, которые получили ре- spiritual source. Kamaraddiye Камараддин хазірет, Исабек ишан- лигиозное образование из этого Khaziret and Isabekshan, who pro- дар да осы Бұқараның тікелей діни духовного родника. Камараддин pagandized religion in the Sary arch, мектебінен өткен оқымысты ға- хазрет и Исабек ишан, несшие ре- talented scientists also engaged in лымдар болатын. лигию в Сарыарке, являются уче- religious schools of Bukhara. ными религиозной школы Бухары.

34 Алаштың қайраткері Х.Досмұ- Деятель Алаш Х.Досмухамбе- Alash Kh. Dosmukhameduly хамедұлы Самарқанд шаһарын- тов пишет, что основателем стро- wrote that the Kazakh batyr дағы «Тіллә-Қари» және «Ширдар» ительства медресе в Самарканде Zhalantos built a madrassa «Tilla- медреселерін салдырушы қа- «Тилл-Кари» и «Шердор» является Kari» and «Shirdar» in the city of зақтың батыры Жалаңтөс екенді- казахский герой Жалантос. Кро- Samarkand. In addition, in his article гін жазады. Сонымен қатар, ғалым ме того, ученый в статье под на- «The construction of madrassas of «Бұқарадағы «Көкілташ» медре- званием «Строительство медресе Kokilitash,» he links the history of сесінің салынуы» атты мақаласын- «Кукельдаш в Бухаре» связывает building a madrassa with a man with да да аталған медресенің салыну историю возведения медресе с ка- the Kazakh name Koge. And Mashhur тарихын қазақтан шыққан Көге захом по имени Куге. Машхур Жу- Iusip connects the structure of деген адаммен байланыстыра- суп тоже связывает строительство Kokiltash with the Kazakh. In any ды. Мәшһүр Жүсіп те «Көкілташ» медресе «Кукельдаш» с казахом. Во case, we see that the history of медресесінің салынуын қазақпен всяком случае, видны общие связи religion, the spiritual culture of the байланыстыра қарастырады. Қа- религиозной истории, духовной Kazakh people are interconnected лай болғанда да, қазақ жұртының культуры казахского народа с на- with the people of the Central Asia діни тарихы, рухани мәдениеті родами Средней Азии и тесное and the fact that they have developed Орта Азия халықтарымен ортақ дальнейшее развитие. В своей closely. This is in his monograph байланыста болып, тығыз да- монографии «Народы Туркестана: «The Peoples of Turkestan: Problems мығандығын көреміз. Мұны та- проблемы Ислама, интеграции, of Islam, Integration, Modernization рихшы ғалым Н.Нұртазина «Наро- модернизации и деколонизации and at the Turn ды Туркестана: проблемы Ислама, на рубеже ХІХ-ХХ веков» Н.Нурта- of the Nineteenth and Twentieth интеграции, модернизации и де- зина доказывает в научном виде Centuries.» Nurtazin scientifically колонизации на рубеже ХІХ-ХХ ве- общность и целостность религи- proves that religious beliefs and ков» атты монографиялық еңбе- озной веры и духовных связей spiritual ties were one and common гінде Түркістан жұртының (жалпы народов Туркестана (народов among the peoples of Turkestan Орта Азия халықтарының) діни Центральной Азии). Таким обра- (the people of the Central Asia). For сенімі мен рухани байланыстары зом, когда речь идет об исламской this reason, we should consider the ортақ, бірлікте болғандығын ғылы- истории и науки казахов, нужно topic of religious knowledge and ми түрде дәлелдейді. Сондықтан учитывать крупные религиозные the history of the religion of the қазақтың діни ілімі мен дін та- центры Средней Азии - Бухару, Са- Kazakhs, linking the major cities of рихы туралы сөз қозғағанымызда, марканд, Хиву. religion with Bukhara, Samarkand, Орта Азияның ірі діни ошақтары and Hiva. болған Бұқара, Самарқан, Хиуамен байланысты қарауымыз керек.

 Қазақ зиялылары білім алған «Көкілташ» медресесі.

 Медресе «Кокилташ».

 «Kokyltash» of the madrasah.

35  «Әл-Һидая» мәселелеріне жазылған «Әл-Уиқая» кітабының мұхтасары. Имам Убайдулла бин Масғуд бин Тадж аш-Шариға. 1843 ж. Қазан.

 Мухтасар книги «аль-Уикая», написанная по теме «аль-Хидая». Имам Убайдулла бин Масгуд бин Тадж аш-Шария. 1843 г. Казань.

 The muhtasar of the «Al-Wikaya» written on the issues of «Al-Hidaya».Imam Ubaydulla bin Mas’ud bin Tadzh ash-Sharia. 1843. October.

Ал, осы Түркістан жұртының Народ Туркестана внес нео- The contribution of the people Ислам тарихына қосқан үлесі өл- ценимый вклад в историю раз- of Turkestan in the history of Islam шеусіз. Бұл аймақ сан ғасырлар вития ислама. Этот регион был is priceless. This neighborhood бойы Ислам дінінің жаршысы бо- олицотворением ислама на про- was the sanctuary of the religion of лып, әлемге танымал ірі дін ғұла- тяжении нескольких веков и спо- Islam, here great thinkers were born. маларын дүниеге әкелді. Қасиетті собствовал появлению на свет And Imam Bukhari who compiled Құраннан кейінгі мұсылмандар- великих религиозных ученых, the second book of the hadeeth of дың екінші кітабы хадистер жи- знаменитых на весь мир. Состави- Muslims after the Koran, also comes нағын құрастырушы Имам Бұхари тель второй книги мусульман по- from the Central Asia. Collector of the де – осы Орта Азияның өкілі. Са- сле Священного Корана, сборника hadith Sahih, a famous scientist was хих хадистерді жинаушы, мәшһүр хадисов имам Бухари – представи- born in Bukhara and was buried in ғалым Бұқарада туып, Самарқанда тель Средней Азии. Коллекционер Samarkand. A well-known scholar of жерленген. Ислам дінінің негізі сахих хадисов, известный ученый theology of Aqeeda who is the basis of болып есептелетін ақида ілімінің родился в Бухаре, а был похоронен the religion of Islam, Imam Maturidi мәшһүр ғалымы имам Мату- в Самарканде. Известный ученый, is also a Turkestan native. When the риди де – Түркістан жұртынан вероубеждения которого является struggle on the topic of the Akids шыққан ғұлама. Ислам әлемінде основой ислама, имам Матуриди of the religion of Islam intensified, ақида мәселесінен талас-тартыс тоже из народа Туркестана. Мату- and the problem among the Muslims күшейіп, мұсылмандар арасына риди опираясь на аяты и хадисы erupted, he was able to preserve the жік түскен тұста ғұлама аят пен стал ядром единства мусульман unity of the Muslims based on ayats хадиске сүйеніп, мұсылман бірлі- тогда, когда между мусульмана- and hadith. The famous thinker гінің ұйтқысы бола білді. Белгілі ми возникли разногласия и споры and scientist M.Gaspirinsky in his ағартушы-ғалым И.Гаспиринский по вопросам акиды. Известный work «The Thinkers of Turkestan» өзінің «Түркістан ғұламасы» атты просветитель и ученый И.Гас- noted scientists born in Turkestan, еңбегінде Түркістан топырағынан принский в своей работе «Турке- more accurately known hadithists шыққан дін ғалымдарын, атап ай- станские ученые» упоминал and researchers of theology, skilled тқанда, атақты хадистанушылар множество ученых, в частности, linguists, famous shanyrs, saints, мен фикһ ілімінің ғұламаларын, известных хадисоведов, знатоков and so on. As the great hadithists сөз өнерінің білгірлері мен атақты фикха и красноречия, именитых he noted: al-Bukhari, Mohammed шайырларын, әулиелерін т.б. атап поэтов, праведников и других вы- bin Ghayas Termezi, Ibrahim айтады. Атақты хадистанушылар ходцев из Туркестана. На Аль-Бу- Shakistani, Abu Gabdurahman, деп: әл-Бұхари, Мұхаммед бин хари, Мухаммед ибн Иса ат-Тир- Ahmad bin Shugayin an-Nasan, Ғайса Термези, Ибраһим Шәки- мизи, Ибрахим Шакистани, Абу Abu Bakir Ahmed ibn Mohammed

36 стани, Әбу Ғабдурахман Ахмад Абдурахман Ахмад бин Шугаиб бин Шұғайып ән-Нәсаи, Әбу Бәкір ан-Насаи, Абу Бакр Ахмед бин Ахмед бин Мұхаммед әл-Хорезми- Мухаммед аль-Хорезми он указал лерді т.б., фикһ ілімінің ғұлама- как на великих хадисоведов, ве- лары ретінде Әбу Матфах Балхи, ликими учеными фикха были Абу Әбул Қасым Сафар Балхи, Шәмсул Матфах Балхи, Абуль Касым Сафар Әимма Сарахси, Фахруддин Ғали Балхи, Шамсуль Аимма Сарахси, Яздауи, Бурханаддин Мәр Ғина- Фахруддин Али Яздауи, Бурханад- ни, Зейнуддин Гәтәби Бұхарилерді дин Мар Гинани, Зейнуддин Га- т.б., сонымен қатар Әбілқасым таби Бухари, а также Абылкасым Мұхаммәд бин Омар әз-Замахша- Мухаммед бин Умар аз-Замахша- ри, Мәуләнә Шайых Шағабуддин, ри, Мевляна Шайых Шагабуддин, Әбуләйс Самарқанди, Әбу Хафс Абулайс Самарканди, Абу Хафс Омар ән-Насафи сынды ғұлама- Умар ан-Насафи. ларды атап өтеді. Духовский, бывший гене- Түркістан өлкесінің генерал-гу- рал-губернатор Туркестанского бернаторы болған Духовский округа, в своей исследовательской өзінің әрі зерттеу әрі миссионер- и миссионерской работе «Ислам лік «Ислам в Туркестане» атты жұ- в Туркестане» писал, что великие мысында Түркістан топырағынан деятели и ученые религии проис- дін ілімінің үлкен қайраткерлері ходят из местности Туркестан. В мен ғұламалары шыққанын жа- этой миссионерской работе, из- al-Khwarizmi; As researchers of the зады. 1899 жылы жазылған осы данной в 1899 году Духовский пи- fiqh theology, he noted: Abu Matfah миссионерлік еңбегінде Духов- шет: «Как велико было в свое вре- Balkhi, Abul Kasym Safar Balkhi, ский «Как велико было в свое вре- мя общемусульманское значение Shamsun Aimma Sarahsi, Fakhruddin мя общемусульманское значение деятельности средне-азиятских Ghali Yazadoun, Burhanaddin Mar деятельности средне-азиятских богословов, правоведов и зна- Ghinani, Zeynuddin Gayabi Bzkhari богословов, прововедов таков арабского языка, and others; Also noted scientists и знатаков арабского явствует уже из одно- as Abilkasim Muhammad bin языка, явствует уже го того, что некото- Umar az-Zhamahshari, Maulana из одного того, рые из наиболее Shaykh Shagabuddin, Aboulayas что некоторые известных и Samarkandi, Abu Khafas Umar an- из наиболее из- авторитетных Nasafi. вестных и ав- книг шари- The Governor-General of торитетных ата, коими Turkestan, Dukhovsky, in his книг шариата, ныне руко- research and missionary work коими ныне водствуются «Islam in Turkestan» says that the руководству- мусульма- great figures and scholars of religion ются мусуль- не-сунниты are Turkestan descendants. In this мане-сун- всего мира, work, which was written in 1899, ниты всего были напи- Dukhovsky noted, «How great was мира, были саны в Сред- the common Muslim significance написаны в ней Азии». of the activity of the Middle Asian Средней Азии» Он отражает и theologians, jurists and scholars дегенді айтады. четко показыва- of the Arabic language, is evident Әлем мұсылман- ет, что известные from the fact that some of the most дары пайдаланатын шариатские произ- famous and authoritative books of беделді деген шариғат ведения, используе- the Sharia, Which are now guided еңбектері Орта Азияда жа- мые мусульманами мира, by Sunni Muslims around the зылған деп тайға таңба басқан- были написаны в Средней world, were written in the Central дай анық көрсетеді: «Хидая-и-ша- Азии. Речь идет о труде «Хида- Asia». He clearly described that the риф была написана в Маргелане; я-и-шариф», который был напи- most famous influential works with Акаид в Бухаре; Хикмат-уль-аин сан в Маргелане, «Акаид» в Бухаре, the Shariats of the world, used by в Самарканде. Автор книги Хи- «Хикмат-уль-аин» в Самарканде. Muslims of the world, were written дая-и-шариф, маргеланский сарт, Автор книги Хидая-и-шариф, in the Central Asia. «Hidaya-i-sharif отправившись на поклонение в маргеланский сарт, отправившись was written in Margelan; Akaid Мекку, получил место преподава- на поклонение в Мекку, получил in Bukhara; Hikmat-ul-ainv of ния арабского языка и богословия место преподавания арабского Samarkand. The author of the book в одном из медицинских мадра- языка и богословия в одном из Hidaiah-i-Sharif, the Margelan Sart, са». Сондай-ақ, генерал-губерна- медицинских мадраса». Кроме went to worship in Mecca, received a тордың: «Без преувеличения мож- того, генерал-губернатор призна- place of teaching Arabic and theology но сказать, что Средняя Азия дала ется: «Без преувеличения можно in one of the medical Madras». To мусульманскому миру последнюю сказать, что Средняя Азия дала that we can see the recognition of редакцию шариата» деп мойын- мусульманскому миру последнюю the governor: «Without exaggeration дағанын да көреміз. редакцию шариата». we can say that Central Asia gave the Muslim world the latest edition of the Shariat».

37 Қазақ топырағы, Түркістан Казахская земля и Туркестан- The Kazakh land, the people жұрты дін ілімінің үлкен қайрат- ский народ способствовал появ- of Turkestan, made an invaluable керлерін дүниеге әкеліп, әлемде лению великих деятелей религи- contribution to the development Ислам дінінің кең қанат жайып, озного учения, внес безмерную and spread of the religion of Islam дамуына өлшеусіз үлес қосты. Түр- лепту в распространение и раз- throughout the world, giving life кістан топырағынан шыққан дін витие исламской религии на ми- to many famous personalities of ғұламалары Ислам ілімін таратуда ровой арене. Религиозные деяте- religion. Thinkers in spreading the тек Орта Азиямен ғана шектелген ли из Туркестанского края, неся в religion of Islam were not limited to жоқ. Оның бір шеті Үндістанға массы исламское учение, не огра- the Central Asia alone. It is a sin not жетсе, екінші бір шеті Түркияға ничились только Средней Ази- to note that one part reached India, дейінгі аймақта тарағанын да атап ей. Религиозное учение охватило the other neighborhood to Turkey. өту парыз. Мәселен, Самарқандта территорию от Индии до Турции. For example, work on grammar, жерленген белгілі мутақаллим-фи- Например, труды о грамматике, rhetoric, comments on the Quran лософ, кәлам ілімінің маманы, риторике и тафсире Корана из- of the author «Muhtasaray Maaniy», Алтын Орда ханы әз-Жәнібектің вестного философа-мутаккалима, which Saduddin Ghaftazani wrote қолдауымен жазылған «Мұхтасар похороненного в Самарканде, Са- with the support of the Mutakalim мааний» еңбегінің авторы Садуд- даддина ат-Тафтазани, который philosopher, professional Kalam дин Тафтазанидің грамматика, является автором книги «Мухта- of Altyn Orda who was buried in риторика, Құран тәпсірі туралы сар мааний», написанной при под- Samarkand az-Janibek, for several еңбектері бірнеше ғасырлар бойы держке хана Золотой Орды Жани- centuries were used as benefits in Осман империясының медресе- бека, изучались несколько веков в Madrassas of the Ottoman Empire, лерінде оқытылуынан-ақ Түр- Османской империи. Это указы- which in turn proves that the кістан топырағынан тараған діни вает на широкое распростронение religious knowledge of the people of ілімнің тамыры тереңге кеткенін религиозного учения того време- Turkestan has taken its roots deeply. көреміз. ни, берущего своё начало из Тур-

 Атақты ғалым Ибн Синаның қолжазбасы.

 Рукопись великого ученого Ибн Сины.

 The manuscript of the great scholar Ibn Sina.

38 Жүсіп Баласағұни (1017/1021-1075)

Қазақстан жеріндегі «мұ- сылман ренессансының» айқын көріністерінің бірі – Жүсіп Бала- сағұнның «Құтты білігі». Осыдан тоғыз ғасыр бұрын жазылған бұл дастанда түрік мәдениетінің не- кестанского края. гізгі нышандары айқындалып, Одно из ярких плодов «мусуль- бақытты өмір сүру мұраттары манского ренессанса» в казахской тұжырымдалады. Жүсіп Баласағұн- степи – это труд «Кутадгу билик» ның бұл еңбегін шын мәнісінде Юсуфа Баласагуни. В поэме, кото- ортағасырлық түрік мәдениетінің рая была написана девять веков энциклопедиясы деп қарастыруға назад, представлены основные по- One of the clear indicators of болады. «Құтадғу білік» («Құтты нятия тюркской культуры и сфор- the «Muslim renaissance» in the білік») — 6520 бәйіттен тұратын мурилованны приципы счаст- Kazakh land is «Kutta Bilik» of философиялық-тәлімдік шығарма. ливой жизни. Работу Баласагуни Zhusip Balasagun. This work, written Дастанның аты Жүсіп Баласағұн- можно расценивать как энцикло- 9 centuries ago, described the main ның өмір тірегі – құт, яғни пара- педию средневековой тюркской features of the Turkic culture and сатты, нұрлы өмір деген басты культуры. «Кутадгу билик» (Кутты formed the legacy of a happy life. принципіне сүйенген. Дастанда билик) – философско-воспита- This work of Zhusip Balasagun can X-XI ғасырлардағы Жетісу жерінде тельное произведение, которое be regarded as an encyclopedia тұрған тайпалардың салт-санасы, состоит из 6520 баитов (двусти- of the culture of medieval Turks. әдет-ғұрыптары, наным-сенім- ший). Само название поэмы про- «Kutadgu bilik» («Kutta bilik») is a дері көп жырланған. «Құтты білік» исходило от основного принципа, philosophical and instructive work, дастаны орта ғасырларда бүкіл которого придерживался Баласа- which consists of 6,520 bates. The түркі әлеміне түсінікті болған гуни - счастье, т.е. здравомыслие name of the epic is based on the main Қарахан мемлекетінің тілінде и светлая жизнь. В поэме в стихот- principle, and the life support of жазылған. Жүсіп Баласағұн бұл ворной форме воспевались нрав- Zhusip Balasagun is an asset, that is, еңбегін 1069-1070 жылдары Бала- ственные ценности, обычаи наро- the wealth of sanity and a bright life. сағұн қаласында бастап, он сегіз дов Жетысуского края X-XI веков. The poems in the epic were written айдың ішінде Қашқар қаласында Поэма «Кутадгу билик» написана about consciousness, traditions and аяқтаған. на языке государства Карахани- customs, and the beliefs of the tribes Жүсіп Баласағұнның «Құтты дов, который в средние века был that inhabited the Zhetisu in X-XI білік» дастаны белгілі бір мағы- единым для общетюркских наро- centuries. «Kutta bilik» was written нада елдегі Ата заң қызметін дов. Эту поэму Баласагуни начал in the language of the Karakhan атқарған шығарма. в 1069-1070 году в городе Баласа- state, which was understandable гун и работал над ней в течение to the entire Turkic people. Zhusip восемнадцати месяцев, законив в Balasagun began writing an epic in городе Кашгар. the city of Balasagun in the years of Поэма «Кутадгу билик» играла 1069-1070 and completed it after 18 months spent in the city of Qashqar. So it can be noted that the epic played the role of «Ata Zan» (basic laws) in some sense.

 «Құтты білік». Үрімжі. 1985 жыл.

 «Благодатное знание». Урумчи. 1985 год.

 «Kyttybilik». Urumqi. 1985.

39 Махмұд Қашқари (1029-1038)

мәдени-саяси орталықтарының бірі – Қашқар қа- ласына ауысқан. Махмұдтың «Қашқари» ныспысын алуы да осы қалада тұруына байланысты болатын. Махмұд оқып-жазуды және кейінгі тәлімін өзі туылған Қашқар қаласында алды. Ол заманғы Қашқар қаласы – Шығыс Түркістанның ірі саяси жаңа мәдени орталығы еді. Махмұдтың замандасы Жүсіп Баласағұн осы кезде өзінің өлмес «Құтты білігін» жазғаны – бұл өлкеде ғылым мен өнердің аса дамығанын дәлелдей- Түрік тайпалары Шығыс Ренессансының жай ғана ді. Ол уақытта барлық мұсылман елдерінде, олардың шеткі аймағы емес екенінің тағы бір куәсі — Махмұд ішінде Қашқар елінде де мектептерде Құран, араб Қашқаридың «Диуани лұғат ат-түрк» («Түркі сөз- тілі, заң негіздері, математика оқытылатын болған. дерінің жинағы») атты туындысы. Бұл сөздікті тек Бірақ, Махмұд тек Қашқарда алған білімімен шек- тілтанулық құрал демей, сонымен бірге ортағасыр- телмей, Азияның басқа да, Бұхара, Самарқан, Ниша- лық түркі мәдениетінің озық өркениетке қосқан бір пур, Мерв, Бағдат сияқты ірі мәдени орталықтарында үлесі деп қарастырған жөн. Мұсылман әлемін баурап білімін кеңейткен. алған мәдениетке өзін әлемге таныту қажеттігі туын- дады. Оны Махмұд өзінің теңдесі жоқ шығармасын- да ойдағыдай жүзеге асырады. Махмұд Қашқаридың негізгі зерттеген мәселесі – түрік тайпаларының мә- дениеті. Осы мақсатпен ол бүкіл түркі тайпалары ме- кендеген кеңістікті аралап шыққан. «Мен түріктер, түрікмендер, оғыздар, шігілдер, яғмалар, қырғыздардың шаһарларын, қыстақ пен жайлауларын көп жылдар кезіп (аралап) шықтым, лүғаттарын жинадым, түрлі сөз қасиеттерін үй- реніп, анықтадым. Мен бұл істерді тіл білмегенім үшін емес, қайта бұл тілдердегі әрбір кішігірім ай- ырмашылықтарды да анықтау үшін істедім. Әйт- песе, мен тілде олардың ең білгір адамдарынан, ең үлкен мамандарынан, көрегендерінен, тайпала- рынан шыққан, соғыс істерінде мықты найзагер- лерінен едім. Оларға ден қойғаным сондай, түріктер, түрікмендер, оғыздар, шігілдер, яғмалар және қырғыз тайпаларының тілдері түгелдей көңіліме қонып, жат- талып қалды. Солардың бәрін мұқият бір негізде жүй- еге салдым», – дейді данышпан қайраткер аталмыш еңбектің кіріспесінде. Лұғатта тек Қарахандар мемлекетінің мәдени өмірі ғана емес, сонымен бірге ежелгі дәуірден келе жатқан түрік мәдениетіндегі миф-аңыздар, тұр- мыс-салт ерекшеліктері, табиғат құбылыстары та- маша суреттелген. Осы орайда, Махмұд Қашқариды халық эпосын жазбаша түрік мәдениетінде алғашқы зерттеген ғұлама деп бағалауға болады. Махмұд Қашқаридың толық есімі – Махмұд ибн әл-Хусейн ибн Мұхамед. Ғылыми жорамалдарға қа- рағанда, ол 1029-1038 жылдар аралығында Қашқар шаһарында дүниеге келген. Сондай-ақ, оның Қараха- нидтер әулетінен шыққандығы да айтылады. Ата-ба- баларының бірі – Харун әл-Хасан бин Сүлеймен Боғра хан атағын алған, Мауреннахрды жаулап алып, Сама- нилердің астанасы болған Бұхараны да бағындырған  «Диуани лұғат ат-түрік» қолжазбасы. қолбасшы болған. Әкесі Боғра ханның немересі Ху- сейн бин Мұхаммед Барсханның (Барскон) әкімі еді.  Рукопись «Дивани лугат ат-тюрк». Кейіннен Қараханидтер әулеті билеген мемлекеттің  Handwriting «Diwani lugat at-turk».

40 роль Конституции. Приведем еще один пример для того, чтобы по- нять, что тюркский народ не был просто отдален- ным краем ренессанса Востока. Произведение Мах- The work of «Diyuani lugat at-Turk» («Collection of муда Кашгари «Диуани лугат ат-тюрк» («Сборник по Turkic words») by Mahmud Qashqari is another proof тюркских слов»). Этот труд надо воспринимают не that the Turkic tribes are not the most extreme borders только как лингвистическое пособие, а как огромный of the Eastern Renaissance. This dictionary should be вклад тюркских культур в передовую цивилизацию considered not only as a guide to linguistics, but also средневековья. Наступило время, когда требовалось as a particle that contributed to the development of явить миру культуру, покорившую сердца мусуль- civilization. Turkic culture conquered the world of ман. Своим сочинением Махмуд Кашгари достиг этой Muslims, it was necessary to inform itself all over the цели. Основной обьект его исследования – культура globe. This goal was fulfilled by Mahmud Qashqari in his тюркских племен. Для достижения своей цели он из- priceless work. The true purpose of the study of Mahmud учил всё пространство в котором жили тюркские на- Qashqari is the culture of the Turkic tribes. To this end, he роды. studied the entire space in which the Turkic tribes lived. «Я в течение многих лет странствовал по горо- «For several years I went around all the cities, wintering дам, зимовкам и джайлау тюрков, тюркменов, огузов, and summer camps of Turks, Turkmens, Oguzes, Shigils, шигилов, ягмов и киргизов, записывал и определял Yagmas, Kirghiz, collected all the words in the collection, значение и смысл услышанных слов. Сделал я это не studied and analyzed the quality of words. I did this not из-за того, что не знал этих языков, а для того, чтобы because I did not know the language, but to find out выявить незначительные языковые различия. Между even the slightest differences between these languages. тем, в области языкознания я был одним из самых Otherwise, I was one of the most experts on the language, видных знатоков и крупных специалистов, а в деле from professionals, from those who saw a lot, from their войны - одним из самых искусно владеющих копьем. tribes, from skillful linguists for the time of war. I was Я так заинтересовался языками тюрков, туркменов, so carried away by them that the languages of the Turks, огузов, шигилев, ягмов и киргизов, что знал каждый Turkmens, Oguzes, Shigils, Kirghiz and Yagma fell into из них наизусть. Эти языки я внимательно вложил в my soul, and I remembered them. And I introduced them систему», - сказал известный деятель в предисловии into the system on a very accurate basis», said the great данного труда. thinker in the introduction of his work. В «Диуани лугат ат-тюрк» прекрасно описана не Lugat describes mythical history, peculiarities of только культурная жизнь государства Караханидов, custom and traditions, natural phenomena in Turkic а также мифы, бытовые обряды, обычаи и традиции, culture, which has been going on since ancient times, образ жизни, природные явления тюркских культур в except for the life of the Karakhan state. In this case, древней эпохе. В связи с этим Махмуда Кашгари мож- it is possible to evaluate Mahmud Qashqari as the first но назвать великим ученым, первым исследовавшим scientist who studied the folk epic in written Turkic народные эпосы в письменной тюркской культуре. culture. Полное имя Махмуда Кашгари – Махмуд ибн The full name of Mahmud Qashqari-Mahmud ibn аль-Хусейн ибн Мухаммад. Согласно научным пред- al-Husayn ibn Mohammed. According to scientific data, положениям, он родился в 1029-1038 годы в городе he was born between the years 1029-1038 in the city of Кашгар. Есть информации, что Кашгари происходит Qashqar. It is also said that he is a native of the Karakhan из рода караханидов. Один из его предков Харун family. One of his ancestors, Harun al-Hasan bin Suleimen аль-Хасан бин Сулейман, полководец, получивший Bogra received the title of Khan, conquered Mavarannahr звание Богра хана, завоевал Мавераннахр и покорил was commander of the conquered Samani’s capital city столицу саманидов Бухару. Его отец, внук Богра хана Bukhara. Yez Hussein bin Muhammad, the grandson of Хусейн бин Мухаммед был наместником Барсхи (Бар- Khan Bogra, was the Akim of Barskhan (Barskon). Then скон). Со временем центр государственного и куль- he was transferred to the cultural and political center of турно-политического влияния династии караханидов the state, which was ruled by the family of Karakhans- стал город Кашгар. Причина взятия Махмудом имени Qashqar. The cause according to which Mahmud took «Кашгари» связано с его проживанием в этом городе. the name «Qashqari» is connected with the fact that he Махмуд учился писать, читать и воспитовался lived in this city. Mahmud learned to write and read, and в городе Кашгар. В те времена Кашгар был новым received the rest of the knowledge in the year where he крупным политическо-культурным центром. Совре- was born in Qashqar. At that time, Qashqar was a major менник Кашгари Юсуф Баласагуни в это время писал center of politics and culture in East Turkestan. A person поэму «Кутадгу Билик», и это свидетельствует, что who lived in the era of Mahmud, Jusip Balasagun, who земли Кашгара в то время были центром цивилиза- wrote at that time the immortal work of «Kutty Bilik», ции и искусств. В тот период времени во всех мусуль- proves that science and art developed very rapidly in this манских странах, и в Кашгарии, в школах изучались area. In those days, in all Muslim countries, including Коран, арабский язык, основы законов, математика. Qashqar, the Koran, the Arabic language, the foundations Но Махмуд не ограничился учением не только в го- of law, mathematics were studied. But Mahmud did not роде Кашгар, он расширил свои знания и кругозор и limit his knowledge in Qashqar, and studied in large в других городах Азии, которые были крупными куль- cultural centers of Asia like Bukhara, Samarkan, Nishapur, турными центрами, такие как Бухара, Самарканд, Ни- Merv, Bagdat. шапур, Мерв, Багдат.

41 Әбу Насыр әл-Фараби (870-950)

Орта ғасырлардағы қазақ да- ласынан шыққан ойшылдардың ең атақтысы – «Шығыстың Ари- стотелі» атанған ұлы ғұлама Әбу Насыр әл-Фараби. Оның толық аты-жөні — Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Ұзлағ ибн Тар- хан әл-Фараби. Мұндағы «тархан» сөзінің мағынасы, біріншіден, түр- кі халықтарынан шыққандығын білдірсе, екіншіден, қағандарға жақын бай, шонжарлар ортасына жататынын көрсетеді, яғни «тар- хан» сөзі «бекзада» мағынасын да білдіреді. Араб, парсы шежіре- лерінің деректеріне қараған- да, әл-Фараби 870 жылы Арыс өзенінің Сырдарияға құяр тұсын- дағы Фараб (Отырар) қаласында әскербасының отбасында дүниеге келген. Әл-Фараби алғашқы білімді Отырар медреселерінің бірін- де алған. Өйткені, көне дәуірден қалған бір деректерге қарағанда, «Мауреннахрда балаларды түр- лі қолөнері мен ғылымға үйрету, баулу, оқыту, олардың бес жасар кезінен басталатын болған». Ол кезде мұсылман әлемінің рухани орталығы Месопотамия болған- дықтан, жас Әбу Насырды ата-а- насы Таяу және Орта Шығыс ел- деріне сапарға дайындайды. Бірақ, Әбу Насыр Бағдатқа бармастан, жолай Шаш пен Самарқан, Бұқара шаһарларында білімін толықты- рады. Кейіннен ол Иран еліндегі Мешһед, Нишапур, Рей, Исфаһан қалаларына келеді, халқының мә- дениетімен танысады. Тек осыдан соң ғана әрі қарай Бағдатқа атта- нады. Әл-Фараби логика, әуез (му- зыка), астрономия және басқа ғылымдар бойынша көптеген ең- бектер жазған. Ибн Хаукаль өз еңбегінде әл-Фараби жайлы: «Ол – аса ірі мұсылман философтары- ның бірі. Олардың ешқайсысы да оның деңгейіне жеткен жоқ. Әбу әли ибн Сина да өзінің шығарма- ларын жазу үстінде оның еңбек- терін пайдаланғанын, сол арқылы мәшһүрлікке қолы жеткенін еске алады», – дейді. 42 Самый известный мыслитель казахской степи в средних веках великий ученый, которого назва- ли «Аристотелем Востока» Абу Наср аль-Фараби. Его полное имя – Наср Мухаммед ибн Мухаммед ибн Узлаг ибн Тархан аль-Фараби. Слово «тархан» озна- чает, во-первых, что его происхождение из тюркских народов, во-вторых, показывает, что он близок кага- ну, богатым, влиятельным людям, феодалам, то есть, слово «тархан» имеет значение «аристократ». Соглас- но арабским и персидском источникам аль-Фараби родился в городе Фараб, где река Арыс впадает в Сыр- дарью, в 870 году в семье полководца. Первые знания он получил в одном из медресе Отрара. Потому что согласно некоторым фактам «в Мавераннахре учили детей разному ремеслу и наукам с пяти лет». Так как в то время центром мусульманского мира являлась Месопотамия, юного Абу Насра родители готовили отправить на Ближний и Средний Восток. Но прежде чем попасть в Багдат Абу Наср по пути останавли- вается в Шаше, Самарканде и Бухаре, где расширяет свои знания. Затем он отправляется в Иран, где в го- родах Мешхед, Нишапур, Рей, Исфахан знакомится с местными культурами. И только после этого Абу Наср прибывает в Багдат. Аль-Фараби автор многих произведений о логике, музыке, астрономии и т.д. В своем труде Ибн Хаукаль писал: «Он был самым известным мусульманским  Сегіз ішекті уд (лютня) бейнеленген Әл-Фараби қолжазбасы. философом. Никто из них не достиг таких вершин. И Абу али ибн Сина в своих произведениях упоминает,  Рукопись аль-Фараби с изображением восьмиструнного уда что он сам использовал его научные труды и с помо- (лютни). щью этого стал знаменитым».  The manuscript of Al-Farabi, depicting eight strings (lute).

The most famous scholar of the Middle Ages, who was born on Kazakh soil and was called «Aristotle of the East» is the great thinker Abu Nasr al-Farabi. His full name is Abu Nasr Mammad ibn Uzlag ibn Tarhanal-Farabi. The word «Tarhan» in the first means that he comes from the Turkic people, in the second, that he was close to the rich kagans, that he is from among influential people, that is, the word «Tarhan» means the word «aristocrat». In Arabic and Persian annals, al-Farabi was born into the family of a military commander in the city of Farab (Otyrar) near the place where the Arys river flows into Syrdaria, in 870. Al-Farabi received his first knowledge in one of the Otyrar madrassas. As in the Bronze Age information they wrote: «In Mavarannahr, children began to be taught to science to accustom them to needlework at the age of five». Since at that time the center of spirituality of the Muslim world was the city of Mesopotamia, the parents of Abu Nasr prepared it to send to the Near and Middle Eastern countries. But before heading to Bagdat, Abu Nasr along the road supplemented his knowledge of cities like Shash, Samarkan, Bukhara. After that, he visited the cities of Iran as Mashhad, Nishapur, Rey, Isfaran and got acquainted with their culture. Only after that he went  Әл-Фарабидің «Кitab ihsa’ al-’ulum» («Ғылымдар энциклопедиясы») to Bagdat. Al-Farabi wrote many works on the spheres кітабының Кремоналық Жерард аударған латынша нұсқасы. of logic, music, astronomy and others. Ibn Haukal wrote  Латинская версия в переводе Жерара Кремонского книги аль-Фараби about Al-Farabi in his work: «He is one of the great «Кitab ihsa’ al-’ulum» («Энциклопедия наук»). Muslim philosophers. No one has reached its level. Abu Ali ibn Sina also used his works in written his works and  The Latin version of Al-Farabi’s book «Кitab ihsa’ al-’ulum» (Science Encyclopedia), tRIPGlated by Gerard from the Keramon. remembers that he became famous for him».

43 Әл-Фараби – өздігінен Аль-Фараби стал ученым, ко- Al-Farabi was self-taught оқып-жетілген ғалым. Ол, ең ал- торый сам развил себя. Прежде philosopher. At first he was very дымен, грек ғылымын, оның всего он изучал греческие науки, interested in Greek science and философиясын, әсіресе, ұлы ұс- античную философию, особенно philosophy, especially with great тазы Аристотельдің еңбектерін его сильно интересовали труды interest reading the works of the қызығып оқыған. Ибн Халикан- великого Аристотеля. По словам great teacher of Aristotle. Ibn Khalika ның айтуына қарағанда, Әбу На- ибн Халика, Абу Наср читал «Ме- noted that Abu Nasr read Aristotle’s сыр Аристотельдің «Meтoфи- тафизику» Аристотеля сорок раз, «Metaphysics» forty times, the work зикacын» қырық, «Жан туралы» «Психологию» сто раз, «Риторику» «On the Soul» a hundred times, and еңбегін жүз, ал «Риторикасын» екі двести раз. Благодаря такой усерд- «Rhetoric» two hundred times. Only жүз рет оқып шыққан көрінеді. ности, он смог свободно осваивать with such a pressure could he freely Осындай ыждаһаттылығының научные труды греческого мысли- master the knowledge in the heritage арқасында ғана ол Аристотельдің теля. of Aristotle. ғылыми мұрасын еркін игерген. Аль-Фараби глубоко исследо- Al-Farabi also deeply studied the Әл-Фараби педагогика, пси- вал проблемы педагогики, психо- problems of pedagogy, psychology, хология, эстетика мен акустика, логии, эстетики и акустики, астро- aesthetics, acoustics, astronomyand астрономия мәселелерін де терең номии, он внес огромную лепту в contributed his share in culture and зерттеп, мәдениет пен ғылымға развитие культуры и науки. Кроме science. In addition, he is a great жемісті үлес қосқан. Сондай-ақ, того, Аль-Фараби выдающийся гу- humanist, a supporter of sanity ол – парасаттылық пен ағар- манист, который был сторонником and enlightenment. Abu Nasr, a тушылықты жақтаған үлкен гу- здравомыслия и просветительства. genius who deeply appreciated the манист. Әбу Насыр – халықтар- Абу Наср – великий гений, высоко sanity and knowledge of man, who ды бейбіт өмір сүруге, достыққа ценивший знание и здравомыслие taught the people to live a peaceful шақыра отырып, адам баласының человечества. Известный деятель and friendly life. The great scholar білім мен парасатты ойын терең оставил после себя около ста пя- last left about 150 tracts about бағалаған кемеңгер. Атақты ғұла- тидесяти трактатов, посвященных metaphysics, about language, logic ма соңына метофизика, тіл білімі, метафизике, лингвистике, логике, and geography. логика, география, этика, т.б. географии, этике и т.д. ғылым салаларын қамтыған жүз елуге тарта трактаттар жазып қал- дырған.

44  Бирунидің кітабындағы Ай фазаларына түсіндірме сурет.

 Пояснительный рисунок фаз луны в книге Бируни.

Осылайша, X-XIII ғасырлар  An explanatory illustration of the Moon Phases in Biruni’s book. аралығында Қазақстанның қазір- гі территориясы аса дамыған ор- тағасырлық араб-парсы-түркі Так в X-XIII веках настоящая Thus, the present territory of өркениетінің ажырамас бөлігіне территория Казахстана стала не- Kazakhstan in the X-XIII centuries айналды. Түріктердің арасынан разделимой частью высокораз- turned into a part of the Arab- әл-Фараби, Ибн Сина, Бұхари, Ма- витой средневекой арабско-пер- Persian-Turkic medieval civilization. туриди, Қожа Ахмет Яссауи сияқты сидской цивилизации. После того, After the Turks came out among the ғұламалар шыққан соң, арабтар как среди тюрков вышли такие Turks as al-Farabi, Ibn Sina, Bukhari, түркілерге тек әскери күш ретін- выдающие ученые и деятели как Maturidi, Kozha Ahmed Yassawi as, де емес, білім, мәдениет, филосо- Аль-Фараби, Ибн Сина, Бухари, the Arabs looked at the Turks not фия, өнер өкілдері ретінде қарай Матуруди, Ходжа Ахмед Яссауи, only as a military force, but also бастады. Алғашқыда Аббас әулеті арабы стали воспринимать тюр- on representatives of knowledge, халифаты билігіне қарасты Тұлын ков не только как народ, имеющий culture, philosophy and art. At first, (868-905), Саж (890-929), Ихшид военную силу и мощь, но и как на- semi-independent Turkic political (935-969) сияқты жартылай тәу- род, обладающий знаниями, куль- authorities appeared like Tulun (868- елсіз түрік саяси биліктерінің турой, философией и искусством. 905), Sazh (890-929), Ishid (935- артынан Еділ-Бұлғар хандығы 969) who belonged to the rule of (922 ж. ислам дініне кірген), Қа- the Caliphate of the Abbas dynasty, рахан (840-1212) билігі, Ғазнауи afterwards appeared important (963-1186), Селжұқтар (1038-1194) Turkic-Islamic states like the Volga- және Хорезмшах (1092-1221) мем- Bulgarian Khanate In 922 he received лекеттері сияқты өте маңызды Islam), Karakhan (840-1212), түркі-ислам мемлекеттері пайда Ghaznaoui (963-1186), Selzhuki болды. Соның барысында тамыры (1038-1194) and Khorezmshah тарихтың тереңінен келе жатқан (1092-1221). Thanks to the fusion дәстүрлі түркілік дүниетанымның of history and the traditional Turkic Исламмен біте қайнасуы нәтиже- worldview that has taken root deeply, сінде жаңа түркі-ислам мәдениеті a new Turkic-Islamic culture and мен өркениеті қалыптаса бастаған civilization began to form. болатын.

45 АЛТЫН ОРДА ДӘУІРІНДЕГІ ИСЛАМ ДІННІҢ ДАМУЫ РАЗВИТИЕ ИСЛАМА В ЭПОХУ АЛТЫН ОРДЫ THE RISE OF ISLAM IN THE TIMES OF ALTYN ORDA

III ғасырдан бастап лтын Орда, возникшая ltyn Orda was built on Шыңғысхан шапқын- на территории улуса the basis of the great Xшылығы нәтижесінде АДжошы в результате за- AMongolian empire, as a Ұлы моңғол империясының, кей- воеваний Чингиз хана в XIII веке result of the invasion of Genghis інірек Жошы ұлысының негізінде и образования великой Монголь- Khan from the XIII century, after құрылған Алтын Орда империясы ской империи, стала крупным on the basis of Zhoshy’s ulus in the түркі мәдениетінің үлкен орта- центром тюркской культуры. В cultural center of the Turks. In 1258, лығына айналды. 1258 жылы Ал- 1258 году в связи с тем, что цар- with the arrival of Berke Khan to тын Орда тағына Берке ханның ский трон Алтын Орды перешел к the throne of Altyn Orda, the era отыруымен Ислам дінінің даму Берке хану, в тюркской культуре of the development of the Religion дәуірі басталды. Беркенің Ислам началось развитие эпохи ислам- of Islam began. With the adoption дінін қабылдауына байланысты ской религии. Берке хан принял of Islam by Berke khan, Altyn Orda, Алтын Орда мемлекеті Шыңғыс- ислам, а государство Алтын Орда having separated from the great хан құрған ұлы қағанаттан ен- отделилось от великой империи khanate that Genghis Khan founded, шісін бөлек алып шығып, ғалам монголов Чингиз хана и стала во turned into a power that led an open тарихында дербес саясат жүргі- всемирной истории самостоятель- policy in the history of mankind. зетін державаға айналды. Мысыр ной державой. В произведении The Egyptian historian Badr al-Din тарихшысы Бадр ад-Дин әл-Айни- «Акд аль-джаман» египетского al-Aini in the work «Akd al-Jaman» дің «Акд әл-джаман» атты шығар- историка Бадр ад-Дин аль-Айнии wrote that Berke became Muridom масында Берке ханның Кубрави говорится о том, что Берке хан Kubravi Sheikh al-Baharzi, accepted тарихатының Әл-Бахарзи атты стал муридом (учеником) шейха Islam. шейхіне мурид болып, Ислам дінін Аль-Бахарзия, который придер- The founder of Kubravi Najm ad- қабылдағандығы жазылған. живался тариката Кубрави, и при- Din The Kubravi Sufist who lived in Ал, Кубрави тарихатының не- нял исламскую веру. Urgenish at the end of the XI century гізін салушы Наджм ад-Дин Кубра Основоположник тариката Ку- and at the beginning of the XIII ХІІ ғасырдың соңы мен ХІІІ ғасы- брави Наджм ад-Дин Кубра – из- century. Considering that since the рдың басында Үргеніш қаласында вестный суфий, который жил в era of the Karakhans, middle Asia өмір сүрген атақты сопы еді. Қа- городе Ургениш в ХІІ-ХІІІ века. has adhered to the Hanafi madhhab, рахандар дәуірінен бастап Орта- Если учитывать, что с эпохи ка- it can be assumed that Najm ad- лық Азияның Ханафи мәзһабын раханидов Средняя Азия при- Din Kubra was also a representative ұстанғанын ескерсек, Наджм ад- держивалась мазхаба Ханафи, то of this madhhab. If you revise the Дин Кубраны да осы мәзһабтың можно предположить, что Наджм historical documents of those times, өкілі болды деп болжауға негіз ад-Дин Кубра тоже был сторонни- you can be sure that in Central Asia ком этого мазхаба. Потому что, бар. Себебі, сол кездегі тарихи құ- only Khanafi’s madhhab achieved если взглянуть на исторические жаттарға зер салсақ, Орталық Ази- success. This means that, al-Bakharzi документы того времени, то мы яда тек бір Ханафи мәзһабының from Kurawaby, who led Berke Khan увидим, что в Средней Азии зани- салтанат құрғанына көз жеткізе Altyn Orda to Islam, also adhered to мал господствующее положение аламыз. Демек, Алтын Орда ханы the Hanafi madhhab. In the letters только один мазхаб, ханафитский. Беркені Ислам дініне мойынсұн- of the rulers after Berke Khan Tudai Значит Аль-Бахарзи, который аги- дырған Кубрави өкілі Әл-Бахар- Munke and Nogai the Egyptian ruler тировал хана Алтын Орды Берке зи де Ханафи мәзһабын ұстанған said that they adhered to Berke Khan. принять исламску веру, был хана- деп тұжырымдауға болады. Бер- фитом. В письмах последующих ке ханнан кейін Алтын Ордаға ханов Алтын Орды Тудай Монке  Алтын Орда астанасы Сарай Берке шаһары. билік жүргізген Тудай Мөңке мен  Столица Золотой Орды город Сарай Берке. и Ногай египетским правителям Ноғайдың Мысыр билеушісіне  The city Sarai Berke, the capital of the Golden упоминалось, что они следовали Horde. жазған хаттарында Берке ханның мазхабу, которого придерживался жолын ұстанғаны айтылады. Берке хан.

46  XII-XVIII ғасырлардан қалған дипломатиялық құжаттар. Осы кезеңдерде билік еткен хан жарлықтары, Алтын орда хандары Батыйдың Рим папасына, Тоқтамыс ханның Польша королі II Ягелоға, Әмір Темірдің Франция королі IV Карлға жазған хаттары.

 Дипломатические документы XII-XVIII веков. Указы ханов, которые правили в этот период, письма ханов Золотой орды, Батыя папе Римскому, Токтамыс хана королю Польши Ягело II, Амира Тимура королю Франции Карлу IV.

 Diplomatic documents dating back to the XII-XVIII centuries. There was such documents as, the decrees of the Khan’s during this period, the letter of Batu, the khans of Altyn Orda to the Pope of Rome, the letter of Tokhtamys khan to the Jagiello, the king of the Poland, and also the Letter of Amir Temir to the Charles IV, the king of the France.

47 Дегенмен, Берке хан Қарақорымнан сырт ай- После отделения от Каракорыма Берке хан и его налғаннан кейін тәуелсіз мемлекет ретінде Алтын независимое государство должны были внести но- Орда мемлекетінің ішкі-сыртқы функциясына жаңа вые изменения во внешней и внутренней политике өзгерістер жасауға тиісті еді. Өйткені, оның билігі Алтын Орды. Потому что во время его правления по- тұсында Шыңғыс ұрпақтары жаулап алған иеліктерді томки Чингиз хана не могли разделить новые завое- бөлісе алмай, өзара қырқыса бастады. Сондай-ақ, Ал- выванные земли и поэтому враждовали между собой. тын Орда мемлекетінің алғашқы билеушісі Бату хан Если первый правитель Алтын Орды Бату хан при- дін мәселесінде бейтартап ұстанымда болса, Берке держивался нейтральной позиции по отношению к ханның Ислам дінін қабылдауына байланысты Жошы религии, то Берке хан принял ислам, и в связи с этим ұлысының ішкі-сыртқы саясатында діни мүдде негіз- во внутренней и внешней политике Улуса Джошы ре- гі рөл атқарды. лигия стала играть особую роль. Берке хан таққа отырғаннан кейін Алтын Орда После вступления на престол он предпринял шаги мемлекетінің ішкі әкімшілік түзімін және сыртқы са- изменить внутреннее административное управление яси арналарын жаңа бағытта өрбітуге күш жұмсады. и подход к внешней политике. Берке хан хоть и поль- Ішкі әкімшілік жүйеге өзгерістер енгізу барысында ностью не ограничил влияние потомков Чингиз хана Берке хан Шыңғыс тұқымының билігін мүлде шек- на власть, но попытался подчинить их себе. В целях темесе де, олардың қатаң түрде орталыққа мойын- дальнейшего развития и усиления государственной сұнуын қолға алды. Мемлекет қуатын одан ары қарай власти, Берке хан укрепил военно-административ- арттырып, әкімшілік жүйедегі ондық, жүздік, мың- ную десятеричную систему (тумены, тысячи, дық, түмендік әскери тәртіпті нығайта түсті. сотни, десятки). В государственные ди- Мемлекеттік басқарудағы диван қызметіне ваны (ведомства) были привлечены Ислам орталықтарынан арнайы шақыр- специальные религиозные ученые тылған діни оқымыстылар тартылып, из исламских центров. В горо- Алтын Орда қалаларының сипаты дах империи, где расселились мұсылмандық нақышта өріле баста- мусульмане, строились ме- ды. Империяның мұсылмандар чети и медресе, успешно ре- қоныстанған қалаларында жаппай ализовывался процесс исла- мешіт-медреселер салынып, ис- мизации. ламдану үдерісі қарқынды түрде жүзеге асырылды.

 Алла жақтан бір көмек және жақын бір жеңіс бар. Мүміндерді  Алтын Орда хандары Александр қуандыр (61/13) Невскийге тарту еткен дулыға.  «Помощь от Аллаха и близкая  Шлем подаренный Александру победа. Сообщи же благую весть Невскому ханами Золотой орды. верующим! Коран. (61/13).

 A helmet to the khan.  And [you will obtain] another This helmet is the present of the Golden [favor] that you love - victory from Horde khans to the Alexander Nevsky. Allah and an imminent conquest; and give good tidings to the believers. (61/13).

Nevertheless, Burke Khan separating Altyn Orda from Karakorim, had to make changes in the internal and external functions of the independent state. Since during his reign, the descendants of Genghis Khan could not share estates and began enmity between themselves. Besides, if the founder and the first ruler, the state of Altyn Orda Batu Khan held to neutrality in religion, Berke Khan accepted Islam was due to the fact that the interest of religion in domestic and foreign policy in Ulus Zhoshy played an important role. After Burke sat on the throne, he spent all his energy on developing the internal administrative structure and external political channels in a new direction. Although during the introduction of changes in the system of internal administration Berke Khan limited power to the descendants of Genghis Khan not completely, but strictly took in their hands the general obedience. He increased the power of the state, strengthened the tenth, hundredth, thousandth, Tyumen army system in the administrative system. Religious scholars from the centers of Islam were invited to the position of the sofa, and the cities of Altyn Orda developed in a Muslim format. In the Muslim cities of the empire, mosques and madrassas began to be built, and the process of Islamization took place at a pace.

48 Берке хан Ислам дінінің жана- шыр-жоқтаушысы екенін өзінің әрбір ісінде ашық білдіріп отыр- ды. Мысалы, оның Сарай-Бату- дан сәл жоғарырақ Еділ өзенінің бойынан Сарай-Берке қаласын салдырып, Алтын Орданың аста- насын ауыстыруында да мұсыл- мандық мүдде басым-тын. Бас қаланы ауыстыру реформасы, ең бірінші кезекте, ел астанасының кескін-келбеті мұсылмандық өр- некте болу үшін қолға алынды. Бір жағынан, сол кезде Алтын Орда мен Мысыр мемлекетінің мұсыл- мандық саяси-діни одақ құруы Жошы ұлысындағы қалалардың исламдық сипат алуына өз әсерін тигізді. Мысыр билеушілері Алтын Ордадағы мешіт құрылыстарына қаражат бөліп, тас қашаушы сәу- летшілерді жіберіп отырған. Ал, Ислам дініне деген бетбұрыстың нәтижесінде Алтын Орда қалала- рында мешіт-медреселермен бірге  Алтын Орда дәуіріндегі сәулет ескерткіштері. XIII-XIV ғғ. қоғамдық монша, әжетхана, кәріз  Архитектурные памятники эпохи Золотой Орды. XIII-XIV вв. жүйесі, су құбырлары, хауыздар, бұрқақтар салына бастады. Бұрын  Architectural monuments of the Golden Horde era. ХІІІ-ХIV century. жаулап алушы саналған халық бірте-бірте қала мәдениетін де игеріп, қолөнер кәсібін де тиісін- ше жолға қойды.

Берке хан каждым своим поступком давал откры- In each of his actions Berke Khan showed that they то понять, что он сторонник исламской веры. Напри- are yearning and close to Islam. For example, in the мер, инициатива по постройке города Сарай Берке fact that he built the city of Saray-Berke, just above the в вверхнем течении реки Едиль и перенос столицы city of Saray-Batu along the Volga River, and replaced Алтын Орды возникла из-за соображений о том, что the capital, there is an excellence of religious interests. мусульмане нуждают в этом. Реформа по переносу The first reason for which he replaced the capital is главного города страны была необходима в первую the type and structure of the capital was to be in the очередь для создания образа столицы как основного Muslim image. Secondly, at that time the political and мусульманского города. Алтын Орда и Египетское religious alliance of Altyn Orda with Egypt influenced the государство создали единый политическо-религиоз- borrowing of images of cities in the Zhoshy’s ulus. The ный союз, который способствовал приданию городам Egyptian rulers sponsored the construction of mosques Улуса Джоши мусульманского харакера. Так, власти in Altyn Orda and sent architects and stone stones. And Египта изыскивали финансовые средства для постро- thanks to the turns in the religion of Islam, in the cities ения мечетей и послали специалистов для тесения of Altyn Orda, in addition to mosques and madrassas, камней. Вместе с новыми вехами в исламской рели- there appeared public baths, latrines, cornice systems, гии местные жители начали знакомиться с банями, water pipes, pools and fountains. The people considered туалетами, водопроводами, фонтанами. Если прежде conquerors, gradually got used to city culture and as it is местные жители были как разбойники, то в это время necessary have learned even needlework. они начали осваивать городскую культуру и художе- ственное ремесло.

49  Арабша жазуы бар Мухаммад Өзбек ханның қылышы. XIII-XIV ғғ.

 Меч Мухаммад Узбек хана с арабскими надписями XIII-XIV вв.

 The sword of Uzbek khan with the Arabic inscriptions, XIII-XIV century.

Берке ханның Исламның діні- не қамқорлығы оның сыртқы са- ясаттағы ұстанымынан да айқын Особая забота к исламской ре- аңғарылып отырды. Ол Алтын Ор- лигии Берке хана была ясно вид- Berke Khan’s concern for the даның иелігі деп саналған оңтүстік на и от его позиций во внешней Religion of Islam, was noticeable in Кавказдағы Әзірбайжан жері үшін политике. Он вступит в полити- his positions in foreign policy. He өзінің немере інісі Иранды би- ческую борьбу за Азербайджан, fell into a political confrontation леп-төстеген Құлағумен саяси территория которого в Южном with his nephew Kulagu, the ruler of текетіреске түседі. Оның себебі, Кавказе считалась под властью Iran, for the land of Azerbaijan in the Мөңке қайтыс болған соң, Ұлы Алтын Орды, со своим двоюрод- Caucasus, which belonged to Altyn Қаған тағына отырған Құбы- ным братом Кулагу, правившим Orda. лай 1261 жылы Құлағуға «Елхан» Ираном. Потому что Кубылай, The reason for this was the fact атағын беріп, оны Иранның заң- который после смерти Монке в that Kubylai, who occupied the ды билеушісі етіп бекітеді. Мы- 1261 году вступил на престол, дал throne of the «Great Khagan» in сыр жылнамашысы әл-Омаридың Кулагу звание «Ельхан» и офици- 1261gave the title of «Elkhan» to жеткізуінше, Құлағудың Иран- альные полномочия властвовать Kulagu, and made him the ruler мен шектелмей, одан ары қарай над Ираном. По словам египетско- of Iran after the death of Munke. Ислам халифатын жаулап алу го летописца Аль-Омари, у Кулагу According to the Egyptian chronicler жоспарына Ислам дініндегі Бер- были планы не ограничиваться al-Omari Berke khan, a supporter of ке хан әу бастан-ақ үзілді-кесілді Ираном, а дальше завоевать весь religion Islam initially was against қарсы болған. Алғашқыда ағасы исламский халифат, против чего the plan to conquer the Islamic Батудың беделін пайдаланып, изначально выступал Берке хан. В Caliphate without limiting himself Құлағудың Амудариядан ары өтуі- первый раз благодаря авторитету to Iran Kulagu Khan. The very first не тыйым да салдырған. Алайда, своего брата Бату хана, он смог за- to use the authority of his brother 1256 жылы Бату дүние салысымен претить Кулагу идти дальше реки Batu, he forbade Kulagu to cross Мөңке қағанның бұйрығымен Амударьи. Но после смерти Бату в Amoudaria. But in 1256 after the Құлағу әскері Амудариядан өтіп, 1256 году по распоряжению Монке death of Batu, on the orders of Иранға кең көлемдегі шабуылын войско Кулагу перешло реку Аму- Munke Kagan, the army of Kulagu бастайды. Ал, Бату ханнан кейін дарья и начало завоевывать земли crossed the Amu Darya and began таққа отырған Сартақ хан Мөңке Ирана. Сартак хан, который всту- its extensive invasion of Iran. And қағанның бұйрығына мойынсұ- пил на престол после Бату хана, Sartak, who sat on the throne after нып, Құлағудың Иран мен Ислам подчинился Монке хану и отравил Batu khan, obeyed the order of халифатын жаулап алуына көмек в поддержку Кулагу целое войско Munke kagan, and sent the army of ретінде Алтын Орда әскерін аттан- из Алтын Орды для завоевания Altyn Orda as support to Kulagu in дырады. Бұл кезде Сартақ ханмен Ирана и исламского халифата. В the conquest of Iran and the Islamic арасы салқын Берке Иран мен Ис- это время не имевший хороших Caliphate. At that moment, Berke лам халифатын жаулауға кіріскен отношений с Сартак ханом Берке Khan, who had a cold relationship Құлағуға қарсы тұра алмады. хан, не смог противостоять Кулагу. with Sartak Khan, could not resist Құлағу қолбасылық жасаған За короткое время мощная Kulagu, who decided to conquer Iran көшпелілердің қуатты әскері армия кочевников над которой and the Islamic Caliphate. қысқа уақыттың ішінде Исмай- командовал Кулагу разгромила The army of nomads under the литтер билігіндегі Иранның қы- около сорока крепостей и укре- leadership of Kulagu defeated more рыққа жуық қамал-бекіністерін плений Ирана, находящихся под than forty fortresses of Iran, which талқандап, 1258 жылы Ислам ха- правлением Исмаилитов, и в 1258 was under the rule of the Ismailits for лифатының орталығы Бағдатты завоевала центр Исламского хали- short periods, and in 1258 conquered жаулап алады. Одан ары қарай Си- фата Багдад. Дальше Кулагу под- the capital of the Islamic Caliphate- рияны бағындыруға Мысырдағы вергается мощному сопротивле- Baghdad. After the conquest of Syria, мәмлүк билеушілерінің тегеурін- нию со стороны мамлюков Египта they encountered a strong rebuff ді қарсылығына ұшырағанымен, в завоевании Сирии, но несмотря from the Mameluke rulers of Egypt, Құлағу аз ғана уақыттың ішінде на это вскоре завоевывает Южный but in a relatively short time the Оңтүстік Кавказ және Иран мен Кавказ, Иран, Ирак и создает мощ- army of Kulagu conquered the South Иракты жаулап алып, Алтын Орда ное государство Ельхан, которое Caucasus, Iran, Iraq, and founded the империясына бәсекелес қуатты было способно конкурировать с state of Elkhan on a level with the Елхан мемлекетін құрады. империей Алтын Орды. Altyn Orda Empire.

50 Ал, Жошы ұлысында Сартақ пен Ұлақшының өлімінен соң В 1258 году после смерти в улу- 1258 жылы Берке хан Алтын Орда се Джошы Сартака и Улакшы на тағына отырады. Ол билікке кел- престол Алтын Орды вступил Бер- геннен кейін Оңтүстік Кавказдағы ке хан. После его прихода Берке хан под предлогом того, что земли Әзірбайжан жерлерінің Алтын And in the ulus of Zhoshy, after Азербайджана на Южном Кавказе Ордаға тиелісі екенін алға тар- the death of Sartak and Ulanshy in принадлежат Алтын Орде, он на- та отырып, Елхан мемлекетімен 1258 Berke khan sat on the throne чинает конфликт с государством текетіреске түседі. Берке хан әу of Altyn Orda. After he ascended to Ельхан. Берке хан с самого начала бастан-ақ Құлағудың Ислам ел- the throne, declaring that Azerbaijan был против Кулагу, который стре- деріне шапқыншылық жасауына in the South Caucasus belongs to мился завоевать исламские стра- қарсы болған еді. Осы себептен де, Altyn Orda, collided with the state ны. По этой ричине, когда прави- Мысыр билеушісі мәмлүк Захир of Elkhan. Berke Khan from the very тель Египта мамлюк султан Захир ад-дин Бейбарыс сұлтан Алтын beginning was against the conquest ад-дин Бейбарыс отправил своих Орда билеушісіне өз елшілерін ат- of the Islamic states by Kulagu. посланников к повелителю Алтын тандырып, мұсылмандық мүддені For this reason, the ruler of Egypt, Орды для того, чтобы вместе за- бірге қорғауға ұсыныс білдіргенде, Mamluk Zahir ad-din Beybaris sent щитить мусульман, Берке хан со- Берке хан Құлағуға қарсы бірлесіп ambassadors to the ruler of Altyn гласился начать священную войну қасиетті соғысты бастауға пейілді Orda, and when he proposed to против Кулагу хана. болды. protect Muslim priorities together, Первые вооруженные столкно- Алтын Орда мен Елхан мемле- he agreed, together with them Berke веня между Алтын Ордой и госу- кетінің арасындағы алғашқы қару- Khan planned to conduct a holy war дарством Ельхана произошли в лы қақтығыс 1262-1263 жылдары against Kulaga. 1262-1263 гг. В решающей битве орын алды. Дербент түбінде ше- The first armed clash between под Дербентом армия Алтын Орды шуші шайқаста Алтын Орда қолы Elkhan and Altyn Orda occurred in разгромила войско Ельхана. В этой Елхан әскерін тас-талқан етіп 1262-1263. In the decisive battle войне Берке хан потерял много во- жеңді. Әскер шығыны көп болған near Derbent, the army of Altyn йнов, но все же присоединил Дер- бұл соғыстың нәтижесінде Берке Horde defeated Elkhan’s army. As a бент обратно к Алтын Орде. После хан Дербентті Алтын Ордаға қай- result of Berke’s bloody battle, Khan смерти Кулагу в 1265 году к власти тарып алады. Құлағу 1265 жыл қай- returned Derbent to Altyn Orda. приходит Абаган и в это же время тыс болғаннан соң Елхан билігінің During the reign of Abagan who между двумя государствами уста- басына келген Абағаның тұсында came to power after the death of новились дипломатические от- екі мемлекет арасында әдепкіде Kulagu in 1265, diplomatic relations ношения, однако ни один из пра- дипломатиялық қарым-қатынас were established between the two вителей не выражал своей четкой орнап, даулы Әзірбайжан жерлері states and not one of the rectors позиции по вопросу о принадлеж- үшін екі билеуші өз позициясын showed their positions openly about ности земель Адзербайжана. Берке ашық білдірген жоқ. Берке хан екі the sensation around the land of хан, используя теплые отношения арадағы жылы қарым-қатынасты Azerbaijan. Berke Khan using the между двумя странами, с согласия пайдаланып, Абағаның келісім бе- relations between the two states, Абагана строит мечети и текстиль- руімен Тебризде мешіт пен тоқы- Abagan’s consent built mosques and ные мастерские в Тебризе. ма шеберханаларын салдырады. sewing workshops in Tabriz.

