VU Research Portal

Entomofauna van de Noord-Hollandse duinen Franken, O.; Berg, M.P.

published in Entomologische Berichten 2018

document version Publisher's PDF, also known as Version of record

Link to publication in VU Research Portal

citation for published version (APA) Franken, O., & Berg, M. P. (2018). Entomofauna van de Noord-Hollandse duinen: Verslag van de 171e NEV- zomerbijeenkomst. Entomologische Berichten, 78(2), 42-69.

General rights Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights.

• Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain • You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal ?

Take down policy If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim.

E-mail address: [email protected]

Download date: 04. Oct. 2021 42 entomologische berichten 78 (2) 2018

Entomofauna van de Noord-Hollandse duinen Verslag van de 171e NEV-zomerbijeenkomst

Samenstelling Oscar Franken Matty P. Berg

TREFWOORDEN Faunistiek, geleedpotigen, inventarisatie, Noord-Holland, ongewervelden

Entomologische Berichten 78 (2): 42-69

In het weekend van 3 tot en met 5 juni 2016 is de 171e zomerbijeenkomst van de NEV gehouden. Dit jaar hebben de 47 deelnemers 48 kilometer- hokken in de Noord-Hollandse duinen geïnventariseerd op geleedpotigen. In totaal zijn er 1313 soorten insecten en andere geleedpotigen gevonden. Er zijn maar liefst elf nieuwe soorten voor Nederland gevonden, waarvan tien sluipwespen en één vlieg. Ook werden er minstens dertien nieuwe soorten voor de provincie Noord-Holland gemeld, waaronder acht kevers en vijf springstaarten. Dit grote aantal nieuwe vondsten illustreert dat er ook in gebieden die al goed bekend zijn nog veel te ontdekken valt.

Introductie af, waardoor er relatief veel soorten nachtvlinders gezien wer- In het weekend van 3 tot en met 5 juni 2016 is de 171e zomer- den. De liefhebbers die niet ’s nachts op stap gingen, waren bijeenkomst van de NEV gehouden. Dit jaar hebben de deelne- tijdens de avonduren druk met het uitzoeken, identificeren en mers in en om de Noord-Hollandse duinen tussen Schoorl en opprikken/-plakken van verzameld materiaal (figuur 4). het Noordzeekanaal geïnventariseerd, dit gebied omslaat onder In dit verslag worden de bezochte gebieden beschreven, andere het Noordhollands Duinreservaat en de Schoorlse Dui- gevolgd door een lijst met de waargenomen soorten per kilo- nen. Tijdens het weekend verbleven we met 47 entomologen in meterhok. Om details van de waargenomen soorten inzichtelijk groepsaccomodatie Hoeve Vredesteijn in Egmond-Binnen (fi- te maken, zijn symbolen en gebiedscoderingen toegevoegd. De guur 1). De accommodatie was behalve voor de overnachtingen betekenis hiervan wordt in de volgende secties verduidelijkt. Ver- ook uitermate geschikt voor het nuttigen van de maaltijden en der is er tijdens de bijeenkomst een aantal fimpjes gemaakt door het nodige uitzoek- en determineerwerk (figuur 2). Roy Kleukers. Deze zijn als overzicht met link te zien in tabel 1, De inventarisaties resulteerden in een lijst met 1313 waar- en waar relevant wordt ook bij de waarnemingen naar deze video’s genomen soorten, die hieronder gegeven wordt. Hoewel het verwezen. Dit jaar werden er ook workshops gegeven, een nieuwe bezochte gebied al relatief goed op insecten en andere onge- activiteit tijdens de zomerbijeenkomst. Hiervan geven Jap Smits wervelden is onderzocht, zoals bijvoorbeeld gedurende de 155e en Jan ten Hoopen in de volgende sectie een impressie. NEV-zomerbijeenkomst (Vorst 2001), wisten de deelnemers toch maar liefst elf nieuwe soorten voor Nederland te vinden, en Deelnemerslijst werden er bovendien minstens dertien nieuwe soorten voor de provincie gemeld. D. Benders, M.P. Berg, L. Blommers, J.J. Boehlé, L. Boon, T. Bree- De sectie Thijsse was ook dit jaar weer een uitstekende or- schoten, H. de Bruijn, P. Ciliberti, J.G.M. Cuppen, I. Deeben, ganisator van de bijeenkomst. Op de eerste avond werd door A.J. Dees, J. Fokker, M.C.R. Franssen, J. Geraerts, C. Gielis, Luc Knijnsberg, een van de boswachters van het Provinciale F.K. Gielis-Proper, K. Gigengack, T. de Goeij, W. Heitmans, Waterleidingbedrijf Noord-Holland (PWN), een overzicht gege- I. Hoogendoorn, J. ten Hoopen, H. Huijbregts, S. IJland, ven van de gebieden waar vergunningen voor waren afgegeven, R.Ph. Jansen, R. Kleukers, T. Knol, P. Koomen, M. Kos, J. Kuchlein, met de bijbehorende geldende voorwaarden. Ook werd aange- C.M. Kuchlein-Nijsten, S. Lamberts, M. Lammers, A. Littel, geven waar interessante gebieden voor bepaalde diergroepen A. Ooms, F. Post, H.J. Prijs, L. Sijstermans, J. Smits, A. Span, te vinden zijn. Na afloop van de introductie was het een drukte E. van der Spek, A. Threels, O. Vorst, R. Vries, A. Wijker, J.K. Win- van belang rond de meegebrachte topografische kaarten om kelman, L. Wolter, C.J. Zwakhals. plannen te smeden voor de inventarisaties van de volgende dag (figuur 3). Het gebied heeft een grote variatie aan open en meer Workshops zomerbijeenkomst 2016 gesloten biotopen op een zandige bodem en kent een grote vari- atie in vochigheid, van droge duinen tot duinplasjes. Tekst: Jap Smits & Jan ten Hoopen Het weer was overdag zonnig en warm, met hoge tempe- raturen, zelfs in de schaduw. Hierdoor konden de meeste taxa Zaterdagmorgen 4 juni 2016. Een gezelschap van een vijftiental goed geïnventariseerd worden. ’s Nachts koelde het niet sterk belangstellenden bestaande uit de herders van Schapenbedrijf entomologische berichten 43 78 (2) 2018

1. Tijdens de zomerbijeenkomst ver- bleven we in groepsacomodatie Hoeve Vredesteijn, Egmond-Binnen. Foto: Peter Koomen 1. During the annual summer meet- ing we stayed at ‘Hoeve Vredesteijn’, Egmond-Binnen.

‘Rinnegom’, enkele boswachters, vrijwilligers van PWN en shop ‘insecten en dood hout’ in het bos van het Duinreservaat IVN Noord-Kennemerland, en aspirant NEV-leden verzamelen (figuur 6). Er wordt ingegaan op het herkennen van knaagsporen zich voor de Schaapskooi Bergen in het Noord-Hollands Duin- van doodhoutkevers en andere insecten, zoals houtwespen. De reservaat. Voor het eerst in de geschiedenis van de zomerbij- deelnemers leren de belangrijkste verschillen tussen knaag- eenkomst van de NEV worden er workshops gegeven waaraan sporen van prachtkevers, boktorren en schorskevers te her- ook niet NEV’ers mee kunnen doen. Het algehele thema van kennen, evenals de plekken in de boom waar de verschillende de workshops was insecten in de duinen. Jap Smits en Jan ten soorten zich ophouden. In het bos kunnen we op door honing- Hoopen, beiden leden van de Sectie Thijsse, geven ieder samen zwam gedode Corsicaanse dennen (Pinus nigra maritima) een met Luc Knijnsberg de workshop. Luc is beheerder van het ge- divers aantal knaagsporen zien die vaak tot op soortniveau zijn bied (PWN) en zelf nachtvlinderaar. Er waren twee workshops. te determineren. We zien onder andere de typische popkamers Deze eerste ging over insecten en het beheer van duinheide, de van Rhagium inquisitor (grijze ribbelboktor) en de onmiskenbare tweede over insecten in dood hout. Tijdens de anderhalf uur du- uitvlieggaten van Acanthocinus aedilis (timmerboktor) die het rende wandeling over de heideterreintjes rond de ‘Uilenvanger’ hier in het duin goed doet. Op deze plek kunnen de deelnemers komt een aantal onderwerpen aan bod waarin aan duinheide ook goed het verschil zien in soortendiversiteit tussen dode gebonden insecten een hoofdrol spelen (figuur 5). Naast het dennen op een zonbeschenen plek en in het gesloten bos. De zoeken naar specifieke insecten van het open duin, wordt er dennen in het gesloten bos laten een veel minder grote diver- vooral aandacht besteed aan de kwaliteit van de heideterreinen. siteit aan knaagsporen zien. Wat verderop in de wandeling Beheermaatregelen zoals schapenbegrazing, plaggen en het zien we nog de typische gallen van Saperda populnea (kleine verwijderen van boomopslag worden in het terrein aangewezen populierenboktor) op takken van jonge ratelpopulieren en het waarbij de beheerders toelichten waarom deze beheermaatre- grove knaagwerk van de bijzondere Monochamus galloprovincialis gel op de betreffende locatie is uitgevoerd. Gezamenlijk wordt (dennen-geelschildboktor). De laatste soort komt in Nederland gekeken en bediscussieerd wat voor effecten dit beheer heeft alleen hier voor. Het is een lange dag voor de deelnemers, maar op de entomofauna. Door aanwezige entomologen worden het de reacties zijn enthousiast. Voor degenen die nog geen ervaring creëren van structuur in de vegetatie, onder andere door scha- met insecten hebben, is het een goede manier om soms ver- penbegrazing, het tijdstip en intensiteit van uitvoering van be- rassende nieuwe inzichten te krijgen. Voor de ervaren mensen grazen en aanvullende beheermaatrelgelen nog eens duidelijk is het een mooie gelegenheid om kennis uit te wisselen. De onderstreept. workshops tijdens de zomerbijeenkomst zijn zeker voor her- Na koffie en lunch bij de schaapskooi, start de tweede work- haling vatbaar!

Video Soort Nederlandse naam Link Tabel 1. Overzicht van video’s die tijdens de zomerbijeenkomst door Roy Kleukers 1 perdicella lepelmot https://tinyurl.com/ydekuncn zijn gemaakt. 2 Lythria cruentaria zuringspanner https://tinyurl.com/y8noa8ge Table 1. Overview of the videos that were 3 Dolichopus claviger slankpootvlieg https://tinyurl.com/y9q4p7xw made during the annual summer meeting 4 Rivellia syngenesiae prachtvlieg https://tinyurl.com/ybygva9p by Roy Kleukers. 5 Lasioglossum sexnotatum zesvlekkige groefbij https://tinyurl.com/ya2mhl6p 44 entomologische berichten 78 (2) 2018

2. In de avonduren was er tijd om ver- zamelde insecten te sorteren en deter- mineren. Foto: Peter Koomen 2. During the evenings there was time to sort out, and identify, collected .

Gebiedsoverzicht met een hogere vegetatie, overgaand in struweel met vooral meidoorn (), liguster (Liguster) en duindoorn (Hippophae Noordhollands Duinreservaat en Schoorlse Duinen rhamnoides), soms tegen lager gelegen duinpoeltjes (figuur 9). Op Het gebied dat meegenomen is in dit verslag, is aan de noord- de overgang van water naar land zijn vaak een leuke kruid- zijde begrensd door de Hondsbossche Zeewering, en aan de vegetatie met zeer veel bloeiende soorten, met onder andere zuidzijde door het Noordzeekanaal. Enkele waarnemingen die rolklaver (Lotus), munt (Mentha) en grote kattenstaart (Lythrum gedaan zijn ten zuiden van het Noordzeekanaal zijn hierdoor salicaria) soms uitgroeiend tot een meer moerassig stukje. De niet meegenomen in dit verslag. Het overgrote deel van de heterogeniteit van het gebied wordt nog eens verhoogd door waarnemingen is verder tot slechts enkele kilometers land- begrazing, onder andere met Schotse hooglanders (figuur 10). inwaarts gedaan, wat resulteert in de inventarisatie van een Hun aanwezigheid creert open plekken met losgetrapte vege- smalle, maar vrij lange strook kust- en duingebied. We hebben tatie, een mozaïek in vegetatiestructuur door begrazing en aan- zelf niet alle gebieden bezocht waar verzameld is, maar geven wezigheid van mest, van belang voor mestkevers en vliegen. hier een impressie van leuke biotopen. Aan de binnenrand van het gebied gaan de duinen lang- Het Noordhollands Duinreservaat is een van de grootste zaam over in binnenduinbos (figuur 11). Dit resulteerd in een natuurgebieden van Nederland en is zo’n 20 km lang en 2,5 km gevarieerd landschap van open duingrasland, via verspreid breed. Het grootste deel van de waarnemingen is in dit gebied staande bomen en struiken, met name meidoorn, vlier (Sam- gedaan. Het reservaat omvat strand, duinen, binnenduinrand- bucus) en rozen (Rosa), naar een gesloten binnenduinbos (loof, bossen met veel reliëf en enkele kleine omliggende gebieden. naald of gemengd) (figuur 12), met in de overgangszone vaak Het kent een sterke heterogeniteit in kalkgehalte, hoogte, voch- duin- of bospoelen. Hier zijn de abiotische omstandigheden tigheid en menselijk gebruik (volkstuintjes, begrazing). Deze meer gebufferd, is de rijkdom aan planten met een hogere kwa- heterogeniteit in het landschap is zeer voordelig voor ongewer- liteit (goed voor de vele herbivoren) wat hoger en wordt in het velden. In het duin en bos liggen poelen her en der verspreid in bos een strooisellaag opgebouwd. Deze laaste is zeer aantrek- het landschap. De begroeiing is afwisselend. De zeereep (groten- kelijk voor pissebedden, miljoenpoten en springstaarten die deels niet toegankelijk) is beplant met helm, met hier en daar vooral van schimmels op het halfverteerd blad leven. Hier ligt wat spaarzame kruiden tussen de helmpollen. De bloeiende ook veel dood hout, van belang voor houtkevers, zoals boktorren. kruiden zijn hier hotspots voor interessante bloembezoekers. In het binnenduinrandbos liggen fietspaden, wegen en parkeer- De daarachter gelegen duinen zijn afwisselend in structuur. terreinen, waarvan de berm vaak wat voedselrijker is met een Sommige stukken zijn open, met een korte en schrale vegetatie meer ruderale vegetatie. Dit trekt weer insecten aan die we veel met hier en daar open stukjes zand (figuur 7) en zijn zeer ge- minder in het eigenlijke duin kunnen vinden. Een bijzonder schikt voor nestelende bijen en wespen. Andere delen zijn juist milieu dat aan de binnenduinrand voorkomt en zeker niet onbe- sterk begroeid, soms met mooie kruidenrijke vegetaties (fi- sproken mag blijven zijn de duinrellen. Aan de voet van duinen guur 8) en soms vergrast met duinriet, en bieden meer beschut- en hellingen kan via kwel water uitreden dat onder invloed van ting. Het microklimaat aan de zuidkant en noordkant van de kleine hoogteverschillen van de duinen naar het achterland kan duinen is opvallend verschillend, met open en droge milieu’s stromen. Deze bijzondere biotoop is door het gebufferde milieu aan de zuidkant en beschutte meer constante en koelere milieus een interessante locaties om naar ongewervelden te zoeken met een strooisellaag aan de noordkant. Dit sterke contrast in (figuur 13). Het binnenduinbos wordt aan de oostzijde afgegrensd abiotische condities komt de diversiteit aan ongewervelden door extensief (figuur 14) of intensief gebruikte weiden of be- sterk ten goede. Er zijn lokaal leuke gradiënten aanwezig van bouwing. Sommige van ons hebben daar ook nog verzameld, een korte, droge vegetatie, naar meer gesloten duingraslandjes wat soorten oplevert die in het duin grotendeels afwezig zijn. entomologische berichten 45 78 (2) 2018

3. Aan de hand van topografische kaarten laat Luc Knijnsberg, bos- 4. Naast het uitzoeken, was er ook gelegenheid om verzamelde soorten wachter bij PWN, zien welke gebieden interessant zijn om te bemon- te preparen. Foto: Peter Koomen steren. Foto: Peter Koomen 4. Next to sorting, there was also time to pin a part of the collected 3. Using topographic maps, Luc Knijnsberg of PWN, points out some specimens. interesting locations to visit.

