Opgedragen aan t7zijn ouders "En die stroom rees al meer en meer"

Historische schets van de opkomst en de ontwikkeling van de sociaal-democratische arbeidersbeweging in Zeist van 1907-1982

Bert van Nieuwenhuizen

VAN DE POLL-STICHTING, ZEIST 1982 Inhoud

Verantwoording ...... PW . 5 1. Arme mensen in een deftig dorp ...... Pag . 7 2 . Vakbeweging pag . 10 3 . Hoe het begon ...... pag . 12 4 . P . J . Troelstra in Zeist ...... pag . 13 5. Een schoenmaker die niet bij zijn leest bleef ...... pag . 15 6 . Driekwart eeuw stembus ...... pag . 17

7 . De gemeentepolitiek van de SDAP ...... pag . 20

8 . Vorming en ontwikkeling ...... pag . 25 9 . De ontwikkeling na 1945 ...... pag . 31 10. De PvdA in de zeister gemeentepolitiek pag . 34 1 1 . Over het hoogtepunt heen pag . 36 Bronnen ...... pag . 41 Bijlagen: 1 . Raadsleden SDAP/PAK/PvdA in Zeist, 1913-1982 ...... pag . 43 2 . Overzicht van de loop der bevolking van de gemeente Zeist. 1900- 1982 ...... pag . 46 Verantwoording

Veel is er in de afgelopen jaren Aldus één van de oudste socialisti- over Zeist geschreven en verschenen. sche strijdliederen, waarvan de tekst "Het deftige dorp" en "Parel van de rond de eeuwwisseling door P. C. de Stichtse Lustwarande" zijn eretitels Ruijter geschreven werd. die Zeist toegedicht zijn op grond van haar luisterrijk verleden met prachti- Het klinkt nu wat bombastisch wel- ge buitenplaatsen aan de lommerrijke licht, maar wie in de historie van de lanen. sociaal-democratische arbeidersbewe- Jawel, maar die buitenplaatsen ging grasduint, die moet wel onder de moesten ook gcpoetst en onderhou- indruk komen van de moed en het den worden, opdat "de Parel der doorzettingsvermogen dat door de Lustwarande" bleef glanzen. eerste sociaal-democraten is opge- En wie deden dat? De arbeiders, bracht. die ook in Zeist talrijk waren, die zelfs de meerderheid van de inwoners Dit boekje heeft niet de pretentie vormden. geschiedschrijving te zijn. Het is een schets van een bevol- Aan de opkomst en ontwikkeling kingsgroep, openstaand voor de emo- van de sociaal-democratische arbei- ties die deze groep gedreven hebben dersbeweging in Zeist, is dit boek- en schilderend het tableau dat die werkje gewijd. groepering te dezer plaatse in de loop Een beweging die alhier in 1894 het der jaren gevormd heeft. startsein kreeg met het eerste bezoek Het accent ligt daarbij op de jaren van mr Pieter Jelles Troelstra, welke 1913-1940, omdat dit immers de peri- in 1935 uitgegroeid was tot één-derde ode was waarin alhier de sociaal- van de bevolking. democratische arbeidersbeweging tot Een beweging die veel voor de de grootste opbloei en ontwikkeling emancipatie van de werkende bevol- kwam. king van Zeist betekend heeft, zowel in politiek als in sociaal en cultureel Dat dit boekwerkje juist nu, pre- opzicht. cies 75 jaar nadat de eerste sociaal- democraat aan de gemeenteraadsver- "Vergeet hen niet, die voor de kiezingen in Zeist deelnam, mag ver- vrijheid streden, schijnen, vind ik een historisch geluk- tot 's mensen heil, met onbezwe- kige bijkomstigheid. ken moed: Nogmaals: geen officiële geschied- vergeet hen niet, die smaad en on- schrijving, maar de schildering van recht leden, een bevolkingsgroep, met het penseel en offerden voor ons hun goed en af en toe in de emoties van deze groe- bloed: pering gedoopt. hun namen zijn met goud in 't boek geschreven, Een bijzonder woord van welge- van 't lijdend volk en schitteren in meende dank past mij aan de heren 't verschiet, V. A. M. van der Burg en L. Visser vergeet hen niet, die strijdend zijn voor hun stimulerende medewerking gebleven, aan deze publikatie. vergeet hen niet". Voor de foto's is een dankbaar ge- vrouw J. M. Vreeswijk en mevrouw bruik gemaakt van de archieven van J. van der Weert. het Nieuwsblad/Nieuwe Zeister Courant en van de particuliere Zeist, najaar 1982 verzameling van C. van Delft, me- Bert van Nieuwenhuizen 1. Arme mensen in een deftig dorp

Zoals we wel de neiging hebben om behoorde tot de bevoorrechte families de welstand in de "Gouden Eeuw" af die de grote buitens bewoonden. Een te meten aan het feit dat voorname erg groot deel van de bevolking be- Amsterdammers zich door Rem- hoorde tot de arbeiders, tot het prole- brandt konden laten portretteren en tariaat (= "zij die niets anders bezit- dat er langs de amsterdamse grachten ten als hun kroost, hun kinderen"). fraaie patriciërhuizen verrezen, zo En dat proletariaat was er - rond- bestaat ook wel eens de neiging om uit gezegd - slecht aan toe. Slechte aan de erepredikaten van Zeist, "Het behuizing (veelal één- of tweekamer- deftige dorp" en "Parel van de woningen), grote kindertallen (10 a Stichtse Lustwarande" de gedachten 15 kinderen per gezin vormden zeker te ontlenen dat alles in Zeist rozegeur geen uitzondering, maar door de ho- en maneschijn en het er voor alle in- ge kindersterfte bleef vaak slechts een woners goed vertoeven was. deel van de kinderen in leven), lange De werkelijkheid was echter an- arbeidstijden (rond de eeuwwisseling ders. Zeker, Zeist was een dorp met was een werkweek van 60 a 70 uur vele fraaie buitenplaatsen die zo rond voor een arbeider normaal), lage lo- de eeuwwisseling alle in volle glorie nen (f6,- per week was aan het be- bewoond werden door vooraanstaan- gin van deze eeuw het loon van een de families. Geheel in het kader van arbeider; voor de huur van een arbei- die tijd overigens. derswoning werd veelal vijfentwintig Zeist was omstreeks de eeuwwisse- stuivers = f 1,25 betaald) en slechte ling een dorp met tegen de tiendui- hygiënische omstandigheden, dat alles zend inwoners. Het zal duidelijk zijn tesamen vormde het perspectief van dat slechts een klein gedeelte hiervan de arbeider.