51 Дегенмен, бұл империяның Однако всеобщая исламизация Nevertheless, the complete жаппай исламдануы XIV ғасыр- Алтын Орды происходит в эпоху Islamization of the empire took дың бірінші жартысындағы Өзбек правления Узбек хана Мухамме- place during the reign of Uzbek Khan хан Мұхаммедтің билеген тұсына да в первой половине XIV века. Muhammad in the first half of the тап келеді. Қазақтың «Дін Өзбек- В казахском фольклоре имеются 14th century. And the phrase on the тен қалған», «Өзбек ханның тұ- соответвующие выражения «Рели- lips of the people as «Religion has сында атамыз қазақ дін баққан, гия осталась от Узбека», «Во время remained from Uzbek», «During the Алтын Орда хандары жердің жүзін Узбека наши предки придержива- Uzbek Khan, the Kazakhs accepted шаңдатқан» деген халық аузын- лись религии, а ханы Алтын Орды Islam, the rulers of Altyn Orda дағы сөздері де осыны дәлелдейді. запылили весь мир». В 1312 году в conquered the lands» to confirm Алтын Орда тағына 1312 жылда- связи с приходом к власти в Алтын this. As soon as Uzbek khan sat on ры Өзбек ханның отыруымен Ис- Орде Узбек хана в стране усили- the throne of Altyn Orda in 1312, the лам дінінің орны барынша нығая лась роль ислама. С помощью дея- religion of Islam was established as түсті. Сол кездегі Алтын Ордалық тельных повелителей мусульман- much as possible. With the support of мұсылман қауымының көрнекті ских обществ Алтын Орды того the exemplary leaders of the Muslim басшылары Құтлық Темір әмір, времени, таких как эмир Кутлык people of Kutluq Temir Amir, his оның бауырлары Сарай Темір, Темир, его братья Сарай Темир, brothers Saray Temir, Muhammad Мұхаммед Қожа, сондай-ақ, өзге Мухаммед Ходжа, а так же, при Kazhy and other religious influential де мұсылман дінбасыларының поддержке других главных свя- people, Uzbek khan took the throne қолдауымен билікке келген Өзбек щеннослужителей, пришедшему and took the new name «Sultan хан таққа отырысымен «Сұлтан к власти Узбек хану было присвое- Muhammad». In the «Chingiznama» Мұхаммед» деген жаңа есім иеле- но новое имя «Султан Мухаммед». of Utemys Kazhy it is told that the неді. Бұл жайында Өтеміс қажы- Про это в «Чингизнаме» у Утемис members of the Tarahat of Yassawi ның «Шыңғыснамасында» Өзбек кажы написано, что Узбек хан supporters of religion, like Sadyr Ata, ханды Ислам дініне мойынсұнды- принял ислам под воздействие Said ata, Uzun Hasan ata, Batyr Ata, рған Яссауи тарихатының өкілдері представителей яссауиского та- called Uzbek Khan to the religion of Садр ата, Сайид ата, Ұзын Хасан риката ученых Садр ата, Сайид Islam. The place where they met the ата, Бадр ата атты дін ғұламала- ата, Узын Хасан ата, Бадр ата. Эти eternal rest is in South Kazakhstan. ры екендігі баяндалады. Аталған деятели похоронены в южних кра- Based on the history it can be said тұлғалардың мәңгілік дамыл та- ях Казахстана. Согласно истори- that at that time 13 mosques worked пқан жері қазіргі Оңтүстік Қа- ческим фактам в столице Алтын in the capital of Altyn Orda Saray- зақтан аумағында деп саналады. Орды того времени в Сарай Бату Batu, and the Khan read prayer five Тарихи деректерге сүйенсек, сол было 13 мечетей и сам хан пять times a day. кездегі Алтын Орда астанасы Са- раз в день читал намаз. рай-Батуда 13 мешіт қызмет етіп, ханның өзі күніне 5 уақыт намаз оқыған.  Өзбек хан салдырған Қырымдағы мешіт.

 Мечеть в Крыму, построенная Узбек ханом.

 The mosque in Crimea, built by the Uzbek khan.

52 Өзбек хан билікке келісімен өз После прихода к власти Узбек During his reign, the Uzbek ұлысында исламдану үдерісін тез хан старался провести в короткий khan tried to conduct the process of әрі қысқа уақыт ішінде жүргізуге срок процесс исламизации в сво- Islamization as quickly as possible. In тырысты. Билік құрған екі жыл- ем улусе. В письме султану Египта his letter to Malik an Nasir, the sultan дан кейін Мысыр сұлтаны Мәлік Малику ан-Насиру, написанному of Egypt, after two years of his rule, ән Нәсирге жазған хатында Өзбек через два года после восхождения Uzbek khan wrote that there were өзінің ұлысында кәпірлердің аз на трон, он писал о том, что в его very few unfaithful in his territory. қалғандығын айтады. Парсы жыл- улусе осталось мало кафиров (не- The Persian chronicler Muin ad-Din намашысы Муин ад-Дин Натанзи: верующих). Персидский летописец Natanzi wrote: «During the Uzbek «Өзбек хан тұсында Дешті Қыпшақ Муин ад-Дин Натанзи пишет, что: Khan, Deshti Kypchak turned into «Аллаға табынған елге айналды», – «Во время Узбек хана Дешт-и-Кип- a state worshiping Allah». Due to деп жазады. Осының нәтижесін- чак стал страной «преклоняющей- this, the process of Islamization of де ұлан-ғайыр аумақтағы түрік, ся перед Аллахом». В связи с этим ethnos groups similar to the Turks, моңғол, иран тектес этностардың на огромной территории, которую Mongols, Iranians began. After, исламдану үдерісі басталды. Кейін населяли племена тюрков, монго- on their basis the Turkic ethnos - олардың негізінде түркі этностары лов, персов начался процесс ис- Kazakhs, Uzbeks, Azerbaijanians, – қазақ, өзбек, әзірбайжан, татар, ламизации. Значит главной функ- Tatars, Nogai, Turkmens, Bashkurt ноғай, түрікмен, башқұрт, қырғыз цией Узбек хана в истории наших and Kirghizians adapted. That is, the т.б. қалыптасты. Яғни, Өзбек хан- предков было не только укрепле- heritage of Uzbek Khan was not only ның басты еңбегі Алтын Орданы ние Алтын Орды, но и широкое that he strengthened Altyn Orda, but күшейтіп қана қоймай, сондай-ақ, распространение Ислама в степях also that he influenced the spread of Ислам дінінің Еуразияның дала- Евразии и придания ему статуса the religion of Islam on the lands of лық аймақтарында кең таралып, всемирной религии. Eurasia and turning it into a world жаһандық дінге айналуына ықпал religion. жасауында жатыр.

53  Елхандар әулеті. XIII-XIV ғғ. Ортасында кәлима үзінділері сақталған.

 Династия Ельханов. Сохранившиеся отрывки надписей шахады. XIII-XIV вв.

 The dynasty of Elkans. There are still fragments of kalima in the center. XIII-XIV century.

 Жошы ұлысы. Мұхаммед Бердібек. Сарай әл-Жәдид. 759 һ.ж. XIII ғасырдың соңында Ислам діні Шыңғысхан империясынан бөлініп шыққан Алтын Ордада ресми  Улус Джучи. Мухаммед Бердибек. Сарай аль-Жадид. 759 год хиджры. дін дәрежесіне көтерілді. Оқиғаның осылай дамуы тек қана ішкі саясаттың қиын-қыстау кезінде емес,  Zhoshy’s son. Mohammed Berdibek. Sarai al-Jadid. 759 hij. бірегей идеологиялық мүддені қалауда және билік басындағылар мен көшпелі көпшіліктің арасындағы қарым-қатынасқа себепші болды. Ислам дінінің әлеуетін Алтын Орданың билеушілері, сыртқы саяси міндеттерге жету үшін де пайдаланды. Мысалы, діни ынтымақтастық соғыс өнері бойынша озық тұрған Мысырдағы мәмлүк сұлтандармен тізе қосып, біріге одақ ұйымдастыруға жол ашты. Ордадағылардың айтуы бойынша, «алтын кезең» дәл осы Өзбек ханның билік құрған дәуірінде болған. Ол кезде Ислам діні басымдылық жағынан көрінді, жергілікті мәдениет мұсылман таңбасына анық ие болды, ал бақсылар мен ламалар (будда дінінің сопылары) қуғынға ұшыраған. Әрбір алтынордалық хан өзінің түркіше қойылған атынан басқа, араб есімін алып жүрді. Тиындарға қарап айтсақ, Жәнібек Сұлтан – Жалал Ад-Дин Махмұд, Бердібек – Сұлтан Мұхаммед, Тоқтамыс – Сұлтан Нәсір Ад-Дин, т.б. деп аталып жүрген. Өзбек ханнан кейінгі Алтын Орданы билеген Тыны- бек хан, Жәнібек хан, Бердібек хан, Хызыр хан, Орыс хан, Тоқтамыс хан, Едіге би, Темір Құтлық, Болат хан, Шәді- бек хан, Ахмет хандар да Ханафи мәзһабын ұстанды. Алтын Орда дәуіріне қатысты тарихи деректерді қаузай келе осындай тұжырым жасауға толық негіз бар. Себебі, Алтын Орда тарихына қалам тартқан Ислам тарихшы- лары Ибн әл-Асир, Ибн әл-Уасил, Әл-Омари, Ибн Кәсир, Ибн Батута, Әл-Қалқашанди, Әл-Асқалани, Ибн Арабшах Дешті-Қыпшақ халқының Ислам дінін ұстанғанын жа- зып қалдырды. Алтын Орда дәуірінде ғұмыр кешкен бабаларымыз: Қауам ад-Дин Әл-Фараби «Ғаййа ал-байан уа надира аз-заман фи ахар ал-ауан», Мәула Мұхаммед Низам ад- Дин аш-Шаши «Усуль», Шейх Ахмет Түркістани «Шауаһид ан-Нубуууа ли-тақуйат йақин аһл ал-футууа», Шайхы Баба Сығнақи, Мұхаммед әл-Женди «Иғджаз әл-байан фи шарх бағд асрар умм әл-Куран», Молла Ахмет әл-Женди «әл-Ақиад», Хусаммаддин ас-Сығнақи «ан-Ниһаия», «Хи- дая», Мұхаммед әл-Кердери «Китаб ар-радд уа-л интисар ли-Әбу Ханифа имам Фуқаһа әл-амсар», Мұхаммад бин Мұхаммад бин Шиһаб ал-Кердери әл-Баззази «Фатауа әл-Баззази», Жамал ад-Дин Атырауи «шарх әл-Уиқаия» атты еңбектер Ханафи мәзһабының құқықтық үкімдері мен сенім негіздеріне түсіндірме ретінде жазылған.

54 К концу XIII века Исламская религия стала офи- At the end of the 13th century Islam became the циальной религией Алтын Орды. Подобное развитие official religion of Altyn Orda, which separated from the ситуации стало причиной не только улаживания вну- empire of Genghis Khan. This development has become треннего конфликта, но и построения общего идео- the reason for the relationship between people about логического интереса в отношениях между властью и the power of the common people and the reason for the простыми кочевниками. Потенциал развитии власти desire to have a single ideological value in general, and Алтын Орды в некоторых случаях использовался и not just political difficulties. The potential of religion was в достижениях целей во внешней политике. Напри- also used by the rulers of Altyn Orda to achieve the goals мер, религиозное сотрудничество позволило создать of foreign policy. For example, religious cooperation вооруженный союз между Алтын Ордой и султана- opened the way to creating an alliance with Egyptian ми-мамлюками Египта. По словам религиозных дея- sultans in the military art. According to religious «Golden телей Алтын Орды «золотой век» пришелся на время Time» was during the rule of Uzbek Khan. At that time, правления Узбек хана. В это время Исламская религия Islam suppressed the rest, culture gained the sign of доминировала, местная культура впитывала мусуль- Muslims, lamas (the righteous religion of Buddha) and манский стиль, шаманы и ламы (буддийские правед- the rest fled. Each ruler of Altyn Orda wore an Arabic ники) изгонялись. Каждый хан Алтын Орды наряду со name, except his Turkic. It can be seen from the coins своим турецкем именем имел еще и арабское имя. that Zhanibek Sultan was called Zhalau atdin Mahmud, Если обращать внимание на монеты, то увидим, что Berdibek-Sultan Mohammed, Toktamys Sultan Nasir al- Джанибек Султан был Жалал Ад-Дин Махмудом, Бер- Din. дибек – Султаном Мухаммедом, Токтамыс – Султа- The rulers of Altyn Orda after the Uzbek Khan as ном Насир Ад-Дин и т.д. Tynybek Khan, Zhanibek Khan, Berdybek Khan, Khyzir Все ханы Алтын Орды после Узбек хана: Тыныбек Khan, Orys Khan, Toktamys Khan, Yedige Be, Temir хан, Жанибек хан, Бердибек хан, Хызыр хан, Орыс Kutluk, Bolat Khan, Shadiben Khan, AhmetKhan also хан, Токтамыс хан, Едиге би, Темир Кутлык, Болат adhered to the Masahabi Khanafi. There is every reason хан, Шадибек хан, Ахмет хан придерживались хана- to draw such conclusions from the historical data фитского мазхаба. К такому выводу можно прийти concerning the era of Altyn Horde, because historians of если исследовать исторические факты эпохи Алтын Islam Ibn al-Assir, Ibn al-Wasil, al-Omari, Ibn Kasir, Ibn Орды. Потому что исламские историки Ибн аль-Асир, Batuta, al-Qalqagagdi, al-Askalani, ibn Arabshah About Ибн аль-Уасил, Аль-Омари, Ибн Касир, Ибн Батута, Altyn Orda noted that the people of Deshti Kipchak Аль-Калкашанди, Аль-Аскалани, Ибн Арабшах гово- adhered to the religion of Islam. рят о том, что народ Дешт-и-Кипчака придерживался The works of thinkers who lived in the Altyn Orda религии Ислам. as «Gaia al-Bayan ua nadira az-zaman fi ahar al-auan» Наши предки эпохи Алтын Орды оставили тру- Kauama al-Din Al-Farabi, «Usul» Maula Mohammed ды, написанные на основе толкований и религиоз- Nizam ad-Din al-Shashi, «Shahahid al- Nubuwua li- но-правовых решений мазхаба Ханафи: Кауам ад- takuyat yaqin ahl al-futuwa «Sheikh Ahmed Turkestani, Дин Аль-Фараби «Гаййа ал-байан уа надира аз-заман Shaykhy Baba Sygnaki», Iggyz al-bian phi shah bahd фи ахар ал-ауан», Маула Мухаммед Низам ад-Дин asrar umm al-Quran «Muhammad al-Zhendi, al-Akiyad аш-Шаши «Усуль», Шейх Ахмет Түркистани «Шау- Mollah Ahmet al-Zhendi Nihaya, Hidaya Husammaddin аһид ан-Нубуууа ли-такуйат йакин аһл ал-футууа», Al-Sygnaki, Kitab ar-rudd wah-intisar li-ibu Hanifa imam Шайхы Баба Сыгнаки, Мухаммед аль-Женди «Игд- Fukaha al-Amsar Muhammadallah-Kerderi, Fataouа жаз аль-байан фи шарх багд асрар умм аль-Куран», al-Bazzazi Muhammad bi Shiһaba Kerderi al-Bazzazi Молла Ахмет аль-Женди «аль-Акиад», Хусаммаддин «sharh әl-Wick», Jamal al-Din Atyraui were written as ас-Сыгнаки «ан-Ниһаия», an explanation of the «Хидая», Мухаммед legal decision and аль-Кердери «Ки- conviction maskhab таб ар-радд уа-л of Hanafi. интисар ли-Абу Ханифа имам Фу- каһа аль-амсар», Мухаммад бин Му- хаммад бин Шиһаб ал-Кердери аль-Баз- зази «Фатауа аль-Базза- зи», Жамал ад-Дин Атыра- уи «шарх аль-Уикаия».  Биік аяқты кубок. Алтын Орда дәуірі.

 Кубок на высокой ножке. Эпоха Золотой Орды.

 Heighted Cup.The Golden Horde era.

55 Белгілі тарихшы Н.Нұртазина Алтын Орда Известный историк Н.Нуртазина описывает уко- және Қазақ хандығы дәуірінде Ислам дінінің Деш- ренение Ислама в Дешт-и-Кипчаке в эпоху Алтын ті-Қыпшақта нық орнағанын былайша жеткізеді: Орды и Казахского ханства так: «Из-за того, что про- «Исламдану үдерісінің ортағасырлық Қазақстанда со- цесс исламизации начался в средневековье в Казах- нау VIII ғасырдан бастау алып, X-XII ғасырларда ша- стане в VIII веке, и достиг кульминации в X-XII вв. рықтау кезеңінен өткені (Қарахандар дәуірінде), одан (эпоха Караханидов), затем во время второго рели- кейін екінші діни-мәдени өрлеу Алтын Орда кезінде гиозно-культурного развития Алтын Орды в степных Қазақстанның далалық аймақтарында толық және краях Казахстана окончательно доминировала Ис- біржолата Ислам үстемдік құрып, осы негіздер бола- ламская религия, и так как эти основы были заложе- шақта сақталып отырғаны себепті Қазақ хандығы то- ны в прошлом и сохранились в будущем, можем сме- лыққанды мұсылман мемлекеті ретінде дамығанын ло утверждать, что Казахское ханство развивалось в батыл түрде айтып дәлелдеуіміз керек». виде полноценного мусульманского государства». Алтын Орданың мұрагері Қазақ хандығы да баба- Наследник Алтын Орды Казахское ханство тоже лар салған сара жолдан қиыс кетпей, Ханафи мәзһа- придерживалось мазхаба Ханафи. Этот путь был дра- бына арқа сүйеді. Бұл сорап Қазақ халқының кешегісі гоценной опорой для казахского народа в прошлом, ғана емес, бүгінгі күнгі де ұстанған асыл бергек, ал- продолжая являться им и по сей день. тын діңгегіне айналып отыр.

The well-known historian N.Nurtazin attempts to describe the adoption of the ISLAM in Deshti Kypchak during the times of Altyn Orda and the Kazakh khanate in this way: «The fact that the process of Islamization took its start in the eighth century after the tenth and twelfth centuries, it prospered (the time of the Karakhans), after the second cultural and religious prosperity At the time of Altyn Orda on the Kazakh land, finally establishing Islamic rule, and the fact that these grounds were preserved in the future, and for this reason the Kazakh Khanate has completely divorced as a Muslim state, and in turn we have us safely to prove it». Heirs of Altyn Orda Kazakh khanate did not turn from the path of their ancestors and relied on Masahab Hanafi. This path is not only the past of the Kazakh people, but also a sacred support, which is adhered to this day.

56 ИСЛАМ – ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ ҚАЗЫҒЫ ИСЛАМ – ЯДРО КАЗАХСКОГО ХАНСТВА ISLAM AS THE HERITAGE OF THE KAZAKH KHANATE

азақ даласында Ислам распространении ислама issemination of religion дінінің жайылуына қа- в казахской степи спо- Islam on the expanses Қзақ халқының сол кездегі Всобствовали тесные эко- Dof the Kazakh land Орта Азияны мекендеген тайпа- номические и культурные связи contributed to the close economic лармен және Еділ татарларымен казахского народа с племенами and cultural ties of the Kazakh тығыз экономикалық, мәдени Средней Азии и поволжскими people with the Tatars of the байланыстары ықпал етті. Ислам татарами того времени. На по- Volga and the tribes inhabiting діні уағыздарының біртіндеп кең степенное распространение му- Central Asia. Propagation of Islam етек жаюына Бұқара, Самарқан, сульманских проповедей оказали was influenced by preachers who Ташкент, Хиуа, Түркістаннан особое влияние исламские пропо- arrived from Bukhara, Samarkan, келген уағызшылардың ықпалы ведники, прибывшие из Туркеста- Tashkent, Hiyua, Turkestan. At this ерекше болды. Осы кезеңде Қазақ на, Бухары, Самарканда, Ташкента time and the social and social life of хандығының қоғамдық-әлеумет- и Хивы. В течение этого периода тік өмірінде де елеулі өзгерістер в Казахском ханстве шел процесс the Kazakh Khanate fell under the үрдісі жүрді. Нәтижесінде, XVII существенных изменений в обще- process of change. Since the 17th ғасырдан бастап қазақтар екі әле- ственной жизни. В результате, с century, Kazakhs have divided into уметтік санатқа: ақсүйектер мен XVII века, казахи были разделены two: aristocrats and commoners. қарасүйектерге бөлінді. Ақсүйек- на две социальные категории: ари- Aristocrats are the immediate тер негізінен Шыңғыс ханның ті- стократы (ақсүйек) и простолю- descendants of Genghis Khan. The келей ұрпақтары болды. Шыңғыс дины (қарасүйек). Аристократами descendants of Genghis Khan, in ханның ұрпақтары міндетті түрде были в основном прямые потом- turn, were obliged to receive the titles шетінен сұлтан мен төре атақта- ки Чингиз хана. Они присваивали of sultans and the tores, and they рын алып, руларды, тайпаларды, звания «султан» и «торе», имели also received the right to govern ru’s, ұлыстарды басқару құқығына право контролировать племе- tribes, uluses. In addition, the skin ие болды. Сондай-ақ, Мұхаммед на, ру, этнические группы. Кроме that was considered the descendants (с.ғ.с.) пайғамбардың ұрпақта- того, династия Ходжей, которые of the Prophet Muhammad, and who ры болып саналған және халыққа являлись потомками пророка Му- played the role of spiritual leaders рухани билікті жүзеге асырған хаммеда (мир ему и благославение by the people, also created a special қожалар әулеті айрықша әлеумет- Аллаха) и имели духовное влияние social group. To say that the role of тік санатты құрады. Ислам дінін на народ, считались особой соци- таратуда және ұстануда қожалар- the skin in spreading and restraining альной категорией. Можно утвер- religion is very important, then that дың орны маңызды болды десек, ждать, что роль ходжей в поддерж- they took honorable places on the қазақ қоғамында қожаларға ай- ке и распространении религии board by the Kazakh people should рықша үстемдік берілуі – Ислам ислама была особенной, а факт құндылықтарының жоғары баға- того, что в казахском обществе be considered as the fact that Islamic ланғандығының белгісі ретінде соглашались с превосходством significance is highly valued. қарастыруға болады. ходжей, можно рассматривать как Kazakhs for centuries comple- Қазақтар ғасырлар бойына знак проявления высокого уваже- mented their ancient Turkic әртүрлі мәдени ықпалдарды өз- ния исламским ценностям. traditions under different cultural дерінің байырғы далалық түркілік На протяжении веков казахи influences. On the contrary, attacks дәстүрлеріне бейімдеп, толықты- адаптируют различные культур- by the Chinese, Arabs, Mongols, рып отырды. Керісінше, қытай, ные влияния к своим коренным Oirats did not make any changes араб, моңғол және ойраттар ша- тюркским традициям. Между тем, after themselves. During the time пқыншылықтары айтарлықтай өз- китайские, арабские, монгольские of Islamization, armed clashes took герістер жасай алмады. Ислам діні и ойратские набеги не смогли вне- place on the Kazakh land, especially таралу барысында қазақ жерінде сти существенных изменений. Во in the southern part. There were де, әсіресе, қазіргі оңтүстік өңір- время распространения ислама лерде талай қарулы қақтығыстар situations when weapons did not help, на казахской земле, в частности, орын алды. Қарумен бағындыра and the troops resorted to treaties, в ее южных регионах было много алмаған тұста бітімге тоқтап, бей- came to an agreement to spread вооруженных конфликтов. Однако біт дін тарату келісіміне келген religion peacefully. As President N.A. были и случаи мирных соглаше- оқиғалар да орын алған. Елбасы- Nazarbayev mentioned: «Islam is not ний в распространении религии мыз Н.Ә.Назарбаев ерекше атап only a religion, but also one of the без применения оружия. Об Исла- көрсеткендей, «Ислам – дін ғана factors that shapes our culture and ме Н.А.Назарбаев сказал: «Ислам емес, ол біздің мәдениетіміз бен our origins». это не просто религия, а один из болмысымызды қалыптастырушы уникальных факторов, формирую- факторлардың бірегейі» ретінде танылды. щих нашу культуру и естество».

57 Қазақ хандығының астанасы болған ежелгі Сығанақ қаласы. 

Город Сыганак - столица Казахского ханства. 

Sigаnaq town, the capital of the Kazakh Khanate. 

XV ғасырдың орта шенінде Қазақ хандығы құры- Қазақ әйелдері кимешек, жаулық, орамал киген. Бірақ, лар кезеңде, Орталық Азия мен Дешті-Қыпшақта ешқашан аузы-мұрнын тұмшаламайтын. Осындай Ислам дінін насихаттаған негізінен Яссауи және құқықтық қайшылықтар шариғат жүйесіне жақындай Нахшбанди тарихаттары болған. Яссауи тарихаты бастаған Әбілқайыр ханнан Керей мен Жәнібек сұл- көшпелілердің дәстүрлі кодификациясы – Шыңғыс- тандардың және оған ерген халықтың бөлінуіне әкеп ханның «Ұлы Ясасы» мен шариғат заңдарын қатар соқты. ұстанып, дәстүр мен дінді ұштастыра білсе, Нахшбан- Үшіншіден, Қазақ хандығы құрылған шақта, бұл ди қауымдастығы шариғаттың фундаментальді қағи- мемлекеттің ресми діні – Ислам діні болды. Ислам даларын қатаң ұстануымен ерекшеленген. Көшпелі дінін ұстанған түркі тайпалары Қазақ хандығына мү- Өзбек мемлекетінің негізін салушы Әбілқайыр хан шелікке өтті. Ал, Ислам дінін әлі қабылдамаған тай- алғашқыда Яссауи қауымдастығының қолдауына ие палар «Қазақ» бола алған жоқ. Мысалы, көрші ойрат, болуымен өз билігін нығайтуға кіріседі. Бірақ, Мәу- ұранқай, қырғыздың құрамында Қазақ халқын құрау- раннахр қалаларын жаулап алғаннан Әбілқайыр хан шы Найман, Қыпшақ, Керей, Қоңырат секілді тайпа- Нахшбанди шейхтарына арқа сүйей бастайды. лардың аталықтары кездеседі. Найман, Қыпшақ, Ке- Осы кезде Әбілқайыр ханның бас батыры Қобы- рей, Қоңырат тайпаларының бұл аталықтары Ислам ландының Арғын тайпасының биі әрі Яссауи тариха- дінін қабылдамағандықтан, Қазақ хандығына мү- тын қолдаушы Ақжол биді өлтіруі Керей мен Жәнібек шелікке өте алмады. Яғни, Қазақ халқын бір кеңістік- сұлтанның одан іргесін бөліп әкетуіне итермеледі. те өмір сүрген діни сенім-нанымы, салт-дәстүрі, сая- Әрине, бұл жерде Ақжол бидің қысастан қаза табуы, си мүддесі бір түркі тайпалары құрды. Керей мен Жәнібектің Әбілқайыр ханнан бөлінуіне себепші оқиға ғана еді. Қазақ хандарының Әбілқайыр- дан бөлінуінің түпкілікті себебі тым арыда жатыр. Біріншіден, Дешті-Қыпшақ ежелден Жошының үлкен ұлы Орда-Еженнің ұрпақтарына тиесілі ұлыс еді. Ал, Әбілқайыр хан Ібір-Сібірді билеген Жошының бесінші ұлы Шибанның ұрпағы болатын. Алтын Орда дәуірінде Орда Ежен ұрпақтары Дешт Қыпшақта «Ақ Орда» атты мемлекетті құрады. Қазақ хандығының негізін салған сұлтандар осы Ақ Орда хандарының ұрпақтары еді. Яғни, Көк Орданы билеген Шибан әу- летінің ұрпағы Әбілқайыр ханнан Ақ Орда хан- дарының ұрпақтары Керей мен Жәнібектің бөлектенуі заңды құбылыс еді. Ал, Әбілқай- ыр ханның күшейіп, Мәураннахрға қа- рай ойысуы, сондай-ақ, оның бас батыры Қобыландының Арғынның биі Ақжолды өлтіруі – Керей мен Жәнібек сұлтандардың көшпелі Өзбек мемлекетінен еншісін бөліп әкетуін тездете түскен еді. Екіншіден, көшпелі қазақ халқының табиғатымен шариғат- тың фундаментальді қағидалары үйлесе бермейтін. Мәселен, ша- риғаттың ағайынды адамдар- дың некелесуіне рұқсат бе- руі – жеті атаға дейін қыз алыспау дәстүрін берік ұстанатын рулық-тайпалық құрылымдағы түркі тайпа- ларының мүддесіне теріс ке- летін. Сондай-ақ, шариғат- тағы ниқаб кию дәстүрі түркі халқының дәстүріне мүлде сәйкес келмейтін.

58 В середине XV века в период создания Казахского ханства в Центральной Азии и Дешт-и-Кипчаке Ис- In the middle of the XV century, during the founding лам популяризовали в основном тарикаты Накшбан- of the Kazakh Khanate, in the Central Asia and Deshti- ди и Яссауи. Тарикат Яссауи связал религию и законы, Kypchak, the religion of Islam was propagated by the придерживаясь одновременно «Великой Ясы» Чин- Tarihats of Yassawi and Nakhshbandi. Tarihat Yassawi гиз хана, традиционной кодификации кочевников adhered to the Shariat laws in conjunction with the и шариатских законов, а духовный путь Накшбанди traditional codification of the nomadic «Ulla Iasi» отличался строгим следованием шариатских фунда- Genghis Khan, and the association of Nahshbandi differed ментальных принципов. Основатель кочевого Узбек- in that it strictly adhered to the fundamental principles ского государства Абулхаир хан в начале принимает- of the Shariat. The founder of the nomadic state, Uzbek ся укреплять свою власть при поддержке сообщества Abilhayyr Khan, first strengthened his authority with the Яссауи. Однако после завоевания городов Маверан- support of the Yassawi Association. After conquering the нахра, Абулхаир хан начал опираться на шейхов Нак- cities of Mawarannahr, Abilhayir began to rely on the шбанди. sheikhs of Nakhshbandi. В это время главный воин Абулхаир хана Коблан- At that time, the chief batyr Abilhayir Khan Kobylandy ды убил бия племени Аргын и поддерживающего killed Biy Akzhol, a supporter of the Tarihat Yassawi and тарикат Яссауи – Акжол бия. Это вынудило султанов the ruler of the Argyn tribe, and thereby helped the fact Джанибека и Керея отделиться от Абулхаир хана. that Kerey and Sultans separated. Of course, Конечно, внезапная смерть Акжол би стала только the death of Akjol’s biy from hostility, became a causal внешней причиной ухода Керея и Джанибека. Основ- action to the separation of Kerey and Zhanibek from ной повод для отделения казахских ханов лежит да- Abilkhayir Khan. But the true reason for the departure of леко в глубине. the Kazakh khans from Abilhayir Khan in another. Во-первых, Дешт-и-Кипчак был улусом, принад- Firstly, Deshti-Kypchak land belonged to the лежавший с древних времен потомкам Орда-Еджена, descendants of the eldest son Zhoshy Orda-Ezhen. And старшего сына Джучи. А Абулхаир хан потомок пято- Abilhayir Khan is a descendant of the fifth son of Zhoshy, го сына Джучи Шибана, который правил Сибирью. Во ruler of Ibir-Sibir Shiban. During the Altyn Orda, the время Алтын Орды потомки Орды-Еджена основали streams of the Orda-Ezhen founded the state «Ak Oda» государство Ак Орда. Султаны, основавшие казахское on the land of Deshti-Kypchak. The Sultans who founded ханство, были потомками этих ханов. То есть, отде- the Kazakh khandyk are the descendants of the Khans of ление потомков ханов Ак Орды Керея и Джанибека the Ak Orda. That is, the departure of the descendants от Абулхаир хана, потомка династии Шибан, правив- of the khans of Ak Orda Kerey and Zhanibek from the шей Кок Ордой, было закономерным. Усиление вла- descendant of the rulers of Kok Orda Shiban Abilhayir is a сти Абулхаир хана и его виды на Мавераннахр, а так- common occurrence. And the growing power of Abilhayir, же убийство бия Аргынов Акжола главным батыром and the fact that he laid eyes on Mavarannakhr and the Абулхаир хана Кобланды, ускорили процесс отделе- fact that Kobylandy batyr killed Argyn’s Biy Akzhol-only ния султанов Керея и Джанибека от кочевого Узбек- accelerated the process of leaving Kerey and Zhanibek ского государства. from the Uzbek Khanate.

59 Во-вторых, фундаментальные принципы шариата не очень гармонировали с натурой кочевного казах- ского народа. Например, разрешение в шариате же- нитьбы родственников друг на друге противоречит интересам родо-племенной структуры и тюркских племен, которые крепко придерживались обычая, запрещавшего жениться родственникам до семи ко- лен. Кроме того, шариатский обычай ношения ника- ба не присутствовал и не соотетствовал традициям тюркских народов. Женщины казахов одевали киме- шек, жаулык, платок, но никогда не закрывали лицо и нос полностью. Такие религиозно-правовые проти- воречия привели к отделению султанов Керея и Джа- нибека от Абулхаир хана, который стремился к шари- атской системе. В третьих, во время основания Казахского ханства официальной религией этого государства был Ислам. Тюркские племена, придерживающиеся Ислама всту- пали в ряды Казахского ханства, а племена, еще не принявшие мусульманскую религию не могли стано- виться «казахами». Например, в составе соседних ой- ратов, уранкаев, киргизов встречаются одноименные имена родов, составляющих костяк казахского народа - Найман, Кипчак, Керей, Конырат и другие. Они не смогли вступить в ряды Казахского ханства потому что не приняли религию Ислам. То есть, казахский на- род сформировали однокоренные тюркские племена, живущие в одном пространстве единого религиозно- го верования, традиций и политических интересов.

Secondly, the nature of the nomadic Kazakh people did not coincide with the fundamental principles of the Shariat. For example, the fact that the marriage of brothers-sisters in the Shariat was allowed is opposed to the interests of the Turkic tribes, who strictly adhere to the tradition of not taking the girls to 7 wives. In addition, the process of marrying in the Shariat was not consistent with the process of marrying the Turkic people. Kazakh women wore kimeshek, zhulyk, shawls  Сығанақ қаласында соғылған Орыс ханның күміс тиындары, х.ж. 775. (Kazakh headdresses for women), but they never covered their faces. Also, legal disagreements led to the fact that  Серебряные монеты Орыс хана, отчеканенные в городе Сыганак. 775 год хиджры. Zhanibek and Kerey separated from Abilkhayir Khan who came to the Sharia system.  Silver coins of the Russian khan, which was built in Sigаnaq town. Hij 775. Thirdly, when the Kazakh Khanate was founded, the religion of Islam became the official religion of the state. Turkic tribes adhering to Islam, became members of the Kazakh Khanate. And those who did not accept Islam could not join and become «Kazakhs». For example, the ancestors of the Kazakh people, the ancestors of the Kerey tribes, the Kypchak, the Naiman, the Konyrat in the Oirats, Urankai, Kirghiz, did not accept Islam and could not become parts of the Kazakh Khanate. That is, the Kazakh people consisted of Turkic tribes who lived in the same space, with the same religious convictions, traditions and political interest.

60 Қазақ хандығы туралы нақты Если обратить внимание на Based on reliable information мәліметтер беретін Мұхаммед восточные произведения, дающие about the Kazakh Khanate, «Tarih- Хайдар Дулатидың «Тарих-и-Ра- точную информацию о Казахском i-Rashidi» by Mohammed Khaydar шиди», Қадырғали Жалайырдың ханстве: Тарих-и-Рашиди» Му- Dulati, «Collection of Chronicles» «Жылнамалар жинағы», Махмуд хаммеда Хайдара Дулати, «Сбор- by Kadyrgali Zalayiri, «Bahr al-asrar бен Уәлидің «Бахр ал-асрар фи ник летописей» Кадыргали Жа- fi mananib al-ahiar» Mahmud ben манакиб ал-ахиар», Әбілғазы- лаири, «Бахр ал-асрар фи манакиб Ouali, «Shezhire-i Turk» Abilgazi ның «Шежіре-и Түрк» және басқа ал-ахиар» Махмуда бен Уали, «Ро- and others Eastern information, we да шығыс деректеріне назар ау- дословная тюрок» Абулгази и дру- note that Khan Mogolstan Yesenbug дарсақ, Әбілқайырға қарсы өзіне гих, то в них будет видно, что хан seeking his supporters against одақтас іздеген Моғолстан ханы Могулистана Эсен буга, искавший Abilhayir Khan, met Kereya and Есенбұға Шу өңіріне көшіп келген себе союзников против Абулхаи- Zhanibek and allocated land in the Керей мен Жәнібекті қарсы алып, ра, встречает Керея и Джанибека, area of the Shu River for settlement. қоныстанатын жер береді. Осы перекочевавших в Чуйский край и About this story, Muhammad оқиға жөнінде тарихшы Мұхаммед дает им землю для расположения. Haydar Dulati wrote in his work Хайдар Дулати «Тарих-и-Рашиди» Об этом историк Мухаммад Хай- «Tarih-i Rashidi» as follows: «At that атты еңбегінде былай дейді: «Ол дар Дулати пишет: «В то время над time Abishayir reigned in Deshti- кезде Дешті Қыпшақты Әбілқай- Дешт-и-Кипчаком правил Абулха- Kypchak. He did not let live quietly ыр хан биледі. Ол Жошы әулетінен ир хан. Он не дал покоя султанам by the Sultan of the Zhoshy dynasty. шыққан сұлтандарға күн көрсет- вышедших из династии Джучи. As a result, Zhanibek Khan and Kerey педі. Нәтижесінде, Жәнібек хан В результате Керей и Джанибек Khan moved to Mogulstan. Esenbuga мен Керей Моғолстанға көшіп ханы перекочевали в Могулистан. met them with open arms, gave барды. Есенбұға хан оларды құшақ Эсен буга хан встретил их, распах- them the lands of Kozybas and Shu». жая қарсы алып, Моғолстанның нув свои объятия и дал западные According to this information, Kerey батыс шегіндегі Шу мен Қозыбас края Могулистана Чу и Козыба- Khan sat first on the throne (1458- аймақтарын берді...». Осы дерек- сы...» 1473), after which he was replaced терге назар аударсақ, Қазақ хан- Если учесть эту информацию, by Zhanibek Khan (1473-1486). At дығының тағына алғашқы болып первым на трон взошел Керей first, the boundaries of the Kazakh Керей отырса (1458-1473 жж.), кей- (1458-1473гг.), а после него власть Khanate were the areas of the rivers ін оны Жәнібек хан алмастырады перешла к Джанибек хану (1473- Shu and Talas to the west of Zhetysu, (1473-1480 жж.). Бастапқыда Қазақ 1480 гг.). В начале Казахское хан- and the tribes inhabiting these areas хандығының аумағы Шу өзені мен ство занимало земли Западного began to build relationships with the Талас өзенінің алқабы және батыс Жетысу, поймы рек Чу и Талас. Deshty-Kypchak tribes. In this way, Жетісумен шектеліп, онда мекен- Населявшие с давних времен Же- in 1465 the khanate, which played деген тайпалар Дешті Қыпшақтан тысу племена жили в полном a role in the history қоныс аударған тайпаларымен согласии и мире с другими ка- of the Fatherland, етене араласып кетеді. Осылай- захскими племенами, переко- was founded and ша, 1465 жылы негізі қаланған чевавшими из Дешт-и-Кыпчака. contributed to Қазақ хандығының құрылуы Отан Таким образом, формирование the formation of тарихындағы төтенше маңыз- Казахского ханства, основан- a single ethnic ды оқиғаға айналып, Орталық ного в 1465 году, стало group of nomads Азияның ұлан-байтақ өңірін ме- чрезвычайно важным who lived the кендеген көшпенді тайпалардың событием в отече- broad lands of бірыңғай этникалық топ – қазақ ственной истории, и Central Asia-the халқының қалыптасуына жағдай создала условия для Kazakh people. жасады. создания единой эт- нической группы из проживавших на об- ширных территориях Центральной Азии пле- мен - казахского народа.

 Керамикалық құмыра. Алтын Орда дәуірі.

 Керамический кувшин. Эпоха Золотой Орды.

 Ceramic jug. The Golden Horde era. 61 1462 жылы Моғолстан ханы Смерть хана Эсен буги способ- The death of the Khan of Есенбұғаның қайтыс болуы Қазақ ствовала еще большему усилению Mogulstan Yesenbuga in 1462 хандығының одан әрі күшеюіне Казахского ханства. В Могулистане contributed to the strengthening of жол ашты. Өйткені, Моғолстан началась внутрифеодальная меж- the Kazakh khandyk. Because, the ханының өлімі мемлекеттегі ішкі доусобица, а нападение ойратов death of Khan Mogolstan led to an феодалдық қырқыс пен Амасан- во главе с Амасанджи Тайши при- internal quarrel and attack of Oirats жы Тайшы бастаған ойраттардың вело к ослаблению государства. under the leadership of Amasanzhy шабуылына алып келіп, мемле- Кроме того, смерть Абулхаир хана Taisha and affected the peaceful кеттің шаңырағын шайқалтты. в ходе похода в 1468 с целью нака- life of the state. In addition, the Сондай-ақ, 1468 жылы Әбілқай- зать откочевавших казахов, укре- campaign of Abilkhayir, which began ырдың өз алдына бөлініп кеткен пило основы новообразовавше- in 1468 to punish the Kazakhs who қазақтарды жазалау мақсатында гося Казахского ханства, усилило dared to secede, and their losses жорыққа шығып, жол үстінде қаза авторитет и его военно-полити- (Uzbeks) along the way, influenced табуы да жаңадан құрылған Қазақ ческую силу. Особенно борьба за the rationale for the borders of the хандығының іргесін нығайтып, престол между потомками Абулха- newly created state of the Kazakh оның беделі мен әскери-саяси ира привела к ослаблению власти khandyk, and it also increased күш-қуатын арттыра түсті. Әсіре- и способствовала полному присо- their authority and influence and се, Әбілқайыр ұрпақтарының единению племен к Казахскому multiplied the strength of the билік үшін өзара талас-тартысы ханству. По этому поводу Мухам- army. In particular, the battle of биліктің әлсіреуіне әкеп соғып, мад Хайдар Дулати писал: «После the descendants of Abilhayir for мемлекеттегі тайпалардың жап- смерти Абулхаир хана в Узбек- the throne, weakened the power of пай Қазақ хандығына қосылуына ском улусе был разлад; обстанов- the state and influenced the fact ықпал жасады. Бұл туралы Мұ- ка получила крупное обострение. that many tribes began to join the хаммед Хайдар Дулати былай деп Большая часть (ему подчиненных) Kazakh Khanate. About this wrote жазады: «... Әбілқайыр хан дүние перешли к ханам Керею и Джани- Muhammad Haydar Dulati: «After салғаннан кейін Өзбек ұлысының беку, и численность (собравшихся the death of Abilhayir, the power of шаңырағы шайқалды; ірі-ірі ши- людей) возле них достигла двести the ulus of the Uzbeks was shaken, еленістер басталды. Үлкен бөлігі тысяч. Их называли «узбеками-ка- major disagreements began. The (оның қол астындағылардың) Ке- захами». greater part (under his authority) рей хан мен Жәнібек ханға көшіп Великий историк, живший в passed to Kerey and Zhanibek Khans. кетті, сөйтіп олардың төңірегіне ХІV веке, Муин ад-Дин Натанзи And thanks to them (collected (жиналған адамдардың) саны екі в своем произведении «Аноним people), the number reached 200 жүз мыңға жетті. Оларды «өзбек- Искандера» с восхищением писал thousand people and they were тер – қазақтар» деп атады». про Джанибек хана: «Его справед- called Uzbeks-Kazakhs. ХІV ғасырда өмір сүрген ұлы ливость не уступает справедливо- The great historian Mugin ad- тарихшы Муғин ад-дин Натанзи сти Ануширвана. Весь улус Узбека din Natanzi, who lived in the XIV «Ескендір анонимі» атты еңбе- он обратил в ислам, разрушил все century in his work «Anonymous гінде Жәнібек хан туралы: «Оның капища идолов, воздвиг и устроил of Alexander» wrote about Janibek әділдігі Ануширван (атақты парсы много мечетей и медресе. Все свое Khan: «His justice was not inferior to патшасы) әділдігінен бір де кем внимание он обратил на благопо- the justice of Anushirvan (the famous соқпайды. Ол Өзбек Ұлысын тұтас лучие людей, придерживающих- Persian king). He subordinated the Исламға бағындырды, пұтқа та- ся Ислама. Из разных исламских Uzbek state to Islam, destroyed the бынушылардың храмдарын түгел государств к его двору съежалось temples of idolaters, built mosques қиратып, көптеген мешіт, медресе множество ученых и деятелей. and madrassas, paid attention to салдырды. Ислам дінін ұстанған Сыновья эмиров Дешта в его вре- the fact that the affairs of people адамдардың жағдайларының жақ- мя почувствовали потребность в adhering to Islam went well. And сы болуына басты назар аударды. приобретении знаний и изучении many scholars of religion from Жан-жақтағы Ислам елдерінен наук, каждый из них стал выда- different countries came to this barn. неше түрлі оқымысты, ғалымдар ющимся ученым своего времени Sons of many managers trained and осы сарайға қарай ағылды. Елде- так, что их мысли и идеи до сих followed the knowledge, turned into гі әмірлердің ұлдары білімдерін пор передаются на многих собра- the great thinkers of their times, жан-жақты жетілдіріп ғылымға ниях. Он внедрил в своем государ- many of their thoughts and opinions мойын бұрды, олар заманының стве обычаи и традиции по кото- are marked to this day. And this he озық ойлы азаматтарына ай- рым жили исламские страны». introduced to the state of tradition, налды, күні бүгінге дейін олар- customs and beliefs of other

62  Қазақ жері белгіленген ортағасырлық карта. 1562 жылы Антонио Дженкинсон құрастырған, 1579 жылы. Антверпенде (Бельгия) басылған.

 Средневековая карта, описывающая казахские владения. Составлена в 1562 году Антонио Дженкинсоном и издана в 1579 году в Антверпене.

 Medieval map depicting the Kazakh land. It was compiled in 1562 by Antonio Jenkinson, published in Antwerp in 1579.

дың айтқан пікірлері, қорытқан Такие мнения содержатся в countries adhering to Islam». Such ойлары жиын-тойда ескеріліп средневековых тюркских источ- opinions are also found in medieval тұрады. Исламның басқа елдерде никах, в том числе в историческом Turkic information, for example the ұстанатын әдет-ғұрып, салт-жо- произведении Утемиса кажы гово- Utemis kazhy in the historical work раларын бұл мемлекетке енгізген рится: «Известный хазрет Джани- «Genghisnama» wrote: «The great сол», – деп сүйсіне жазады. Мұн- бек хан, пусть Аллах будет дово- ruler of Zhanibek Khan - may Allah дай пікірлерді ортағасырлық түр- лен им, став ханом, прославился bless him, the whole country knew кі деректемелері, соның ішінде справедливостью, святостью, ще- about his justice, holiness and mind. Өтеміс қажының «Шыңғыснама» дростью, достойно правил госу- He was an honest and strong ruler тарихи шығармасын да: «Даңқты дарством своего предка». Автор who did not take Deshti-Kypchak әзірет Жәнібек хан – оған Алла- «Таварих-и гузида-йи нусрат-на- off the white road and extolled the ның рақымы жаусын, хан болған- ме (Избранные истории Книги order of his ancestors over the state». да оның әділдігі, әулиелігі мен побед) описывает его: «Джанибек The author of «Tavarikh-i gusida-yi

63 «Сығанақ грамоталары» «Сыганакские грамоты» «Siganaq Certificates»

дарқандылығы елге мәлім бол- ды, Дешті Қыпшақ уәлаятында ақ жолдан таймайтын, адал да қуат- ты, теңдесі жоқ патша болып, ата- сының бүкіл мемлекетіне әмірін жүргізді», – деп қуаттай түседі. Ал, «Таварих-и гузида-йи нусрат-на- менің («Жеңістер кітабының таңдамалы тарихы») авторы ол туралы: «Жәнібек Дешті Қыпшақ елінің ханы болды. Халық оған дене болса, ол халықтың жаны болды», – деп суреттеген екен.

стал ханом народа Дешт-и-Кип- чак. Народ его - тело, а он был ду- шой народа». В освоении религии ислама в  Бұл грамотада Әмір Темір Сирадж-ад-Дин-шайхты Сығанақ Дешт-и-Кипчаке вложено очень қаласының жаңа ислам шайхы деп тағайындалып,оның иелігіне много труда местных религиоз- тархандық беріп, Чихил-Тоғай өңірінде оған Ордакент, Қызыл-Тал ных деятелей, умевшие связыть жерлерін бергені айтылады. законы шариата с народными тра- 1400–1401жж дициями и обычаями. Казахский  Данная грамота подтверждает объявления Амиром Тимуром народ не смог содержать мечети Сирадж-ад-Дина в должности нового исламского шейха в городе и медресе в связи с образом коче- Сыганак, назначение его тарханом и выделение ему в управление земли Ордакента и Кызыл-Тала в окрестностях Чихил-Тогай. вой жизни. Но он познакомился с 1400-1401 гг. исламом благодаря мирным и со- зидательным проповедям. Пропа-  In this letter, Amir Timur Sirjah-ad-Din-sheikh was appointed as a new ганда религии велась через песни, Islamic sheikh of the Sighnaq city, giving him the title of tarhan, giving him the Ordokent and Kyzyl-Tal in the Chikhil-Togay region. сказания и искусство с учетом ми- 1400–1401 years. ровозрения народа.

nusrat-namu (Selected History of the Book of Victories)» wrote: «Janibek was the khan of Deshty-Kypchak. If the people were his body, then he was the soul of the people».

 Екінші грамота Абулғази Абд ар-Рахим- бахадур-султанның тархандық қызметтік жарлығы жайында. 1543–1544 жж.

 Вторая грамота об указе о назначении тарханом Абдулгази Абд ар-Рахим-бахадур султана. 1543-1544 годы.

 The second letter is about the Abdulgazi Abd ar-Rahim-bakhadur-sultan’s decree about the tarkhans duty. 1543–1544 years.

64 Ислам дінінің Дешті Қыпшаққа Истинные исламские знания, One can not fail to note the жерсінуіне шариғат заңдары мен берущие свое начало со времени work of local religious figures who салт-дәстүрді сабақтастыра білген караханидов, продолжали пере- were able to combine Shariat law жергілікті дін қайраткерлерінің доваться певцами-жырау и благо- and tradition in mastering the еңбегі зор еді. Қазақ халқы көшпелі даря это казахский народ глубоко religion of Islam in Deshti-Kypchak. ғұмыр кешкеннен кейін мешіт- проникся Исламом как религией. В Because of the fact that the Kazakh медресе ұстай алмады. Бірақ, қа- этой сфере большую роль сыграли people roamed, they could not build зақ халқы Исламмен бейбіт уағы- усилия и труды певцов-жырау та- mosques and madrassas. But the зшылардың насихаты арқылы ких как Сайф Сарай, Сыпыра жы- Kazakh people got acquainted with танысты. Дін уағызшылары Ис- рау, Асан Кайгы, Доспанбет, Казту- Islam thanks to the preachers of ламды халықтың таным-түйсігі- ган, Шалкииз, Актамберды, Бухар religion. Preachers, corresponding не қарай жырмен, өнермен наси- и другие. Между тем ходжи-муллы to the acceptance of the people, хаттады. Қарахан дәуірінде негізі учили казахов тому, как исполнять propagated Islam through jihr салынған хикмет ілімі жыраулар нормы Ислама в быту. Институт (songs, tales) and art. The teaching дәуіріне ұласып, олардың насиха- ходжей внес огромный вклад в of wisdom, founded in the era of тымен қазақ халқы Исламға шын принятие ислама кочевниками, the Karahans, gradually evolved мәнінде мойынсұна бастады. такой же вклад внесли и религиоз- into an era of storytellers. And with Осы тұрғыда Сайф Сарай, Сыпы- ные наставники в деле религиоз- their preaching, the Kazakh people ра жырау, Асан қайғы, Доспанбет, ного воспитания казахских ханов. began to obey Islam. On this way, Қазтуған, Шалкиіз, Ақтамберді, Потому что в ханские времена в the storytellers worked like Sayf Бұқар т.б жыраулардың сіңірген каждом роду казахов были свои Saray, zhyrau Sypyr, Asan Kaygy, еңбегі ерен еді. Ал, қожа-молдалар ходжи и духовные наставники и Dospanbet, Kaztugan, Shalkyiz, қазақ халқының тұрмыс-салтта священные покровители. Распрос- Aktamberdi, zhirau bukhar and Исламды қалай ұстану керектігіне транители религии обращались не others. And the mullahs taught the баулыды. Қазақ хандарының діни к обществу в целом как раньше, а к Kazakhs to use Islam in everyday life. тәрбие алуына аталықтар (діни каждому роду и племени в отдель- As the institution of atalyk (religious ұстаздар) институты қаншалықты ности. Таким образом Ислам сы- teachers) influenced the religious әсер етсе, көшпелілердің Исламды грал важную роль при основании upbringing of the Kazakh Khans, so қабылдауына қожалар институ- Казахского государства. the Institute of Leather influenced ты соншалықты ұшаң-теңіз еңбек the adoption of Islam by nomads. сіңірді. Себебі, хандық дәуірде Since, in the Khan’s time, each ru қазақ халқының әрбір руының өз of the Kazakh people had their own қожасы болды. Дін таратушылар skin, or a patron saint. And the бұрынғыдай жалпы халықты емес, distributors of religion took әрбір ру мен әулетті нысанаға into account each and every алғандықтан, Ислам шын мәнінде family, and not as a common Қазақ мемлекетінің қалыптасуына people before, Islam really елеулі ықпал етті. influenced the development of the Kazakh khandyk.

«Мәңгі Тәңірінің күші-дүр Ұлы сұсты, еркін халыққа Өзбек ханның жарлығы кім еш табынбаса, (сол) кісі жойылсын, өлтірілсін»  Өзбек ханның жарлықты «Суров и могущественен, вечен алтын пайзысы. Всевышний. Указ Узбек хана свободному народу. Кто не подчи-  Золотая пайза с указом хана нится, тот пусть будет уничтожен, Узбека. казнен».  The golden order paiza of the Uzbek Khan. Those, will not obey the Uzbek Khan’s decree, will be destroyed and killed.

65 Қазақ хандығы дәуіріндегі Если сосредоточиться на исто- Based on historical information тарихи деректерге зер салатын рических данных времен Казах- of the era of the Kazakh Khanate, it болсақ, Алтын Орда империя- ского ханства, можно понять, что is fashionable to note that the flag of сының қара шаңырағы саналған знамя Ислама было высоко под- Islam waved high above the land of Қазақ жерінде Ислам дінінің туы нято на казахской земле, которая the Kazakh Khanate, considered Kara асқақтай желбірегенін аңғарамыз. считалась родиной Алтын Орды. Shanyrak (Father’s House) of Altyn Рузбеханның «Мехман-наме-и В произведениях «Мехман-на- Orda. In works like «Rahbehan’s Бухара», Мұхаммед Хайдар Дула- ме-и Бухара» Рузбихана, «Тари- Mehman-name-and-Bukhara», тидың «Тарихи-Рашиди», Захир хи-Рашиди» Мухаммада Хайдар «Tarihi-Rashidi» by Mohammed ад-Дин Бабырдың «Бабырнама- Дулати, «Бабур-наме» Бабура, Khaydar Dulati, «Babyrnama» Zahir сында», Хафиз Таныш әл-Бұхари- «Абдулла-наме» Хафиз Таныш ad-Din Babyr, «Abdullah-name» дың «Абдулла-наме», Шайбанид- аль-Бухари, «Таварих-и гузида-йи Hafiz Tanish al-Bukhari, «Tavarikh-i тер туралы жазылған «Таварих-и нусрат-наме», написанном про gusida-yi nusrat-name «written гузида-йи нусрат-наме», Қадырға- Шайбанидах, «Жами ат-таварих» about Shaibanids», «Zhamiat- ли Жалайридің «Жамиат-тауарих» Кадыргали Жалаири говорилось, tauarih» by Kadyrgali Jalairy tells атты еңбектерінде Қазақ халқы- что казахский народ придержи- that the Kazakh people adhered to ның Ислам дінін ұстанатындығы вался религии Ислама. В частно- the religion of Islam. баяндалған. сти, в «Мехман-наме-и Бухара» It can be noted that in «Mehman- Атап айтар болсақ, Рузбехан Рузбихана Мухаммед сопротив- nyum-i Bukhara» Ruzbekhan was «Мехман-наме-и Бухарасында» ляется тому, что Шайбани хотел against the holy war of Mohammed Мұхаммед Шайбанидің қазақтарға вести священную войну против Shaibani against the Kazakhs. қарсы қасиетті соғыс жүргізбек- казахов. Потому что казахи были Because the Kazakhs were true ші болғанына қарсы тұрады. Се- истинными мусульманами. А Ба- Muslims. And Babyr wrote «Muslims бебі, қазақтар шынайы мұсылман бур в своем произведении указы- of Central Asia adhere to the Matidi болатын. Ал, Бабыр өз шығар- вает, что «самой важной книгой akid» noted: «Hudai» is the most масында «Орталық Азия мұсыл- своего времени является Хидая» important book of our time. «And мандарының Матуриди ақидасын и говорит, что «мусульмане Сред- others like the English traveler ұстанатынын» айта келіп: «Біздің ней Азии придерживаются акиды Anthony Jennikson, John Kastil, заманымыздағы ең маңызды Матуриди». Кроме этого в запи- A.I.Lepshin in his notes wrote that кітап – «Хидая», – деп көрсетеді. сях английских путешественников the Kazakh people adhere to the Бұдан өзге ағылшын саяхатшысы Энтони Дженкинсона, Джона Кэ- religion of Islam. For example, John Энтони Дженниксон, Джон Кэст- стля, а также А.И. Лепшина гово- Kastl during the reign of Abilkayir ль, А.И. Лепшиннің жазбаларында рится о том, что казахский народ Khan spent 6 months in the land да Қазақ халқының Ислам дінін придерживается Ислама. of Madhu and wrote that the ұстанатындығы айтылады. Мы- Например, Джон Кэстль во вре- religion of Kazakhs is Islam, and салы, Джон Кэстль Әбілхайыр хан мя Абулхаир хана был шесть меся- that every Kazakh does not miss one кезінде Кіші жүз жерінде алты ай цев на террритории Среднего Жуза of the five Namazes. Also, Andreev уақыт болып, қазақтардың Ислам и оставил запись о том, что казахи in his work «Description of the дінін берік ұстанатынын, әрбір крепко придерживаются ислам- Middle Horde of the Kyrgyz-Kaisaks» қазақтың бес уақыт намазын қаза ской религии, что каждый казах wrote: «The laws of the Kazakhs қылмайтынын жазып қалдырды. не пропускал пятикратный на- are based on Muhammad’s religion. Сондай-ақ, Г.Андреев «Описание маз. Кроме того, Г.Андреев в своем They came to the religion through Средней орды киргиз-кайсаков» труде под названием «Описание Bukhara during Zhanibek Khan, and атты еңбегінде: «Қазақтардың Средней Орды киргиз-кайсаков» noted that the ruler of Altyn Orda заңы Мұхаммедтің дініне негіз- пишет, что «Законы казахов осно- during the period of 1342-1357, Az- делген. Олар дінді Бұқара арқылы вывались на религии пророка Му- Zhanibek was a true Muslim». Жәнібек хан дәуірінде қабыл- хаммеда. Они приняли религию во даған» деп, Алтын Орданы 1342- время Жанибек хана через Бухару» 1357 жылдар аралығында билеген и подчеркивал, что Жанибек, пра- Әз-Жәнібек ханнан бермен мұ- вивший Алтын Ордой в 1342-1357 сылман екенін жазады. гг., являлся мусульманином.

66  Қазақтар. XV ғасыр. М.В.Гореликтің қалпына келтірген киім үлгісі.

 Казахи. XVвек. Вид одежды восстановленный М.В.Гореликом.

 Kazakhs. XV century. The sample of the clothing restored by M.V. Gorelick.

67 Қазақ хандығы дәуіріндегі Институт «аталыка» в эпоху The Atalyks Institute contributed «аталық» институты Ислам дінінің Казахского ханства внес особый to the development of Islam during дамуына өлшеусіз үлес қосты. вклад в развитие Исламской рели- the times of the Kazakh Khanate. Әрбір Шыңғыс ұрпағы өздеріне гии. Каждый потомок Чингиз хана Each descendant of Genghis Khan діни тәлім-тәрбие беретін ұстаз- держал при себе учителей, даю- had a teacher who gave religious дар ұстайтын. Ол ұстаздар тек щих религиозное воспитание. Эти food. They not only brought up but діни тәлім-тәрбие ғана беріп қой- наставники учили детей султанов also taught horse riding, martial май, бекзадаға ат спортын, соғыс и ханов не только религии, но и arts, hunting for wild animals, and өнерін, аң аулауды, шешендікті конному спорту, искусству войны, oratory. Atalyk also influenced the үйрететін. Қазақ хан-сұлтандары- охоте, ораторскому мастерству. fact that the names of the Kazakh ның көпшілігінің есімдерінің діни Аталычество в значительной мере sultan khans had a religious shade. сипатта болып келуіне де осы ата- повлияло на избрание многими Russian researchers who studied лықтардың тигізген әсері мол. ханами и султанами мусульман- Kazakhs from all sides reported that Қазақ мәдениетін жан-жақты ских имен. not only aristocrats, but also the зерделеген орыс зерттеушілері Русские исследователи, под- common people adhered to Sunni ақсүйектердің ғана емес, қара ха- робно изучившие казахскую куль- Islam. For example, M. Mikhailov лықтың да сунниттік исламды туру, сообщают, что суннитского in the article «Kirghiz» wrote: «The ұстанатынын хабарлайды. Мы- ислама придерживалась не только Kirghiz (Kazakhs) say that they салы, М.Михайлов «Киргизы» казахская аристократия, но и про- accepted the Sunni direction of атты мақаласында: «Қырғыздар стой народ. Например, М.Михай- Muhammad’s religion.» And the (қазақтар) өздерін Мұхаммедтің лов в своей статье под названием ethnographer V.V Radlov said: «The дінінің сунниттік бағытын ұста- «Киргизы» пишет: «Киргизы (каза- Kirghiz (Kazakhs) differ from the намыз деп біледі», – деп жазса, хи) считают, что придерживаются Altai Turks in their everyday life этнограф В.В.Радлов: «Қырғы- суннитского направления религии and high intellect. This is because здар (қазақтар) өздерінің өмір Мухаммеда», а этнограф В.В.Рад- they have been following Islam for a сүру салттарымен және биік лов, говоря о том, что казахи креп- hundred years. ой-өрісімен Алтайдың көшпелі ко придерживались Исламской түріктерінен айырмашылықта- религии, отмечал: «Киргизы (ка- ры бірден байқалады. Бұл – сөзсіз захи) резко отличаются от кочевых Исламды жүздеген жылдар бойы Алтайских тюрков своим образом ұстанғандығынан», – деп, Қазақ бытия и высоким интеллектом и халқының Ислам дінін берік ұста- сознанием. Это безусловно от того, натынын айтып өтеді. что они придерживались Ислама в течение сотни лет».

 Ортағасырлық шағатай тілінде жазылған «Хандар шежіресі».

 «Родословная ханов» написанная на средневековом чагатайском языке.

 The «Geneology of the Khans» written in Chagatai language in medieval period.