Waarnemingen deze vindplaatscode staat het betref- EzNO AC: 104-515 Egmond aan Zee Noord- Het belangrijkste onderdeel van de verslag- fende kilometerhok, gebruikmakend van oost, Zwembad, Camping, Klooster legging van de zomerbijeenkomst is een Amersfoortcoördinaten (AC), en een korte Gev AC: 103-507 Geversduin, overzicht van de waargenomen soorten. beschrijving van de locatie. Voor sommige infiltratieveld Het overgrote deel van de waarnemingen groepen is achter de laatste code tussen Gro AC: 106-525 Duin zuidelijk van Groet is in het weekend van 3-5 juni gedaan, haakjes het aantal gevangen exemplaren Har AC: 105-525 Duin zuidelijk van door enkele waarnemers is echter ook in gegeven en voor enkele groepen zijn ook Hargen de week voorafgaand aan de zomerbijeen- de Nederlandse soortnamen toegevoegd. Hoep AC: 104-508 Boezoekerscentrum De komst in de gebieden geïnventariseerd. In totaal is er in 48 kilometerhokken Hoep, Duin en Bosch Waarnemingen vanaf 25 mei zijn meege- geïnventariseerd. KlO AC: 105-517 Klampduin Oost, Het nomen in de verslaglegging. In totaal zijn Woud, Wimmenum tijdens de bijeenkomst 1313 soorten ge- Adel AC: 104-512 Middenweg Egmond- KlW AC: 104-517 Klampduin West leedpotigen waargenomen, waarvan er elf Binnen, Gasterij, De Adelbertusakker NHD AC: 105-525+ Noord-Hollands Duin voor de eerste keer gemeld worden voor de AlO AC: 104-513 Albertdal Oost, De Krim 5×5 km-hok Nederlandse fauna. Daarnaast worden er Noordoost Old AC: 103-509 Van Oldenborghweg nog dertien nieuwe soorten voor de Noord- AlW AC: 103-513 Albertdal West, De Krim P30 AC: 104-522 Kust, Strandpaal 30, Hollandse fauna gemeld (maar niet bij alle Noordwest Schoorlse Duinen, Fortblink, De Kerf soortgroepen is geanalyseerd of er soor- BaN AC: 105-509 Bakkum-Noord, P34 AC: 103-518 Kust, Strandpaal 34, ten waren gezien die niet eerder uit deze Koningsbosch Bergen aan Zee, Zuider achterveld provincie zijn gemeld). Om deze nieuwe BaW AC: 104-509 Duin en bosgebied, West P35 AC: 103-517 Kust, strandpaal 35 vondsten aan te geven is in de soortenlijst van Bakkum-Noord P36 AC: 103-516 Kust, strandpaal 36 de volgende codering toegepast: BzO AC: 104-519 Bergen aan Zee Oost P37 AC: 103-515 Egmond aan Zee Noord, NL Nieuwe soort voor de Nederlandse fauna BzV AC: 105-518 Bergen aan Zee, Verbran- Kust, Strandpaal 37 NH Nieuwe soort voor de provincie de panweg P38 AC: 103-514 Egmond aan Zee Zuid, Noord-Holland Ber AC: 103-503 Berenweide, Zuidhoek, Kust, Strandpaal 38, Robbenzand Specifiek voor de Coleoptera geldt verder: t.h.v. Heemskerk West nh Voor het eerst sinds 1966 in de provincie Bla AC: 105-520 Bergen, Lange vlak P40 AC: 102-512 Strandpaal 40, einde Noord-Holland gevonden BSch AC: 106-520 Bergen, Schaapskooi Middenweg t.h.v. Egmond-Binnen De soorten zijn binnen de families gerang- Cam AC: 105-526 Camperduin P47 AC: 101-505 Zuidernollen Zuidwest, schikt op alfabetische volgorde. EbC AC: 103-512 Centrale vlak, Midden- strandpaal 47 weg naar Egmond-Binnen P48 AC: 101-504 Westerduinen, Strand- EbB AC: 104-510 Egmond-Binnen, Bos opgange einde Zwarte weg, Strand- Vindplaatsen met coderingen tussen Vogelwater en Herenweg paal 48 Waarnemingen zijn samengevoegd op EbN AC: 105-512 Egmond-Binnen Noord, Rob AC: 104-514 Egmond aan Zee Oost, kilometerhokschaal en vervolgens ge- Pirolavlakte Robbenzand Oost codeerd. Waar mogelijk is voor dubbele EbP AC: 105-510 Egmond-Binnen, Par- Sbo AC: 107-524 Schoorlse Duinen, bos, coderingen (grote gebieden) een speci- keerplaats Diederik Oost ficering van de locatie aangeduid door EbZ AC: 105-511 Egmond-Binnen Zuid, Sga AC: 105-521 Schoorlse Duinen, zuid- middel van een kompasrichting. Achter Hoeve Vredesteijn grens ‘t Groote Ganzenveld 46 entomologische berichten 78 (2) 2018

5. Excursie in een heideterrein in de duinen met Jap Smits. Foto: Joost Geraets 5. Excursion on heathland in the dune areas, led by Jap Smits.

ARACHNIDA – SPINACHTIGEN ARANEAE – spinnen Sma AC: 105-523 Schoorlse Duinen, bij Mariavlakte Determinaties van S. IJland, J.G.M. Cuppen Spa AC: 106-522 Schoorlse Duinen, & P. Koomen. IXODIDA – teken Paardeweide Star AC: 104-511 Staringweg, Bungalow- Determinaties van J.G.M. Cuppen & ARANEIDAE – kruisspinachtigen park Mooyeveld, Egmond-Binnen S. IJland. Araniella cucurbitina: Sbo (1) (figuur 15) SuO AC: 107-521 Schoorlse Duinen, Uilen- Araniella opisthographa: Star (1) vangerweg Oost AMBLYOMMIDAE Gibbaranea gibbosa: P34 (1) SuW AC: 106-521 Schoorlse Duinen, Uilen- Dermacentor reticulatus: EzNO (1) Mangora acalypha: Star, Wes (5) vangerweg West Svo AC: 106-524 Schoorlse Duinen, IXODIDAE – Schildteken CLUBIONIDAE – zakspinnen Vogelmeer Ixodes ricinus (schapenteek): Star , KlO (4) Clubiona pseudoneglecta: Star (2) Vog AC: 103-510 Vogelwater, Koepelduin West CORINNIDAE – pantserzakspinnen PROSTIGMATA Wes AC: 103-511 Lage weg, Westerberg, Phrurolithus festivus: Wes (1) t.h.v. Egmond-Binnen Determinaties van A.J. Dees & H. Smit. Wim AC: 105-516 Wimmenum DICTYNIDAE – kaardespinnen Zeg AC: 104-516 ’t Zegeveld ARRENURIDAE Dictyna arundinacea: Star (1) Zno AC: 102-505 Zuidernollen Zuid Arrenurus globator: P34 (32) Arrenurus maculator: KlO (1) LINYPHIIDAE – hangmatspinnen Tiso vagans: Wes (1) Volgorde auteurs HYDRACHNIDAE Indien er een inleidende tekst bij de waar- Hydrachna sp.: P34 LYCOSIDAE – wolfspinnen nemingen staat, of specifieke tekst bij Pardosa saltans: Wes (1) soorten, staat vermeld wie de auteurs zijn. HYDRODROMIDAE Pirata piraticus: EbP, P34 (5) Voor de determinaties zijn namen opge- Hydrodroma despiciens: P34 (3) nomen in de volgorde van de hoeveelheid PHILODROMIDAE – renspinnen determinaties en aangedragen materiaal HYDRYPHANTIDAE Philodromus aureoles: Wes (1) binnen het betreffende taxon. Indien er Hydryphantes dispar: P34 (1) Philodromus dispar: Star (1) soorten of exemplaren zijn aangeleverd Tibellus oblongus: Star, Wes (2) voor de lijst (leg.), maar door iemand LIMNESIIDAE anders op naam gebracht, bijvoorbeeld in Limnesia fulgida: P34, P34 (23) SALTICIDAE – springspinnen het geval van bijvangst, is deze persoon Limnesia undulatoides: P34 (1) Aelurillus v-insignitus: Star, P34 (2) opgenomen achter de toevoeging ‘met Evarcha falcata: Star (2) bijdrage van…’ de volgorde hier is alfabe- PIONIDAE Heliophanus cupreus: EbP (1) tisch op achternaam. Piona carnea: KlO, P34 (24) Heliophanus flavipes: Star, Wes (3) Piona conglobate: P34 (3) Piona neumani: KlO, P34 (6) TETRAGNATHIDAE – strekspinnen Metellina mengei: Star (2) entomologische berichten 47 78 (2) 2018

6. Excursie naar insecten op dood hout met Jan ten Hoopen. Foto: Joost Geraets 6. Excursion on insects in dead wood, led by Jan ten Hoopen.

THERIDIIDAE – kogelspinnen droog. Onder droge omstandigheden kunnen TRICHONISCIDAE Anelosimus vittatus: EbP, KlO (6) landpissebedden niet goed meer adem- Haplophthalmus danicus (veenribbel): halen, omdat de ‘kieuwen’ dan uitdrogen. Ook Wim (3) THOMISIDAE – krabspinnen verliezen ze onder droge omstandigheden Trichoniscus pusillus (paars drieoogje): Wim, Ozyptila praticola: Star (1) teveel vocht. Dit gegeven komt terug in de KlO (19) waargenomen soorten. Alle gevonden soorten zijn zeer algemeen in Nederland (Berg et al. OPILIONES – hooiwagens CHILOPODA – duizendpoten 2008), hebben geen voorkeur voor een bepaald Determinatie S. IJland. bodemtype en zijn wat minder gevoelig voor Tekst: M.P. Berg droge omstandigheden. Uitzonderingen zijn Determinaties van M.P. Berg. PHALANGIIDAE Trichoniscus pusillus en Haplophthalmus danicus Phalangium opilio: Wes die alleen onder vochtige condities zijn te Met twee soorten duizendpoten is dit excursie- vinden, langs duinplasjes en niet opdrogende gebied wel erg slecht bedeeld. Ondanks dat sloten. Alle soorten waren reeds bekend voor voor de meeste bodemsoorten zandgronden PSEUDOSCORPIONES – pseudo- het gebied. niet tot het favoriete bodemtype behoren, is schorpioenen de soortenrijkdom van duizendpoten over het Tekst: M.P. Berg ARMADILLIDIIDAE algemeen hoog in droge biotopen. Zo zijn dit Determinaties van M.P. Berg & S. IJland. Armadillidium vulgare (gewone oprolpisse- gebied en de overige duingebieden in Noord- bed): EbZ, Wim, KlO (16) Holland rijk aan Lithobius-soorten. Toch zijn De gevonden soort is de meeste algemeen er tijdens het weekend maar twee soorten voorkomende pseudoschorpioen van ons land. ASELLIDAE verzameld. Beide zijn zeer algemeen in Neder- Deze soort is algemeen in de strooisellaag van Asellus aquaticus (zoetwaterpissebed): Wim (6) land (Berg et al. 2008), hebben geen voorkeur met name bossen en houtwallen, maar kan voor een bepaald biotoop, noch bodemtype. ook in de strooiselaag van struweel in de buurt ONISCIDAE Lithobius forficatus leeft wat meer aan het van binnenduinbossen worden aangetroffen. Oniscus asellus (kelderpissebed): Wim, bodemoppervlak, terwijl L. microps wat dieper Wordt door zijn geringe afmeting, een paar KlO (10) in de bodem is te vinden. Het opvallend lage mm, vaak over het hoofd gezien. aantal duizendpoten is vooral te verklaren PHILOSCIIDAE door de focus van bovenstaande verzamelaar NEOBISIIDAE Philoscia muscorum (mospissebed): EbP, op springstaarten, waardoor de duizendpoten Neobisium carcinoides: Wes, P34 (3) Wim, KlO (36) minder zijn verzameld.

PLATYARTHRIDAE LITHOBIIDAE ISOPODA – pissebedden Platyarthrus hoffmannseggi (mierenpisse- Lithobius forficatus (gewone steenloper): Tekst: M.P. Berg bed): P34, KlO (4) KlO (1) Determinaties van M.P. Berg & J.G.M. Cup- Lithobius microps (dwergsteenloper): P34, pen, met bijdrage van H. de Bruijn. PORCELLIONIDAE EbZ, KlO (7) Porcellio scaber (ruwe pissebed): P47, EbP, Landpissebedden zijn niet erg talrijk op zand- P34, EbZ, Wim, KlO (79) (figuur 16) grond. Het is er met name in de zomer vaak te 48 entomologische berichten 78 (2) 2018

7. Ven omgeven door schaarse open vege- tatie met veel open zandige plekken. Foto: Karine Gigengack 7. Dune slack surrounded by scarse and open vegetation with much open sandy soil.

DIPLOPODA – miljoenpoten COLLEMBOLA – springstaarten tomina minuta en Tomocerus minor juist in de Tekst: M.P. Berg Tekst: M.P. Berg nabijheid van open water, zoals langs duin- Determinaties van M.P. Berg, S. Lamberts Determinaties van M.P. Berg. plasjes. Hier zijn deze springstaarten overal in & J.G.M. Cuppen, met bijdrage van H. de Nederland te vangen. Alle overige soorten zijn Bruijn. Tijdens het weekend zijn 31 soorten spring- minder sterk aan een bepaald habitat gebon- staarten verzameld, vooral door middel van den en komen in het hele land algemeen voor. Er zijn zeven soorten miljoenpoten verzameld, handvangsten. Er zijn vijf nieuwe soorten voor een mooi aantal voor een gemiddelde zome- Noord-Holland gevangen, alle in de familie BOURLETIELLIDAE rexcursie op zandgrond. Alle soorten waren Isotomidae. Kenmerkend voor deze vijf soor- Bourletiella viridescens: KlO (46) reeds bekend van Noord-Holland, zijn ook ten is dat zij aan vochtige biotopen zijn gebon- Deuterosminthurus bicinctus: KlO (25) eerder in het excursiegebied aangetroffen en den en in de rest van het land zeldzaam zijn. Deuterosminthurus pallipes: P34 (177) behoren tot de meer algemene soorten van Uitzondering is Isotoma plumosus die op meer- ons land (Berg et al. 2008). Van de gevonden dere locaties langs de kust en langs beken is CYPHODERIDAE miljoenpoten stelt Brachyiulus pusillus de meest gevonden. De Desoria-soort is interessant. Cyphoderus albinus: P34 (2) specifieke eisen aan zijn milieu: deze soort Wat vorm van de klauw van de springvork heeft een voorkeur voor meer open, vochtige en de monddelen betreft, is deze soort nauw DICYRTOMIDAE biotopen, zoals slootkanten, plasoevers en verwant aan Desoria trispinata, een in Neder- Dicyrtomina minuta: Wim (4) vochtige bossen. Het hoofdverspreidings- land zeldzame soort. Echter, de bovenlip heeft gebied van Ommatoiulus sabulosus zijn de kalk- een half cirkelvormig uitsteekstel bestaande ENTOMOBRYIDAE rijke duinen. Hierbuiten komt de soort duide- uit vier richels met een waaier van dunne Entomobrya albocinta: Wim (3) lijk veel minder voor. haren. Dit is een zeer atypische vorm van de Entomobrya multifasciata: P34, KlO (22) bovenlip binnen het geslacht Desoria en vol- Entomobrya nicoleti: P34, Wim, KlO (63) BLANIULIDAE gens Fjellberg (2007) is dit dan ook een nieuwe Lepidocyrtus cyaneus: Wim (7) Proteroiulus fuscus (bruinstip): P34 (2) soort voor de wetenschap die nog beschreven Lepidocyrtus lignorum: P34, Wim (32) moet worden. Deze nieuwe Desoria-soort Orchesella cincta: P34 (73) JULIDAE is eerder in Twente en München en Berlijn Brachyiulus pusillus (kleine tweestreep): P34, (Duitsland) verzameld. Cyphoderus albinus is ISOTOMIDAE Wim, KlO (3) een leuke soort: hij komt uitsluitend voor in Anurophorus laricis: P34 (1) Cylindroiulus latestriatus (zandkronkel): de nesten van mieren, waar hij leeft van afval. NH Desoria vorm trispinata: Wim (25) P47 (3) De waargenomen Entomobryidae zijn in het Folsomia quadrioculata: P34 (1) Julus scandinavius (grote knotspoot): P47 (5) hele land algemeen, waarbij de Entomobrya- Isotoma anglicana: P34 (35) Nemasoma varicorne (schorskronkel): P34 (4) soorten aan droge biotopen zijn gebonden. NH Isotoma caerulea: P34 (27) Ommatoiulus sabulosus (grote tweestreep): Zij leven vooral op en onder schors, evenals NH Isotomurus fucicolus: Wim (10) P47, Rob, EzNO (3) Anurophorus laricis en Vertagopus cinereus. De Isotomurus palustris: P34, KlO (113) Bourletiellidae die zijn waargenomen komen NH Isotomurus plumosus: P34, Wim (11) POLYDESMIDAE eveneens in droog habitat voor; zij zijn uit NH Isotomurus unifasciatus: Wim (32) Polydemus denticulatus (gewone platrug): duingraslandvegetaties gesleept. Bourletiella Parisotoma notabilis: P34 (8) KlO (1) viridescens is relatief zeldzaam. Daarentegen Vertagopus cinereus: P34 (7) leven de Poduridae, Sminthurididae en Dicyr- entomologische berichten 49 78 (2) 2018

8. Entomoloog Henk de Bruijn in kruidenrijk duin. Foto: Wim Loerakker 8. Entomologist Henk de Bruijn in flowery grassland dune.