Bejaardenzorg voor de Tweede Wereldoorlog in Zeist. Het "oudeliedenhuis" aan de Bergweg/hoek Joubertlaan, waar een "vader en moeder" het door de hervormde dia- konie opgezette huis leidden (Foto NZC - Jaap de Boer) Gemeente, kerk en particulier initi- op de grote buitenplaatsen was in- atief trachtten de nood wat te leni- tern. Het had dan de beschikking gen. Zo bestond er een Algemene Ar- over de kelder- of de zolderverdieping mencommissie (later opgevolgd door van het huis. respectievelijk het Armbestuur, Maat- De lonen waren laag, ook in het schappelijk Hulpbetoon, de Dienst kader van de geldwaarde van die tijd Sociale Zaken, en de gemeentelijke gezien. Zo kon een le keukenmeisje Sociale Dienst die hulp geeft op in het begin van deze eeuw rekenen grond van de Algemene op f 250,- per jaar, inclusief kost en Bijstandswet). Zo was er de instelling inwoning. van de particuliere werkverschaffing Dat loon werd éénmaal per drie onder leiding van de in Zeist maanden uitbetaald. Bij indiensttre- woonachtige oud-minister van kolo- ding werd vaak één maand of drie niën J. D. Fransen van de Putte en maanden salaris ineens uitgekeerd. was er een commissie voor drank- Dat bedrag moest bij ontslagname bestrijding onder leiding van mejuf- weer verrekend worden, maar omdat frouw H. W. Crommelin, die het dat bedrag dan veelal al verbruikt landgoed "Kersbergen" bewoonde. was, werd op die wijze ontslagname In 1896 stonden er in Zeist ruim afgeremd of tegengegaan. Tegenover 400 "vakarbeiders" te boek. Maar dat loon stonden werktijden van 7 veel groter was het aantal "losse ar- dagen per week, met éénmaal per beiders" en arbeiders die als dienst- veertien dagen een zondag vrij. De personeel werkten op de grote buiten- werkdagen begonnen dan 's morgens plaat sen. om 6 uur (om het ontbijt voor de fa- Zeist bestond - vóór de opkomst milie des huizes voor te bereiden, de van de industrie die pas in de eerste stoker was dan al begonnen de ka- tientallen jaren van de :!Oste eeuw chels aan te maken) en duurden tot- hier enigszins van de grond kwam - dat in de avonduren na het diner de welbeschouwd uit drie groepen inwo- koffie of thee was binnengebracht. ners: de welgestelde bovenlaag op de In de avonduren (dus na 7 uur) buitenplaatsen en landgoederen, de was het personeel vrij als er in huis dienstverlenende middenstand en het geen bijzondere evenementen op het grote leger van arbeiders. program stonden. Maar er waren wel Zowel de middenstand als de arbei- strikte regels omtrent wat dan aan het ders waren in hoge mate afhankelijk personeel al dan niet geoorloofd was. van de werkverschaffing door de Men moest zich in ieder geval in de landgoedbezitters. Op de grote bui- keuken ophouden en als men - met tenplaatsen kon het personeelsbestand toestemming - uitging, dan werd er heel makkelijk in de tientallen lopen. wel een uur van thuiskomen (10 uur) Er was op de buitenplaatsen ruimte als consigne meegegeven. voor jachtopzieners, houtvesters, keu- Een middel om aan extra vrije tijd kenmeisjes (in de kwaliteit van le, 2e te komen was wel om godsdienstles- of 3e meisje), koks of kokkinnen, sen te gaan volgen bij de predikant stokers, kamermeisjes, dienknechten, van de familie in wiens dienst men koetsiers/chauffeurs, palfreniers, kin- was; verreweg de meeste voor- dermeisjes, tuinlieden en werksters. aanstaande families in Zeist in die En vaak dan nog daggelders (die tijd waren protestant. Uitgangspunt hun loon per dag kregen uitbetaald) voor het volgen van deze godsdienst- om het zware werk in bossen en tui- lessen was dus meestal niet de geeste- nen te doen. Veel van het personeel lijke behoefte, maar het feit dat men zich zo wat vrije tijd kon verwerven. kregen al snel oog voor het feit dat De rijke families konden zich mede het betalen van stukloon de produkti- zoveel personeel veroorloven omdat viteit aanmerkelijk opdreef en de de kosten daarvan laag waren. Men competitie onder de personeelsleden bedenke dat er van enige vorm van versterkte. sociale verzekering nog geen sprake De werkomstandigheden van het was en dat er dus ook nog geen soci- personeel in de wasserijen was slecht. ale lasten behoefden te worden be- Alleen op heel warme dagen was het taald. de medewerksters toegestaan onder werktijd iets te drinken; de zeden van Zoals al gesteld, was ook de dienst- de "wasbazen" en hun toezichthou- verlenende middenstand in hoge mate ders waren ruw, hetgeen zich vooral afhankelijk van de welgestelden op de uitte in het taalgebruik. buitenplaatsen. Zij mocht immers de leveranties verzorgen, maar moest Wie niet in de dienstverlening op zich hiervoor ook wel erg waarma- de grote buitenplaatsen werkte en niet ken. Eén fout en men liep het risico aan ambachtsbedrijven of wasserijen van een fluistercampagne die door al- verbonden was, arbeidde vaak in de le voorname families heenliep en men bouw of aanverwante bedrijven. kon dan overal de leveranties wel ver- In het begin van deze eeuw geten. heersten ook daar arbeidstijden van 7 Ondanks het nogal orthodox- uur in de ochtend tot 6 uur in de protestantse karakter van Zeist werd avond. Het loon voor een timmer- van de banketbakker verlangd dat de- mansleerling bedroeg toen f 1,50 per ze op zondag precies aan het einde week; dat voor volslagen knechts va- van het diner het dessertgebak be- rieerde van f 6,- tot f 8,- per week; zorgde. Zojuist versgemaakt, welte- dit alles dus bij een zesdaagse werk- verstaan! Het vorenstaande typert de week van 11 uur per dag. toenmalige situatie. Pas in de twintiger jaren van deze eeuw werd voor deze arbeiders de Voor een niet onaanzienlijke vorm vrije zaterdagmiddag (die aanvanke- van werkverschaffing zorgden in lijk aanving om 4 uur) gerealiseerd. Zeist de wasserijen. In 191 1 waren er In het midden van de vijftiger jaren alhier vijf wasserijen met in totaal kwam er voor het eerst drie dagen 200 mensen in dienst, voor het me- doorbetaalde vakantie voor de arbei- rendeel vrouwen. Deze wasserijen be- ders in de bouw. taalden aanvankelijk uurloon, maar 2. Vakbeweging

Het bestuur van de NVV-besturenbond in Zeist in de twintiger jaren. In het midden zit- tend achter de bestuurstafel Bauke van der Meulen, die iti later jaren ook nog voor de PvdA in de raad zetelde.

In de arbeidstijden en werkomstan- ging. In 1979 werd hij mede daarvoor digheden is langzamerhand verbete- onderscheiden met de erepenning van ring gebracht door de opkomst van de gemeente Zeist. de vakbeweging. In 1906 werd het "In het NVV in Zeist zijn de Nederlandsch Verbond van Vakveree- bouw-en de metaalbond altijd het nigingen (NVV) opgericht, in die da- sterkst geweest. Maar als geheel zijn gen zeer nauw verweven met de in Zeist CNV en KAB/NKVl) toch sociaal-democratische beweging. altijd veel sterker geweest dan wij, Ook in Zeist ontstond spoedig een veel zeister arbeiders bleven toch de afdeling van het NVV, die nauw zou confessionele bond trouw. Voor 1940 gaan samenwerken binnen de was er weinig contact tussen NVV "sociaal-democratische familie". enerzijds en CNV en KAB anderzijds. "We werden in Zeist allengs wel de Na 1945 is dat sterk veranderd, zo- grootste vakbeweging als NVV, maar zeer zelfs dat NVV en NKV zijn gefu- een meerderheid onder de arbeiders seerd tot de FNV"2). hebben we in Zeist nooit gehad", zo vertelt Evert van Ee (geboren in 1900), één van de pioniers van de "rode vakbeweging" alhier. HIj sloot zich in 1919 bij het NVV 1) CNV: Christelijk Nationaal Vakverbond KAB: Katholieke Arbeidersbeweging aan en verzette daarna op talloze NKV: Nederlands Katholiek Vakverbond fronten veel werk voor de vakbewe- 2) FNV: Federatie Nederlandse Vakbeweging Evert van Ee herinnert zich niet dat er in specifiek zeister situaties van sctierpe vakbondsstrijd sprake is ge- weest. Wé1 werd het landelijk beeld gevolgd en werden landelijke initiatie- ven bij acties ook te dezer plaatse overgenomen, maar van specifieke strijd in zeister bedrijven is nauwe- lijks sprake geweest. Als vooroorlogs hoogtepunt herin- nert Van Ee zich het bereiken van de eerste volle week doorbetaalde vakail- tie in Zeist, bij de toenmalige Utrechtsche Melk Inrichting aan de Torenlaan. De eerste doorbetaalde vakantieda- gen voor bouwvakarbeiders zouden pas in de vijftiger jaren aanbreken. De grote vakbondsman in de zeister sociaal-democratische familie Everr van Ee, pionier van SDAP, NVV, zou na de tweede wereldoorlog de uit "Voorwaar[s" en "Tot Steun in den afkomstige Bauke van der Strijd" en 0177 zijn grote verdiensten voor Meulen worden. Aangezien hij ook de arDeidersbewegitlg in 1980 otlderschei- een rol in de politiek vervulde komen den inet de erepenning iian de get~ieenfe we later in dit boekje op hem terug. Zeist (Foto NZC - Jos Po~ili~sen) 3. Hoe het begon