68 ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ АСЫЛ ДІҢГЕГІ ИСЛАМ – ОПОРА ПОЭЗИИ ЖЫРАУ THE PRECIOUS SUPPORT BY THE POETRY OF THE STORYTELLERS

V-XVIII ғасырлар аралығында өмір сүрген терінің» дәстүрін, сазын, сарынын жырауларымыз жыраулар қазақ қоғамының қалыптасу ке- өз туындыларында жалғастырып әкетті. Тіпті, ХV ға- Xзеңі мен оның даму сатысындағы бай ру- сырда ғұмыр кешкен Асан қайғыдан бастап, Шәкәрім хани мұра қалдырды, олар өздерінің жырларында Құдайбердіұлына дейін бұл сарын бірде-бір рет үзіл- қоғамдық өмірдің әлеуметтік саяси жағдайы мен мей жалғасып келген. Ел қамын жеген Асан қайғы: халықтың ой-санасын бейнеледі. Жыраулар адам «Мұнан соң қилы-қилы заман болар, Заман азып, заң өмірінің мәні неде, өмір мен өлім мәселесі, адам мен тозып жаман болар. Қарағайдан шайыр кетер, Ханнан дүние арақатынасының сырын ашу туралы сұрақтарға күш, қарындастан қайыр кетер», – десе, Қожа Ахмет жауап іздеді. Сол уақыттағы ішкі және сыртқы саяси Яссауи: «Білгейсің бұ дүние барша елден өтер, Малға жағдайының шиеленісуі жыраулардың дүниетаны- да сенбе қолдан кетер. Ата-ана, қарындас қайда кет- мына үлкен әсерін тигізді. Олардың көзқарастарын- ті ойлап көр, Төрт аяқты шабан ат бір күні саған же- да жалпы адамзаттық ойға ортақ белгілермен қатар, тер», – дейді. Екі ақынның айтайын деген ойы, ішкі өзіне тән ұлттық ерекшелігі болды. Сонымен қатар, сыры түсінікті, өмірде тұрақты еш нәрсе жоқ, бәрі жыраулардың дүниетанымдағы өзіндік ерекшелік- өтпелі, тек бір Алла ғана мәңгілік екенін білдіріп терінің бірі – аз сөзге көп мағына беру, яғни жырау- тұр. Сондай-ақ, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз, Жи- лар поэзиясының өн бойынан қуатты әрі көркем сөз- ембет жыраулардың толғауларынан да Қожа Ахмет дермен құралған шеберлік байқалып тұрады. Екінші Яссауи хикметтерінің сарынын, сазын, ықпал-әсерін жағынан, үлкенді сыйлау, достық, кішіпейіл болу, табуға болады. Мәселен, Шалкиіз жырауды алайық. инабаттылық, адамгершілік және т.б. категориялар- Ол – Ислам дінін ұстанған, оның тәңірісі көк емес, дан тұратын адамгершілік туралы ойлары болды. Бұл Алла екенін жырлаған, төменде берілген оның толға- көзқарастар діни-философиялық сарында көрінді. уларынан үзінділер келтірейік: «Тәңірінің үйі кебені, Меңдібай Әбілұлы жыраулар поэзиясы (ХV-ХVІІІ Ибраһим-Халил Алла жасапты, Ғазірейіл жан алмаға ғасырлар) туралы былай деп жазады: «Ислам дәуірі қасап-ты» немесе «Әбсінде ғалым жидырып, Ақ кіта- әдебиетінің көрнекті өкілдері Махмұд Қашғар, Жүсіп бын жайдырып...». Біз бұл үзінділерден Шалкиіздің Баласағұн, Ахмет Иүгінекилердің шығармалары түр- Құранға, Ислам дінің қағидаларына қаншалық жетік кі халықтарының әдеби мұрасына айналды. Әрине, болғаны бізге мәлімсіз, алайда оның оның сауат- осындай әдебиетші-ғұламалардың поэзиялық шығар- тылығы күмән туғызбайды. малары қазақ жыраулық поэзиясының өкілдеріне әсер етпей қойған жоқ. Асан қайғы жырау мен Сы-  Асан қайғы кесенесі. пыра жырау, Қотан жырау, Шалкиіз жырау мен Бұқар  Мавзолей Асан Кайгы. жыраулар өздерінің поэзиялық шығармаларында діни дәстүрді қалыптастырды. Бірақ кешегі Кеңес за-  Mausoleum of Asan Kaigy. манында жыраулық поэзия өкілдерінің шығармала- рындағы діни ағым жөнінде ғылыми тұрғыдан пікір өрбітуге кеңестік идеология кедергі келтірді...». ХV-ХVІІІ ғасырларды қамтитын Қазақ хандығы дәуірі әдебиетіндегі жыраулар поэзиясындағы ді- ни-философиялық сарынның пайда болуы заңды құбылыс еді. Араб шапқыншылығы- ның нәтижесінде көне түркі жазуы ұмыт болды. Енді түркілер, соның ішінде қа- зақтар енді білімін, жазу-сызуын араб таңбасына ауыстырды. Ислам дәуірі әде- биетінің өкілдері тарапынан шығарылған әдеби-мәдени еңбектер қазақ даласына ұрпақтан ұрпаққа ауызша жетіп келген еді. Сондықтан Ахмет Яссауи, Ахмет Иүгінеки, Жүсіп Баласағұн шығармалары қазақ жыра- улары мен ақындарының нәр алатын бұлағы болды. Әсіресе, бастан-аяқ бір саз- бен, терең оймен, үлкен тебіреніспен, шабытпен жазылған «Яссауи хикмет-

69 ИСЛАМ - ОПОРА Кайгы опечаленный судьбой своего народа писал: «Мұнан соң қилы-қилы заман болар, Заман азып, заң ПОЭЗИИ ЖЫРАУ тозып жаман болар. Қарағайдан шайыр кетер, Ханнан күш, қарындастан қайыр кетер», то Ходжа Ахмед Яс- сауи отмечал: «Білгейсің бұ дүние барша елден өтер, Малға да сенбе қолдан кетер. Ата-ана, қарындас қай- да кетті ойлап көр, Төрт аяқты шабан ат бір күні саған жетер». Понятна основная идея, внутренняя суть выска- зывании этих двух поэтов – все в этом мире бренно оэты-жырау, жившие в XV-XVIII века в пе- и преходяще, только один Аллах вечно существует. риод становления и развития казахского Также можно найти в толгау, то есть в стихотворени- Побщества, оставили огромное духовное на- ях-размышлениях Казтуган жырау, Доспамбет жырау, следие. В своих произведениях они отобразили соци- Шалкииз жырау, Жиембет жырау сходство, созвучие, ально-политическую сторону общественной жизни, а а также влияние хикмет Ходжи Ахмета Яссауи. На- также общественное сознание народа. Поэты-жырау пример, Шалкииз жырау был приверженцем ислам- искали ответы на вопросы о смысле жизни человека, ской религии, его божество не Кок Тенгри, а Аллах: о жизни и смерти, о соотношении мира и человека. «Тәңірінің үйі кебені, Ибраһим-Халил Алла жасапты, Обострение внутренней и внешнеполитической си- Ғазірейіл жан алмаға қасапты» или «Әбсінде ғалым туации того времени оказало большое влияние на жидырып, Ақ кітабын жайдырып...» Из этих отрыв- мировоззрение жырау. Наряду с общечеловеческими ков невозможно установить, насколько Шалкииз жы- идеями их взглядам были присущи и национальные рау хорошо знал Коран, каноны исламской религии, особенности. Одна из специфических особенностей однако его религиозная грамотность не вызывает со- мировоззрения жырау - смысловая многозначность мнения. используемых слов, то есть во всей поэтической на- А знаменитый жырау Казтуган в своих стихах, следии жырау проявляется мастерство применения воспевающих доблесть и героизм, мужество и отва- художественного слова. С другой стороны, присут- гу, не забывал о Создателе, глубоко чувствовал его ствуют идеи человечности, гуманизма, состоящие из сверхъестественную силу. Он в своем произведении категории милосердия, порядочности, дружелюбия, «Мадақ» пишет: «Бұлыт болған айды ашқан, Мұнар почтительности, учтивости, уважения старших и т.д. болған күнді ашқан, Мұсылман мен кәпірдің, Арасын Эти взгляды выражены в религиозно-философском бұзып дінді ашқан, Сүйіншіұлы Қазтуған!» Одно его духе. слово дает нам представление о том, какое значение О поэзии жырау (ХV-ХVІІІ вв.) Мендибай Абилу- поэты-жырау придавали религии. Если вдуматься лы пишет следующее: «Произведения выдающихся в содержание этого произведения жырау, то мож- представителей литературы исламской эпохи Мах- но увидеть, что он готов не страшась ничего, отдать муда Кашгари, Жусупа Баласагуни, Ахмета Югнаки жизнь за свою веру, за Ислам. Кажется, поэт Казтуган стали литературным наследием тюркских народов. считает, что его долг – следуя наставлениям Ходжи Разумеется, поэтические произведения таких уче- Ахмеда Яссауи служить стране, совершать благие дела ных-литераторов безусловно повлияли на представи- во имя народа. Даже то, что в конце стихотворения телей казахской поэзии жырау. Асан Кайгы жырау и он произносит свое имя делает его намного ближе к Сыпыра жырау, Котан жырау, Шалкииз жырау и Бухар поэту-суфию. жырау в своих поэтических произведениях сформи- ровали религиозную традицию. Однако, в Советское время советская идеология препятствовала высказы- ванию научного суждения о религиозном составля- ющем в произведениях представителей поэзии жы- рау...». Присутствие религиозно-философского состав- ляющего в поэзии жырау эпохи Казахского ханства, охватывающая ХV-ХVІІІ века, - закономерное явле- ние. В результате арабского нашествия была забыта древнетюркская письменность. В связи с этим, тюр- ки, в том числе и казахи, поменяли свою письмен- ность на арабскую. Различные труды представителей литературы исламской эпохи в казахской степи пе- редавались из поколения в поколение в устном виде. Поэтому произведения Ахмеда Яссауи, Ахмеда Югна- ки, Юсуфа Баласагуни являлись источником вдох- новения для казахских поэтов и жырау. В частности, в своих произведениях поэты-жырау продолжили традицию, дух произведения «Хикметы Яссауи», на- писанных с глубоким смыслом, большим трепетом, творческим вдохновением. Начиная с Асан Кайгы и заканчивая поэзией Шакарима Кудайбердыулы эта традиция продолжалась не прерываясь. Если Асан

70 THE PRECIOUS SUPPORT BY THE POETRY OF THE STORYTELLERS

hyraus lived in the XV-XVII centuries, left a was led to an apple» or «There was a scientist once, he Zhuge legacy on the steps of development and opened the book White». It is not known only how close social formation of the Kazakhs, they described his poetry came to the Koran, to the religion of Islam, but in their stories the socio-political state of society and precisely that he was a clever man. the people’s thoughts. The senators sought answers to Known zhyrau in his poetry filled with courage questions about the meaning of life, about life and death, and strength, patience and power, he did not forget about man and the world. The confusion in foreign and to mention Allah, and his authority over everything domestic politics influenced the outlook of the Zhyrau. in the poetry of «Madan» he said: «The moon opened Their views contained general features of interest to beyond the clouds, The sun opened the moon, Muslims humanity and were their peculiar feature. Along with and atheists, For I discovered religion by opening, I - this, the peculiarity of the worldview of narrators is Suyinshiuly Kaztugan!». One word of the zhyrau shows giving many meanings to one word, that is, the poetry how much they respected religion. You can look carefully, of Zhyraus consists of eloquence appearing in their wise then in this work zhyrau you can see that he does not sit thoughts. On the other hand, human values are seen that idly by the way of Islam, that he is ready to sacrifice his come from categories like respect for elders, friendship, life for the sake of religion. Kaztugan considered it proper modesty, decency, humanity, and others. These views to follow the path of the Kozha Ahmet Yassawi and serve were poured out in the religious-philosophical motif. the people, for the people. Even the fact that he said his Mendibai Abiluly writes about the poetry of Zhyraus name at the end says thathe took a step closer to Yassawi. in this way: «The works of representatives of the Let us dwell on Bukhara’s view of the religion of Islam. literature of the era of Islam, Mahmud Qashqari, Zhusip «She, the narrator, speaks about Allah, Speak the words Balasaguni, Ahmed Iugineki have become the property of Allah, she speaks about the scientist who discovered of the Turkic peoples. Of course, the works of literary Mustafa and Muskapa, with the permission of the Lord scholars inherent in poetry influenced representatives of speak about Allah, speaks to Kalim Allah-Quran, talks the poetry of legends. Asan Kaigy zhyrau, zhyrau Sypyr, about a friend of the present pro-am». This line shows Zhyrau Kotan, zhyrau Shalkyiz, zyrau Bukhar in their how zhyrau was close to religion. Bukhar is undoubtedly poetry formed a religion. But the poetry of the Zhyrauov religious. His first desire from his well-known 11 is not to of Soviet times was hampered by Soviet ideology, in order do the deeds which the Lord wants: «Make the first wish, to develop their views on religious knowledge from the do not go against Allah!» And the religiousness of Bukhara point of view of science ...». is righteous. He wholeheartedly believed that «God is Natural is the fact that in the poetry of Zhyrau one, the prophet is his messenger». I believed that the literature of the Kazakh khanate of the XV-XVII centuries, mercy of Allah is great to those who adhered to religion, religious-philosophical themes are raised. As a result of and not only worshiped Allah. All Zhyrasu believed in Arab attacks, the ancient Turkic script was forgotten. Now one God, served for their people with the sweat of their the Turks, namely the Kazakhs changed their knowledge brow. One distinguishing side of the legends is that they and writing in Arabic. Cultural and literary works of have a religious-sophistical direction. Zhyraus studied in representatives of the literature of the Islamic era were religious schools and evolved. Therefore, in their stories, transmitted from generation to generation in the Kazakh there is a religious - sophistical tone. We will say that all land in oral form. Therefore, the works of Ahmet Yassaui, Zhyraus supported the religion of Islam, and contributed Ahmet Iugineki, Zhusip Balasagun were sources of poets to preserving the people’s religious unity. Religion is and poets. Especially the traditional meaning of the absolute truth, and Sufism is the basis of knowledge «Hikmet» of Yassawi, written from beginning to end created for the wide spread of religion among the nomadic in one pace, with one thought, with great trepidation, people. Thus, using sophistic theology in their stories, with desire, was continued by the Zhyrau in his poetry. the Zhyrau were the distributors of religion among the It began with Asan Kaigi, who lived in the 15th century people. In particular, the idea that one should love Allah, and reached Shakarim Kudaiberdiyev. Asan Kaygy thinks and did not doubt that he exists, turned into the main about the people: «After this, hard times will come, time leitmotif of sophistic poetry, and Zhyraus explained this will fade, run out, Will not stay greentrees, will not be in an accessible way to the people. For example, Bukhar khan forces, lose Honor sisters», Kozha Ahmet Yassawi Zhyrau said: «There is no conscience like Allah, there is said: «Know everything will go away, Do not believe the no black and white strip», Dulat akyn said: «The error of wealth it also Will leave. Think about where the parents one who supports polytheism, and not only Allah». and sisters have gone. One day you will be overtaken by It is undoubted that the legends of representatives everything». What the two great people wanted to say of sophistic literature based on the worldview of the is that nothing eternal is permanent in life, only Allah nomadic people are much more pleasant than the is eternal. And in the poetry of Kaztugan, Dospanbet, preaching of the mullah. Using the deep meanings in Shalkiyiz, Jiembet, you can find the reports of the Kozha the philosophy of Islam, as the humanity, gratitude, Ahmet Yassawi. Take for example Shalkiyiz. He is the justice, caring in their poetry, the proponents received person who adheres to Islam, sang about the fact that his the support of the people. Each of their words penetrated Creator is Allah, and not the sky. Let’s give examples: «In into the consciousness of each person with complete the hearth of the Creator, was Ibrahim-Hal ilalla, Jebrail certainty.

71 Ал, атақты жырау Қазтуған өзінің ерлік пен өр- шығуға таңдайынан жар, маңдайынан терін төккен. лікке, қажыр мен қайратқа толы жырларында Ал- Толғаулардың өзекті қырларының бір саласы ондағы ланы естен шығармаған, оның құдіретін барынша діни-сопылық танымдардың жырлануында жатыр. сезінген, ол «Мадақ» жырында былай: «Бұлыт болған Жыраулар діни мектептерде білім алған, діни сауат- айды ашқан, Мұнар болған күнді ашқан, Мұсыл- ты адамдар болды. Сондықтан олардың мұраларын- ман мен кәпірдің, Арасын бұзып дінді ашқан, Сүй- да діни-ұғымдар мен сопылық бағыттар анық сезіліп іншіұлы Қазтуған!» – деп толғаған. Бір ауыз сөзінің тұрады. Жыраулардың барлығы дерлік Ислам дінін өзі жыраулардың дінді қаншалықты құрмет тұтқаны қолдап, дінді халық арасындағы бірліктің сақталуына жайлы мағлұмат береді. Жыраудың осы туындысына мұрындық еткені анық. Дін – абсолюттік шындық. Ал, зер сала қарасақ, оның Ислам жолында еш тайын- сопылық – Ислам дінін көшпенді халық арасында кең байтынын, өз діні үшін ғазиз өмірін де арнайтынын уағыздауға құрылған ілімдердің негізі. Олай болса, көреміз. Қазтуған ақын Қожа Ахмет Яссауи жолымен қайбір жыраудың осы тақырыпқа орай арнаған жыр жүріп, көпке қызмет етуді, ел үшін игілікті іс атқару- өрнектерінде сопылық ілімнің түйдек-түйдек көрініс ды борышым деп санайтын сияқты. Тіпті, өлеңінің алуы – Ислам дінін қазақ арасында уағыздауда әде- соңында өз аты-жөнін айтуы да сопы ақынға бір та- биеттің алар орнын анықтаса керек. Әсіресе, Алланы бан жақындай түскендей әсер қалдырады. шексіз сүю, оның бар екеніне шек келтірмеу идеясы Бұқардың Ислам дініне көзқарасына тоқтала ке- сопылық поэзияның негізгі лейтмотивіне айналса, тейік. «Ей, айтушы, Алланы айт, Тәңірім сөзі бұрқан- ал жырау мұраларында бұл идея халықтық түсінік- ды айт, Төрт шадияр Мұстафа, Мұсқап ашқан ғалам- ке сай жырланып отырған. Мысалы, Бұқар жырауда: ды айт, Тәңірім салса аузыңа Аты жақсы құдайды «Алла деген ар болмас, Ақтың жолы тар болмас». Ду- айт, Кәлима Алла – Құранды айт, Жан жолдасың лат ақында: «Бір «Алладан басқаның, Көпті қылған иманды айт!». Бұл жолдардан жыраудың Ислам дінің ғайыбы». жай-жапсарына қаншалықты қанық болғандығы Көшпенді халық дүние танымына негізделген көрінеді. Бұқар, сөз жоқ, діншіл. Оның атақты он бір сопылық әдебиет өкілдерінің мұралары күнделік- тілегінің ең біріншісі – құдай қаламайтын іске аяқ ті уағыз айтушы молдалардың сөзіне қарағанда баспау: «Бірінші тілек тілеңіз, Бір Аллаға жазбасқа!». анағұрлым жұғымды болғандығы сөзсіз. Сопылар- Және Бұқардың діншілдігі жай тақуалық емес. Ол – дың адамгершілік, қанағат, әділет, қайырымдылық «Құдайдың – бір, пайғамбардың – хақ» екендігіне шын сияқты ислам философиясындағы терең ұғымдар- көңілімен сенген жан. Құдайға құлшылық етіп отыру дың ақын-жыраулар поэзиясында кең жырлануы ха- парыз ғана емес, дінді берік ұстанған адамға Алланың лық тарапынан қолдауға ие болды. Осы бағыттағы рахматы көп екеніне сенген. Кешегі өткен жыраула- олардың әр сөзі құмған сіңген судай халық санасына рымыздың қай-қайсысы да Алланы бір деп таныған, жұтылып жатты. ел-жұртына адал қызмет істеуге, көптің көңілінен

72 Рассмотрим суждения Бухар жырау об ислам- ской религии. «Ей, айтушы, Алланы айт, Тәңірім сөзі бұрқанды айт, Төрт шадияр Мұстафа, Мұсқап ашқан ғаламды айт, Тәңірім салса аузыңа Аты жақсы құдай- ды айт, Кәлима Алла – құранды айт, Жан жолдасың иманды айт!» Из этих строк можно понять, насколь- ко жырау был сведущ в исламе. Несомненно, Бухар жырау верующий человек. Первое из его одиннадца- ти пожеланий – не совершать не богоугодное дело: «Скажите первое пожелание, Будьте верным Богу». Вместе с тем, религиозность Бухар жырау не про- сто набожность. Он глубоко и искренне верит в то, что «Всевышний – един, пророк – истинен». Он верит, что поклонение Богу не только обяза- тельное требование, что Аллах всегда милостив глубоко верующему человеку. Все поэты-жырау, жившие в былые времена, признавали единого и единственного Бога – Аллаха, служили верой и правдой своему народу. Актуальная сторона толгау – воспевание ре- лигиозно-суфийского познания. Поэты-жырау были религиозно грамотными людьми, получив- шие знание в религиозных школах. Поэтому в их наследии ясно прослеживаются религиозные по- нятия и суфийское направление. Все поэты-жырау поддерживали ислам, религию считали основой сохранения единства народа. Религия – абсолют- ная истина. А суфизм - основа учений, созданные для проповедования исламской религии среди ко- чевого народа. В таком случае, весьма наглядные проявления суфийского учения в стихах некото- рых жырау, повсященных этой теме, определяют значение литературы в проповедовании ислам- ской религии среди казахов. Если в поэзии су- фийского направления безмерная любовь к Богу, несомненная вера в его существования являются ее лейтмотивом, то в наследии жырау это идея воспевается в соответствии с народным пони- манием. Например у Бухар жырау есть такие строки: «Алла деген ар болмас, Ақтың жолы тар болмас». Дулат акын отмечает, что: «Бір «Алла- дан басқаның, Көпті қылған ғайыбы». Безусловно, по сравнению с ежедневными проповедями мулл наследие представителей суфийской литературы, основанное на мировоз- зрении кочевого народа, было более постигае- мое. Широкое воспевание в поэзии поэтов-жы- рау таких основопологающих понятий исламской философии как нравственность, справедливость, милосердие, удовлетворенность суфийев получило одобрение со стороны народа. Каждое их слово в этом направлении словно вода впитываемая песком пол- ностью усваивалось в сознании народа.

73 ШАРИҒАТҚА СҮЙЕНГЕН ДАЛА ЗАҢДАРЫ СТЕПНЫЕ ЗАКОНЫ, ОСНОВАННЫЕ НА ШАРИАТЕ LAWS OF THE STEPPE RELIED ON SHARIAT

білқайыр хандығынан ерей и Жанибек, собрав- aving collected a solid көшіп келген тайпа- шие преимущественно army of tribes who left Әлардан едәуір әскери Кбольшое количество пле- Hthe Khanate of Abilhayir, күш жинаған Керей мен Жәнібек мен по военной силе, чем у хан- Kerey and Janibek, taking advantage Әбілқайыр хандығы мен Моғол- ства Абулхаира, воспользовавшись of the dissolution of the Khanates as станның құлдырауын пайдалана моментом падения ханства Абул- Uzbek and Mogulstan, embarked on отырып, Шығыс Дешті Қыпшақ хаира и Могулистана, стали свое- the battle path in order to unite the пен Жетісуді мекендеген көшпелі вольно вмешиваться в воссоеди- tribes inhabited in Zhetis and Deshti тайпаларды біріктіру жолындағы нение племён Дешти-и-Кипчаков Kypchak. Nevertheless, the Kazakh күреске емін-еркін араласып ке- и племён, населявших территорию khandyk became more powerful as теді. Дегенмен, Қазақ хандығының Семиречья. Тем не менее, увеличе- a state during the reign of Kasim қуаты артып, күшейе түскен кезеңі ние мощности казахского ханства Khan. At the time of Kasim Khan, the Қасым ханның билікке отырған пришло на время правления в number of people reached the figure шағына тура келеді. Қасым хан- период власти Касым хана. Чис- of one million. During his reign, the ның тұсында қазақтардың саны ло казахов под его руководством Kazakh khandyk was heard even миллион адамға жеткен. Оның составила 1.000.000 человек. Во on the western edges. Kasim Khan билігі кезінде Қазақ мемлекеті ту- время его правления о казахском established diplomatic relations ралы Батыс елдері де білді. Қасым ханстве слышали и западные стра- with the Great State to хан Ұлы князь Василий ІІІ (1505- ны. Касым хан во время правления Prince Vasily III (1505-1533) and 1533 жж.) кезіндегі Мәскеу мемле- князя Василия III (1505 – 1533 гг.) visited Moscow several times (1517- кетімен дипломатиялық қатынас установил государственно–дипло- 1526). Diplomat of Austria Segmund орнатып, Мәскеуге бірнеше рет матические отношения с Москвой. Gerberstein in his diplomatic records (1517 ж., 1526 ж.) сапар шеккен. Кроме того, о Казахском ханстве left information about the Kazakh Австрия дипломаты Сегизмунд упоминает в своих дипломатиче- khandyk. Герберштейн де өзінің диплома- ских записях австрийский дипло- Under Kasim Khan, the honor of тиялық жазбаларында Қазақ хан- мат Сегизмунд Герберштейн. religion Islam rose and rose to a new дығы туралы деректер қалдырған. Во время правления Касым stage of development. Here we can Қасым хан кезінде Қазақ хан- хана в Казахском ханстве ислам note the role of the first collection дығындағы Ислам дінінің де мәр- приобрёл высокий статус и до- of laws created to streamline the тебесі жоғарылап, дамудың жаңа стиг нового этапа развития. Кроме legal norms in the social life of сатысына көтеріле түсті. Бұл орай- этого, в период правления Касым the Kazakhs, and reached the next да кейінгі ұрпаққа «Қасым ханның хана был написан свод законов generation called «The Valiant Road қасқа жолы» деген атаумен жет- «Жеты жаргы», который представ- of Kasim Khan.» This law came out кен қазақ қоғамындағы құқықтық лял очень важную ценность для on the basis of the rules of being нормаларды реттеу мақсатымен следующих поколений. Этот свод and traditions formed in the early алғашқы қазақ заңдар жинағы- законов был построен на основе times among the Kazakhs differed ның рөлін ерекше айтуға болады. кочевого образа жизни, сопостав- slightly from the laws (Sharia) of the Қазақ рулары арасында бұрыннан ляя все обычаи и традиции с ис- religion of Islam, which was used by қалыптасқан әдеп-ғұрып ереже- ламом. С помощью советов ста- all Muslim countries of the time, and лері негізінде жасалған бұл заң сол рейшин в закон вносились («путь the ancient law became a life under кезде мұсылман елдерінде жап- предков», «правила старейшин», the Kazakh nomadic people’s life. пай қолданылып жүрген Ислам «обряды–традиции») различные On the advice of the biys, having дінінің (шариғат) заңынан өзгеше, изменения. Народ, приветствуя consulted with all, changes were көшпелі қазақ өміріне үйлесімді такое новшество своего предво- made in the «Rules of Jarga» («Rules байырғы заң болды. Билердің дителя, определил название как of ancestors», «the way of ancestors», кеңесінде көппен ақылдасып, «правильный путь Касым хана». «the path and the conductor». The «Жарғы ережелеріне («ақсақал- people who liked the fact that the дар ережесі», «ата-баба жолы», council of the bays of Kasym Khan «жөн-жосықтар») мәнді өзгерістер was renewed by the Jargy formed енгізіледі. Қалың бұқара Қасым from ancient times and Gave him ханның ежелден қалыптасқан би- the name «Valiant way of Kasin лер заңы – Жарғыны жаңадан кө- Khan». Kasym khan decided to issue тергенін ұнатып, оны «Қасым хан- a law demanding from people iron ның қасқа жолы» деп атап кетеді. discipline. This law was approved and promulgated.

74 Бұрынғы заң-қағидаларға ен- Правила и уставы, внесённые в The law consist of five chapters: гізген ережелері мынау: свод законов:

1. Мүлік заңы (мал-мүлік, жер- 1. Закон о власти (имущество, 1 chapter (Property law) the су, қоныс дауларын шешу ереже- земельно-водные ресурсы, реше- problems of lawsuits, land, clan, лері). ние проблем кочевых террито- family relations, as well as payment 2. Қылмыс заңы (кісі өлімі, ел рий). of redemption and taxation are шабу, мал ұрлау, ұрлық т.б. қолда- 2. Закон о преступлениях (на- examined. нылатын жазалар). закание за убийство человека, за 2 chapter- the terms of 3. Әскери заң (қосын құру, ала- нападение, за кражу скота, кражу punishment for specific crimes are ман міндеті, қара қазан, тұлпар ат, имущества и другие). defined (The criminal law). ердің құны т.б.). 3. Военные законы (образова- 3 chapter covers the issues of 4. Елшілік жоралары (шешен- ние полков, обязанность защиты, military service and discipline. Any дік, әдептілік, халықаралық қа- чёрный казан, скакуны, ценность violation is punished without fail тынастардағы сыпайлық, сөйлеу мужчины и др.) depending on the gravity of the мәнері). 4. Качество посла (красноре- crime (The Military law). 5. Жұртшылық заңы (шүлен чие, воспитанность, вежливость в 4 chapter is devoted to the issues тарту, ас-той, мерекелер мен международных отношениях, ис- of the diplomatic service and its жиындардағы ережелер, жылу, кусство речи). ethics. (The ambassador’s law in асар т.б.). 5. Законы для народа (свадь- custom). бы-похороны, правила организа- 5 chapter to the holding of ции праздников и собраний, по- holidays, funereal, etc. (Law of the мощь и т.д.). Public).

Ереже заңдары өзгеріссіз XVІІ Правила и свод законов без The rules of the law came to the ғасырға жетіп, Есімнің кезінде изменений дошли до XVIII века и XVIII century unchanged, in the time (1598-1645) «Есім ханның ескі при правлении хана Есима (1598- of Yesim Khan (1598-1645 became жолы» деп аталып, Әз Тәукенің 1645) законы именовались «ста- known as «The old way of Yesim «Жеті жарғысына» жалғасты. Әри- рый путь Есим хана», таким обра- Khan», then continued as «Zheti не, қазақы далалық демократия- зом дополняя свод законов Тауке Zhargy» («Seven ordinances») Az ның құқықтық негізіне айналған хана «Жети жаргы». Tauke. Naturally, «Zheti Zhargy» The «Жеті жарғы» дәл қазіргі кездегі Конечно, основанные на прин- basis of the democracy rights of the Конституция сияқты жалпы мем- ципах демократии законы коче- Kazakh steppe was not in accordance лекеттік кешенді сипатта болған вого народа нельзя сравнивать с with the format of state standards жоқ, ол өзінің дәуіріндегі көшпелі нынешней Конституцией незави- of the current Constitution, it was a қоғамның жалпы және ерекше симой страны. Эти законы в свое legal norm fully consistent with the құрылысына толық сәйкес келетін время функционировали для коче- general and peculiar structure of the құқықтық норма еді. вого народа и полностью соответ- nomadic society of that time. «Жеті жарғы» бір жағынан Қа- ствовали их быту. «Жети жаргы» «Seven ordinances» complied сым ханның «Қасқа жолы» мен дополняло и вводило новшества with the requirements of the law Есім ханның «Ескі жолы» заңда- в законы с одной стороны в «Пра- «The Valiant Way Kasim Khan» рының заман талабына сай қайта вильный путь» Касым хана, а с and «The Old Way of Yesim Khan», толықтырылған, елеулі өзгерістер другой стороны такие же измене- but he made changes and he was a енгізіліп, дамытылған туындысы ния вводило в «Старый путь» Есим more advanced work. And two new іспетті. Ал, жаңадан қосылған екі хана. В те времена земли Казах- chapters were about the problem of тарау жесір дауы мен құн дауына ского ханства с восточной стороны widows paying the problem. We had қатысты болды. Бұл кезде Қазақ завладели феодалы ойрат-жонга- to introduce a separate chapter on хандығының шығыс жағындағы ры. Многие пастбища тех краев пе- the problem of payment separately жайылымдарды ойрат-жоңғар решли в их руки и по этой причине from the law of crime, as the killings феодалдарының басып алуы- на востоке уменшились отгонные increased because of problems на байланысты жердің тарылуы, территории, а борьба за эти зем- with pastures, in turn, because the мал жайлылымдарына таласқан ли приносила много убытков и feudal lords of the Oirat-Zhungars жанжалдардан адам өлімінің жиі смертей людей. В связи с этим в took lands in the east of the Kazakh болуы себепті жер дауын мүлік сводах закона «Жети жаргы» при- khandyk. The basis of the rights of заңынан, құн дауын жалпы қыл- шлось отделить земельный закон the new state - «Jeti Jargy» turned

75 мыс заңынан бөліп алып, жеке-же- от имущественного закона, закон into «Ata Zan» corresponding to the ке тарау енгізуге тура келді. Жаңа об убийстве человека отделить от spirit of democracy of the Kazakh мемлекеттің құқықтық негізіне закона нанесения ущерба. «Жеты steppe. This law became the legal айналған «Жеті жарғы» далалық жаргы» приобрел статус основно- basis of political ideology on the демократияның рухына сай Ата го закона степной демократии и path of unity and interrelations заң болды. Бұл қазақ халқына стал Конституцией для всех каза- of the people, and not only by тән дәстүр сабақтастығын бас- хов. Эти своды законов являлись legislation that adapts the country’s шылыққа алған, елдің саяси өмірі не только основными законами, political life and simple people, мен бұқара халықтың тұрмыс-тір- определяющими быт, традиции taking as a basis a chain link between шілігінің ерекшеліктеріне сай бей- и политику народа, но и опреде- the traditions peculiar to the Kazakh імделген салиқалы заңнама ғана ляли единство и дружбу, являясь people. The document, which was емес, ел ынтымағы мен бірлігін политической идеологией. Они such an important writing of the көздейтін саяси идеологияның служили важным документом, ко- Kazakh people, was recognized by құқықтық негізі еді. Қазақ хан- торый сплотил под одной идейной the whole people, and it was used дығы үшін зор маңызы бар осы крышей лучших представителей led by the consent of all people. It тарихи құжаттың астына ұлттың народа, принявшего эти своды в is important to say that the picture барлық игі жақсылары топтасты, качестве путеводителя. Таким об- is legitimate of the golden law of барша халық мойындап, бірауы- разом «Жеты жаргы» признал весь democracy, which is used in everyday здан басшылыққа алынды. Бұл народ, используя его в повседнев- life after the recognition of «Seven тұрғыда «Жеті жарғыны» бүкіл ел ной жизни, что является демокра- ordinances». болып мойындап, күнделікті өмір- тичным и демонстрирует леги- де кеңінен қолдануын демокра- тимность закона. тияның алтын заңына айналған легитимділіктің жарқын көрінісі десек те болады.

 Қоқан билеушісі Абдурахимханның Тәуке ханға жазған хаты.

 Письмо правителя Хоканда Абдурахимхана Тауке хану.

 A letter from Kokan’s governor Abdurahim, to Tauke Khan.

76  Қазақ даласындағы билер соты.

 Суды биев в казахской степи.

 The court of judges of the Kazakh steppe.

77 ПАТШАЛЫҚ РЕСЕЙ КЕЗЕҢІНДЕГІ ИСЛАМ ИСЛАМ В ПЕРИОД ЦАРИЗМА В РОССИИ ISLAM AT THE TIME OF IMPERIAL RUSSIA

VІІІ-ХІХ ғасырларда Қазақстан жерін отар- зменения обычаев быта казахов приве- лай бастаған Ресей империясының Ислам ло к ограничению религиозных традиций Хдініне деген қарым-қатынасы да қазақтар- Ии формированию атейстического миро- дың исламдану үрдісінде шешуші рөл атқарды. Отар- возрения среди большинства населения. Не смотря шылдықтың алғашқы жылдары, яғни ХVІІ ғасырда на это заглушенные на семейно-бытовом уровне ре- Ресей өкіметі көшпелі халық арасына христиан дінін лигиозная вера и обычаи нашли свое продолжение в тарата бастады. Алайда, кейіннен нәтиже бермеген- казахском обществе. діктен, Ислам дінін өздеріне сенімді болып көрінген Советская власть, торжественно объявляя своим татар-башқұрт молдалары арқылы бақылауға алады. гражданам о свободе вероисповедания и совести, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында қа- вместе с этим проводила непримиримую атейсти- зақтар мұсылманша оқудың негізімен таныс болған ческую политику, она показала пример крайнего әрі осы кезеңдегі шариғат негізінде балаларын мұ- варварства в борьбе с религией, все нормы морали и сылман мектептеріне беріп, өздері мешіттерге ба- права были в открытую растоптаны. Были разгромле- рып тұрған. Бұл өз кезегінде қазақ халқының даму ны мечети и церкви, сожжены кораны и религиозные тарихында «ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас книги. кезінде ислам үстірт, яғни мазмұны тұрғысынан ете- не бойлай алмады» деген пікірді теріске шығарады. Патша өкіметінің қазақтарға христиандықты күштеп ендіру саясаты осы кезеңде Ислам ұстанымдарының керісінше беки түсуіне айтарлықтай әсер етті.

 Патшалық Ресей тұсындағы миссионерлік саясаттың жүзеге асырылуы.

 Осуществление миссионерской политики при царской России.

 Implementation of the missionary policy during the reign of the Royal Russia.

78  1868 жылы Ресей императоры Александр ІІ қол қойған құжаттан үзінді сурет. Орыс шаруаларын қоныстандыру саясаты.

 Отрывок снимка документа с подписью Российского императора Александра II в 1868 году. Политика заселения русских крестьян.

 An extract from the document signed by the Russian emperor Alexander II in 1868. Policy of Russian peoples’ resettlement.

Патша үкіметінің әкімшілігі өзінің отаршылдық Царская власть, проводя свою политику по коло- саясатын жүргізе отырып, қазақ халқын шоқынды- низации, придавала большое значение крещению и рып, христиан дініне көшіруге зор көңіл бөліп, Қа- обращению казахского народа в христианскую рели- зақстанның байырғы халықтарын Ресей империясы- гию с намерением сделать коренные народы Казах- на шын берілген жандар етіп шығаруды ойластырды. стана преданными подданными Российской импе- Ал, XIX ғасырдың бас кезіне қарай қазақ даласын- рии. Социально-политические перемены в казахской дағы әлеуметтік-саяси өзгерістер патша үкіметінің степи начала XIX века создали благоприятные усло- қазақтарды шоқындырып, христиан дініне көшіру вия для претворения в жизнь новой политики цар- жөніндегі жаңа саясатын жүзеге асыру үшін өте қо- ской власти о крещении и обращения казахов в хри- лайлы жағдай туғызды. Осы кезде Қазақстанның стианство. Ресеймен шектес аудандарында ашаршылық күшей- В это время в приграничных с Россией районах ген еді. Патша үкіметінің әкімшілігі қазақтардың Казахстана усиливался голод. Администрация цар- балаларын көптеп сатып алып, оларды православие ской власти принялась выкупать казахских детей и дініне кіргізуге кірісті. XIX ғасырдағы белгілі орыс обращать их в православную веру. Как сообщает из- зерттеушісі А.Добросмысловтың хабарлағанындай, вестный русский исследователь XIX века А.Доброс- «Қазақтардың балаларын шенеуніктер, помещиктер, мыслов: «Казахских детей начали покупать чинов- казактар, офицерлер, көпестер, тіпті дін қызметкер- ники, помещики, казаки, офицеры, купцы и даже лерінің өздері де сатып ала бастады». священнослужители».

79 Алайда, қазақ даласында христиан дінін қабыл- Тем не менее, в казахской степи желающих при- дағысы келетіндер іс жүзінде мүлде жоқтың қасы еді. нять христианство, в реальности, было ничтожно Мұның өзіндік себептері де болатын. Біріншіден, Қа- мало. Этому были свои причины. Во-первых, в степ- зақстанның далалық бөлігінде тұратындар негізінен ной части Казахстана жили в основном сами казахи. қазақтар еді. Екіншіден, қазақ халқының тарапынан Во-вторых, сопротивление казахского народа против православиелік дін таратушы миссионерлердің қы- деятельности православных миссионеров было мощ- зметіне қарсылық, тіпті, күшті болды. Үшіншіден, ным. В-третьих, к этому времени благодаря деятель- Бұл кезде қожалар мен татар молдаларының қызметі ности ходжей и татарских мулл авторитет Исламской арқылы Ислам дінінің мәртебесі едәуір нығайған еді. религии значительно укрепился. Поэтому христиа- Сондықтан да қазақтарды шоқындырып, христиан низация казахов до середины XIX века не возымела дініне көшірудің нәтижесі XIX ғасырдың ортасына должного эффекта. Например, на территории Омско- дейін тіпті де мардымды болған жоқ. Мәселен, аса го края было крещено всего 25 казахов, в Томской гу- ауқымды Омбы өлкесінде небары 25 қазақ, Томск гу- бернии – 4, в Тобольской губернии - 66. берниясында – 4, ал Тобыл губерниясында – 66 қазақ Все казахи, принявшие христианство, были выход- қана шоқынған екен. цами из бедного, низкого социального сословия ка- Христиан дінін қабылдаған қазақтардың барлығы захского общества. Безусловно, они в первую очередь да әдетте қазақ қоғамының әлеуметтік төменгі кедей стремились улучшить свое материальное положение. тобының өкілдері еді. Олардың ең алдымен өздерінің Это ситуация ясно прослеживается из сведений со- материалдық жағдайын жақсартуды көздегені сөзсіз. брания всеобластного ведомства об управлении Си- Бұл жағдайды Сібір қырғыздарын басқару жөніндегі бирскими Киргизами от 20 февраля 1868 года. Там жалпы облыстық басқарма кеңесінің 1868 жылғы 20 открыто говорится: «Хорошо известно, что все ка- ақпандағы деректерінен айқын көруге болады. Онда захи, до сих пор принявшие православие, являются былай деп ашық айтылған: «... бұған дейін правосла- бедняками, кочующими неподалеку от пригранич- вие дінін қабылдаған қазақтардың бәрінің де шекара ных районов… Несомненно, причина смены веры шебіне жақын жерлерде көшіп-қонып жүрген сіңірі ими кроется не в том, что они убедились, что рели- шыққан кедейлерге жататыны жақсы мәлім... Сон- гия, которой они придерживались, была никчемной, дықтан да мына жағдайга күмән келтіруге болмайды: а в большинстве случаев причина кроется в матери- олардың өз дінін ауыстыру себебі өздері ұстанып кел- альной выгоде…». Это подтверждают записи мисси- ген діннің түкке тұрғысыз екендігіне кәміл көз жет- онера Филарета Синьковского: «… Как можно видеть кізгендігінде емес, көпшілік жағдайда материалдық из наблюдения за новокрещенными, они халатно от- есепте жатыр...». Мұны дін таратушы миссионер Фи- носятся к принятой ими религии и не имеют желания ларет Синьковскийдің жазбалары да дәлелдей түседі: глубже освоить ее». «... Жаңа шоқындырылғандардың өмірін бақылаудан Обычно крещенные казахи не могли оставаться көрініп отырғанындай, олар өздері қабылдаған дінге в своем прежнем окружении. Казахов, принявших барынша немқұрайлы қарайды және оны тереңірек христианство, обвиняли в «отречении от веры», под- игеруге мүлде құлықсыз». вергали жестокому гонению и даже убивали. Под на- Шоқындырылған қазақтар әдетте өзінің бұрынғы чалом бывшего ага-султана Кунанбая Оскенбайулы в қауымында қала алмайтын. Христиан дінін қабыл- 1869 году в местечке Карамола Семипалатинской об- даған қазақтар «діннен безгендер» деп айыпталып, ласти на территории Каркаралинского уезда был про- өте қатаң қуғын-сүргінге ұшырайтын, тіпті оларды веден съезд казахских биев. На нем казахские аристо- өлтіріп те жіберетін. 1869 жылы бұрынғы аға сұлтан краты приняли решение о принятии всевозможных Құнанбай Өскенбайұлының бастамасы бойынша Қа- мер необходимых для оказания препятствия деятель- рамола деген жерде Семей облысы Қарқаралы уезі ности христианских миссионеров. В частности, было аумағындағы қазақ билерінің съезі өткізіледі. Онда объявлено, что казахские законы более не защищают қазақ ақсүйектері христиан дінін таратушы миссио- права крещёных казахов. Никто не будет нести ответ- нерлердің қызметіне жол бермеу үщін қолдан келген ственность за ограбление и убийство тех, кто предал шаралардың барлығын да қабылдау керектігі тура- свою религию. лы шешім қабылдады. Атап айтқанда, қазақтың әдет заңының шоқынған қазақтарды ешқандай да қорға- майтыны жарияланды. Өз дініне опасыздық еткен- дерді тонап кеткені, өлтіріп кеткені үшін ешкім де жауапты болмайтыны айтылады.

80  1854 жыл 19 мамыр «Империяның жалпы заңын қазақтарға тарату туралы» ереже. Үзінді сурет.

 19 мая 1854 года. Правило «О распространении общих законов империи среди казахов».

 May 19, 1854. «The Provision on Dissolution of the Imperial Law to Kazakhs.

Патша үкіметі христиан дінін тықпалаумен қатар, Наряду с пропагандой христианской религии цар- Ислам дінін әлсірету саясатын да ұстанды. Қазақтар- ская власть придерживалась политики по ослаблению дың Шығыс елдерінде, мәселен, Түркияда оқуына Ислама. Казахам было запрещено учиться в восточ- тыйым салынды. Молдалардың қызметіне үкімет ных странах, таких как Турция. Был установлен стро- әкімшілігі тарапынан қатаң бақылау орнатылды. гий контроль администрацией власти за деятельно- 1867-1968 жылдары қазақтардың дінге байланысты стью мулл. В 1867-1968 годах проблемы относительно мәселелері Ішкі істер министрінің қарауына беріл- веры казахов были переданы министру внутренних ді. Әр болыста бір ғана молда ұстауға рұқсат етілді. дел. Көшпелілер арасындағы молда Ресей империясына В каждой волости разрешалось иметь лишь одного шын берілген қазақ болуы тиіс делінді. Молдаларды муллу. Было сказано, что мулла из числа кочевников әскери губернатор ғана тағайындайтын және жұмы- должен был быть преданным Российской империи сынан босататын болып белгіленді. Мешіт салу үшін казахом. Мулл назначал и снимал с должности только генерал-губернатордың рұқсатын алу қажет бол- военный губернатор. Для постройки мечети было не- ды. Молдалардың жергілікті тұрғындардың сауатын обходимо разрешение генерал-губернатора. Для обу- ашып, оқытуы және оның мешіт жанында жұмысқа чения местного населения и устройства на работу при жайғасуы үшін уезд бастығының рұқсаты керек еді. мечети мулле было нужно разрешение начальника Мешіттер мен олардың жанындағы медреселерді уезда. Имелось решение, что казахи будут содержать қазақ қоғамдарының өз есебінен ұстау керек деп мечети и медресе при них за свой счет. Содержание шешілді. Вакуфтердің, яғни мешіттердің жылжымай- вакуфов, то есть недвижимость мечетей было строго тын мүлкін ұстауға үзілді-кесілді тыйым салынды. запрещено.

81 Дегенмен, қоғамдағы дін ықпалының қанша- Тем не менее, учитывая, что основным показате- лықты күшті екенінің негізгі көрсеткіші ғибадатха- лем влияния религии в обществе являются храмы и налар мен діни білім беру жүйелері екендігін ескер- религиозные образовательные системы, удивляют сек, тыңнан табылған тарихи деректер таң қалдыра найденные исторические данные. Например, в 60 түседі. Мысалға, ХІХ ғасырдың 60 жылдары Түркістан года XIX века в городе Туркестан было около 20 мече- қаласында 20-ға жуық мешіт, 2 медресе болған. Ал, тей, 2 медресе. До Октябрьской революции 1917 года 1917 жылғы Қазан төңкерісіне дейін Ақтөбе аймағын- на территории Актобе было около 200, в Семиречье да 200-дей, Жетісу өлкесінде 269, Бөкей ордасында 78, 269, в Букейской орде 78, в городе Аулиеата 15 мече- ฀улие Ата қаласында 15 мешіт болған. тей. Зерттеулер орыс отарлауына дейін Түркістан өл- Исследования показывают, что до русской коло- кесінде берудің негізгі түрі дәстүрлі мектептер мен низации на территории Туркестана основным видом медреселер болғандығын көрсетеді. Тіпті, кейбір образования были традиционные школы и медресе. зерттеулерде ХХ ғасырдың басында өлкеде 5892 мек- В некоторых исследованиях сообщается, что в начале теп пен 353 медресе болғандығын мәлімдейді. Осы XIX века в этом краю было 5892 школы и 353 медресе. жерде көңіл аударарлық жайт – бұл білім беру орын- Стоит отметить, что большинство этих учебных заве- дарының басым бөлігі «заңнан тыс», яғни орыс отар- дений были открыты «незаконно», то есть без разре- шыл үкіметінің рұқсатынсыз ашылғандар еді. Бұл шения русской колониальной власти. Вот что пишет жайында тарихшы К.Рысбай ХХ ғасырдың басында историк К.Рысбай о развитии образования казахской қазақ даласындағы білімнің дамуы туралы жаза келе: степи начала XIX века: «В 1913 году в казахской степи «1913 жылы кең байтақ қазақ даласында не бары было всего 157 русско-казахских школ. В большинстве 157 орыс-қазақ мектебі бар еді, олардың көпшілігін- из них число учеников не превышало 50 человек. Зато де оқушылар саны 50-ден аспайтын. Оның есесіне, в разных местах «незаконно» (по инструкции требо- жер-жерде бастауыш діни оқу орындары «заңсыз» валась письменное разрешение представителей коло- (нұсқау бойынша отарлық өкімет орындарының жаз- ниальной власти) работали начальные религиозные баша рұқсаты талап етілетін) жұмыс істеді. Олардың учебные заведения. Их количество невозможно было саны дәл есептеуге келмейтін, өкіметтен жасырыла- точно определить, так как они скрывались от властей. тын. Толық емес мәліметтерге қарағанда, Сырдария По неполным данным, в одном только Туркестанском облысының Шымкент оязындағы бір ғана Түркістан участке Шымкентского уезда Сырдарьинской области учаскесінде мыңнан астам осындай мектеп болған», было более тысячи таких школ». – деп жазады.  Сол замандағы мұсылман мектептері.

 Мусульманские школы того периода.

 Muslim schools of the same period.

82  1911 жылы Оралда 59 мешіт, Жетісуда 288 мешіт болып, онда тиісінше 50 ден 189-ға дейін молда қызмет етсе, 1930 жылдардың соңында ол жерлерде бірде-бір мешітте, молда да қалмаған.

 В 1911 году в Уральске насчитывалось 59 мечетей, в Семиречье 288 мечетей, там служило от 50 до 189 имамов, в конце 1930-х годов не осталось ни одной мечети и ни одного муллы.

 There were 59 mosques in Uralsk in 1911 and 288 mosques in Zhetysu where there were 50 to 189 males, respectively, and in the late 1930’s there were no mosques and mullahs.

Түркістан өлкесінде жергілікті халықты ұлттық ерекшеліктерінен, тілі мен дінен айыра отырып, сол Лишая народ, проживающий в Туркестанском арқылы қазақтарды этностық тұрғыдан ыдыратып жі- краю, национальных особенностей, языка и религии, беруге тырысқан патша әкімшілігі 1868 жылы өлкеде и этим самым стремясь ликвидировать казахов как Ислам діні қызметкерлерінің құқықтарын шектейтін этнос, в 1868 году царская администрация принима- «Уақытша ереже» қабылдайды. Ереже бойынша енді ет «Временное положение», ограничивающее права сұраусыз мешіт салуға, жаңа медреселер ашуға тый- Исламских священнослужителей в краю. Положение ым салынады. Керісінше, осы «Ережеге» Қазақстанда запрещало без разрешения строить мечети и откры- христиан дінін таратуға бағытталған бірнеше тармақ вать медресе. К этому «Положению» добавляют еще енгізіледі. Христиан дініне кіріп, қандай да болсын несколько глав, которые направлены на распростра- бір селолық қоғамға жазылған қазақтарға жеңілдік нение христианства в Казахстане. Казахам, приняв- берілді. Христиан дініне кіргендігі үшін қазақ өл- шим христианскую веру и вступившим в любое сель- тірілсе, оның ісі әскери сотта қаралды. ское сообщество, предоставлялись льготы. Если казах Өлкедегі түркі-мұсылман халықтарының саяси принявший христианство был убит, его дело рассма- және рухани өміріне жасалған басқыншылық шабуыл тривалось на военном суде. жергілікті халықтың отарлыққа қарсы бірігуіне алып Политическая и духовная интервенция тюрко-му- келетін жағдайларды қалыптастырды. Олар патша сульманских народов привела к объединению мест- үкіметінің отарлық саясатына қарсы күреске бірігіп ного народа против колонизации. Они объединились шықты. Ал, Ислам діні бұл күрестің идеологиялық в борьбе против колониальной политики царской туына айналды. Бұл күрес тарихқа «мұсылмандық власти. Исламская вера стала идеологическим знаме- қозғалыс» деген атпен енді. Этнографиялық құрамы нем борьбы, которая вошла в историю под названи- күрделі Түркістан халқын патша үкіметінің отарла- ем «мусульманское движение». Единственной силой ушы саясатына қарсы біріктірген бірден-бір күш – объединившей сложный по этнографическому соста- мұсылманшылдық болды. ву Туркестанский народ было мусульманство.

83 ISLAM AT THE TIME OF IMPERIAL RUSSIA

Changing the lifestyle of the Kazakhs has led Christianization of the Kazakhs took new turns in to the restriction of religious traditions and 1881. Since the mission of the Kirghiz was created. Prior Dthe formation of atheistic outlook among the to this, the mission of the Kirghiz, based on the mission majority of the population. In spite of this the depressed of the Altai religion, which led to the religion of the religion-concepts, traditions and customs found their Kalmyks of Biysk district in Tomsk province, began the continuation in the Kazakh society on family-household baptism of Kazakhs on the spacious land in the level. region. The reason for creating a mission in this locality The soviet authorities apart from solemnly is that in the 19th century the housing of the poor was proclaiming their citizens freedom of conscience and multiplied. The society of the nomadic Kazakh people religion, it underpinned uncompromising atheistic resisted the Kyrgyz mission. The Kazakhs began a search policies, which demonstrated an example of excessive and a relative of their godson who went to the villages barbarity in the fight against religion, and all norms of and cities to work. In their report of 1886, missionary morality and law were openly exposed. Mosques and distributors wrote: «The environment of Muhammad» churches were damaged; holy Koran and religious books does absolutely everything so that their relatives are were burned. not baptized, even resorted to various tricks, resorted The only and reliable way for the Kazakhs to relocate to violence, and to revenge. «To be good at teaching the to the inner provinces of the provinces on the border religion of the new baptized were sent to missionary with Russia was the adoption of the Orthodox religion. camps. They learned Russian, and learned the basics of In addition, in this case, they were exempt from passport a new religion». fees. Newly-baptized Christians in search of work could Despite the intensive service of missionaries, there move around the cities and villages of western Siberia, were very few who accepted Orthodoxy. In addition, without any problems. Thus, the idea of colonial among the baptized were those who converted back to to give discounts and benefits to those who Islam. Therefore, it is not surprising that, according to the converted to Christianity, that is, the baptized came to material of the All-Russian People of 1870, the number of success. Since the «baptized» were exempted from state baptized in Kazakhstan reached only 660. taxes and from the execution of recurrent duties. In The government instead of strengthening the religion addition, they had the right to borrow a huge amount. of Christians, also engaged in politics, to weaken Islam. Among the Kazakhs, Orthodoxy was taken by people They forbade Kazakhs to study in Eastern countries, for from socially low groups, the poor. First of all, they example, in Turkey. The mullahs were strictly supervised. wanted to improve their material condition. This can be Problems of the Kazakhs concerning religion in 1867- seen in the information of the general regional governing 1968, he gave to the Ministry of Internal Affairs. The council of the Siberian Kirghiz on January 20, 1868. There service of only one mullah in each region was allowed. it is openly written: «... everyone knows that the Kazakhs Mullah among the nomads, was to be a Kazakh devotee of who became Orthodox were those who moved on the the . To build a mosque, it was necessary borders and were poor ... so there can be no doubt about to take the permission of the governor-general. It was this situation: they accepted Orthodoxy not because necessary to permit the head of the county to Mulla was they thought their religion was useless, but rather from able to train local residents and that they could work next For material calculations. « This will prove the writings to the mosque. of the missionary of the distributor of religion, Filaret It was decided that madrassas and mosques will Sinkovsky: «Newly baptized godchildren, as we saw, treat be kept out of the pocket of the Kazakh society. It was religion inappropriately and have absolutely no interest forbidden to have property of mosques, waqfs. in studying it». Nevertheless, we were surprised by the historical Baptized Kazakhs usually did not stay in their old information found in virgin lands, considering the environment. The Kazakhs who converted to Christianity systems of religious instruction and prayer places, the were accused of «refugees from religion» and were exiled, main indicators of how powerful religious influence some even killed. In 1869, under the leadership of the over society is. For example, in Turkestan there were 20 former Sultan of Kunanbai Usbekayuly in Karamol, a mosques and 2 madrassas in the 60s of the 19th century. congress of the Kazakhs of the county of the Before the Kazan uprising in 1917, 200 mosques were Semey region was held. There they made a decision that counted in , 269 in Zhetis, 78 in the area of Bokeja, the Kazakh nobility should not allow the missionaries’ 15 in the town of Aulie ata. service in spreading the Orthodox religion and take all Studies have shown that before the Russian measures for this. More precisely, they announced that colonization, in Turkestan, training took place in the Kazakhs who accepted Christianity will not defend. traditional schools and madrassas. In some studies, No one is responsible for the murders and the theft of there is even evidence that at the beginning of the those who betrayed their religion 20th century there were about 5,892 schools and 353

84 madrasahs in the country. It is necessary to pay attention Islam became the ideological flag of this struggle. This to the fact that all these educational institutions worked struggle has remained in history under the name, as «out of the law», that is, they were opened without the the «Muslim movement». One of the forces that serves permission of the Russian authorities. K. Rysbai wrote as a uniting of the ethnographic composition of the about the development of learning in the XX century: population of Turkestan against the policy of the tsarist «In 1913 there were about 157 Russian-Kazakh schools government has become - Islam. in the Kazakh steppe and in each of them there were no Since the Kazakh became a Kazakh, Turkestan is more than 50 pupils. In addition, the primary religious known to be a religious, spiritual capital. But the tsarist schools worked «outside the law» (the law on obtaining government, on the basis of its religious policy, opened written permission in the government). Their number is the Government of Islam in in order to attract unknown, they tried to work without the knowledge of the religious affairs of the Middle and Younger Zhuz. the authorities. According to incomplete information, the However, under the opening of the Orenburg Mufti section of Turkistan oyaz Shymkent, the Syrdarya region created by the tsar’s charter in 1789, there was a big policy. was more than a thousand such schools». The tsarist government knew that the very first obstacle Trying to alienate local residents in the region to penetration into Central Asia would be religion. They of Turkestan, from their custom and traditions, from made a shield that supposedly we are not against the national values, language and religion, the Russian religion of Islam, having created a mufti in Orenburg, government in 1868 adopted the «Provisional Law» financing it from the state treasury and used the clergy of which limited the rights of religious ministers. By law, the the Tatars for the occupation service. The main goal was structure of mosques and madrassas without permission to scare off the Kazakhs from the religious leaven and is prohibited. On the contrary, «the law» was made with take religious authority. As a result, Kazakhs, who lost chapters on the adoption of Christianity in Kazakhstan khan and religious power, became slaves. But the Kazakhs and became one of the society of a village, and discounts did not agree. And for five Kazakh genera Syban-Naiman were given. If a Kazakh was killed because he became a in 1824. Will put forward the following requirements: «... Christian, then his case was examined in a military court. all the cases, except for the murder with which our people In the course of the struggle against Islam in the report face to provide the Muslim Sharia». After the historian of 1899, the Turkestan Governor-General Dukhovsky said Yermukhan Bekmakhanov expressed his opinion on this that the main necessary measures that the State must matter: «... when the Kazakhs gathered under the banner solve are the problems of Islam and the fight against this of the Kenesary, fought heroically, they thought about epidemic. this availability of the demand». He explains this by saying that «Islam is a hostile code not only for our religion, but for our entire culture. To eliminate the focus of Islam within the Empire, Turkestan and the spiritual, military-civilian life of his people were taken under special control. The attack, on the political and spiritual life in the region of the Turkic-Muslim peoples, led the people to unite against the occupation. They entered into a struggle against the policy of the tsarist government.

 Орынбор муфтилігі.

 Муфтият Оренбурга.

 Orenburg mufti.

85 ХАН КЕНЕНІҢ ҒАЗАУАТЫ ГАЗАВАТ ХАНА КЕНЕ GAZAWAT OF KENE KHAN

азақ тарихында Кенесары хан (1802-1847) Ресейдің отаршылдық саясатына қарсы бұқаралық сипат алған Қкүрестің жетекшісі ретінде сомдалады. Хан Кене Ре- сей патшалығының басқыншылығына қарсы күресумен қатар, Орта Азиядағы Қоқан хандығымен Сыр бойындағы Қазақ жер- лері үшін де күрес жүргізді. Сыртқы жауларға қарсы Қытай, Хиуа және Бұқар хандықтарымен дипломатиялық байланыс орнатты. Хақназар, Есім, Әз-Тәуке хандардың кезіндегі қа- зақ-қырғыз бірлестігін жаңғыртпақ болды. Кенесары хан мемлекеттік басқару реформасында өзі жоғары билеуші болғанымен, «Хан Кеңесі» органы жұмыс істеді. Осы кеңеске дін адамдары да енді. Мысалы, Кенеса- рының бас уәзірі Сайдақ қожа Оспанов Самарқан мен Бұхарада діни білім алған. Сондай-ақ, ханның кеңесшісі әрі дипломат татар Әлім Ягудиннің де архивтік деректерде дін адамы екені айтылады. Зекет жинаушы қызметін атқарған Ғабдулсаттар да молда еді.

казахской истории Кенесары хан (1802-1847) известен как предводитель народной борьбы против ко- лониальной политики России. Хан Кене на ряду с борьбой против захватничества царской России, вел Вборьбу с Хокандским ханством в Средней Азии за казахские земли на побережье Сырдарьи. Он установил дипломатические отношения с Китаем, Хивинским и Бухарским ханствами против внешнего врага. Хотел возоб- новить казахско-киргизкий союз времен Хакназар, Есим, Аз-Тауке ханов. Хотя Кенесары хан сам являлся высшим правителем в государственной реформе управления, работал орган «Ханский совет». В этот совет входили и богословы. Например, старший визирь Кенесары хана Сайдак ходжа Оспа- нов получил религиозное образование в Самарканде и Бухаре. Так же в архивных сведениях говорится, что совет- ник хана и дипломат Алим Ягудин был богословом. Занимавший должность сборщика закята Габдулсаттар так же был муллой.

n the history of the Kazakhs Kenesary (1802-1847) was the leader of the mass struggle against the colonial policy of Russia. Khan Keesary, in addition to fighting against the Russian kingdom, also fought for the Kazakh land Iin Central Asia with the Khanate Kukan. Also against external enemies, he established diplomatic relations with China, Khanate Bukhar and Khiva. He wanted to modernize the Kazakh-Kyrgyz association with the Khans like Haknazar, Yesim and Az-Tauk. One of the problems, of which he was silent, was the insurrection of the Gazavat character. And in truth, «Kenesary did not propagate Gazavat appeal against the Central Asian khans and religious heads» - said historians who wrote about him, they showed the revolts of Kenesary only as a national liberation uprising. Although Kenesary was the head of the government reform, then the organ «Council of Khans» worked. This council included believers. For example, the chief ambassador of Kenesary Saidak, Ospanovkozhas, received religious knowledge in Samarkand and Bukhara. And also, as they say in the archival data, counselor Khan and diplomat Alim Khan was also a man of religion. The zakat collector Gabdulsattar also worked as a mullah.