NEANURIDAE LIBELLULIDAE – korenbouten MYRMELEONTIDAE – mieren- Neanura muscorum: P34 (29) Leucorrhinia pectoralis (gevlekte witsnuit- leeuwen libel): P34 (1) Euroleon nostras (gevlekte mierenleeuw): PODURIDAE Libellula depressa (platbuik): EbC, KlO (9) BSch, SuW, P30 Podura aquatica: P34, KlO (150) Libellula quadrimaculata (viervlek): Vog, KlO, P34, BSch (10) HEMIPTERA – snavelinsecten SMINTHURIDIDAE Orthetrum cancellatum (gewone oeverlibel): Sminthurides aquaticus: P34, KlO (19) KlO (1) Sminthurides malmgreni: P34, KlO (4) AUCHENORRHYNCHA – cicaden ORTHOPTERA – sprinkhanen en TOMOCERIDAE Determinaties van J.G.M. Cuppen & Pogonognathellus flavescens: P34 (1) krekels R.Ph. Jansen. Tomocerus minor: Wim (83) Determinaties van R. Kleukers, A. Wijker, M. Kos, W. Heitmans, J.G.M. Cuppen & H. de APHROPHORIDAE SMINTHIRIDAE Bruijn. Philaenus spumarius: P34 (2) Allacma fusca: KlO (7) Sminthurus nigromaculatus: P34 (2) ACRIDIDAE – echte veldsprinkhanen CERCOPIDAE Sminthurus viridis: KlO (46) Myrmeleotettix maculatus (knopsprietje): Cercopis vulnerate: BSch (1) EbC, AlO, Rob, P37, KlW, SuW ULOPIDAE ODONATA – libellen en waterjuffers TETRIGIDAE – doornsprinkhanen Ulopa reticulata: BSch (1) Determinaties van A. Wijker, A.J. Dees, Tetrix ceperoi (zanddoorntje): KlO J.G.M. Cuppen & M. Kos. TETTIGONIIDAE – sabelsprinkhanen HETEROPTERA – wantsen AESHNIDAE – glazenmakers Leptophyes punctatissima (struiksprinkhaan): Tekst: B. Aukema Aeshna isoceles (vroege glazenmaker): EbC, Adel Determinaties van B. Aukema, J.G.M. Cup- KlO, P34 (3) Platycleis albopunctata (duinsabelsprink- pen, A.J. Dees, B. Drost, I. Hoogendoorn, Anax imperator (grote keizerlibel): EbC, haan): P30 (figuur 17) R. Ph. Jansen, T. Knol, S. Lamberts, A. Littel KlO (2) Tettigonia viridissima (grote groene sabel- & A. Wijker, met bijdragen van H. de Bruijn sprinkhaan): Adel, AlO & H.J. Prijs. COENAGRIONIDAE – waterjuffers Coenagrion puella (azuurwaterjuffer): EbC, GRYLLOTALPIDAE – veenmollen De nomenclatuur en volgorde van de taxa zijn KlO, P34 (171) Gryllotalpa gryllotalpa (veenmol): P48 conform de naamlijst van de Nederlandse Enallagma cyathigerum (watersnuffel): EbC wantsen (zie http://eis-nederland/werkgroepen/ (51) overige-insecten/wantsen). In totaal zijn er 488 NEUROPTERA – gaasvliegen Ischnura elegans (lantaarntje): EzNO, KlO (4) (76,1 %) van de 641 soorten Nederlandse want- Determinaties van W. Heitmans. sen uit de provincie Noord-Holland bekend. Tijdens de zomerbijeenkomst zijn er 75 soor- ten wantsen waargenomen, die allemaal al uit 50 entomologische berichten 78 (2) 2018

9. Duinpoel tegen de zeereep. Foto: Matty P. Berg 9. Dune pool against beach ridge.

de provincie Noord-Holland en uit het Noord- NAUCORIDAE Miris striatus: EbP Hollands Duinreservaat bekend waren (waar- Ilyocoris cimicoides: P34, KlO, EbP, EzNO, Vog Rhabdomiris striatellus: AlO, KlW, EbP nemingenbestand EIS-werkgroep Heteroptera). Pithanus maerkelii: Bla In 2000 werd de 155e zomerbijeenkomst in NOTONECTIDAE Stenodema laevigata: BSch, KlO, Rob hetzelfde gebied gehouden, met als resultaat Notonecta sp.: P34, KlO, EbP, Vog Pachytomella parallela: EbP 101 soorten, waarvan er toen één nieuw was Cyllecoris histrionius: BSch, Bla, KlW, EbP, Rob voor Noord-Holland (Capsodes sulcatus) en er 15 PLEIDAE Dryophilocoris flavoquadrimaculatus: KlW, nieuw waren voor het Noordhollands Duinre- Plea minutissima: P34, KlO, EbP, EzNO, Vog, EbP servaat (Aukema et al. 2001). Capsodes sulcatus P36 Harpocera thoracica: BSch (figuur 18) heeft zich sindsdien sterk uitgebreid Phylus melanocephalus: EbP, Rob in de Noord-Hollandse duinen en komt ze in- HEBRIDAE Psallus betuleti: BSch middels voor in zeventien uurhokken van Over- Hebrus ruficeps: Bla Psallus perrisi: EbP veen tot Wimmenum. Daarnaast is ze alleen Psallus albicinctus: EbP bekend van de duinen op Schouwen en een HYDROMETRIDAE Psallus confusus: EbP vondst bij Vorden (Aukema & Hermes 2014). Hydrometra stagnorum: P34, KlO, Vog, Wim Psallus varians: BSch, EbP Eurygaster testudinaria, Peribalus strictus en Graphosoma lineatum zijn soorten die hun VELIIDAE NABIDAE areaal in Nederland recent aanzienlijk hebben Microvelia reticulata: P34, EzNO Himacerus mirmicoides: Bla uitgebreid en die vanaf 2007 ook alle drie in Velia caprai: Wim het Noordhollands Duinreservaat zijn waar- ANTHOCORIDAE genomen. Gegevens over hun verspreiding zijn GERRIDAE Anthocoris confusus: EbP samengevat in Aukema et al. (1997: Eurygaster Gerris thoracicus: EbP, KlO, EzNO Anthocoris nemoralis: EbP testudinaria) en Aukema & Hermes (2009: Peri- Orius niger: EzNO balus strictus en Graphosoma lineatum). SALDIDAE Xylocoris cursitans: BSch Saldula saltatoria: KlO, P36, EzNO NEPIDAE LYGAEIDAE Nepa cinerea: Bla, P34, KlO, EbP, Vog TINGIDAE Kleidocerys resedae: BSch Ranatra linearis: P34 Dictyla convergens: EzNO Cymus glandicolor: Bla Dictyla echii: Rob, EzNO, EbP Cymus melanocephalus: BSch CORIXIDAE Heterogaster urticae: EbP Cymatia coleoptrata: EbP MICROPHYSIDAE Gastrodes grossipes: Bla Arctocorisa germari: Vog Loricula bipunctata: BSch, EbP Scolopostethus decoratus: BSch Callicorixa praeusta: EzNO, Vog Loricula pselaphiformis: EzNO Scolopostethus puberulus: BSch Corixa panzeri: EzNO, Vog Macrodema microptera: BSch Corixa punctata: P34, KlO, EbP, Vog MIRIDAE Pionosomus varius: Bla Sigara striata: EzNO, Vog Capsodes sulcatus: Wes, EbP, Rob, EzNO, P36, Trapezonotus arenarius: Rob, EzNO Sigara distincta: P34 EzNO (figuur 18) Megalonotus chiragra: Rob Sigara falleni: EbP Capsus ater: KlO, Rob Megalonotus praetextatus: EzNO Sigara lateralis: EzNO, Vog Liocoris tripustulatus: Rob Plinthisus brevipennis: Bla entomologische berichten 51 78 (2) 2018

10. Schotse hooglanders in duinpool. Foto: Matty P. Berg 10. Highland cattle in dune pool.

COREIDAE PHRYGANEIDAE Overdag werd een nieuwe vindplaats van Coreus marginatus: Rob, EzNO Agrypnia pagetana: P34 (1) Tinagma perdicella (lepelmot) ontdekt op bos- aardbei. Daar werd door R. Kleukers een mooi CYDNIDAE filmpje van gemaakt waarop heel goed het EPHEMEROPTERA – haften Byrsinus flavicornis: Bla, Zno, P35 typische gedrag te zien is, waarbij de vleugels Legnotus limbosus: AlO, Rob Determinaties van A.J. Dees. worden gewapperend (Video 1). Eulamprotes Legnotus picipes: Bla unicolorella (purpertandboegsprietmot) is een Tritomegas bicolor: Rob BAETIDAE van de vele palpmotten die het duin rijk is. De Cloeon dipterum: P34, KlO (11) soort werd op twee verschillende, niet ver van SCUTELLERIDAE elkaar af gelegen, plekken aangetroffen in de Eurygaster testudinaria: KlO, P35 CAENIDAE schaars begroeide duinen. De waardplant is Caenis horaria: P34 (1) tot op heden niet bekend. Andere bijzondere PENTATOMIDAE Caenis luctuosa: P34 (4) en echte kustsoorten zijn alsinella Aelia acuminata: BSch, KlO, EzNO Caenis robusta: P34, KlO (7) (hoornbloemkustmot) en Caryocolum marmorea Dolycoris baccarum: Bla marmoreum (oranje kustmot). Palomena prasina: BSch ’s Avonds werd er op diverse plekken met MECOPTERA – schorpioenvliegen Peribalus strictus: Bla lakenopstellingen en vallen gewerkt om Pentatoma rufipes: BSch Determinatie van J.G.M. Cuppen. nachtvlinders te inventariseren. Bij de door- Piezodorus lituratus: Bla gewinterde nachtvlinderaars sloten zich di- Sciocoris cursitans: EzNO, P36 PANORPIDAE – schorpioenvliegen verse geïnteresseerden aan die nieuwsgierig Eurydema oleracea: Rob, EzNO Panorpa germanica: EbP (2) waren naar de soorten die het gebied rijk is. Graphosoma lineatum: Rob Phteochroa sodaliana (bont smalsnuitje), is een Podops inuncta: KlO, P36 zeer zeldzame soort in Nederland, en werd op – vlinders drie plaatsen waargenomen. De rups leeft op Tekst: S. Lamberts & A. Wijker wegedoorn (Rhamnus cathartica) en sporkehout TRICHOPTERA – schietmotten Determinaties van S. Lamberts, A. Wijker, (Rhamnus frangula). Een andere bijzondere Determinaties van A.J.Dees, I. Hoogendoorn L. Boon, F. Post, T. Knol, M.R.C. Franssen, bladroller is Epiblema grandaevana (grote zadel- & A. Wijker. I. Hoogendoorn, J. Kuchlein, E. van der Spek, mot), een soort die leeft op klein hoefblad R. Kleukers, J.G.M. Cuppen, M. Kos, A.J. Dees (Tussilago farfara). De aangetroffen Aethes LEPTOCERIDAE & M.P. Berg. tesserana (prachtsmalsnuitje) is een soort die Athripsodes aterrimus: P34 (6) leeft op bitterkruid- (Picris) en havikskruid- Mystacides longicornis: KlW (1) Om de vlinders te inventariseren werd overdag soorten (Hieracium) en komt voor in de duinen Triaenodes bicolor: P34, KlO (3) rondgestruind en ’s nachts werden de lampen en in Limburg. aangezet met lakens ervoor om nachtvlinders Van de spannersoorten werden de bijzonder LIMNEPHILIDAE te lokken (figuur 19). Zoals te verwachten wer- fraaie en voor de kust ook een zeer zeldzame Limnephilus affinis: KlW (2) den er veel typische duinsoorten waargenomen. soorten Anticlea derivata (getekende rozen- Limnephilus marmoratus: AlO (1) Dit gebeurde op bekende, maar soms ook op spanner) en Cleorodes lichenaria (korstmos- Limnephilus vittatus: KlW, P34 (4) nieuwe locaties. Hieronder worden de zeldzame spanner) gevonden. Van de laatste soort leven en opmerkelijke soorten kort beschreven. de rupsen van korstmossen. Verder was er een 52 entomologische berichten 78 (2) 2018

11. Overgang van het open duingebied naar de binnenduinbossen. Foto: Karine Gigengack 11. Transition from open dune grassland to inner dune forest.

goede vertegenwoordiging van Hydria cervi- is Minucia lunaris (grijs weeskind), een soort Spilosoma lubricipeda (witte tijger): Old, Vog, nalis (grote berberisspanner) en Scopula ornata waarvan de rupsen leven op de jonge loten P38, AlO, Rob, KlW, Sma (92) (kantstipspanner). van eik (Quercus). De vlinders werden op Spilosoma lutea (gele tijger): Vog (1) Van de kwam de indrukwekkende diverse met eiken begroeide plekken aange- Thumatha senex (rondvleugelbeertje): Rob (1) Actinotia polyodon (gevlamde uil) op het licht trokken door de lamp. Ook Hyles gallii (walstro- Tyria jacobaeae (sint-jacobsvlinder): Old, af. Dit is een typische soort van de open droge pijlstaart) was een soort die door zijn grootte Vog, AlO, Rob, EzNO, KlW, EbP, EbZ, KlO, zandgronden en de duinen, en de rupsen leven niet te missen was. Sma, Svo (151) van Sint-Janskruid (Hypericum perforatum). Een soort die normaliter niet in het Noord- Apamea sublustris (okergele grasuil) en Apamea hollands Duinreservaat voorkomt is Deltote BLASTOBASIDAE – spaandermotten anceps (veldgrasuil) kwamen, ondanks hun deceptoria (bonte marmeruil), deze werd aan Blastobasis phycidella (grauwe spaander- rode lijststatus in redelijk grote getale naar de rand van het duin aangetrokken door licht. mot): KlW (6) het licht. Een typische kustsoort die leeft op Ook werd Deltote uncula (zilverhaak) voor het zoutminnende planten is Agrotis ripae (duin- eerst waargenomen in de Schoorlse duinen, in – ooglapmotten worteluil). Een soort die enkel aan de kust de buurt van een heideterrein dat een habitat Bucculatrix albedinella (witte iepenooglap- voorkomt is Longalatedes elymi (zandhaver- voor de soort is. mot): Old (1) boorder) en leeft, zoals de naam al aangeeft, Het was duidelijk een goed trekvlinderjaar. Bucculatrix demaryella (berkenooglapmot): op zandhaver (). Hadena albi- Van Vanessa cardui (distelvlinder) werd 34 stuks Old (1) macula (witvlek-silene-uil), die van de zaad- waargenomen, maar ook Plutella xylostella Bucculatrix ulmella (eikenooglapmot): KlW (5) dozen van met name nacht- en oorsilene (koolmotje): was met bijna duizend stuks zeer Bucculatrix ulmifoliae (donkere iepenoog- (Silene nutans, S. otites) leeft, werd op een goed vertegenwoordigd. De 42 exemplaren van lapmot): KlW (1) bekende plek nabij Egmond gevonden. Van Autographa gamma (gamma uil) vielen daarbij Noctua orbona (zwartpuntvolgeling) (2 exem- in het niet. – kokermotten plaren) en Pechipogo strigilata (baardsnuituil) glaucicolella (bleke ruskokermot): (5 exemplaren) zijn niet veel waarnemingen ADELIDAE – langsprietmotten Gev, Hoep (4) bekend uit het Noordhollands Duinreservaat, Nematopogon swammerdamella (bleke lang- Coleophora lineolea (andoornkokermot): waardoor deze nachtvlinderavonden nieuwe sprietmot): KlW (1) EzNO (1) waarnemingen op tot nog toe onbekende Nemophora degeerella (geelbandlangspriet- Coleophora mayrella (kamsprietkokermot): plekken opleverde. mot): AlO, Rob, KlW, EbP (8) Gev, AlO (2) Van Blastobasis phycidella (grauwe spaander- Coleophora pennella (haartjeskokermot): Gev, mot) werden zes exemplaren in terrein Bergen ARCTIIDAE – beervlinders Hoep (7) Zuid (code KlW) aangetroffen. Dit is een soort Atolmis rubricollis (zwart beertje): Old, AlO, die in Limburg en de kustprovincies voorkomt. Rob, KlW (9) COSSIDAE – houtboorders Van de Oecophoridae kwam Denisia albima- Coscinia cribraria (grasbeertje): Rob, KlW (2) Cossus cossus (wilgenhoutrups): AlO (1) culea (wit stamgastje) op het licht af. Cybosia mesomella (vierstipbeertje): Rob, carphodactyla (donderkruidvedermot) werd in Sma (14) CRAMBIDAE – grasmotten het veld en op licht aangetroffen. Phycitodes Diacrisia sannio (roodbandbeer): Old, Vog, Agriphila straminella (blauwooggrasmot): maritima (smalle weidemot) is onder andere te AlO, Rob, Zeg, KlW (72) KlW (1) vinden op jakobskruiskruid (Jacobaea vulgaris). Eilema sororcula (geel beertje): Old, Vog, P38, Anania coronata (gewone coronamot): Een van de grootste vlinders van het gebied AlO, Rob, KlW, Sma (34) AlO (1) entomologische berichten 53 78 (2) 2018

12. Binnenduinbos met dood liggend hout. Foto: Peter Koomen 12. Dune forest with dead wood.

Anania hortulata (bonte brandnetelmot): ELACHISTIDAE – grasmineermotten GEOMETRIDAE – spanners Gev, Hoep, AlO (3) Elachista biatomella (duin-zeggemineermot): Alcis repandata (variabele spikkelspanner): Chrysoteuchia culmella (gewone grasmot): Gev, Hoep, AlO, KlW (12) Rob (1) AlO, KlW (19) Anticlea derivata (getekende rozenspanner): Crambus lathoniellus (vroege grasmot): Gev, – spinneruilen Rob (1) Hoep, AlO, KlW (15) Dicallomera fascelina (grauwe borstel): Sma (4) Aspitates ochrearia (gele kustspanner): KlW, Crambus pratella (streepjesgrasmot): Gev, KlW, Sma (12) Hoep, AlO (4) ERIOCRANIIDAE – purpermotten Biston betularia (peper-en-zoutvlinder): Old, Elophila nymphaeata (waterleliemot): Hoep, Dyseriocrania subpurpurella (eikenpurper- AlO, Rob, KlW, Sma (9) KlW, KlO (4) mot): Gev (6) Bupalus piniaria (dennenspanner): Old, Vog, Eudonia lacustrata (lichte granietmot): KlW (1) Rob (12) Evergestis forficalis (lijnvalkmot): Gev, AlO (3) ETHMIIDAE – zwartwitmotten Cabera exanthemata (bruine grijsbandspan- Evergestis limbata (gezoomde valkmot): AlO, Ethmia quadrillella (kleine zwartwitmot): ner): Old, AlO (2) KlW (2) KlW (4) Cabera pusaria (witte grijsbandspanner): Scoparia ambigualis (grijze granietmot): Gev, Ethmia terminella (vierpuntzwartwitmot): Old, KlW, Sma (10) Hoep, AlO, KlW (80) Gev, Old, Hoep, AlO (17) Campaea margaritaria (appeltak): Old, Vog, Thisanotia chrysonuchella (duingrasmot): AlO, Rob, KlW, Sma (53) Gev, AlO, Zeg, KlW (92) – tastermotten Camptogramma bilineata (gestreepte goud- Udea olivalis (witvlekkruidenmot): AlO (1) Bryotropha desertella (bruine mospalpmot): spanner): Old, AlO, Rob, Zeg, Sma (10) KlW (2) Cleorodes lichenaria (korstmosspanner): Old, – lepelmotten Bryotropha terrella (oranje mospalpmot): AlO (3) Tinagma ocnerostomella (dwerglepelmot): Hoep, KlW (3) Colostygia pectinataria (kleine groenband- Gev, Old (21) Carpatolechia fugitivella (streepsmalpalp- spanner): Old, Vog, P38, AlO, Rob, KlW, Tinagma perdicella (lepelmot): KlW (1) mot): KlW (2) Sma (34) Caryocolum alsinella (hoornbloemkustmot): Cosmorhoe ocellata (blauwbandspanner): – eenstaartjes KlW (1) Vog, P38, AlO, Rob, KlW (16) Drepana falcataria (berkeneentaart): Old, Caryocolum marmorea (oranje kustmot): Cyclophora linearia (gele oogspanner): Sma (2) Vog, KlW, Sma (6) KlW (12) Cyclophora porata (eikenoogspanner): Old, Falcaria lacertinaria (bleke eestaart): KlW (2) Eulamprotes unicolorella (purpertandboeg- KlW (4) (figuur 20) Habrosyne pyritoides (vuursteenvlinder): sprietmot): Gev, Hoep (3) Cyclophora punctaria (gestippelde oogspan- AlO (1) Monochroa tenebrella (olijfkleurige boeg- ner): Vog, KlW (10) ocularis (peppel-orvlinder): Old, Vog, sprietmot): Gev (1) Dysstroma truncata (schimmelspanner): Old, AlO (4) Neofaculta ericetella (heidepalpmot): KlW (2) AlO, KlW (12) (orvlinder): AlO, Rob, KlW (4) Pseudotelphusa scalella (pronkpalpmot): Electrophaes corylata (kleine wortelhout- Thyatira batis (braamvlinder): Old, Vog, AlO, KlW (5) spanner): Old, Vog, AlO, KlW (28) KlW (10) Teleiodes luculella (maanpalpmot): Old, Epirrhoe alternata (gewone bandspanner): Watsonalla binaria (gele eenstaart): KlW (11) Hoep, KlW (7) Old, P38, AlO, Rob, KlW (45) Teleiopsis diffinis (fraaie korrelpalpmot): Gev, Eupithecia abbreviata (voorjaarsdwerg- Old, AlO, KlW (8) spanner): KlW (2) 54 entomologische berichten 78 (2) 2018

13. Duinrel met karakteristieke vegetatie aan de noordpunt van de Schoorlse Duinen. Foto: Peter Koomen 13. Spring with characteristic vegetation.