"Als allen hun levensgeschiedenis, ziekten en een hoog percentage kin- hun zwaren strijd om het bestaan dersterfte. Tuberculose was in die da- eens konden vertellen, hun aanhou- gen de gevreesde volksziekte, hele ge- dende strijd tegen zorg en ontbering, zinnen werden door "de teering" uit- tegen armoede en ellende, o Me- geroeid. vrouw, Uw hart zou van steen moe- Overal in Europa begon het echter ten zijn om niet te breken". te gisten en werden sociaal- Aldus een fragment uit een brief democratische arbeiderspartijen opge- die Domela Nieuwenhuis schreef aan richt, die het voor de werklieden gin- de jonge koningin Wilhelmina, ter ge- gen opnemen. Een internationaal so- legenheid van haar inhuldiging in cialistisch congres had in 1889 de ar- 1898. beiders overal ter wereld opgeroepen Domela Nieuwenhuis, de eerste lei- om de eerste dag van mei vrijaf te ne- der van de socialistische arbeidersbe- men en te demonstreren voor kortere weging in Nederland - door de arbei- werktijden en betere lecfomstandighe- ders en boeren van het straatarme den. friese district Schoterland zou hij als In Nederland werd aan die oproep eerste "rode" afgevaardigde naar de het eerst gehoor gegeven in Friesland, Tweede Kamer worden gezonden - waar de straatarme landarbeiders had zich geërgerd aan de fraaie ge- trouwe aanhangers waren geworden denkboeken, die ter gelegenheid van van de socialistische voorman Dome- de inhuldiging van de nieuwe konin- la Nieuwenhuis, die de Friezen "Onze gin in 1898 werden uitgegeven. Hij verlosser" noemden. vond dat de koningin moest weten Nieuwenhuis had echter na verloop dat een groot deel van haar volk in van tijd geen vertrouwen meer in de zeer miserabele levensomstandigheden weg van de parlementaire democratie verkeerde. en hij ging de anarchie prediken. Dat Want dat was de realiteit rond de leidde tot een scheuring in de nog eeuwwisseling. Het overgrote deel van jonge sociaal-democratische arbei- het nederlandse proletariaat verkeerde dersbeweging. in ellendige omstandigheden. Werk- Onder leiding van de jonge friese weken van 70 uur of meer, uurlonen advocaat Pieter Jelles Troelstra werd die eerder in ccnten dan in dubbeltjes in 1894 de Sociaal-Democratische Ar- konden worden geteld, vrouwenar- beiders Partij, de SDAP, opgericht, beid, kinderarbeid en geen enkele die wél geloofde dat de toestand voorziening bij ziekte, arbeidsonge- waarin het proletariaat verkeerde schiktheid of ouderdom. Ziek of oud langs de parlementaire weg verbeterd betekende onherroepelijk: uitgesto- kon worden. Daarvoor moest er ech- ten. ter eerst algemeen kiesrecht komen, Nauwelijks waren er onderwijsmo- voor mannen én vrouwen. Als de ar- gelijkheden voor de arbeidersjeugd en beiders maar toegang tot de stembus bij dat alles: erbarmelijke zouden krijgen, zouden zij een enor- woonomstandigheden. Grote gezin- me macht in de Kamers, de Staten en nen in één- of tweekamerwoningen. de Raden kunnen gaan vormen en via Slechte hygiënische toestanden en on- die weg zou dan de positie van de ar- dervoeding leidden bovendien tot veel beiders verbeterd kunnen worden. 4. P. J. Troelstra in Zeist

Uit "De Weekbode" van 3 maart wat op ons de meest pijnlijke indruk 1894 - dit blad uitgegeven door Avis maakte was de samenkomst zelve. was toen dé krant voor Zeist - blijkt Daar stond circa een half uur lang dat Troelstra in het oprichtingsjaar een menigte van menschen, welke vei- van de SDAP al een propagandatocht lig op een duizendtal geschat kan naar Zeist ondernam. Troelstra worden, in de regen met groote aan- woonde toen met zijn gezin in dacht en onder diepe stilte te luisteren . naar een man, die behalve te schelden Hij had een bevoorrechte positie in op de tegenwoordige maatschappelij- de verzekeringsmaatschappij van zijn ke instellingen allerlei ideale toestan- vader verspeeld en met zijn advoca- den schiep, alles afbrak en niets op- tuur kon hij geen droog brood ver- bouwde. Daar stond die groote men- dienen. De zaken die hij bepleitte wa- schenmassa voor de overgroote meer- ren pro-deo zaken voor arbeiders die derheid (de uit Utrecht meegekomen geen cent te missen hadden. Deson- socialisten uitgezonderd) niet socia- danks hielden de arbeiders het gezin listisch gezind en toen Troelstra de Troelstra op de been. politie alhier aanviel en haar verweet "Wij waren er werkelijk beroerd geen plichtsgevoel te kennen, ging er aan toe", zou zijn hoogbejaarde uit de massa geen enkele stem op, zoon Jelle Troelstra in 1977 in een te- maakte niemand zelfs een afkeurend levisieprogramma zeggen, "maar op gebaar om aan de speker te kennen te zaterdagavond werd er vaak een en- geven dat hij onwaarheid sprak" velop in de brievenbus gegooid met Groter nog bleek echter de te- daarin één of twee rijksdaalders, die leurstelling van de redactie van "De de arbeiders van hun karig loon bij- Weekbode" over het feit dat de toe- een hadden geschraapt". hoorders in Zeist zich zo weinig Vanuit Utrecht kwam Troelstra dus Oranjegezind hadden getoond, want: in het voorjaar van 1894 al naar "Daar stond eene menigte van Zeist. De "Weekbode" geeft er ver- menschen voor de overgroote meer- slag van en toont zich zeer ontstemd derheid met hart en ziel gehecht aan over de grote belangstelling die het hunne koninginne, en toen Troelstra bezoek van Troelstra en de zijnen ge- de socialist een poging waagde om kregen had van de Zeistenaren. "De die liefde voor het vorstelijk huis aan Weekbode" van 3 maart 1894 het wankelen te brengen, toen klonk schrijft: 'hem geen donderend "Oranje "Hoewel wij gewaarschuwd hadden Boven" tegen. En deze houding van niet naar de samenkomst toe te gaan het zoo talrijk aanwezig publiek doet begrepen wij dat het aantal nieuws- ons van harte leed", aldus "De gierigen groot moest zijn. Weekbode", die daar nog aan toe- Dit belette ons niet de waarschu- voegt: "Thans zullen Troelstra en de wing te doen. Maar dat niette- zijnen zekerlijk niet nalaten in opge- genstaande het hoogst ongunstige schroefde woorden te spreken van weer en de bijna onbegaanbare toe- overwinningen te Zeist behaald". gangswegen de samenkomst zoo eene Duidelijk is dat "De Weekbode" groote menschenmassa zou trekken dit effect van Troelstra's bezoek aan als het geval was hadden wij niet ver- Zeist betwijfelde. Dat het zaad dat wacht. Ook dit doet ons leed. Maar hij zaaide echter toch in vruchtbare Dirk Jan van Nieuwenhuizen, die in 1907, 1909 en 1911 tevergeefs voor de SDAP aan de raadsverkiezingen meedeed en vervolgens van 1913 tot 1939 voor de SDAP in de zeister raad zetelde, de laatste vier jaar als wethouder van sociale zaken. aarde viel, blijkt uit een vraaggesprek "Ik werd gedreven door het ideaal dat het eerste SDAP-raadslid in Zeist, dat ik belichaamd zag in mr P. J. D. J. van Nieuwenhuizen, ter gele- Troelstra, aan wiens propagandatoch- genheid van zijn 25-jarig raadsjubi- ten door de provincie Utrecht ik mee- leum in 1938 met het Utrechtsch werkte7'. "Volksblad" had: 5. Een schoenmaker die niet bij zijn leest bleef