86 Қазақ тарихында Кенесарыға В казахской истории имеют Before Kenesary Khan against дейін отаршылыққа қарсы Сы- место войны против колонизации, colonialism, there was the war of рым Датұлы (1782-1797), Тіленші которые до Кенесары возглавили the Syrym Datulu (1782-1797), Жоламанов (1822-24), Исатай-Ма- Сырым Датулы (1782-1797), Ти- Tilenshi Zholamanov (1822-24), хамбет (1836-1847) бастаған және ленши Жоламанов (1822-1824), Isatay-Makhambet (1836-1847). т.б. соғыстар болып өтті. Бұл соғы- Исатай-Махамбет (1836-1847) и Each of the wars was a feed, a sacred стардың әрбірі қазақтың бүгінгі др. Каждая из этих воин была свя- bloodshed for the emergence of the мемлекеттілігі мен ұлттық болмы- щенной кровопролитной войной current national and state nature сының қайтадан тарих сахнасы- ради сегодняшней государствен- of the Kazakh people in history. On на шығуы үшін берілген қасиетті ности казахов и национального the way of freedom of the Kazakh қантөгіс болатын. Ұлтымыздың еркіндігі жолындағы күрескерлік возрождения на исторической people, historical struggle is of prime тарихын тұтастай қарастырудың сцене. Само собой, важно рассма- importance. Each page of sacred маңыздылығы өз алдына, әрбір тривать историю борьбы нашей history deserves a special approach. киелі тарих беттерін жеке-жеке та- нации на пути к свободе в целом, Khan Kenesary declared a holy нып, түстей білгеніміз абзал. в первую очередь мы должны изу- war against Russian colonization for Хан Кенесары қазақ ұлтының чить каждую страницу священной the security of the Kazakh people, еркіндігі, қазақ мәдениеті мен истории. milking the freedom of the Kazakh қазақ мемлекеттілігінің сақта- Хан Кенесары объявил свя- culture of the people and nationality. луы үшін орыс отаршылдығына щенную войну против русской Together with the war of Kenesary қарсы қасиетті соғыс жариялады. колонизации ради свободы ка- Khan in 1830-1850, against the Хан Кенесары соғысымен қатар захской нации, ради сохранения colonization of the Russian empire, 1830-1850 жылдары Патшалы Ре- казахской культуры и казахской a Zhihad under the leadership of сей отарлығына қарсы Кавказда государственности. Вместе с вой- Imam Shamil in the Caucasus came Имам Шәміл бастаған жиһад ор- ной хана Кенесары в 1830-1850 го- out. The legacy of the holy war of таға шықты. Хан Кенесарының қа- дах против колонизации царской Kenesary Khan was to focus on сиетті соғысының мұраты - Қазақ России на Кавказе начал джихад ensuring that the Kazakh people елін ежелден өсіп-өнген жерінде Имам Шамиль. Целью священ- peacefully lived in the ancient land of бейбіт, азат өмір кешуіне, тар- тып алынған жерлерін - қазақтың ной войны хана Кенесары было – their ancestors to return the country отанын қайтарып алуына, қазақ мирное, вольное существование that was colonized, destroying the жеріндегі отарлық билікті жойып, казахского народа на своей зем- colonial system on Kazakh land, and қазақты бірлігі мен баянды тір- ле, возвращение отнятых земель, to restore unity and a long life to шілігіне қауыштыру. Осы жолда возвращение казахам родины, the people. On this road they passed саяси әрі әскери тәжірибеден өтіп, уничтожение колониальной вла- political and military practice. The шыңдалды. Хан Кенесарының сти на казахской земле, вернуть first holy war of Kenesary Khan was алғаш қасиетті соғысы ХІХ ғасыр- казахам целостность и стабильное carried out under the actions of the дың 20-30 жылдары болған ағасы существование. На этом пути он brother of Sarzhan and Zholaman Саржан мен Жоламан Тіленши- получил политический и военный Tileshev in the 20-30s of the XIX евтің әрекетінен басталғаны бел- опыт и закалку. century. Sarzhan assembled a гілі. Саржан Ташкент құсбегімен Известно, что впервые свя- small army in a short time with the бірге тез арада біршама көп мөл- щенная война хана Кенесары falconer Tashkent, distributed letters шерде әскер жинап, қазақтарды началась с действий его брата (rusalaty) and appeals (daguats) қасиетті соғысқа шақыратын хат Саржана и Жоламана Тленшиева to the Kazakhs calling for a holy (рисалат) пен үндеулер (дағуат) в 20-30 годах XIX века. Саржан с war, and declared gazavat against таратып, патша өкіметіне қарсы Ташкентским кушбеком собрал the empire. And the war ғазауат жариялаған. Хан Кенеса- рының қасиетті соғысы да ұлттық довольно большое войско за of Kenesary Khan болмыс үшін отарлыққа қарсы жа- короткий срок, распро- was a gibbet against рияланған ғазауат болатын. странил письмо-при- colonization on глашение казахам national existence. на священную войну (рисалят) и призывы

(дауат), объявил газават  Кенесары ханның мөрі. против царской власти. Священная война хана Ке-  Печать хана Кенесары. несары тоже была объявлением  Кенесары ханның қылышы.  Seal of Kenesary Khan. газаватом за национальную иден-  Меч хана Кенесары. тичность против колонизаторства.

 Kenesary khan’s sword.

87 ҚАЗАҚТЫҢ ДІНИ АҒАРТУШЫЛАРЫ КАЗАХСКИЕ РЕЛИГИОЗНЫЕ ПРОСВЕТИТЕЛИ KAZAKH RELIGIOUS ENLIGHTENERS

есей империясы ғазауат- тобы ограничить появ- o limit the emergence of тардың алдын алу үшін ление газаватов Россий- Tgazawa, or holy wars, the Рөзіне бағынышты мұсыл- Чская империя открыто Russian Empire did not ман халықтарының діни сеніміне не запрещала подвластным ей openly forbid the Muslims under their ашық тиым сала алмады. Ислам- мусульманским народам придер- power to adhere to their religion. The нан бас тартқызу саясатын астар- живаться своей религии. Поли- policy of alienation from Islam was лы түрде жүргізді. 1864-68 жыл- тика отчуждения от Ислама ве- conducted secretly. In 1864-1868, дарғы әкімшілік реформасында лась скрытно. В 1864-1868 годы the system of distribution of mullahs молдаларды тағайындау жүйесін в результате административной was introduced as a result of the енгізді. Нәтижесінде Ресейдің реформы была внедрена система administrative reform. Consequently, отаршылдық саясатын қолдай- распределения муллов. В итоге во the head of the Muslim community тын немесе соған қызмет ететін главу мусульманской общины на- appointed fake spiritual leaders who дүмше молдалар дінбасылық қы- значены липовые духовные руко- served in the interests of the colonial змет атқарды. Десе де, отаршыл- водители, которые служили в ин- policy of the Russian Empire. дық саясатқа жем болмас үшін тересах колониальной политики At that time Ybirai Altynsarin, қазақ қоғамын ілім-біліммен қа- российской империи. Abay Kunanbaev, Shakarim руландыру керектігін ұғып, діни В это время появились Алтын- Kudaiberdyuly, S. Zhangiruly and ағартушылық жолмен халықты сарин Ы., Кунанбаев А., Кудайбер- other outstanding representatives of бұғаудан алып шыққысы келген дыулы Ш., Жангирулы Ш. и другие the national intelligentsia appeared. Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнан- выдающиеся представители на- They understood that the way of баев, Шәкәрім Құдайбердиев, Шәді циональной интеллигенции. Они saving Kazakh people from the Жәңгірұлы және т.б ұлт зиялыла- понимали – чтобы избавить казах- shackles of colonial policy could ры ортаға шықты. ский народ от оков колониальной only be paved through arming them политики, его необходимо воору- with the knowledge maintained by жить знанием посредством духов- spiritual education. ного образования.

Ыбырай Алтынсарин (1841-1889)

1841 жылы қазіргі Қостанай облысының аумағында дүниеге келген. Әкесінен ерте айырылған ол атасы Балқожа бидің қолында тәрбиеленді. Ыбырай бала кезінен бастап білімге және өз бетінше оқып білуге бейім екенін байқатты. Көп оқыды, өзге халықтардың қол жеткен табыстарын неғұрлым көбірек біле түссем деп армандады. Алған білімін өз халқының пайдасына асыруға талпынды. Торғайда 1864 жылы алғаш қазақ мектебін ашты. Ыбырай 1879 жылы Торғай облысы мектептерінің инспекторы қы- зметіне тағайындалды. Ол 1879-1883 жылдар аралығында Торғай облысы- ның төрт уезінде (Торғай, Ырғыз, Троицк, Ақтөбе) жаңа мектептер аша- ды. Осы мектептерге арнап «Бір Аллаға сыйынып, Кел балалар оқылық» деп басталатын «Қазақ хрестоматиясын» және негізгі діни мағлұматтар қамтылған «Мұсылмандық тұтқасы» атты еңбегін жазып шықты.

88 Родился в 1841 году в Костанайской области. Рано потерял отца. Получил воспитание в семье свое- го деда Балгожи бия. С малых лет Ыбырай тянулся к знаниям. Много читал и стремился познать больше Was born in 1841 in the Kostanay region. He lost his о достижениях других народов. Полученные знания father in his early age. He was educated in the family of старался применить во благо процветания своего на- his grandfather Balgozha biy. From his childhood years рода. Открыл в 1867 году в Тургае первую казахскую Ybiray was eager to attain knowledge - he read a lot and школу. В 1878 году назначен школьным инспектором tried to learn more about the achievements of other в Тургайской области. В 1879-1883 годы в четырех nations. He tried to apply the received knowledge for уездах Тургайской области (Тургайский, Иргизский, the prosperity of his people. He opened the first Kazakh Троицкий, Актюбинский) открыл новые школы. Для school in Turgay in 1867. In 1878, he was appointed a них Алтынсарин написал «Казахскую хрестоматию», school inspector in the Turgay region. In 1879-1883, которая начинается со стихотворения «Только на Ал- he initiated opening of new schools in four districts of лаха уповая, давайте, дети начнем учиться», а также the Turgay region (Turgay, Irgiz, Troitsk and Aktobe). «Опору мусульманства» - книга содержит сведения об Altynsarin wrote the “Kazakh anthology” which begins основах религии. with the poem “ Calling Upon Allah, Let’s Begin Learning, Children”, as well as “The Support of Islam” the book that contains information about the fundamentals of religion.

89 Абай Құнанбаев (1845-1905)

1845 жылы қазіргі Семей облысының Шыңғыс тауларында Қарқаралы- ның аға сұлтаны Құнанбайдың отбасында дүниеге келді. Абай бала күнінде әжесі Зеренің аңыз ертегілерін естіп өсті. Ол әуелі ауылдағы Ғабитхан мол- дадан сауатын ашады да, 10 жасқа толған соң 3 жыл Семейдегі Ахмет Риза медресесінде оқиды. Бұл медреседе араб, парсы тілдерінде, негізінен, дін сабағы жүргізілді. Құрбыларынан анағұрлым зейінді бала оқуға бар ықы- ласымен беріліп, үздік шәкірт атанады. Ол енді дін оқуын ғана місе тұтпай, білімін өз бетінше жетілдіруге ұмтылады. Шығыстың Низами, Науаи, Сәғди, Қожа Хафиз, Фузули сияқты ұлы ғұлама, классик ақындарына бауыр баса- ды. Медресенің үшінші жылында Семей қаласындағы “Приходская шко- лаға” да қосымша түсіп, орысша сауатын ашады. Құнанбай сұлтан басқа ба- лаларынан қарағанда Абайдың алымдылығын аңғарып, оны елге шақырып алып, әкімшілдік-билік жұмыстарына араластырады. Сөйтіп 13 жастағы Абай ел билеу ісіне араласады. Бірнеше рет болыс болып сайланады. Кейін билікке араласуды қойып, шығармашылықпен айналысады. Ол діни жанр- да өлеңдер мен дастандар және «Қара сөздерден» тұратын діни-философи- ялық трактат жазды. Әсіресе, «Тасдиқ» атты ғақлиясында терең діни док- триналық мәселелерді көтерді.

Абай Кунанбаев родился в Чингизских междугорьях Семипалатинской области в 1845 году в семье крупного бая Кунанбая Оскенбаева. В воспитании Абая большую роль сыграла его бабушка Зере. Он вырос под впечатле- нием от ее сказок. В детстве Абая обучал мулла Габитхан, а когда мальчику исполнилось 10 лет, его отправили на три года в медресе к мулле Ахмет-Ризы в Семипалатинск. Здесь преподавали арабский, персидский языки и что самое главное, основы религии. Значительно отличавшийся по уму от своих сверстников, Абай учился с большим усердием и в итоге стал лучшим воспитанником медресе. Он уже не просто довольствуется изучением религии, но и стремится совершенствовать и расширить свои знания самостоятельно. Абай глубоко интересуется Низа- ми, Навои, Саади, Ширази, Физули и другими выдающимися поэтами Востока. На третий год обучения в медресе Абай одновременно посещает русскую «Приходскую школу». Увидев в сыне потенциал, Кунанбай привлекает его к административно-производственным делам рода. Таким образом, Абай с 13 лет начинается заниматься управ- ленческими делами. Он неоднократно избирается волостным, но со временем отходит от управленческих дел и целиком предается творчеству. Абай пишет религиозные стихи и поэмы. Из-под его пера выходит знаменитый философско-религиозный трактат «Слова назидания». Особенно в гаклия «Тасдик» мыслитель поднимает глубо- кие религиозные доктринальные проблемы.

90 Шәкәрім Құдайбердіұлы (1858-1931)

Құнанбай сұлтанның Құдайберді атты ұлының баласы, Абайдың туыс інісі әрі ізбасары. Шәкәрім бес жасында ауыл молдасына оқуға беріледі де онда жеті жасына дейін оқиды. Жеті жасында әкесінен жетім қалған ол бұдан былайғы кезде Абайдың тікелей тәрбиесінде болады. Абай ағасының жетекшілігімен жан сарайын байытқан Құдай- бердіұлы заманында қазақ арасындағы аса білімдар адамдардың бірі болды. Ол араб, парсы, түрік, орыс тілдерін жетік меңгерді. Құнанбай сұлтанның бел ұрпағы болғандықтан, Шәкәрім билікке араласып, болыс болып та сайланады. Бірақ, қырықтан асқаннан кейін дінге біржолата бет қойып, екі рет Меккеге қажылыққа барып қайтады. Ол «Иманым», «Мұтылғанның өмірі», «Үш анық», «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі» және «Қалқаман-Мамыр», «Нартайлық-Айсұлу», «Еңлік-Ке- бек» атты дастандарды жазды. 1917 жылы Алаш Орда үкіметі құрылған- да, алаштықтардың батагөй ақсақалы болды. Кеңес үкіметінің тұсында биліктен шетқақпай көріп, соңында жазықсыз жазаланды.

Шакарим племянник Абая. Его отец Кудайберды старший сын султана Кунанбая. С пяти до семи лет Шакарим обучается у аульного муллы. В семь лет теряет отца и воспитывается непосредственно у Абая. Шакарим познает от великого дяди знания, которыми обогащает свой внутренний мир и становится одним из видных деятелей казахского общества того времени. В совершенстве владел арабским, персидским, турецким и русским языками. Являясь потомком султана Кунанбая, Шакарим начинает заниматься управленческими делами, избирается во- лостным. После сорока лет начал серьезно заниматься творчеством и религией. Два раза совершил хадж в Мекку. Автор произведений «Моя вера», «Жизнь забытого», «Три истины», «Родословная тюрков, киргизов, казахов и хан- ских династий», поэм «Калкаман-Мамыр», «Нартайлак и Айсулу», «Енлик-Кебек». В 1917 году Шакарим был избран почетным аксакалом сформировавшегося в то время правительства Алаш. При советской власти подвергался при- теснениям и в итоге невинно погиб.

 Жидебайдағы Абай мен Шәкәрім кесенесі.

 Мавзолей Абая и Шакарима в Жидебай.

 The mausoleum of Abay and Shakarim.

91 Was born in the valleys among Chingiz mountains Is Abay’s nephew. His father Kudaiberdy is the eldest of the Semipalatinsk region in the family of rich feudal son of Sultan Kunanbay. Shakarim was educated by the Kunanbay Oskenbayev. His grandmother Zere played a local mullah wen he was 5-7 years old. At the age of seven, great role in the upbringing of young Abay. He grew up he lost his father and was brought up directly by Abay. under the impression of her fairy tales. As a child, Abai Shakarim’s study under his wise uncle’s supervision was taught by Mullah Gabithan and when the boy was enriches his inner world and he becomes one of the 10 years old he was sent to the Ahmet-Riza Madrassah prominent figures of the Kazakh society of that time. He in Semipalatinsk. Here he obtained the fundamental perfectly mastered Arabic, Persian, Turkish and Russian knowledge of Arabic, and Persian languages and, most languages. Being a descendant of Sultan Kunanbay, importantly, the foundations of religion. Abay, who Shakarim begins to engage in managerial affairs, and differed in his mind from his peers, studied with great zeal later on was elected bolys, the governor. In his forties, and eventually became the best pupil of the madrassah. Shakarim seriously started to engage in poetry and He no longer simply satisfied with the study of religion, theology. He made a hajj to Mecca two times. The author but also seeked to improve and expand his knowledge on of the works «My Faith», «The Life of the Forgotten», his own. Abay is deeply interested in Nizami, Navoi, Saadi, «Three Truths», «The Pedigree of Turks, Kirghiz, Kazakhs Shirazi, Fizuli and other prominent poets of the East. At and Khan Dynasties», poems «-Mamyr», the same time, Abay attends the Russian Parish School «Nartaylak and Aisulu», «Enlik-Kebek». In 1917, Shakarim in the third year of study at the madrasah. Noticing his was elected an honorary aksakal of the then formed son’s potential capasities, Kunanbay attracts him to the government of Alash. Under Soviet rule, he was subjected administrative and business affairs of the family. Thus, to oppression and, as a result, innocently died. from the age of 13, Abay begins to engage in managerial affairs. He is repeatedly elected as bolys, or governor, but eventually departs from managerial affairs and is entirely devoted to creativity. Abay writes religious poems. Such famous philosophical and religious treatise as “Book  Абай Құнанбайұлы 1855-1859 жылдар аралығында білім алған of Words”are the product of Abay’s genius. The thinker Семей қаласындағы «Ахмет Риза» медресесі. raises profound religious doctrinal problems in the chapter “Tasdiq  Медресе «Ахмет Риза» в городе Семипалатинске в котором учился Абай Кунанбаев в 1855-1859 годах.

 Medrese «Ahmet Riza», in the city of Semipalatinsk, where he studied Abay Kunanbaevich in the years 1855-1859.

92 Мәшһүр Жүсіп Көпеев (1858-1931)

1858 жылы Баянауылдың Қызылтау деген жерінде дүниеге келген. Тоғыз жасында қисса-дастандарды айтып, ел көзіне түскен кезде бала Жүсіпті Мұса Шорманұлы ұнатып, тақиясына үкі таққызып: «Өз заманында халқы- на Мәшһүр болатын бала екен», - деп лепес қылуымен Мәшһүр Жүсіп ата- нып кетеді. 1861 жылы әкесі Көпейдің малы жұтқа ұшырап, «ақ сирақ» болып шыға- ды. Сонда Көпей Сермұхаммедұлы: «Адамға мал жолдас болмас, ғылым жолдас», - деп, ұлы Адам Жүсіпті Баянауыл медресесінде Қамар (Хамарид- дин) хазыреттен білім алуға жібереді. Жүсіп сол медреседе алғаш тіл сын- дырып, 1872-1874 жылы Бұхарадағы «Көкілташ» медресесінде ортағасыр- лық араб, парсы, шағатай тілдерін еркін меңгереді. Еліне оралған соң екі жылдай (1833-1835) өз ауылында балаларды оқытып, табыс табады. Тұрмы- сы түзелген Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы 1887, 1885, 1907 жылдары үш мәрте Түркістан, Ташкент, Бұхара, Самарқанд қалаларына сапар шегіп, шығыстың мұсылмандық білімін молайтады. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы патша манифесінің арқасында үш бірдей кіта- бын ( «Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз», «Хал-ахуал», «Сарыарқаның кімдікі екендігі?» ) 1907 жылы жарық бетке шығарып үл- герді.

Родился в 1858 году в Кызылтау, что в Баянаульском районе. Муса Шорманулы, заметив девятилетнего мальчи- ка, слава о стихотворном таланте которого разнеслась далеко за пределы родного края, вручил ему свой головной убор такия со словами: «Этот мальчик станет махшуром (знаменитостью) для своего народа». С тех пор казахский народ прозвал его Машхур Жусуп. В 1861 году скотина, которой владел отец Жусупа, ужасно исхудала от жута. Ко- пей Сермухаммедулы тогда, сказав сыну: «Не скотина товарищ человеку, а знания», отправил его учиться в медре- се хазрета Камара (Хамариддин). После приобретения начальных знаний в 1872-1874 Жусуп обучается в медресе Кокильдаш в Бухаре, где постигает арабский, персидский и чагатайский языки. После возвращения на родину около двух лет работает учителем. Собрав средства Машхур Жусуп три раза - в 1885, 1887 и 1907 году посещает Туркестан, Ташкент, Бухару и Самарканд, где знакомится с жизнью и культурой мусульман Востока. Благодаря царскому манифесту Копееву удалось опубликовать в 1907 году сразу три книги «Увиденное за долгую жизнь», «Положение» и «Кому принадлежит Сарыарка».

Was born in 1858 in Kyzyltau, in the Bayanaul region. Musa Shormanuly, noticing a nine-year-old boy, whose fame about the verse talent spread far beyond the borders of his native land, handed him his headdress taqiya with the words: “This boy will become a mahshur (celebrity) for his people.” Since then, the Kazakh people nicknamed him Mashhur Zhusup. In 1861, the cattle, which was owned by Jusup’s father, was terribly thin from the jut-deficiency of forage . Kopey Sermukhammeduly then, saying to his son: «Not cattle is a friend to man, but knowledge,” sent him to study in the madrasah of Khazrat Khamrat (Hamariddin). After acquiring the initial knowledge in 1872-1874 Zhusup studied at the Kokildash Madrassah in Bukhara, where he comprehended the Arabic, Persian and Chagatai languages. After returning home for about two years working as a teacher. Gathering funds Mashhur Zhusup three times - in 1885, 1887 and 1907 visited Turkestan, Tashkent, Bukhara and Samarkand, where he became acquainted with the life and culture of the Muslims of the East. Thanks to the tsar’s manifesto Kopeev managed to publish in 1907 three books «Seen for a long life», «Regulations» and «Who owns Saryarka».

93 АЛАШ АРЫСТАРЫНЫҢ АРПАЛЫСЫ БОРЬБА ДВИЖЕНИЯ «АЛАШ АРЫСТАРЫ» THE STRUGGLE OF THE KAZAKH NATIONAL INTELLIGENTSIA «ALASH»

таршыл жүйенің басқыншылығына қарсы ройдет больше полувека с восстания Кене- шығып, басын бәйгеге тіккен Кенесары кө- сары, который рисковал своей головой, вы- Отерілісінен жарты ғасырдан астам уақыт Пступая против агрессивной колониальной өткенде барып, 1897 жылы Өзбекстандағы Әндіжан системы, когда в 1897 году священнослужители горо- қаласының дін қызметкерлері «кәпірлерге қарсы да Андижан в Узбекистане объявят «газават – священ- қасиетті соғыс – ғазауат» жариялайды. Мұсылман- ную войну против неверующих». Несмотря на то, что дардың елді отаршылдардан азат етуін мақсат еткен в восстании мусульман, целью которого было осво- көтеріліске Түркістан өлкесінің байырғы тұрғындары бождение страны от колонизаторов, давние жители (қазақ, қырғыз, өзбек, т.б.) бас қосып атсалысқанмен, региона Туркестана (казахи, киргизы, узбеки, и др.) көтеріліс бұқаралық сипат ала алмай, тез арада қаты- участвовали вместе как один, восстание, не имевшее гездікпен басып-жаншылады. Бұл жағдай дінбасы- ларға да, көкірегі ояу барша оқығанға да ғазауаттың широкого распространения, быстро и жестко пода- бостандыққа жету жолы бола алмайтынын көр- вляется. Это был политический урок, как для главных сеткен көрнекі саяси сабақ болған еді. Содан религиозных священнослужителей, так и для барып зиялылардың саяси тұрғыда өрке- просвещенных, наглядно показывавший, ниетке сәйкестене ояну кезеңі басталды. что газават не может привести к свободе. ХХ ғасырдың бас кезінде отаршыл- В начале ХХ века вовлечение народа, дардың озбыр зорлық-зомбылығы пострадавшего от жестокости колони- қалжыратып, шарасыздықтан ма- заторов и ослабевшего от безысход- ужыраған халықты саясатқа сер- ности способы политической борьбы гіту, саяси күрес амалдарын түр- велись активнее. В этих действиях лендіру әрекеттері белсендірек отличились религиозные служите- жүргізілді. Солардың ішінде ли мечети в Кокшетау, а именно Көкшетау мешітінің діни қыз- – главенствующий Наурызбай Та- меткерлері, атап айтқанда, дін- ласов и учитель медресе Шаймер- басы Наурызбай Таласов пен ден Косшыгулов. В 1903 году они медресе мұғалімі Шәймерден взывали к собранию известных Қосшығұлов айрықша дарала- казахских интеллигентов для об- нады. Олар 1903 жылы қазақтың белгілі зиялыларын ел мұқтажын суждения нужд страны. Тогда же талқылайтын басқосуға шақы- подготовили письмо-обращение рды. Сол орайда өзекті сая- (прокламацию) со сформулиро- си-құқықтық идеялар мен ойлар ванными политически-правовыми тұжырымдалған үндеу-хат (прокла- идеями и мыслями. Размножив их с мация) әзірледі. Оны гектографпен помощью гектографа, они начинают көбейтіп, халық арасына жасырын тайно распространять их среди народа. тара бастайды. Шәймерден Қосшығұлов (1874-1932)

oming out against the seizure of the colonial system, risking their own lives half a century after the rebellion of Kenesary, in 1897 in the priests of the city of declared «a war against the Gentiles (non- CMuslims) - gazavat (holy war for the sake of religion)». Despite all the efforts of the Muslims and long-established residents of Turkestan (Kazakhs, Kyrgyzs, Uzbeks, etc.) to make their homeland independent of the colonialists, the insurrection was not widespread and was soon put down with particular cruelty. This case was a clear political lesson, both for the religious head, and for all educated people that this can not be the way to freedom of gaswat. After that, the intelligentsia began the stage of bringing civilization in accordance with the political point of view. At the beginning of the 20th century, the violence on the part of the colonialists was weakened, the slumbering people encouraged the politicians from hopelessness, actions were more actively taken to transform the methods of political struggle. Including the staff of the Kokchetav mosque confession, namely, the head of the blessings Nauryzbai Talasov and the teacher of the madrasah (the highest Muslim spiritual school) Shaimerden Koshygulov were especially highlighted. In 1903 they invited famous intellectuals of the Kazakh people to a meeting to discuss the needs of their homeland. In connection with this, a proclamation was prepared on current political and legal ideas and thoughts. It began secretly spreading among the people, multiplying (making copies) with the help of a hectograph.

94  Солдан оңға қарай отырғандар: бірінші Ахмет Бірімжанов, үшінші Шәймерден Қосшығұлұлы, бесінші Темірғали Нұрекенов (1907 жылғы Екінші Дума депутаттары, бұл үшеуі Мұсылман фракциясының мүшелері).

 Слева направо: первый Ахмет Биримжанов, третий Шаймерден Косшыгулулы, пятый Темиргали Нурекенов. (1907 год, депутаты второй Думы, все трое члены мусульманской фракции).

 Left to right: first Ahmet Birimzhanov, third from Shaimer Kosshygululy, fifth Temirgali Nurekenov.(The second Duma deputies of 1907, the three members of the Muslim Faction).

 Солдан оңға қарай отырғандар: бірінші Бақытжан Қаратаев, төртінші Тілеулі Аллабергенов (1907 жылғы Екінші Дума депутаттары, бұл екеуі Мұсылман фракциясының мүшелері болған).

 Слева направо: первый Бахытжан Каратаев, четвертый Тлеули Аллабергенов. (Депутаты второй Думы 1907 года, члены мусульманской фракции).

 Left to right: first Bakhytzhan Karataev, fourth Tleule Allabergenov. (The second Duma deputies of 1907, both of whom were members of the Muslim Faction).

 Екінші Дума депутаттары думаның анкетасын толтырып отыр. Солдан оңға қарай Қаратаев, ортада М.Шахтахтинский, оң жақта Нұрекенов.

 Момент заполнения анкет депутатами второй Думы. Слева направо: Каратаев, в центре М.Шахтинский, справа Нурекенов.

 The second round of the poll was filled by deputies of the Duma. Left to right, Karataev, in the center M. Shakhtinsky, on the right Nurekenov.

95 Патша әкімшілігінен құпия түрде әзірленіп, өлкедегі көзі ашық азаматтарға жолдаған үндеу хатта патша үкіметінің қазақ жерінде зымиян мақсат көздеген ағарту ісі талданған болатын. Онда қазақ балаларына арнап ашылған ресми ауыл мектептеріндегі залалды бағыт сыналды. Ғасырлар бойы қолданылып келген араб әліпбиін оқытуға тыйым салып, оны, тіпті, ұмытқызуға тырысқан әрекет әшкереленді. Балаларды тек орыс әріптерімен оқып-жазуға үйрету шараларының астары ашылды. Билік тарапынан мұсылмандық ілімді оқытуға рұқсат беріл- мей отырғаны, қазақтардың өз тілінде жазған өтініштерін әкімшілік буындарының ешбірі қабылдамауы да нақты мысалдармен талданды. 1902 жылы Ақмола облысында «шаруа (крестьян) бастықтары» атты жаңа лауазымды ше- неуніктер тағайындалғаны, осы шаруа бастықтары институтының өмірге енгізілуіне орай қазаққа қатысты белең алған қатерлі іс-дағды ашып айтылды. Шаруа бастықтары әміршілдігінің салдарынан қазақтардың дәстүрлі қо- жалықтары жаңа күйзеліске ұшырағаны көрсетілді. Аталған келеңсіздіктің бәрі үкімет тарапынан саналы түрде жүргізілуде деп қорытылды. Прокламация авторлары бұларды үкіметтің қазақтарды орыстандыру, Ислам дінінен айырып, шоқындыру, тұрмысына кәдімгі орыс тіршілігін таңып, мұжықтандыру бағытына бет алған арамза са- ясатының салдары деген ой айтты. Осыларды баяндай келе, елін де, жерін де алған отаршылдардың жымысқы пиғылына қарсы тұруға барша жұртшылықты шақырды.

В прокламации, подготовленной в тайне от цар- Preparation was a secret from the authorities. It was ской администрации и обращенной к просвещенным sent to the educated people of this region, in which it гражданам, рассматривалась просвещенческая де- was written about the enlightenment of the insidious ятельность царского правительства, что имела злые goals of the tsarist government in the Kazakh land. намерения. В нем критиковалась ущербное направ- It criticized the flawed direction for official village ление официальных аульских школ, открывшихся schools, specially open for Kazakhs. It was forbidden to специально для детей казахов. Разоблачались дей- learn the Arabic alphabet used for centuries, even the ствия, направленные на запрет и даже забвение араб- action on the desire to make him forget was revealed. ского алфавита, что использовался в течение веков. The aspects of teaching children to write and read only Раскрылись намеренья приучения к письму и чтению Russian letters were revealed. The ban on teaching of детей лишь русскими буквами. Так же подвергалось Islam by the government, and even that no one from the разбору то, что со стороны власти не давались разре- administration accepted the requests of the Kazakhs, шения на мусульманские учения и непринятие адми- all this was disassembled by precise examples. In 1902 нистративных отделениями заявлений, написанных in the Akmola region were appointed new posts of на родном языке казахами. Открыто говорилось и о the «peasant», in connection with the institution том, что в Акмолинской области в 1902 году назна- introduced by the peasant leader in relation to чались должностные чиновники, именовавшиеся the Kazakhs, the case that broke out at that time «крестьянскими начальниками», и о плачевных по- was opened. Later, the traditional farming of the следствиях для казахов касательно претворения в Kazakhs fell into a new decline. It was summed жизнь института этих крестьянских начальников. В up that all the inappropriate statements are письме раскрывалось - из-за власти крестьянских на- held by the government on a conscious level. чальников традиционные хозяйства казахов подвер- The authors of the proclamation expressed the глись новому кризису. Обращение заключалось тем, opinion that this russification of the Kazakhs что вышеупомянутые возмутительства выполнялись on the part of the government, separation властью осознанно. Авторы прокламации размыш- from the Islamic religion and the adoption of ляли об этом как о последствиях недобросовестной the Christian faith, involvement in the life of политики власти: русификация казахов, лишение Russian life, is the consequence of a dishonest их религии Ислама, их крещение, policy aimed at pressure of the Kazakh people. принятие ими русского быта. In stating this, the whole public is called upon Излагая все это, они при- to stand up against the cunning plans of the зывали весь народ проти- colonialists, who have taken home and востоять коварным land. замыслам ко- лонизаторов, что захватили и страну, и землю.

96 Әрине, империя әкімшілігін Разумеется, администрация Of course, the empire was прокламацияның саяси идеясы империи ужасалась политической frightened by the political idea of шошытты. Қазақ даласына лез- идеи прокламации. Жандармерия the proclamation. In a moment, a де тарап кеткен астыртын үндеу бросилась искать письма-обраще- widespread proclamation among хатты жандармерия шарқ ұрып ния, подпольно и мигом распро- the Kazakh people forced the іздестіріп, соған байланысты елге странившиеся в казахской степи, в gendarmerie to rush about in search сыйлы әлденеше ондаған зиялы- связи с этим в домах десятков ува- of houses of people respected for лардың үйлеріне тінту жүргізілді. жаемых народу интеллигентов ве- the people. Libraries, personal Кітапханаларын, жеке бастары- лись обыски. Их библиотеки, лич- records, saved letters, all this were ның жазбаларын, сақталған хат- ные записи, сохраненные письма confiscated, and they themselves тарын тәркіледі, өздерін тергеуге алды. Көпшілігін түрлі әкімшілік конфисковались, самих брали were taken into custody. Many were жазаға тартты. Бірқатарын өзге под следствие. Многих подвергли brought to various administrative өлкелерге жер аударды. Басты административным наказани- punishments. Some were exiled to айыпкерлер деп табылған діни ям. Некоторых изгнали в другие other regions. The religious servants қызметшілер Наурызбай Таласов регионы. Объявивших главными who were the main culprits were – Сібір өлкесіндегі Енисей губер- виновниками религиозных служи- expelled: Nauryzbai Talasov - to the ниясына, Шәймерден Қосшығұлов телей Наурызбая Таласова и Шай- province of the Yenisei of the Siberian Якут облысына айдалды. Міне, осы мердена Косшыгулова изгнали в region, Shaimerden Koshygulov to оқиға жаңа тұрпатты Алаш қозға- Енисейскую губернию в Сибири и the Yakutsk region. Thus, we can say лысының бастауына айналды деу- в Якутскую область, соответствен- that this story was the beginning of ге болады. но. Таким образом, это событие, the Alash uprising. можно сказать, явилось началом нового типа движения «Алаш».

 Көкшетау қаласындағы «Науан хазірет» мешіті шамамен 1903  В 1903 году началось строительство мечети «Науан хазрет» в салына бастаған. Шаһардағы Шаяхмет, Баязит есімді байлардың Кокшетау. В 1920 году мечеть, построенная на пожертвования қаржысымен тұрғызылған құлшылық ордасы 1920 жылы жабылып, баев Шаяхмета, Баязита была закрыта, при Советской власти Кеңес үкіметі тұсында қойма, мұражай, көрме залы сияқты использовалась в качестве склада, музея, выставочного зала. В годы қызметтерге пайдаланылған. Ал, Ұлы Отан соғысы жылдарында Великой Отечественной Войны в ней размещалась военная часть. онда әскери бөлім орналастырылды. Ал, 1947 жылдан 1974 жылға С 1947 годы по 1974 год использовалась в качестве Кокшетауского дейін Көкшетау облыстық тарихи өлкетану мұражайы, 1975 жылдан областного историко-краеведческого музея. С 1975 года – являлась республикалық көркем сурет дирекциясының Көкшетаудағы көрме выставочным залом дирекции республиканской художественной залы болып келген. галереи в Кокшетау.

1989 жылы мешіт мұсылмандар иелігіне қайтарылып, 1991 жылы В 1989 году мечеть перешла в ведение мусульман, в 1991 году күрделі жөндеуден өткізіледі. Ғимараттың мешітке қайтарылуына подверглась реконструкции. Большой вклад в возвращение мечети қазақ елінде қазият төрағасы қызметін атқарып, кейін Көкшетау внес председатель казията казахской земли, а после главный имам қаласының бас имамы болған Жақия қажы Бейсембайұлының города Кокшетау Жакия кажы Бейсембайулы. В связи с этим в апреле сіңірген еңбегі зор. Осыған орай, 2016 жылы сәуір айында мешітке 2016 года мечеть была названа в честь Жакия кажы. Жақия қажының есімі берілді.

 The mosque «Nauan Hazret» in Kokshetau began to be built in 1903.The Shaykhmet mosque, built by wealthy Bayazit, was closed in 1920 and used for services such as a warehouse, museum, and exhibition hall during the Soviet era.And during the Great Patriotic War there was a military unit. And from 1947 to 1974 it was the regional historical museum of Kokshetau, and since 1975 has become an exhibition hall of Kokshetau, the republican department of art painting.

In 1989, the Mosque was returned to the Muslims and was renovated in 1991.The chief imam of Kokshetau, Zhakiya hajji Beysembaiuli, who was the chairman of Kazakh kaziyat, had a great influence in return of the building to the mosque. Because of this, in April 2016, the Mosque was given the name of Zhakiya hajji.

97  Науан хазірет есімі 2015 жылы Көкшетау қаласында ашылған жаңа мешітке беріліп, тарихи тұлғаның Көкше өңіріне сіңірген өлшеусіз еңбегі ел жадында қайта жаңғырды.

 В 2015 году, открывшейся в городе Кокшетау мечети, дано имя Науан хазрета. Тем самым имя исторической личности, внесшего неоценимый вклад в регион Кокше возродилось в памяти народа.

 The name of Nauan Hazret was given to a new mosque in Kokshetau in 2015, and the historic personality of the Kokshe region has been reborn in the memory of the country.

98 Көкшетаудағы ел-жұртқа аса Высокопочитаемого жителями Very respectable in Kokchetau қадірді дінбасы Наурызбай Тала- Кокшетау религиозного главу На- religious chapter of Nauryzbay совты халық айрықша құрметтеп, урызбая Таласова народ с особым Talasov people respected in a «Науан хазірет» деп атап кеткен-ді. уважением прозвал «Науан хазре- special way. He was nicknamed Ол ХІХ ғасырдың 60–70-жылдары том». В 60-70 годах ХІХ века он, «Nauhan Khazret (Prophet)». In шамасында, жас кезінде, басына будучи молодым и не согнувшись the 60-70s of the 19th century, as a түскен үлкен қиыншылықтарға под обрушившимися трудностями, young man, he went to Bukhara for мойымай, Бұқараға оқуға барған. отправился учиться в Бухару. Бла- education, despite all the difficulties. Өзінің қабілеттілігі мен дарыны- годаря своим способностям и та- Thanks to his talent and abilities, ның арқасында сол жақта 15 жылға ланту в течение проведенных там he stayed there for about 15 years, жуық уақытын жұмсап, мектеп, медресе тәмамдаған. Діни ілімді 15 лет оканчивает школу, медресе. finishing school and madrasah. терең игеріп, жоғары мектепте Глубоко изучив религиозные уче- Deeply mastering the knowledge of дәріс беріп жүрген. Сол шақта, ния, вел лекции в высшей школе. religion, he lectured in high school. Түркістан өлкесінде ғұлама ғалым В ту пору земляки Кокшетау, про- At that time, having heard about ретінде шыққан атақ-даңқынан слышавшие о его известности в his achievements in Turkestan, хабардар көкшетаулық жерлестері Туркестане в качестве выдающего- Kokchetav’s compatriots sent him a оған қайта-қайта арнайы елші ат- ся ученого, снова и снова отправ- messenger again and again, inviting тандырып, елге шақыртады. Ол ляли к нему посла, приглашая на him to his homeland. Accepting their шақыруды қабыл алады да, Көк- родину. Он принимает приглаше- invitation, on arrival in the vicinity ше өңіріне оралған бетте халықты ние и по возвращении в Кокшетау of Kokshe, he immediately began to мұсылманша сауаттандыру ісіне принимается просвещать людей teach the people in a Muslim way. кіріседі. Мешіт, медресе ашып, мусульманству. Открывает мечеть, Opening mosques and madrassas, бала оқытады. Науан хазіреттен медресе, учит детей. Шаймерден he taught children. Having acquired дәріс алып, оның лайықты ізбаса- Косшыгулов являлся тем, кто слу- knowledge from Nauan Khazret, he ры бола білген, білімін Бұқарада шал лекции Науан хазрета, был его was able to be his worthy successor, жетілдіріп келген діни қызметші последователем, улучшив знания having improved his knowledge және медресе мұғалімдердің бірі в Бухаре, он вернулся религиоз- in Bukhara and being one of the – Шәймерден Қосшығұлов еді. Міне, осы екі зиялының – Көкше- ным служителем и стал одним из teachers of the madrasah was тау мешітінде қызмет ететін асқан учителей медресе. То, что эти двое Shaimerden Koshygulov. Here, these білімді, өмір тәжірибесі мол дін- – имевший большой жизненный two educated people worked in the басы мен оның отыздардағы жі- опыт высокообразованный слу- mosque of Kokchetau, the religious герлі шәкіртінің аталған үндеуді житель в мечети Кокшетау и его leader who had a huge life experience жазушы, негізгі саяси ойды тұжы- тридцатилетний активный ученик and his 30-year-old energetic рымдаушы тұлғалар болуы мүлдем – явились теми, кто написал вы- student who wrote the appeal, being табиғи жайт еді. шеупомянутое письмо-обращение the founders of the political idea, Шәймерден Қосшығұлов үнде- и сформировал основную полити- became a natural phenomenon. уде патшалық биліктің сұрқия сая- ческую мысль, было естественно. Shaimerden Koshygulov, in his сатын әшкереледі, соған байланы- Шаймерден Косшыгулов в об- address, exposed the hypocritical сты алға тартылған саяси идеяны ращении изобличал лицемерную policy of the tsarist government, тұжырымдады. Сондай-ақ, өзіндік политику царской власти, каса- and in this connection he summed пікірі бар зиялы азаматтарды күн тельно этого сформулировал вы- up the political idea advanced. Also, тәртібіндегі зәру де өзекті мәселе- двигаемую политическую идею. to discuss the actual problem, he ге орай бас қосып кеңесуге шақы- К тому же, организовывал и вел brought together all people who руды тікелей ұйымдастырып, жүр- собрания в связи со срочными для have their own opinion. In this гізді. Толғандырған жәйт бойынша ол өз қолымен кемеңгер ақын және рассмотрения проблемами, при- situation, the outstanding akyn ағартушы Абай Құнанбаевқа ар- глашая интеллигентных граждан, and enlightener personally wrote a найы хат жазды. Қосшығұловтың имеющих собственное мнение. special letter to Abay Kunanbayev. сол хатын жандармдар ұлы ойшыл По волнующим вопросам он соб- Without any embarrassment the Абайдың ауылын, хәкім Абайдың ственной рукой написал письмо gendarmes searched the village of өзі мен қасындағы адамдардың гениальному поэту и просветите- the great thinker Abai and the people қойын-қоныштарын еш қысыл- лю Абаю Кунанбаеву. То письмо who were nearby, in search of a letter мастан тінткілеп, тауып алған. Косшыгулова было найдено жан- written by Koszgygulov, was later дармами, которые без стеснения found. обыскали хакима Абая и его при- ближенных в ауыле поэта.

99 Бірінші орыс революциясының Известно, что первая русская It is known that the first wave тегеуіріні императорды біршама революция заставила императора of the Russian revolution forced the шегіністерге мәжбүрлегені бел- несколько отступиться. В частно- emperor to step back a little. More гілі. Атап айтқанда, 1905 жылғы сти, 18 февраля 1905 года отправив precisely, on 18 February 1905 a 18-ақпанда ішкі істер министрі- рескрипт министру внутренних rescript was sent to the Minister не рескрипт жолдап, халық өкіл- дел, поручил подготовить закон о of the Interior. It was entrusted to создании Государственной думы, дері қатысатын Мемлекеттік prepare a law on the establishment в которой будут участвовать пред- дума құру жайында заң дайын- of the State Duma with the partici- дауды тапсырды, халықтың өз ставители из народа, через сенат pation of representatives of peoples. мұң-мұқтаждықтары, талап-тілегі разрешил присылать на имя главы Through the Senate, the people жөніндегі өтініш хаттарын үкімет правительства письма с просьба- басшысы атына жолдауына биле- ми о нуждах и желаниях народа, were allowed to send a letter about уші сенат арқылы рұқсат берді, ал а рескриптом 21 апреля объявил their needs and wishes to the head 21-сәуірдегі рескриптімен ар-ож- о личной свободе. Операясь на of government, and a rescript of дан бостандығын жария етті. Осы эти документы, казахские деятели April 21st was announced on the құжаттарды арқа тұтқан қазақ приняли активное участие в кам- freedom of conscience. Relying on қайраткерлері петиция науқаны- пании петиции. Была организо- these documents, Kazakh figures на белсене атсалысты. Жер-жер- вана отправка писем с желаниями participated in the petition. The ден билікке жұрт тілегі жазылған народа из разных регионов, наби- sending of letters from хаттар жолдау ұйымдастырылып, рали обороты освободительные written with wishes was organized, движения нового типа. Например, жаңа сипатты азаттық қозғалы- and a new form of insurrection в июне 1905 года народ, пришед- сын өрістей түсті. Мәселен, 1905 for freedom gained wide scope. жылдың маусымында Қоянды ший на ярмарку Коянды, подписал петицию Каркаралы написанную For example, in June 1905, at the жәрмеңкесіне келген қалың ха- под руководством Алихана Бо- Koyandy fair, a large number of лық Әлихан Бөкейханов пен Ахмет кейханова и Ахмета Байтурсынова. people came to sign the Karkaraly Байтұрсыновтың басшылығымен Там говорилось о злоупотребле- petition written under the direction жазылған Қарқаралы петици- ниях власти в религиозных делах of Alikhan Bokeikhanov and Ahmet ясында қол қойған еді. Онда казахов, об изгнании религиозных Baitursynov. It was written about the үкіметтің қазаққа дін істерінде служителей Науана хазрета и учи- жасап отырған қиянаты, Көкшетау harm done by the Kazakh government теля медресе Шаймердена Косшы- in religious affairs and the expulsion діни қызметшілері Науан хазірет гулова. В числе основных требо- пен медресе мұғалімі Шәймерден of the Kokchetav religious servants ваний правительству в петиции Nauan Khazret and the teacher of the Қосшығұловтың айдалып кеткені были сформулированы вопросы madrassah Shaimerden Koshygulov. атап айтылды. Ар-ождан еркін- личной свободы, не препятство- дігі, діни істерге кедергі келтір- вания делам религии и открытия One of the main demands put to the меу, ұлттық мектеп-медреселер национальных школ-медресе. В government, written in the petition, ашуға шектеу қоймау мәселелері петиции главе правительства, от- were: freedom of conscience, not петицияда үкіметке қойылған та- правленной из западного региона, to interfere in religious affairs, not лаптардың негізгілері қатарында так же просилось решить вопросы to limit the opening of national тұжырымдалды. Отаршыл күш по восстановлению духовных цен- schools-madrassas. The question озбырлықпен тұншықтырып оты- ностей, что были удушены жесто- of restoring moral tasks self-muted рған рухани мәселелерді қалпына кой колониальной силой. Летом by colonial power was also sent to келтіру мәселесі Үкімет басына 1905 года в Санкт-Петербург во the government in a petition from батыс өлкеден жолданған пети- главе с общественным деятелем the western region. In the summer цияда да сұралды. Өлкенің дінба- Бахытжаном Каратаевым отпра- of 1905 a delegation consisting of сылары мен бас адамдары енген вилась казахская делегация, в district religious heads and special қазақ делегациясын қоғам қай- числе которой были религиозные people was sent to St. Petersburg раткері Бақытжан Қаратаев 1905 главы и другие главные личности жылғы жазда Санкт-Петербургке региона. Делегация при помощи under the leadership of a public бастап барды. Делегация гене- генерала Губайдоллы Жангирха- figure Bakytzhan Karataev. With рал Ғұбайдолла Жәңгірхановтың нова были на приеме у Николая ІІ the help of General Gubaydol көмегімен ІІ Николай патшаның и донесли ему свои жалобы отно- Zhangirkhanov, the delegation қабылдауында болып, діни аху- сительно религиозной ситуации. В visited a reception with Tsar Nicolas алға қатысты мұңдарын жеткізді. этой поездке казахские просители II and reported on problems related Сол сапарларында қазақ жоқшы- пытались достигнуть возможно- to the religious situation. In that trip, лары Мемлекеттік думаға қазақ сти участия в выборах казахских Kazakh defenders tried to achieve өкілдерін де сайлау мүмкіндігі представителей в Государствен- the possibility of electing Kazakh ескерілуіне қол жеткізуге тыры- ную думу. representatives to the State Duma. сты.

100 Шәймерден Қосшығұлов айда- Как только объявили «мани- Shaimerden Koshygulov returned удан революция дүмпуімен туған фест 17 октября» 1905 года – след- from exile after the explosion of 1905 жылғы «17 қазан манифесі» ствие революции, из изгнания the October 17, 1905 Manifesto жария болысымен босанып, Ақмо- освободился Шаймерден Косшы- Revolution, returning to the Akmola ла облысына оралды да, діни-ағар- гулов, он вернулся в Акмолинскую region, again undertaking religious тушылық қызметіне қайта кірісті. область и к своей религиозно-про- education. The vice from the side of Патша үкіметінің қыспағы мен светительной деятельности. Из- the tsarist government and repression қуғын-сүргіні оның ел ішіндегі гнание и давление, которым он further increased his reputation беделін одан ары арттыра түскен подвергся со стороны царского among the people. People with еді. Халық оны сүйіспеншілікпен правительства, еще выше вознес- love nicknamed him Shaike mullah. Шәйке молда деп атап кетті. Шәй- ке молда Саха елінде айдауда ли его авторитет в народе. Народ When Shaike mullah was in exile жүргенде, орыс революциясы рух- с любовью прозвал его Шайке in Sakha’s homeland, the Muslim тандырған мұсылман қозғалысы мулла. Пока Шайке мулла был в uprising, inspired by the Russian империяда өрістей түскен бола- изгнании в Саха, вдохновленное revolution, began to develop in the тын. Қозғалыс барысында, 1905 русской революцией мусульман- empire. During the development of жылғы тамызда, Ресей мұсылман- ское движение набирало обороты. the uprising, in August 1905, Russia дарының алғашқы съезі болды. Во время движения, в августе 1905 was the first congress of Muslims. Оның азаттық идеясын Шәймер- года прошел первый съезд мусуль- Initially, his idea of freedom was ден молда бірден қолдады. Ұзамай ман России. Шаймерден мулла supported by Shaimerden mullah. кезекті ІІ Бүкілресейлік мұсыл- сразу одобрил его освободитель- Soon he was elected a delegate to мандар съезіне делегат болып сай- ную идею. Его избрали делегатом the II All-Russian Muslim Congress. ланды. Съезде мұсылмандардың в следующем ІІ Всероссийском The congress raised the issue of the халықтық саяси партиясын құру съезде мусульман. В съезде под- creation of a Muslim people’s political мәселесі көтеріліп, Шәймерден нимался вопрос о создании на- party. Shaimerden Koshygulov was Қосшығұлов осындай қажеттілік родной политической партии му- one of ten spokesmen of opinion жайында оң пікір білдірушілер сульман, Шаймерден Косшугулов on such a need. Thus, Shayke Mulla, қатарынан табылды. Құрылмақ был в числе тех, кто был за такую who was elected to the commission мұсылман партиясының бағдарла- масын жасау жөніндегі комиссия потребность. Так, избравшийся for the creation of the program of құрамына сайланған Шәйке молда в состав комиссии по подготовке the future Muslim party, became an осылай ол мұсылман қозғалысы- программы создающейся партии active figure in the Muslim uprising. ның белсенді қайраткеріне айнал- мусульман Шайке мулла явился ды. активным деятелем движения му- сульман.

 Атақты Қоянды жәрмеңкесі.

 Ярмарка в Коянды.

 The famous Koyandy Fair.

101  Қоянды жәрмеңкесі 1848 жылы Қарқаралыдан 52 шақырым қашықтықтағы Қоянды деген жерде басталған болатын. Алғашында небары 2 шаршы шақырым аумақты қамтыған қызу сауда алаңының ұзындығы 11 шақырым, ені 5 шақырымға созылған.

 Патша өкіметіне саяси қарсылық ретінде 14 мың адам қол қойған атақты «Қарқаралы петициясы» осы жәрмеңкеде жазылған.

 Ярмарка Коянды появилась в 1848 году в местности Коянды, что в 52 км от Каркаралы. Изначально ярмарка была площадью 2 км, но после расширения торговли увеличилась до 11 км в длину и 5 км в ширину.

 Именно на этой ярмарке 14 тысяч человек подписали известную «Каркаралинскую петицию» в знак политического протеста против царского правительства.

 The Koyandy fair started in 1848 at Koyandy, 52 km from Karkaraly.Initially, the fair trade area of only 2 square kilometers was 11 kilometers long and 5 kilometers wide.

 The famous Karkaraly petition, which was signed by 14,000 as a political opposition to the king’s rule, was written at the fair.

102  Қырғыз-қайсақ депутаттарының 1859 жылы Санкт-Петербург қаласында патша қабылдауындағы сурет. (И.Сүлейменовтың жанұялық мұрағатынан).

 Ресей императорымен кездесуге келген дала делегаттары.  Изображение аудиенции царя кыргыз-кайсакским депутатам в 1859 году в Санкт-Петербурге (из семейного архива И.Сулейменова).  Степные делегаты, прибывшие для встречи с российским императором.  The picture taken at the reception of the Kyrgyz-Kaisak deputies in St. Petersburg in 1859. (From the family archive of I. Suleimenov).  The field delegates who came to meet with the Russian emperor.

103  Қазақ даласындағы Ресей зерттеушілерінің экспедициясы.

 Экспедиция российских исследователей о казахских степях.

 The expedition of Russian researchers in Kazakh steppes.

 Қазақтың билері мен сұлтандары.

 Казахские бии и султаны.

 Kazakh judges and sultans.

104  Айғаным ханша (1783-1853) — Шоқан Уәлихановтың анасы.

 Айганым ханша (1783-1853) – мать Шокана Уалиханова.

 Aiganym khansha (1783-1853) - mother of Shokan Valikhanov.

 Қоңылқұлжа (1793-1865) — полковник, Ақмола округінің аға сұлтаны. Қазақ даласындағы ірі байлардың бірі. 20 ұлы бар (А. Янушкевич дерегі бойынша).

 Коныркулджа (1793-1865) – полковник, старший султан Акмолинского округа. Зажиточны казахский бай. Имел 20 сыновей (согласно источникам А.Янушкевича).

 Konyrkulzha (1793-1865) - Colonel, senior Sultan of Akmola district. One of the large wealthy in the Kazakh steppes. He had 20 sons (according to A.Yunushkevich).

 Ақмола округі және Қарқаралы уездінің басшылары.  Главы Акмолинского округа и Каркаралинского уезда.  Akmola district and Karkaraly county.

105 Дудин суреттері. 1899 жыл. Фотографии Дудина. 1899 год. Dudin’s photos. 1899 year.

 Даладағы намаз.  Дәреттен кейінгі қолды сүрту.  Намаз в степи.  Вытирание рук  Prayer on the field. после омовения.

 Washing hands after ablution.

 Қой соярдан алдын дұға жасауда.

 Молитва перед закланием барана.

 The prayer before slaughtering the sheep.  Дәрет алу.

 Омовение.

 Wearing.

106  Кунсткамера жинағындағы қазақ әйелі.

 Казахская женщина в собраниях кунсткамеры.

 The Kazakh woman in the Kunstkamera collection.

 Қазақ әйелдері.

 Казахские женщины.

 Kazakh women.

107  Шормановтар әулеті.

 Семья Шомановых.

 The Shorman’s Dynasty.

 Қазақ сұлтандары.  Шығай сұлтан отбасымен.

 Казахские султаны.  Шыгай султан с семьей.

 Kazakh sultans.  The Shygai Sultan with his family.

108 БҮКІЛРЕСЕЙЛІК МҰСЫЛМАНДАР СЬЕЗДІ ВСЕРОСИЙСКИЙ СЪЕЗД МУСУЛЬМАН CONGRESS OF ALL-RUSSIAN MUSLIMS

ұсылмандардың жағ- his was the first congress дайы, оның отаршыл Twhich was held in all Мүкімет тарапынан көріп Russian extend in the отырған қысымшылықтары, со- beginning of XX century, where ның ішінде діни істері жөнінде начале ХХ века на не- the condition of Muslims and скольких Всероссийских көріп отырған қысымшылықта- pressure from the governments’ съездах мусульман было ры империя мұсылмандарының В side, especially pressure on religious обсуждено состояние мусульман, ХХ ғасыр басында Бүкілресейлік affairs on the Muslims of the empire дәрежеде өткізген бірнеше съез- которые подвергались давлению was discussed. For example, the дерінде де талқыланды. Мысалы, со стороны колониального пра- State Duma of Russia in June 1914, 1914 жылы маусымда Ресей Мем- вительства в вопросах религии. лекеттік Думасы Мұсылман фрак- Например, в июне 1914 года на organized by the Muslim faction циясының ұйымдастыруымен Всероссийском съезде мусульман, of the Russian Muslim Congress, өткен Бүкілресейлік мұсылман которое было организованно Му- discussed the regulation of spiritual съезінде мұсылман халықтары- сульманской фракцией Государ- affairs of Muslim peoples. At ның рухани істерін ретке келтіру ственной Думы России, были об- the congress, the Kazakhs sent a мәселесі талқыға түседі. Съезде суждены вопросы упорядочения telegram to the central Russian қазақтар орталық орыс өкіметінен дел, связанных с духовными тре- authorities with a request to solve бованиями мусульманских наро- қазақтардың мүфтилік мәселесін the problem associated with the дов. На съезде казахи отправили шешуді өтініп жеделхат жолдады. Kazakh muftiproblems. B.Karataev, телеграмму в центр с требовани- Съезде қазақтар арасындағы ру- ем решит проблему с муфтиятом. who made a report on spiritual issues хани істер жөнінде баяндама жа- Выступая с докладом на съезде Б. at the congress, said: The Kazakhs саған Б.Қаратаев: «қазақтар бұрын Каратаев сказал: «Казахи рань- had previously been subordinate Орынбор мүфтилігіне қарайтын, ше были в составе Оренбургского to the Orenburg Mufti, in the 60s өткен ғасырдың 60-шы жылдары муфтията, но в 60-х годах прошло- of the last century the government үкімет орындары оларды Орынбор го века правительство надеясь, excluded them from the Orenburg мүфтилігінен шығарып тастаған- что казахи станут православными, Mufti hoping that the Kazakhs да, қазақтар енді православиеге исключило их из Оренбургского would move to the Orthodox faith. өтеді деп үміттенді. Сондықтан әр муфтията. Правительство не раз- Therefore, they did not allow the болысқа бір мешіттен артық мешіт решало строительство более одной салуға рұқсат бермеді. Алайда, қа- construction of a mosque in every мечети в каждой волости. Однако parish of more than one mosque. зақтар бір мешіттің орнына он- казахи, действуя тайно, вместо од- Nevertheless, taking into account the даған мешіттер салып, жасырын ной мечети строили десятки». әрекет етті», – дей отырып, қа- Всероссийский съезд му- fact that «instead of a single mosque зақтарды ендігі жерде Орынбор сульман стал самым огромным the Kazakhs secretly built dozens of мүфтилігіне қайта қосу керектігін достижением с точки зрения mosques», therefore, they told about айтады. политической силы в истории му- the need to include Kazakhs in the Мұсылмандық қозғалыстың сульманского движения. На дан- Orenburg mufti. саяси күш, саяси қозғалыс ретінде ное мероприятие собрались со The «Holding of the Russian тарихта қалдырған ең ірі жетістік- всех уголков империалистической Muslim congress» was the greatest тері – Бүкілресейлік мұсылман державы люди, которые жела- achievement in the history of the съездерін өткізу болды. Импери- ли поднять вопросы о жизни му- Muslim movement, both as political ялық державаның түкпір-түкпірі- сульманского населения страны. power and the political movement. нен мұсылман өкілдерінің басын Рассматривались вопросы авто- In the meeting, all representatives қосқан бұл жиылыстарда империя номии, национального характера, of Muslims united from all corners шеңберіндегі мұсылман халықта- языка, религии, культуры. Звучали of the Empire, considered important рына ұлттық немесе мәдени ав- требования быть наравных правах тономия беру, олардың тіл, дін, с российским народом, предоста- questions about giving thepeopleal мәдениет салаларында Ресей аза- вить свободу местным угнетен- or cultural autonomy to Muslim маттарымен тең құқықта болуы, ным народам, решить их социаль- people within the framework of the жергілікті езілген халыққа саяси ные проблемы в целом. empire, as well as the equality of бостандықтар әперу, олардың әле- the language, religion and culture уметтік мәселелерін шешу сияқты with the Russian citizens, solution ауқымды және ұлт тағдырындағы of the problem of granting political маңызды мәселелер көтерілді. freedom to depressed residents, and other important issues decisive for the fate of people.

109 ХХ ғасыр басындағы Ресей In the historyof the Muslim империясы көлеміндегі мұсыл- movement, six Russian congresses мандық қозғалыс тарихында жал- were held on the scale of the Russian пыресейлік алты бірдей мұсыл- В начале ХХ века всего было empire in the early XX century. The ман съездері өткізіліпті. Олардың проведено шесть всеросийских first three congresses were held in алғашқы үшеуі – 1905-1907 жыл- съездов мусульман. Первые три из 1905-1907 years, fourth and fifth дар аралығында, төртіншісі – 1914 них состоялись в период 1905-1907 congress was held in the 1st-11th годы, четвертый 1914 году и пятый жылы және бесіншісі – 1917 жылы of May in 1917 year in Moscow, and 1-11 мамыр аралығында Мәскеу- в 1917 году 1-11 мая в Москве, ше- the sixth one was held this year де, алтыншысы – осы жылы 21-31 стой 21-31 июля того же года. На between the 21st-31st of July in the шілде аралығында Қазан қаласын- первые три съезда повлияла пер- да өткізіледі. Алғашқы үшеуіне вая русская революция 1905 года, Kazan city. The first three congresses 1905 жылғы Бірінші орыс револю- на остальные - октябрьская рево- were influenced by the First Russian циясы ықпал етсе, соңғыларына люция, свергнувшая царя. Revolution of 1905, and the latter патшаны тақтан құлатқан ақпан were influenced by the February төңкерісінің ықпалы болғандығын Revolution in which the tsar was жоққа шығара алмаймыз. overthrown.

 Бүкілресейлік мұсылмандар І съезді.

 I Всеросийский съезд мусульман.

 The I Russian Muslim Congress.

110  Бүкілресейлік мұсылмандар ІІ съезді.

 ІІ Всеросийский съезд мусульман.

 The II Russian Muslim Congress. Мұсылман халықтары бас қосқан бірінші бүкілресейлік мұ- The Russian Muslim congress сылмандар съезі 1905 жылы Ниж- joined all Muslim peoples and ний Новгород қаласында өтеді. was held in 1905 in the Nizhny Үкімет орындарының рұқсат бер- Novgorod. Since government меуіне байланысты, бұл алғашқы Первый всеросийский съезд agencies did not permit the first съезді жасырын түрде қала маңын- мусульман 1905 года, где собра- congress, it was held secretly near дағы Ока өзенінде «Густав Струве» лись мусульманские народы, был the city on the «Gustav Struve», кемесінде өткізуге тура келеді. Та- проведен в Нижнем Новгороде. near the Oka River. The congress тар, әзербайжан, қазақ және тағы Так как не было разрешения со сто- was chaired by I.G.Gasprinski, in басқа мұсылман халықтарының роны правительственных структур which Tatar, Azerbaijani, Kazakh and өкілдері қастысқан съезге И.Гас- на проведение такого меропри- other representatives of the Muslim принский төрағалық етеді. Съез- ятия, его тайно првели его на ко- де делегаттар діни, мәдени, сая- рабле «Густав Струве» на реке Оке people took part. The congress си талаптарын империяның шет вблизи города. Руководил съездом delegates took into account the аймақтарындағы езілген мұсыл- татар, азербайджанцев, казахов и religious, cultural and political goals ман халықтарының құқықтары других мусульманских народов, И. of the oppressed Muslims in the тұрғысынан тұжырымдап, «Ресей Гаспринский. На съезде делегаты periphery of the empires on the basis империясының мұсылмандары решили, что мусульманские наро- of the rights of Muslim peoples. They жалпы мемлекеттік мүддеге сай, ды, населяющие окраины импе- decided to accept the following: «The сондай-ақ Ресей өмірі жағдайын- рии, должны объединиться в одну Muslims of the Russian Empire in the да бүгін және болашақта бірігіп политическую партию, чтобы с се- public interest, and the formation of қимыл жасауы үшін бір саяси па- годняшнего дня и в будущем вме- political parties in order to act in рияға бірігуі керек» деген қаулы сте идти в ногу с жизнью России. the conditions of Russia’s life today На данном съезде мусульман под- қабылданады. Осы съезде мұсыл- and in future». At this congress, ман партиясы («Иттифақ-ул-мус- писали декларацию, состоящую из the Muslim party («Ittifak-ul- лимин» – «Ресей мұсылмандары 23 пунктов и проект программы muslimin» - «Union of Muslims of одағы») бағдарламасының жобасы партии «Иттифақ-ул-муслимин» мен 23 тармақтан тұратын жарғы- - «Союза мусульман России». Со- Russia») adopted a charter consis- сы қабылданады. Жарғы бойынша гласно документу филиалы поли- ting of 23 items and a draft program. 16 қалада, оның ішінде Омбыда, тического объединения должны In accordance with the law, it Оралда, Орынборда, Семейде, Вер- открыться в 16 городах таких как was decided to open the party’s ныйда, Перовскіде, Қызылжарда, Омск, Уральск, Оренбург, Семей, branch in 16 cities: , Uralsk, Ташкентте партияның бөлімше- Верный, Перовск, Кызылжар, Таш- Orenburg, Semipalatinsk, Perovsk, лері ашылатыны көрсетіледі. кент. Petropavlovsk, and Tashkent.