Eupithecia assimilata (hopdwergspanner): AlO, KlW (16) Rhodostrophia vibicaria (paarsbandspanner): AlO (1) Idaea subsericeata (satijnstipspanner): Vog, P38, AlO, Rob, KlW, Sma (66) Eupithecia centaureata (zwartvlekdwerg- KlW, Sma (27) Scopula emutaria (witroze stipspanner): spanner): Rob (5) Jodis lactearia (melkwitte zomervlinder) P38 (1) Eupithecia icterata (oranje dwergspanner): KlW (2) Scopula floslactata (roomkleurige stip- Rob (1) Ligdia adustata (aangebrande spanner): spanner): Old (1) Eupithecia innotata (bijvoetdwergspanner): KlW (2) Scopula immutata (bosspanner): Rob (3) AlO (1) Lobophora halterata (lichte blokspanner): Scopula marginepunctata (prachtstip- Eupithecia intricata (streepjesdwergspan- KlW (26) spanner): KlW (2) ner): AlO, KlW (6) Lomaspilis marginata (gerande spanner): Scopula ornata (kantstipspanner): Old, Rob, Eupithecia lariciata (lariksdwergspanner): Old, Vog, AlO, Rob, KlW (29) KlW (13) Vog, KlW (5) Lomographa bimaculata (tweevlekspanner): Scopula rubiginata (purperen stipspanner): Eupithecia linariata (vlasbekdwergspanner): Old, Vog, AlO, KlW (120) Rob, KlW (11) Rob, Sma (7) Lomographa temerata (witte schaduwspan- Thera britannica (schijn-sparspanner): Eupithecia nanata (smalvleugeldwergspan- ner): Old, Vog, AlO, P38, Rob, KlW (27) Sma (18) ner): Rob, KlW, Sma (18) Lythria cruentaria (zuringspanner): KlW (1) Thera obeliscata (naaldboomspanner): Eupithecia plumbeolata (hengeldwergspan- (Video 2) AlO (1) ner): P38, AlO (2) Macaria alternata (donker klaverblaadje): Timandra comae (lieveling): Sma (2) Eupithecia subfuscata (grijze dwergspanner): Old, Vog, P38, AlO, Rob, KlW (23) Xanthorhoe montanata (geoogde band- Old, AlO (2) Macaria liturata (gerimpelde spanner): Sma (2) spanner): Old, AlO, Rob (11) Eupithecia subumbrata (dwarsbanddwerg- Macaria notata (klaverblaadje): Rob, KlW (6) Xanthorhoe spadicearia (bruine vierband- spanner): Old, P38, AlO (13) Odontopera bidentata (getande spanner): spanner): Old (3) Eupithecia tantillaria (fijnspardwerg- Vog, Hoep (2) spanner): Old (2) Opisthograptis luteolata (hagedoornvlinder): GLYPHIPTERIGIDAE – parelmotten Eupithecia tenuiata (wilgendwergspanner): Old, AlO, Rob, KlW, Sma (20) Glyphipterix thrasonella (grote parelmot): Vog (1) Pachycnemia hippocastanaria (grijze hei- Old, AlO, EzNO, KlW (9) Eupithecia vulgata (gewone dwergspanner): spanner): Sma (2) AlO, Sma (3) Parectropis similaria (witvlekspikkel- GRACILLARIIDAE – mineermotten Hydria cervinalis (grote berberisspanner): spanner): Old, Vog, AlO, KlW (35) Caloptilia alchimiella (goudvleksteltmot): KlW (6) Pareulype berberata (berberisspanner): Old, Hoep, AlO (4) Hydriomena furcata (variabele spanner): Old, P38, AlO, Rob, KlW (21) Caloptilia robustella (eikensteltmot): Old, Sma (3) Perizoma albulata (ratelaarspanner): Old, KlW (3) Hydriomena impluviata (groenbandspanner): Vog, P38, AlO, Rob, KlW, Sma (112) Phyllocnistis unipunctella (eenstipslakken- Old (1) Perizoma flavofasciata (silenespanner): Old, spoormot): KlW (3) Hylaea fasciaria (rode dennenspanner): Old, AlO, KlW (13) Phyllonorycter muelleriella (gevlekte eiken- Vog, AlO (4) Phibalapteryx virgata (echt-walstrospanner): vouwmot): Gev, Old, KlW (4) Hypomecis punctinalis (ringspikkelspanner): Rob, KlW (5) Old, Vog, AlO, Rob, KlW, Sma (45) Plagodis dolabraria (lindeknotsvlinder): LASIOCAMPIDAE – spinners Idaea aversata (grijze stipspanner): Old, KlW (9) Dendrolimus pini (dennenspinner): Sma (4) entomologische berichten 55 78 (2) 2018

14. Extensief duingrasland aan de binnne- duinrand. Foto: Peter Koomen 14. Extensively used grassland at the inner dune ridge.

Macrothylacia rubi (veelvraat): Old, Vog, P38, P38, AlO, Rob, KlW (36) Diarsia mendica (Variabele breedvleugeluil) AlO, Rob, KlW, Sma (27) Agrotis puta (puta-uil): Rob (5) Rob (7) Agrotis ripae (duinworteluil): Old, Rob (4) Diarsia rubi (gewone breedvleugeluil) AlO, LYCAENIDAE – blauwtjes en vuur- Agrotis segetum (gewone velduil): Vog, P38 (5) Rob, KlW, Sma (17) vlinders Anarta trifolii (spurrie-uil): AlO (3) Dypterygia scabriuscula (Vogelwiekje): Old, Aricia agestis (bruin blauwtje): EzNO, Cam (3) Apamea anceps (veldgrasuil): Old, Vog, P38, Vog, AlO, P38, Rob, KlW, KlW, KlW (10) Lycaena phlaeas (kleine vuurvlinder): EbC, AlO, Rob, KlW, Sma (117) Elaphria venustula (gemarmerd heide- P38, Adel, EzNO, KlW, BSch (5) Apamea crenata (variabele grasuil): Old, AlO, uiltje): Old, P38, AlO, Rob (10) Polyommatus icarus (icarusblauwtje): EbC, Rob, KlW, Sma (21) Hada plebeja (schaaruil): AlO (3) P37, AlO, Rob, EzNO, KlW, BzO, EbP, EbZ, KlO, Apamea remissa (grauwe grasuil): AlO, Hadena albimacula (witvlek-silene-uil): Cam (23) KlW (4) Rob (1) Apamea sordens (kweekgrasuil): P38, AlO, Herminia grisealis (boogsnuituil): Old, Vog, LYMANTRIIDAE – donsvlinders Rob, KlW (6) Rob, KlW (5) pudibunda (meriansborstel): Old, Apamea sublustris (okergele grasuil): Vog, Hoplodrina ambigua (zuidelijke stofuil): P38, Vog, P38, AlO, Rob, KlW, Sma (32) P38, AlO, Rob, KlW (169) AlO, Rob, KlW (10) Apamea unanimis (rietgrasuil): Old, KlW (4) Hoplodrina blanda (egale stofuil): Rob (2) MOMPHIDAE – wilgenroosjesmotten Autographa gamma (gamma-uil): Old, P38, Hoplodrina octogenaria (gewone stofuil): Mompha raschkiella (tweekleurige wilgen- AlO, Rob, KlW, Sma (42) Rob (4) roosjesmot): Old (1) Axylia putris (houtspaander): AlO, Rob, Hypena proboscidalis (bruine snuituil): Old, KlW (4) P38, AlO, Rob, KlW (15) NEPTICULIDAE – dwergmineer- Caradrina morpheus (morpheusstofuil): Hypena rostralis (hopsnuituil): Vog (1) motten AlO (2) Lacanobia contigua (geoogde w-uil): Old, P38, Ectoedemia albifasciella (gewone eikenblaas- Charanyca ferruginea (randvlekuil): Rob (5) AlO, Rob, KlW, Sma (34) mijnmot): Hoep (3) Charanyca trigrammica (drielijnuil): Old, Vog, Lacanobia oleracea (groente-uil): Old, P38, Ectoedemia argyropeza (espenbladsteel- AlO, Rob, KlW, Sma (94) AlO, Rob, Sma (11) mineermot): Old (1) Craniophora ligustri (schedeldrager): Old, Lacanobia suasa (variabele w-uil): Rob (5) Stigmella samiatella (bruine eikenmineer- Vog, AlO, KlW (6) Lacanobia thalassina (w-uil): AlO (1) mot): Gev, Old, Hoep (5) Cucullia umbratica (grauwe monnik): Sma (2) Leucania comma (komma-uil): AlO (4) Cucullia verbasci (kuifvlinder): Rob, (15) Litoligia literosa (duinhalmuiltje): Sma (2) NOCTUIDAE – uilen Deltote bankiana (zilverstreep): Old, AlO, Longalatedes elymi (zandhaverboorder): Rob, Abrostola tripartita (brandnetelkapje): AlO (1) KlW (17) Sma (6) Abrostola triplasia (donker brandnetel- Deltote deceptoria (bonte marmeruil): Hoep (1) Lycophotia porphyrea (granietuil): Sma (10) kapje): Rob (1) Deltote pygarga (donkere marmeruil): Old, Minucia lunaris (grijs weeskind): KlW, Sma Acronicta alni (elzenuil): Old, Vog, KlW, Vog, AlO, KlW (73) (22) Sma (6) Deltote uncula (zilverhaak): Sma (2) Moma alpium (gevlekte groenuil): Old, Vog, Acronicta auricoma (goudhaaruil): KlW (2) Diachrysia chrysitis (koperuil) Old, P38, Rob, KlW (25) Acronicta rumicis (zuringuil): Vog, Rob (3) AlO (6) Mythimna albipuncta (witstipgrasuil): AlO (1) Actinotia polyodon (gevlamde uil): AlO (1) Diarsia brunnea (bruine breedvleugeluil) Mythimna litoralis (helmgrasuil): Old, AlO, Agrotis exclamationis (gewone worteluil): Old (1) KlW (5) 56 entomologische berichten 78 (2) 2018

15. Araniella cucurbitina (gewone komkom- merspin) werd vlak bij het bezoekers- centrum in de Schoorlse Duinen gevonden (code Sbo). Foto: Peter Koomen 15. Araniella cucurbitina was observed close tot he visitors centre of the dunes near Schoorl (area code Sbo).

Noctua comes (volgeling): KlW (2) Nola confusalis (vroeg visstaartje): Old, AlO, Vanessa atalanta (atalanta): EzNO, EbZ, Gro (3) Noctua orbona (zwartpuntvolgeling): P38, KlW (10) Vanessa cardui (distelvlinder): EbC, P38, P37, AlO, KlW, Sma (13) Pseudoips prasinana (zilveren groenuil): Old, P36, Adel, AlO, Rob, EzNO, KlW, EbP, EbZ, Noctua pronuba (huismoeder): Old, P38, AlO, Vog, AlO, Rob, KlW, Sma (37) BSch (34) Rob, KlW, Sma (94) Ochropleura plecta (haarbos): Old, Vog, AlO, – Tandspinners OECOPHORIDAE – sikkelmotten Rob (7) Cerura vinula (hermelijnvlinder): Old, Vog, Denisia albimaculea (wit stamgastje): Old (2) Oligia fasciuncula (oranjegeel halmuiltje): Rob, Sma (8) P38, AlO, Rob, KlW, Sma (63) Furcula furcula (kleine hermelijnvlinder): OPOSTEGIDAE – oogklepmotten Oligia latruncula (donker halmuiltje): Old, P38 (1) Opostega salaciella (witte oogklepmot): Gev, AlO, Rob, KlW (60) Gluphisia crenata (populierentandvlinder): Old, Hoep (3) Oligia strigilis (gelobd halmuiltje): P38, AlO, Old, Vog, AlO, KlW (12) Rob, KlW (15) Harpyia milhauseri (draak): Old, Vog, AlO, PIERIDAE – witjes Oligia versicolor (bont halmuiltje): Rob (1) KlW (6) Gonepteryx rhamni (citroenvlinder): EbB, AlO, Pechipogo strigilata (baardsnuituil): dromedarius (dromedaris): KlW (2) Rob, EzNO, BSch, SuW (5) KlW (13) Notodonta ziczac (kameeltje): KlW (1) Pieris brassicae (groot koolwitje): Adel, Rob, Phlogophora meticulosa (agaatvlinder): Old, Peridea anceps (eikentandvlinder): Vog, AlO, BSch (3) Vog, P38, AlO, Rob, KlW, Sma (27) KlW (26) Pieris rapae (klein koolwitje): AlO, EzNO (2) Photedes extrema (vale duinrietboorder): Old, Phalera bucephala (wapendrager): Old, AlO, P38, AlO, Rob, KlW, Sma (63) Rob, KlW, Sma (12) PLUTELLIDAE – koolmotten Polia nebulosa (marmeruil): AlO, KlW (3) Pheosia tremula (brandvlerkvlinder): Old, Plutella xylostella (koolmotje): Gev, Hoep, Rivula sericealis (stro-uiltje): Old, Vog, AlO, Vog, P38, AlO, Rob, KlW, Sma (32) AlO, Rob, EzNO, KlW (992) KlW (13) Pterostoma palpina (snuitvlinder): Rob (1) Scoliopteryx libatrix (roesje): AlO (1) Ptilodon capucina (kroonvogeltje): Old, Vog, PSYCHIDAE – zakjesdragers Sideridis reticulata (gelijnde silene-uil): Old, AlO, KlW, Sma (38) Luffia ferchaultella (hoornzakdrager): P38, AlO, Rob, KlW, Sma (50) Stauropus fagi (eekhoorn): AlO, Rob, KlW (7) KlW (10) Sideridis turbida/albicolon (tandjesuil) Old, Narycia duplicella (poederzakdrager): KlW (2) P38, Rob, KlW, Sma (47) NYMPHALIDAE – Schoenlappers, pa- Taleporia tubulosa (sigaarzakdrager): KlW (2) Subacronicta megacephala (schilddrager): relmoervlinders en zandoogjes Old, Vog, AlO, Rob, KlW, Sma (12) Argynnis niobe (duinparelmoervlinder): EbP, – vedermotten Trachea atriplicis (meldevlinder): AlO (1) EbC, EzNO (3) (figuur 21) Crombrugghia distans (streepzaadvedermot): Xestia c-nigrum (zwarte-c-uil): AlO, Rob, Coenonympha pamphilus (hooibeestje): P40, AlO (5) KlW (11) Wes, EbC, P37, AlO, Rob, EzNO, Zeg, KlW, Hellinsia carphodactyla (donderkruidveder- Xestia triangulum (driehoekuil): Rob, KlW (5) BzO, Bla,Cam, BSch (29) mot): AlO (1) Issoria lathonia (kleine parelmoervlinder): NOLIDAE – visstaartjes EbC, AlO, Rob, KlW (11) PYRALIDAE – snuitmotten en licht- Earias clorana (kleine groenuil): Old, AlO, Maniola jurtina (bruin zandoogje): Cam (1) motten KlW (4) Pararge aegeria (bont zandoogje): Cam, Anerastia lotella (helmgrasmot): Hoep, KlW (3) Nola aerugula (licht visstaartje): Vog (2) SuO (2) Aphomia sociella (hommelnestmot): AlO (1) entomologische berichten 57 78 (2) 2018

16. Porcellio scaber (ruwe pissebed) is een van de meest algemene soorten binnen de pisse- bedden van Nederland. Foto: Peter Koomen 16. Porcellio scaber is one of the most abundant Isopod species in the .