De genzeenteraad van Zeist op 27 juli 1939 onder voorzitterschap van burgenzeester jhr r?lr M. L. van Holthe tot Echten. Achter de collegetafel van links naar rechts: wethou- der mr F. A. Beunke, get~zeente-secretarisJ. H. A. Moddert?~an,burgemeester Van Holthe tot Echten, wethouder B. Balhuizen en D. J. van Nieuwenlluizen, de eerste SDAP-wethouder in Zeist.

Dirk Jan van Nieuwenhuizen werd ook bosarbeiders, in dienst van de fa- in 1872 in Maarn geboren; kort daar- milie De Beaufort, die landgoederen na verhuisde het gezin naar Auster- bewoonde in Zeist en Maarn en die litz. Zijn vader was los werkman en een groot deel van de grond en de bleef, toen zijn moeder stierf, met zes huizen in Austerlitz in bezit had. jongens achter. Armoede was troef. De verhoudingen in de buurtschap Op I l -jarige leeftijd ging de jonge rond de eeuwwisseling waren feodaal. Dirk Jan naar een schoenmakersbaas, De familie De Beaufort had niet al- waar hij van 'smorgens 5 uur tot leen de grond en de huizen in bezit, 'savonds 10 uur moest werken. Hij maar had ook een grote vinger in de leerde het vak en vestigde zich, door pap in de leiding van het verenigings- de nood gedwongen, als zelfstandig gebouw, de kleuterschool en de kerk. schoenmaker in Austerlitz. In het Austerlitz van rond 1900 was Van Nieuwenhuizen met zijn Austerlitz, een buurtschap in de ge- zelfstandige schoenmakerij de man, meente Zeist, telde rond de eeuwwis- die met vrijwel de gehele bevolking in seling enkele honderden inwoners, aanraking kwam. En daardoor ook vrijwel allemaal arbeiders. Bouwvak- met de nood en de armoede van de arbeiders, maar voor een groot deel bevolking. Schoenmaker Van Nieuwenhuizen lijkse uitkering twee gulden of een was ouderling-diaken van de Her- rijksdaalder worden? Twee gulden vormde Kerk van Austerlitz. Die was wel genoeg meende het meren- kerk, gebouwd op kosten van de fa- deel der kerkbestuurders, meer kon milie De Beaufort, stond sterk onder de kerk niet betalen. haar invloed. Het feit dat kort daarop bleek dat Wie op zondag niet ter kerke was de kerk wel voldoende geld bezat om gegaan kon op maandag - veel de dominee en de ouderlingen een Austerlitzers werkten immers voor de douceurtje te bezorgen deed Van familie De Beaufort - ter verant- Nieuwenhuizen besluiten om zijn woording worden geroepen. functies in de Hervormde Kerk neer Waarschijnlijk daardoor én door te leggen. traditie behoorde de hele austerlitzse bevolking rond de eeuwwisseling Zijn weg naar het democratisch- praktisch tot de Hervormde Kerk, op socialisme van Troelsta - die hij, zo- een aantal rooms-katholieken na: die als reeds gesteld, zeer bewonderde - waren op de vingers van enkele han- werd erdoor bekort. den te tellen. In 1903 werd hij lid van de afde- Binnen de kerkeraad van de Her- ling Zeist van de SDAP, die toen 7 vormde Kerk van Austerlitz kwam leden telde. "Ik herinner mij nog als het rond 1900 tot een merkwaardig de dag van gisteren" - aldus Van incident. Op zekere dag kreeg Van Nieuwenhuizen in een vraaggesprek Nieuwenhuizen kolen thuisgeleverd, met het Utrechtsch "Volksblad" van die hij echter niet besteld had en van 1938 -, "dat ik toetrad als lid van de een leverancier die hem onbekend afdeeling Zeist van de SDAP. Al was was. De leverancier legde echter uit dit groepje klein, er werd met groote dat het gebruikelijk was dat tegelijk toewijding gewerkt aan onze zaak". met de kerk ook de pastorie en de "In 1907 werd mij gevraagd mij huizen van de kerkelijke bestuurders kandidaat te willen stellen voor de ge- van brandstof voor de winter voor- meenteraad. Ik pruttelde tegen en zien werden. Een presentje uit de kas vond dat onze afdeeling nog niet rijp van de kerk! was om aan verkiezingen deel te ne- Enkele dagen tevoren had de ker- men, maar mijn partijgenooten zetten keraad juist uitvoerig beraadslaagd de zaak door en ik werd kandidaat over de hoogte van de armenzorg in gesteld". de komende winter: moest de weke- 6. Driekwart eeuw stembus