111 Ресей империясы мұсыл- Исторически значимым был The third Russian Muslim мандарының басын қосқан «Ре- третий съезд всероссийского съез- congress had a great historical сей мұсылмандары одағының» да мусульман Росийской империи, significance and was held on 16th- бағдарламасын қабылдауда 1906 прошедший с 16 по 21 августа 1906 21st of August 1906, on the approval жылы тамыздың 16-21 аралығын- года в Нижнем Новгороде, на ко- of the program proposed by «Russian да Нижний Новгород қаласында тором собрались 800 делегатов Muslims union» united all Muslims чтобы принять программу «Сою- 800-ге жуық делегаттың қаты- of Russian empire in Nizhny за мусульман России». На съезде суымен өткен үшінші жалпыре- Novgorod, where approximately сейлік мұсылман съезінің тарихи от казахского народа участвовал 800 delegates were participating. маңызы зор болды. Оған қазақ Шаймерден Косшыгулов, которо- The Shaike Kosshygulov went as a елінен делегат боп барған Шәй- го избраили в состав коллегии и ке Қосшығұлов съездің төралқа- председателем мероприятия. Он delegate from the Kazakh nation, сы құрамына сайланып, жиынды активно участвовал в решении and was elected to the presidium басқаруға қатысты. Ағымдағы вопросов сложившейся политиче- of the congress, to manage the саяси ахуал, оқу және дін істері ской конъюктуры, образования и meeting. He took an active part жөніндегі съездің талқылауларына религий, дискутировал на прениях in the discussions of the current үн қосып, тиісті қаулылар мәтін- по повестке съезда. Косшыгулов political situation, contributed to дерінің ақырғы редакциясын жа- работал над редакцией последне- the discussions of the congress on сауға, ағымдағы саяси сипаты бар го варианта декларации. На съез- educational and religiousissues, талқылауларға белсене атсалысты. де партийная организация сфор- as well as to the creations of the мировалась как «Союз мусульман Съезде бүкілресейлік мұсылман latest versions of the decrees. России». Для дальнейшего функ- партиясы ұйымдық тұрғыда «Ре- In the congress Russian Muslim сей мұсылмандар одағы» болып ционирования был создан цен- тральный аппарат партии, членом party was adjusted as «Russian рәсімделді. Оның жұмысын жүр- которого единогласно избрали Muslims union» from the point of гізу үшін жабық дауыспен орталық Шаймердена Косшыгулова. organizations. A central committee комитет жасақталып, Шәймерден На этом съезде был принят was formedby secret ballot in order Қосшығұлұлы да бір ауыздан мүше програмный документ, состоящий to carry out the instructions, and боп сайланады. из 72 разделов. Делегаты приняли Shaimerden Koshgygululy was 72 тармақтан тұратын бағдар- решение по вопросам обучения, ламалық құжат дәл осы съезде қа- unanimously elected as a member of состоящий из 33 разделов. Расмо- this committee. былданды. Съезд делегаттары оқу трели вопросы ведения занятий мәселесі бойынша 33 тармақтан The document of the program на родном языке с использовани- that consists of 72 articles was тұратын қарар қабылдады. Онда ем арабской графики и письмен- accepted in the same congress. The мұсылман балалар үшін барлық ности и возможности открывать елдімекендерде бастауыш және начальные и средние школы везде delegates of the congress accepted орта мектептер ашу, оқуды араб для детей мусульманской части the resolution which consists of 33 графикасы негізінде ана тілінде населения. Съезд принял реше- articles on the issue of education. жүргізу мәселелері қарастырыл- ние о том, что во всех школах бу- There were discussed issues ды. Мұсылмандар бірлігін артты- дут обучать «общему тюркскому about opening schools for Muslim ра түсу мақсатында съезд «ортақ языку» в целях усиления единства children’s in every settlement, about түркі тілі» барлық мектептерде мусульман. Делегаты приняли ре- teaching native language on the basis оқытылсын деген шешім қабылда- шения «Все муфтии должны изби- of Arabic alphabet. The congress ды. Делегаттар «барлық мүфтилер раться; дела по вопросам религии decided that every school should сайлансын; қазақ облыстарының казахских областей должны быть have «common Turkic language» in діни істері Орынбор мүфтилігіне переданы в ведение Оренбург- order to make better unity between тапсырылсын; Түркістанда өз ал- ского муфтията; должен быть от- Muslims. The congress came to the дына жеке мүфтилік ашылсын» крыть отдельный муфтият в г.Тур- conclusion that «all mufti should деген қорытындыға келді. Халық кестан». Также были рассмотрены ағарту мәселесінде, ана тілінде вопросы касательно просвещения be elected; the religious affairs of сабақ жүргізетін бастауыш мек- и финансирования начальных Kazakhs’ regions should be passed тептерін ашу, орыс тілін орыс мек- школ правительством, препода- to Orenburg’s mufti; there should тептерде тек қосымша пән ретін- вания русского языка как допол- be open private mufti in Turkestan». де оқыту, бастауыш мектептерді нительного предмета, открытие They also considered the issue of үкімет тарапынан қаржыландыру начальных школ с преподаванием public education, as opening primary сияқты мәселелер көтерілді. на родном языке. schools conducting classes in their native language, to make the Russian languagein Russian schools as an optional subject and to make primary schools funded by the government. 112  ІІ Думадағы Мұсылман фракциясы депутаттарының бір тобы. Отырғандардың сол жақтан біріншісі – Шәймерден Қосшығұлов. Түрегеп тұрғандардың сол жақтан екіншісі – фракция төрағасы Құтлұмұхамед Тевкелев.

 Группа депутатов от мусульманской фракции ІІ Думы. Из сидящих первый слева – Шаймерден Косшыгулов. Из стоящих второй слева – глава фракции Кутлумухаммед Тевкелев.

 A group of members of the Muslim faction in Duma. Shaimerden Kosshygulov, the first to sit at the left. The second from the left is the faction leader, Kutlumukhamed Tevkelev.

 Бүкілресейлік мұсылмандар съездіне кіру билеті.

 Билет для участия во Всеросийском съезде мусульман.

 The entrance ticket to the Russian Muslim Congress.

113 1917 жылдың көктемінен қазақ қоғамында айтарлықтай саяси оқиғалар болып өтті. Қазақ зиялылары бүкілре- сейлік Құрылтай жиналысына әзірлік жүргізу, шешімін күткен бірқатар мәселелерді жалпыұлттық деңгейге кө- теріп, саяси сипат беру міндетін қойды. Осындай міндеттердің бірі түрлі деңгейде жиналыстар, съездер өткізу болды. Осы мақсатта облыстық деңгейдегі съездер 1917 жылдың сәуір-мамыр айларында Орынборда, Оралда, Семейде, Жетісуда, Омбыда өткізілді. Облыстық қазақ съездері күн тәртібіне жер, дін, соғысқа көзқарас, бұрынғы шенеуніктерді орнынан алу, Уақытша үкіметтің жергілікті билік органдарын құру, Ресейдің болашақ мемлекттік құрылысы және тағы басқа мәселелер қойылып, бұлар жөнінде қарарлар қабылданды. Облыстық қазақ съездері 1917 жылы 1-мамырда басталатын жалпыресейлік мұсылман съезіне де назар аударды. Торғай, Орал, Ақмола об- лыстық съездерінің күн тәртібінде жалпыресейлік мұсылман съезі арнайы мәселе ретінде қаралып, оған делегат- тар сайланды. Жалпыресейлік мұсылман съезі 1917 жылы 7-10 сәуір аралығында Орынбор қаласында өткен мұсылмандар мәжілісінде де қаралған еді. Осы мұсылман мәжілісіне қатысқан қазақ өкілдері де Торғай облыстық қазақ съезінің делегаттары болатын. Мәжіліске қатысқан қазақ өкілдерінің ішінде Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, У.Таналиев, С.Қадырбаев және тағы басқалар болды. Мәжілісте басты мәселе ретінде мемлекеттік құрылыс мәселесі қаралды. Бүкілресейлік мұсылмандар кеңесі көп ұзамай өз қызметін тоқтатты. Кеңестің атқару комитеті құрамында болған қазақ өкілі Ж.Досмұхамедов Алашорда үкіметінің құрамына алынды. Оның мұндай өкілеттілігін 1917 жылы желтоқсанда Орынборда өткен екінші қазақ съезі бекітті. Дегенмен де, Ресей мұсылман халықтары өзінің шешілмей келе жатқан мемлекеттік құрылым, жер мәселелерін Құрылтай жиналысында түпкілікті шешуге үміт- тенді. Әйтсе де, мұсылман жұртшылығының Құрылтайдан күткен үміті ақталмады. Кеңес өкіметі 1918 жылы 5-қаңтарда Құрылтай жиналысын күшпен таратып жіберді. Осыжағдайға байланысты Әлихан Бөкейханов былай деп қинала жеткізеді: «Большевик Николай аяғын құшты. Құрылтай өзі Ресей мемлекетіне негізгі закон шығарып, мемлекет көшін түзетіп, жүртқа пайдалы бітім қылып, жақсы сапарға жұрт тілегін тартпақ еді. Бұл мақсаттың бәрі 5 қаңдардағы пулемет оғымен, құйын соққан күлдей ұшты. Ақылды, ұлт пайдасын демагогия, қараңғылық басты».

 Бүкілресейлік мұсылмандар V съезді.

 V Всеросийский съезд мусульман.

 The V Russian Muslim Congress.

114  Бақытжан Қаратаев.

 Бахытжан Каратаев.

 Bahytzhan Karatayev.

С весны 1917 годы в жизни казахской об- щественности прошли большие политические изменения. Казахская элита подняла вопросы, решения которых были неотлагательными на национальном уровне, провели работу по под- готовке к проведению всероссийского курултая. Одной из задач было проведение на местах съез- ды и собрания различного уровня. С такой целью были проведены областные съезды в апрелеи мае 1917 года в Оренбурге, Орал, Семее, Семиречьеи Омске. Были приняты решения о создании ре- гиональных представительств временного пра- вительства, стурктура будущего государственно- го устройства России, занятие вакантных мест бывших чиновников, вопросы по делам религии, земельные отношения, отношение к войне и дру- гие поставлены на повестке областных съездов. Областные съезды казахов обратили внимание и на повестку всероссийского съезда мусульман, который планировали начать с 1 мая 1917 года. На областных съездах казахов Тургая, Орал и Акмолы рассмотрели вопросы повестки всероссийского съезда мусульман и избрали для него делегатов. Всероссийский съезд мусульман рассматри- вался и на мажилисе мусульман Оренбурга с 7 по 10 апреля 1917 года. Это были и те делегаты–каза- хи, которые участвовали на собрании мусульман в Тургайском областном съезде. Среди предста- вителей казахов, участвоваших в мажилисе, были А.Букейханов, А.Байтурсынов, У.Таналиев, С.Ка- дырбаев и другие. Главной повесткой была струк- тура государственного устройства. Деятельность Всероссийского союза мусуль- ман не продлилась долго. Представитель от ка- захов в исполнительном комитете союза Ж.Дос- мухамедов был принят в состав правительства Алашорда. Такое решение было принято на вто- ром съезде казахов в декабре 1917 года в Оренбур- ге. Не смотря на труности мусульманские народы России надеялись на съездах и курултаях решить насущные проблемы касательно земельных отно- шений и государственного обсутройства. Между тем надежды мусульманского населения курулта- ем не оправдались. Советское правительство си- лой распустило собрание 5 января 1918 года. По данной проблеме Алихан Букейханов говорил с тревогой: «Большевик сверг Николая. Съезд раз- работал основной закон для Российской государ- ственности, выравнял путь, согласовал выгодные условия для народа, выехал было в дорогу, но не оправдывал надежд народа. Все эти цели улетучи- лись как пыль по буре вместе с пулями пулеметов 5 января. Ум, выгоду нации накрыла демагогия и чернота».

115 In the summer of 1917, Kazakh society had faced and Mirzhakyp Dulatov proposed the idea «to create significant political events. Kazakh aristocracy set the autonomous independent Kazakh state», Alikhan task to make preparation for the meeting of Russian Bokeikhanov was for the idea of being Kazakh national- congress, to raise some issues to the national level and territorial autonomy «within the Democratic, federal and to give them political property. The one of such tasks parliamentary Republic of Russia». Majority sympathized was to carry the meetings and conferences of different for the Alikhans’ proposal. Also, resolution on making level. On this purpose, in April and May of 1917 the the program for «Alash» party was adopted and its conference of regional level was carried in Orenburg, draft was made together with , Uralsk, Semipalatinsk, and Omsk. The Kazakh regional Ahmed Baitursynov, Mirzhakyp Dulatov, Eldes Gumarov, congresses in their agenda have considered and make Esengali Turmukhamedov, Gabdolkhamit Zhundibaiev solution for the the issues such as land, religion, war, and Gazimbek Beremzhanov. The program consisting of the former officials, the establishment of the interim 10 parts as position of the state, local freedom and basic government and local authorities, the construction of the human rights, religion, business, government and court, future state of Russia. They also drew attention on the protection of the country, tax, labor, teaching science and Russian Muslims congress which will start on the 1st of education and land issue was published in November 21st May in 1917. In the agenda of the regional congresses of 1917 in the newspaper «Kazakh». Turgay, , Akmolawas considered the Russian Muslims The main purpose of the project was to create Kazakh congress as a special issue to which the delegates were autonomy within the Russian federative-democratic elected. republic. Because, the position of Kazakhstan at that The issue of Russian Muslims congress was also time show that the conditions necessary for becoming considered in the conference of Muslims carried in independent country have not been formed yet. From the Orenburg between the 7th-10th of April in 1917. point of meaning «Alash» wasn’t reactionary nationalist The delegates participating this conference as the but evolutionary patriotic party, it adhere the way of representatives of Kazakh society in the Muslims congress changing Kazakh society. And, it was based on the view also participated in Turgay regional Kazakh congress. that religion should be separated from politics and the In list of participants of the conference representing state should be based on political principle of secular Kazakhs’ were A. Bukeikhanov, A.Baitursynov, U.Tanaliev, state. S.Qadırbaev. As the main issue in the conference the In the fourth paragraph of project program named problem of state building was considered. «Religious affairs» is considered the need of consolidation The Russian Muslim Council soon ceased its activities. of secular state. It’s shown there that freedom of The Kazakh representative Zh.Dosmukhamedov who conscience should be recognized, everyone should be was in the composition of the executive committee has equal and free in the choice of their religion, and that been appointed to the Council of Alashorda. This kind of there shouldn’t be any discrimination or haughtiness authority was approved on the second Kazakh congress toward the religious position. Also, to stop giving the in in Orenburg. However, Russian ransom (in the form of cattle) for the bride-girl, andto Muslim nations hoped to resolvethe final issues related prohibit mullahs to make a wedding ceremony to those tounresolved state structure in this constituent assembly. girls who are under the age of 16 and for the boys under Nevertheless, the hopes awaited from the conference did the age of 18. The suit on the issue related to a bride who not materialize. On January 5th 1918, the Soviet Union left to another man, should be considered in the court. forced the Constituent Assembly to dissolve. About this Taking into consideration the best aspects ofMuslim eventAlikhan Bukeikhanov said: «They experienced marriage law, to give to mullahs the opportunity of the fate of theBolshevik Nikolai. Conference wanted to naming the child and other issues related to marriage establish the basic law for the Russian state, to change and divorce. the priorities, to make truce among the people, to express In the second general Kazakh Congresscarried in the the desire of citizens. All efforts were in vain. Benefit of Orenburg, it was decided to give the name «Alash» to the nation from smartness was replaced to demagogy and the autonomy of Kazakh-Kyrgyz regions whichRussian lack of education». constituent meeting must approve. In addition, the In 1917, after theRussian , the political program of the party «Alash» presentedthe Kazakh congress was organized in the Orenburg by the issues such as separation of the state from the church, figures of Alash movement consideringthe issue of state the equality of all religions before the law, freedom control.The representatives of Akmola, Semipalatinsk, of propagandizing all religious teachings, and the Turgay, Ural, Zhetisu, Fergana regions and Bukey establishment of private mufti in Kazakhstan. The horde attended the first congress where the «Alash» Alikhan Bokeikhanov and Gumar Karashty who were political party was established and elected its executive considered as the owners of good reputation among the committee. While, in the congress Kazakh intellectuals were asked to attend the job of the congress. Also, Mustafa Shokai, Khalel and Zhakhansha Dosmukhanbetov also were invited to the congress. 116 The researcher M.Ysmagulov wrote a quote on the basis of the newspaperabout Gumar Karash who was serving in the Orenburg’s mufti as a qazi, who came earlier to the congress and make report: «On the congress Gumar al-Karashi from the Ufa skillfully read a short report». F. Sadakov wrote: «Yesterday, Kazakh Uzbek pupils are gathered together and have some discussion on this issue». But there is no information in the data that Gumar Karash attended the first Kazakh congress carried in Orenburg between the 21st– 26th of July 1917. The scientist Kabibola Sydykov wrote that: «In the beginning of the revolution Gumar Karashev was in the Ufa. There, he was the head of the IV section of the mufti (center of religious communities)». On the eve of the he was in Ufa, there was no religious centerand he had served there in the section of help to invalids and orphans. The main responsibility of this section was to help pupils of madrasah and poor children, to organize to them the educational activities». On the opening of the second Kazakh congress Gumar Karash, Alikhan Bukeikhanov, Khalel Dosmuhanbetuly, Azimkhan Kenesaryuly was elected as the assistant of chairman of the congress B. Kulmanov. Well known author Sabit Mukanovpointing to this period said «Omar – was the governmental mullah of Alashorda party». The Saken Seifulin in his book «Thedifficult path» wrote: «One of the four assistants of the chairman of the congress was – Omar Karashuly».

 1917 жыл, 5-13 желтоқсан. Жалпықазақ съезі. Орынбор қаласы.

 5-13 декабря 1917 года. Всеказахский съезд. Город Оренбург.

 December 5-13, 1917. The Russian Congress. Orenburg city.

117 Әлихан Бөкейханов (1866-1937)

Ресейдегі 1917 жылы Ақпан төңкерісінен соң Алаш қозғалысы қайраткерлері ұйымдастырған мем- лекеттік басқару мәселесіне байланысты Орынбор қаласында жалпықазақ съезі болып өтеді. Ақмола, Семей, Торғай, Орал, Жетісу, Ферғана облыстары мен Бөкей ордасының өкілдерң қатысқан бірінші съезде «Алаш» саяси партиясы құрылып, оның атқарушы комитеті сайланады. Съезде Ахмет Байтұрсынов пен Міржақып Дулатов «автономиялы тәуелсіз қазақ мем- лекетін құру» идеясын ұсынса, Әлихан Бөкейханов «демократиялық, федеративтік және парламенттік Россия республикасының құрамындағы» қазақтың ұлттық-территориялық автономиясы болуды құп көрді. Басым көпшілік Әлихан ұсынысына іш тарт- ты. Сондай-ақ, «Алаш» партиясының бағдарламасын жасау жөнінде қаулы қабылданып, жобасын Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Елдес Ғұмаров, Есенғали Тұрмұхамедов, Ғабдолхамит Жүндібаев, Ғазымбек Бірімжановтар біріге жасады. Мемлекет қалпы, жергілікті бостандық, негізгі құқық, дін ісі, билік һәм сот, ел қорғау, салық, жұмысшылар, ғылым-білім үйрету, жер мәселесі деген он бөлімнен тұратын бағдарлама жобасы 1917 жылы 21-қарашада «Қазақ» газетінде жарияланған болатын. Бағдарлама жобасының негізгі мақсаты – Ресей федеративтік демократиялық республикасының құрамындағы қазақ автономиясын құру болып та- былды. Себебі, сол кезеңдегі жағдайлар Қазақстанның тәуелсіз ел болуы үшін қажетті шарттар әлі қалыпта- спағанын байқататын еді. Мәні жағынан «Алаш( ре- акциялық ұлтшыл емес, эволюциялық отаншыл пар- тия еді, ол қазақ қоғамын бірте-бірте өзгерту жолын ұстанды. Ал, дін саясаттан ажыратылып, мемлекет зайырлы принципке сүйенетін болуы тиіс деген саяси  Солдан оңға қарай: Х. Ғаббасов, Ж. Аймауытов, М. Дулатов, ұстаным негізделді. Ә. Марғұлан, А. Байтұрсынов, А. Байтасов, М. Әуезов. 1926 ж. Жоба бағдарламасындағы «Дін ісі» атты төртінші тармақта мемлекеттің зайырлық негізін бекітудің  Слева направо: Х.Габбасов, Ж. Аймауытов, М.Дулатов, қажеттіліктері айтылған. Ар-ождан бостандығы мой- А.Маргулан, А.Байтурсынов, М.Ауезов. 1926 г. ындалып, әркім діни сенімі бойынша тең және еркін  Left to right: H. Gabbasov, Zh.Aimauytov, M. Dulatov, болып, діни ұстанымы жөнінен астамшылық немесе A. Margulan. A. Baitursynov, M.Auezov. 1926. кемсітушілікке жол берілмейтіні көрсетілген. Сон- дай-ақ, қалың мал беруді тоқтатып, молдаларға 16 жасқа толмаған қыздар мен 18 жасқа толмаған ер ба- лалардың некесін қиюына тыйым салынды. Ал, жесір дауы сотта қаралуы тиіс болды. Мұсылмандық неке құқығының озық жақтары ескеріле отырып, неке қию мен ажырасу, балаға ат қою мәселелерін молдаларға беру енгізілді.

118 Основная цель проекта программы – создание ка- захской автономии в составе Российской федератив-  Алашорда үкіметінің іс-қағаздарының бас белгісі. ной демократической республики, так как событии Алаш қаласы. 1918-20 жылдар. того периода показали, что еще не сложились условия для становления независимого Казахстана. По своей  Главный знак деловых документов правительства Алаш. Город Алаш. 1918-1920 годы. сути «Алаш» была не реакционной, националистиче- ской, а эволюционно-отеческой партией, придержи-  The main sign of the Alash Orda government documents. вающаяся идеи постепенного изменения казахского Alash town. 1918-20 years. общества. Религия должна быть отделена от полити- ки, государство должен основываться на принципах светскости. В четвертом разделе проекта программы под названием «Вопрос о вероисповедании» речь шла о необходимости утверждения светской основы го- сударства. Была признана свобода совести, каждый свободен и равен в выборе вероисповедания, не до- пускается исключительность или дискриминация по религиозному признаку. Также была отменена выда- ча калыма за невесту, было запрещено муллам заклю- чать брак до достижения брачного возраста – девуш- ки - 16 лет, юноши - 18 лет. Учитывая прогрессивные стороны мусульманского брачного права, в ведении мулл остались вопросы брака, развода, наречении ре- бенка именем.

После Февральской революции 1917 года в России, деятели алашского движения организовали и про- вели в Оренбурге Общеказахский съезд, на котором рассматривались вопросы государственного управле- ния. На первом съезде, где принимали участие деле- гаты из Акмолинской, Семипалатинской, Торгайской, Уральской, Семиреченской, Ферганской области и Букейской орды, была образована партия «Алаш» и выбран исполнительный комитет партии. На Съезде Ахмет Байтурсынов и Миржакип Дулатов предложи- ли идею «создания независимого автономного казах- ского государства», а Алихан Бокейханов отстаивал право казахов на территориально-национальную ав- тономию в составе «демократической, федеративной и парламентской Российской республики». Большин- ство отказался от предложения Алихана Бокейхано- ва. Также на съезде было принято постановление о разработке программы партии «Алаш». В создании проекта программы приняли участие Алихан Бо- кейханов, Ахмет Байтурсынов, Миржакип Дулатов, Елдес Гумаров, Есенгали Турмухамедов, Габдолхамит Жундибаев, Газымбек Биримжанов. Проект програм-  Алаш автономиясының Батыс бөлігін басқару мы, состоящий из десяти разделов как государствен- жөніндегі бөлімнің мөрі. Жымпиты. 1918-20 жылдар. ное устройство, местная свобода, основное право, во- прос о вероисповедании, власть и суд, защита народа,  Печать отделения по делам управления Западного региона автономии Алаш. Жымпиты. 1918-1920 годы. налоги, рабочий вопрос, развитие науки и просвеще- ния, земельный вопрос, был опубликован 21 ноября  Seal of the Division for Management of the Western 1917 года в газете «Қазақ». part of . Zhympity. 1918-20 years.

119 Орынбор қаласында өткен екінші жалпы қазақ На втором Общеказахский съезде, прошедшем в съезінде жалпы Ресей құрылтай жиналысы мақұл- городе Оренбурге, было принято решение о присво- дауға тиісті қазақ-қырғыз облыстарының автоно- ении имени «Алаш» Автономии казахо-киргизских миясына «Алаш» атауын беру ұйғарылды. Сонымен областей, что должно быть утверждено на Всерос- қатар, «Алаш» саяси партиясының бағдарламасында сийском учредительном собрании. Вместе с тем, в мемлекеттің шіркеуден бөлектенуі, заң алдындағы программе политической партии «Алаш» были пред- барлық діндердің бірдейлігі, барлық діни оқулардың ложены отделение церкви от государства, равенство насихатталу бостандығы, Қазақстанда жеке мүфти- всех религии перед законом, свободная агитация всех яттың құрылу мәселелері ұсынылды. Съездге Әлихан форм религиозного обучения, создание отдельного Бөкейханов Ғұмар Қарашты қазақ зиялылары ара- муфтията в Казахстане. Алихан Бокейханов пригла- сындағы үлкен бедел иесі санап, съезд жұмысына сил участвовать в работе съезда Гумара Караша как қатысуын өтінеді. Сондай-ақ, Мұстафа Шоқай, Халел человека, обладающего большим авторитетом среди және Жаһанша Досмұханбетовтар де осы съезге ар- казахской интеллигенции. Также были специаль- найы шақырылады. но приглашены на съезд Мустафа Шокай, Халел и Зерттеуші М.Ысмағұловтың газет хабарына сүйе- Жаһанша Досмуханбетовы. Исследователь М. Исма- ніп келтірген мына дерегінде Орынбор мүфтилі- гулов основываясь на газетном сообщении отмечает, гінің қази қызметінде жүрген Ғұмар Қараш съезд что Гумар Караш, служащий в Оренбургском муф- жұмысына ерте келген: «Съезд алдында Уфадағы тияте казием, активно участвовал в работе съезда: Гұмар әл-Қараши тарапынан қысқаша шебер до- «Перед съездом Гумар Караш из Уфы вкратце сделал клад оқылды», – деп жазады Ф.Садоқов деген автор. хороший доклад»,- пишет Ф. Садоков, автор газетного – Кеше Қазақ Һәм өзбек шәкірттері жиылып, бұ сообщения.- «Вчера казахские и узбекские учащиеся хақында бірқатар пікір алысулар болған екен». собравшись, обменялись мнениями по этому поводу». Дегенмен, Ғұмар Қараштың 1917 жылы 21-26 шіл- Однако, сведения об участии Гумара Караша в ра- боте Первого Общеказахского съезда, прошедшего в деде Орынборда өткен Бірінші жалпықазақ съезді- Оренбурге с 21 по 26 ноября 1917 года, отсутствуют. А не қатысқандығы туралы деректерде кездеспейді. по мнению ученого Кабиболлы Сыдыкова, накануне Ал, ғалым Қабиболла Сыдықовтың жазуынша, Қазан Октябрьской революции он находился в городе Уфа, төңкерісі қарсаңында ол Уфа қаласында болып, онда где работал в религиозном центре, в отделе помощи діни орталықтың жоқ-жітік, кемтар, жетім балаларға обездоленным детям, детям-инвалидам и сиротам: жәрдем беру бөлімінде қызмет еткен: «Революция «Когда началась революция, Гумар Карашев был в басталған кезде Ғұмар Қарашев Уфада болатын. Ол Уфе. Он там возглавлял IV отдел муфтията (центр ре- сондағы мүфтияттың (діни мекемелер орталығы) IV лигиозных учреждений). Задача отдела – оказание бөлімін басқарды. Бөлім міндеті – медресе шәкірттері помощи учащимся медресе, обездоленным детям, а мен жоқ-жітік балаларға жәрдем беру, оларды оқыту также организация их обучения». шараларын ұйымдастыру еді». На открытии Второго Общеказахского съезда Ал, Екінші жалпықазақ съездінің ашылу күні Гумар Караш наряду с Алиханом Бокейхановым, Ғұмар Қараш Әлихан Бөкейханов, Халел Досмұ- Халелом Досмуханбетовым, Азимханом Кенесары- ханбетұлы, Әзімхан Кенесарыұлымен бірге съезд улы был выбран заместителем председателя съезда төрағасы Б.Құлмановтың серігі (орынбасары) болып Б.Кулманова. Скорее всего, высказывание известного сайланады. Белгілі жазушы Сәбит Мұқановтың «Омар писателя Сабита Муканова о том, что: «Омар – был – Алашорда партиясының үкімет молдасы болды» де- правительственной муллой Алашординской партии» гені оның осы кезеңін меңзей айтылған сөз болса ке- связано с этим событием. Сакен Сейфуллин в своей рек. Сәкен Сейфуллин де: «Тар жол, тайғақ кешу» кіта- книге «Тернистый путь» также пишет о том, что: «Од- бында: «Сиез төрағасының төрт серігінің бірі – Омар ним из четырех заместителей председателя съезда Қарашұлы», – деп айтады. был Омар Карашулы».

120  Алашорда үкіметінің Бас кеңселерінің бірі. Х.Омаровтың фотосы. Семей. 2008 жыл.

 Одна из главных канцелярий правительства Алаш. Снимок Х.Омарова. Семей. 2008 год.

 One of the main offices of Alashorda government. Photo of H.Omarov. Semey. 2008 year.

 Алашорда мәжілістері өткен Ғ.Молдабаевтың үйі. Қазіргі М.Әуезов және Алаш мұражайы. Семей.

 Дом А.Молдабаева, в котором проводились собрания алашординцев. Нынешний музей М.Ауезова и музей Алаш. Семей.

 The house of A.Moldabayev, who held the meetings in Alashorda. Modern M.Auezov and Alash Museum. Semey.

 Алаш автономиясының астанасы Алаш қаласының жоспары. Алаш. 28 қараша, 1916 жыл.

 План столицы автономии Алаш – города Алаш. Алаш. 28 ноября 1916 года.

 The plan of the Alash city the capital of Alash autonomy. Alash. November 28, 1916

121 122  І Алаш Далалық атты әскер полкінің штампы. Алаш қаласы.

 Штамп І Алашского степного военно-конного полка. Город Алаш.

 Stamp of the I Alash field cavalry regiment. Alash town.

 Алаш автономиясының Батыс бөлігін басқару жөніндегі бөлім орналасқан ғимарат. Жымпиты кенті.

 Здание, в котором располагалось отделение по делам управления Западного региона автономии Алаш. Город Жымпиты.

 The building located on the western part of Alash Autonomy is a managment department. Zhympity settlement.

 1918 жылы Қаратөбе съезі өткен ғимарат.  1918 жыл. Ұлттық милиция бөлімінің штампы.  Здание, в котором в 1918 году состоялся  1918 год. Штамп отделения народной милиции. Каратюбинский съезд.

 1918 Stamp of the National Police Office.  The building that where the congress was held in 1918.

123 АЛҒАШҚЫ ҚАЗАҚ ҚАЗИЫ ПЕРВЫЙ КАЗАХСКИЙ КАЗИ THE FIRST KAZAKH KAZI

Ғұмар Қараш (1875-1921)

ұмар Қараш 1875 жылы умар Караш родился в ішкі Бөкей ордасындағы 1875 году в местности Кы- he Gumar Karash was born ҒҚырқұдық деген жерін- ркудык на территории Бо- Tin the center of Bukey де дүниеге келген. Ауыл мол- Г кейской орды. Учился грамоте у hord, in the place named дасынан хат танығаннан кейін, аульного муллы. Затем обучался Karakudyk in 1875. After learning Жалпақталдағы Ғ.Ғәлікейұлының и совершенствовал свои знания в the basics of reading from the auls’ медресесінде оқып, білім жетіл- медресе Г.Галикейулы, находив- mullah, he studied in the madrasah діреді. 1902-1910 жылдары жиған шееся в Жалпактале. 1902-1910 of G.Galikeiuly in Zhalpaktal. білімімен ауылында, Тіленші- годы учил детей в родном ауле With the knowledge gained there, сайда бала оқытуға кіріседі. Сол Тиленшисае. В эти же годы по при- he started to teach children in шамада әйгілі Шәңгерей Бөкей- глашению знаменитого Шангерея Tilenshisai between the 1902-1910 ұлының шақыруымен Көлборсыға Бокейулы едет в Кольборсы в ка- мүғалім болып келеді. Жаңалыққа years. On that time he came to честве учителя. Сторонник всего Kolborsy as a teacher by request of жаны құмар, имандылық пен нового, но в то же время поддер- Shangerei Bokeiuly. Loving the news, дәстүрдің жібін үзбеген әдеби орта живающий веру и традиции, он қалыптастыруға себепші болады. способствует формированию ли- he became the reason of forming the Қайраткер 1907 жылдан бастап та- тературной среды. С 1907 года на- literal atmosphere without crossing тар және қазақ тіліндегі мерзімді чинает публиковать статьи в пери- the line of morality and traditions. In басылымдарға мақала жариялай одических изданиях на татарском 1907 he began to publish articles in бастайды. и казахском языках. Kazakh and Tatar periodicals.

124 1911-1913 жылдары алғаш Ор- 1911-1913 годы он участвовал в In 1911-1913 he helped with дада, кейін Оралда басылған «Қа- издании газеты «Казахстан», в рас- publishing and raising political and зақстан» газетін шығаруға, оның крытии ее политико-культурного cultural potential of the newspaper саяси-мәдени әлеуетін көтеруге потенциала сначала в Орде, затем «Kazakh» first printed in Orda and атсалысты. Осы кезеңде қазақтың в Уральске. В этот период увиде- then in Ural. He published such books саяси көзін ашатын, рухани бай- ли свет его книги – «Ойға келген as «My thoughts», «Bala tulpar», пікірлерім», «Бала тұлпар», «Аға ытатын «Ойға келген пікірлерім», «Aga tulpar», «Swallow», «Carving», тұлпар», «Қарлығаш», «Өрнек», «Бала тұлпар», «Аға тұлпар», «Қар- «Tumysh», «Badel Hadji» which лығаш», «Өрнек», «Тумыш», «Бәдел «Тумыш», «Бәдел қажы», духовно was helpful to Kazakhs’ to enrich қажы» атты кітаптары жариялана- обоготившие, определившие по- themselves spiritually and gave ды. Ол Ғабдолла Мүштақ (Алланың литические взгляды казахов. Под зерделі құлы) атты бүркеншікпен псевдонимом Габдолла Муштак some information on politics. He was «Айқап» журналы мен «Қазақ» им был опубликован ряд статей в writing the articles for the journal газетіне мақалалар жазып тұр- газете «Қазақ» и журнале «Айқап». «Ailkap», and for the newspaper ды. Орынборда «Шайыр...» және В Оренбурге он опубликовал сбор- «Kazakh» with the nickname «Көксілдер...» атты жинақ шығар- ники «Шайыр...» и «Көксілдер...». Gabdolla Mushtak (Intelligent slave ды. Гумар Караш был писателем, of Allah). He released the collection Ғұмар Қараш – ұлт идеясын последовательно и систематиче- «Shaiyr…» and «Koksilder…» in көтеру мен елшілдік мәселесін ски обращающийся к проблеме Orenburg. талдап-таразылауды бірізді және национальной идеи и привер- The Gumar Karash was the writer женности к своему народу. Он жүйелі жазған қаламгер. Ол XIX who wrote about raising the idea of был хорошо знаком реформами ғасырда мұсылмандық Шығысқа nation and patriotism, in a logical ерекше серпін берген Мысыр Мухамеда Абдо, главного муф- тия Египета, идеи которого дали order. He was aware of reforms of мүфтиі Мұхамед Абдо мен пәлса- новый импульс мусульманскому Egyptian mufti Mohammed Abdo пашы Жәлелатдин Афғани рефор- Востоку ХІХ века, а также фило- and philosopher Zhalelatdin Afghani маларынан хабардар еді. Мыса- софа Джамал ад-дина аль-Афгани. who spurt the Islam to the East in лы, ол 1910 жылы жарық көрген Например, в своем философском the XIX century. For example, in his «Ойға келген пікірлерім» атты произведении «Ойға келген пікір- philosophical work «My thoughts» пәлсапалық еңбегінде Мысырда лерім», опубликованного в 1910 оқыған, бірақ ізденгісі келмеген published in 1910, he wrote: «You году, он пишет о том, что одному should have read the tafsir of the бір мұғалімге: «Рух туралы төрт учителю, обучавшегося в Египте, кітап оқығаннан гөрі Мухаммед surah «Al-Baqarah», written by но не любознательного, сказал: Mohammaed Gabdu, rather than Ғабдудың (Абдо) «Бақара» сүресі «Лучше прочитать комментарии reading four books about the spirit» туралы тәпсірін оқығаның дұры- Мухаммада Габдулла (Абдо) к суре сырақ шығар», – деп айтқанын «аль-Бакара», чем читать четыре said Gumar to a teacher who didn’t жазады. Әлбетте, Ғұмар бүл жер- книги о духе». Очевидно, что здесь want to search and learn. Obviously, де басты ислам кітаптарын оқы- Гумар не предлагает отказаться от Gumar doesn’t say to not read the ма деп түрған жоқ. Оның айтпағы чтения основных исламских книг. major Islamic books. He wanted to – канондарды таптаурын етпей, Он имеет в виду обновление и рас- say that the idea wasn’t to reduce the тазарту һәм тарату турасында бо- пространение ислама, не превра- value of canons but to renew them лып отыр. Осы ретте рухты оңалту щая каноны в стереотипы. В связи and to distribute. The most valuable мәселесін түбірлеп зерделеген Ғұ- с этим очень важны идеи Гумара thoughts of Gumar, was connected мардың ойлары аса бағалы. Қай- о совершенствовании духа. В сво- with the comprehension of the issue раткер ғалым: «Өрнек» аталынған ей работе «Өрнек» ученый-обще- of improving the spirit. He wrote in еңбегінде: «Адамдар әр ісінде ственный деятель пишет: «Если his book named «The pattern»: «The Алланың көрсеткен жолымен люди в каждом своем поступке person is not considered as obeyed to жүрмесе, яғни себебіне кіріспесе, не следуют по указанному пути Allah, if he doesn’t follow the right ыждағат етпесе, ғылым-әнер үй- Аллаха, то есть не ищут причину, реніп, орнына қолданбаса, ол адам не проявляют усердие, не изучают path shown by Allah in his every step, иман келтіріп, бой ұсынған болып науки и искусства, не используют if he didn’t comprehend the reasons, шықпайды. Бұл екпей егін күту их к месту, то это превращается if he didn’t show the diligence, if he һәм әкесіз перзент үміт ету секілді в нечто, что похоже на ожидание learns science and art but doesn’t нәрсе», – дейді. урожая без посевной и ребенка без use it. It’s as if waiting for the harvest участие отца». without planting it, or to waiting for a child without the father».

125 Дегенмен, түптің түбінде However, in 1918 after noticing Кеңес үкіметінің жеңістік бермей- that Soviet government will not тінін байқаған Ғұмар 1918 жылы Однако, увидев, что Советская give victory to «Alash» government «Алаш» үкіметі жаппай мойында- власть будет настаивать на своем, that were trying to make mass в 1918 году Гумар Караш оставил тып жатқан діни мансабын тастап, recognition of the religion,Gumar духовную карьеру, повсеместно елге қайтады. Ордадағы педтехни- left his religious position, and then кумда сабақ беруге ккірісіп, жаңа признаваемая благодаря прави- тельству «Алаш», и вернулся в род- returns to the country. He was forced кезеңді жақтауға мәжбүр болады. to be in favor of new period, and Ғұмар Қараш өзге Алаш зиялыла- ной край. Он начал преподавать started teaching in the pedagogical ры секілді жаппай репрессиялау в педтехникуме, находящегося school of Otyrar.As other members кезеңіне дейін өмір сүрмеді, қапи- в Орде и был вынужден поддер- яда жау қолынан мерт болды. Көзі живать новый строй. Если он был of Alash, he didn’t live until the тірі тұрса, оның да «Халық жауы» бы жив, то оказался бы в числе mass repression, but was suddenly болып, атылып кететіні сөзсіз еді. «Врагов народа». Хотя Советская killed by the enemies. There is no Өйткені, оның өзін қараламаса власть не обвиняла его самого, его doubt that if he was alive he will be произведения, стихи, книги были да, Кеңес үкіметі артында қалған too considered as the «Enemy of the репрессированы. В 1930-е годы сөзін, өлеңдерін, кітаптарын ре- people». Because, even he himself его называли поэтом-муллой, прессиялады. Оны 1930-жыл- wasn’t slandered, Soviet government воспевающий идеи Алашорды. дары молда-ақын, Алашорда- repressed his poems and books. In В своей книге «Тернистый путь» ның жыршысы деп атады. Сәкен Сакен Сейфуллин отмечает, что: 1930thhe was named «Mullah writer» Сейфуллиннің «Тар жол, тайғақ «Омар Карашулы воспевая лозун- and «poet of Alashorda». The Saken кешу» кітабында: «Қарашұлы ги «Алаш», написал книгу. Если я Seifulin in his book «Thedifficult Омар «Алаш» ұранын жыр қылып, не забыл, она называется «Терме». path» wrote: «The Karashuly Omar кітапша жазып шығарды. Ұмытпа- В книге он с похвалой отзывается made an epos from «Alash’s» motto сам, кітапшасының аты «Терме» об Алекене (Алихан Букейханов)». and wrote a book about that. If I’m еді. Кітапшасында Әлекеңді (Әли- not mistaken this book is called «The хан Бөкейхан) мақтайды», – дейді. terme». In his book he praises Aleken (Alikhan Bokeikhanov)».

 Ғұмар Қарашұлының 1918 жылы Уфа қаласында басылған «Тұрымтай» кітабы.

 Книга «Тұрымтай» Гумара Карашулы, изданная в 1918 году в Уфе.

 The Gumar Karashuly’s book «Turymtai» published in Ufa in 1918.

126  Ғұмар Қарашевтың «Айқап» журналының 1912 жылғы №10 санында жарық көрген мақаласы.

 Статья Гумара Карашулы, опубликованная в 1912 году в 10 номере журнала «Айқап».

 The Gumar Karashev’s article «Aykap», issue number 10, 1912.

Ал, 1932 жылы «ХХ ғасырдағы А в 1932 году Сабит Муканов в қазақ әдебиеті» атты мақала- своей статье «Казахская литера- And in 1932 in the article «the сында Сәбит Мұқанов Ғұмардың тура ХХ века» проводя весьма по- twentieth century Kazakh literature» жазғандарына біршама оң талдау ложительный анализ произведе- Sabit Mukanov come to make some жасай келіп, кітабы туралы: «Өр- ниям Гумара, критикует эту книгу positive analysis of the Gumars’ нек» қазақтың жаңа байларының таким образом: «Өрнек» - первая writings, and make a comment on сойылын соққан шығармашылар- религиозная книга, выпушенная дың қаламынан прогресс есебін- за счет прогресса из пера авторов, his book» The pattern» as: this was де шыққан бірінші дін кітабы еді. сторонников новых богачей. Все the first religious book considered as Бұдан кейін дін мәселесіне кітап националисты, писавшие о про- the progress among the rich Kazakh жазған ұлтшылдардың бәрі осы блеме религии позднее, углубили authors. All the patriots who had «Өрнекте» қозғалған мәселелерді то, что было затронуто в книге written about religion, deepened the тереңдетті», – деп сынайды. «Өрнек». issues raised in the «The pattern».

127 КЕҢЕСТІК ЖҮЙЕНІҢ КЕРІ ӘСЕРІ ПАГУБНОЕ ВЛИЯНИЕ СОВЕТСКОЙ СИСТЕМЫ THE PERNICIOUS INFLUENCE OF THE SOVIET SYSTEM

917 жылғы оқиғалар мұсылмандардың сая- байланыстыратын болған. Араб жазуы көптеген ға- си қызметінің жандануына жәрдемдесті. Қа- сырлар бойы діни топтардың қасиетті құралы болып 1зақстанда – «Алаш Орда», Өзбекстанда – «Кіші келді. Қазақтардың басым көпшілігі арасында дін қы- бұхарлықтар» партиясы, Әзербайжанда – «Муссава- зметкері Алланың ілтипаты ауған адам ретінде зор ти» және басқа да партиялар құрылып, белсенді түр- кұрметке иеленді. Алайда, жаңа әліпбиге көшкеннен де жұмыс істеді. Ал, Қазан төңкерісі Исламның ірге- кейін дін басылар өздерінің рухани ахуалға ықпалын тасын айтарлықтай қатты шайқалтты. 1920 жылдың едәуір жоғалтты. Мешіт «мәдени орталық» болудан ортасы мен 1930 жылдардың бас кезі аралығында қалды. Кеңес өкіметі өзінің алғашқы декреттерінің Кеңес өкіметі Ислам дініне қатысты аса қатаң саясат бірімен мұсылман дінбасылары пайдаланып келген жүргізді. Діни қауымдардың үйлері тонала бастады. артықшылықтардың күшін жойды. Мешіттердің жап- Мешіттер мен діни мектептер жабылып қалды, ша- пай жабылуы, мұсылмандар қауымдастықтарының риғат соттарына, діни мекемелерге, мұсылмандар- қудаланып таратылуы мұсылмандық білім беру жүй- дың қасиетті орындарына қажылық сапармен баруға есінің күйреуіне апарып соқты. тыйым салынды. Әсіресе, ауылдық жерлердегі мешіт- Қазақтардың тұрмыс салттарының өзгеруі діни тердің көбі мектептерге, клубтарға, дүкендерге не- дәстүрлердің шектелуіне және халықтың басым месе жәй ғана шаруашылық қоймаларына айналды. көпшілігі арасында атеистік дүниетанымның қа- Мешіттердің қалай тоналғаны, ұрланғаны жайында лыптасуына алып келді. Соған қарамастан отба- көптеген оқиғалар аян. Діни қызметкерлер қудала- сылық-тұрмыстық деңгейде тұншықтырылған діни нып, оларға сатқындық жасап, дүрбелең туғызды, ре- наным-ұғымдар мен салт-дәстүрлер қазақ қоғамында волюцияға қарсы қимыл-әрекеттерге қатысты деген жалғасын тапты. айып тағылды. Кеңес өкіметі өз азаматтарына ождан және діни Кеңес өкіметі билік құрған жылдары Одақтың сенім бостандығын салтанатты түрде жариялай оты- басқа да көптеген халықтары сияқты қазақтардың да рып, сонымен қатар, ымырасыз атеистік саясат та бұдан бұрын талай халықтардың тұрмыс бейнесін ай- жүргізді, ол дінге қарсы күресте тағылықтың шек- қындап келген талай ғасырлық таза патриархалдық тен шыққан үлгісін көрсетті, мораль мен құқықтың өмір салттары кейде күшпен талқандалды. барлық нормалары ашықтан-ашық аяққа басыл- 20-шы жылдардың соңы мен 40-шы жылдардың ды. Мешіттер мен шіркеулерді талқандап, қасиетті басында орын алған араб әрпінен алдымен латын, ал Құрандар мен діни кітаптарды өртеді. сонан соң орыс алфавитіне ауысуға ұласқан ақсүйек- 1962 жылы республика бойынша барлығы 25 мешіт тік білім алуға көшу үрдісі үлкен рөл атқарды. Ислам ғана болған. Оның алтауы Шымкент облысында, Се- дәстүрлі түрде тараған басқа да елдердің халықтары мейде – үшеуі, қалған бес облыста екіден, қалғанда- сияқты қазақтар арасында да мұсылман ілімі араб рында бірден, мешіттер тек Шығыс Қазақстан облы- тіліне тығыз байланысты болған еді. Араб тілі, әсіресе, сы мен Қостанай облысында болмаған. Революцияға араб кітаптарындағы білім-танымдар, діни тұрпатта дейін бір ғана Түркістанда 200 мешіт, бірнеше медре- болмағанның өзінде де исламға қатысты деп ұғы- селер жұмыс істесе, 1960 жылы мұнда бір ғана мешіт нылып келді. Исламды қабылдаған Иран және Түркия жұмыс істеп, жұма намазға 260-300 ғана діндарлар халықтары сияқты қазақтар да араб тілін міндетті қатысып тұрған. түрде ислам дәстүрлерімен және мінәжат етумен

128 роисшествия 1917 года помогли возродить- Среди основного большинства казахов человек, ся политическим работам мусульман, а Ок- который являлся религиозным просвятителем, поль- Птябрьская революция изрядно пашатнула зовался уважением и считался удостоеным особого основы Ислама. Между 1920 и 1930 годами советская внимания Аллаха. Но с переходом на новую писмен- власть проводила строгую политику касательно Ис- ность религиозные деятели потеряли силу своего ламской религии. Создавались и активно работали влияния. Мечеть перестала быть «культурным цен- в Казахстане – «Алаш Орда», в Узбекистане партия тром». Советская власть упразднила своими первыми – «Малые Бухарцы», в Азербайжане - «Муссавати». декретами те особенности и привелегии, которыми Начался грабежь домов религиозных ячеек. Закрыва- пользовались священнослужители. Массовое закры- лись мечети и религиозные школы, суд шариата, ре- тие мечетей и гонения мусульманского сообщества лигиозные организации, запретили посещать святые привело к распаду мусульманской системы образо- места и место паломничества. В вчастности наблю- вания. далось, как аульные мечети в основном переобору- Изменения обычаев быта казахов привело к огра- довались в школы, клубы, магазины или же обычные ничению религиозных традиций и формированию склады для хозяйства. Известно множество случаев атейстического мировозрения среди большинства воровства и ограбления мечетей, гонений религиоз- населения. Не смотря на это заглушенные на семей- ных проповедников якобы они предатели, которые но-бытовом уровне религиозная вера и обычаи на- участвовали и организовывали движения против ре- шли свое продолжение в казахском обществе. волюции. Советская власть, торжественно объявляя своим В годы, когда устанавливалась советская власть, гражданам о свободе вероисповедания и совести, многие народы, в том числе и казахи, соприкосну- вместе с этим проводила непримиримую атейсти- лись с силой разрушения традиционного уклада сво- ческую политику, она показала пример крайнего ей жизни. Большую роль сыграл процесс, который варварства в борьбе с религией, все нормы морали и повлек за собой гонку за светским образованием по- права были в открытую растоптаны. Были разгромле- сле перехода между 20 и 40 годами с арабской пись- ны мечети и церкви, сожжены кораны и религиозные менности на латиницу, а после на кирилицу. Казахи книги. как и другие мусульманские народы традиционно В 1962 году по республике было всего 25 мече- имели тесную связь с исламскими знаниями и араб- ти. Из них шесть в городе Шымкент, в Семее – три, в ским языком. Местами арабский язык в книгах не остальных пяти областях по две, в остальных по од- был религиозного характера, но воспринимался как ной, мечетей не было только в Восточно-Казахстан- приобщенное к исламу. Казахи воспринимали араб- ской области и в Костанайской области. До револю- ский язык как связующее звено с исламскими тради- ции работали только в одном Туркестане 200 мечетей циями и богослужением, как это было у принявших и несколько медресе, на пятничном намазе участво- ислам народов Ирана и Турции. Арабская писмен- вали всего лишь 260-300 верующих. ность многие столетия была священным мостом, объ- единяющим религиозные группы и учения.

129 he events of 1917 helped to renew the political even if they don’t have anything related to religion. As Tactivity of Muslims. There were established in the Iran and Turkey who had accepted Islam, Arabic such parties as «Alashorda»- in Kazakhstan, language to Kazakhs too certainly had links with Islamic «Kishi bukharalytar» - in Uzbekistan, «Mussavati» traditions and prayer. For many centuries Arabic writings - in Azerbaijan, which were working actively after were the sacred instrument for religious groups. Among establishment. But, the October revolution weakened the the majority of Kazakhs, Mullah was considered as the basis of Islam. During the mid of 1920 and beginning person who get the Allah’s grace and great honor among of 1930the Soviet Union conducted a very strict policy the others. After shifting to new alphabet Mullahs lose against Islam. The homes of religious communities their spiritual influence. Mass closing of mosques, and began to be robbed. The mosques and religious schools persecution of Muslim communities led to the dissolution were closed, andit was also prohibited to Muslim to and downfall of the Muslim education system. pilgrimageto the Sharia courts, religious institutions, in Changing the lifestyle of the Kazakhs has led to the order to visit the holy places. Especially the mosques in restriction of religious traditions and the formation of the villages were turned into schools, clubs, shops or to a atheistic outlook among the majority of the population. just household barns. There were many stories about how In spite of this the depressed religion-concepts, traditions mosques were robbed. The mullahs were persecuted and and customs found their continuation in the Kazakh betrayed, they were incriminated of participating to the society on family-household level. actions against the revolution. The soviet authorities apart from solemnly During the reign of the Soviet Unionthe patriarchal proclaiming their citizens freedom of conscience and way of lifewhich was forming for many centuries and religion, it underpinned uncompromising atheistic which defines the life of Kazakhs as the life of many other policies, which demonstrated an example of excessive peoples of the Union were destroyed by the force. barbarity in the fight against religion, and all norms of The shift from Arabic letters into Latin, and then morality and law were openly exposed. Mosques and to the Russian alphabet which took place at the end of churches were damaged; holy Koran and religious books the 20-ies and at the beginning of 40-ies played a big were burned. role in the process of transition to secular education. In 1962 there were only 25 mosques in the Republic. As in the other countries where Islam was traditionally Six of them were in Shymkent, three in Semipalatinsk, spread, the Muslim doctrine in Kazakhstan too, was two in the other five oblasts, just one in the remained closely related to the Arabic language. The Arabic regions, and only in the East Kazakhstan region and language, especially, the perception of knowledge of the Kostanay region there were not any mosques. Until the Arabic books, was considered as they refer to the Islam, revolution, there were 200 mosques just in one Turkestan and several medreses worked there, but in 1960 there was only one mosque, and there were 260-300 religious people coming to the Friday prayers.

130  EKR, the mosque «Akkol» in Beskaragai region was erected by the Tatar merchant, Sultan hajji Fazylbekov in 1905-1907. The unusually beautiful architectural building was built without a nail, and was used as a mosque until the 1918. During the Soviet period, it was used first as the house of culture, and then was tripgformed into a school and a library. Even some of the villagers were able to keep their ancient historical place as a barnyard.

 ШҚО, Бесқарағай ауданындағы «Ақкөл»мешітін 1905-1907 жылдары татар көпесі Сұлтан қажы Фазылбеков салдырғанн. Шегесіз тұрғызылған ерекше сәулетті ғимарат 1918 жылға дейін мешіт қызметін атқарған. Кеңестік кезеңде мәдениет үйі, одан мектеп, кітапхана мекемесіне айналдырылған екен. Тіпті, ауыл тұрғындарының кейбірі көне тарихи орынды мал қора етіп де ұстаған.

 Мечеть «Ақкөл» в районе Бескарагай ВКО, построенная на средства татарского купца Султан хаджи Фазылбека в 1905- 1907 годы. Здание, возведенное без гвоздей, служило мечетью до 1918 года. В советский период это здание использовалось как дом культуры, школа, библиотека. Некоторые из жителей аула использовали историческое здание под загон для скота.

131  Ақтөбе облысының Темір ауданындағы Ахмет қалпе мешітін 1905 жылы көпес Мәжит Батхуллин салдырған. Кеңес өкіметі кезінде көне ғимарат интернаттың жатақханасы қызметін атқарды.

1958 жылғы 28-қарашадағы КОКП Орталық комитеті Президиумының қаулысымен «Әулие жерлер деп атала- тын орындарға баруды тоқтату шара- лары туралы» шешім қабылданып дін- ге сенушілердің «қасиетті орындарға» (бұлақтар, үңгірлер, мазарлар) барып түнеуіне тыйым салынып, ол жерлерді жаппай жабу орын ала бастайды. Қа-  Мечеть «Ахмета калпы» в Темировском районе Актюбинской области была построена в 1905 году зақстанда тіркелген 26 «қасиетті орын- купцом Мажитом Батхуллиным. В период советской ның» 1959 жылы 13-і жабылған. Ал, власти историческое здание использовалось в качестве Оңтүстік Қазақстан облысындағы 1958 общежития интерната. жылғы тізім бойынша 16 «қаситетті ма- зардың» 1960 жылы 14-і жабылып, 1964 жылы бірде-біреуі қалмаған. Олардың кейбіреулерін трактормен талқандап, кірпіштерін бастықсымақтар шошқа қора салуға таратып әкеткен. Осылай- ша, қазақ халқы үшін киелі де қасиетті орындар ұстағанның қолында, тісте- геннің аузында кеткен.

 The Ahmet kalphe mosque in Temir district of Aktobe region, was built by merchant Mazhit Bathullin in 1905. During the Soviet era, the old building served as a boarding school.

132  Архиерей үйі. Алматы қаласы.

 Дом Архиерея. Город Алматы.

 The house of the Archeirei. Almaty city.

 1884 жылы салынған Бірінші кафедральды соборы.

 Первый кафедральный собор города Верного, построенный в 1884 год.

 The first cathedral was founded in 1884 in Vernogorsk.

 Порковская шіркеуі.

 Покровская церковь.

 Pokrovskaya Church.

133 28 ноября 1958 года по решению о запрете и за- Decision of the Presidium of the Central Committee крытии для посещения, ночлега и паломничества of the CPSU of 28 November 1958 decided that the священных родников, пещер и могил, именуемое decision to abolish visiting the so-called «places of «О мерах по предотвращению посещения так назы- saints» and visiting and going to the night to the «sacred ваемях святых мест» Президиума центрального ко- places»(springs, caves, mazar) by religious believers митета коммунистической партии, закрыли 13 из 26 would be forbidden, and the mass closure of these places святых мест зарегистрированных в Казахстане в 1958 would begin. In 1959, the13 of the 26 of «sacred places» году. В Южно-Казахстанской области тенденция была registered in Kazakhstan were closed. In1958, according такова, что из 16 «святых могил» в 1958 году по спи- to the register of the South Kazakhstan region, the 14 of ску закрыли 14 и в 1964 году вовсе не остался ни од- the 16 «sacred mazars» were closed in 1960, and none ного подобного места. Некоторых из них разрушили of them remained in 1964. In this way, some of them при помощи тракторов, а кирпичи разобрали чинов- smashed by a tractor and their bricks were distributed ники и увезли для строительства свиноферм. Таким by so called bosses, to build up pig bars. Thus, the holy образом, как смогли так и уничтожили святые места places for the Kazakh people, transferred from one казахов. person to another.

 Райымбек даңғылы мен Қазан көшесі қиылысында салынған Алматыдағы алғашқы «Татар мешіті».

 Первая «Татарская мечеть» в Алматы, построенная на пересечении улиц Райымбека и Казанской.

 The first «Tatar mosque» in Almaty, built at the crossroads of Raiymbek Avenue and Kazan Street.

134 Халықтың рухани санасының Особому уничтожению были The eradication of thehistorical тірегі болып табылатын, көненің подвергунты памятники культу- monuments and mosques, which көзі, өркениеттіліктің ізі, тари- ры и цивилизации, исторические are the source of the spiritual хи ескерткіштер мен мешіттерді мечети, которые являлись духов- consciousness of the people, traces of жою, әсіресе, Алматы, Жезқазған, ной опорой и сознанием народа в civilizations have taken place in many Қызылорда, Маңғышлақ, Тал- Алматы, Жезказгане, Кызылорде, regions, especially, in the Almaty, дықорған облыстарында масқа- Мангышлаке и Талдыкорганской Zhezkazgan, Kyzylorda, Mangyshlak ралықпен жүргізілген. Бір ғана области. Только в одной Алматин- and Taldykorgan regions. Only in Алматы облысында мемлекет қа- ской области было 635 истори- the there were 635 рамағына алынбаған 635 ескерт- ческих памятников, которые не unregistered monuments. There кіш болған. 1960 жылы республи- были взяты под охрану государ- were opened 10 states of the public ка бойынша қоғамдық жұмыстан ства. В 1960 году по республике employees, who dismissed from босатылған қызметкерлердің 10 освободили от общественных ра- the country in 1960 (three in the штаты ашылып, (үшеуі Қаз КСР бот и открыли 10 штатных единиц Council of Ministers of the Kazakh Министрлер Кеңесінде және же- (три из них при Совете министров Soviet Socialist Republic and seven теуі облаткомдар жанында) дінба- КазССР и семеро в областных ко- near the regional councils) and they сылар мен діни қоғамдастықтар- миссариатах) для работы со свя- had strictly controlledthe execution дың Кеңес өкіметі заңдары мен щеннослужителями и строгим of Soviet laws and government өкімет қарарларын орындауын надзором над исполнением рели- resolutions by mullahs and religious қатал бақылауға алып қадағалай- гиозными объединениями реше- communities. In 1930, there were 45 тын болған. Батыс Қазақстан об- нии и указов советской власти. mosques in , лысында 1930 жылы – 45 мешіт В Западно-Казахстанской об- and in the 1960, the only mosque болса, 1960 жылғы жалғыз мешіт ласти в 1930 году было зарегистри- left. It was identified that only 100- қалып, «айт намазына» 100-150 ровано 45 мечетей, а в 1960 году 150 people attend the «Eid prayers» адам, жұма намазына 15-20 адам – одна, куда приходило на праз- and 15-20 «Friday prayers». баратыны анықталған. дичную молитву 100-150 человек, The only mosque remained Алматы қаласында 1960 жылы а на пятничную (жума намаз) 15- in Almaty in 1960, was located жалғыз мешіт қалып, ол Пуш- 20. В Алматы в 1960 году осталась in Pushkin Street №6 There were кин көшесіндегі №6 үйде орна- одна мечеть, которая расположена going 3000 people in order to pray. ласқан. Ол мешітке намазға 3000 по улице Пушкина в доме под но- The construction of a new mosque адам баратын болған. 1960 жылы мером 6. В эту мечеть на молитвы in Turkestan in 1960, after the Түркістан қаласындағы Қожа ходили 3000 человек. В 1960 году extermination of the old mosque Ахмет Яссауи кесенесінің жа- после вмешательства представи- under the mausoleum of Khoja нындағы ескі мешіттің орнынан теля из Москвы приостановлено Ahmed Yassauiwas stopped, after салынбақшы болған жаңа мешіт- строительство новой мечети вме- the intervention of the delegate from тің құрылысы Мәскеуден кел- сто старой рядом с мавзолеем Ход- Moscow. ген уәкілдің араласуынан кейін жи Ахмеда Яссауи в городе Турке- On December 17, 1971, the Council тоқтаған. стан. of Ministers of the KazSSR adopted 1971 жылғы 17-желтоқсанда 17 декабря 1971 года стал пово- a resolution «On the Protection of Қаз КСР Министрлер Кеңесінің ротным в истории охраны памят- Historical and Cultural Monuments» «Тарих және мәдениет ескерт- ников Казахстана по постановле- was the new turning point for the кіштерін қорғау жөнінде» қау- нию совета кабинета министров protection of the monumentsin лысының Қазақстандағы ескерт- КазССР по «Охрана памятников Kazakhstan. According to this reso- кіштерді қорғауда жаңа бетбұрыс истории и культуры». На основе lution, only in Kyzylorda region болды. Осы қаулының негізінде этого постановления были возвра- 14 «holy places» were relisted as бір ғана Қызылорда облысындағы щены и снова зарегистрированы в historical and cultural monuments, 14 «қасиетті орын» тарихи-мәде- госархивы только по Кызылордин- and wereraised to the state level. The ни ескерткіш ретінде қайта тізім- ской области 14 «святых мест» как religious organizations have been деліп, мемлекеттік дәреже дең- историко-культурных памятни- actively involved in this event and гейіне көтерілді. Ал, діни ұйымдар ков. Религиозные организации на have begun to fund the historical and осы шараға белсене араласа оты- данные мероприятия привлека- architectural monuments. рып, тарихи және архитектура- лись активно и вносили денежные лық ескерткіштерді қорғау қорына средства для фонда сохранения и ақша аудара бастаған. передачи исторических и архитек- турных памятников.

135 Қалжан ахун (1862-1916)

 Қалжан Бөлекбайұлы Хиуадағы діни медреседе төрт жыл білімін шыңдап, он жеті жасында айтулы «Көкілташ» медресесіне оқуға қабылданады. «Көкілташ» медресесінде он жыл, яғни жиырма жеті жасына дейін тапжылмастан білім алған Қалжан Бөлекбайұлы негізгі оқуы шариғат және заң саласын толығымен тәмамдап, оларға қоса философия, астрономия, математика, биология ғылымдарын тауыса оқып, шаруашылық басқару ісін игеріп шығады. Араб, парсы, шағатай тілдерін еркін меңгерген Қалжан атамыз сол медреседен «Ахун» атағын иемденеді. «Көкілташ» медресесінің заң факультетін 1889 жылы 27 жасында аяқтайды.