Assara terebrella (fijnsparkegelmot): AlO (1) Aleimma loeflingiana (zonnesproetblad- Notocelia cynosbatella (hermelijnbladroller): Dioryctria sylvestrella (egale sparappel- roller): Gev (1) Gev, Hoep (6) boorder): Old (1) Ancylis laetana (witte haakbladroller): Notocelia rosaecolana (rozenhermelijnblad- Homoeosoma sinuella (smalle weegbreemot): KlW (7) roller): Gev, Hoep (3) Old, AlO (2) Ancylis mitterbacheriana (oranje haakblad- Notocelia trimaculana (breedgehaakte her- Hypochalcia ahenella (ganzenvoetmot): roller): Old, AlO, KlW (4) melijnbladroller): Gev (3) KlW, (6) Ancylis obtusana (rossige haakbladroller): Notocelia uddmanniana (bramenbladroller): Phycitodes maritima (smalle weidemot): Old (1) Gev, Hoep (3) KlW, (3) Ancylis unculana (purperrode haakblad- Epinotia rubiginosana (dennenoogbladroller): Rhodophaea formosa (veelkleurige lichtmot): roller): AlO, KlW (3) AlO (2) AlO, KlW (3) Bactra furfurana (getekende biesbladroller): Epinotia tetraquetrana (vierkantoogblad- AlO, KlW (22) roller): Old (1) SPHINGIDAE – pijlstaarten Bactra lancealana (gewone biesbladroller): Eucosma cana (distelknoopvlekje): AlO, Deilephila elpenor (groot avondrood): Old, Gev, Old (3) KlW (2) Vog, KlW (11) Capua vulgana (meibladroller): Gev (2) Eucosmomorpha albersana (roetvlekblad- Deilephila porcellus (klein avondrood): Old, Celypha cespitana (oranjegele lijnbladroller): roller): Gev, KlW (6) Vog, P38, AlO, Rob, KlW (111) Gev, Hoep, AlO, KlW (9) Eupoecilia angustana (gewoon smalsnuitje): Hemaris fuciformis (glasvleugelpijlstaart): Celypha lacunana (brandnetelbladroller): Old, AlO (8) BSch, SuW (2) Old, AlO, Gev, Hoep (20) Gypsonoma sociana (witkoppulierenbladrol- Hyles gallii (walstropijlstaart): Old, Rob (4) Celypha striana (paardenbloembladroller): ler): AlO (1) Laothoe populi (populierenpijlstaart): Old, Gev (1) Hedya nubiferana (gewone witvlakblad- AlO, KlW (9) Choristoneura hebenstreitella (reuzenblad- roller): Gev, Hoep, AlO (13) Macroglossum stellatarum (kolibrievlinder): roller): Hoep, AlO, KlW (6) Hedya ochroleucana (grote witvlakbladroller): KlO, BSch (2) Cnephasia communana (erwtentopblad- Hoep (1) Mimas tiliae (lindepijlstaart): AlO (1) roller): Gev (4) Hedya pruniana (pruimwitvlakbladroller): Smerinthus ocellatus (pauwoogpijlstaart): Cnephasia incertana (spikkelbladroller): Gev (2) Gev (4) Old, AlO, Rob, KlW, Sma (17) Cnephasia pasiuana (moerrasspikkelbladrol- Lathronympha strigana (hertshooibladroller): Sphinx ligustri (ligusterpijlstaart): Old, AlO, ler): Gev (4) Gev, Old, Hoep (3) Rob, KlW, Sma (13) Cochylis atricapitana (sint-jacobsbladroller): Lobesia reliquana (harlekijnbladroller): AlO (1) Sphinx pinastri (dennenpijlstaart): Old, Vog, Gev, Hoep, AlO, KlW (8) Notocelia cynosbatella (hermelijnbladroller): AlO, KlW (8) Cochylis dubitana (blauwe distelbladroller): AlO, KlW (8) Gev, AlO (3) Notocelia rosaecolana (rozenhermelijnblad- TINEIDAE – echte motten Cochylis hybridella (koperrandbladroller): roller): AlO (1) Monopis monachella (zustermot): AlO, KlW (2) Notocelia trimaculana (breedgehaakte her- KlW (5) Cochylis pallidana (zandblauwbladroller): melijnbladroller): KlW (11) Monopis obviella (geel kijkgaatje): KlW (1) Gev (2) Notocelia uddmanniana (bramenbladroller): Cydia pomonella (fruitmot): AlO (1) Old, AlO, KlW (8) TORTRICIDAE – bladrollers Epiblema grandaevana (grote zadelmot): Orthotaenia undulana (grote brandnetelblad- Agapeta hamana (klaverbladroller): Old (1) KlW (2) roller): Gev, Hoep (14) 58 entomologische berichten 78 (2) 2018

17. Een roofvlieg (Asilidae) met een duinsabelsprinkhaan (Platycleis 18. Capsodes sulcatus werd tijdens de 155e zomerbijeenkomst in 2000 albopunctata) als prooi. Foto: Karine Gigengack voor het eerst in de provincie Noord-Holland gevonden; inmiddels is 17. A robber fly (Asilidae) holding a prey item: Platycleis albopuncatus. deze soort in de Noord-Hollandse duinen uit zeventien uurhokken bekend. Foto: Arnold Wijker 18. During a previous summer meeting in 2000, Capsodes sulcatus was newly discovered for the province of Noord-Holland; nowadays, it is known from seventeen 5×5 km grid cels within this dune area.

COLEOPTERA – kevers Pammene albuginana (eikendwergbladroller): Argyresthia pygmaeella (vale pedaalmot): AlO (1) AlO (1) Tekst en samenstelling: O. Vorst Pammene fasciana (gewone dwergbladroller): Argyresthia spinosella (bloesempedaalmot): Determinaties van O. Vorst, J.G.M. Cuppen, KlW (3) Old, AlO (2) R.Ph. Jansen, H. de Bruijn, A. Littel, A.J. Dees, Pandemis cerasana (kersenbladroller): Hoep (2) Ocnerostoma piniariella (grijs naaldkwastje): A. de Goeij, J.K. Winkelman, S. Lamberts, Pandemis heparana (leverkleurige blad- Old (1) A.J. Threels, T. Breeschoten & M.P. Berg, met roller): AlO (1) Yponomeuta evonymella (vogelkersstippel- bijdrage van M. Lammers. Phiaris palustrana (grondlijnbladroller): mot): Hoep (1) KlW (1) De systematiek en naamgeving volgt de ‘Ca- Phtheochroa sodaliana (bont smalsnuitje): talogus van de Nederlandse kevers’ (Vorst DERMAPTERA – oorwormen Gev, Hoep, AlO (4) 2010). Door twaalf deelnemers werden, aan- Pseudargyrotoza conwagana (zilvervlekblad- Determinatie van J.G.M. Cuppen. gevuld met enkele losse waarnemingen van roller): AlO (3) derden, in totaal 508 soorten kevers gemeld. Ptycholoma lecheana (koraalbladroller): AlO, FORFICULIDAE Dit is weliswaar een aanzienlijk aantal, maar KlW (3) Forficula auricularia: EbP (1) voor een weekendexcursie in het voorjaar Retinia resinella (harsbuilmot): AlO (1) niet bijzonder veel. Eind 2007 waren er uit Syndemis musculana (struikbladroller): AlO, de provincie Noord-Holland, waar alle be- DICTYOPTERA – kakkerlakken KlW (5) zochte terreinen lagen, 2707 soorten kevers Tortrix viridana (groene eikenbladroller): Determinaties van W. Heitmans, met bij- bekend (Vorst 2010). Het is daarmee een van Hoep (5) drage van M. Lammers. de soortenrijkere provincies, alleen Limburg, Gelderland en Noord-Brabant kennen een YPONOMEUTIDAE – stippelmotten BLATTELLIDAE omvangrijkere keverfauna. De waargenomen Argyresthia conjugella (grote pedaalmot): Ectobius panzeri: P37, BSch (3) soorten vormen bijna 19% van de Noord- KlW (2) Ectobius sylvestris: Bla, Sga, BSch, SuW (9) Hollandse keverfauna. Ook dit aantal is zeker Argyresthia pruniella (kersenpedaalmot): niet echt hoog te noemen. Zo werden tijdens Old (1) de zomerbijeenkomst van 2014 in Drenthe entomologische berichten 59 78 (2) 2018

538 soorten waargenomen, 28% van de uit die de vangst van een exemplaar van EbP, KlO provincie bekende soorten (Vorst 2015). Het ta- porculus. Deze terrestrische spinnende water- Hygrotus impressopunctatus: P36, P34, EzNO, melijk beperkte aantal waargenomen soorten kever wordt de laatste decennia nauwelijks EbP, KlO hangt vermoedelijk samen met de relatieve meer waargenomen in ons land. Tijdens de Hygrotus versicolor: Vog eenvormigheid van de bezochte terreinen die zomerbijeenkomst werd zij gespoeld van de Hygrotus inaequalis: Vog, AlW, P36, P34, alle uit duingebieden op zandgrond bestaan. ijl begroeide zandoever van een vergraven EzNO, EbP, KlO Grootschalige moerassen of terreinen op klei duinplas. De larven zouden fytofaag zijn en Hyphydrus ovatus: Vog, P34, KlO en veenbodems ontbraken in de bezochte ge- onder meer leven van de verdronken wortel- Hydroporus tristis: P36 bieden. Ook de geringe dekking van de soorten halzen van cruciferen (Foster et al. 2014). Ook Hydroporus palustris: P36, Wim is mogelijk terug te voeren op de beperkte de ontdekking van de bladsprietkever Aphodius Hydroporus tessellatus: P36. Deze soort is fractie van de in de provincie aanwezige bio- subterraneus is bijzonder. Deze in Nederland in zijn voorkomen beperkt tot zuidwest topen die bemonsterd werd. ooit algemene mestkever was zo goed als Nederland. Dit is een van de noordelijkste In onderstaand overzicht zijn acht soorten verdwenen toen hij in 2011 werd ontdekt in vondsten tot nu toe. opgenomen die nog niet eerder uit Noord- de Kennemerduinen, alwaar hij inmiddels Hydroporus planus: P36 Holland gemeld werden (gemerkt met NH). lokaal niet zeldzaam lijkt, met name in open Graptodytes pictus: P34 Daarnaast werden dertien soorten voor het stuifduinen. De hier gerapporteerde vondst Agabus bipustulatus: P48, Vog, P36, P34, eerst sinds het peiljaar 1966 in deze provincie betreft de eerste recente ten noorden van het EzNO, EbP, KlO gezien (gemerkt met nh). Een aantal van de Noordzeekanaal. Agabus sturmii: Vog, Wim (her)ontdekte soorten werden sinds het uit- Zestien jaar eerder vond de zomerbijeenkomst Agabus paludosus: Wim. Een bewoner van komen van de kevercatalogus in 2010 al wel ook in Egmond plaats (Cuppen et al. 2001). kleine (temporaire) stromende wateren, voor Noord-Holland gemeld, maar gemaks- Van 26 mei tot en met 28 mei 2000 waren we die ook zeldzaam langs de binnenduinrand halve worden deze meldingen hier buiten zelfs in het zelfde onderkomen te gast. De voorkomt. beschouwing gelaten. weersomstandigheden op de zondag waren Agabus nebulosus: P48, Vog, P36, EzNO, EbP Verschillende van de (her)ontdekte soorten toen extreem, met een serieuze storm en veel Agabus undulatus: Vog zullen tot nu toe waarschijnlijk over het hoofd neerslag, waardoor er deze dag nauwelijks Rhantus suturalis: Adel, EbP gezien zijn. Dat zal met name gelden voor meer verzameld werd en veel deelnemers Rhantus frontalis: Vog, EzNO de zeer kleine soorten, zoals de minder dan al vroeg naar huis vertrokken. Toch werden Rhantus exsoletus: EbP 0,7 mm metende veervleugelkever Ptiliola er toen door tien deelnemers vrijwel even Colymbetes fuscus: P48, Vog, EzNO, EbP kunzei en harige schimmelkever Hypocoprus veel kevers verzameld als nu, namelijk 502 Graphoderus zonatus: KlO latridioides (1,2 mm). Deze laatste soort is een soorten. Hiervan werden er 273 (54%) ook dit Graphoderus cinereus: P34, KlO specialist van uitgedroogde mest in open weekend weer waargenomen, aangevuld met Acilius sulcatus: P34 stuifduinen en zal daarnaast ongetwijfeld 235 ‘nieuwe’ soorten. De gezamenlijke lijst Cybister lateralimarginalis: EzNO, EbP, KlO profiteren van de toename van het aantal van beide bijeenkomsten telt daarmee 737 grote grazers in de duinen de laatste decennia. keversoorten. Van de 42 soorten die toen als CARABIDAE – loopkevers Ook de kortschilden Atheta puncticollis, Philont- aanvulling op de lijst van Brakman (1966) wer- Omophron limbatum: P48, Old, Vog, AlW, P36, hus parvicornis en de kerkhofkever Monotoma den gemeld, werden er nu 14 weer verzameld. Adel, EzNO, KlO, Svo brevicollis zijn warmteminnende mestbe- Met 33% is de terugvangst van deze groep be- Nebria brevicollis: P30 woners, die bovendien lastig op naam te duidend slechter dan het gemiddelde van 54%. Notiophilus rufipes: BSch brengen zijn. Blijkbaar betreft het keversoorten die minder Cicindela hybrida: P35, EbP, BSch Opvallend is verder het aandeel van dood- eenvoudig gevonden worden. Elaphrus cupreus: P48, Old, AlW, P36, KlO houtbewonende kevers. Negen van de 21 (her) Onder de aanname dat alle soorten een gelijke Elaphrus riparius: P48, P36, Svo ontdekte soorten zijn voor hun ontwikkeling kans hebben om tijdens een zomerbijeen- Clivina fossor: Svo afhankelijk van de aanwezigheid van dood komst ontdekt te worden komt men op een Clivina collaris: P48 hout in een of andere vorm. Het gaat om de schatting van (508/273) * 502 = 934 soorten Dyschirius thoracicus: P48, Vog, AlW, P30, Svo bladspriet Valgus hemipterus, het molmkogeltje voor de bemonsterde terreinen. Dit aantal ligt Trechus obtusus: Zno Orthoperus nigrescens, de platsnuitkever Lis- in de buurt van de minstens 1000 soorten die Bembidion properans: P48 sodema denticolle, de bloemspartelkever Ana- het Noordhollands Duinreservaat zou her- Bembidion femoratum: Adel spis garneysi, de boktorren Asemum striatum, bergen aldus een voorspelling in het verslag Bembidion fumigatum: P35 Rhagium mordax, Poecilium alni en Acanthocinus van de bijeenkomst in 2000. Bembidion assimile: Old aedilis en de schorskever Scolytus intricatus. De Bembidion articulatum: Old, Adel, KlO, Svo ontdekking van vier soorten boktorren op een HALIPLIDAE – watertreders Bembidion lunulatum: P34, P30, Svo totaal van elf waargenomen soorten is opval- Peltodytes caesus: Vog, P34, EzNO, EbP Asaphidion curtum: P47 lend te noemen. De ontdekking van deze hout- Haliplus confinis: AlW, KlO Pterostichus nigrita: Old, P36, Bla bewonende kevers weerspiegelt de toename Haliplus lineatocollis: P34, Wim Pterostichus anthracinus: EbP van (ouder) bos in de duinstreek. Haliplus fluviatilis: KlO Pterostichus minor: Bla Tenslotte betreft het een aantal soorten die Haliplus immaculatus: AlW Agonum sexpunctatum: Old de laatste jaren in aantal lijken toe te nemen, Agonum marginatum: P48, AlW, Svo zoals de kortschildkever Paederus fuscipes, die NOTERIDAE – diksprietwaterkevers Agonum viduum: P34, EP, KlO voorheen vrijwel beperkt was tot de zuidelijke Noterus clavicornis: P34, EzNO Agonum thoreyi: Bla helft van het land, en de haantjes Chrysolina fuscipes: P47 coerulans en Chaetocnema aerosa. Zo werd het PAELOBIIDAE – pieptorren Calathus erratus: Zno, P36, P35, NHD blauw muntgoudhaantje (C. coerulans) de af- hermanni: Vog, P34, EzNO, EbP, KlO Calathus micropterus: P47 gelopen jaren in drie provincies, waaronder Calathus melanocephalus: Rob Noord-Holland, voor het eerst waargenomen DYTISCIDAE – waterroofkevers Calathus mollis: Zno, AlW (Winkelman 2013). Liopterus haemorrhoidalis: P34, EzNO, EbP Amara similata: P47 Een van de meest opmerkelijke vondsten was Laccophilus minutus: Vog, P36, P34, EzNO, Amara ovata: Rob 60 entomologische berichten 78 (2) 2018

19. ‘s Nachts werden met laken en felle lamp nachtvlinders geïnventariseerd. Foto: Jap Smits 19. At night, species were identified by attrachting them to white sheets with bright light.

Amara convexior: Zno Helophorus grandis: P36, Bla Sphaeridium bipustulatum: Old, P36, EzNO, Amara communis: Zno, P35 Helophorus aequalis: Vog, P36, P34, EzNO, EbP, KlW Amara curta: Zno, P37, P36 Wim, KlO, Svo Sphaeridium scarabaeoides: Old Amara aenea: P47, AlW, KlO Helophorus brevipalpis: Vog, AlW, P36, P34, Sphaeridium lunatum: P36, P35, EzNO, KlW, Amara spreta: P47, P36 EzNO, EbP, Wim, KlO, Bla BzO, Svo Amara familiaris: P47 Helophorus obscurus: Vog, P36, P34, EzNO, Amara anthobia: P47 Wim HISTERIDAE – spiegelkevers Amara lucida: Zno Helophorus minutus: EzNO, EbP, KlO Saprinus semistriatus: P47, Old Amara tibialis: P47, BSch, NHD emarginatus: EzNO Saprinus aeneus: Old Harpalus affinis: NHD Anacaena globulus: Wim Hypocaccus rugifrons: P36 Harpalus xanthopus winkleri: P47, P37, P36. Anacaena limbata: Vog, P36, P34, EzNO, Wim Hypocaccus metallicus: P36 Een typische duinbewoner. Anacaena lutescens: Vog, P34, Wim, KlO Margarinotus neglectus: P48 Harpalus rubripes: Zno Laccobius bipunctatus: Vog, P34, Wim Hister unicolor: Old, P36 Harpalus neglectus: Zno, NHD Laccobius minutus: Vog, AlW, P36, P34, EbP, Harpalus pumilus: Zno KlO – waterkruipers Harpalus servus: P47 accobius colon: EbP Limnebius nitidus: Vog, P34 Harpalus tardus: P47, P37, P36, EbB, Rob Helochares lividus: Vog, AlW, P36, P34, Adel, Ochthebius minimus: Vog, P36, EbP, KlO Harpalus anxius: P47, P35 EzNO, EbP, KlO Stenolophus teutonus: P48, AlW, KlO, Svo Helochares obscurus: EzNO PTILIIDAE – veervleugelkevers Stenolophus mixtus: Old, P36 Enochrus melanocephalus: Vog NH Ptiliola kunzei: P36 Acupalpus parvulus: KlO Enochrus quadripunctatus: EzNO, EbP Acrotrichis grandicollis: P36, EzNO, BSch Acupalpus dubius: Old Enochrus testaceus: P34 Acrotrichis dispar: P36 Bradycellus distinctus: P48. Een zeldzame Enochrus coarctatus: Vog, P36, P34, EzNO soort van dynamische milieus langs de kust. Cymbiodyta marginllus: EzNO LEIODIDAE – truffelkevers Bradycellus harpalinus: BSch Hydrobius fuscipes:Vog, P36, P34, EzNO, EbP, Leiodes calcaratus: EbP Chlaenius vestitus: P48 Wim, KlO Agathidium varians: BSch Badister bullatus: P47 Hydrophilus piceus: P34, zNO, EbP Sciodrepoides watsoni: EbB, EbP Masoreus wetterhallii: Zno Coelostoma orbiculare: P36, P34, EzNO, KlO, Bla Catops chrysomeloides: P47 Demetrias monostigma: Adel Cercyon castaneipennis: P36 Catops morio: P47 Paradromius linearis: P36, Adel, EzNO, BzO, Cercyon haemorrhoidalis: EzNO, KlW Catops fuliginosus: EbP Bla Cercyon melanocephalus: P36, EzNO, KlW Catops nigricans: P47 Calodromius spilotus: Hoep, BSch Cercyon bifenestratus: AlW, P36 Syntomus foveatus: Zno, EzNO, NHD Cercyon lateralis: Old, P36 SCYDMAENIDAE – valse knotskevers Syntomus truncatellus: Zno, Rob, EzNO, Svo Cercyon quisquilius: EzNO Stenichnus collaris: BSch Cercyon pygmaeus: P36 HYDROPHILIDAE – spinnende water- Cercyon tristis: KlO SILPHIDAE – aaskevers kevers Cercyon convexiusculus: P35, Wim Thanatophilus rugosus: Old Helophorus porculus: AlW. Een zeldzame, Megasternum concinnum: P47, P36 Oiceoptoma thoracicum: Old terrestrische Helophorus-soort. Cryptopleurum minutum: P37, P36, EzNO Dendroxena quadrimaculata: EbP entomologische berichten 61 78 (2) 2018