De nog kleine afdeling Zeist van de ren de eerste SDAP-burgemeester in SDAP zette dus door en stelde de Nederland gekregen, K. ter Laan jr. austerlitzse schoenmaker Dirk Jan Opmerkelijk is dat de SDAP- van Nieuwenhuizen bij de raadsver- fractie in Zeist al in 1919 voldeed aan kiezingen van 1907 (de raadsleden een eis die de "Rooie Vrouwen" in hadden toen voor 6 jaar zitting; om de zeventiger jaren gingen stellen: één de twee jaar trad éénderde af) voor kwart van de fractie moet bestaan uit het eerst kandidaat. vrouwen.. . Het lukte niet en evenmin in 1909 Over "Rooie Vrouwen" gesproken: en 191 1. Maar in 1913 wel en maakte al in 1900 bestond er in Zeist een af- Van Nieuwenhuizen zijn entree als deling van de Vereniging voor Vrou- eerste sociaal-democratische afgevaar- wenkiesrecht. Tussen 1920 en 1940 digde in de gemeenteraad van Zeist. leidde de Sociaal-Democratische Bij zijn installatie weigerden zijn Vrouwen Studieclub in Zeist een mede-raadsleden hem een hand te ge- bloeiend bestaan, evenals tussen 1945 ven en een jonkheer, al jarenlang en 1975 de afdelingen Zeist van de raadslid, beet hem zeer dubbelzinnig Vrouwenbonden van de PvdA en toe: "Schoenmaker, blijf bij je van de Bestuurdersbond van het leest". NVV. "Dat zal ik wel moeten", ant- woordde Van Nieuwenhuizen, "want De beginjaren van het eerste ik begrijp dat U hier allemaal van SDAP-raadslid van Zeist waren verre Uw geld zit, terwijl ik tijdens deze van gemakkelijk. In de raad, werd de vergadering loon derf (de raad verga- socialist nauwelijks aangekeken. derde toen ook al in de middaguren). Commissies en besturen werden voor Als ik de kost voor vrouw en kinde- SDAP-raadsleden nog niet open- ren verdienen wil, zal ik dus van- gesteld. Met de éénmansfractie tussen avond nog achter mijn schoenma- 1913 en 1919 konden niet of nauwe- kersleest moeten gaan zitten om de lijks initiatieven worden genomen, verloren tijd in te halen. Maar ik zal steun van andere raadsfracties was ook hier in deze raadszaal blijven zit- niet te verwachten. ten om ervoor te vechten dat de ar- beiders die me hier neergezet hebben Met de arbeidspartij op zichzelf betere levensomstandigheden ging het in Zeist intussen goed. Er krijgen". was een hechte band.met het in 1906 Toen in 1919 het algemeen kies- opgerichte NVV en tussen 1915 en recht een feit werd, verwierf de 1927 werd een reeks van culturele- en SDAP vier van de vijftien raadsze- vormende organisaties op sociaal- tels: D. J. van Nieuwenhuizen, G. democratische grondslag opgericht. van den Brink, J. Knipschild en me- Naast de zangvereniging "Kunst na vrouw H. B. Bakhuis-Wolters gingen Arbeid", de toneelvereniging "Tot samen de fractie vormen. Mevrouw Steun in den Strijd", de muziekvere- Bakhuis-Wolters was daarmee de niging "Voorwaarts", de sportvereni- eerste vrouw in de raad van Zeist. Zij ging "Arma" en het Instituut voor was afkomstig uit Zaandam, een ba- Arbeidersontwikkeling kwamen er kermat van de nederlandse sociaal- zeister afdelingen van de Arbeiders democratie. Zaandam had kort tevo- Jeugd Centrale, de Sociaal- De Arbeiders Zangvereniging "Kunst na Arbeid" in 1930

Democratische Vrouwen Studieclub, bouw in Austerlitz, in de volksmond de Arbeiders vereniging voor Lijkver- "het lokaal" geheten. branding, de VARA, de Volkswo- Opvallend is, dat terwijl in Zeist ningbouwvereniging, de Verbruikers- een netwerk van sociaal- coöperatie en de Centrale Arbeiders democratische verenigingen tot stand Verzekeringsbank. kwam, Van Nieuwenhuizen nooit ge- In Austerlitz, dat nog steeds zijn poogd heeft zulke verenigingen in thuishaven was, richtte Van Nieuwen- Austerlitz van de grond te krijgen. huizen in 1906 het Fanfarecorps Hij stond op het standpunt dat de ge- "Erica" op. In de dertiger jaren nam meenschap Austerlitz te klein was om hij ook het initiatief tot het oprichten er specifiek getinte verenigingen op van de Floraliavereniging. Aan de ar- na te houden. In de kleine dorpsge- beiders moest duidelijk gemaakt wor- meenschap mocht het - naar zijn in- den dat zij niet alleen boerekool en zicht - niet tot onderlinge naijver ko- aardappels konden verbouwen, maar men. dat ook bloemen en planten van gro- Naast reeds genoemde verenigingen te waarde waren. richtte Van Nieuwenhuizen ook nog Bij de oprichting en inrichting van het particuliere ziekenfonds "Draagt deze verenigingen werkte Van Nieu- Elkanders Lasten" op, een zieken- wenhuizen wel weer nauw samen met fonds voor de arbeiders, voor wie im- de plaatselijke predikant en met de mers nog geen enkele vorm van ziek- familie De Beaufort, die toch het nut teverzekering bestond. van ontspanning voor de arbeidersbe- volking wel inzag en bereid was aan Allengs kreeg Van Nieuwenhuizen, de financiering van een en ander mee met zijn in de twintiger en dertiger te werken. Ook bewerkstelligde de fa- jaren aan gewicht en invloed winnen- milie De Beaufort in later jaren de de SDAP-fractie, toch meer gehoor verbouwing van het verenigingsge- in de raad. SDAP-ers kregen toegang tot de raadscommissies en tot de maken van een taxi die de gemeente besturen van gemeentelijke instellin- ter beschikking stelde (de gemeente gen. Van Nieuwenhuizen zelf zou ja- Zeist huurde bij voorkomende gele- renlang zitting hebben in de gascom- genheden een automobiel van de fir- missie en in het burgerlijk.arm- ma Broedelet aan de Dorpsstraat). bestuur, de vooroorlogse voorloper Hij was zeker niet de eerste SDAP- van de huidige gemeentelijke sociale wethouder in den lande (in Amster- dienst. dam, , Den Haag, Utrecht, Toen in 1935 de SDAP-fractie tot de noordelijke provincies en de een sterkte van 6 op de 19 raadsleden Zaanstreek had de SDAP reeds lang was gekomen, éénderde van het ge- haar intrede in de college's van bur- heel, gingen de "burgerlijke partijen" gemeester en wethouders gedaan), akkoord met de benoeming van maar toch was het al-dan-niet SDAP-voorman Van Nieuwenhuizen verantwoordelijkheid-nemen in de ge- tot wethouder van sociale zaken. meentebesturen in de SDAP van 1935 Hij ging toen voor het eerst sinds nog lang geen aanvaarde zaak. Alhier zijn intrede in de raad niet meer van wél! De afdeling Zeist van de SDAP, Zeist naar Austerlitz per fiets, maar en ook van het NVV, zag de intrede de 62-jarige SDAP-wethouder kon nu van de eerste sociaal-democratische na late avondvergaderingen gebruik wethouder als een keerpunt. 7. De gemeentepolitiek van de SDAP