 Калжан Болекбайулы получил четырехгодичное образование в медресе Хивы и в 17 лет был принят на обучение в медресе «Кокильташ». В медресе «Кокильташ» он обучался десять лет. К 27 года Калжан Болекбайулы изучил основы шариата и права, освоил философию, астрономию, математику, биологию, обучился делу по управлению хозяйством. Калжан Болекбайулы овладел арабским, персидским и чагатайскими языками, после чего получил звание «ахуна». В возрасте 27 лет в 1889 году окончил факультет права медресе «Кокильташ».

 Kalzhan Bulekbayuly was studying at the religious school in Khiva for four years and at the age of seventeen has been accepted to the madrasa of Kokltash. The Kalzhan Bulekbaiuly, who has been educated at Kokltash madrasah for ten years, until the age of twenty-seven, completes his primary education in Sharia and Law, and studies philosophy, astronomy, mathematics, biology, economics and farmstead managment. The Kalzhan Ata, who freely mastered the Arabic, Persian, Chagatai languages, receives the title «Akhun» from that madrasa. In 1889, he graduated from the law school of the Kokltash madrasah in the age of 27.

 Қалжан ахун сағанасы. ХІХ-ХХ ғғ.

 Надгробье Калжана ахуна. ХІХ-ХХ века.

 Kalzhan Ahun gravestone. XIX-XX centuries.

136  Қалжан ахун мешіт-медресесі XIX ғасырдың аяғында салынған. Қалжан ахун Бұхарадан білім алып келіп, төменгі Сырдария аймағында өз қаражатына мешіт тұрғызады. Кейін ахунның бастамасымен 1916 жылы мешіт жобасының зерттеу нысаны болған медресе тұрғызылды. Мемлекет қорғауына алынған тарихи нысан 1922-1930 жылдары «Ақжол» мектеп-интернаты, кейін жеті жылдық мектеп қызметін атқарған. 1937 жылы совет белсенділері ғимаратты бұзып тастаған. Дін апиын деп насихатталған дәуірде Қалжан ахун мешіт-медресесінде совет үкіметінің жергілікті белсенділері шошқа да баққызған көрінеді.

 Мечеть-медресе Калжан ахуна была построена в XIX веке. Калжан ахун получил знания в Бухаре и построил на собственные средства мечеть в низовьях Сырдарьи. По инициативе ахуна в 1916 году был изучен проект мечети и при ней возведена медресе. Историческое здание, взятое под государственную охрану, в 1922-130 годы работало как школа-интернат «Ақжол», и в дальнейшем, как семилетняя школа. В 1937 году советские активисты разрушили здание.  The Kalzhan Akhun mosque-madrasah was built В эпоху, когда религию объявили «опиумом для народа», не in the end of XIX century. Kalzhan Akhun gained his исключено, что в мечете-медресе Калжан ахуна местные knowledge in Bukhara and then built a mosque at активисты советской власти разводили свиней. his own expense in the Lower Syrdarya region. Then, on the initiative of Ahoun, a madrasah was built in 1916 as a research object of the mosque project. The historic site that was under the protection of the state was used as the Akzhol boarding school and then as a seven years school in 1922-1930. In 1937 Soviet activists destroyed the building. Even in the era of religious prejudice, Kalzhan Akhun mosque and madrasah was used as the pasture for the pigs by a local activists of the Soviet government.

137  Шақпақ Ата мешіті, 1969 жыл (жаңғыртуға дейін).

 Мечеть Шакпак ата, 1969 год (до обновления).

 Shakpak Ata Mosque, 1969 (Before upgrading).

 Мешіттің кіреберісіндегі суреттер мен жазбалар  Шақпақ Ата мешітінің төбесі (аспан асты терезе).

 Надписи и рисунки у входа в мечеть.  Крыша мечети Шакпак Ата (окно под небом).

 Images and notes at the mosque entrance.  The roof of Shakpak Ata Mosque (underground windows).

 Қараман Ата мешіті. Экспедиция мүшелері. 1971 жыл.  Шақпақ Ата мешітінің ішкі көрінісі

 Мечеть Караман ата. Члены экспедиции. 1971 год.  Вид мечети Шакпак ата изнутри.

 Karaman Ata Mosque. Expedition members. 1971.  The interior of the mosque Shakpak Ata.

138 Каспий теңізінің Маңғыcтау шығанағына жақын орналасқан тау жыныстарында қашалған Шақпақ ата жерасты мешітінің кешені құрылы- сы бойынша қызықты және күрделі болып келеді. Бұл жерде Хоремнен Хазарияға, Булгарияға апаратын сау- да жолындағы айлақ болған. Мешітке кіретін басты есік жел мен теңіздің қызықты қылып өңдеген тік жартас жақтан келеді.

Подземная мечеть Шакпак ата, расположенная недалеко от Мангыс- тауского залива в Каспийском море и выдолбленная в горной породе, является интересной и сложной с точки зрения строительства. Здесь была бухта, через которую проле- гал маршрут из Хорема в Хазарию и Булгарию. Главные входные ворота мечети находятся со стороны круто- го утеса, интересный вид которому придали ветер и море.

The underground complex of the mosque Shakpak Ata is interesting and complicated, and located on the rocks of the near the Mangystau Gulf. There was a harbor of the trade route leading from Horem to Hazariya and Bulgaria. The main entrance to the mosque comes from the vertical cliffs processed by the wind and sea.

139 Строительство мечети с двумя ми- наретами в городе Семей началось в 1858 году и завершилось в 1862 году. В документе-прошении, сохранившимся в государственном историческом ар- хиве города Санкт-Петербурга, жители города Семея магометане просят по- строить вместо сгоревшей деревянной мечети каменную. Строительство этой мечети не принесет вреда городу, а на- против украсит его.

Construction of a double minarets mosque in Semipalatinsk began in 1858 and ended in 1862.In the application contained in Семей қаласындағы қос мұнара- the State Historical Archives of St. Petersburg, states that residents лы мешіттің құрылысы 1858 жылы of the city of Semey who belongs to the believe of the prophet басталып, 1862 жылы аяқталған. Muhammad (s.a.w.) ask about the construction of a stone mosque Санкт-Петербург қаласының мемле- instead of the burned wooden mosque, which will not damage the кеттік тарихи архивінде сақталған city and will beautify it. өтініш құжатта Семей қаласының Мұхамет дініндегі тұрғындары бұрын өртеніп кеткен ағаш мешіттің орнына тас мешіт салу туралы сұрай- тыны, бұл мешітті салу қалаға зиян келтірмейтіні, қайта оны көріктен- діре түсетіні жазылған.

140 Этнограф Завалишин: «Егер Ертіс жақтан қараса, ол (Семей) өте сұлу және құрылыстары да жақсы. Бірақ бұл нағыз азиаттық қала, онда екі шіркеу ғана бар, екеуі де тастан салынған, есесі- не жеті мешіт тұрғызылған, оның біреуі тастан салынған соборлы екі мұнаралы архитектурасы тама- ша мешіт, ол тек 1862 жылы ғана аяқталған», – деп жазады.

Этнограф Завалишин пишет: «Если взглянуть со стороны Ир- тыша, то он (Семей) очень красив и имеет прекрасные строения. Однако это настоящий азиатский город. В нем есть только две церк- ви построенные из камня, зато воздвигнуто семь мечетей, одна из которых из камня, соборного типа, с двумя минаретами, мечеть имеет прекрасную архитектуру. Ее строительство закончилось только в 1862 году».

 Семей қаласындағы мешіттер. ХХ ғ.

 Мечети города Семея. ХХ век.

 Mosques in Semey city. XX century.

Ethnographer Zavalishin said: «If we look at it (Semipalatinsk) from the side of the Irtysh, it’s very beautiful and its buildings are beautiful too». But it’s a real Asian town where there are only two churches, both of which are built of stone, but at the same time, there are seven mosques are built, one of which is a magnificent mosque with two towers of stone, completed only in 1862».

141 Дінге дұрыс көзқарас тек Объективный взгляд на рели- The right attitude towards 80-жылдардың аяғынан бастап өз- гию наступил с конца 80 годов. religion began to change from the гере бастады. Бертін келе «Қазақ Со временем по решению Ми- late 80’s. Lately, the resolution «On КСР мәдениет министрлігінің та- нистерства по делам культуры restoration and use of historical and рих және мәдениет ескерткіштерін КазССР «Об открытии и реставра- cultural monuments of the Ministry қалпына келтіру және пайдала- ции памятников истории и куль- of Culture of the Kazakh SSR» was ну туралы» қарары қабылданып, туры» началось восстановление adopted and many old mosques were көптеген ескі мешіттер жөнделе мечетей. В 1989 году под охрану repaired. In 1989, 724 historical and бастады. 1989 жылы 724 тарихи, государства было взято 724 исто- cultural buildings were listed and мәдени ғимараттар тізімделіп, рических и культурных памятни- taken over by the state. мемлекет қарамағына алынды. ка.

 Көпес М. Давлеткильдеевтің қаржысына 1870 № 4 жылы (қазіргі Киров ат. зауыттың аумағында) № 4 мешіт салынды.

 За счёт купца М. Давлеткильдеева в 1870 году (на территории современного завода им. Кирова) была построена мечеть № 4.

 A mosque № 4 was built (on the territory of the modern plant named after Kirov) with the help of the merchant M. Davletkildeev in 1870.

 1860 жылы көпес А. Мусатаевтың ақшасына алғашқы 2 қабатты №1 мешіт салынды (қазіргі нан зауытының аумағында).

 С 1860 года на деньги купца А. Мусатаева была построена первая (№ 1) и единственная 2-х этажная мечеть (на территории современного хлебокомбината).

 Since 1860, the first (№ 1) and the only two-storied mosque (on the territory of the modern bakery) were built with the money of the merchant A. Musataev.

№ 1

142 1938 жылы Петропавл қаласын- К 1938 году в Петропавловске By 1938 all mosques were closed дағы барлық мешіттер жабылып были закрыты все мечети. Здания in Petropavlovsk. The buildings of тынды. Құлшылық ордаларының мечетей приспосабливали под хо- mosques were adapted for economic ғимараттары басқа мақсатқа пай- зяйственные нужды, а некоторые needs, and some were completely далынып, кейбірі түгелімен жой- вовсе были уничтожены. Мечеть destroyed. The mosque № 6 was ылып кеткен. № 6 мешіт алғашын- № 6 была передана пионерскому given to the pioneer club, then to да пионерлер клубына берілсе, клубу, затем — детско-юношеской the children’s and youth sports кейіннен жастар спорт мектебіне спортивной школе. Мечети № 2 и school. The mosques 2 and 4 айналдырылған. № 2 және № 4 № 4 стали в дальнейшем подсоб- № № мешіттер өндірістік қойма ретінде ными помещениями промыш- became later auxiliary premises of пайдаланылған. Ал, № 3 мешіт пен ленных предприятий. На месте industrial enterprises. On the site of жанындағы мұсылмандар зираты разобранной мечети № 3 и при- the disassembled mosque № 3 and орнына Облыстық партия коми- легающего к нему мусульманско- the adjacent Muslim cemetery, was теті салынған. Сүріліп тасталған го кладбища располагался обком located the regional committee of № 1 мешіттің қазіргі орнында нан партии, на месте разрушенной ме- the party, on the site of the destroyed комбинаты орналасқан. чети № 1 — хлебокомбинат. mosque № 1 - the bakery.

 Көпес Бичуриннің қаржысына салынған № 5 «Дин- Мухамет» мешіті Советский мен С. Мұқанов көшелерінің қиылысында орналасқан. Қайта жөндеуден өткен ғимарат мешіттің қызметін атқарып келеді әрі сәулет ескерткіші болып табылады.

 Мечеть № 5 «Дин-Мухамет» построена на деньги купца Бичурина, находится на пересечении улиц Советской и С. Муканова. Она восстановлена и является действующей мечетью и памятником архитектуры.

 The mosque № 5 «Din-Mukhamet» is built on the money of the merchant Bichurin and located at the intersection of Sovetskaya and S.Mukanov streets.It is restored and is an active mosque and a monument of architecture.

 Жартылай қираған Касымовская мешіті – жекеменшік саунаға айналған.

 Полуразрушенная Касымовская мечеть – частная сауна.

 The dilapidated Kasymov mosque is used as a private sauna.

 1882 жылы көпес Халит Янгуразовтың қаржысына салынған № 6 мешіт ел арасында Халитовской деп аталып кеткен.

 Мечеть № 6 построена в 1882 году на средства купца Халита Янгуразова, в народе называлась Халитовской.

 The mosque № 6 was built in 1882 by the means of merchant Khalit Yangurazov, popularly called Khalitovskoy.

143 КҮРТ ЖЫЛЫНҒАН КЕҢЕСТІК ЖҮЙЕ РЕЗКАЯ ОТТЕПЕЛЬ В СОВЕТСКОЙ СИСТЕМЕ THE SUDDEN CHANGE IN SOVIET SYSTEM

арамағындағы халықтың Советской системе, которая n 1943, the Soviet system, діни сеніміне тұсау са- душила религиозные верова- which were trying to Қлып, қаншама жылдар Вния находящихся под ее вла- Iconfuse religious belief бойы «Құдай жоқ» дегенді са- стью народов, и твердившая в течение of the people under their наға сіңіруге тырысқан Кеңестік нескольких лет «Бога нет», пытаясь department, forcing them to жүйе 1943-жылы кенеттен жылы- укоренить это в сознаниях людей, в believe that «God doesn’t exist», нып сала бергендей болады. 1943 году неожиданно наступила отте- seem changing their opinion. Қылышынан қан тамған Кеңес пель. Причиной негаданной доброты One of the main reasons of the үкіметінің аяқастынан мұсылман- к мусульманам Советского правитель- Soviet government’s sympathy дарға мейірімділік таныта қалуы- ства, с чьего меча сочилась кровь, было for Muslims was the frequent ның басты себебі – соғыс дала- зачастившее поражение в поле брани defeats in the battlefield. сындағы жиілеп кеткен жеңілістер войны. Вражеские войска приблизи- The giant army of troops that болатын. Баса-көктеген жау әскері лись к Сталинграду, не давая возмож- suddenly break in, came close to Сталинград түбіне дейін келіп, ности поднять голову и на других май- Stalingrad, and did not yield on басқа майдан алаңдарында да бас данах. Иосиф Виссарионович Сталин the other front of the battlefield көтертпей тұрған еді. Тығырыққа был в тупике и, отринув коммунисти- too.The Joseph Vissarionovich тірелген Иосиф Виссарионович ческую идеалогию того времени, реша- Stalin at a dead end makes a Сталин сол кездегі коммунистік ет правильным обратиться к помощи decision to leave his communist идеологияны ысырып қойып, мусульманского общества, которое до ideology and rely on the help of қит еткен қылығы үшін қынадай этого пытался искоренить. По этой же Muslim community, whom they қырып келген мұсылман қауы- причине в 1943 году призвали в Кремль were torturing for many years. мының көмегіне жүгінуді жөн са- известного ученого выходца из узбек- That is why, in 1943, well-known найды. Осы себепті де 1943-жылы ского народа Эшона Бабахана на лич- Uzbek scholar Eshon Babakhan өзбек халқынан шыққан белгілі ный прием у главы Союза. Во время was summoned to the Kremlin, ғұлама Эшон Бабахан Кремльге приема Сталин приказывает Эшону Ба- and was in a personal reception шақырылып, Одақ басшысының бахану провести курылтай мусульман в of the Head of the Union. During жеке қабылдауында болады. Қа- городе Ташкент и создать религиозное the reception, Stalin gave the былдау барысында Сталин Эшон управление. Первый глава «Безбожного order to Eshon Babakhan to Бабаханға Ташкент қаласында мұ- общества» ценой свое- organize a Muslim congress сылмандар құрылтайын өткізіп, го «великодушия» с in Tashkent and establish діни басқарма құру жайында бұй- особым ударени- a religious administration. рық береді. «Құдайсыз қоғамның» ем объявил ве- The first head of the «godless бірінші басшысы бұл «жомарт- сомую помощь society» emphasizes that the тығының» ақысы ретінде мұсыл- со стороны honorary for this «generosity» мандар тарапынан соғыс дала- мусульман на will be the help given by Muslims сына салмақты көмек көрсетілуі поле войны. in the battlefield. тиіс екендігін ерекше екпінмен жеткізеді.

 Иосиф Виссарионович Сталин.

 Иосиф Виссарионович Сталин.

 Joseph Vissarionovich Stalin.

144 Берілген тапсырма негізінде Эшон Баба- ханның ұйымдастыруымен Қазақстан, Өзбек- стан, Қырғызстан, Тәжікстан және Түркмен- стан елдерінің беделді дін ғұламаларынан жасақталған дайындық комитеті құрылып, дереу іске кірісіп кетеді. Ұйымдастыру жұ- мыстарына сол кездегі Ресейдегі беделді дін қайраткерлері – Мұсылмандардың Орталық Діни Басқармасының төрағасы Абдуррахман Расули, Мәскеу Орталық мешітінің имамы Халил-Рахман Насретдинов, Қазан қаласын- дағы «Марджания» мешітінің имамы Қи- яметдин Қадыров секілді білікті мамандар жұмылдырылады. Осы жылдың тамыз-қы- ркүйек айларында комитет мүшелері бес республика бойынша ел аралап, алғашқы мұсылмандар құрылтайы мен құрылғалы жатқан діни басқарма туралы насихат жұ- мыстарын жүргізеді. «Алла» деген сөзі үшін атылып кеткендерді көзімен көрген халықты бұл жаңалыққа сендірудің өзі оңайға соқпай-  Ишан Бабахан ибн Абдулмажидхан – Орта Азия мен Қазақстан ды. Дегенмен, түсіндірме жұмыстары бес ре- мұсылмандарының Діни басқармасының бірінші төрағасы. спублика бойынша облыс, аудан орталықта-  Эшон Бабахан ибн Абдулмажидхан – первый председатель рында толығымен өткізіліп, құрылтайға Духовного управления мусульман Средней Азии и Казахстана. қатысатын делегаттар тізімі де түзіледі.  The first chairman of the Spiritual Administration of Muslims of Central Asia and Kazakhstan-Eshon Babakhan ibn Abdulmajidhan.

 1943 жылы 15-20 қазанда Ташкенттегі Ишан Бабаханның үйінде Мұсылман ғұламаларының бірінші құрылтайы өтті.

 Первый Курултай мусульманских улемов проходил 15–20 октября 1943 года в Ташкенте в доме Эшона Бабахана.

 The first Kurultai of Muslim Ulema was held on October 15-20, 1943 in Tashkent in the house of Eshon Babakhan.

145  Қазақ делегациясын бастап барған Абдул Ғаффар Шамсутдинов.

 Казахская делегация во главе с Абдул Гаффар Шамсутдинов.

 The person who led the Kazakh delegation-Abdul Gaffar Shamsutdinov.

 Мұсылмандардың діни басқармасы мен ревизиялық комиссияның мүшелері САДУМ пленумының отырысында. Ташкент, 1943 жыл.

 Члены Духовного управления мусульман и ревизионной комиссии во время заседания Пленума САДУМ. Ташкент, 1943 год.

 Members of the Spiritual Board of Muslims and the Audit Commission during the meeting of the SADUM Plenum.Tashkent, 1943.

Основываясь на данной задаче, под организацией On the basis of this assignment, a preparatory Эшона Бабахана создали подготовительный комитет, committee of prestigious religious scholars from состоящий из известных религиозных ученых Казах- Kazakhstan, Uzbekistan, Kyrgyzstan, Tajikistan and стана, Киргизстана, Таджикистана и Туркменистана, Turkmenistan will be established by Eshon Babakhan and комитет быстро приступает к работе. В организаци- will start their work immediately. The organizers of the онные работы были вовлечены такие высокопостав- event were the well-known specialists of Russia’s leading ленные религиозные деятели как – председатель religious figures - Abdurrahman Rasuli the Chairman of Центрального Религиозного Управления Мусульман the Central Religious Board of Muslims, Khalil Rahman Абдуррахман Расули, имам Центральной Москов- Nasretdinov the Imam of the Moscow Central Mosque, ской мечети Халил-Рахман Насретдинов, имам ме- and Kiymetdin Kadyrov, the Imam of the mosque чети «Марджания» в Казани Кияметдин Кадыров. В «Mardzhaniya» in the Kazan.In August-September of месяцах август-сентябрь члены комитета, посещая this year, members of the Committee traveled through пять республик, ведут пропагандную работу о первом five countries and gave an information about holding the курылтае мусульман и о создающемся религиозном first Muslim congress and the establishment of religious управлении. Народ видевший тех, кого за сказанное administration. It was not easy to convince the people «Алла» расстреливали, не поддавался с такой уж лег- thatsaw those, who were killed because of saying the костью пропаганде. И все же, объяснительные работы word «Allah». However, the explanatory work was held in ведутся в областях и районах по пяти республикам, five regional and district centers, and a list of delegates даже создается список делегатов в курылтай. participating in the congress was composed.

146  Эшон Бабахан және Абдул Гаффар Шамсуддинов.

 Эшон Бабахан и Абдул Гаффар Шамсутдинов.

 Eshon Babakhan and Abdul Gaffar Shamsutdinov.

1943-жылдың 15-20 қазан ара- On October 15-20, 1943, the first лығында Ташкент қаласындағы congress with the participation of Эшон Бабаханұлының үйінде 160 delegates from five аталмыш бес республика бойынша В 15-20 октября 1943 года в will take place in Tashkent in 160 делегат қатысуымен алғашқы Ташкенте в доме Эшона Бабаха- Eshon Babakhanuly’s house. At the Құрылтай өтеді. Құрылтай нәти- на проводится первый Курылтай end of the congress, the religious жесінде Орта Азия және Қазақстан с участием 160 делегатов из пяти authorities of Central Asia and мұсылмандарының діни басқар- республик. В результате Курылтая Kazakhstan were established and масы құрылып, Эшон Бабахан Аб- основывается религиозное управ- Eshon Babakhan Abdulmajidkhanuly дулмажидханұлы төраға болып ление мусульман Средней Азии was elected chairman. At the сайланады. Сондай-ақ, оған бір- и Казахстана, председателем на- same time, he was awarded the ден бес республиканың мүфтиі значается Эшон Бабахан Абдул- title of Mufti of five republics. деген атақ беріледі. Құрылтайға мажидханулы. А также ему при- The participants of the congress қатысушылардың таңдауы бой- суждают звание главного муфтия appointed Muradkhoja Salihov as ынша Мурадходжа Салихов төраға сразу пяти республик. Участники the Deputy Chairman and Eshon орынбасары, ал Эшон Бабаханұлы Курылтая выбрали заместителем Babakhanovich Ziyauddinhan was Зияуддинхан жауапты хатшы қыз- председателя Мухамоджа Салихо- appointed as the Executive Secretary. метіне тағайындалады. Сондай-ақ, ва, а на должность ответственно- In addition, the working system жаңа құрылған діни басқарма- го секретаря – Эшона Бабаханулы of the newly established religious ның жұмыс жүйесі талқыланып, Зияуддинхана. Так же обсужда- administration will be discussed and Құрылтай шешімімен 11 адамнан лись работы нового религиозного the Constituent Decision will consist тұратын басқарма және 5 адам- управления, решением Курылтая of a Board consisting of 11 persons нан тұратын ревизиялық комис- управление состоит из 11 чело- and an Audit Commission consisting сия құрылады. Әр республика век и 5 человек ревизионной ко- of 5members. As a division of бойынша діни басқарма бөлімі миссии. В каждой республике в religious authority in each republic, ретінде қазият ашылып, олардың качестве отделения управления kaziyat was opened and their heads басшылары сайланды. Құрылтай открылись казияты, были выбра- were elected. According to the шешімімен Қазақстан республи- ны их главы. Решением Курылтая decision made by congress, Abd al- касының қазиы болып Абд әл-Ғаф- первым кази республики Казах- Gaffar Shamsutdinov was appointed фар Шамсутдинов, Өзбекстанға – стан стал Абд аль-Гаффар Шам- the first kazi of the Republic of Эшон Бабахан, Тәжістанға – Салех сутдинов, в Узбекистане – Эшон Kazakhstan and Eshon Babakhan Бабакалан, Қырғызстанға – Олим- Бабахан, в Таджикистане –Салех in Uzbekistan, Saleh Babakalan in хан Тура Шакир, Түркменстанға – Бабакалан, в Киргизстане – Олим- Tajikistan, Olimkhan Tura Shakir Анна Ишан тағайындалады. хан Тура Шакир, в Түркменстане – in Kyrgyzstan and Anna Ishan in Анна Ишан. Turkmenistan.

147 Бес күн ішінде барлық жұмыс В течение пяти дней все си- The announcement of the call жүйесін талқылап, бес республи- стема работы проходит через об- for the Muslims of the Soviet Union ка ғұламаларының басын қосқан суждение, главным решенным во- wasone of the most important issues Құрылтайда атқарылған басты ша- просов в Курылтае, объеденившем that bring together scientists from руалардың бірі – Кеңес үкіметі мұ- религиозных ученых пяти респу- five republics and and from behind сылмандарына арналған Үндеудің блик, это – объявление Обращения which theymake discussion about жариялануы еді. Сталин жүктеген мусульманам Советского прави- the entire system of work in five негізгі тапсырма да осы болатын. тельства. Это и было основной за- days. The main task of the Stalin was «Біздің қадірлі бауырларымыз дачей данной Сталиным. also the same. бен ұлдарымыз! Біз, мұсылман «Наши почетные братья и The appeal with the writing ғұламалары және Өзбекстан, Қы- сыны! Мы, мусульманские ученые «Our dear brothers and sons! We, рғызстан, Тәжікстан, Түркменстан и от имени мусульман Узбекиста- Muslim scholars on behalf of all және Қазақстан мұсылмандары- на, Киргизстана, Таджикистана, Muslims of Kazakhstan, Uzbekistan, ның атынан сіздерге Үндеу жа- Туркменистана и Казахстана шлем Kyrgyzstan, Tajikistan, Turkmenistan риялаймыз! Зұлым басқыншы- вам свое Обращение! Сражайтесь announcing an appeal! Fight like the ларға қарсы айбатты арыстандай бесстрашно против нечестивых lion against the enemy! The sons of шайқасыңдар! Барша халықтың завоевателей! Сыны всех народов, all the nations should fight side by ұлдары бір сапқа тұрып, жауыз встаньте все в один строй, сотрите side, and to put the end to the terrible фашисттерді жер бетінен жойып с лица земли зло – фашистов! Не fascists! Do not let to trample every жіберіңдер! Туған жеріміздің әр- дайте им растоптать и пяди род- inch of our earth and strengthen бір сүйемін жау аяғына таптатпай, ной земли, держите строй крепко! your ranks! We ask all believers to қатарларыңды қатаң тәртіппен Всех верующих призываем молит- pray to Allah, asking for help and шыңдаңдар! Барлық иман кел- ся Аллаху, просить о победе!» Этот victory!» was distributed throughout тіргендерді Аллаға жалбарынып, текст Обращения через несколько the entire front and throughout the әскерімізге жар болып, жеңіске дней облетит фронты и тылы по country. жетуімізді сұрап, дұға етуге шақы- стране. The main work of the Religious рамыз!» деген мәтіндегі Үндеу аз- В годы войны главной работой Administration during the war was даған күннен соң майдан алаңы отделений Религиозного управле- the organization of assistance on мен тылдағы ел арасын шарлап ния была организационная рабо- the battlefield. The fundraising кетті. та оказанию помощи на фронте. works for the warm clothing and Соғыс жылдарындағы Діни Стабильно велись работы по снаб- the weapon for the battlefieldswere басқарма бөлімдерінің негізгі жұ- жению теплой одеждой находив- regularly collected. Also, members мысы майдан даласына көмек шихся на поле битвы и по сбору of the kaziyat have worked hard to жұмыстарын ұйымдастыру болып необходимых финансов для про- help the families of those killed in табылды. Соғыс даласындағылар дукции оружия. Помощь оказыва- the frontier and to encourage the үшін жылы киімдер мен қару-жа- лась и семьям, погибших на войне, local people to win. Thus, the Soviet рақ жасауға қажетті қаржы жи- члены казията вели активные ра- system was forced to change its нақтау жұмыстары тұрақты түрде боты по подбадриванию местного communist views on the backdrop жүргізіліп отырды. Сондай-ақ, населения. Таким образом, резко of the Muslims’ support in difficult майданда қаза тапқандардың от- потеплевшая Советская система, times. басыларына да жәрдем көрсетіп, опираясь в эти трудные дни на жергілікті халықты жеңіске жігер- поддержку мусульман, вынужде- лендіру жолында қазият мүшелері на была изменить коммунистиче- қарқынды жұмыс атқарды. Осы- скую точку зрения. лайша, күрт жылынған Кеңестік жүйе қиын-қыстау күндерде мұ- сылмандар қолдауына сүйене отырып, коммунистік көзқарасын өзгертуге мәжбүр болған еді.

148  Зияуддин Бабаханов (1957—1982).  Шамсиддин Бабаханов (1982—1989).

 Зияуддин Бабаханов (1957—1982).  Шамсиддин Бабаханов (1982—1989).

 Ziyauddin Babakhanov (1957—1982).  Shamsiddin Babakhanov (1982—1989).

 Мухаммед Садық Мухаммед Юсуф (1989—1993).

 Мухаммед Садык Мухаммед Юсуф (1989—1993).

 Muhammed Sadyk Mohammed Yusuf (1989—1993).

149 Сұм соғыстың әлегі саясатын Война вынудила пересмотреть Because of the war, Soviet өзгертуге мәжбүрлеген Кеңес үкі- политику и тогда Советское пра- government was forced to change меті Орта Азия және Қазақстан вительство разрешило религи- their policy, and therefore, they мұсылмандарының діни басқар- озному управлению мусульман allowed the Central Asian and масына сол кездегі бес республи- Средней Азии и Казахстана вновь Muslim Religious Administration ка аумағында 200-ден астам құл- открыть более 200 центров покло- of Kazakhstan to reopen more than шылық ордаларын қайта ашуға нения в пределах пяти республик. 200 mosques in the five republics да рұқсат берген еді. Дегенмен, Однако, множество из открыв- of that time. Nevertheless, many ашылған мешіттердің көбісі өз жұ- шихся мечетей начали стабильно mosques start their jobs only after мыстарын тек Ұлы Отан соғысын- функционировать лишь после по- the victory in the Great Patriotic дағы жеңістен кейін ғана тұрақты беды в Великой Войне. Опираясь War. According to the law, based on түрде жүргізе бастайды. Қасиетті на Священный Коран и на сунны the Sunnah of the Holy Quran and Құран мен Мұхаммед (с.ғ.с.) пай- пророка Мухаммеда, издали Указ the Prophet Muhammad (s.a.w), the ғамбарымыздың сүннетіне сүйене с нижеперечисленными задачами following five tasks were included in отырып жасалған Жарғы бойынша для казиятов того ремени в пяти the Decree of the five kaziyat of the сол кездегі бес руспублика қазия- республиках: Republic. тына төмендегідей тапсырмалар жүктелген болатын.

– Қазақстан, Өзбекстан, Қы- – Выполнение религиозных – Performing religious activities рғызстан, Тәжістан, Түркмен- мероприятий и церемоний в стра- and ceremonies in the country стан республикаларындағы діни не через религиозные сотрудни- through religious associations in бірлестіктер арқылы елдегі діни чества в республиках Казахстан, Kazakhstan, Uzbekistan, Kyrgyzstan, іс-шаралар мен рәсімдерді атқару; Узбекистан, Киргизстан, Таджики- Tajikistan and Turkmenistan; – Халық арасындағы дін наси- стан, Туркменистан; – Strengthening of religious хатын күшейту; – Усилить пропаганду религии propaganda among the population; – Діни рәсімдерге қаты- среди народа; – The solution of the disputes сты туындаған даулы мәселелер – Спорные вопросы в ходе ре- arising in relation to religious шешімін қазият құрамындағы лигиозных церемоний решают со- ceremonies involves the participation имамдардың қолға алуы; стоящие в казиятах имамы; of the imams in the court; – Қоғам мүшелерін адалдыққа, – Призывать членов общества – To appeal the members of әділетті болуға, еңбекқорлыққа к верности, справедливости, тру- society to be honest, fair, call for үндеу және заңға бағынып, құр- долюбию, подчинению и уваже- hard work and to follow the law and меттеуге шақыру; нию закона; respect it; – Дін насихатына теріс – Вести борьбу с противниками – Fighting against religious пиғылдылармен күрес жүр- религиозной пропаганды, отвести intolerance and devastating the гізіп, шариғатқа қайшы келетін народ от традиций, противореча- people from the traditions that салт-дәстүрлерден халықты жи- щих шариату; conflict with Sharia; рендіру; – По вышеперечисленным во- – To make a conclusion of the – Жоғарыда айтылған мәселелр просам прийти к консенсусу; above mentioned issues; бойынша пәтуалар шығару; – Сформировать религиозную – Formation and dissemination – Діни әдебиет қорын қалыпта- литературу и распространить; of religious literature; стыру және елге тарату; – Установить связь с зару- Establishing contacts with – Шетелдік мұсылман ұйымда- бежными мусульманами и озна- foreign Muslim organizations and рымен байланыс орнату және комить их с жизнью мусульман presenting them with the life of оларға Орта Азия мұсылмандары- Средней Азии. Central Asian Muslims. ның өмірін таныстыру.

150 Абд әл-Ғаффар Шамсутдинов (1884-1953)

ашкент қаласында өткен озглавлял Казахстан- bd al-Gaffar Sham- Орта Азия мұсылманда- скую делегацию во вре- sutdinov was the head Трының алғашқы құрыл- Вмя проведения первого Aof the delegation of тайына Қазақстан делегациясын Центрально-азиатского мусуль- Kazakhstan in the first Central Asian Абд әл-Ғаффар Шамсутдинов манского съезда, проходившего Muslims Congress in Tashkent. As a бастап барған болатын. Құрыл- в городе Ташкент. По окончании result of the founding, Abd al-Gaffar тай нәтижесінде Орта Азия және съезда Абдулгаффар Шамсутди- Shamsutdinov was appointed as Қазақстан мұсылмандары діни нов стал председателем Казах- the Chairman of the Kazakhstan’s басқармасына қарасты Қазақстан станского казията при Централь- Supreme Administrative Board for қазиятының төрағасы болып Абд но-Азиатском и Казахстанском Religious Affairs of Central Asia and әл-Ғаффар Шамсутдинов тағайын- духовном управлении. Kazakhstan. далады. Родившийся в 1884 году в го- Born in Ust-Kamenogorsk in 1884-жылы Өскемен қаласын- роде Усть-Каменогорске Абдул- 1884, Abd al-Gaffar Shamsutdinov да дүниеге келген Абд әл-Ғаффар гаффар Шамсутдинов был одним was one of the wise men of his time Шамсутдинов сол кездегі қазақ из наиболее одаренных ученых в studying the religious doctrine in даласындағы діни ілімді жетік казахских степях, постигших ре- the Kazakh steppes. Abd al-Gaffar, меңгерген ғұламалардың бірі еді. лигиозную науку. Углубив свои who has improved his education in Қазан қаласындағы медреседе знания Абдулгаффар в 1946 году madrasah in Kazan, has been working білімін жетілдірген Абд әл-Ғаффар также был имамом города Алма- as the Imam of Almaty since 1946. 1946-жылдан бастап Алматы қа- ты. Знавший наизусть Священный An intelligent man, who learned ласының имамы қызметін де қоса Коран, он внес большой вклад в the Holy Quran, made a success атқарады. Қасиетті Құран Кәрімді распространение Исламской рели- in the prosperity of the Islamic жатқа білген зиялы азамат қазақ гии в казахских степях. Он много religion in the Kazakh steppes. He даласындағы Ислам дінінің қайта путешествовал, знакомился с де- traveled around the country, and got гүлденуі жолында жемісті етті. Ел ятельностью новых открывшихся acquainted with the newly-opened аралап, жаңадан ашылған мешіт мечетей, также стал участвовать в mosques, and paid close attention жұмыстарымен танысып, білікті обучении имамов и мулл. to the training of qualified imams- имам-молдалар даярлау істеріне В 1952 году в возрасте 78 лет mullahs. көп көңіл бөлген. Абдулгаффар Шамсутдинов, яв- In 1952, Abd al-Gaffar Абд әл-Ғаффар Шамсутдинов лявшийся первым в истории ка- Shamsutdinov appointed Saduakas 1952-жылы өз орнына Сәдуақас захской степи казием, назначил Gylmani to be a kazi in his place. Ғылманиды қази етіп бекіттіреді. вместо себя Садуакаса Гылмани. В Thus, at the age of 78, Shamsutdinov, Осылайша, қазақ елінің алғашқы июне следующего года Шамсутди- who was the first Kazakh’s kazi, қазиы болған Шамсутдинов 78 жа- нов скончался в городе Алматы. handed the religious service to his сында дінбасылық қызметті өзінің pupil. In the June of next year, he ізбасар шәкіртіне табыстайды. Ке- died in the Almaty. лер жылдың маусым айында Ал- маты қаласында дүние салады.

151 Сәдуақас Ғылмани (1890-1972)

азақ халқының көр- осударственный и рели- he prominent public and некті қоғам және дін гиозный деятель Садуакас Treligious figure of the Ққайраткері Сәдуақас ГГылмани родился в 1890 Kazakh people, Saduakas Ғылмани 1890-жылы Ақмола об- году в Акмолинсой области в мест- Gilmani, was born in 1890 in лысына қарасты Ерейментаудағы ности Малтабар в Ерейментау. Об- Malatabar, Ereymentau, Akmola Малтабар деген жерде дүниеге учившись арабскому языку у деда, region. The Saduakas Gylmani келген. Араб тілін атасынан үй- Садуакас Гылмани в своем жиз- wrote in his biographic novel that, ренген Сәдуақас Ғылмани өзінің ненном повествовании говорил, he first learned Arab language from өмірбаяндық жырында Шарықты что обучался у муллы Байдуйсен hisgrandfather, and improved his жайлауындағы Байдүйсен молда- на джайлау Чарыкты. С ранних лет knowledge from the Baidyuisen дан білімін жетілдіргенін жаза- он рос одаренным из-за чего его mullah in Sharykty jaylau. He grew ды. Жастайынан зерек өскен ол прозвали «бала молда», и начал up a clever boy, and at the age of 14 жасында «бала молда» атанып, обучать учеников в селах Тасбака 14 he was called a «boy mullah», Тасбақа, Өмірзақ ауылдарында и Омирзак. Однако осознав недо- after he began to teach pupils from шәкірт оқыта бастайды. Дегенмен, статочность своих знаний, Саду- the villages of Tasbak and Omirzak. өз білімінің олқылығын аңғарған акас Гылмани через год приехав However, a year later he understand Сәдуақас Ғылмани бір жылдан соң к аулу торе, взялся за занятия у that his knowledge was not enough төре ауылына келіп, Айтмағам- муллы Айтмагамбета. После этого and after he came to the village бет молдадан сабақ алуға кіріседі. он поступил в медресе Актамак and began taking a lesson from the Осыдан соң Тойғанкөл маңындағы калпе в селении Толенгит, и обу- Aitmagambet mullah. Then he went Төлеңгіт ауылындағы Ақтамақ чался в ней в течении шести лет. to the Aktamak Chalpe Madrassah қалпе медресесіне түсіп, алты жыл Таким образом, открыв духовные in the village of Tolugit in Toygankol уақытын оқуға арнайды. Осылай- познания у мулл в казахской сте- and spent six years studying. Thus, ша, сол кездегі қазақ даласындағы пи, Садуакас остановился на обу- he started teaching in the Silte молдалардан діни сауатын ашып, чении учеников в медресе имени madrasah, after getting religious білімін жетілдірген Сәдуақас ұс- Сылети. knowledge from the mullahs of таздыққа ден қойып, Сілеті медре- Kazakh steppe. сесінде шәкірт оқытуымен айна- лысады.

152 1916-жылғы ұлт-азаттық кө- Во время восстания 1916 года The Saduakas Gylmaniwas forced теріліс кезінде көзге түсіп, басы попал под подозрение, и после to abandon the madrasah service, дауға қалған Сәдуақас Ғылмани ему пришлось оставить педаго- because he had been in trouble for медресеседегі ұстаздық қызметін гическую деятельность в медресе. the national liberation rebellion of тастауға мәжбүр болады. Алайда, Однако, он как и представители 1916. However, hespends his energy сол замандағы халық алдындағы интеллигенции Алаш, которые on education, like other Alashs’ мақсат-міндеттерін жіті сезінген осознали свою цель и обязанности intelligentsia, who understand the өзге де Алаш зиялылары тәрізді перед казахским народом, вложил aims and responsibility to the people Сәдуақас та өзінің күш-қайратын немало усилий в просвещении. of that time. Because of this works, ағарту саласына жұмсайды. Алай- Ученый переводчик, просветитель scientist translator, the enlightener да, аудармашы ғалым, ағартушы из-за своих трудов в 1929-1946 poet, was exposed to political ақын осы еңбектері үшін 1929- годах побывал в политических repressions from 1929 to 1946. While 1946 жылдар аралығында саяси репрессиях. Находясь в Западной struggling in Western Siberia, he қуғын-сүргінге көп ұшырайды. Сибири он не покладая рук тру- served with his talent by bringing the Батыс Сібірде бас сауғалай жүріп дился, чтобы донести до простых Islamic values to the people. те Ислам құндылықтарын халыққа людей исламские ценности. жеткізу жолында бойындағы бар дарынымен қызмет етеді.  Сәдуақас Ғылмани мен Жақия Бейсенбайұлы. 1968 жыл.

 Садуакас Гылмани и Жакия Бейсенбайулы. 1968 год.

 The Saduakas Gilmani and Zhakiya Beisenbayuly. 1968.

153  Астана қаласындағы «Сәдуақас Ғылмани» мешіті.

 Мечеть «Садуакаса Гылмани» в городе Астана.

 The «Saduakas Gulmani» mosque in the city of Astana.

 Сәдуақас қажы Ғылмани қолжазба еңбектері.

 Рукописные работы Садуакаса кажы Гылмани.

 Handwritten works of Saduakas haji Gulmani.

154 1946-жылы елге оралған Сәду- В 1946 году, возвратившись In 1946, he returned to the ақас Ғылмани Қазақ қазиятының на родину, Садуакас Гылмани по country, and began his activity as the төрағасы Абд-әл-Ғаффар Шам- настоятельству председателя Ка- imam of Akmola by the suggestion сутдиновтың ұсынысымен Ақмо- захского Казията Абдулгаффара of the Chairman of the Kazakh ла қаласының имамы қызметіне Шамсутдинова стал имамом го- Kaziyat Abd al-Gaffar Shamsutdinov. кіріседі. Осы жылдары ол діни рода Акмола. В эти годы он сделал During those years, he has worked ағарту саласында өнімді еңбек много трудов в духовном просве- productively in the field of religious етіп, келер ұрпақ үшін теңдессіз щении, и оставил безвозмездный education and left an unprecedented мол мұра қалдырады. Ғалымның вклад будущему поколению. По legacy for the future generations.In туған қызы Әмина Сәдуақасқы- воспоминаниям родной дочери the memo of the scientist’s daughter зының естелігінде 1946-жылдан ученого Амины Садуакасовны по- Amina Sadvakasova, was told that, бастап жиырма жыл ғұмырын следние двадцать лет своей жизни from 1946, her father devoted «Арабша-қазақша түсіндірме начиная с 1946 года он посвятил twenty years to the «Arabic-Kazakh сөздік» жасауға арнағаны айтыла- в написании «Арабско-казахского explanatory dictionary». It is worth ды. 110 мыңға жуық қамтыған бұл толкового словаря». mentioning that this work, covering еңбектің білдей бір ғылым акаде- Также ученый просветитель about 110 thousands of words that миясына артылар жүк екенін ай- оставил немало других ценных is in fact the work of one whole тып жатудың өзі артық етер. трудов. Если верить предстмерт- academy. Ағартушы ғалым артына бұдан ному высказыванию ученого, то он He had left other more important өзге де құнды дүниелер қалдырған. написал «42 книги об Исламской heritages. According to the legacy of Ғалымның дүние салар алдындағы религии». Среди них изданные the scientist left before his death, he өсиетіне сүйенсек, «Ислам діні ту- известные нам «О Коране против had written «14 books about Islam». ралы 42 кітапша» жазған. Олардың обвинения и лжи» и «Собранные Among those, we have seen printed ішінде баспа бетін көрген бізге из уст народа». Также работая в пе- version of the works as «Against lies белгілері – «Құран туралы жала реводческом деле ученый перевел and falsehood about the Quran» and мен өтіріктерге қарсы» және «Ел на казахский «Мир и войну» и «За- «The collection of oral narratives». аузынан жиған-тергендер» еңбек- коны в разных странах о религи- A researcher working in the field of тері. Аударма саласында өндіре озном учении» Махмуда Шалута. translationhad translated such works жұмыс істеген ғалым Махмұт ша- Также перевел известную «Калила as «Peace and War» by Mahmud луттың «Бейбітшілік пен соғыста» и Димна». Участвовал в переводе с Shalut, and the documents as еңбегін және «Діни ғибраттар ту- арабского на казахский сочинений «Religious Legislation on Religious ралы түрлі мемлекеттерде шыққан аль-Фараби по заказу Казахской Beliefs» to the . He заңдар» сынды құжаттарды қазақ научной академии. Кроме того, в also made a translation of famous тіліне тәржімалаған. Әйгілі «Кә- некоторых источниках сообщает- «Kalila and Dimna» into Kazakh лила мен Димнаны» қазақ тілін- ся о написании им «Религиозной language. On behalf of the Academy де сөйлетеді. Қазақстан Ғылым педагогики» и подготовки теоло- of Sciences of Kazakhstan, he takes a академиясының тапсырмасымен гического труда «Вопросы из горо- part in translations of the Al-Farabi’s әл-Фараби шығармаларын араб да Парижа». work directly from Arabic language тілінен тікелей қазақ тіліне ауда- into the Kazakh language. According руға атсалысады. Сондай-ақ, кей- to some data, he has written a book бір деректерде оның «Діни педого- called «Religious Pedagogy» and has гика» атты оқулық жазып, «Париж developed a theological work called қаласынан сұрақтар» деп атала- «Questions from Paris». тын теологиялық дүние әзірлегені айтылады.

 Сәдуақас қажы Ғылманидың жазу машинкасы.

 Печатная машинка Садуакаса кажы Гылмани.

 Typewriter of Saduakas haji Gulmani.

155 1946-жылдан бастап елдегі діни Начиная с 1946 года, начав ве- The Saduakas Gylmani, who қызметке кіріскен Сәдуақас Ғыл- сти религиозную деятельность began his religious service in the мани осы жылдары жұма намаз- среди населения, Садуакас Гыл- country since 1946, started writing дарына арналған уағыздар жазып, мани в эти годы писал проповеди preaching for the Friday Prayers and иманшарт негіздерін жазбаша та- для пятничных намазов, уделял focuses distribution of fundamentals ратуға көп көңіл бөледі. Саналы большое внимание распростра- of faith in a written version.The ғұмырын Ислам дініні гүлденуі нению писменных основ морали first «Mawlid zhyry» in the Kazakh жолына арнаған Сәдуақас Ғылма- Ислама. Посвятив свою сознатель- steppewas written by a man who ниұлының қаламынан қазақ дала- ную жизнь процветанию Ислам- had devoted his life to the path of сындағы алғашқы «Мәуліт жыры» ской религии из под пера Садуа- prosperity of Islam. At present, his да туындаған болатын. Қазіргі каса Гылмани появилась первая в scientific works have been gradually таңда ғалым еңбектері біртіндеп казахской степи «Поэма Маулид». printing, and his legacy was offered баспа бетін көріп, артында қалған В настоящее время труды ученого to the public by the volumes. том-том мұралары халық игілігіне продолжают издаваться, и многие The Saduakas Haji Gylmani, who ұсынылуда. его произведения представлены has served as the imam of Akmola for Алты жылға жуық Ақмола қа- широкому кругу читателей. almost six years, began his service at ласының имамы болып қызмет В течении шести лет Садуакас the proposal of the Kazakh kazi Abdu атқарған Сәдуақас қажы Ғылмани Гылмани, занимая должность има- al-Gaffar Shamsutdinovin 1952. 1952-жылы сол кездегі Қазақстан ма города Акмола, в 1952 году по The poet, translator, prominent қазиы Абд әл-Ғаффар Шамсутди- предложению Казахстанкого ка- public figure and religious figure, новтың ұсынысы бойынша қа- зия Абдулгаффара Шамсутдинова the Hadith scholar Saduakas Haji зилық қызметке кіріседі. Ақын, вступил в должность кази. Поэт, Gylmani honorably fulfilled the work аудармашы, көрнекті қоғам және переводчик, видный обществен- assigned to him in this service for 20 дін қайраткері, хадисші Сәдуақас ный и духовный деятель, хадисо- years. On April 24, 1972, the scientist қажы Ғылмани өзіне жүктелген вед Садуакас Гылмани в течении was buried in the Kensay cemetery in бұл қызметті 20 жыл бойы абы- 20 лет исполял возложенную на the Almaty city. роймен атқарып келді. 1972 жылы него обязанность. Он скончался 24 24-сәуірде Алматы қаласында дү- апреля 1972 году в городе Алма- ниеден озған ғалымның сүйегі сол ты и был похоронен на кладбище шаһардағы Кеңсай зиратына қой- Кенсай. ылды.

156  Сәдуақас Ғылмани мен Жақия Бейсенбайұлы «Бурабай» курортында. Көкшетау қаласы, 1958 жыл.

 Садуакас Гылмании Жакия Бейсенбайулы на курорте «Бурабай». Город Кокшетау. 1958 год.

 Saduakas Gilmani and Zhakiya Beisenbayuly are in «Borovoye» resort. Kokshetau city.

 Сәдуақас Ғылмани отбасымен.

 Садуакас Гылмани с семьей.

 Saduakas Gilmani with his family.

157 Жақия қажы Бейсенбайұлы (1932–1997)

азақ елінің руханиятын- духовности казахского ne of the most famous дағы есімі ерекше құр- народа уникальная лич- names in the spirituality Қметпен аталатын тұлға- Вность, чье имя пользова- Oof Kazakh nation is лардың бірегейі – Жақия қажы лось особым почтением, – Жакия Zhakiyakazhy Beisenbayuly. He was Бейсенбайұлы. Ол 1932-жылы кажы Бейсенбайулы. Он родился born on June 25, 1932 in the Kazakh 25-маусым күні Омбы шаһарының 25 июня 1932 года в ауле Казах Лю- village of Lyubin district, located on күнгей жағында орналасқан Лю- бинского района, расположенного the slopes of the city of Omsk. бин ауданындағы Қазақ ауылында в южной стороне города Омск. Thanks to Saduakas Ghilmani, дүниеге келген. Жакия кажы, получив рели- the ruler of the Kazakhstani Қазақстан мұсылмандары қа- гиозную грамоту благодаря под- Muslims, religious Zhakiyakazhy зиятын басқарған Сәдуақас Ғыл- держке Садуакас Гылмани, кото- Beisenbayuly was educated in the манидің қамқорлығы арқасында рый возглавлял казият мусульман renowned medrese «Mir Arab» in діни сауатын ашқан Жақия қажы Казахстана, закончил знамени- Bukhara, and later he improved his Бұхара қаласындағы атақты «Мир тый медресе «Мир Араб», нахо- education at the Sharigat Faculty of Араб» медресесін бітіріп, кейін Да- дящегося в городе Бухара, после the University of Damascus. маск қаласындағы университеттің совершенствовал образование в «Шариғат» факультетінде білімін факультете «Шариғат» («Шарият») жетілдірген. университета города Дамаск.

158  Бұқарадағы «Мир араб» медресесінің  Выпускники медресе «Мир араб» в  The Graduates of the «Mir Arab» madrasah түлектері. Ортада Орта Азия мұсылмандары Бухаре. В центре муфтий религиозного in Bukhara. The Ziyouddin Babakhanov, the діни басқармасының мүфтиі Зияуддин управления мусульман Средней Азии mufti of the Central Asian Muslims Religious Бабаханов. Сол жақтан бірінші Жақия Зияуддин Бабаханов. Первый слева Жакия Administration. From left there is Zhakiya Бейсенбайұлы. 1968 жыл. Бейсенбайулы. 1968 год. Beisenbayuly. 1968.

 Жақия Бейсенбайұлының «Мир Араб» медресесін тәмамдаған кезі.

 Время окончания учебы Жакии Бейсенбайулы в медресе «Мир араб».

 The Zhakiya Beysenbayuly graduated from the madrasa «Mir Arab».

159 Білімі толысып, біліктілігі Получивчивший образование Being educated Zhakiyakazhy артқан Жақияны Бейсенбайұлы и приумноживщий знания Жа- Beisenbayuly was appointed to the 1972-жылдың желтоқсанында қа- кия Бейсенбайулы был назначен position of the religious service зилық қызметке тағайындалып к службе кази в декабре 1972 года in December 1972, and he was 1979-жылдың қазан айына дейін и с честью исполнил возложенные accompanied by his mandate until өзіне тапсырылған міндетті абы- на него обязанности до октября October 1979. In 1979 the nobleman роймен атқарып шығады. Саналы 1979 года. Посвятивший свою со- who devoted his life to the path of ғұмырын Алла жолына арнаған знательную жизнь пути Аллаха, Allah passed the post of the religious асыл тұлға 1979 жылы қазилық благородная личность, сдав службу service and he became a head imam қызметін тапсырып, халықтың кази в 1979 году, по спросу наро- of the mosque in Kokshetau city at сұрауымен Көкшетау қалалық да был назначен главным имамом the request of the people. Until the мешітіне бас имам болып тағай- Кокшетауской городской мечети. end of his life he served as an imam ындалды.. Өмірінің соңына дей- До конца своей жизни исполнял in this mosque. In 1997 the body of ін осы мешітте имамдық қызмет службу имама в данной мечети. В the deceased person was buried in атқарды. 1997-жылы дүние салған 1997 году тело покойного было по- his favorite city Kokshetau. марқұмның денесі өзінің сүйікті хоронено в любимом городе Кок- қаласы Көкшетауға қойылған. шетау.

 Ташкент қаласындағы діни басқарма ғимаратының алдында. Солдан оңға қарай Жақия Бейсенбайұлы. 1976 жыл.

 Перед зданием религиозного управления города Ташкент. Слева направо Жакия Бейсенбайулы. 1976 год.

 In front of the religious administration building in Tashkent. From left to right is Zhakiya Beisenbayuly. 1976 year.

160  «Әл-Азһар» университетінің ректоры Мұхаммад Анғаам және шетелдік қонақтарды Алматы қаласымен таныстыру үстінде. 1973 жыл.

 Во время ознакомления с Алматы ректора университета «Аль-Азхар» Мухаммеда Ангаама и зарубежных гостей. 1973 год.

 The rector of «Al-Azhar» University Mohammad Angaam and foreign guests are introducing the city of Almaty. 1973 year.

 Шейх Мұхаммад Анғаам мен Жақия қажы Бейсенбайұлының кездесуі. 1974 жыл.

 Встреча шейха Мухаммеда Ангаама и Жакии Бейсенбайулы. 1974 год.

 Meeting of Sheikh Muhammad Angaam and Zhakiya hajji Beisenbayuly. 1974 year.

161 ҚАЗАҚ МҮФТИЯТЫ ҚҰРЫЛДЫ! ОБРАЗОВАНИЕ КАЗАХСКОГО МУФТИЯТА THE ESTABLISHMENT OF THE KAZAKH MUFTI!

990-жылдың 12-қаңтары! 2 января 1990 года! Имен- anuary 12, 1990! It was on this Дәл осы қасиетті жұма күні но в эту священную пят- holy Friday that a significant 1қазақ елінің тарихындағы 1ницу произошло важное Jevent in the history of the айтулы оқиға орын алған болатын. событие в истории казахского Kazakh people took place.It was a Алматы қаласындағы Орталық народа. Для общины мусульман, day of white ducklings for a crowd мешітке жиылған жамағат үшін собравшаяся в Центральной ме- of people in the Central Mosque in «ақ түйенің қарны ақтарылған» чети города Алматы, этот день Almaty! It was the day of «profusion» күн болды! Олар дәл осы күні Қа- стал особенным. Они узнали ра- for a crowded audience at the зақстан қазиятының Орталық достную весть о том, что именно Central Mosque in Almaty. They Азия мұсылмандарының діни в этот день Казахстанский казият heard the news that the same day, басқармасынан бөлініп шығып, отделился от духовного управле- the Kazakh kaziyatwas separated Қазақстан мұсылмандарының ния мусульман Центральной Азии from the Muslim Board of Central діни басқармасы болып қайта и преобразовался в Духовное Asia and was re-established as a құрылғаны туралы қуанышты ха- управление мусульман Казахста- religious administration of the барды естіген еді. Осы кезге дейін на. Радостное известие о том, что Muslims of Kazakhstan. The Kazakh Орталыққа жаутаңдаумен болған судьба казахских верующих, до се- religion, which was depended on қазақ дінінің тағдыры енді өзіне годняшнего дня находящихся под the Center, has a freedom now. The берілгені сүйінші хабар қазақ да- управлением Центра, теперь в соб- news about it, was spread to the ласының түкпір-түкпіріне желдей ственных руках, распространилась whole Kazakh steppes. The religious есіп тарап жатты. Еліміздің тәуел- по всем уголкам казахской земли. freedom, which was preceded before сіздігінен ерте келген дін еркінді- О свободе в управлении религией, the independence of the country, гін сол күні өткен Қазақстан мұ- наступившаяся раньше чем неза- the Ratbek Haji Nysanbayuly, was сылмандарының І Құрылтайында сивимость страны, объявил Ратбек elected as mufti at the first congress of the Kazakhstani Muslims. мүфти болып сайланған Рәтбек кажы Нысанбайулы, выбранный қажы Нысанбайұлы жариялаған муфтием на І Курултае мусульман еді. Казахстана.

162 Бес мемлекеттегі Ислам дінінің Перед муфтиятом казахско- By being the place, where the тағдыр тоғысқан Орта Азия және го народа, вышедшего из состава fate of the Islam of five countries Қазақстан мұсылмандары діни Духовного управления мусульман come together, which separated from басқармасынан өз еншісін алып, Средней Азии и Казахстана, ко- the Central Asia and Kazakhstan бөлек шыққан қазақ елінің мүф- торый решал судьбу исламской Religious Administration of Muslims, тиятында алдында сол кезде тұрлі религии в пяти государствах, сто- the Mufti of the Kazakh nation met тосқауылдар мен кедергілер то- яли различные препятствия и пре- many difficulties and obstacles on лып-ақ тұрған-ды. «Дін – апиын» грады. Хотя дни атеистического its way. Even if all the problems деп даурыққан құдайсыз қоғам- общества, признавшего «религию and obstacles ofthe godless society, ның күні батуға таяу қалса да, отар- опиумом для народа», были со- which called the «religion as an шыл саясаттың кесірінен Алла деп чтены, однако ситуация сложив- opium», is nearly falling, there were айтуға қорқып қалған қазақ дала- шаяся в результате колониальной too few places to pray in the Kazakh сындағы құлшылық ордаларының политики выявила проблемы в steppes, that were afraid to say тым аздығы, тіпті кей облыстар- сфере вероисповедания: недоста- Allah, because of colonial politics. да мешіттердің жоқтығы, діни точное количество мест, предна- The lack of mosques in some areas, қызметкерлердің тапшылығы... значенных для совершения бого- lack of clergy, all this responsibilities Осылай жалғасып кете беретін ке- служения, религиозных обрядов и were given to the first mufti of the дергілерді еңсеріп, ата дініміздің церемоний, отсутствие мечетей Spiritual Directorate of the Muslims, абыройын асқақтату ҚМДБ-ның в некоторых областях, нехватка Ratbek Haji Nysanbayuly. алғашқы мүфтиі Рәтбек қажы Ны- религиозных деятелей, служа- санбайұлының мойнына жүктелді. щих. Преодоление перечисленных препятствий, возрождение веры предков было возложено на пле- чи первого муфтия ДУМК Ратбек кажы Нысанбайулы.

163  Алматы қаласындағы «Ағаш мешіт», 1948 жыл.

 «Ағаш мешіт» («Деревянная мечеть») в городе Алматы, 1948 год.

 «Agashmeshit» in Almaty, 1948

164  ҚМДБ-ын алғашқы құрушылардың бірі Алсабеков Мухаммед- Хусайн Алматы орталық мешітінің құрылысын бастаған сәті. 1991 жыл.

 Один из первых создателей ДУМК-на Алсабеков Мухаммед- Хусайн в момент начала строительства Алматинской центральной мечети. 1991 год.

 Alsabekov Mohammed Hussain is one of the leading distributors of the DUSB. The beginning of the construction of the Almaty Central Mosque was in 1991.

165 Рәтбек қажы Нысанбайұлы

940 жылы 14-қарашада одился 14 ноября 1940 as born on November Оңтүстік Қазақстан облы- года в ауле Абай Сарыа- W14, 1940 in Abai 1сы, Сарыағаш ауданындағы Ргашского района Юж- village of Saryagash Абай ауылында дүниеге келген. но-Казахстанской области. С district of South-Kazakhstan Бала кезінен дін ғылымына ден детства, отдав предпочтение рели- region. The Ratbek Nysanbayuly, қойған Рәтбек Нысанбайұлы білім гиозному учению, начал свой путь who since childhood has been жолындағы алғашқы ізденісін с медресе «Мир Араб» в городе studying religious science, begins Бұхара қаласындағы «Мир араб» Бухара. Став одним из успешных his first education in the «Mir Arab» медресесінен бастайды. Алты жүз учеников медресе с его шестью- madrasah in Bukhara.One of the best жылдық тарихы бар атақты білім столетней историей, он окончил ее students who completes the nine- ордасындағы үздік шәкірттердің за семь лет вместо девяти. Кроме year education system in seven years, бірі атанған ол тоғызжылдық оқу получения религиозных знаний, in the well-known education center жүйесін жеті жылдың ішінде тә- себя всесторонне совершенство- with six hundred years of history. мамдап шығады. Діни ілім алумен вал. Ратбек Нысанбайулы окончил Along with receiving religious қатар, өзін жан-жақты дамытқан исторический факультет педаго- knowledge, Ratbek Nysanbayuly, Рәтбек Нысанбайұлы сол жылдары гического института в Бухаре. Та- who has developed himself in many Бұхар педогогикалық институты- ким образом в 1964 году, закончив respects, has studied at the same time ның тарих факультетін қоса оқып два вуза, вернулся на родину. in the history faculty of the Bukhara шығады. Осылайша, ол 1964 жылы Однако, поняв недостаточ- Pedagogical Institute. Thus, in 1964, екі бірдей оқу орнының бітіріп, ность своих знаний, Ратбек Ны- he graduated from two universities елге оралады. санбайулы в 1969 году, сдав доку- and returned to the country. Дегенмен, бұл білімінің әлі де менты в Ливийский университет However, he understood that аздық етерін ерте түсінген Рәтбек на факультет Шариата и закона, this knowledge was not enough, Нысанбайұлы 1969 жылы Ливия продолжает обучение. В 1975 году and continued hiseducation at the университетінің Шариғат және окончив учебу и получив научную Shariah and Law Faculty of the заң факультетіне құжат тапсырып, степень «лиценциата», его прини- University of Libya in 1969. After оқуын жалғастырады. 1975 жылы мают на должность ответствен- graduating in 1975, he received оқуын тәмамдап, «лиценциат» ного секретаря Казахстанского his degree of «licentiate» and ғылыми дәрежесін алып келген мусульманского духовенства. За was appointed to the position of оны Қазақстан мұсылмандарының четыре года под покровитель- executive secretary of the kaziyat of қазиятының жауапты хатшысы ством Жакия кажы Бейсенбайулы, Kazakhstani Muslims. The Ratbek етіп қызметке қабылдайды. Төрт набрав опыт, Ратбек в 1979 году Haji, who spent almost four years жылға жуық уақытын сол кездегі становится Главой управления Ка- under the auspices of the Kazakh kazi Қазақстан қазиы Жақия қажы Бей- захстанского духовенства. Zhakiya Haji Beisenbayuly, gained сенбайұлының қамқорлығында experience and was appointed to the өткізіп, тәжірибе жинақтаған Рәт- post in 1979. бек қажы 1979 жылы қазият бас- шылығына тағайындалады.

166 167  Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтың жаңа мешіттің ашылу салтанатына келе жатқан сәті.

 Президент Республики Казахстан Н.А.Назарбаев идет на церемонию открытия новой мечети.

 President of the Republic of Kazakhstan N.Nazarbayev goes to the opening ceremony of a new mosque.