STAPHYLINIDAE – kortschildkevers Quedius semiobscurus: Zno, P36, Rob, Wim Phloeonomus punctipennis: Star Quedius persimilis: P47 Megarthrus denticollis: P36 Acylophorus glaberrimus: Bla. Een zeer Rybaxis longicornis: Adel zeldzame zuidelijke soort, een typische Sepedophilus nigripennis: Adel, NHD bewoner van oevers. Tachyporus nitidulus: AlW Leptacinus batychrus: P36 Tachyporus solutus: P36 Xantholinus linearis: Zno Tachyporus hypnorum: P37, BSch Xantholinus longiventris: P47 Tachinus laticollis: EzNO Aleochara lanuginosa: P36, EzNO CARABAEIDAE – bladsprietkevers Aleochara bipustulata: P47, P36, EzNO Aegialia arenaria: P47. Deze vleugelloze Aleochara verna: P36 bladspriet is in zijn voorkomen vrijwel Tinotus morion: P36, BSch beperkt tot de zeereep, alwaar hij niet Oxypoda opaca: P36, EzNO zeldzaam is. Phloeopora testacea: BSch Aphodius subterraneus: Zeg. Een zeer zeld- Ousipalia caesula: EzNO zame soort. Recent alleen bekend uit de Atheta sordidula: P36 Kennemerduinen. Atheta macrocera: P36, EzNO Aphodius fossor: Old, P36, P35, EzNO, KlW, nh Atheta puncticollis: P36. Een zeldzame BzO mestbewonende soort die de laatste jaren Aphodius haemorrhoidalis: Old, P36, P35, weer wat vaker gezien wordt. EzNO, KlW, BzO, KlO, BSch, Svo Atheta longicornis: P36 Aphodius depressus: P36, KlW, BzO, KlO Atheta nigripes: P37, P36 Aphodius pusillus: Adel, BzO Atheta atramentaria: P47, P36, EzNO, BSch Aphodius foetidus: P36, Adel, EzNO Dinaraea aequata: BaW, BSch Aphodius fimetarius: P36, EzNO, BSch Acrotona parvula: P36 Aphodius ater: P36, Adel, EzNO, BzO Acrotona orbata: P36 Aphodius rufus: EzNO Drusilla canaliculata: P47, KlO Aphodius plagiatus: Adel. In tegenstelling Homalota plana: Star tot de meeste andere Aphodius-soorten Autalia rivularis: P36 ontwikkelen delarven van deze soort zich 20. Eikenoogspanner (Cyclophora porata). Foto: Myllaena intermedia: KlO niet in mest maar in organisch materiaal Jap Smits 20. Cyclophora porata. Scaphisoma agaricinum: EzNO aan de oevers van (brakke) plsjes. Bledius opacus: Zno Aphodius granarius: P36, EzNO Bledius gallicus: AlW, P30 Oxyomus sylvestris: P36, EzNO Oxytelus laqueatus: P36, EzNO, KlW, BSch Onthophagus nuchicornis: P36, EzNO, BzO, Anotylus tetracarinatus: P36, EzNO, BSch Svo. Deze mestkever is een typische soort ELATERIDAE – kniptorren Platystethus arenarius: P36, BSch van openduinterreinen langs de kust, maar Agrypnus murinus: Zno, P34, Hoep, Adel, Stenus clavicornis: P47 is ook langs de grote rivieren te vinden. BzO, EbP, Har, BSch Stenus boops: P34, KlO, BSch Onthophagus similis: Old, P36, P35, Adel, Melanotus villosus: EzNO, KlO Stenus incrassatus: AlW BSch Melanotus punctolineatus: P47, P37, Adel, Rob, Stenus canaliculatus: AlW Onthophagus coenobita: P36, KlO EbP. Een typische duinbewoner, die in het Stenus cicindeloides: P34, Wim, Har Phyllopertha horticola: Vog, P37, P36, P35, P34, binnenland vrijwel ontbreekt. Stenus nitidiusculus: Wim Hoep, EbB, Adel, EzNO, BzO, EbP, KlO, Har, Agriotes obscurus: Zno, EzNO NH Stenus picipennis: Wim Cam, BSch Agriotes sputator: Kl Stenus impressus: P37, Hoep, Rob, BSch NH Valgus hemipterus: P36, EzNO, Zeg Ectinus aterrimus: oep, Adel, EbP nh Paederus fuscipes: Old, AlW, Adel Dalopius marginatus: P36, Hoep, Adel, Rob, Paederus riparius: EbP – moerasweekschilden EzNO, EbP, Har, BSch Medon piceus: BSch Microcara testacea: Hoep Cardiophorus asellus: P37, EbP Tetartopeus terminatus: Bla Hemicrepidius niger: Adel Philonthus cognatus: P47 BUPRESTIDAE – prachtkevers Athous haemorrhoidalis: BzO, EbP, Har, BSch, Philonthus succicola: EbP Agrilus angustulus: Bla Svo Philonthus carbonarius: P47 Agrilus cyanescens: Adel Denticollis linearis: Hoep, EzNO, EbP, Bla Philonthus cruentatus: Old, P36 Cidnopus aeruginosus: P35, Adel Philonthus varians: P36 BYRRHIDAE – pilkevers Philonthus quisquiliarius: Old, AlW, P36, P35 Cytilus sericeus: P47 CANTHARIDAE – soldaatjes Philonthus sanguinolentus: Old, P36 Cantharis fusca: Adel, Rob, KlW, BzO, EbP, nh Philonthus parvicornis: Old, P36 DRYOPIDAE – ruighaarkevers Har Philonthus micantoides: Old Dryops ernesti: P48, AlW, P30, Bla Cantharis obscura: BSch Philonthus rubripennis: AlW, KlO Dryops luridus: Vog, AlW, P36, P34, Adel, EbP, Cantharis lateralis: EbP Bisnius fimetarius: EbP KlO Cantharis nigricans: Hoep, Adel, EbP, Bla Gabrius osseticus: P47 Dryops auriculatus: P34 Cantharis decipiens: Hoep, Adel, Rob, EbP Gabrius keysianus: AlW. Een typische be- Cantharis livida: P37, Adel, BzO, KlO woner van (brakke) oevers langs de kust. HETEROCERIDAE – oevergraafkevers Cantharis rufa: Rob, EzNO Ocypus olens: P47, P36 Heterocerus fenestratus: Adel Cantharis cryptica: Adel Ontholestes murinus: P36, KlW Heterocerus hispidulus: P47, AlW, P36, Adel, Cantharis pallida: Adel Quedius maurorufus: P36 KlO Rhagonycha nigriventris: Adel 62 entomologische berichten 78 (2) 2018

21. Pop van Argynnis niobe (duinparelmoer- vlinder) met goudkleurige weerhaakjes. Foto: Peter Koomen 21. Pupae of Argynnis niobe with gold-coloured spikes.

Rhagonycha lignosa: Har, BSch SILVANIDAE – spitshalskevers EzNO, KlW, EbP, Wim, Har (figuur 22) nh Malthodes marginatus: Hoep Uleiota planata: Star, BSch Coccinella undecimpunctata: AlW, P37, Rob, Malthodes pumilus: P34 EzNO PHALACRIDAE – glanzende bloem- Harmonia axyridis: Hoep, Adel, Rob, EzNO, ANOBIIDAE – klopkevers kevers EbP, KlO Ernobius mollis: Bla Olibrus millefolii: AlW, Rob Myrrha octodecimguttata: Adel Xyletinus laticollis: P37, P36, EzNO, KlW. Deze Olibrus flavicornis: EzNO Calvia decemguttata: KlW klopkever ontwikkelt zich in uitdrogende Olibrus affinis: AlW, P37, P36, Hoep, Adel Calvia quatuordecimguttata: AlO, EbP mest van grote grazers en is tegenwoordig NH Olibrus liquidus: BSch Propylea quatuordecimpunctata: Hoep, KlO alleen bekend uit de duinen. Psyllobora vigintiduopunctata: P37, P36, Hoep, CRYPTOPHAGIDAE – harige schim- Adel, Rob, EzNO, KlO, Bla MELYRIDAE – bloemweekschilden melkevers Tytthaspis sedecimpunctata: P37, Adel, KlO, Dasytes caeruleus: Hoep, Adel, Har, BSch NH Hypocoprus latridioides: P36 Bla, BSch Dasytes plumbeus: Hoep, Rob, BzO, EbP Micrambe woodroffei: Adel Dasytes aeratus: Hoep Cryptophagus lycoperdi: Adel CORYLOPHIDAE – molmkogeltjes Cordylepherus viridis: AlW, P37, P36, Adel, Atomaria fuscata: EzNO, EbP Sericoderus lateralis: EzNO Rob, BzO, EbP, KlO, Bla Atomaria rubella: P37 Corylophus cassidoides: Adel Clanoptilus marginellus: P37 Ephistemus globulus: EzNO nh Orthoperus nigrescens: Adel

KATERETIDAE – bastaardglanskevers EROTYLIDAE – prachtzwamkevers LATRIDIIDAE – schimmelkevers Kateretes pedicularius: Bla Dacne bipustulata: EzNO Enicmus transversus: P37 Kateretes rufilabris: Adel Cortinicara gibbosa: P37, Adel, Rob, EzNO, Brachypterus urticae: P37, KlO, Bla BYTURIDAE – frambozenkevers EbP, KlO, BSch Brachypterus glaber: AlW, P37, P36, EzNO, Byturus tomentosus: Adel Corticarina similata: EzNO, EbP EbP, KlO Byturus ochraceus: Bla Corticarina truncatella: EzNO. Dit is een typi- sche soort van open duinterreinen. NITIDULIDAE – glanskevers CERYLONIDAE – dwerghoutkevers Corticarina minuta: Adel, KlO Epuraea aestiva: Hoep Cerylon ferrugineum: BaW, Bla, BSch Meligethes flavimanus: Adel CIIDAE – houtzwamkevers Meligethes morosus: P37, Rob COCCINELLIDAE – lieveheersbeestjes Cis micans: BSch Meligethes ruficornis: AlW, P37, EzNO. Leeft Coccidula scutellata: Bla Cis boleti: BSch monofaag op Stinkende ballote (Ballota Coccidula rufa: EzNO Orthocis alni: BSch nigra). Rhyzobius litura: P37, P36, Adel, EzNO, EbP, KlO Meligethes planiusculus: AlW, P37, EzNO. Rhyzobius chrysomeloides: Adel, Rob, EzNO – spartelkevers Deze glanskever is voor zijn ontwikke- Scymnus schmidti: EbP parvula: Adel ling afhankelijk van Slangenkruid (Echium Scymnus rubromaculatus: EbP Mordellochroa abdominalis: Hoep vulgare). Scymnus limbatus: P37Chilocorus renipustu- Cychramus luteus: Hoep, Adel, BSch latus: EbP ZOPHERIDAE – somberkevers Pocadius ferrugineus: EbP Exochomus quadripustulatus: EbP, BSch Bitoma crenata: P36, BSch Exochomus nigromaculatus: P34 Orthocerus clavicornis: EzNO. Met zijn opge- MONOTOMIDAE – kerkhofkevers Aphidecta obliterata: Adel zwollen sprieten is dit somberkevertje een Rhizophagus dispar: BaW Hippodamia variegata: AlW, P37, AlO, Rob opvallende verschijning. Het is een van de Rhizophagus bipustulatus: Star Adalia decempunctata: AlO, BzO, EbP weinige kevers die leeft op korstmossen, nh Monotoma brevicollis: P36 Coccinella septempunctata: Old, P37, P36, Rob, hier verzameld van Peltigera sp. entomologische berichten 63 78 (2) 2018

22. Larve van Coccinella septempunctata (zevenstippelig lieveheersbeestje). Foto: Peter Koomen 22. Larvae of Coccinella septempunctata.

TENEBRIONIDAE – zwartlijven Anaspis frontalis: AlW, P37, Hoep, EbP Altica lythri: EbC, AlW, EbN Lagria hirta: Bla Anaspis maculata: P37, Hoep, Adel, Rob, Neocrepidodera ferruginea: EbC, AlW, P37, P36, Lagria atripes: Adel, BzO, EbP, Har, BSch EzNO, EbP, BSch Adel, Rob, EzNO, EbN, Wim, KlO Phylan gibbus: Zno, AlW, P37, P35, P34, EzNO, Anaspis regimbarti: Hoep, Adel, Rob Crepidodera aurata: EbZ EbP, BSch nh Anaspis garneysi: Hoep Epitrix pubescens: BSch Melanimon tibialis: Zno, P37, P36, P35, Adel, Anaspis rufilabris: Hoep Mantura chrysanthemi: P36, BSch BSch Anaspis flava: P36, BSch NH Chaetocnema aerosa: AlW Nalassus laevioctostriatus: BzO, Har, BSch Chaetocnema hortensis: P34 Hymenalia rufipes: P36. Een zeldzame soort CERAMBYCIDAE – boktorren Sphaeroderma testaceum: P37, Adel van de duinen van het vaste land. Deze nh Asemum striatum: Bla Psylliodes affinis: AlO, Bla zuidelijke soort lijkt de laatste jaren in aan- NH Rhagium mordax: Hoep Psylliodes napi: Hoep tal toe te nemen. Rhagium inquisitor: Bla, Spa Psylliodes dulcamarae: Adel Isomira murina: AlW, P37, EbB, Adel, Rob, EbP Grammoptera ruficornis: Hoep, EbB, EbP, BzV Cryptocephalus moraei: EbB Crypticus quisquilius: Zno, P36, P35, P34, Rob, nh Poecilium alni: Bla, BSch, Spa Cryptocephalus ocellatus: P37, P36, Adel, EzNO Clytus arietis: Hoep, Adel, BaN, EbP, Bla, EzNO, Bla Corticeus unicolor: Star BSch, Spa Cryptocephalus fulvus: P36, P34 Scaphidema metallicum: P47, Bla Pogonocherus hispidus: BzV Cryptocephalus rufipes: EbZ. Een zeldzame Diaperis boleti: Old, BSch Leiopus nebulosus: Bla, BSch soort van de duinen. nh Acanthocinus aedilis: Bla OEDEMERIDAE – schijnboktorren Agapanthia villosoviridescens: P37, Adel, Rob, ATTELABIDAE – bladrolkevers Oedemera lurida: AlW, P37, Hoep, Adel, Rob, EbP Attelabus nitens: NHD EbP, KlO, Bla, BSch Tetrops praeustus: Adel, EzNO, EbP, Spa Temnocerus tomentosus: P37, P36 Involvulus cupreus: BSch PYROCHROIDAE – vuurkevers CHRYSOMELIDAE – haantjes Deporaus betulae: BSch Pyrochroa coccinea: Star Donacia clavipes: Bla Pyrochroa serraticornis: Hoep, Rob, EbZ Donacia thalassina: Bla BRENTIDAE – spitsmuisjes Crioceris duodecimpunctata: P36 Melanapion minimum: P36, Bla ALPINGIDAE – platsnuitkevers Crioceris asparagi: P36, AlO, Rob, EzNO, EbP, Taeniapion urticarium: AlW, P37, EzNO, EbP nh Lissodema denticolle: Hoep Bla Protapion fulvipes: P37, P34 Salpingus planirostris: Hoep, EzNO, Bla NH Chrysolina coerulans: EbZ Protapion nigritarse: KlO Chrysolina polita: AlW Protapion trifolii: P37 ANTHICIDAE – snoerhalskevers Chrysolina oricalcia: Rob, KlO Protapion apricans: P37, KlO, Bla Notoxus monoceros: Adel Phaedon cochleariae: AlW, Adel, KlO Protapion assimile: P34 Phaedon armoraciae: EzNO, KlO Protapion ononidis: P37 ADERIDAE – schijnsnoerhalskevers Plagiodera versicolora: EbZ Protapion dissimile: AlW Anidorus nigrinus: Adel. Deze vrij zeldzame Chrysomela saliceti: AlW Aizobius sedi: P37. Dit spitsmuisje leeft van soort wordt doorgaans in een of enkele Phratora laticollis: P35, Bla, BSch Muurpeper (Sedum acre), maar is zeker niet exemplaren verzameld. Hier werden Phratora vitellinae: P36, Hoep, Adel, AlO, EbP overal aanwezig waar de waardplant groeit. maar liefst 12 exx in de avondschemering Lochmaea suturalis: NHD Perapion violaceum: AlW, EbP gesleept van een bosrand. Galeruca tanaceti: P36, P34 Perapion hydrolapathi: P37 Agelastica alni: P36 Perapion marchicum: AlW SCRAPTIIDAE – bloemspartelkevers Longitarsus jacobaeae: P37 Perapion curtirostre: AlW, Hoep, Adel, EbP Anaspis fasciata: Hoep, BSch Longitarsus succineus: P37 Apion frumentarium: AlW, P37, EbP Anaspis lurida: Hoep Longitarsus dorsalis: P37 Apion haematodes: AlW, P37, P34, Bla 64 entomologische berichten 78 (2) 2018

23. Een zandige stijlkant is voor vele soorten bijen en wespen voor groot belang voor nest- gelegenheid. Foto: Erik van der Spek 23. Steep sandy locations are essential for breeding succes of many species of bees and wasps.