Toen de SDAP in 1894 werd opge- genwoordigende lichamen te verkrij- richt, werd al spoedig duidelijk dat gen. deze partij zich sterk zou maken om In 1899 reeds werd op het eerste ook in de gemeenteraden actief op te SDAP-congres in een ge- treden. Men ging ervan uit dat de meenteprogram opgesteld en in 1902 verkiezingen voor de gemeenteraden werd in Zwolle de Vereeniging van voor de jonge partij een prachtige Sociaal-Democratiscl~eRaadsleden kans waren om zich te presenteren. opgericht. Vijf jaar later verschijnt De belangstelling in de SDAP voor liet maandblad "De Gemeente" met de gemeentepolitiek was in de eerste F. M. Wibaut als redacteur. Wibaut plaats ingegeven door zuiver propa- krijgt ook de leiding van het informa- gandistische motieven. tiebureau voor SDAP-raadsleden. Toen er in 1902 in de gemeenteraad SDAP-gemeenteprogrammas, de van door het overlijden publicaties in "De Gemeente" en de van de liberaal Den Hartog een zetel hulp van het informatiebureau van vacant kwam, werd na een spannende Wibaut vormden ook voor de SDAP- verkiezing Henri Polak als eerste raadsfractie in Zeist de grote voe- SDAP-er in de raad gekozen. dingsbodem. De SDAP-raadsfractie Spoedig zou blijken dat op het ter- alhier was immers niet geletterd of rein van de gemeentepolitiek de gesclioold en in dat opzicht bestond SDAP zich snel ontplooide en dat een grote achterstand ten opzichte met haar positie in de gemeenteraden van menig raadslid behorende tot de steeds meer rekening gehouden moest "burgerlijke partijen". worden. Voor plaatselijke problemen en Bij de gemeenteraadsverkiezingen doelstellingen vond de zeister SDAP- van 1907 (de eerste raadsverkiezing fractie, behalve bij de kaderleden van waarbij de SDAP, overigens zonder partij en vakbond, ook een klank- succes, dus ook in Zeist meedoet) bord bij "De Werker", een veertien- kreeg de SDAP in den lande 100 daags gedrukt blad vari de Federatie raadsleden en werden de eerste Zeist van de SDAP dat er typogra- SDAP-wethouders verkozen (hetgeen fisch zeer goed verzorgd uitzag en dat in Zeist dus nog tot 1935 op zich zou behalve voor verspreiding onder de laten wachten). In 1913 zijn het er leden ook diende voor colportage ter ruim 250 en in 1919 telt de partij werving van nieuwe leden. Wie de ruim 1200 raadsleden en 83 wethou- jaargangen van "De Werker" uit de ders (invoering algemeen kiesrecht). jaren '20 en '30 doorleest valt het op De bijzondere interesse van de welke aandacht er reeds is voor euro- SDAP voor de gemeentepolitiek was pese ontwikkelingen, vooral ten aan- ook een gevolg van het feit dat de zien van de volkswoningbouw en de communale wetgeving in ons land werkloosheidsbestrijding in het toen aan de gemeentebesturen een zodani- reeds sociaal-democratisch bestuurde ge ruimte liet, dat nieuwe taken en Wenen en Zweden. werkterreinen konden worden aange- Het voeren van gemeentepolitiek is pakt. Dit maakte het voor de nieuwe, in de SDAP nooit een doel op zich- op hervormingen ingestelde socialisti- zelf geweest, maar altijd een middel sche partij aantrekkelijk om zo'n om op een snellere en meer doelmati- groot mogelijke invloed in de verte- ge wijze een collectivering van de De Arbeiderstoneelverenigir~g "Tot Steun in den Strijd" in de twintiger jaren maatschappij tot stand te brengen. innemen, als de partij in de gemeen- Wibaut schreef over de politiek der teraad geen meerderheid had. Uit- SDAP in de gemeenteraden: "De gangspunt hierbij was de gedachten- sociaal-democratische gemeentepoli- gang dat zonder een meerderheid van tiek onderscheidt zich, afgezien van sociaal-democraten in de gemeente- haar strekking, op meer dan één ge- raad er geen enkele zekerheid bestond bied niet van die van sommige bur- dat er iets gedaan kon worden om de gerlijke partijen of groepen, door een positie van de arbeiders-klasse te ver- scherp verschil in de soort van maat- sterken. regelen. Zij onderscheidt zich veel Het was in 1913 de Federatie meer in de omvang, in de kracht en Amsterdam van de SDAP die besloot in de snelheid waarmee de maatrege- om, onder bepaalde voorwaarden, len worden doorgevoerd. En het is wél aan het gemeentebestuur te gzan geen reformatorisch verraad of be- deelnemen. derf te erkennen dat het niet anders De situatie dat men als partij zelf is. Troelstra zei het bijzonder kern- kon beslissen wel of niet in het colle- achtig op het congres in Leeuwarden, ge van b. en w. te stappen deed zich toen hij opmerkte: Zijn wij sterk in wat betreft de afdeling Zeist van de de gemeente, dan zijn wij voor ge- SDAP niet voor. meentelijke autonomie, maar zijn wij Gedurende de hele twintiger en der- sterk in de Kamer, dan zijn wij erte- tiger jaren van deze eeuw was de gen". SDAP wel bereid om een wethouders- Jarenlang stelde de SDAP zich op zetel te aanvaarden, maar het zou het standpunt dat de partij geen wet- simpelweg tot 1935 duren eer de houderszetels in het college van bur- meerderheid van de niet-socialistische gemeester en wethouders moest gaan partijen in de raad van Zeist bereid was om een wethouder van de SDAP door geïnspireerde gemeentepolitiek te aanvaarden. zich steed opnieuw door pleidooien Hoe werd er door de SDAP - van SDAP-zijde voor verhogingen plaatselijke zowel als landelijk - ei- van de uitkeringen door de gemeente genlij k gestalte gegeven-aan socialisti- aan steuntrekkers, en voor goede so- sche gemeentepolitiek? ciale woningbouw en verbetering van Socialistische gemeentepolitiek, zo arbeidswoningen, door het op-de- placht men kernachtig te formuleren, bres-staan voor volksonderwijs én was politiek gevoerd door SDAP-ers door - en dat was waarschijnlijk wel in de gemeenteraden! een specifiek zeister trekje - het be- Wibaut, de amsterdamse SDAP- pleiten van aanstellen van gemeente- wethouder (bekend geworden om zijn personeel van buiten de protestants- sociale woningbouw; de SDAP- christelijke kring. Het was Van Nieu- Amsterdam ging de verkiezingen in wenhuizen die er in de Raad op wees onder de leuze: "Wie bouwt? Wi- dat er bij de aanstelling van gemeen- baut!) was bereid het iets minder sim- tepersoneel in Zeist een opvallende pel te stellen. "In het algemeen wordt voorkeur bestond voor leden van de onder socialistische gemeentepolitiek "Dolerende Kerk" en dat bv. rooms- verstaan", aldus Wibaut, "het onder- katholieken, vrijzinnigen en buiten- kennen van de behoeften van de in- kerkelijken in Zeist maar slecht aan woners der gemeente en het doorvoe- bod kwamen. ren van die collectieve voorzieningen Inhoudelij k besteedden sociaal- die doelmatiger door het gemeente- democraten bijzonder veel aandacht bestuur dan door particulieren kun- aan de woningbouw in de gemeenten. nen worden tot stand gebracht". Legendarisch zijn op dit punt de In Zeist uitte het voeren van hier- arnsterdamse wethouders Wibaut en