 1991 жылы «Марал ишан» мешітінің қайта ашылу салтанаты.

 Открытие мечети «Марал ишан» в 1991 году после реставрации.

 The opening of the mosque «Maral Ishan» in 1991 after the restoration.

 Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының төрағасы Рәтбек қажы Нысанбайұлы мен наиб мүфти Асылхан Өмірзақұлының шетелдік делегация мүшелерімен кездесуі.

 Встреча с членами иностранных делегаций Председателя Духовного управления мусульман Казахстана Ратбека кажы Нысанбайулы и наиб муфтия Асылхана Омирзакулы.

 Meeting of the Chairman of the Spiritual Board of Muslims of Kazakhstan Ratbek kazhi Nysanbayuly and naib mufti Asylkhan Omirzakuly with members of foreign delegations.

168 Өзгенің қолына телмірген қалыпта қазақ дала- Начиная с 1989 года задумывается о создании от- сындағы діннің дамуы кешеуілдей беретінін аңғарған дельного духовного управления мусульман Казахста- Рәтбек Нысанбайұлы 1989 жылдан бастап Қазақстан на и воплощает эту идею в жизнь. Во время Советской мұсылмандарының жеке діни басқармасын құрсам власти найти подходящее решение данной проблемы деген аяулы арманын орындауға кіріседі. Кеңестік было очень трудным. Но все же, благодаря смелости и жүйенің кәрі қайтпаған ол уақытта бұл мәселенің оң упорству тогдашнего председателя совета Министров шешімін табу қиынның қиыны еді. Дегенмен де, сол Нурсултана Назарбаева были оформлены все доку- кездегі министрлер кеңесінің төрағасы болып тұрған менты для создания духовного управления. Нұрсұлтан Назарбаевтың ерлігінің арқасында Діни По свидетельствам 1975 года на территории ка- басқарма құруға қажетті құжаттар толтырылып, іс захской земли насчитывалось 25 мечетей. Во время оңға басады. Ратбек кажы Нысанбайулы за 10 лет количество мест 1975 жылғы деректер бойынша сол уақытта қазақ для поклонения на территории Казахстана, начи- даласындағы мешіттер саны бар болғаны 25-ке жет- ная с больших мечетей, малых намазхана в сельских се, Рәтбек қажы Нысанбайұлы мүфти болған 10 жыл местностях, аэропортах, на железнодорожных стан- ішінде үлкен мешіттерден бастап, ауылдық шағын циях, достигло порядка 5500 мест. Также, имея более ғибадатханалар мен әуежай, теміржол бекеттерінде тесные связи с мусульманскими государствами Рат- намазханаларды қоса есептегенде, Қазақстандағы бек кажы Нысанбайулы стал инициатором постройки құлшылық орындары бес жарымға дейін жетті. Сон- более 30 мечетей с помощью иностранцев. дай-ақ, мұсылман мемлекеттерімен тығыз қарым-қа- Поставив перед собой духовное управление, со- тынас орнатып, ынтымақтастықты дамыта түскен вершая дела во благо народа Ратбек кажы Нысанбай- Рәтбек Нысанбайұлы өзі басқарған мерзім ішінде улы также приложил немало усилий для обучения шетелдіктердің 30-дан астам мешіт салып беруіне учеников. Под его началом в 1995 году в местности мұрындық болады. Мерке было открыто медресе и оно начало собирать Діни басқарма жұмысын жолға қойып, ел игілі- первых воспитанников. Также под его влиянием око- гі жолында ерінбей қызмет еткен Рәтбек қажының ло тысячи одаренной молодежи получило образова- діни қызметкерлер даярлаудағы жұмысы да ұшан- ние за рубежом. теңіз. Бас мүфти бастамасымен 1995 жылы Мерке ел- дімекенінде медресе ашылып, алғашқы шәкірттерін қабылдай бастаған еді. Сондай-ақ, Рәтбек қажы Ны- санбайұлының ықпалымен еліміздің 1000-ға тарта білімді жастары шет елдерге шығып, діни білім алып қайтты.

169 Өзінің діни білімдарлығымен қоса, дипломати- Наряду с религиозной деятельность, имея и ди- ялық қабілеті мен көрегендігінің арқасында Рәтбек пломатический опыт, Ратбек кажы Нысанбайулы по- қажы Нысанбайұлы әлемнің 60-ға жуық мемлекет- бывал в 60 странах мира со специальными визитами терінде арнайы іссапармен болып, президенттерімен и встречался со многими президентами. Среди них кездескен. Олардың арасында Ясир Арафат (Палести- наиболее известные Ясир Арафат (Палестина), Айюб на), Айюб Хан (Пәкістан), Хусни Мүбарак (Египет), Хан (Пакистан), Хусни Мубарак (Египет), Муаммар Муаммар Каддафи (Ливия), Тургут Озал, Сулеймен Каддафи (Ливия), Тургут Озал, Сулейман Демирель Демирель (Түркия), Асқар Ақаев (Қырғызстан), Му- (Турция), Аскар Акаев (Киргизстан), Мухаммед Хасан хаммед Хасан ІІ (Марокко) секілді әлемге әйгілі елба- II (Марокко). Ратбек кажы Нысанбайулы в 1990 году сылар бар. Рәтбек қажы Нысанбайұлына 1990 жылы был награжден президентом Египта орденом «За до- Мысыр президенті Хусни Мубарак «Ғылым мен мәде- блестный труд в науке и культуре». Кроме того Ратбек ниет саласындағы еңбегі үшін» орденімен марапат- кажы Нысанбайулы знаменит не только как первый тап, өз ілтипатын білдірген. руководитель ДУМК, но и как первый переводчик на Рәтбек қажы Нысанбайұлы қазақ жеріндегі өз казахский язык Священного Корана. Этот труд был билігі өзінде болған Діни басқарманы алғаш құрушы напечатан в 200000 экземпляров и распространен в ретінде ғана емес, қазақ тіліне қасиетті Құран Кәрімді Казахстане. В 1992 году на съезде мусульман Казах- тәржімалаған алғашқы аудармашы ретінде сақталып стана был повторно единогласно избран верховным қалмақ. Ғалымның қаламынан шыққан тәржіма 1991 муфтием. жылы 200 мың данамен қазақ даласына таратылған болатын. 1992 жылы Қазақстан мұсылмандарының ІІ құрылтайы өтіп, Рәтбек қажы мүфтилікке бірауыздан  Ислам институты ұжымының Ратбек қажымен кездесуі. қайта сайланады.  Встреча коллектива Исламского института с Ратбек кажы.

 Meeting of the Islamic Institute board with Ratbek haji.

170  Түркия премьер министрі Неджметтин Эрбаканмен кездесуі.

 Встреча с премьер министром Турций Неджметтином Эрбаканом.

 Meeting with the Prime Minister of Turkey Necmettin Erbakan.

 Ламаларды қабылдау, 1987 жыл.

 Принятие Лам, 1987 год.

 Reception lama, 1987.

He became aware of the slow development of religion in the Kazakh steppes, and then began to execute his dreams of establishing the religious authorities of Muslims of Kazakhstan, since 1989. It was difficult to find Nysanbai, about 1000 educated young people of the a positive solution when the Soviet system still has its country went abroad and received religious education. impact.Nevertheless, due to the courage of the chairman Thanks to his religious education, his diplomatic of the council of ministers Nursultan Nazarbayev, skills and vision, he has been in business in more the documents required for the establishment of the than 60 countries around the world and has met with Religious Administration were filled up and the case was their presidents. Among them, there were well-known settled. presidents as Yasser Arafat (Palestine), Ayub Khan According to 1975 data, at that time only 25 mosques (Pakistan), Hussein Mubarak (Egypt), Muammar Gaddafi in the Kazakh steppe was reached, while during the ten (Libya), Turgut Ozal, Suleyman Demirel (Turkey), Askar years of Ratbek Haji Nysanbayevich’s mufti, the number Akaev (Kyrgyzstan) and Mohammed Hassan II (Morocco). of mosques in Kazakhstan, including mosques in rural The Egyptian President Hosni Mubarak awarded him small cathedrals and airport and railroad stations, with the Order of Merit in the field of Science and Culture reached five and a half. In addition, Ratbek Nysanbaevich, in 1990. who has been working closely with Muslim countries and The Ratbek Haji Nysanbayuly, who is famous not only has developed cooperation, was initiator of building more being as the first founder of the Religious Administration than 30 foreign mosques during his tenure. in the Kazakh land, but also as the first translator of The Ratbek Haji, who guide the work of the religious the Holy Quran to the Kazakh language. In 1991, 200 administration and served for the good of the country, is thousand of copies of the translated version of holy also have accomplishments in preparation of mullahs.In Quran were distributed to the Kazakh steppes. 1995, at the initiative of the Supreme Mufti, madrasah In 1992, the second congress of Muslims of Kazakhstan was opened in Merke settlement and began to accept its was held and Ratbek Hajiwas unanimously elected as a first disciples. Also, under the influence of Ratbek Haji mufti again.

171 Әбсаттар қажы Дербісәлі

947 жылы 15-қыркүйекте Оңтүстік Қазақстан пей, мың сан шәкірттер тәрбиелей жүріп, Әбсаттар облысы, Түлкібас ауданында дүниеге келген. Бағысбайұлы өзінің ғылым жолындағы ізденістерін 1Қазақстан мұсылмандарының қара шаңырағы еш тоқтатпайды. 1975-76 жылдары Марокко королді- – діни басқарма басшылығына тағайындалмастан гінде, 1985-1986 жылдары Тунис Араб республикасы бұрын Әбсаттар Бағысбайұлы көптеген лауазымды университеттерінде араб тілі мен әдебиеті бойынша қызметтер атқарады. 1969 жылы М.Әуезов атындағы біліктілігін арттырады. 1986-88 жылдары КСРО ҒА Оңтүстік Қазақстан университетінің филология фа- Мәскеу Шығыстану институтының докторантурасын культетін, 1970-1975 жылдары КСРО ғылым академи- тәмамдайды. 1997 жылы Қазақстан Республикасы- ясы Мәскеу Шығыстану институтының аспирантура- ның Сауд Арабиясы королдігіндегі елшілігінде кеңес- сын үздік тәмамдаған Әбсаттар Дербісәлі өзінің асқақ ші, кейіннен І сыныпты кеңесші болып қызметке армандарына бастаған қызметтік баспалдақтың тағайындалады. алғашқы сатысын 1976 жылы ҚР Ғылым академия- Еліміздің атынан артылған елшілік қызметті абы- сының ғылыми қызметкері болып аттайды. Бір жыл- роймен атқарған Әбсаттар қажы 2000 жылы Қазақстан дан Алматы қаласындағы Әл-Фараби атындағы Қазақ мұсылмандарының ІІІ Құрылтайында ҚМДБ-ның Ұлттық университетіне ассистент болып ауысқан ол төрағасы болып сайланады. Саналы ғұмырын ғылым- осы оқу ордасында 1997 жылға дейін жемісті қызмет білімге арнаған қайраткер тұлға өзіне артылған дін- етеді. Осы жылдар аралығында ол аға оқытушы, до- басылық қызметті де дөңгелетіп әкетеді. Еліміздің цент, Филология факультетінің декан орынбасары, дін саласындағы ақсап жатқан құжат мәселесін рет- Шығыс филология факультетінің кафедра меңге- ке келтіріп, ҚМДБ-ның жұмысын жолға қоюда үлкен рушісі, Шығыстану факультетінің деканы (1989-1991), еңбек сіңіреді. 2005 және 2010 жылдары өткізілген Тілдер және халықаралық байланыстар жөніндегі Қазақстан мұсылмандарының IV және V Құрылтайла- проректоры (1991-1997) секілді жауапкершілік жүгі рында мүфтилік лауазымға қайта сайланған Әбсаттар тым ауыр қызметтер атқарып, өзін кәсіби маман, қажы Дербісәлі 2013 жылға дейін ҚМДБ-ның төраға- білікті басшы ретінде танытады. Қаламынан қазақ сы ретінде ілкімді істердің ұйытқысы бола білді. Сон- әдебиетінің ежелгі дәуірлері мен мәдениетінің небір дай-ақ, ол 2000 жылдың тамызында Сараево мен 2002 түйткілді тақырыптары төгілген ғалым осы жылда- жылдың сәуір айында Кипрде өткен Еуразия Ислам ры Қазақ Ұлттық университетінде алғаш рет араб Шурасының IV-V халықаралық конференцияларын- тілін жеке пән ретінде оқыту қолға алып, кейіннен өз да осы ұйым төрағасының бірінші орынбасары, 2007 басшылық еткен Шығыстану кафедрасы, одан кейін жылы Орта Азия мүфтилер Кеңесінің төрағасы болып факультет болып ашылуына зор ықпал жасайды. Ұс- сайланып, қазақ елінің мәртебесін асқақтатқан бола- таздық атты ұлағатты мамандық мәртебесін кірлет- тын.

172 бсаттар кажы Дербисали родился 15 сен- orn on September 15, 1947 in Tulkubas district, тября 1947 года в Тулкибасском районе BSouth Kazakhstan region, Absattar Bagisbayuly АЮжно-Казахстанской области. В 1969 году has a number of posts before being appointed to окончил факультет филологии в Южно-Казахстан- the leadership of the religious community of Kazakhstan. ском университе имени М. Ауезова, а в 1970-1975 го- He graduated from the Faculty of Philology of the дах, успешно окончив аспирантуру института Восто- M.Auezov South Kazakhstan University in 1969, and коведения научной академии СССР в Москве, в 1976 postgraduate course of the Moscow Institute of Oriental году начал трудовую деятельность в академии наук Studies at the Academy of Sciences of the USSR in 1970- РК как научный сотрудник. Год спустя устроившись 1975, and began his career in 1976 as a researcher at как ассистент в Казахский Национальный универ- the Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan. ситет имени Аль-Фараби он проработал там до 1977 After a year, he moves to the Al-Farabi Kazakh National года. В это время занимал ответственную должность University in Almaty as an assistant, and works there как доцент, заместитель декана факультета филоло- until the 1997. Over the years he showed himself as a гии, декана факультета Востоковедения (1989-1991), specialist and a qualified manager, and has worked as проректора по языкам и международным связям a senior lecturer, associate professor, deputy dean of (1991-1997), также зарекомендовал себя отличным philological faculty, head of the department of Oriental специалистом и грамотным руководителем. Philology, Dean of the Faculty of Oriental Studies (1989- Является автором статей, раскрывающие наибо- 1991), Vice-rector for Languages and International лее острые проблемы казахской литературы и куль- Relations (1991-1997). For the first time in the Kazakh туры древних веков. Под его началом в вузе впервые National University, the scientist has been teaching the введено изучение арабского языка как отдельного Arabic language as a subject and later influenced the предмета. Дербисали приложил руку в открытии ка- establishment of, first as the Department of Oriental федры Востоковедения, а затем и факультета, кото- Studies and then as a faculty member which he was рый со временем возглавил сам. Высоко держа зва- managing later. He does not stop his research on science, ние преподавателя, он обучил немало учеников и не even while teaching thousands of students.From 1975 to останавливался на своих научных исследованиях. В 1976, he studied the Arabic Language and Literature in 1975-1976 годах в университете Королевства Марок- the Moroccan Kingdom, and in 1985-1986 in the Tunisian ко, а в 1985-1986 годах в Тунисе получил углубленные Arabian University. знания арабского языка и литературы. В 1986-1988 In 1986-88 he graduated from the Moscow Institute годах окончил докторантуру в институте Востокове- of Oriental Studies of the USSR Academy of Sciences дения научной академии СССР в Москве. В 1997 году his Phd. In 1997, he was appointed as an adviser of the был советником, а затем был назначен советником I embassy of Republic of Kazakhstan in the Kingdom of класса посольства Республики Казахстан в Саудов- Saudi Arabia and later as a First Class Advisor. ской Аравии. Absattar Haji has performed his service in the С достоинством исполняя возложенные обязан- Embassy with great honor on behalf of the country, and ности в посольстве Абсаттар кажы Дербисали в 2000 was elected as the Chairman of the Spiritual Council of году на III съезде Мусульман Казахстана был назна- the Muslims of Kazakhstan at the III Congress of Muslims чен председателем ДУМК. Занимавшись всю созна- of Kazakhstan in 2000. A man, who devoted his whole life тельную жизнь наукой и знанием он деятельно взялся to science, easily coped with the ministry of the clergy. за управление ДУМК. На проходивших в 2005 и 2010 He has done a great job related to the documentation годах IV и V съездах Мусульман Казахстана Абсат- problems in the religious sphere and in establishment тар кажы Дербисали был единогласно провозглашен of the work of the Spiritual Council of the Muslims of главным муфтием. Эту должность он занимал до 2013 Kazakhstan. The Absattar Haji Derbisali, who was re- года. Также проходивших в августе 2000 года в Сарае- elected for the Mufti position in the IV and V Kurultay of во и в апреле 2002 года в Кипре IV и V Международ- Kazakhstani Muslims held in 2005 and 2010, became the ных конференции Евразийской Исламской Шуры был leader of religious affairs as the Chairman of the Spiritual назначен первым заместитетелем данного общества, Council of the Muslims in 2013.He was re-elected to the в 2007 году был избран Председателем Совета муфти- Mufti position in the IV and V congress of Kazakhstani ев Центральной Азии. Muslims held in 2005 and 2010, and became the driving force behind the important issues as the Chairman of the Spiritual Board of Muslims of 2013. He was also the first vice-chairman of the IV-V International Conference of the Islamic Shura of Eurasia held in the Sarajevo in August 2000, and in Cyprus, April 2002, and in 2007 was elected Chairman of the Council of Muftis of Central Asia.

173 Әбсаттар қажы Бағысбайұлының бас мүфтилігі кезінде Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы 2007-2012 жылдар аралығында республикамыздың 9 аймағынан 9 медресе, 1 қарилар даярлайтын орта- лық ашылып, халықты діни сауаттандыру жұмыстары жаңа қарқынмен дами түсті. Атап айтар болсақ, 2007 жылы «Астана медресесі», «Шымкент медресесі», 2008 жылы Алматы облысынан «Шамалған медресесі», «Орал медресесі», «Ақтөбе медресесі», Павлодар қа- ласында «Әбу Бәкір Сыддық» медресесі», 2009 жылы Алматы қаласында «Әбу Ханифа медресесі», 2010 жылы ОҚО, Сарыағаш ауданында «Сарыағаш медре- сесі», Астана маңындағы Қосшы ауылынан «Қауам ад- Дин әл-Итқани әл-Фараби ат-Түркістани атындағы Республикалық қарилар даярлайтын орталығы», 2012 жылы Тараз қаласында «Һибатулла Тарази медресесі» ашылды.

 «Ислам – бейбітшілік және келісім діні» кітабы.

 Книга «Ислам – религия мира и созидания».

 The book «Islam is the religion of peace and creation».

 ТМД елдері дінаралық кеңесінің отырысы, 2011 жыл. Во время Абсаттара кажы Дербисали ДУМК меж- ду 2007-2012 годами было открыто 9 медресе, 1 центр  Заседание Президиума межрелгиозного Совета СНГ. 2011 год. по обучению кариев, а также получило дальнейшее  Meeting of the Presidium of the Interreligious Council CIS. 2011 year. улучшение религозного просвещения среди населе- ния. Хочется отметить, что 2007 году были построе- At the moment when Absattar Haji Bagisbayuly’s ны «Астанинский медресе», «Шымкентский медресе», was the chief mufti, the Spiritual Administration of в 2008 году в Алматинской области «Шамалганский the Muslims of Kazakhstan for 2007-2012 has opened медресе», «Уральский медресе», «Актюбинский ме- 9 madrasahs, 9 mosques in 9 regions of the republic, дресе», в Павлодарской области «Медресе Абу Бакир and the religious education of the population has been Сыддык», в 2009 году в Алматы «Медресе Абу Хани- developing in a new pace. Namely, the «Astana madrasah» фа», в 2010 году в ЮКО «Сарыагашский медресе», в and «The Shymkent madrasah» was opened in 2007; «The ауле Косшы вблизи Астаны «Республиканский центр Shamalgan madrasah», «The Uralsk madrasah» and «The по обучению кариев им. Кауам Ал-Дин алб-Иткани Aktobe madrasah» in Almaty region, 2008; «The Abu аль-Фараби ат-Туркестани», в 2012 году в Таразе от- Bakir Siddiq madrasah» in Pavlodar, 2009; «The Abu крыл «Медресе Хибатулла Тарази». Hanifa madrasah» in Almaty; in the South Kazakhstan region, in 2010; «The Saryagash madrasah» in Saryagash region; «The center after the name of Kauam ad-Din al-Itkani Al-Farabi Al-Turkestani the Republican qari Training center» Astana, Kosshy village of Kosshy; «The Gibatulla Tarazi madrasah» in Taraz, 2012.

174 Ғылым-білім, ағартушылық In 2001, he opened the С целью повышения научной и бағытты берік ұстанған Әбсат- Institute of Islamic Immigration просветительской работы при ДУМК тар қажының бастамасымен Improvement, in Almaty. He начиная с 2001 года были изданы рели- Қазақстан мұсылмандары діни helped to affirm its diploma, and гиозно-познавательная газета «Ислам басқармасы жанынан 2001 жыл- got a license. и Цивилизация», начиная с 2003 года дан бастап діни танымдық «Ис- Since 2001, under the журнал «Иман», и по сей день они гла- лам және Өркениет» газеті, 2003 direction of the Religious вентствуют в духовном просвещении жылдан бастап «Иман» журна- Administration of the Muslims нашего народа. Если газета «Ислам и лы ашылып, күні бүгінге дейін of Kazakhstan, Absattar Haji, Цивилизация» первоначально выпу- еліміздің рухани кеңістігінде көш who has adhered to the science скалась общим количестов в 1000 ти- батап келеді. «Ислам және өрке- and education, has published ражей, то сейчас она достигает 70000. ниет» газеті алғашқы жылы 1 000 the newspaper for religious Также, если журанл «Иман» выходил данамен ғана жарық көрсе, бүгінгі cognition «Islam and the тиражем в 3000 экземпляров, то в 2016 таңда таралымы 70 000-ға жетіп Civilizations» and the «Iman» году его количество увеличилось до отыр. Ал, «Иман» журналы 2003 magazine has been established 18000. жылы небары 3 000 данамен тара- since 2003 and today it is the В это время обогатился религиоз- тылған болса, 2016 жылы елімізде spiritual leader of the country. но-литературный фонд. Работниками бұл рухани бұлақтан нәр алатын- The newspaper «Islam and the ДУМК между 2000-2013 годами были дардың саны 18 000-ға жеткен. Civilization» was published only изданы 65 книг, из них 20 принадлежа- Бұған дейін қазақ елінің әдебиеті in 1000 copies in the first year, ли перу Абсаттара кажы Дербисали. мен мәдениетіне, тарихы мен ру- and today there are about 70,000 ханиятына өлшеусіз үлес қосып copies. And in 2003, the Iman келген Әбсаттар қажы Дербісәлі magazine was distributed only кезінде діни әдебиет қоры да ай- in 3,000 copies, and by 2016 the тарлықтай молыға түсті. Қазақстан number of people reading this мұсылмандары діни басқармасы newspaper consisted of 18,000. қызметкерлерінің 2000-2013 жыл- The Absattar Haji Derbisali, дар аралығында мол таралыммен who previously had contributed үлкенді-кішілі 65 кітаптары жарық to the literature and culture, көрсе, соның ішінде 20 еңбектің history and spirituality of the Бас мүфти қаламынан шыққаны Kazakh nation, contributed көп нәрсені аңғартса керек. to the religious literature too. It is worth noting that in the period 2000-2013, employees  «Иман» журналы. of the Spiritual Administration of Muslims of Kazakhstan have  Журнал «Иман». published more than 65 books,  Journal «Iman». with more than 20 publications from the Supreme Mufti.

 «Иман және өркениет» газеті.

 Газета «Иман және өркениет».

 Newspaper «Иман және өркениет».

175 Бас мүфтидің, сондай-ақ, Ис- Также были изданы свыше 400 The Supreme Mufti also has лам діні, оның бүкіл адамзатқа статей об исламской религии, о ее more than 400 articles devoted to ортақ құндылықтарына арналған общих ценностях человечеству. the Islamic religion. In this regard, it 400-ден астам мақалалары жарық Также стоит отметить труд главно- is worth mentioning the work of the көрген. Осы ретте Бас мүфтидің го муфтия, вышедшего в 2010 году Supreme Mufti titled «The Islam is 2010 жылы орыс тілінде жазған на русском языке именуемый «Ис- the religion of peace and creation», дүниелерін жинап-толықтырып, лам - религия мира и созидания». which was written in Russian «Ислам – религия мира и сози- После долгих лет исследований language in 2010. The Ministry дания» деген атпен жариялаған и труда Министерство иностран- of Foreign Affairs in London has еңбегі жайлы ерекше атап өт- ных дел РК перевело на англий- translated the collection under the кен абзал. Ғалымның ұзақ жыл- ский язык творчество ученого и title «Islam Religion of Peace and дар бойғы ізденісі мен еңбегінің оно было опубликовано в Лон- Creation»into English, which has жемісі болған жинақты ҚР Сы- доне как «Islam Religion of Piece been a result of long-term research ртқы істер министрлігі ағылшын and Creation». 1 марта 2012 года в of the scientist. On March 1, 2012 at тіліне аудартып, Лондонда «Islam Институте директоров в Лондоне the Institute of Directors of London Religion of Peace and Creation» де- состоялась торжественная пре- held its presentation. The prominent ген атпен бастырылған болатын. зентация книги. На церемонии scientists from the University of 2012 жылдың 1-наурыз күні Лон- участвовали знаменитые ученые Cambridge, and the University of дондағы директорлар институ- Кембриджского и Оксфордского Oxford attended this presentation. тында оның тұсаукесер салтанаты университетов. 19-25 ноября 2012 In the presentation held on the US өтіп, Ұлыбританияның Кембридж, года в Вашингтоне в «Руми форум» RUMI Forum in Washington and Оксфорд университетінің атақты и других местах США во время це- other places on the November 19-25, ғалымдары қатысты. 2012 жылдың ремонии американские сенаторы, 2012, his work was evaluated byUS 19-25 қарашасында АҚШ-тың Ва- дипломаты, государственные и Senators, diplomats, statesmen, шингтондағы «Руми форум» және общественные, религиозные дея- public figures and religious figures. басқа да орындарда өткен тұсау- тели дали очень высокую оценку кесерінде Американың сенаторла- труду Абсаттара кажы Дербисали. ры, дипломаттары, мемлекет және қоғам, дін қайраткерлері қатысып, еңбекке үлкен бағаларын берді.

 «Һибатулла Тарази» мешітінің ашылу салтанаты.

 Торжественное открытие мечети «Һибатулла Тарази».

 The opening of the mosque «Hibatulla Tarazi».

 Құрбан айт мейрамы. 2010 жыл.

 Праздник Курбан айт. 2010 год.

 Eid al-Adha. 2010 year.

176  Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының IV съезді. 2012 жыл.

 IV Съезд лидеров мировых и традиционных религий. 2012 год.

 The IV Congress of Leaders of World and Traditional Religions. 2012 year.

177 «НҰР-МҮБӘРАК» ЕГИПЕТ ИСЛАМ МӘДЕНИЕТІ УНИВЕРСИТЕТІ ЕГИПЕТСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ ИСЛАМСКОЙ КУЛЬТУРЫ «НУР-МУБАРАК» “NUR-MUBARAK” EGYPT ISLAMIC CULTURAL UNIVERSITY

ұр-Мүбарак Египет ысшее учебное заведение ur-Mubarak Egypt ислам мәдениеті» Казахстана готовит высо- Islamic Culture» «Нуниверситеті – Қа- Вкоквалифицированных «NUniversity is a unique зақстан Республикасының жоғары имамов, исламоведов, религиове- institution of higher education of the білімді имамдар, исламтанушы- дов, специалистов по двум ино- Republic of Kazakhstan, which trains лар мен дінтанушылар, екі шет тілі странным языкам (английско-а- highly-educated imams, Islamist рабский, арабско-английский). В (араб-ағылшын, ағылшын-араб and religious scholars, and two 1991 году перед независимым Ка- тілдері) мамандарын дайындай- захстаном встала проблема выбо- foreign languages (Arabic-English, тын бірегей жоғары оқу орны. 1991 ра нового направления развития и English-Arabic). After gaining inde- жылы тәуелсіздік алған Қазақстан новой политической программы. pendence in 1991, for the Republic Республикасы үшін жаңа бағыт, Основной политикой Президента of Kazakhstan there was a choice жаңа саяси бағдар, тың ұстаным РК Нурсултана Назарбаева явля- of new political orientations and таңдауы тұрды. Сыртқы қауіп пен ется не только защита от внешних a new direction. Preservation of ішкі ыдыраудан елді сақтап қалу угроз и внутренних разногласий the country from external threats – ҚР Президенті Нұрсұлтан На- народа, но и защита прав нации and internal disintegration is the зарбев саясатының өзегіне айна- и каждого гражданина, гаран- cornerstone of the policy of the лып, ұлт пен ұлыстың ғана емес, тированных Конституцией РК. President of Kazakhstan Nursultan әрбір азаматтың құқығын қорғай- Принцип светскости государства Nazarbayev and the foundation тын зайырлы қоғамның іргетасы не стал препятствием для приня- of a secular society that protects тия решения Елбасы Н.Назарбае- Ата заңмен бекітілді. Мемлекет the rights of not only the nation вым об исламском вузе, открытие пен діннің ара жігі ажыратылып которого было согласовано при but also the rights of every citizen. көрсетілсе де халықтың 70% ха- встрече с президентом Египта в Even though, the link between the нафи бағытындағы мұсылмандар 1993 году во время визита главы government and religion was drawn, саналатын мемлекет болашағы государства в эту арабскую страну. the president Nursultan Nazarbayev үшін Елбасы Нұрсұлтан Назарба- Для строительства вуза было вы- during his visit to Egypt in 1993, ев 1993 жылы Мысыр еліне сапа- делено 6 гектаров земли в Алматы. made a decision on a meeting with рында Египет Араб Республика- Это стало одним из главных реши- the President of the Arab and Egypt сының Президетімен кездесуінде тельных шагов в деле укрепления Republic, on opening of the Islamic Қазақстанда ислами жоғары оқу национального единства и ста- University in Kazakhstan, for the орнын ашуға байланысты шешім бильного будущего страны. 16 future of the state, which is regarded қабылдайды. Алматыда діни ор- июня 1993 года Президент РК to Hanafi direction, consisting of 70% Н.Назарбаев в присутствии даның кешенін салу үшін арнайы of the population. The special site министра Египта Мухаммеда жер қарастырылып, 6 гектар жер аль-Махжуба заложил пер- was considered for the construction бөлінеді. Тәуелсіздіктің алғашқы вый камень в фундамент of the religious complex in Almaty, кезеңіндегі бұл батыл шешім ел университетского городка. and 6 hectares were allocated. This бірлігі мен болашағына жасалған Между тем потребовался decisive step in the early stages of нақты қадам болды. 1993 жылы значительный срок, чтобы independence became a real step 16 маусымда ҚР Президенті Н. закончить строительство towards the unity and future of Назарбаев пен Египет Араб респу- учебного комплекса. the nation. On June 16, 1993, the бликасының Уақыфтар министрі ceremony of laying the foundation Мұхамед әл-Махжубтың қаты- stone of the university campus суымен университет қалашығы- took place with the participation ның алғашқы тасын қалау рәсімі of the President of the Republic өтті. Әйтсе де, ғимарат құрылы- of Kazakhstan N.Nazarbayev and сының бірінші кезеңі біткенімен, Uakif Minister of the Arab and Egypt университет есігіне қара құлып Republic, Muhammad al-Makhzub. ілініп, біраз жыл тұрып қалады.

178  Университет қабырғасында қаракөз қарындастардың саны артып келеді.

 Увеличивается число казахских девушек в университете.

 The number of girls in the university campus is increasing.

2000 жылы Қазақстан мұсылмандарының ІІІ Құрыл- тайы қарсаңында Елбасы Н.Назарбаев Әбсаттар қажы Дербісәліні қабылдайды. Қабылдау барысында Бас мүф- ти республикамызда дін мамандарын дайындау қажет- тігін алға тарта отырып, кешен құрылысының бірінші кезеңі аяқталғанын, соған байланысты «Нұр-Мүбәрак» университетін ҚМДБ-на беруге көмектесу туралы өтініш білдіреді. Президент өтінішті түсіністікпен қабылдап, Мысыр еліңне арнаулы делегация жібереді. Келіссөздер нәтижесінде университетті діни басқармаға беруге және құрылыстың екінші кезеңін де аяқтауға келісім береді.  Ортақ ой талқылауға да орын қарастырылған. Сөйтіп, «Нұр-Мүбәрак Египет Ислам мәдениеті» уни-  Предусмотрено место для дискуссий. верситеті Қазақстан мен Египет Араб респбуликалары- ның арасындағы келісімге сай ашылып, жұмыс жасай  There is also room for discussion. бастайды. Келісім ҚР Парламентінде ратификацияланып, 2003 жылдың 2-шілдесінде Президент Н.Ә.Назарбаевтың №460-11 ҚРЗ өкімімен бекітілген соң, заңды күшіне енді. Келісімді египет Араб республикасының президенті Мұ- хаммед Хұсни Мүбәрак та 2003 жылы №215 бұйрығымен бекіткен. Оқу ордасына ҚР Блім және ғылым министрлі- гінің лицензиясы берілген, мемлекеттік аттестаттаудан өткен.

 Оқу залындағы тыныштық.

 Тишина в читальном зале.

 The quietness of the reading room.

 Оқу ғимаратының әр қабаты өзіндік ерекшеліктерге толы.

 Каждый этаж учебного заведения имеет свои особенности.

 Each floor of the educational building is full of unique features.

179 В 2000 году перед началом III Cъезда мусульман Nevertheless, the first phase of the building of Казахстана Нурсултан Назарбаев принимает Абсат- construction was over, the door to the university was тар кажы Дербисали. На встрече с главным муфтием locked up for a few years. In anticipation of the III rd говорилось о необходимости подготовки религиоз- Congress of the Muslims of Kazakhstan in 2000, President ных специалистов и оказании помощи в передаче Nursultan Nazarbayev receives Ab Sattar Haji Derbisali. университета Нур-Мубарак в ведение ДУМК. Прези- During the reception, the Supreme Mufti appealed to the дент РК выслушал предложение с пониманием и ре- need to prepare the religious specialists in the country, шил отправить специальную делегацию в Египет. В результате переговоров вопросы дальнейшего стро- asking for help to transfer the Nur-Mubarak University ительства и передачи университета Нур-Мубарак to the MFA of the Republic of Kazakhstan. The President в ведение ДУМК были решены. Таким образом, на accepts the request and sends a special delegation to основании договора между Казахстаном и Египтом Egypt. As a result of the negotiations, theн agrees to университет исламской культуры Нур-Мубарак на- transfer the University to the religious administration чал свою деятельность. Договор был ратифицирован and to complete the second phase of the construction. 2 июля 2003 года в Парламенте и на основании указа Thus, the «Nur-Mubarak Egyptian Islamic Culture» Президента РК №460-11 вступил в силу. Также дого- University was opened and operating under the agreement вор был утвержден приказом №215 от 2003 года Пре- between the Arab Republic of Kazakhstan and Egypt.The зидентом Египта Мухаммедом Хусни Мубараком. Вуз agreement was ratified in the Parliament of the Republic получил лицензию МОН РК и прошел государствен- of Kazakhstan and entered into legal force after it was ную аттестацию. approved by the decree of the President N.A.Nazarbayev № 460-11, dated July 2, 2003. The agreement was approved by the Order of the President of the Egypt and Arab Republic, Mohammed Hosni Mubarak in 2003 by Order № 215. The educational institution was licensed by the Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan and had passed the state certification.

180  «Нұр-Мүбәрак» Египет Ислам мәдениеті университеті.

 Египетский университет Исламской культуры «Нур-Мубарак».

 The «Nur-Mubarak» Egyptian Islamic Culture University.

181 РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ИМАМДАРДЫҢ БІЛІМІН ЖЕТІЛДІРУ ИСЛАМ ИНСТИТУТЫ РЕСПУБЛИКАНСКИЙ ИСЛАМСКИЙ ИНСТИТУТ ПОВЫШЕНИЯ КВАЛИФИКАЦИИ ИМАМОВ ISLAMIC INSTITUTE FOR IMPROVING THE KNOWLEDGE OF THE IMAMS OF THE REPUBLIC

азақстан Республикасы he Islamic Institute for имамдарының білімін Timproving the knowledge Қжетілдіру ислам инсти- of the Imams’ of the туты Қазақстан мұсылмандары еспубликанский институт Republic of Kazakhstan was establi- діни басқармасының бастама- повышения квалифика- shed on the initiative of the Spiritual сымен және Ислам даму банкінің Рции имамов был открыт Administration of Muslims of қаржылық қолдауымен ашылған. по решению ДУМК и при финан- Kazakhstan and with the financial 2002 жылы 10 сәуірде Қазақстан совой поддержке Исламского бан- support of the Islamic Development ка развития. Институт зарегистри- Республикасының Әділет Мини- Bank. It was registered as the «Higher рован 10 апреля 2002 года в МЮ РК стрлігінде 4741900 ДБ тіркеу Education Institution», on April 10, № за номеров №4741900 ДБ как «выс- нөмірі бойынша «Жоғары маман- шее учебное учреждение». 7 дека- 2002, in the Ministry of Justice of дық беретін білім мекемесі» ретін- бря 2012 года перерегистрирован the Republic of Kazakhstan, by the де тіркелген. 2012 жылы 7 жел- в Департаменте юстиции города registration number DB4741900.On тоқсанда Алматы қаласы Әділет Алматы за номером №114532 МЕ. December 7, 2012, it was re-regis- департаментінде № 114532 МЕ Первым директором института tered as a private institution in the тіркеу нөмірі бойынша жеке меке- был назначен Алсабеков Мухам- Department of Justice of Almaty by ме ретінде қайта тіркеуден өткен. мад-Ху฀сайн. the registration number 114532 ME. Институттың алғашқы директоры Alsabekov Mohammad-Hussein was болып Алсабеков Мухаммад-Ху- the first who was appointed as the сайн тағайындалған болатын. director of the Institute.

 Мұхаммед-Хусейн Хаджи Жоғары Ислам институтының алғашқы оқушылары мен мұғалімі Забибулла Иминовпен (сол жақта) және Меркина медресесінің директоры Зулкарнайн Тиловпен, Алматы, 1990 жыл.

 Первые ученики института Мұхаммед-Хусейн Хаджи Высшего Ислама с учителем Забибулла Иминовым (с левой стороны) и директором медресе Меркина Зулкарнайн Тиловым, Алматы, 1990 год.

 First students of the Higher Islamic Institute named after Mohammed-Hussein Khaji with their teacher Zabibulla Iminov(on the left), and Zulkarnin Tilov, director of the medrese in Merken, Almaty, 1990.

182 Қарағанды облысы, Балқаш қаласында дүниеге келген. Орта мектепті және Қазақ ауыл шаруашылық институ- тын Алматы қаласында тәмамдаған. Шейх Алсабеков Мухаммад Хусайн 1970-1980 аралығында сол кездердегі Орта Азиядағы көрнекті ислам ға- лымдарынан дәріс алған. Сонымен қатар ол діни білімін жетілдіру мақсатында Сирия және Пәкістан мемлекет- терінде халықаралық ислам университеттерінен шариғат және араб тілі факультетін бітірген. Ол 1985 жылы 25 жасында Алматы қаласы орталық мешітіне Бас имам болып тағайындалды. Шейх М.Х. Алсабеков ҚМДБ-н алғаш құрған қайраткерлердің бірі. Ол көптеген орта және жоғары діни білім оқу орындарына арналған діни оқу-әдістемелік құралдарының және көптеген діни кітаптардың авторы.

Родился в городе Балхаш Карагандинской области. Среднюю школу и институт казах- ского сельского хозяйства окончил в городе Алматы. Шейх Алсабеков Мухаммад Хусайн 1970-1980 годах получал лекций от выдающихся ученых ислама Средней Азии того времени. Вместе с тем он в целях совершенствования религиозного образования, окончил фа- культет шарията и арабского языка международных университетов ислама в государствах Сирии и Пакистана. Он в 1985 году в 25 лет был назначен Главным имамом Алматинской городской центральной мечети. Шейх М.Х. Алсабеков один из первых деятелей, создавший ДУМК-на. Он автор многих религиозных учебно-методических пособии для средних и высших религиозно-учебных заведении и многих религиозных книг.

He was born in Balkhash town, Karaganda region. He graduated from secondary school and Kazakh Agricultural Institute in Almaty. From 1970 to 1980 Sheikh Alsabekov Mohammad Hussein studied at well-known Islamic scholars of Central Asia at that time. He also graduated from Islamic and International Islamic Studies at the Faculty of Arabic Studies in Syria and Pakistan in order to improve his religious education. In 1985, at the age of 25, he was appointed as the Chief Imam of the Almaty Central Mosque. Sheikh M.Kh. Alsabekov is one of the first founders of the DUSB. He is the author of many religious and educational materials for many secondary and high religious education institutions and many religious books.

183  Институт директоры Кенжеәлі Мырзабаев.

 Директор института Кенжеали Мырзабаев.

 Director of the Institute Kenzhealy Myrzabayev.

Институттың негізгі мақса- Основная цель института - это The main aim of the Institute is to ты еліміздегі дін саласында қыз- повышение квалификации рели- improve the knowledge of the imams мет атқарып жүрген имамдардың гиозных служащих. Повышение of the country. The courses lasts up to білімін жетілдіру болып табылады. квалификации слушателей ведет- four months. Courses are held twice Тыңдаушылардың білімін жетілдіру ся на четырехмесячных курсах. a year from September to January, мерзімі төрт айға созылатын кур- Курсы проводятся два раза в год: с January and May. The educational сентября по январь и с января по стар бойынша жүргізіледі. Курстар process is based on the curriculum май. Учебный процесс утверждает жылына екі рет қыркүйек – қаңтар, руководитель института, а про- approved by the head of the Institute қаңтар – мамыр айлары аралығын- грамма обучения проводится в and coordinated with the Spiritual да өтеді. Оқу үдерісі институт бас- соответствии с решениями ДУМ Administration of Muslims of шысы бекітіп, Қазақстан мұсыл- Казахстана. В институте имеются Kazakhstan. The institute includes мандары діни басқармасымен аудитории, оснащенные комью- computer audiences, a library with келісілген оқу жоспары негізінде терной техникой, библиотеки с religious literature according to the жүргізіледі. Институтта компьютер религиозной литературой в соот- requirement, 80-person prayer hall аудиториялары, оқу талабына сай ветствии с программой обучения, and dining room. діни әдебиеттер жинақталған кіта- молельня на 80 человек и столовая. After establishment, 812 пхана, 80 адамдық намазхана және С момента открытия интститута graduates from 19 groups have асхана бар. были проведены 19 курсов, кото- completed the course. The trainees Институт ашылғалы 19 топ құра- рые насчитывали 812 слушателей. are employees of mosques within Все посетители курсов являются мында 812 тыңдаушы курсты бітіріп the RAMK, which are sent to the священнослужителями при мече- шыққан. Тыңдаушылар ҚМДБ тях, которые были направлены на imams of the region in all regions құрамындағы мешіттердің қыз- обучение по заявкам областных of the republic. The term of study меткерлері болып табылады, олар имамов. Срок обучения - 4 меся- at the Institute is four months. The республиканың барлық аймағын- ца. Обучение по предметам про- disciplines are taught in Kazakh дағы облыс имамдарының жолда- водится на казахском и арабском and Arabic languages. The Institute масымен жіберіледі. Институттағы языках. Здесь преподают доктора provides doctors, candidates and оқу мерзімі – төрт ай. Пәндер қазақ и кандидаты наук, а также высоко- teachers of higher education. және араб тілінде оқытылады. Ин- образованные учителя. ститутта ғылым докторлары, канди- даттар мен жоғарғы білімді ұстаз- дар дәріс береді.

184 ОҚЫТЫЛАТЫН ПӘНДЕР: ПРЕДМЕТЫ: DISCIPLINES:

1. Фиқһ 1.Фикх 1.Fiqh 2. Хадис 2.Хадис 2. Hadith 3. Құран Кәрім және оның ілімдері 3.Коран Карим и его учения 3.Qurani-Kerim and its teachings 4. Тәпсір 4.Тафсир 4. Tafsir 5. Қазақстан тарихы 5.История Казахстана 5. 6. Ислам тарихы 6.История ислама 6. History of Islam 7. Араб тілі 7.Арабский язык 7. Arabic language 8. Қазақ тілі 8.Казахский язык 8. Kazakh language 9. Ислам пәлсапасы 9. Философия ислама 9. The Islamic Philosophy 10. Араб тілінің синтаксисі 10.Синтаксис арабского языка 10. Arabic syntax 11. Тәжуид (Құран оқу ережелері). 11.Таджуид (правила чтения Корана) 11. Tajwid (rules of the Qur’an).

185 186 187 ҚАЗАҚСТАН МҰСЫЛМАНДАРЫНЫҢ КЕЗЕКТЕН ТЫС VII ҚҰРЫЛТАЙЫ VII ВНЕОЧЕРЕДНОЙ СЪЕЗД МУСУЛЬМАН КАЗАХСТАН THE VII EXTRAORDINARY CONGRESS OF MUSLIMS OF KAZAKHSTAN

013 жылдың 19-ақпан күні Астана қаласындағы Назар- 2баев орталығында Қазақстан мұсылмандарының кезектен тыс VII құрылтайы болып өтті. ҚМДБ-ның төралқа мүшелері, аппарат қызмет- керлері, облыстар мен өңірлердегі өкіл имамдары, ақылдастар алқасы, Ғұлама- лар кеңесінің мүшелері, дінтанушылар, зиялы қауым өкілдері, бас-аяғы 170-тен астам делегат қатысқан алқалы жиында атқарылған шараларға шолу жасалып, қазақ елінің жаңа бас мүфтиі сайланды. Бұған дейін 14-ақпан күні Қазақстан мұсылмандарының кеңейтілген Төрал- қа мәжілісі өткен болатын. Сол мәжілі- сте ҚМДБ діни басқармасы мен Орта Азия мүфтилер кеңесінің төрағасы, Бас мүфти Әбсаттар қажы Дербісәлі өзінің дін қызметін қойып, бірыңғай ғылы- ми жұмыспен айналыспақ ойын ортаға салған еді. Құрылтай қасиетті Құран аяттарымен басталып, Бас мүфти батасымен ашылды. ҚР Дін істері агенттігінің төрағасы Қайрат Лама Шариф еліміздегі дін саласында алда атқарылар іс-шаралар жоспарымен таныстыра келе, құрылтай жұмысына сәттілік тіледі. Бас мүфти Әбсаттар қажы Дербісәліге осы уақытқа дейін дінбасылық қызметі жолында атқарған іргелі істері үшін арнайы алғысын білдірді.

n February 19, 2013 at the Nazarbayev Center in Astana the VII Extraordinary Congress of Muslims of Kazakhstan took place. The февраля 2013 года в городе Астана в На- O new chief mufti of the Kazakh people was elected with зарбаев Центре прошел VII внеочередной съезд мусульман Казахстана. На нем при- the participation of the members of the Presidium of 19 the RAMK, members of the staff, representatives of the сутствовало более 170 делегатов, среди них: члены и работники аппарата ДУМК, областные и районные imams of each regions, Board of Trustees, Members of имамы, члены совещательного совета, члены сове- the Scientific Council, religious scholars, representatives та улемов, религиоведы, представители интеллек- of intelligentsia, more than 170 delegates from all over туального общества. В ходе съезда были обсуждены the country. все проведенные мероприятия и вопрос назначания Earlier, on 14 February, an enlarged meeting of the главного муфтия Казахстана. Muslims of Kazakhstan was held. At the same meeting, До начала работы съезда 14 февраля было прове- Supreme Mufti Absattar Haji Derbisali, the chairman дено заседание расширенного бюро на котором Аб- of the RAMK and the Council of Muftis of Central Asia, саттар кажы Дербисали заявил о приостановке своей announced his idea of leaving his religious position and религиозно-общественной деятельности в пользу на- towork on the scientific work. учной работой. Съезд начался с произнесения аятов The congress began with the verses of the Holy Quran священного Корана и благословения главного муф- тия. С пожеланиями успеха работе съезда выступил and was unveiled by the Supreme Mufti. The Chairman председатель Агенства по делам религий Кайрат Лама of the Agency for Religious Affairs of the Republic of Шариф, который участников с работой и дальнейши- Kazakhstan Kairat Lama Sharif wished success to the ми планами агенства. Глава агентства выразил благо- founding staff, familiarizing them with the plan of action дарность Абсаттар кажы Дербисали за плодотворную in the field of religion. The Supreme Mufti thanked религиозную работу на посту верховного муфтия. Absattar Haji Derbisali for his religious activities.

188 В ходе работы съезда има- мом Серикбай Оразом, делегатом из Костанайской области, была предложена кандидатура има- ма Ержана Маямерова, делегата из Семипалатинской области, на пост главного муфтия Казахстана. Присутствующие на съезде де- легаты единогласно поддержали кандидатуру Ержана Малгажиулы Маямерова на пост верховного муфтия ДУМК. Осозная ответ- ственность на предстоящей ра- боты Ержан Малгажиулы заявил: «Служение религии требует осо- The representative of the RAMK бой ответственности. Учитывая of the Kostanai region imam Serikbay мои знания и опыт мусульмане Oraz nominated the candidacy of Семипалатинской области дали Құрылтай аясында ҚМДБ-ның the Yerzhan Mayamerov, the imam наказ внести непосильный вклад Қостанай облысындағы өкіл има- of the Semipalatinsk region and a в духовное развитие, единство мы Серікбай Ораз делегация мү- member of the RAMK, to the position народа. С этим наказом я обучал- шелеріне ҚМДБ-ның Семей облы- of the chief mufti. The members of ся несколько лет в Египте. После сы бойынша өкіл имамы Ержан the congress unanimously made a повышения знаний с этой мыслью Маямеровты Бас мүфти лауазымы- decision, and Yerzhan Malgazhyuly поделился с главным муфтием и на үміткер ретінде ұсыныс жаса- Mayamerov has been appointed он меня поддержал. Призываю вас ды. Ұтымды ұсынысқа құрылтайға as a chairman of the RAMK. The всех к одной цели, единству и бла- жиналғандар бірауыздан қолдау chief Imam of Semipalatinsk region годенствию народа, пропаганде білдіріп, Ержан Малғажыұлы Ма- Yerzhan Malgazhyulii, who was религии. Да будет на то воля Алла- ха». ямеров Қазақстан мұсылмандары in charge of the new service, and діни басқармасының төрағалығы- showed his delight saying: «The на тағайындалды. Сауабы мен жа- service to the religion requires уабы орасан жаңа қызмет тізгінін more responsibility. The elders of ұстағалы тұрған Семей аймағының the Semipalatinsk region, taking бас имамы Ержан Малғажыұлы into account my knowledge and мінберге шығып: «Дінге қызмет experience, have entrusted the аса жауапкершілікті талап етеді. spiritual development of this region, Семей өңірінің ақсақалдары they entrusted me to contribute білімім мен тәжірибемді ескеріп, to the unity and solidarity of the осы аймақтың рухани дамуына, country. In this regard, елдің бірлігі мен ынтымағына I have been studying in үлес қосуды аманат еткен еді. Осы Egypt for some years. After, аманатты арқалап, Мысыр елінде improving my knowledge, біраз жыл білім алдым. Ілімімді I conveyed this жетілдіріп келген соң, бұл ойымды idea to the chief Дінбасына жеткіздім. Ол кісі бұл mufti. He accepted ниетімді құп алып, келісімін берді. this motive and Бас мүфтиге Алла разы болсын. agreed. May Allah Баршаңызды, дін қызмет- be pleased with керлерін, имам-молдаларды бір the Supreme мақсатқа, елдің игілігі мен ынты- Mufti. I invite all of you, мағына, дін насихатына жұмыла your clergy, imam-mullahs жұмыс істеуге шақырамын. Алла to work together for the баршаңызға разы болсын!» – деп same purpose, for the good қуанышын жеткізді. of the country, for the sake of religion. May Allah be pleased with you all».

189 Құрылтай аясында жаңа мүф- Были также назначены заме- The imam of the «Hazret Sultan» ти Ержан қажы Малғажыұлының стители главного муфтия. На долж- mosque Zholdybayevich and орынбасарлары, наиб мүфти лауа- ность наиб-муфтия были предло- the imam of the mosque and member зымына «Әзірет Сұлтан» мешітінің жены и единогласно утверждены of the RAMK of Kostanay region Бас имамы Қайрат Жолдыбайұлы кандидатуры главного имама ме- Serikbay Oraz were nominated to the мен ҚМДБ-ның Қостанай облысы чети «Хазрет Султан» Кайрата position of deputies of the new naif Жолдыбайулы и имама Серикбай бойынша өкіл имамы Серікбай mufti Erzhan Haji Malgazhyuly. They Ораза. Мухаммед Хусейн Алсабе- Оразды ұсынылды. Делегация мү- ков был назначен наиб-муфтием were elected on unanimous voting, шелері бұл ұсынысқа бірауыздан на общественных началах. Таким by the members of the delegation. қолдау білдіріп, дауыс беру нәти- образом, на съезде мусульман Ка- Mohammed Hussein Alsabekov, on жесінде сайланды. Ал, Мұхаммед захстана произошли исторические the public basis, has been appointed Хусейн Алсабеков қоғамдық негіз- события и была принята соответ- as a naif mufti. де наиб мүфти қызметін атқара- вствующая декларация. тын болып шешілді.

190 «Қазақстан мұсылмандары діни Декларацию съезда до присут- Such historical events took басқармасы» республикалық исла- ствующих делегатов довел пред- place at the extraordinary VII ми діни бірлестігінің кезектен тыс седатель общества «Поломники congress of the Republican Islamic VII құрылтайында осындай тарихи Казахстана» Еркин кажы Дуанаев: Religious Association «The religious оқиғалар орын алып, Құрылтай Қау- I. Считать отчет председателя association of the Muslims of the лысы қабылданды. Аталмыш қаулы- ДУМК, главного муфтия шейха Аб- Kazakhstan» and has adopted the саттар кажы Дербисали в период ны қатысушыларға Қазақстан қажы- Constituent Decree. The chairman of с 2000 по 2013 годы удовлетвори- лары қауымдастығының төрағасы тельным и от имени съезда объя- the Association of Hajiof Kazakhstan Еркін қажы Дуанаев таныстырды: вить благодарность; Erkin Haji Duanayev presented the І. «Қазақстан мұсылмандары II. Удовлетворить заявление given decision to the participants: діни басқармасы» республикалық председателя ДУМК главного муф- I. To evaluate the work of the ислами діни бірлестігінің төраға- тия Абсаттар кажы Дербисали об chairman of the republican Islamic сы, Бас мүфти шейх Әбсаттар қажы освобождении от должности глав- religious association «RAMK», and Дербісәлінің 2000-2013 жылдары ного муфтия в связи с переходом the supreme mufti Sheikh Absattar арасындағы атқарған жұмыста- на научно-педагогическую дея- Haji, for his service from 2000- рының Есебі қанағаттанарлық деп тельность; 2013 as satisfactory and to declare бағаланып, құрылтай атынан алғыс III. Назначить председателем gratitude from the members of the жариялансын; ДУМК, главным муфтием главного congress; ІІ. «Қазақстан мұсылмандары имама Семипалатинского региона II. To satisfy the request of the ВКО; діни басқармасы» республикалық chairman of the republican Islamic IV. Внести измения и дополне- ислами діни бірлестігінің төрағасы, ния в устав ДУМК и перегистриро- religious association «RAMK», and Бас мүфти шейх Әбсаттар қажы Дер- вать в МЮ РК. the supreme mufti Sheikh Absattar бісәлінің ғылыми-педагогикалық Haji to dismiss from the position of қызметке ауысуына байланысты the Supreme Mufti in connection Бас мүфти қызметінен босату тура- with the transfer to the scientific and лы өтініші қанағаттандырылсын; pedagogical service; ІІІ. «Қазақстан мұсылмандары III. To elect the Chief Imam діни басқармасы» республикалық of Semipalatinsk region Yerzhan ислами діни бірлестігінің төрағасы, Mayamerov, to the position of the Бас мүфти қызметіне Шығыс Қа- chairman of the republican Islamic зақстан облысы, Семей аймағының religious association «RAMK», and Бас имамы Ержан Маямеров сай- to the position of supreme mufti; лансын; IV. To introduce amendments IV. «Қазақстан мұсылманда- and additions according to the ры діни басқармасы» республи- regulations set by the republican калық ислами діни бірлестігінің Islam religious association «RAMK». Жарғысына сәйкес өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп, Әділет ми- нистрлігінен қайта тіркеуден өткізу ұсынылсын».

191 Ержан қажы Малғажыұлы

972 жылы 16-желтоқсанда Алматы қаласында дүниеге 1келген. 1990 жылы Шығыс Қазақстан облысының Мақан- шы ауылындағы Ғани Мұратба- ев атындағы орта мектепті тә- мамдаған. 1991-1992 жылдары Отан алдындағы әскери борышын өтеп келген соң сол жылы Мы- сырдағы әлем мұсылмандарына әйгілі «Әл-Азһар» Ислам универ- ситетінің шариғат және заң фа- культетіне оқуға қабылданады. Айтулы білім ордасын 2006 жылы тәмамдаған ол тағы екі жыл Мы- сыр елі мүфтиятының пәтуа шыға- ру бөлімінде білімін жалғастыра- ды. 2008 жылы елге оралған Ержан Маямеров Семей қалалық «Долан- бай ата» мешітінің бас имамы қы- зметіне кіріседі. Ал, 2011 жылдың 10-қазанынан бастап Қазақстан мұсылмандары діни басқарма- сының Семей өңірі бойынша өкіл имамы қызметіне бекітіледі. Өкіл имам қызметін 2013 жылға дейін абыроймен атқарған Ержан қажы  Алматы Орталық мешіт жамағатына Әбсаттар қажы Дербісәлі жаңа мүфти Ержан қажы Малғажұлы 2013 жылдың 19-ақпа- Малғажыұлын таныстыру үстінде. нында Қазақстан мұсылмандары-  Абсаттар кажы Дербисали знакомит с жамагатом Центральной мечети города Алматы ның кезектен тыс өткен VII құрыл- нового муфтия, Ержана кажы Малгажыулы. тайында бірауыздан Бас мүфти лауазымына сайланады.  The Absattar kazhy Derbisali is introducing new mufti Yerzhan kazhy Malgazhyuly to the community of the Central mosque in Almaty.

192 ржан кажы Малгажыулы родился 16 декабря lmaty. In 1990 he graduated from secondary 1972 года в городе Алматы. В 1990 году окон- school named after Gani Muratbayev in Ечил среднюю школу имени Гани Муратбаева AMakanshi village of the East Kazakhstan в селе Маканшы Восточно-Казахстанской области. В region. After serving his military service in the years 1991- 1991-1992 годах служил в вооруженных силах Казах- 1992, he was admitted to the Shariah and Law Faculty стана. Обучался на факультете шариата и закона все- of the famous Muslim Al-Azhar Islamic University in мирно известного исламского университета Аль-Аз- Egypt. After graduating from the High School in 2006, he хар в Египте. После окончания вуза в 2006 году еще два года обучался в отделе фетв Египетском муфти- continued his education in the «fatwa» section of Egypt ята. В 2008 году возвратившись на родину Ержан Ма- for two more years. ямеров приступает исполнять обязанности главного The Yerzhan Mayamerov, who returned to the имама мечети «Доланбай ата» в городе Семей. 10 ок- country in 2008, started working as the chief imam of тября 2011 года назначается на должность главного Semipalatinsk city’s «Dolanbai Ata» mosque. On October имама Семейского региона ДУМК. Проработав в Се- 10, 2011, he was appointed as the Imam of the RAMK of мейсокм регионе несколько лет, 19 февраля 2013 года the Semipalatinsk region. The Yerzhan haji Malgazhyuly, во время внеочередного VII съезда ДУМК избирается who held the office of Imam in 2013, was elected верховным муфтием Казахстана. unanimously as Supreme Mufti at the 7th congress extraordinary congress of Muslims of Kazakhstan on 19 February 2013.

 Бас мүфти Ержан қажы Малғажыұлының Алматы Орталық мешітіндегі алғашқы жұма уағызы.

 Первая пятничная проповедь главного муфтия в Центральной мечети города Алматы Ержана кажы Малгажыулы.

 The first Friday preaching of the main mufti Yerzhan kazhy Malgazhyuly in the Almaty Central Mosque.

193  Еуразиялық Ислам ұйымының ІХ саммитінде.

 На ІХ саммите Евразийской Исламской организации.

 At the IX summit of the Eurasian Islamic organization.

 Орталық Азия Ғұламаларының форумы.

 Форум Улемов Центральной Азии.

 The Forum of the Central Asian scientists.

 Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының съезді хатшылығының ХІІ отырысы

 ХІІ собрание секретариата съезда лидеров мировых и традиционных религий.

 The XII session of the Secretariat of the Congress of Leaders of World and Traditional Religions.

194  V съезд лидеров мировых и традиционных религий.  Әлемдік және дәстүрлі дін  The V Congress of Leaders of көшбасшыларының V съезі World and Traditional Religions.

195  Әлемдік және дәстүрлі дін көшбасшыларының V съезі

 V съезд лидеров мировых и традиционных религий.

 The V Congress of Leaders of World and Traditional Religions.

 Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының съезді хатшылығының ХІV отырысы

 ХІV собрание секретариата съезда лидеров мировых и традиционных религий.

 The XIV session of the Secretariat of the Congress of Leaders of World and Traditional Religions.

196  Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың қабылдауында.

 На приеме у Н. А. Назарбаева.

 At the reception at N. A. Nazarbayev.

197 РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ИМАМДАР ФОРУМЫ РЕСПУБЛИКАНСКИЙ ФОРУМ ИМАМОВ THE REPUBLICAN IMAMS FORUM

015 жылдың 19-ақпаны февраля 2015 года here is no doubt that еліміздің руханиятында стал историческим Tthe February 19, 2015, 2тарихи күн болып санала- 19днем в духовной жиз- will be considered as a ры сөзсіз. Дәл осы Елорда төрін- ни нашего народа. В Астане во historic day in the spirituality of дегі «Бейбітшілік пен Келісім» дворце «Мира и Согласия» прошел the country.This is the first time сарайында ҚМДБ-ның ұйымда- первый республиканский форум the republican imams’ forum was стыруымен тұңғыш рет Республи- имамов. Для участия в нем под held in the «Palace of Peace» in калық имамдар форумы болып эгидой «Ислам- религия мира и Astana, organized by the Religious өткен еді. «Ислам – бейбітшілік согласия» со всех уголков страны Administration of the Muslims. More пен келісім діні» тақырыбында прибыли около 500 священнос- than 500 clergymen from all over the өткен форум аясында еліміздің лужителей, члены Совета ученых country, members of the Council түкпір-түкпірінен келген 500-ге ДУМК, известные ученые. Также of the Spiritual Board of Muslims жуық дін қызметкерлері, ҚМДБ были приглашены в качестве го- of the Republic of Kazakhstan, and Ғұламалар Кеңесінің мүшелері, стей депутаты Парламента Казах- well-known religious scholars from елімізге танымал дін ғалымдары стана, руководители некоторых all over the country took part in the бас қосты. Сонымен қатар, фо- иностранных исламских органи- forum under the title «Islam - the румның қонағы ретінде ҚР Пар- зации, АНК, православные церкви religion of peace and harmony». The ламенті Сенаты мен Мәжілісінің Казахстана, Римско-Католической guests of the forum were Senate and депутаттары, бірнеше шет мемле- церкви, а также общественные де- Majilis deputies, heads of several кеттердің исламдық діни ұйымда- ятели страны. Islamic religious organizations, рының басшылары, Қазақстан В приветственном слове в сво- representatives of the Assembly of халқы Ассамблеясы, Қазақстан ем письме участникам форума People of Kazakhstan, the Orthodox Православ шіркеуі, Рим-Католик- Президент РК Назарбаев выразил Church of Kazakhstan, the Roman тік шіркеуі өкілдері және қоғам надежду, что форум даст импульс Catholic Church and public figures. қайраткерлері қатысты. активизации деятельности муфти- The president of the Kazakhstan Еліміз бен дініміздің ертеңін ята и усилит роль имамов в реше- N.A.Nazarbayev sends his greetings межелеп, діни басқарма жұмы- нии актуальных проблем религи- to the participants of the meeting сының даму бағытын айқындай озной сферы. who forecast the future of the түскен алқалы жиынға қатысушы- country and religion and determined ларға Қазақстан Республикасы the direction of development of the Президенті Н.Ә. Назарбаев арнайы board, believing that «The forum will құттықтау лебізін жолдап, «форум help in the breakthrough of the work отандық мүфтият қызметіне тың of the local mufti and will help to серпіліс беріп, дін саласындағы increase the role of imams in solving түйткілді мәселелерді шешуде- existing problems in the sphere of гі имамдардың рөлін арттыруға religion». себін тигізеді деген сенімін» біл- дірген еді.