DIPTERA – vliegen en muggen Apion rubiginosum: P34 Ceutorhynchus contractus: P37, Hoep, Rob Ischnopterapion loti: AlW Ceutorhynchus erysimi: Rob Tekst: J. Prijs Oxystoma pomonae: AlW, Adel, EzNO, BSch Ceutorhynchus alliariae: Hoep Determinaties van J. Prijs, L. Sijstermans, H. Nanophyes marmoratus: Bla Ceutorhynchus typhae: Rob Huijbregts, A.J. Dees, S. Lamberts, A. Wijker, Ceutorhynchus pumilio: P36 R. Kleukers, W. Heitmans & M. Pollet, met CURCULIONIDAE – snuitkevers Ceutorhynchus pulvinatus: EzNO. Een zeld- dank aan J.K. Winkelman, J.W. van Zuijlen Otiorhynchus sulcatus: Bla zame soort, recent alleen uit de duinen & J. Smit. Otiorhynchus ovatus: Adel bekend. Phyllobius virideaeris: AlW, P37, P36, EzNO, EbP Ceutorhynchus pyrrhorhynchus: Rob De waarnemingen tijdens deze zomerbijeen- Phyllobius oblongus: Adel, Rob, EzNO, KlO Parethelcus pollinarius: P37, EbP komst betreffen vrijwel allemaal verspreid Phyllobius pomaceus: P37, Hoep, EzNO, EbP, Glocianus punctiger: Bla voorkomende of gewone soorten. Een uitzon- KlO Mogulones asperifoliarum: P37, EzNO dering hierop vormt Mydaea electa (Zetterstedt). Phyllobius glaucus: EbP Mogulones crucifer: P37, Hoep, EzNO. Een Deze soort is nog niet vermeld voor Neder- Phyllobius argentatus: Rob fraaie snuitkever die leeft van veldhonds- land, maar wel al op zes andere locaties ge- Phyllobius vespertinus: P37, Hoep, KlO tong (Cynoglossum officinale). vangen. Volgens de nieuwste Muscidae-tabel, Polydrusus cervinus: P37, Adel, Rob, BSch Trichosirocalus troglodytes: AlW, P37, P36, uitgekomen in december 2016 (Gregor et al. Polydrusus formosus: Rob, KlO, BSch Adel, Rob, EzNO, KlO, Bla 2016), is de naam veranderd in Mydaea detrita Barypeithes pellucidus: KlO Nedyus quadrimaculatus: P37, Hoep, Adel, (Zetterstedt). Barypeithes mollicomus: BSch. Een bodem- Rob, EbP, Wim bewonende snuitkever die lokaal niet zeld- Limnobaris dolorosa: Bla ASILIDAE – roofvliegen zaam is. ekend uit de provincies Gelder- Dorytomus longimanus: EbP Dysmachus trigonus: EbC, AlO, EzNO (6) land, Utrecht en Noord-Holland. Dorytomus dejeani: P36, KlO Pamponerus germanicus: EbC (1) Strophosoma melanogrammum: Hoep, Adel, Dorytomus taeniatus: P37 Philonicus albiceps: P30 (1) BzO, Har, BSch Dorytomus melanophthalmus: P37 Philopedon plagiatus: Zno, AlW, P37, P36, P35, Anoplus roboris: Bla BOMBYLIIDAE – wolzwevers P34, Adel, Rob, EzNO, EbP, Har, BSch Cionus alauda: P36 Anthrax anthrax: Adel (1). Is in opkomst Sitona lineatus: P37 Anthonomus pedicularius: Adel door het toenemende aantal bijenhotels, Brachypera dauci: AlW, P37 Anthonomus rubi: AlW, P37, P36, Adel, EzNO vooral in stedelijke omgeving, daarbuiten Limobius mixtus: AlW, P37, P36 Archarius salicivorus: BSch veel minder. In de duinen is deze soort Lixus iridis: P37, Rob, EzNO. In aantal op Archarius pyrrhoceras: Adel gemakkelijk te verwarren met Hemipenthes Fluitenkruid (Anthriscus sylvestris). Tychius picirostris: P37, P36, KlO morio. Larinus planus: AlW Mecinus pyraster: AlW, P37, Rob Exhyalanthrax afer: Rob (1). Komt uitslui- Magdalis flavicornis: BSch Mecinus labilis: P37, Bla tend voor in de duinen, vooral de Noord- Magdalis cerasi: EbP, BSch Mecinus pascuorum: AlW, P37, P36, Adel, en Zuid-Hollandse, en ontbreekt op de Magdalis armiger: EzNO EzNO, EbP, KlO, Bla waddeneilanden. Magdalis memnonia: Bla, BSch, NHD Rhinusa linariae: P36 Bagous limosus: P34, KlO, Bla Orchestes betuleti: EzNO CALLIPHORIDAE – bromvliegen Rhinoncus perpendicularis: Rob Orchestes pilosus: EbP Calliphora vicina: EzNO, Sbo (2) Rhinoncus inconspectus: Rob Orchestes quercus: Bla Lucilia bufonivora: EbB (1) Rhinoncus pericarpius: Hoep, KlO Tachyerges salicis: P37, Bla Lucilia caesar: EbB, EzNO, Cam (4) Rhinoncus castor: P37 Rhamphus pulicarius: P37 Lucilia sericata: EbZ, EzNO, Cam (8) Coeliodes ruber: EbP Thryogenes nereis: P34, Bla Lucilia silvarum: EbB (1) Micrelus ericae: Bla, BSch Stenopelmus rufinasus: P36, P34 nh Ceutorhynchus scapularis: AlW nh Scolytus intricatus: Bla entomologische berichten 65 78 (2) 2018

24. Een mierenkoningin (Formica sp.) die op de Pirola vlakte werd gevonden (code EbN). Foto: Karine Gigengack 24. An ant queen (Formica sp.) was found on the ‘Priola vlakte’ (area code EbN).

CHAOBORIDAE – pluimmuggen HELEOMYZIDAE – afvalvliegen PIOPHILIDAE Chaoborus obscuripes: KlO, P34 (7) Trixoscelis obscurella: EbZ (9) Allopiophila vulgaris: KlO (2)

CHIRONOMIDAE – dansmuggen MUSCIDAE – echte vliegen PSILIDAE – wortelvliegen Ablabesmyia monilis: KlO (1) Coenosia mollicula: Ber, EbB, EbP (11) Psila fimetaria: EbB (1) Acricotopus lucens: KlO (1) Coenosia rufipalpis: EbB, EbP (3) Clinotanypus nervosus: P34 (1) Coenosia testacea: Ber, EbB, EbP (29) RHAGIONIDAE – snipvliegen Corynoneura scutellate agg.: P34 (1) Coenosia tigrina: EbP, Cam (3) Chrysopilus cristatus: Zeg (1) Endochironomus tendens: KlO (3) Coenosia lacteipennis: EbB (1) Procladius choreus: KlO (2) Coenosia ruficornis: EbP (3) SARCOPHAGIDAE – dambordvliegen Psectrotanypus varius: Wim (5) Hebecnema umbratica: EbB, EbP (7) Angiometopa falleni: EbB (1) Tanytarsus usmaensis: P34 (1) Hebecnema vespertina: EbB (3) Brachicoma devia: EbB (2) Helina depuncta: Ber, BaN, EbB, EbP (18) Metopia staegerii: P35, EbZ (1) CHLOROPIDAE – halmvliegen Helina evecta: EbB, EbP, Cam (15) Ravinia pernix: Cam (1) Elachiptera brevipennis: P34 (1) Helina impuncta: Ber, EbB, EbP (173) Sarcophaga carnaria: EbZ (1) Helina lasiophthalma: Ber, EbB, EbP (61) Sarcophaga lehmanni: EbZ (10) DOLICHOPODIDAE – slankpoot- Helina reversio: EbB, EbP, Cam (9) Sarcophaga melanura: Cam (1) vliegen Hydrotaea irritans: Ber, EbB, EbP, EbZ, Cam (287) Sarcophaga nigriventris: EbZ (1) Dolichopus claviger: Adel (1) (Video 3) Hydrotaea militaris: EbB, EbP (13) Sarcophaga pumila: EbZ (2) Hydrotaea palaestrica: EzNO (1) Sarcophaga variegata: EbZ, Cam (2) EMPIDIDAE – dansvliegen Lispe pygmaea: EbB, EbP, Cam (132) Taxigramma elegantula: P35 (1) Empis digramma: Rob (1) Lispe tentaculata: EbP (1) Taxigramma heteroneura: P35 (1) Morellia hortorum: EbB (1) EPHYDRIDAE – oevervliegen Musca autumnalis: EbB, EbZ, EzNO (7) SCATHOPHAGIDAE – drekvliegen Discomyza incurva: P37 (1) Mydaea corni: Ber, EbB, EbP (84) Scathophaga stercoraria: Ber, BaN, EbB, EbP, Lamproscatella sibilans: P37 (1) Mydaea urbana: BaN, EbB, EbP (15) EzNO (15) Limnellia quadrata: P35 (2) NL Mydaea detrita: EbB, EbP (4) Philygria interstincta: P35 (1) Phaonia errans: Ber, EbB, EbP (33) STRATIOMYIDAE – wapenvliegen Philygria punctatonervosa: P35, P37 (2) Phaonia fuscata: EbP (3) Beris clavipes: AlO (1) Scatella stagnalis: P37 (12) Phaonia incana: EbP (2) Phaonia palpata: BaN (1) SYRPHIDAE – zweefvliegen FANNIIDAE – latrinevliegen Phaonia subventa: EbP (7) Epistrophe eligans: P40 (1) Fannia armata: Ber, EbB, EbP (63) Phaonia tuguriorum: EbB, EbP, Cam (23) Episyrphus balteatus: Adel, EzNO, KlW (1) Fannia fuscula: EbB (1) Polietes lardarius: Ber, BaN, EbB, EbP, Sbo (26) Eupeodes corollae: Rob (1) Fannia lepida: EbB, EbP (2) Polietes meridionalis: EbB, Sbo (2) Meliscaeva auricollis: Rob (1) Fannia metallipennis: EbB (4) Merodon equestris: Rob (1) Fannia minutipalpis: Ber (1) OPOMYZIDAE – grasvliegen Syrphus torvus: Rob (1) Fannia rondanii: EbB (19) Geomyza tripunctata: P37, EbZ (2) Syrphus vitripennis: Rob (1) Fannia serena: Ber, EbB, EbP (40) Opomyza germinationis: P35, EbZ (7) Fannia similis: EbB, EbP (15) Opomyza petrei: P35 (5) TACHINIDAE – sluipvliegen Fannia sociella: Ber, EbB, EbP (107) Periscepsia carbonaria: EzNO (1) Piezura boletorum: EbB (1) PLATYSTOMATIDAE – prachtvliegen Rivellia syngenesiae: P40, EbC, EbP (10) (Video 4) 66 entomologische berichten 78 (2) 2018

25. Veel vliegende insecten werden gevangen met malaisevallen. Maar liefst negen soorten die in dit verslag vermeld worden als nieuw voor de Nederlandse fauna zijn op deze manier verzameld. Foto: Kees Zwakhals 25. Malaise traps are a very efficient tool to collect flying insects. Nine of the species that are reported as being new to the Dutch fauna were collected this way.

TIPULIDAE – langpootmuggen Veel insecten zijn (althans qua meldingen) op hun noordelijkste vindplaats in de duinen Nephrotoma quadrifaria: AlO (1) zo zeldzaam als hun waarnemers. Het aan- aanwezig zijn. Dit geldt bijvoorbeeld voor de Tipula maxima: Wim (1) treffen van Hylaeus picticeps (kleine tuinmas- spuugbeestjes vangende Harpactus lunatus. Voor kerbij) en Lasioglossum nitidiusculum (borstel- de zeer zeldzame duinbewonende sprinkhanen- groefbij) als nieuwe soorten voor het vaste doder Tachysphex fulvitarsis geldt de vondst een – vliesveugeligen land van Noord-Holland boven het Noord- bevestiging dat deze mediterrane soort nog zeekanaal is mogelijk een waarnemerseffect. steeds tot in de vastelandsduinen van Noord- Hetzelfde kan gezegd worden over waarne- Holland aanwezig is. ACULEATA – angeldragers mingsmethoden. Sommige bijensoorten laten Tekst: E. van der Spek zich lastig met een insectennet vangen en Kalkgrens en beheer Determinaties van E. van der Spek, M. Kos, gemakkelijker in een val. Voor andere soorten Met een bezoek aan het noordelijk deel van R. Kleukers, A. Wijker & W. Heitmans, met geldt juist het omgekeerde. Van L. nitidiusculum het Noordhollands Duinreservaat en aan de dank aan M. Reemer voor een determinatie zijn in ’s Heerenduin, Rozenduin en Bakkum- Schoorlse Duinen wordt zowel in het kalkrijke en W. Klein voor het controleren van enkele Noord bij elkaar elf exemplaren aangetroffen. duindistrict als in het kalkarme waddendis- determinaties. De lijst bevat bijdragen uit Dit komt met name door dat er naast met trict verzameld. Voor een aantal soorten is deze de malaisevallen van C.J. Zwakhals. netvangsten ook met malaisevallen is bemon- kalkgrens goed te merken in de waarnemingen. sterd. Voor een compleet beeld van de soorten- De beide slakenhuisbijen profiteren in het Uit 26 kilometerhokken zijn waarnemingen rijkdom zijn meerdere waarnemingsmethoden duindistrict van de hogere dichtheid aan huis- van Aculeate Hymenoptera (vliesvleugeligen wenselijk. jesslakken dankzij de beschikbaarheid van met een angel) gemeld. Er zijn daarvan 41 Van Megachile analis (ericabij) zijn uit 1994 kalk. Ook de zeldzame zesvlekkige groefbij soorten Apidea (bijen) waargenomen uit 23 twee exemplaren uit Schoorl en Groet bekend. is niet boven de kalkgrens aangetroffen. Bo- kilometerhokken. Acht van deze bijen zijn De waarneming in ’s Heerenduin bij Wim- vendien was deze soort in het Noordhollands volgens de rode lijst (Peeters & Reemer 2003) menum (code KlO) is de eerste waarneming Duinreservaat de bij die in de grootste aan- kwetsbaar: Anthidium punctatum (kleine wolbij), uit de kalkrijke duinen. Verder is deze soort tallen is waargenomen in deze periode. De Coelioxys mandibularis (duinkegelbij), Lasio- uit de duinen alleen van Terschelling bekend. noordelijkste waarneming van de zesvlekkige glossum sexnotatum (zesvlekkige groefbij, Het is een soort van hoogveen en natte heide. groefbij is nu bij de schaapskooi gedaan. Video 5), Megachile analis (ericabij), Mega- Deze behangersbij graaft een ondiep nest in In de soortenlijst zijn diverse soorten te vinden chile centuncularis (tuinbladsnijder), Megachile zandgrond. Secondes rubicundus (vroege bloed- die nestelen in kevergangen in dood hout. In leachella (zilveren fluitje), Osmia aurulenta bij) was uit de vastelandsduinen van Noord- de bossen is te zien dat dood hout wordt ge- (gouden slakkenhuisbij) en Osmia spinulosa Holland alleen uit het terrein Heemskerk van spaard. Vooral dikke staande dode bomen die (gedoornde slakkenhuisbij). Drie soorten het Noordhollands Duinreservaat bekend, langs bosranden een deel van de dag in de zon zijn bedreigd: Lasioglossum nitidiusculum daarnaast is er een waarneming uit de Klei- staan, zijn voor deze soorten van groot belang. (borstelgroefbij), Megachile circumcincta meer bij Alkmaar. Wanneer dode of zwakke bomen hier een (ruige bladsnijder) en Megachile maritima Aan de soortenlijst van de overige Aculeate veiligheidsrisico vormen, heeft het de voor- (kustbehangersbij). Hymenoptera is te merken dat de specialisten keur dat, zolang de veiligheid niet in het Ernstig bedreigd is Coelioxys conoidae (grote van deze groepen niet aanwezig waren. De geding komt, een deel van de stam blijft staan. kegelbij). Deze soort is vóór 1970 in deze duin- soortenlijst zou zonder de waarnemingen uit Bijzondere holtenbewoners zijn de beide regio waargenomen en nu aangetroffen bij de de malaisevallen nog een stuk korter zijn: soorten slakkenhuisbijen. Bij (te) intensieve schaapskooi (code BSch). Het is vermoedelijk veertien soorten zijn alleen via deze vallen begrazing blijken veel slakkenhuizen waar één van de koekoeksbijen bij de kustbehan- waargenomen. Er zijn in de gevonden families in genesteld wordt met hun bewoners te gersbij, welke ook maar uit één kilometerhok geen soorten aangetroffen die niet bekend sneuvelen, wat zorgt voor een gebrek aan lege (EbZ) gemeld werd. Het is mooi dat kon zijn uit dit duingebied. Bij de Crabronidae huisjes. worden vastgesteld dat deze soort zich hier (graafwespen) waren drie soorten waarvan De meeste soorten bijen en wespen neste- heeft weten te handhaven. kon worden vastgesteld dat deze nog steeds len in een zelfgegraven gang in de bodem. entomologische berichten 67 78 (2) 2018