De Arbeidersmuziekvereniging "Voorwaarts" op concours in Vreeswijk in de voftiger jaren. De Miranda geworden, maar zoals sche houding van Troelstra vond de gesteld, was ook voor de zeister Federatie Zeist van de SDAP het SDAP de sociale woningbouw en de raadswerk van het grootste belang en woningverbetering een belangrijk was zij bereid om een wethouder aan punt bij vooral iedere begrotingsbe- het dagelijks bestuur van de gemeente handeling. te leveren. Mede door sociaal-democratische Daar kwam het dus van in 1935, invloed verrees in Zeist in de twinti- na een overwinning bij de raadsver- ger jaren een complex volkswoningen kiezingen, die de SDAP één-derde aan de Minckelerslaan en de Kritzin- van de raadszetels bezorgde. Deze gerlaan, in eigen kring lange tijd "de overwinning werd gevierd bij de mu- woningen van de partij" genoemd. ziektent op het Jacob van Lennep- plein, de "rode muziekanten" van Alhoewel dus het aantal SDAP- "Voorwaarts" en de "rode zangers" raadsleden zich - vooral na 1913 - van "Kunst na Arbeid" lieten de ras uitbreidde en het aantal SDAP- strijdliederen daveren. Van Nieuwen- wethouders na iedere raadsverkiezing huizen en zijn vrouw werden met een toenam, bleef toch de vraag of de met bloemen versierde auto uit SDAP verantwoordelijkheid moest Austerlitz opgehaald. dragen in het dagelijks bestuur van In september 1938 herdacht de Fe- de gemeente in de partij omstreden. deratie Zeist van de SDAP met een Het was vooral Troelstra die er lang demonstratieve optocht door het cen- een tegenstander van bleef. trum en een feestelijke bijeenkomst in In 1920 - de SDA!? bezetten toen "Boschlust" het feit dat het 25 jaar al bijna 100 wethoudersposten in het geleden was dat Van Nieuwenhuizen land, waaronder in de hoofdstad als eerste "rood raadslid" zijn intre- Amsterdam - riep Troelstra zijn par- de had gedaan in de raad van Zeist. tijgenoten aldaar toe: Landelijk partijvoorzitter Koos "Gij hebt meer ontwikkeling en Vorrink hield de jubileumrede. Aan opvoeding noodig, dan ook de SDAP het slot van de receptie zongen de en haar propagandisten u tot nu toe aanwezigen de jubilaris het "Aan de gaven en ik zou sommigen van deze strijders" van Dirk Troelstra toe: propagandisten wel van hun wethou- derszetels willen trappen. "Gij hebt het toverwoord gesproken, Ik voel onze partij steeds meer ge- Dat onze kracht ontwaken deed; handicapt door het beslag dat in de Dat onze kluisters heeft verbroken En onze wapens heeft gesmeed, vorm van wethouders door de burger- "Verenigd U, o proletaren!" lijke maatschappij op haar wordt ge- Dat was het wachtwoord dat ons riep, legd". Dat uit onze ordeloze scharen En zelfs in zijn gedenkschriften Een macht tot heil der mensheid schiep". schreef Troelstra nog: "Ook nu acht ik een waarschuwing niet overbodig Ook in de zitting van de gemeente- tegen het te gemakkelijk aanvaarden raad in september 1938 werd aan- van regentenposten door partijgeno- dacht aan het zilveren raadsjubileum ten die te goeder trouw en bekwame van Van Nieuwenhuizen geschonken. sociaal-democraten zijn, om hun licht Voor zijn stoel stond een groot aldus te zetten onder de korenmaat boeket bloemen en burgemeester jhr van burgerlijke bureaucratie en alle- dr M. L. van Holthe tot Echten dagspolitiek" . wijdde waarderende woorden aan de Ondanks de afwijzende en scepti- zilveren jubilaris. Wat een verschil Het echtpaar Van Nieuwenhuizen-Nijman temidden van bestuurders van SDAP en NVV in september 1938 in Boschlust, bij de openbare viering van het zilveren raadsju- bileun1 van Van Nieuwenhuizen onder het motto "25 jaar rood raadswerk".

met de koele bejegening van het gelegd. Zijn oude strijdmakker Lou- "eerste rode raadslid" bij zijn intrede werse was één van de sprekers en hij in de raad in 1913. besloot zijn herdenkingsrede met de beginregels van het strijdlied "Eens" Bij de raadsverkiezingen van 1939 van Jan Oudegeest: stelde Van Nieuwenhuizen zich niet "Eens kotnt een klare schone dag, meer herkiesbaar als raadslid. Hij Als het volk zijn boeien breekt" had de leeftijd van 65 jaar bereikt en de SDAP-ers van die tijd waren sterk Onder de omstandigheden waaron- gehecht aan het ook inderdaad in de der ze uitgesproken werden - Neder- praktijk-brengen van het pensioen land zuchtte sinds 10 mei 1940 onder waar zo lang voor gevochten was. de duits-fascistische bezetting - wa- Reeds in de winter van 1941 kwam ren dat woorden die diepe indruk Van Nieuwenhuizen - ten gevolge maakten. van een in de oorlogstijd verwaar- Nog in hetzelfde jaar werd ter na- loosde longontsteking - te overlijden. gedachtenis aan D. J. van Nieuwen- De bitterste periode van de tweede huizen een bank met gedenksteen ge- wereldoorlog en de vervolging van plaatst op het Dorpsplein van Auster- vooraanstaande sociaal-democraten lits. In 1979 is deze bank, met ge- zijn hem hierdoor bespaard gebleven. restaureerde steen, verplaatst naar de Onder het toeziend oog van de nieuwe muziekkoepel van de Fanfare duitse bezetters - die een soort de- "Erica" aan het Dorpsplein. In 1959 monstratie vreesden - werd hij, bege- werd een nieuw aangelegde weg in leid door vele honderden, op de klei- Austerlitz de D. J. van Nieuwenhui- ne dodenakker van Austerlitz te ruste zenweg gedoopt. 8. Vorming en ontwikkeling

In de sociaal-democratische arbei- school officieel afgelopen was de dersbeweging heeft altijd het besef school verlaten. Het schoolhoofd geheerst dat men niet alleen moest stemde daar genadig in toe, maar ik streven naar directe, tastbare lotsver- kreeg toen geen getuigschrift, hoewel betering voor de arbeiders, zoals ik toch alle klassen vlot doorlopen meer loon, betere sociale voorzienin- had en nooit was blijven zitten. Dat gen en woonomstandigheden, maar ik, omdat ik noodzakelijkerwijs dat er ook gewerkt moest worden aan moest gaan werken (op l l-jarige leef- een betere scholing en vorming van tijd) geen getuigschrift kreeg heeft me de arbeiders, vaak plechtstatig aange- altijd dwars gezeten", aldus een ge- merkt als "de culturele verheffing" beurtenis, die zich afgespeeld heeft in van de arbeidersklasse. 1919. De meeste arbeiders hadden im- Van tien jaar eerder, 1909, stamt mers alleen maar onderwijs genoten het verhaal van een jongen, wiens tot en met de lagere school en zelfs moeder de kachels stookte en die in die werd nog wel eens voortijdig ver- de avonduren nog voor het aansteken laten omdat er op dat ogenblik een en uitmaken van de olielantaarns werkkring was gevonden en het gaan- moest zorgen. De kinderen moesten werken en geld thuisbrengen belang- hun moeder, die weduwe was, vaak rijker gevonden werd dan het afma- al op jonge leeftijd bij deze taken ter- ken van de school. zijde staan. "Mijn moeder had een dienstje "En als we dan op school kwamen voor me gevonden en om dat te krij- zaten we eenvoudigweg te slapen, gen moest ik twee weken voordat de want je was óf heel vroeg op geweest