198  І Республикалық имамдар форумы.

 І республиканский форум имамов.

 The 1st Republican Forum of Imams.

199 Форум аясында ҚМДБ қызметін По итогом форума были при- During the forum, four documents жетілдіру мақсатында әзірлен- няты документы: «Платформа were presented and unanimously ген «Қазақстан мұсылмандары- мусульман Казахстана», «Этика adopted by the participants of the ның тұғырнамасы», «ҚМДБ қыз- служащего ДУМК» и наставления: forum, which were developed to меткерінің этикасы», «Имамның «Личностный образ имама», «Лич- improve the RAMK’s activities: тұлғалық келбеті», «Мұсылманның ностный облик мусульманина». «The platform of the Muslims of тұлғалық бейнесі» атты төрт құжат По итогам этих документов вер- Kazakhstan», «Ethics of the employee таныстырылып, қатысушылар- ховный муфтий Ержан кажы Мал- of the RAMK», «The Imam’s personal дың қарсылығынсыз бірауыздан гажыулы выразил надежду, что appearance» and «A personal image қабылданды. Аталмыш құжаттар этот исторический день будет на- of a Muslim». The Supreme Mufti жайында ой қорытқан Бас мүфти чалом укрепления духовных цен- Yerzhan Haji Malgazhyuly rendered Ержан қажы Малғажыұлы: «Діни ностей нашего народа, направлен- his believes saying: «This historic басқарманың тарихында тасқа ный к достижениям новых высот в day will remain in the history of the таңба басқандай болып қалатын XXI веке. На основе этих докумен- religious administration, and which осынау тарихи күн – XXI ғасырдың тов улучшится добропорядочность will lead the imam and the Islamic имамын, еліміздегі дін исламды и просвещенность мусульманина. religion of the 21st century to a new жаңа белеске жетелейтін болады», Исправится личностный образ, dimension». – деген үкілі үмітін жеткізді. повысятся знания и квалифика- ция священнослужителей.

 І Республикалық имамдар форумы.

 І республиканский форум имамов.

 The 1st Republican Forum of Imams.

200  Тұңғыш имамдар форумына арнайы шақырылған көршілес мемлекет дінбасылары.

 Религиозные лидеры соседних государств, приглашенные на первый форум имамов.

 The religious leaders of the neighboring countries that were invited to the First Imam Forum.

201 Аталмыш құжаттар негізінде На II Республиканском форуме On the basis of these documents, еліміздің дін саласындағы қыз- болезненные вопросы не остались the ideal personality of the country’s меткерлердің тұлғалық келбеті в стороне. Учитывая процесс по- religious workers was drawn up, түзіліп, әдебі мен мәнері үйлескен, вышения работы ДУМК на новый ethics and style were harmonized, білімі мен біліктілігі жарасқан, уровень на II Республиканском knowledge and skills were improved, заман талабына сай зайырлы форуме имамов были рассмотре- and ideal experts with a profound білімі де терең мамандар идеалы ны два исторических документа, knowledge of secular education of қалыптасқан болатын. «Ұстазы которые получили одобрение всех the present were formed. The second мықтының ұстамы мықты» бола- присутствующих. Republican Imam Forum, orga- тынын анық аңғарған ҚМДБ-ның nized by the Religious Directorate ұйымдастыруымен өткен ІІ Респу- of Muslims of the Republic of бликалық имамдар форумында да Kazakhstan, has clearly understand осы бағыттағы олқылықтар орны- that «having a good teacher, means на келтіріліп, бірқатар бастамалар having a good endurance» in this көтерілді. regard the gaps in this direction have been replaced and a number of initiatives have been raised.

 Дін істері және азаматтық қоғам министрі Нұрлан Ермекбаев.

 Министр по делам религии и гражданского общества Нурлан Ермекбаев.

 The Minister of Religious Affairs and Civil Society Nurlan Yermekbayev.

202 Атап айтқанда, Қазақстан мұ- О полезности и оказании по- In particular, as a legitimate сылмандары діни басқармасының мощи с концепцией: «Лучший continuation of these historical жұмыс үдерісін жаңа белестерге интелектуальный имам» высту- documents, which brought the work көтерген бұл тарихи құжаттардың пил главный имам мечети «Хаз- of the RAMK to a new level, two заңды жалғасы ретінде ІІ Респу- рет Султан» и наиб-муфтий ДУМК historical documents were discussed бликалық имамдар форумында Серикбай кажы Ораз. Также свои and unanimously approved by the екі бірдей тарихи құжат талқыла- мнения выразили и гости форума participants, at the II Forum of нып, қатысушылардың бірауыз- о специалистах с высокими рели- Imams. Naib mufti of the RAMK, дан мақұлдауына ие болды. ҚМДБ- гиозными знаниями и высокой chief imam of the mosque «Hazret ның наиб мүфтиі, «Әзірет Сұлтан» квалификацией, умеющие разъ- Sultan», Serikbay Haji Oraz мешітінің бас имамы Серікбай яснять различные религиозные presented the concept of «The best қажы Ораз «Үздік зияткер имам» вопросы, основанием которого яв- intellectual imam» and explained тұжырымдамасын таныстырып, ляется данный документ. Упомя- the benefits of the unique document. бірегей құжаттың берер пайдасы нутый документ станет основным Guests expressed their positive мен тигізер көмегі жайында кеңі- требованием для карьерного роста opinions about the document and нен түсіндіріп өтті. Ел аумағын- религиозных служителей. Следу- expressed their loyalty to the work of дағы мешіттерде діни білімі мен ющий документ принятый на II the forum, which is the basis of the біліктілігі жоғары, жасампаз, діни Республиканском форуме имамов formation of exemplary, enlightening мәселелерді үйлестіруді шебер - это документ уточняющий ос- specialists, in the mosques on the меңгерген үлгілі, іскер, ағартушы новные принципы деятельности territory of the country, who have мамандар қалыптастыруға негізгі ДУМК «Традиционный ислам - mastered religious knowledge тірек болатын құжат жайында өзге мазхаб Абу Ханафи и школа веры and competence. The concept of де қонақтар оң пікірлерін білдіріп, Матуриди». «the best intellectual imam» will форум жұмысына ниеттестіктерін Основная цель принятия этих introduce a new discipline to career жеткізді. «Үздік зияткер имам» документов - формирование об- appointments in the field of religion. тұжырымдамасы дін саласын- разованных, опытных, освоивших дағы қызметкерлердің мансаптық несколько профессий имамов, тағайындауларына тың тәртіп ен- и пропаганда среди населения, гізетін болмақ. особенно среди молодежи, наше- го традиционного ханафитского мазхаба.

 ІI Республикалық имамдар форумы.

 ІI республиканский форум имамов.

 The II Republican Forum of Imams.

203 ІІ Республикалық имамдар форумында қабыл- The second document, adopted by the II Forum данған келесі құжат – Қазақстан мұсылмандары діни of Imams, is under the title «Hanafi madhhab and басқармасының ұстанымын айқындайтын «Ханафи Maturidi School of Faith is a traditional way of Islam in мәзһабы мен Матуриди сенім мектебі – Қазақстан- Kazakhstan», which defines the position of the RAMK. дағы Исламның дәстүрлі жолы». Бұл құжаттарды The main purpose of these documents is to form a қабылдаудағы негізгі мақсат – бүгінгі ХХІ ғасыр та- comprehensive group of imams, who have knowledge, лабына жауап беретін білімді, тәжірибелі, бірнеше experience, who have mastered several specialties, who мамандықты меңгерген білімі жан-жақты имамдар have knowledge and skills that meet the needs of the тобын қалыптастыру, сонымен қатар дәстүрлі мәзһа- 21st century, as well as to propagandize the traditional бымыз – Әбу Ханифа мәзһабын жалпы халық ара- madhhab - the Abu Hanifah madhhab among the general сында, әсіресе, жастар арасында көбірек насихаттау population, especially among the youth. болып табылады.

204  РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ИМАМДАР ФОРУМЫНА ҚАТЫСУШЫЛАР – «ӘЗІРЕТ СҰЛТАН» МЕШІТІНДЕ

 УЧАСТНИКИ РЕСПУБЛИКАНСКОГО ФОРУМА ИМАМОВ - В МЕЧЕТЕ «ХАЗРЕТ СУЛТАН»

 THE PARTICIPANTS OF THE STATE IMAMS FORUM - IN THE MOSQUE «HAZRET SULTAN» 2015 2017

205 ЖАҢА МУФТИ ЖӘНЕ ТЫҢ БЕЛЕСТЕР НОВЫЙ МУФТИЙ И НОВЫЕ ГОРИЗОНТЫ NEW MUFTI AND NEW HORIZONS

017 жылы Қазақстан мұ- а очередном VIII курул- erikbay Khazhy Oraz was сылмандарының кезек- тае мусульман Казах- Selected the chairman of the 2ті VIII құрылтайында Нстана в 2017 году пред- Spiritual Board of Muslims Қазақстан мұсылмандары діни седателем Духовного управления of Kazakhstan and the Supreme басқармасының төрағасы, Бас мусульман Казахстана и Верхов- Mufti at the 8th Kurultai of Muslims мүфти лауазымына Серікбай қажы ным муфтием избран Серикбай of Kazakhstan in 2017. Ораз сайланды. кажы Ораз. He was born on April 12, 1975. Ол 1975 жылы 12 сәуірде дү- Родился 12 апреля 1975 года. В In 1990-1992 he graduated from the ниеге келген. 1990-1992 жылдары 1990-1992 г. окончил медресе по madrassa for the preparation of the Ташкент қаласында қарилар дай- подготовке чтецов Корана в Таш- Qur’an reciters in Tashkent. In 1992- ындайтын медресені тәмамда- кенте. В 1992-1994 г. обучался в 1994, he studied at the Egyptian ды. 1992-1994 жылдары Мысыр- египетском университете аль-Аз- University of Al-Azhar and in he дағы әл-Азһар университетінде хар, а в 1995-1996 г. получил зна- received his knowledge at the World оқып, 1995-1996 жылдары Исла- ния в Мировом университете Ис- University of Islamabad in 1995-96. мабад Әлемдік университетінде ламабада. В 2012-2014 г. окончил In 2012-2014, he accomplished his білім алды. 2012-2014 жылдары магистратуру по специальности Master’s Degree in Management М.Дулатов атындағы Қостанай «Менеджмент» Костанайского at the Kostanay Engineering and инженерлік-экономикалық уни- инженерно-экономического уни- Economic University named after. M. верситетінің «Менеджмент» ма- верситета им. М.Дулати. В 2014- Dulati. In 2014-2016, he was enrolled мандығы бойынша магистратура- 2016 г. обучался по специальности at the faculty of «Islamic Studies» at сын бітірді. Ал 2014-2016 жылдары «Исламоведение» в Египетском the Egyptian University of Islamic «Нұр Мүб฀рак» университетінің университете исламской культуры Culture «Nur-Mubarak» in Almaty Исламтану мамандығы бойынша «Нур-Мубарак» и получил акаде- and received a Master’s Degree. магистрі академиялық дәрежесін мическую степень магистра. алды.

206 207 Серікбай қажы Сатыбалдыұлы- Трудовую деятельность в сфере He began his career in religion ның діни саладағы жұмысы Алма- религии начал с должности наиб from the position of the highest ты Орталық мешітінің наиб има- имама Центральной мечети г. Ал- representative of the Central Mosque мы қызметінен басталған. Кейін маты, а также занимал должность in Almaty, and also held the position Ислам институтының ұстазы, рек- преподавателя, ректора Ислам- of lecturer, and then, the rector of торы, ҚМДБ-ның Ақмола облы- ского института, уполномоченно- the Islamic Institute. He worked as сы бойынша өкіл имамы, Алматы го имама ДУМК по Акмолинской the authorized imam of the SBMK қаласы әкімшілігінің діни істер области, заведующего сектором in Akmola region and as the head бөлімінің сектор меңгерушісі, отдела религии Акимата г. Алма- of the department of religion of the ҚР Президенті Іс басқармасында ты, директора Дирекции админи- Akimat of Almaty. In addition, he дирекция директоры қызметін стративных зданий Управления also held the position of the director атқарды. делами Президента РК. Являлся of the Directorate of Administrative Ол Қазақстанның тұңғыш мүф- заместителем первого Верховного Buildings of the Office of the тиі Рәтбек қажы Нысанбайұылы- муфтия независимого Казахстана President of the Republic of ның, одан кейінгі мүфти Әбсаттар Ратбека кажы Нысанбайулы, заме- Kazakhstan. қажы Дербісәлінің, мүфти Ержан стителем муфтиев Абсаттара кажы He was deputy to the first Supreme қажы Малғажыұлының орын- Дербисали и Ержана кажы Мал- Mufti of independent Kazakhstan басары, наиб мүфти қызметін гажыулы. В 2013 году заместитель Ratbek kazhi Nysanbayuly, deputy атқарды. 2013 жылы «Әзірет Сұл- председателя ДУМК, наиб муфтий, of muftis Absattarakazhi Derbisali тан» мешітінің Бас имамы болып Главный имам мечети «Хазрет and Erzhanakazhi Malgazhyuly. He бекітілді. Султан». became the deputy chairman of the Серікбай қажы Сатыбалдыұлы Находясь в должности предсе- SAMK, naib Mufti and the Chief лауазымды қызмет барысында дателя ДУМК Серикбай кажы Са- Imam of the mosque «Hazret Sultan». ҚМДБ-ның жалпы жұмысындағы тыбалдыулы организовал работу Being the chair of the SBMK негізгі төрт бағытты (көркем уағыз, ДУМК по четырем основным на- Serikbay Haji Satybaldyuly organized оқу-ағарту, жат ағыммен жұмыс, правлениям (улучшение качества the work of the board in four main қайырымдылық) бекітіп, аталған проповедей, просветительская де- areas (improving the quality of бағыттарға басымдық берді. Қа- ятельность, работа с деструктив- sermons, enlightening, working зақстандағы бірыңғай діни рәсім- ными течениями, благотворитель- with destructive currents, charity). дер жүйесін қалыптастыру туралы ность). Выдвинув инициативу по Having put forward the initiative to бастама көтеріп, «Жаназа және формированию единой системы form a unified system of religious жерлеу рәсімдері» атты еңбекке религиозных обрядов в Казахста- rites in Kazakhstan, he was the head жетекшілік етті. ҚМДБ пәтуала- не, выступил руководителем про- of the project on the creation of рының ортақ базасын жасау мақ- екта по созданию труда «Жаназа и labor «Zhanaza and Funeral Rites». сатында www.fatua.kz сайтының похоронные обряды». Способство- He contributed to the opening of the ашылуына ықпал етті. Сонымен вал открытию сайта www.fatua.kz, site www.fatua.kz, which is a unified қатар, елімізде тұңғыш рет өткен І являющийся единой базой фетв base of religious resolutions, fatwa. республикалық имамдар форумы, ДУМК. Стоял во главе таких исто- He was the head of such historically І Еуразия мұсылман ғұламалары- рически значимых проектов, как І significant projects as the First

208 209 ның форумы тарихи іс-шаралары- республиканский форум имамов и Republican Forum of Imams and на бастамашыл болды. Осынау игі І Евразийский форум мусульман- the First Eurasian Forum of Muslim жобалар мүфтияттың қоғамдағы ских ученых. Эти добрые начина- Scientists. These steps contributed to беделін арттыруға ықпал етті. ния способствовали повышению raising the authority of the Muftiate Бұқаралық ақпарат құралда- авторитета Муфтията в обществе. in society. рында дәстүрімізбен, болмысы- Серикбай кажы Ораз выдви- Serikbaykazhy Oraz put forward мызбен, діни саладағы жолымы- нул в СМИ идею повышения роли the idea of increasing the role of the збен үйлесетін орта азиялық діни среднеазиатской религиозной Central Asian religious school, which мектептің рөлін қайта жаңғырту школы, которая соответствует на- corresponds to our traditions, nature туралы бастама көтерді. Қазақстан шим традициям, природе и под- and approach in the field of religion және Орталық Азияда біртұтас ходу в области религии. Идея по and promoted it in the media. The мұсылман үмбетін қалыптасты- формированию единого мусуль- idea of forming a single Muslim ру идеясынан туған бұл бастама манского сообщества Казахстана community in Kazakhstan and шетелдегі дін қайраткерлері мен и Средней Азии нашла широкую Central Asia has found wide support ғұлама-ғалымдар тарапынан қол- поддержку у зарубежных духов- among foreign spiritual figures and дауға ие болды. ных деятелей и видных ученых. prominent scientists. The religious Қазақ мұсылмандығын- Религиозная школа, которая с дав- school, which for a long time existed да бұрыннан қалыптасып, дала них пор существовала в казахском in the Kazakh Islam and merged with халқының табиғатымен бітеқай- мусульманстве и слилась с нату- the mentality of the steppe peoples насып кеткен мектеп ежелгі рой степных народов, призывает calls for the common goal of the Мәуәреннахр мұсылмандарын ор- к общей цели мусульман древнего Muslims of ancient Maverannahr. тақ мақсатқа үндеп келеді. Мавераннахра.

210 211 Бас мүфти Серікбай қажы Книга «Хазрет Султан» – Пу- The book «Khazret Sultan» - The Ораздың жетекшілік етуімен жа- теводная звезда великой степи», Guiding Star of the Great Steppe «, рық көрген «Әзірет Сұлтан» – Ұлы вышедшая под руководством Вер- published under the leadership of дала темірқазығы» атты еңбек зи- ховного муфтия Серикбай кажы the Supreme Mufti Serikbaykazhy ялы қауымның қызығушылығын Ораза, привлекла огромный инте- Oraz, attracted the immense interest тудырды. Қазақстандағы Ислам рес представителей интеллиген- of intellectuals. It tells the story тарихынан сыр шертетін кітаптың ции. Она повествует об истории of the development of Islam in жастарға, жалпы оқырманға берер развития Ислама в Казахстане и Kazakhstan and is useful to a wide тағылымы мол. полезна широкому кругу чита- range of readers, especially young Бас мүфтидің қасиетті Құран телей, в особенности молодежи. people. The author’s work of the аяттарының қазақша түсініктемесі Авторская работа Верховного Supreme Mufti on the interpretation мен тәпсірі туралы жазған «Тәпсір муфтия по толкованию смыслов of the Qur’an in the Kazakh language тұнығы» (28,29,30-паралар) ғылы- аятов Корана на казахском языке «Тәпсір тұнығы» (28,29,30 parts) ми кітабы шәкірттер мен жалпы «Тәпсір тұнығы» (28,29,30 жузы) became a valuable work for the діни қауым үшін құнды еңбекке стала для воспитанников рели- pupils of religious institutions and айналды. гиозных учреждений и всего ре- the entire religious community. Серікбай Сатыбалдыұлы жоға- лигиозного сообщества ценным Since the moment he was ры лауазымды жұмысына кіріскен трудом. С момента вступления assigned at this position, сәтте еліміздегі барша дін қыз- на высокую должность Серикбай Serikbaykazhy Satybaldyuly has put меткерлеріне «Өзгеруді өзіңнен кажы Сатыбалдыулы выдвинул forward a slogan for all clergymen баста!» деген ұран тастады. Бү- лозунг для всех священнослужите- “If you want to change the world гінде ҚМДБ төрағасының баста- лей «Хочешь изменить мир — нач- - start with yourself!”. At present, масымен имам-молдалардың ни с себя!». В настоящее время по the project “The best intellectual білімі мен тәжірибесін жан-жақты инициативе Верховного муфтия Imam of the 21st century” aimed шыңдау мақсатында «ХХІ ғасыр- реализуется проект «Лучший ин- at a comprehensive increase of дың үздік зияткер имамы» жобасы теллектуальный имам ХХІ», на- knowledge and experience among жүзеге асуда. правленный на всестороннее по- Muslim clerics is implemented. вышение знаний и опыта среди мусульманских священнослужи- телей.

212 213 ҚАЗАҚСТАН МҰСЫЛМАНДАР ДІНИ БАСҚАРМАСЫНЫҢ КӘЗІРГІ КЕЛБЕТІ ДУХОВНОЕ УПРАВЛЕНИЕ МУСУЛЬМАН КАЗАХСТАН НА СЕГОДНЯШНИЙ ДЕНЬ TODAY’S THE SPIRITUAL BOARD OF MUSLIMS OF KAZAKHSTAN

азақстан мұсылманда- рының қара шаңырағы Қболған Діни басқарма жұ- уховное Управление сту- мысы бұл күндің дамудың жаңа са- пив на новую ступень тысына аяқ басып, заман ағымына Дразвития сегодня, осу- he Spiritual Administration сай жұмыс жасап келеді. Ел жүре- ществляет работу, соответству- Tthat is home to the Kazakh гі болған Астана төріне ауысқан ющую требованиям времени. В Muslims, stepping into a соңғы үш жыл ішінде ауқымды течение последних трех лет после new stage of development today, жобалар жүзеге асып, бірқатар переезда в сердце страны, Астану, carries out the work that meets the маңызды меморандумдар қа- были осуществлены масштабные requirements of the time. Over the былданды. Имамдар форумында планы, а также приняты важные past three years following the move қабылданған құжаттар негізінде меморандумы. Все молитвенные to the heart of the country, Astana, жұмыс барысы бірізділікке түсіп, места страны, начав работать на it implemented ambitious plans еліміздің барлық құлшылық ор- основе документов, принятых на and adopted important memoranda. далары ҚМДБ бекіткен төрт бағыт форуме имамов, действуют в че- All the country’s temples, starting бойынша қызмет жасап келеді. тырех направлениях, утвержден- working according to documents ных ДУМК. adopted by the Imam Forum, operate in four directions approved by the SAMK.

214 215 Сондай-ақ, заман талабына сай Діни басқарма бөлімдерінің де қа- тары артып, жұмыс ауқымы кеңейе түскен. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бері қалтқысыз қыз- мет жасап келе жатқан Діни істер, Шариғат және пәтуа, Мешіт істері, Халықаралық байланыс, Уағыз- насихат, Ғылым және білім, Жал- пы және жастар ісі, Баспасөз және ғаламтор бөлімдеріне қатарына соңғы жылдары Қажылық істері мен Халал өнімдерін стандарттау бөлімдері, Әйелдер-қыздар сек- торының қосылғаны көп жайтты аңғартса керек.

Также согласно требованиям времени увеличи- In addition, the number of Spiritual Administration лось количество отделов Духовного управления и divisions and the volume of its work has increased объем его работы. Добавление в последние годы к according to the time requirements. The addition ряду отделов, ведущих неустанную работу с первых in recent years of the Divisions of the Hajj and лет независимости — отделам по делам религии, ша- Standardization of Halal Products, the Women’s Sector риата и фетв, по делам мечетей, международных от- to a number of divisions that have worked tirelessly ношений, проповеди и пропаганды, образования и since the first years of independence — the Divisions науки, по делам молодежи, пресс-службы и по работе of Religious Affairs, Sharia and fatwa, Mosques Affairs, с интернетом — отделов хаджа и стандартизации ха- International Relations, Sermons and Propaganda, ляльной продукции, женского сектора дает объясне- Education and Science, Youth Affairs, Press Services and ние по многим вопросам. the Internet, explains many issues.

216 Еліміз бойынша Ислам дінін оқытып-үйрететін мамандар даярлау жұмыстары жолға қой- ылып, шет елдік діни ұйымдар- мен, іргелі оқу оқу орындары- мен қарым-қатынас орнатылған. ҚМДБ-ның Ғұламалар Кеңесі мен Жоғарғы Төралқа мүшелерінің басқосуында мемлекет мүддесін, заң нормаларын ескере отырып, мұсылман қауымының арасында орын алған мәселелерді кешен- ді түрде шешуге арналған Діни басқарманың 2020 жылға дейінгі білім беруді дамыту Тұжырымда- масы қабылданды. ҚМДБ-ға қа- расты медреселердегі 32 діни пәндердің типтік оқу бағдарлама- лары жасалды. Түркия, Мысыр, Ре- сей, Татарстан, Малайзия сияқты бірқатар елдердегі діни оқу орын- дарымен келісім шарттар жасал- Work on preparing teachers of Islam in our country has begun; relations with ды. Жаңа Тұжырымдамаға сәйкес, foreign religious associations and best educational institutions in this field have 2016 жылы Сарыағаш, Шымкент, been established. At a meeting, taking into account the interests of the state and Алматы, Ақтөбе қалаларындағы legal norms, the members of the Council of Scholars and the Supreme Presidium медреселері колледж статусына adopted the Concept of the Development of Religious Education up to the year көтерілді. 2020 of the Spiritual Administration, designed to deal comprehensively with the problems arising in Muslim society. Model curricula for 32 spiritual subjects Начата работа по подготовке for the madrassas of the SAMK have been prepared. Agreements with religious специалистов, преподающих ис- educational institutions in countries such as Turkey, Egypt, Russia, Tatarstan, лам в нашей стране, установле- Malaysia have been adopted. According to the new Concept in 2016, the madrassas ны отношения с иностранными of the cities of Saryagash, Shymkent, Almaty, Aktobe were granted college status. религиозными объединениями и лучшими учебными заведениями в этой области. На встрече чле- нов Совета ученых и Высшего Президиума с учетом интересов государства, норм закона была принята Концепция развития ре- лигиозного образования до 2020 года Духовного управления, пред- назначенная для комплексного решения проблем, имеющих ме- сто в мусульманском обществе. Для медресе, подведомственных ДУМК, составлены типовые учеб- ные программы по 32 духовным предметам. Приняты соглашения с религиозными учебными заве- дениями таких стран как Турция, Египет, Россия, Татарстан, Малай- зия. В соответствии в новой Кон- цепцией в 2016 году медресе горо- дов Сарыагаш, Шымкент, Алматы, Актобе получили статус колледжа.

217 218 219 Осы орайда діни басқарма жа- В связи с этим была образова- In this regard, the Republican нынан Бас мүфти бастамасымен на авторитетная Республиканская Information and Propaganda Group құрылған Республикалық ақпарат- группа информации и пропаганды (RIPG) initiated by the Supreme тық-насихат тобының да (РАНТ) при ДУМК. Сформированная из Mufti in the religious administration атқарған еңбегі ұшан-теңіз деуге самых продвинутых специалистов was very useful. The members of болады. Еліміздегі ең білікті ма- группа, начиная с государствен- the most prominent information мандардан жасақталған ақпарат- ных работников и заканчивая ис- and propaganda group of the тық-насихат тобының мүшелері правительными учреждениями, country have been conducting a мемлекеттік мекеме қызметкер- организовывала мероприятия на series of explanatory work in public лерінен бастап, түзеу колонияла- тему борьбы с экстремизмом и institutions and in the penal colony, рында да түсіндірме жұмыстарын терроризмом. contributing to the prevention of жүргізіп, экстремизм мен терро- extremism and terrorism. ризмнің алдын алу шараларына айтарлықтай үлес қосып келеді.

 РАНТ мүшесі Ершат Оңғаровтың жұмыс жоспарын таныстыру сәті.

 Во время ознакомления с рабочим планом члена РАНТ Ершата Онгарова.

 The moment of presenting the work plan of the RIPG (Republican information and propaganda group) member, Ershat Ongarov.

220  РАНТ мүшесі Сансызбай Құрбанұлы.

 Член РАНТ Сансызбай Курбанулы.

 Member of the RIPG Sansyzbay Kurbanovich.

 РАНТ мүшелерінің Астана қаласындағы халықпен кездесуі.

 Встреча членов РАНТ с жителями Астаны.

 Meeting of the RIPG members with the people of Astana.

 РАНТ мүшелерінің жиналысы. 2018 жыл.

 Собрание членов РАНТ, 2018 год.

 Meeting of the RIPG members, 2018.

221  ҚМДБ Ғұламалар Кеңесінің отырыстары.

 Заседания Совета Улемов ДУМК.

 The meetings of the Governing Council of the Spiritual Administration of Muslims.

Ержан қажы Малғажыұлы- Один из плодотворных про- One of the most successful ның бастамасымен жүзеге асқан ектов под руководством Ержана projects initiated by Yerzhan Haji жемісті жобалардың бірі ретінде кажы Малгажыулы был проект по Malgazhyuly is the council of 2013 жылдың 25-желтоқсанында созданию 25 декабря 2015 года scientists established on December құрылған Ғұламалар Кеңесін ай- Совета улемов ДУМК. Основная 25, 2013. рықша атап өткен жөн. Кеңестің цель совета – изучать проблем- The main purpose of the Council негізгі мақсаты – Ислам негіздері- ные вопросы общества и выносить was to discuss urgent issues arising не сүйене отырып, қоғам өмірінде своевременные решения (фетва), from the life of the society in relation мұсылмандық ұстанымға қатысты основываясь на принципах Исла- to the Muslim position according to туындаған көкейкесті мәселелерді ма, согласовывать решения, вы- the Islamic principles, in order to талқылап, дер кезінде шешім- двинутые отделом шариата и фетв make timely decisions, to accept дер шығару, пәтуалар мен тұжы- ДУМК. Работа Ученого совета рас- fatwa and conceptual documents. рымдамалы құжаттар қабылдау. ценивается как бесценный вклад The Council of Scientists, who in due Қоғамдағы түйткілді діни мәсе- в развитии исламской религии time make a serious contribution in лелерге дер кезінде түсінік беріп, и духовного процветания нашей solution of the religious issues in the ҚМДБ-ның Шариғат және пәтуа страны. society and do a great job, accepting бөлімі шығарған пәтуаларды қа- the fatwa issued by the Sharia and былдап, ауқымды жұмыс атқарып fatwa department of the RAMK, and келе жатқан Ғұламалар кеңесі has made a significant contribution еліміздегі ислам діні мен рухани- to the development of the Islamic яттың дамуына сүбелі үлес қосып religion and spirituality in our отыр. country.

222 Қазіргі таңда Кеңестің құра- мында 17 ғалым жұмыс істейді. Кеңестің бүгінгі күнге дейін өткен 16 отырысында 100-ден аса мәсе- ле қаралып, 14 тұжырымдамалы құжат қабылданып, 30 діни тер- мин түзетіліп, 42 пәтуа бекітіл- ді. Кеңестің талқылауынан өтіп, бекітілген «шариғи», «әлеуметтік», «медицина», «отбасы мәселелері» бағытындағы 20 пәтуа таңдалып, «Пәтуа жинағы» деген атпен ба- сылып шықты.

 Ғұламалар Кеңесі дайындаған пәтуа кітаптарының таныстырылымы. На сегодняшний день в соста- ве совета работают 17 ученых. На  Презентация книг по фетвам, подготовленные Советом Улемов. проведенных к этому времени 16  The presentation of the books of the fatua prepared by the Scientists Council. заседаниях было рассмотрено око- ло 100 актуальных проблем, при- нято 14 соответвующих докумен- тов, исправлены 30 религиозных терминов, утверждены 42 фетвы. По предъявленным 20 фетвам по направлениям «законы шариата», «общественность», «медицина», «проблемы семьи» были проведе- ны обсуждения и внесены в изда- нии «Собрание фетв».

At present, the Council consists of 17 scientists. At the 16thmeeting of the Council, more than 100 issues were considered, 14 conceptual documents were adopted, 30 religious terms were revised and 42 fatwa was approved. Following the Council’s discussion, it adopted 20 fatwas’ in the field of «Sharia», «Social», «Medicine», and «Family Problems» and was published under the title of «The collection of the fatwa».

223 «АСЫЛ АРНА» РУХАНИ-АҒАРТУШЫЛЫҚ ТЕЛЕАРНАСЫ ИСЛАМСКИЙ ПРОСВЕТИТЕЛЬСКИЙ ТЕЛЕВИЗИОННЫЙ КАНАЛ «АСЫЛ АРНА» THE ISLAMIC EDUCATIONAL TV CHANNEL «ASYL ARNA»

іни басқарма тарихын- ще одним значитель- nother significant event in дағы тағы бір елеулі ным событием в истории the history of the Spiritual Доқиғалардың бірі ретін- ЕДуховного управления AAdministration is the де ҚМДБ-сы мен ҚР Мәдениет можно назвать принятие мемо- adoption of the Memorandum of және спорт министрлігі Дін істер рандума о взаимодействии меж- Cooperation between the SAMK, the комитеті және «Асыл арна» исла- ду ДУМК, Комитетом по делам Committee for Religious Affairs of ми-ағартушылық телеарнасы ара- религий Министерства культуры the Ministry of Culture and Sport of сында өзара қабылданған ықпал- и спорта РК и Исламским просве- the Republic of Kazakhstan and the дастық меморандумын айтып өтсе тительским телевизионным ка- Islamic educational TV channel «Asyl болады. Бас мүфти Ержан қажы налом «Асыл Арна». Трехсторон- Arna». The trilateral memorandum, Малғажыұлы, Дін істері коми- ний меморандум, подписанный signed by the Supreme Mufti Yerzhan тетінің төрағасы Ғалым Шойкин, Верховным муфтием Ержан кажы kazhy Malgazhyuly, the Chairman «Асыл арна» ислами-ағартушылық Малгажыулы, председателем Ко- of the Committee for Religious телеарнасының Бас директоры митета по делам религий Галы- Affairs Galym Shoykin and the Мұхамеджан Тазабек қол қойған мом Шойкиным и Гендиректором C.E.O. of the Islamic educational TV үш жақты меморандум Қазақстан- Исламского просветительского те- channel «Asyl Arna» Muhamedzhan да дәстүрлі Исламды, оның ішінде левизионного канала «Асыл Арна» Tazabek, aims to bring the canons of Әбу Ханифа мәзһабын, халыққа Мухамеджаном Тазабеком, своей traditional Islam, within it — Mazhab жалпы діни қағидаларды дұрыс целью ставит правильное донесе- of Imam Abu Hanifa, to the people of жеткізуді көздейді. ние до народа Казахстана канонов Kazakhstan correctly. традиционного ислама, внутри него — мазхаба имама Абу Хани- фы.

224 «Асыл арна» рухани-ағартушылық телеарнасы 2007 жылы қыркүйек айында Қазақстан Мұсылман- дары Діни Басқармасының, Қазақстан Республикасы Әділет Министрлігінің тікелей қолдауымен студия ретінде құрылған. 2008 жылы маусым айында Қа- зақстан Республикасы Мәдениет және Ақпарат Мини- стрлігінің Ақпарат және Мұрағат Комитетінде Бұқа- ралық ақпарат құралы (БАҚ) ретінде тіркеуден өткен.

Исламский просветительский телевизионный ка- нал «Асыл Арна» с непосредственной поддержкой Ду- ховного управления мусульман Казахстана и Мини- стерства юстиции Республики Казахстан в сентябре 2007 года образовался как студия. В июне 2008 года зарегистрировался как Средство массовой информа- ции (СМИ) в Комитете информации и архивов Мини- стерства культуры и информации Республики Казах- стан.  «Асыл арна» телеарнасының негізін қалаушы және Бас директоры – Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Мұхамеджан Тазабек Оразбайұлы. The Islamic educational TV channel «Asyl Arna», with direct support from the Spiritual Administration  Основатель и главный директор телеканала «Асыл арна» – Заслуженный деятель Казахстана Мухамеджан Тазабек Оразбайулы. of Muslims of Kazakhstan and the Ministry of Justice of the Republic of Kazakhstan, was formed as a studio in  The founder and chief director of the TV channel «Asyl Arna» – September 2007. In June 2008, it registered as the mass Honored worker of Kazakhstan Muhamedzhan Tazabek Orazbaiuly. media in the Information and Archives Committee of the Ministry of Culture and Information of the Republic of Kazakhstan.

225 Арна ұжымы бүгінде өз көрер- Коллектив канала сегодня на- The canal team has now begun меніне танымдық, тағылымдық чал предлагать своему зрителю to offer to its viewers a number of сипаттағы бірнеше бөлімді бағдар- программы, состоящие из не- programs consisting of several parts ламалар мен бірнеше сериялы скольких частей, и художествен- and fictional and documentary films көркем және деректі фильмдерді ные и документальные фильмы, consisting of several series, has ұсынуды жолға қойды, түрлі әле- состоящие из нескольких серий, achieved much in the production уметтік тақырыптарды қамтитын достиг многого в производстве ро- of clips on various social themes. роликтер жасауда үлкен жетістік- ликов на различные социальные Since 2013, for the first time in the терге қол жеткізді. 2013 жылдан темы. Начиная с 2013 года впервые country’s history, live broadcasts бастап ел тарихында тұңғыш рет в истории страны каждый день from Mecca have been conducted қажылық маусымында күн сайын в течение месяца хаджа ведется every day of the month of the Hajj. Мекке қаласынан тікелей эфир та- прямой эфир из города Мекка. ратып келеді.

226 «Асыл арна» телеарнасын- На программах «Бас мүфти The «Bas Mufti Bagany» («The дағы «Бас мүфти бағаны» және бағаны» («Слово Верховного муф- word of the Supreme Mufti») «Жұма уағызы» бағдарлама- тия») и «Жұма уағызы» («Пятнич- and «Friday Uagyzy» («Friday ларында ҚМДБ төрағасы, Бас мүф- ное наставление») телеканала Guidance») of the TV channel «Asyl ти Ержан қажы Малғажыұлы және «Асыл арна» выступают предсе- Arna» host the Chairman of the Діни басқарманың басшылары датель ДУМК, Верховный муфтий SAMK, the Supreme Mufti Yerzhan мен білікті мамандары мінберге Ержан кажы Малгажаулы и главы kazhy Malgazhauly and the heads шығып келеді. Телеарна эфирінен и специалисты Духовного управ- and specialists of the Spiritual беріліп келе жатқан «Матуриди ления. В программе «Матуриди Administration. In the program мектебі» бағдарламасында Ерсін мектебі» («Школа матуриди»), иду- «Maturidi mektebi» («Maturidi Әміре, Ризабек Батталов, Сансыз- щей в эфире телеканала лекции School») on air of the channel, бай Құрбанұлы секілді бірқатар ға- читают такие ученые и препода- lectures are given by such scientists лымдар мен ұстаздар дәріс оқиды. ватели как Ерсин Амире, Ризабек and teachers as Ersin Amire, Rizabek «Әдеп әліппесі», «Иман мен имам» Батталов, Сансызбай Курбанулы. Battalov, Sansyzbay Kurbanuly. бағдарламаларында да ҚМДБ-на В программах «Әдеп әліппесі» In the programs «Adep Alipesi» қарасты мешіттердің имамдары («Азбука вежливости»), «Иман мен («The Alphabet of Courtesy»), пікір білдіріп, ой бөліседі. Сон- имам» («Вера и имам») также сво- «Iman men Imam» («Faith and дай-ақ, еліміздегі 2 500-ден астам им мнением делятся имамы мече- Imam») the imams of the mosques мешіттердің ізгілікті жұмыстарын тей, относящихся к ДУМК. Также belonging to the SAMK also share насихаттау бағытында «Қазақстан для пропаганды добродетельной their opinions. Also to promote the мешіттері» атты бағдарлама работы более 2 500 мечетей на- virtuous work of more than 2 500 of тұрақты түрде эфирге шығып ке- шей страны в эфир на постоянной our country’s mosques, a program леді. «Хикмет» телерадио студия- основе выходит программа под called «Kazakhstan Meshіtterі» сының «Иман шуағы» және «Жұма названием «Қазақстан мешіттері» («The Mosques of Kazakhstan») is мүбәрәк» бағдарламалары да те- («Мечети Казахстана»). Кроме being broadcast on a continuous ларна эфиірнен апта сайын көре- того, каждую неделю зритель мо- basis. In addition, each week, рменге көрсетіліп келеді. жет смотреть в эфире телеканала viewers can watch the broadcast программы «Иман шуағы» («Луч of the «Iman Shuagy» («Beam of веры») и «Жұма мүбәрәк» («Свя- faith») and «Friday Mubarak» («The щенная пятница») телерадиосту- Holy Friday») by teleradiostudio дии «Хикмет». «Hikmet».

227 ҚАЗАҚ МҰСЫЛМАНДЫҒЫНЫҢ ЖАҢА БЕЛЕСІ – «ӘЗІРЕТ СҰЛТАН» МЕШІТІ НОВАЯ СТУПЕНЬ КАЗАХСКОГО МУСУЛЬМАНСТВА – МЕЧЕТЬ «ХАЗРЕТ СУЛТАН» THE NEW STAGE OF KAZAKH ISLAM – «HAZRAT SULTAN» MOSQUE

228 гемендігіміздің 25 жыл- 25-летнему юбилею Не- eanwhile, many places дық ғұмырында есігін зависимости Казахстана of worship have been Ежамағатқа айқара ашқан К тысячи мечетей подня- Mopened throughout the мыңдаған мешіттер ұлттық ру- ли национальный дух и казахское country and training of qualified ханиятымызды биік деңгейге мусульманство на новый уровень. personnel has been undertaken. көтеріп, қазақ мұсылмандығы- В этом строю особое место по- Thousands of mosques have opened ның жаңа белесіне айналды. Со- клонения, которому нет равных their door to the 25th anniversary лардың көш басында Орталық в Средней Азии, занимает мечеть of our independence, bringing our Азия бойынша теңдесі жоқ құл- «Хазрет Султан» в Астане. Постро- national spirit to a high level and шылық ордасы – «Әзірет Сұлтан» енная под покровительством пер- becoming a new part of the Kazakh мешіті тұр. Қазақ елінің тұңғыш вого Президента РК Н.Назарбаева identity.The leading one is the президенті Н.Ә.Назарбаевтың колоссальное строение прослави- «Hazret Sultan» mosque, which is тікелей қамқорлығымен бой кө- лось не только во всех уголках на- unique in Central Asia. Build directly терген алып құлшылық ордасы- шего государства, но и в близком и under the aegis of the first president ның даңқы бұл күнде еліміздің дальнем зарубежье. Занимающая of the Kazakhstan N.A.Nazarbayev, түкпір-түкпіріне кеңінен тарап, приличную площадь мечеть с ее the glory of the mosque was widely алыс-жақын шет елдерге асқақтай золотистыми и величественными spread throughout the country and жайылды. Атшаптырым аумақты минаретами притягивает издали spread to far and near abroad. The алып жатқан құлшылық ордасы- взоры, возвышая авторитет и сла- dome and towers of the mosque, ның күн нұрына шомылған күм- ву исламской религии. Эта мечеть which occupies a large area, attracts безі мен менмұндалаған мұна- является не только гордостью сто- attention from afar. This mosque лары алыстан көз тартып, Ислам лицы, но и всего казахского наро- has increased the status of Islamic дінінің мәртебесін асқақтата түсті. да. religion. It’s not accidental that this Еліміздің бас шаһары Астана қала- mosque became a pride of not only сының ғана емес, күллі қазақ жұр- Astana but of all Kazakh people, by тының мақтанышына айналған recieving such love and affection in алып мешіттің аз ғана уақыт ішін- a short time! де осыншалықты ықылас-құрмет пен сүйіспеншілікке бөленуі тегін- нен тегін емес!

229  Қазақстан Республикасының премьер-министрі Кәрім Мәсімов пен «Самұрық-Қазына» Ұлттық әл-ауқат қоры» АҚ басшылары «Әзірет Сұлтан» мешітінің құрылысы мәселелерін талқылау үстінде.

 Премьер-министр Республики Казахстан Карим Масимов и руководители АО «Фонд национального благосостояния «Самрук-Қазына» в процессе обсуждения строительства мечети «Хазрет Султан». he Corporate Fund for the Design of a New  Prime Minister of the Republic of Kazakhstan Karim Masimov and heads of Samruk-Kazyna National «T Mosque» has been Welfare Fund JSC in the discussion of the construction of the Hazret Sultan Mosque. created by the order of our President N.A.Nazarbayev, who brought the nation that was «thousand times евзирая на различные murdered and a thousand times невзгоды и трудности newly reborn» through all this нашим Елбасы Н. На- Н difficulties. The mosque which was ың өліп, мың зарабаевым был издан указ «О built on the basis of the national тірілген» қазақ создании корпоративного фонда architecture of the Kazakh people, on халқын сан түрлі проектной компании о строитель- «М the reccomendation of the Head of соқпақтар мен бұралаң белестер- стве новой мечети». 29 июня 2009 the State, was named after the great ден бүгінгі күнге бүтін жеткізген года глава государства лично за- thinker of the East «Hazret Sultan», Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың ложив памятную капсулу, задал the name of the historical figure, the бұйрығымен «Жаңа мешіт салу тон строительству новой мечети spiritual master of the whole Turkic жөніндегі жобалау компаниясы в Астане. Построенная в тради- world. At the ceremony of setting корпоративтік қоры» құрылған циях национального казахского the memo box, N.A.Nazarbayev болатын. 2009 жылдың 29-маусы- искусства она была названа по expressed confidence that the new мында мемлекет басшысы өз қо- инициативе Елбасы в честь вели- mosque would be «one of the most лымен «Әзірет Сұлтан» мешітінің кого мыслителя Востока Ходжи magnificent buildings reflecting естелік құтысын орнатып, құл- Ахмеда Яссауи, которого в народе the spiritual wealth, historical glory шылық ордасының құрылысын называли «Хазрет Султан». В ходе and unity of the people of бастап берген еді. Қазақ халқының церемонии закладки памятной Kazakhstan in Astana», and ұлттық сәулет өнері негізінде са- капсулы Н.Назарбаев выразил was a new symbol of the Kazakh лынған алып құлшылық ордасына надежду, что новая мечеть ста- identity. Елбасы ұсынысымен Шығыстың нет олицетворением духовно- ұлы ойшылы «Әзірет Сұлтан» ата- го богатства, исторического уы беріліп, күллі түркі әлемінің величия и единства народа Ка- рухани ұстазы болған тарихи тұлға захстана, архитектурным зда- есімі ел жадында қайта жаңғырды. нием современности, а также Естелік құтысын орнату рәсімін- высотой достижений казах- де Н.Ә.Назарбаев жаңа мешіттің ского мусульманства. «Астана қаласындағы рухани бай- лықты, тарихи ұлылықты және Қазақстан халқының бірлігін бей- нелейтін сәулетті ғимараттардың бірі» болатынына сенім білдіріп, қазақ мұсылмандығының жаңа бе- лесі екенін айрықша атап өтті.

230 231 232 233 234 235 Күллі қазақ жұрты асыға күт- кен айтулы оқиға – «Әзірет Сұл- тан» мешітінің ашылу салтанаты ел жүрегі – Астана шаһарының ме- рейлі мерекесінде орын алды. Сүй- інші хабар қазақ даласына құстай ұшып жайылып, күллі жұрттың көңілін көкке шарықтатты. Исі мұсылман баласының мерейін Ожидаемое всеми великое со- An important event, the opening тасытқан қуанышты оқиғаның бытие – торжественнное открытие of the mosque «Hazret Sultan» took «қала күніне» орайластырылуы да мечети «Хазрет Султан» прошло place in the heart of the Kazakhstan, «Әзірет Сұлтан» мешітінің маңы- в сердце Казахстана. Церемония in the city of Astana. The good здылығын айқындай түскендей. официального открытия мечети news spread to the Kazakh steppes Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев состоялась в День города Астаны. and delighted all people. The бұл күннің тарих жадында мәңгіге Президент страны Н.Назарбаев celebration of this joyous event, on сақталатынын атап өтіп, бұл қу- отметил важность исторического the «City Day», also highlighted the аныштың күллі қазақ еліне ортақ момента и эта радость стал общей importance of the «Hazret Sultan» екенін жеткізді. для всех казахстанцев. mosque.

236 Елбасы өз сөзінде: «Әзірет The Head of State, Nursultan Сұлтан» тек қана құлшылық орны Nazarbayev, noted that this day емес. Бұл мешітте кітапханалар will remain in the history, and that мен дәрісханалар бар. Ендеше, this joy is shared among the whole Бас мешіт ірі рухани және мәде- Елбасы в своей речи отметил Kazakh people. He also noted that ни-ағарту орталығы болуы тиіс», и выразил надежду, что «Хазрет «Haziret Sultan» is not only a place – деп, үлкен үміті мен сенімін Султан» станет не только местом of worship. There are libraries and сенімін қоса білдірген еді. Со- поклонения. В этой мечети есть auditoriums in this mosque. Thus, дан бері халық игілігіне қалтқы- библиотеки и аудитории для уче- the head of the state, expressing сыз қызмет жасап келе жатқан бы. Поэтому она должна быть ду- his high hopes and confidence in «Әзірет Сұлтан» мешіті міндетте- ховным и культрурно-просвети- his beliefssaid: «the main mosque ген межені бағындырып, артылған тельским центром. Также можно should be a large spiritual and сенімді артығымен орындады десе отметить, что мечеть «Хазрет Сул- cultural center». Since then, «Hazret де болғандай. Астана аспанын тан» в настоящее время беззавет- Sultan» mosque has been working азанымен әлдилеп, тұрғындарын но служит на благо народа, дости- for the good of the people, and тура жолға жетелеген «Әзірет Сұл- гая при этом намеченных целей и has fulfilled its commitment and тан» мешітіне бұл күнде Астана- оправдывая возложенное доверие. exceeded it. The residents of the мызға ат басын тіреген еліміздің country and guests from near and far тұрғындары мен алыс-жақын ше- abroad will not leave without visiting телдерден келген қонақтардың бас the «Hazret Sultan» mosque, which сұқпай кететіні кемде-кем. leads the people of Astana to the right path.

237 238 239 240 241 ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН МЕШІТТЕРІ МЕЧЕТИ НЕЗАВИСИМОГО КАЗАХСТАНА MOSQUES OF INDEPENDENT KAZAKHSTAN

әуелсіздіктің алғашқы первые годы независи- n the first years of жылдарында Қазақстан- мости в Казахстане было independence, there were only Тда барлығы 63 мешіт Ввсего 63 мечети, в насто- I63 mosques in Kazakhstan, болса, қазіргі кезде олардың саны ящее время их количество при- now their number has increased to 3000-ға жуықтайды. Қазақстан близилась к 3000. Учитывая, что 3000. Considering that 70 percent халқының 70 пайызынан астамы 70 процентов населения Казахста- of the population of Kazakhstan өзін мұсылман ретінде танитын- на признают себя мусульманами, recognize themselves as Muslims, дығын ескерсек, елдегі мешіттер данное количество может увели- this number may increase. санының әлі де арта түсуі заңды. читься.

 «Нұр Астана» Орталық мешіті.

 Центральная мечеть «Нур Астана».

 Nur-Astana Central Mosque.

242 243 244  Павлодар қаласындағы «Мәшһүр Жүсіп» облыстық орталық мешіті.

 Областная мечеть «Машхур Жусупа» в городе Павлодар.

 «Mashhur Zhusup» Mosque, Pavlodar.

245  Оңтүстік Қазақстан облысының Орталық мешіті.

 Центральная мечеть Южно-Казахстанской области.

 Central mosque of South Kazakhstan region.

246 247  Шымкент қаласындағы Қаттани мешіті.

 Мечеть «Каттани» в городе Шымкент.

 Kattani Regional Mosque, Shymkent.

248 249  Алматы Орталық мешіті.

 Центральная мечеть Алматы.

 Central Mosque Almaty.

 Алматы қаласындағы «Байкен» мешіті.

 Мечеть «Байкен» в городе Алматы.

 Mosque «Baiken» in the city of Almaty.

250  Жаркент қаласындағы мешіт

 Мечеть в городе Жаркент.

 Mosque in .

251  Орал облыстық орталық мешіті.

 Уральская областная центральная мечеть.

 The Ural regional central mosque.

 «Қызылжар» облыстық орталық мешіті.

 Областная центральная мечеть «Кызылжар».

 Regional central mosque «Kyzylzhar».

252  Қызылорда облыстық «Ақмешіт-Сырдария» мешіті.

 Кызылординская областная мечеть «Акмешит-Сырдарья».

 Kyzylorda regional mosque «Akmeshit-Syrdarya».

253 254  Атырау облыстық «Иманғали» мешіті.

 Атырауская областная мечеть «Имангали».

 Atyrau regional mosque «Imangali».

255  Ақтөбе облыстық орталық «Нұр ғасыр» мешіті.

 Актюбинская областная мечеть «Нур-Гасыр».

 Aktobe regional mosque «Nur-Gasyr».

256  Ақтау қаласындағы «Бекет ата» мешіті.

 Мечеть «Бекет ата» в городе Актау.

 The mosque «Becket ata» in Aktau.

257  Жамбыл облыстық орталық «Һибатулла Тарази» мешіті.

 Жамбылская областная мечеть «Хибатулла Тарази».

 Zhambyl regional mosque «Hibatulla Tarazi».

258  Тараз қаласындағы «Кеңесхан қажы» мешіті.

 Мечеть «Кенесхан Кажы» в городе Тараз.

 Mosque «Keneskhan Kazhy» in Taraz.

259  Қостанай облыстық орталық мешіті.

 Костанайская областная центральная мечеть.

 Kostanay regional central mosque.

 Қостанай қаласындағы «Аймағанбет қажы» мешіті.

 Мечеть «Аймаганбет кажы» в городе Костанай.

 Mosque «Aimaganbet kazy» in Kostanay.

 Қарағанды облысының Орталық мешіті

 Карагандинская областная центральная мечеть.

 The Karaganda regional central mosque.

260  Шығыс Қазақстан облыстық «Халифа Алтай» орталық мешіті.

 Центральная мечеть «Халифа Алтай» в Восточно-Казахстанской области.

 The central mosque of «Khalifa Altai» in the East Kazakhstan region.

261 262  Түркістандағы «Ахмет Яссауи» мешіті.

 Мечеть «Ахмет Яссауи» в Туркестане.

 Mosque «Ahmed Yasawi» in Turkestan.

263 РУХАНИ БІЛІМ ОШАҚТАРЫ - КОЛЛЕДЖДЕР МЕН МЕДРЕСЕЛЕР ЦЕНТРЫ ДУХОВНЫХ ЗНАНИЙ – МЕДРЕСЕ И КОЛЛЕДЖИ MADRASAHS AND COLLEGES – CENTRES OF THEOLOGICAL AND RELIGIOUS EDUCATION

МДБ-ға қарасты 9 ме- Казахстане функциони- here are 9 madrasahs of the дресе-колледж бар. Онда руют 9 медресе ДУМК, TSBMK in Kazakhstan, five Қжалпы 1717 студент Впять из них получили of them received a state білім алуда. Олардың 5-уі колледж государственную лицензию кол- license of colleges. They have 1717 лецензиясын алған. Колледж ме- леджей. В них обучается 1717 сту- students. All madrasahs and colleges дреселеріміздің мемлекеттік ли- дентов. Все медресе и колледжи have a state license that allows them цензиясы бар, білім саласындағы имеют государственную лицен- to teach students on the specialty бақылау департаментінің білім зию, позволяющую обучать слуша- “0112000 – Islamic Studies”, беру қызметін жүргізу құқығына телей по специальности «0112000 “0112013 - Imam Khatib”. The period берген лицензиясы мен қосымша- - Исламоведение», квалификация of study is 2 years and 10 months and сы «0112000 - Исламтану» маман- «0112013 – Имам Хатиб». Срок об- 3 years and 10 months consequently. дығы бойынша, «0112013 – Имам учения 2 года 10 месяцев и 3 года Graduates of madrasah colleges Хатиб» біліктілігі. Оқу мерзімі 2 10 месяцев. Выпускникам медре- receive a diploma of technical and жыл 10 ай, 3 жыл 10 ай. 9 се-колледжей выдается диплом о secondary education. ИлммМедресе-колледж түлек- техническом и среднем образова- теріне Техникалық және орта кәсі- нии. би білімі туралы диплом беріледі.

264  «Әбу Ханифа медресесі» колледжі. 145 студент. Алматы қаласы.

 Медресе-колледж «Абу Ханифа». 145 студентов, г. Алматы.

 Madrasah College «Abu Hanifa». 145 students, Almaty.

265  «Әбу Бәкір Сыддық» медресесі. Павлодар қаласы.

 Медресе «Абу Бакр Сыддык». Павлодарская область.

 Madrasah «Abu BakrSyddyk». Pavlodar region.

266  «Астана» медресесі. Астана қаласы.

 Медресе «Астана». Город Астана.

 Madrasah «Astana». Astana.

267  «Ақтөбе медресесі» колледжі. Ақтөбе облысы.

 Медресе-колледж «Актобе». Актюбинская область.

 Madrasah College «Aktobe». Aktobe region.

268  «Орал» медресесі. Батыс Қазақстан облысы, Орал қаласы.

 Медресе «Уральск». Западно-Казахстанская область.

 Madrasah «Uralsk». West Kazakhstan region.

269  «Үшқоңыр медресесі» колледжі. Алматы облысы.

 Медресе-колледж «Ушконыр». Алматинская область.

 Madrasah College «». Almaty region.

270  «Һибатулла Тарази» медресесі. Жамбыл облысы, Тараз қаласы.

 Медресе «Хибатулла Тарази». Город Тараз, Жамбылская область.

 Hibatullah Tarazi Madrasah. Сity of Taraz, Zhambyl region.

271  «Сарыағаш медресесі» колледжі. ОҚО, Сарыағаш ауданы.

 Медресе-колледж «Сарыагаш». Сарыагашский район, ЮКО.

 Madrasah College «Saryagash». Saryagash district, South Kazakhstan region.

272  «Шымкент медресесі» колледжі. ОҚО, Шымкент қаласы.

 Медресе-колледж «Шымкент». Город Шымкент, ЮКО.

 Madrasah College Shymkent. Shymkent, South Kazakhstan.

273  «Қауам ад-Дин әл-Итқани әл-Фараби әт-Түркістани» қарилар дайындау орталығы. Ақмола облысы.

 Центр по подготовке чтецов Корана «Кауам ад-Дин аль-Иткани аль-Фараби ат-Туркистани». Акмолинска область.

 Center for the preparation of the Qur’an reciters «Kauam ad-Din al-Itkani al-Farabi at-Turkistani». Akmola region.

274  «Ықылас» қарилар дайындау орталығы. ОҚО, Шымкент қаласы.

 Центр по подготовке чтецов Корана «Ыкылас». Город Шымкент, ЮКО.

 Center for the preparation of reciters of the Koran «Ykylas». Shymkent, SKO.

275 Сонымен қатар, ҚМДБ-ға қа- Кроме того, при областных, In addition, constant courses of расты облыс, қала, аудан орта- городских и районных мечетях religious literacy are conducted at лық мешіттері жанынан ашылған ведутся постоянные курсы рели- regional, city and district mosques. тұрақты діни сауат ашу курстары гиозной грамотности. Всего по In total there are 966 mosques with жұмыс жасайды. Республика бой- республике насчитывается 966 similar courses in the country. In ынша діни сауат ашу курсы бар мечетей с подобными курсами. В 2017, 58 320 men and 27 630 women мешіттер саны 966. 2017 жылы 2017 году курсы религиозной гра- underwent religious literacy courses. жалпы еліміз бойынша 58320 ер мотности прошли 58 320 мужчин и кісі, 27630 әйел кісілер сауатын 27 630 женщин. ашқан.

276 Ал мектеп оқушыларының В целях продуктивного прове- With the purpose of productive жаздық демалысын тиімді пайда- дения школьниками летних кани- holding by schoolchildren of summer лану мақсатында орталық мешіт- кул при мечетях открыты допол- holidays at mosques, additional тер жанынан қосымша арнайы нительные религиозные курсы. religious courses are opened. In курстар жұмыс атқарады. Онда В 2017 году их посетили 21 870 2017, they were attended by 21 870 2017 жылы 21870 мектеп оқушы- школьников. schoolchildren. сы діни сауат ашып, тәлім-тәрбие алды.

277 АЛҒЫСНАМА

Аталмыш еңбекті құрастыруға өз үлесін қосып, құнды мәлімет- терімен бөліскен жандардың баршасына алғыс білдіреміз. Тарихи суреттер қорын ұсынған төмендегі ұйымдардың еңбегін айрықша бағалап, өз құрметімізді жеткіземіз:

ҚР Ұлттық кітапханасына ҚР Ұлттық академиялық кітапханасына «Ғылым ордасы» РМК Орталық ғылыми кітаханасына ҚР Мемлекеттік Орталық мұражайына ҚР Ұлттық мұражайына Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтына

Пайдаланылған әдебиеттер:

Жинақты дайындау барысында Әбсаттар қажы Дербісәлі, Ал- сабеков Мухаммад-Хусайн қажы Усманұлы, Мұхан Исахан, Ершат Оңғаров, Ислам Жеменей, Досай Кенжетай, Болат Мүрсәлім, Серік- бол Хасан, Дихан Қамзабек, Бекен Қайратұлы, Жамбыл Артықба- ев, Бейбіт Қойшыбаев, Зәуре Қартова, Қойшығара Салғара, Назира Нұртазина, Берекет Кәрібаев, Асқар Абдуалы, Дария Қожамжарова, Надежда Кириллова және т.б. тарихшыларымыз бен ғалымдары- мыздың еңбектері мен суреттері пайдалынылды. Авторлардың баршасына алғысымызды білдіреміз!

Сондай-ақ, National Digital History, e-history.kz, vsobolev.com, Muftyat.kz, Muslim.kz, Azan.kz және т.б ақпарат көздерінен түрлі мәліметтер алынды.

278 БЛАГОДАРНОСТИ ACKNOWLEDGMENTS

Составители альбома благодарят всех, кто принял The compilers of the album would like to thank all участие в его наполнении ценными иллюстрациями. those who took part in filling these pages with precious Особую благодарность хотим выразить в адрес: illustations. We want to express special gratitude to the following people: Национальная библиотека РК Национальная академическая библиотека РК The Natinal Library of the Respublic of Kazakhstan Центральная научная библиотека РГП The Natinal Academic Library of the Republic of «Ғылым ордасы» Kazakhstan Центральный государственный музей РК The Central Scientific LibraryRSE «Ғылым Ордасы» Национальный музей РК The Central state museum of the Republic of Kazakhstan Институт истории и этнологии имени Ч.Ч. The Natinal Museum of the Respublic of Kazakhstan Валиханова The Ch.Ch. Valikhanov Institute of History and Ethnology

Используемая литература: Reference list:

В процессе подготовки сборника использовались During compiliation of the digest the works and drawings работы и рисунки наших историков и ученых, of our historians and scientists Absattar haji Derbisali, таких как: Абсаттар кажы Дербисали, Алсабеков Alsabekov Muhammad-Husayin haji Usmanuly, Мухаммад-Хусайн кажы Усманулы, Мухан Исахан, Mukhan Issakhan, Yershat Ongarov, Islam Zhemenei, Ершат Онгаров, Ислам Жеменей, Досай Кенжетай, Dossai Kenzhetai, Bolat Mursalim, Serikbol Khassan, Болат Мүрсалим, Серикбол Хасан, Дихан Камзабек, Dikhan Kamzabek, Dikhan Kamzabek, Beken Kairatuly, Бекен Кайратулы, Жамбыл Артыкбаев, Бейбит Zhambyl Artykbayev, Beibit Koishybayev, Zaure Kartova, Койшыбаев, Зауре Картова, Койшыгара Салгара, Koishygara Salgara, Nazira Nurtazina, Bereket Karibayev, Назира Нуртазина, Берекет Карибаев, Аскар Абдуалы, Askar Abdualy, Dariya Kozhamzharova, Nadezhda Дария Кожамжарова, Надежда Кириллова и др. Kirillova and others have been used. We express our Выражаем благодарность всем авторам! gratitude to all authors!

Также использовались сведения с сайтов National We also used the data from National Digital History, Digital History, e-history.kz, vsobolev.com, Muftyat.kz, e-history.kz, vsobolev.com, Muftyat.kz, Muslim.kz, Azan. Muslim.kz, Azan.kz и другие источники информации. kz and other sources of information.

279 РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ:

Көркемдеуші, беттеуші: Дәурен Шілдебаев Діни мәтінін тексерген: Мұхан Исахан, Алау Әділбаев Тарихи мәтінін тексерген: Жұмамұрат Шәмші Орыс тіліне аударған: Нұрымов Бақтияр Ағылшын тіліне аударған: Жансая Наурызбай, Назерке Ниятбек, Әділжан Анай

РЕДАКЦИОННЫЙ СОВЕТ

Дизайн, верстка: Даурен Шильдебаев Консультант по религиозным вопросам: Мухан Исахан, Алау Адильбаев Консультант по историческим вопросам: Жумамурат Шамши Перевод на русский язык: Нурумов Бахтияр Перевод на английский язык: Жансая Наурызбай, Назерке Ниятбек, Адильжан Анай

EDITORIAL BOARD

Design and proofs: Dauren Shildebayev Religious consultant: Muhan Isahan, Alau Adilbayev Historical consultant: Zhumamurat Shamshi Translation into Russian: Nurumov Bakhtyar Translation into English: Zhansaya Naurizbay, Nazerke Nyatbek, Adilzhan Anay

280