Hiervoor zijn meestal kale tot nauwelijks bij): EbB, EbP, EzNO, KlO, 114-519, BSch, Evagetes proximus: KlW (1) begroeide bodems nodig die goed kunnen op- SuW, Cam (14) Priocnemis perturbator: EbP, Cam (3) warmen. Steilkanten (figuur 23) worden door Lasioglossum nitidiusculum (borstelgroefbij): veel soorten gewaardeerd, maar ook een losse EbB, EbP, KlO, KlW (11) SPHECIDAE – langsteelgraafwespen overstortzone is voor verschillende soorten Lasioglossum punctatissimum (fijngestip- Ammophila pubescens: SuW (1) geschikt. Het terugbrengen van dynamiek in pelde groefbij): EbB, EzNO, Cam (4) Ammophila sabulosa: EbP, KlO, BSch, Bla, het duin is dan ook voor veel bijen en wespen Lasioglossum sexnotatum (zesvlekkige groef- SuW, Cam (11) van groot belang. In veel stabiele duinen is bij): EbB, EbP, EbZ, Adel, AlO, EzNO, BSch (52) Podalonia hirsuta: KlW, Cam, BSch (1) niet het voedsel limiterend (in de vorm van (Video 5) bloeiende planten, welke nectar voor de vol- Megachile analis (ericabij): KlO (1) VESPIDAE – plooivleugelwespen wassen dieren en stuifmeel voor de larven Megachile centuncularis (tuinbladsnijder): Ancistrocerus oviventris: P30 van de bijen leveren), maar de aanwezigheid BzO (1) Ancistrocerus parietum: Cam (1) van nestgelegenheid. De in het gebied voor- Megachile circumcincta (ruige behangersbij): Vespa crabro: KlO, BSch (2) komende goed herkenbare Bembex rostrata BSch (2) (harkwesp), zou dan ook een goede monito- Megachile leachella (zilveren fluitje): EzNO, PARASITICA – sluipwespen ringssoort kunnen zijn om het succes van BSch, Cam (7) herstel van dynamiek in het duin te volgen. Megachile maritima (kustbehangersbij): Tekst: C.J. Zwakhals EbZ (1) Determinaties van C.J. Zwakhals & L. Sijs- APIDAE – bijen en hommels Megachile versicolor (gewone behangersbij): termans, met bijdrage van R. Kleukers & Andrena barbilabris (witbaardzandbij): EbB, EbP (3) L. Blommers. EbZ, KlW (5) Megachile willughbiella (grote bladsnijder): Andrena carantonica (meidoornzandbij): EbB, EbP, BSch, Cam (4) De lijst met ichneumoniden heeft alleen be- EbZ (4) Osmia aurulenta (gouden slakkenhuisbij): trekking op de soorten die tot nu toe gedeter- Andrena haemorrhoa (roodgatje): EbB, EbP (2) EbP, EzNO (6) mineerd konden worden en betreft niet alle Andrena labiata (ereprijszandbij): EbB (1) Osmia spinulosa (gedoornde slakkenhuisbij): verzamelde soorten. Toch worden er maar Andrena subopaca (witkopdwergzandbij): EzNO (1) liefst tien soorten nieuw voor Nederland ge- EbP (1) Sphecodes pellucidus (schoffelbloedbij): meld. Daarbij gaat het niet om soorten die Anthidium punctatum (kleine wolbij): EbB, BSch (1) karakteristiek zouden zijn voor de duinen, EbP, EzNO, KlO, KlW, BzO (10) Sphecodes reticulatus (rimpelkruinbloedbij): maar dit illustreert duidelijk hoe weinig er tot Bombus campestris (gewone koekoekshom- EzNO, KlO, BSch, Cam (4) nu toe bekend is over onze ichneumoniden. mel): EbP, EzNO (2) Sphecodes rubicundus (vroege bloedbij): Waarschijnlijk zijn er geen ichneumoniden Bombus hortorum (tuinhommel): EbP, EbZ, EzNO (1) die alleen in het duingebied voorkomen. Zo EzNO, KlO, Cam (9) is Hybrizon buccatum, een soort die op mieren Bombus hypnorum (boomhommel): Cam (2) CHRYSIDIDAE – goudwespen parasiteert, niet alleen bekend uit de duinen Bombus lapidarius (steenhommel): EbN, Chrysis bicolor: EbP (2) maar ook van de zandgronden in het binnen- Adel, AlO, AlO, EzNO, P37, KlW (9) Chrysis ignita: EbP (6) land. Amblyjoppa fuscipennis is een bekende Bombus lucorum (veldhommel): EbP, BzO, Hedychridium ardens: EbP, KlW (2) parasiet van de pijlstaartvlinder Deilephila por- BSch, 106-523, Sma, Svo, Gro (9) cellus (klein avondrood), die veel voorkomt in Bombus pascuorum (akkerhommel): EbP, CRABRONIDAE – graafwespen het duingebied. Er staan twee soorten op EbN, AlO, Rob, EzNO, KlO, KlW, BzO, BSch, Cerceris rybyensis: EbZ de lijst die gebonden zijn aan houtbewonende Gro, Cam (42) Crossocerus ovalis: EbP (1) keverlarven: Coleocentrus excitator en Xorides Bombus pratorum (weidehommel): EbB, EbP, Diodontus minutus: EbP filiformis. Acrodactyla degener parasiteert spin- AlO, 106-515, EzNO, BSch, SuW, Sbo, Cam (27) Pemphredon lethifer: EbP nen en is in Nederland door Dick Belgers Bombus sylvestris (vierkleurige koekoeks- Pemphredon lugubris: EbP gekweekt van Leptyphantes tenuis. Paraperithous hommel): Cam (1) Psenulus laevigatus: EbP gnathaulax parasiteert rupsen van Morophaga Bombus terrestris (aardhommel): 105-417, Tachysphex fulvitarsus: EbP boleti die in zwammen zoals de platte tonder- EbP, AlO, EzNO, KlO, KlW, BSch, 104-521, Tachysphex nitidus: KlW, EbP zwam leeft. Voor de overige soorten geldt dat Cam (15) Tachysphex pompiliformis: EbB, EbP ze gebonden zijn aan gastheren die op kruiden Coelioxys conoidea (grote kegelbij): BSch (1) Trypoxylon attenuatum: EbP of bladeren van bomen en struiken leven. Coelioxys mandibularis (duinkegelbij): KlW, Het grootste deel van de soorten op deze lijst is Cam (2) FORMICIDAE – mieren (figuur 24) verzameld met behulp van drie malaisevallen Dasypoda hirtipes (pluimvoetbij): BzO (3) Formica cunicularia (bruine baardmier): (figuur 25), daarnaast zijn twee soorten op licht Halictus confusus (heidebronsgroefbij): EbB, EbP (1) verzameld, en is er een soort uitgekweekt. Dit EbZ, AlO, EzNO, KlO, BSch, SuW, Cam (17) Formica fusca (grauwzwarte mier): EbP (3) betrof een man Rhorus austriator (Ctenopel- Halictus tumulorum (parkbronsgroefbij): EbB, Formica rufa (behaarde bosmier): EbP (1) matinae), welke door L. Blommers op 10 juli KlO (2) Formica rufa/polyctena: EbP (2) 2016 uit een Allantus cinctus-larve (Tenthredini- Hylaeus confusus (poldermaskerbij): EbP, Myrmica ruginodis (bossteekmier): EbP (1) dae) werd gekweekt die op 3 juni gevonden was Cam (4) op Rosa bij Hoeve Vredestein te Bakkum (Code Hylaeus pictipes (kleine tuinmaskerbij): POMPILIDAE – spinnendoders EbZ). Dit is een van de ichneumoniden die nieuw EbP (1) Arachnospila anceps: EbP (1) is voor de Nederlandse fauna. Hylaeus signatus (resedamaskerbij): Hoep (1) Arachnospila spissa: EbP (17) Lasioglossum calceatum (gewone geurgroef- Caliadurgus fasciatellus: EbP (1) ENCYRTIDAE bij): EbP, EzNO, KlO, KlW (10) Episyron rufipes: EbP, Bla (5) Eusemion cornigerum: KlO (1) Lasioglossum leucopus (gewone smaragd- Evagetes crassicornis: EbP (2) groefbij): EbB, EbP, KlO, KlW, BSch (8) Evagetes dubius: EbP (1) Lasioglossum leucozonium (matte bandgroef- Evagetes pectinipes: EbB, EbP (6) Acrodactyla degener: EbB 68 entomologische berichten 78 (2) 2018

Acrotomus succinctus: EbB NL Neleges proditor: EbB de lijst ook bijdragen uit de malaisevallen van Aethecerus placidus: EbB Ophion minutus: AlO C.J. Zwakhals. Alloplasta piceator: EbB Orthopelma mediator: EbB Amblyjoppa fuscipennis: EbB Otoblastus luteomarginatus: EbB ARGIDAE – argusbladwespen Apechthis quadridentata: EbB Paraperithous gnathaulax: EbB Arge cyanocrocea: EbB Asthenolabus vitratorius: EbB Perispuda facialis: EbB Arge ochropus: EzNO Astiphromma aggressor: EbB Pimpla contemplator: EbB Astiphromma splenium: EbB Pimpla spuria: EbB TENTHREDINIDAE – echte blad- Coleocentrus excitator: EbB Pion fortipes: EbB wespen Colpognathus celerator: EbB NL Platylabus heteromallus: EbB Tenthredopsis coquebertii: EbB culex: EbB Polyblastus varitarsus: EbB Tenthredopsis sordida: EbB Cratichneumon rufifrons: EbB NL Rhorus austriator: EbZ. Gekweekt uit Rhogogaster viridis: EbB Crypteffigies lanius: EbB Allantus cinctus (Tenthredinidae) op Rosa sp. Tenthredo mesomela: EbB Cryptopimpla errabunda: EbB Scambus buolianae: EbB Macrophya diversipes: EbB Ctenochira propinqua: EbB Scambus signatus: EbB Macrophya militaris: EbB Ctenochira sphaerocephalus: EbB NL Smicroplectrus nigricornis: EbB Macrophya sanguinolenta: EbB Cycasis rubiginosa: EbB Stenobarichneumon basalis: EbB Pachyprotasis rapae: EbB Dentilabus variegatus: EbB Stilbops vetulus: EbB Eriocampa umbratica: BaW NL Dicaelotus resplendens: EbB Sussaba flavipes: EbB Athalia circularis: EbB Diplazon laetatorius: EbB Sympherta obligator: EbB Athalia cordata: EbB Diplazon pectoratorius: EbB, AlO Sympherta ullrichi: EbB Athalia glabricollis: EbB Dirophanes regenerator: EbB Synodites fasciellus: EbB Athalia lugens: EbB Dusona leptogaster: EbB NL Synomelix albipes: EbB Athalia rufoscutellata: BaW Dusona nidulator: EbB Syrphoctonus tarsatorius: EbB Ametastegia glabrata: EbB Dusona rugifer: EbB NL Tycherus elongatus: EbB Ametastegia pallipes: EbB Dusona stragifex: EbB Tycherus socialis: EbB Allantus cinctus: EbB, EbZ. Zeer taltrijk in Dusona subimpressa: EbB Virgichneumon tergenus: EbB malaisevallen. Dusona bicoloripes: EbB Vulgichneumon bimaculatus: EbB Stethomostus fuliginosus: EbB Dusona blanda: EbB Vulgichneumon suavis: EbB Eutomostethus ephippium: EbB Endromopoda detrita: EbB NL Woldstedtius holarcticus: EbB Halidamia affinis: EbB Eridolius flavomaculatus: Eb Xorides filiformis: EbB Heterarthrus aceris: EbB Euryproctus bivinctus: EbB Caliroa varipes: EbB Exetastes adpressorius: EbB Metallus pumilus: EbB SYMPHYTA – bladwespen NL Exyston pratorum: EbB Cladius pectinicornis: EbB Homotropus pallipes EbB Deterinaties van L. Blommers. Pristiphora aphantoneura: EbB Hoplismenus bidentatus: EbB Pristiphora armata: EbB Hybrizon buccatum: EbB De soorten in deze lijst zijn of waargenomen Pachynematus sp. infirmus/gehrsi: EbB NL Ichneumon capriolus: EbB tijdens de bijeenkomst, of verzameld om uit Pachynematus vagus: EbB Itoplectis maculator: EbB te kweken. In de lijst zijn alleen de soorten Nematus myosotidis: EbB Lissonota coracina: EbB opgenomen die op het moment van schrijven Pontania collactanea: EbP. Gekweekt uit Mesochorus vitticollis: EbB uitgekomen zijn, waardoor ze met zekerheid gallen op Salix repens Mesoleptidea cingulata: EbB op naam te brengen waren. Daarnaast bevat

Duinkeverduin We sluiten dit verslag van de zomerbijeenkomst af met een gedicht van Henk de Bruijn.

Duinkeverduin mijn hand pakt bekervorm in weker zand Duinen rijzende duinen dalende duinen uit elke pot valt kever na kever mij toe een oceaan van deinende duinen radardieren met dat stipte haargevoel met harige huiden van duinenkruiden zo feilloos ecotopen bewonen thijmende tot walstro geharde bitterkruiden voor altijd thuis zijn in dit duin

korrelvruchten hondstongend nagelvast verkleefd eivast bramen slaan hakende lopers uit larvaal graaiende tengels naar je potenvlees verpopt rode krassen bloed doorlopen doorleefd gepaard paden weer banen waar paden bestorven vergrassen . . . . . verbramen verstoven tastend gaan met voeten zoeken waar de grond voorheen verscheen in het schuren van zand met de gruizige kalk immer stuivende zeewind in de trillende hitte waai maar parabolen duin. entomologische berichten 69 78 (2) 2018

Dankwoord Graag willen we via deze weg de leden van de sectie Thijsse en het registreren van de aanmeldingen. Uiteraard is het tot stand Luc Knijnsberg (PWN) bedanken voor de uitstekende organisatie komen van deze soortenlijst onmogelijk zonder de doorgegeven van het weekend, alsmede voor het regelen van de vergun- waarnemingen en extra informatie. We willen dan ook alle deel- ningen. Uiteraard ook onze hartelijke dank aan de beheerders nemers die waarnemingen hebben doorgegeven en de auteurs van de gebieden waarvoor we vergunningen hadden (PWN en van de teksten over verschillende taxonomische groepen hier Staatsbosbeheer). Ook willen we Mark Lammers bedanken voor hartelijk voor bedanken.

Literatuur Cuppen JGM, Vorst O, Heijerman Th, Drost Fauna 6. Nationaal Natuurhistorisch Aukema B & Hermes DJ 2009. Nieuwe en inte- MBP, Langeveld SC, Huijbregts J, Tiemer- Museum Naturalis, KNNV Uitgeverij & ressante Nederlandse wantsen III (Hemip- sma S, Van de Sande C, Van Maanen B & European Invertebrate Survey – Nederland. tera: Heteroptera). Nederlandse Faunis- Krikken J 2001. Coleoptera – kevers. In: Peeters TMJ, Nieuwenhuijsen H, Smit J, Van tische Mededelingen 31: 53-88. Verslag van de 155e zomerbijeenkomst te der Meer F, Raemakers IP, Heitmans WRB, Aukema B & Hermes DJ 2014. Verspreidings- Egmond (Vorst O red.). Entomologische Van Achterberg C, Kwak M, Loonstra AJ, atlas Nederlandse wantsen (Hemiptera: Berichten 61: xxviii-xxxvii. De Rond J, Roos M & Reemer M 2012. Heteroptera). Deel III: Cimicomorpha II Fjellberg A 2007. The Collembola of Fennos- De Nederlandse bijen (Hymenoptera: (Miridae): 1-296. EIS Kenniscentrum candia and . Part ii: Entomobryo- Apidae s.l.). Natuur van Nederland 11. Insecten en andere ongewervelden. morpha and Symphypleoona. Fauna Ento- Naturalis Biodiversity Center & European Aukema B, Cuppen JGM & Hermes DJ 1997. mologica Scandinavica 42: 1-264. Invertebrate Survey – Nederland. Heteroptera – wantsen. In: Verslag van de Foster GN, Bilton DT & Friday LE 2014. Keys to Vorst O (ed) 2001. Verslag van de 155e zomer- 151e zomervergadering van de Nederland- the adults of the water of Britain bijeenkomst te Egmond. Entomologische se Entomologische Vereniging, 29 mei t/m and (part 2). (Coleoptera: Poly- Berichten 61: xxviii-xxxvii. 2 juni 1996, te Formerum op Terschelling phaga: – both aquatic and Vorst O (ed) 2010. Catalogus van de Neder- (Koomen P ed). Entomologische Berichten terrestrial species). Handbooks for the landse kevers (Coleoptera). Monografieën 57: xiv-xvii. Identification of British Insects 4(5b). Royal van de Nederlandse Entomologische Ver- Aukema B, Cuppen JGM & Hermes DJ 2001. Entomological Society. eniging 11. Nederlandse Entomologische Heteroptera – wantsen. In: Verslag van Gregor F, Rozkošný R, Barták M & Va ˇnhara J Vereniging. de 155e zomerbijeenkomst te Egmond (ed) 2016. Manual of Central European Vorst O 2015. Coleoptera – kevers. In: Entomo- (Vorst O ed). Entomologische Berichten 61: Muscidae (Diptera). Zoologica 162: 1-219. fauna van het Drents-Friese Wold: Verslag xx-xxii. Peeters TMJ & Reemer M 2003. Bedreigde en van de 169e NEV-Zomerbijeenkomst Berg MP, Soesbergen M, Tempelman D & Wijn- verdwenen bijen in Nederland (Apidae s.l.): (Franken O & Berg MP eds). Entomolo- hoven H 2008. Verspreidingsatlas Neder- Basisrapport met voorstel voor de Rode gische Berichten 75: 166-172. landse landpissebedden, duizendpoten en Lijst. Stichting European Invertebrate Winkelman JK 2013. De Nederlandse goud- miljoenpoten (Isopoda, Chilopoda, Diplo- Survey – Nederland. haantjes (Chrysomelidae: Chrysomelinae). poda). EIS-Nederland & Vrije Universiteit, Peeters TMJ, Van Achterberg C, Heitmans WRB, Entomologische Tabellen 7: 1-93. Afdeling Dierecologie. Klein WF, Lefeber V, Van Loon AJ, Mabelis Brakman PJ 1966. Lijst van Coleoptera uit AA, Nieuwenhuijsen H, Reemer M, Geaccepteerd: 1 februari 2018 Nederland en het omliggend gebied. De Rond J, Smit J & Velthuis HHW 2004. Monografieën van de Nederlandse Ento- De wespen en mieren van Nederland mologische Vereniging 2: 1-219. (Hymenoptera: Aculeata). Nederlandse

Summary Entomological fauna of the ‘Noordhollandse duinen’ and its surrounding area. A report of the 171th summer meeting of the Netherlands Entomological Society During the weekend of June 3-5, 2016, the 171th annual summer meeting of the Netherlands Entomological Society took place in the ‘Noordhollandse duinen’, a coastal dune area in the province of Noord Holland. The area included in this report is the relatively long and narrow strip of coastal dunes between the municipalities of IJmuiden and Camperduin. The area was visited by 47 entomologists, who together identified 1313 species. Of these, eleven were new for the fauna of the Netherlands: ten Ichneumonidae and one Diptera. Also, there were thirteen new species recorded for the province of Noord Holland. The high number of newly recorded species shows that there is still a lot to discover, even in areas that have been relatively well studied.

Oscar Franken & Matty P. Berg Vrije Universiteit Afdeling Ecologische Wetenschappen, Dierecologie De Boelelaan 1085 1081 HV Amsterdam [email protected]