Het bestuur van de Arbeiderszangvereniging "Kunst na Arbeid" bij het diamanten ju- bileum in 1974. V.l.n.r. de trouwe steunpilaren van het koor: Gijsen, mevrouw Koster, mevrouw Prent, Steenbergerz er1 nzevrouw Vreeswijk (Foto NZC - Hanneke Kortlandt) en had al een stuk werk verricht, óf zongen op l-mei-bijeenkomsten en je was heel Iaat naar bed gegaan. En verkiezingsavonden. omdat je dan op school zat te slapen, Dé componist van socialistische omdat je slaap tekort gekomen was, strijdliederen was Otto de Nobel, die kreeg je van de meester nog slaag onder andere de melodie van het nog toe". steeds bekende "Morgenrood" com- poneerde. Soms ook werden er strijd- Ontwikkeling en scholing van de liederen gemaakt voor één specifiek arbeiders waren gewenst, vonden zo- doel, zoals de "Achturen-mars" om wel SDAP als NVV. Dat doel werd de strijd voor de achturige werkdag na de eeuwwisseling op velerlei wijze te begeleiden en het "Planlied" om gediend. Er werden, óf op initiatief het in de dertiger jaren gelanceerde van partij en vakbeweging óf met een "Plan van de Arbeid" tegen de wer- sterke stin~ulansvanuit deze kringen, kloosheid te ondersteunen. vele organisaties en verenigingen op- Aanvankelijk werden de concerten gericht om dit doel te bereiken. van "Kunst na Arbeid" in "De Nieu- Tussen 1900 en 1940 werd Neder- we Sociëteit" aan de Donkerelaan ge- land overspoeld door een net van geven, in later jaren in "Boschlust". arbeiders-, zang-, muziek- en toneel- Openluchtconcerten vonden vaak verenigingen. Door middel daarvan plaats in de muziektent op het Jacob werd de culturele ontplooiing van de van Lennepplein. arbeiders naderbij gebracht, maar Van lieverlede werden de strijdlie- door deze verenigingen op de eigen deren na 1945 op de achtergrond ge- bijeenkomsten op te laten treden kre- drongen. De arbeiderszangvereniging gen ze ook een sterke propagandisti- ging oratoria zingen. De uitvoering sche en wervende waarde. ter gelegenheid van het gouden jubi- Op landelijk vlak is de amsterdam- leum werd zelfs in de Sionskerk gege- se arbeiderszangvereniging "De Stem ven. des Volks", vele tientallen jaren ge- Gedurende een lange reeks van ja- leid door eerst vader en daarna zoon ren heeft "Kunst na Arbeid" een kin- Anton Krelage, ongetwijfeld het be- derkoor gehad, "De kleine Kunst". kendst geworden. Met dit jeugdkoor werden jaarlijks Ook de utrechtenaar Hendrik Al- kinderoperettes opgevoerd in "Bosch- tink, in Zeist lange tijd dirigent van lust". Mevrouw Rie Smit-Kok was het Koninklijk Zeister Harmonie Mu- jarenlang de stuwende kracht achter ziekgezelschap, is bekend geworden deze activiteit, zoals de van origine als dirigent van "De Stem des Volks" amsterdamse mevrouw Rie Prent-van in Utrecht en Rotterdam. Met het Eerde het koor door menige moeilijke rotterdamse koor voerde hij reeds in na-oorlogse periode heengeholpen de dertiger jaren Berlioz' "Damnati- heeft. on de Faust" uit, een grote inspan- Het kon niet uitblijven, ook op to- ning en prestatie. neelgebied kregen de sociaal- In 1915 werd in Zeist de gemengde democratische arbeiders hun eigen arbeiderszangvereniging "Kunst na vereniging. Op initiatief van de heer Arbeid" opgericht. Bekende vooroor- A. M. Huisken werd in 1919 de ar- logse dirigenten van dit koor waren beiderstoneelvereniging "Tot steun in onder andere G. Koertse en J. Col- den Strijd" opgericht. In deze naam jée. Het repertoire van het koor zat het hele wezen van de vereniging bestond vóór 1940 grotendeels uit al besloten. strijdliederen, die vooral werden ge- Voor de Tweede Wereldoorlog Het Arbeiderskinderkoor "De Kleine Kunst" bij een jeugdoperette-opvoering in 1958. Rechts tnevrouw Rie Smit, één van de steunpilaren van het kinderkoor. bleek vooral Herman Heijermans een sterker behoefte werd gevoeld ter be- grote leverancier van repertoire. In geleiding van manifestaties en op- 1935 voerde "Tot Steun" zijn "Scha- tochten. kels" op en in 1938 "Op hoop van Tot 1921 was de praktijk dat de zegen" met in de rol van Kniertje SDAP- en NVV-gezinde leden van de mevrouw Rijkje van Lunteren, die reeds bestaande zeister muziekvereni- voor het zeister arbeiderstoneel was gingen (KZHM, Erica, OBK) geza- hetgeen Esther de Boer-van Rijk op menlijk een "Zeister Muziekkapel" nationaal niveau betekende. vormden om bijvoorbeeld de optocht In 1952 behaalde het zeister arbei- op de le mei te begeleiden. derstoneel bij provinciale wedstrijden Het NVV nam dus in 1921 het ini- een prijs met de opvoering van "Thé- tiatief tot de oprichting van "Voor- rèse Raquin" van Emile Zola. waarts". Mensen als J. Knipschild, In het midden van de vijftiger ja- G. Buitenhuis en G. van Delft zetten ren werd de toeloop voor de presta- zich daar enorm voor in. ties van "Tot Steun" zó groot dat Aan manifestaties ter ere van het van ieder stuk twee voorstellingen koningshuis werd door "Voorwaarts" moesten worden gegeven, meestal dan tot 1940 niet deelgenomen, de SDAP op zaterdag- en zondagavond. Dat stelde zich immers op republikeins was ook het geval met "Eva Bon- standpunt. Op bevrijdingsdag 1945 heur" van Heijermans in 1955. werd door "Voorwaarts" voor het De arbeidersmuziekvereniging eerst het Wilhelmus gespeeld. "Voorwaarts" was in 1921 de derde In het zestig-jarig bestaan van loot aan de culturele stam van de ar- "Voorwaarts" heeft dirigent H. van beidersbeweging. Het initiatief tot de Rossum het korps 35 jaar geleid. Hij oprichting van een eigen muziekvere- bracht de vereniging vooral in de vijf- niging ging uit van de zeister afdeling tiger en zestiger jaren tot grote suc- van het NVV, omdat daaraan steeds cessen op concoursen. Het echtpaar Buitenhuis-Bovetzkarnp (oprichters van de Arbeiders Muziekvereniging "Voorivaarts") wordt voor de wonirig aan de Minckelerslaan (woningen van de Arbei- derswoningbouwverenigit?g) gehuldigd door "Voorwaarts" bij het 40-jarig huwelijksju- bileurn kort rza de bevrijding.

In 1927 werd in Zeist een afdeling letterlijk - de rode broek aan. van de Nederlandsche Arbeiders Het zijn in de eerste plaats de heer Sportbond opgericht, ARMA (Arbei- en mevrouw Van Santen-Helder ge- dersmassasport). Een gymnastiek-, weest die de vereniging opgericht en handbal- en zwemvereniging met - grootgemaakt hebben.

Het handbalteam van "ARMA" in de vijftiger jaren

28 In 1930 kwam het tot de oprichting van het stuk "Allerzielen" van van een afdeling Zeist van het Insti- Heijermans was - op zijn zachts ge- tuut voor Arbeiders Ontwikkeling, zegd - nogal anti-katholiek. De "Fi- dat in de wandeling binnen partij en gi"-directie verbood de opvoering vakbeweging al gauw aangeduid werd van het stuk in haar zaal. als "het Instituut". "De Werker", het eigen ledenblad Landelijk was dit Instituut in het van de Federatie Zeist van de SDAP leven geroepen door de hoofdbestu- hekelde dit verbod toen door te ren van SDAP en NVV. Men had schrijven: hier niet alleen de scholing en vor- Tot slot ben ik tot de conclusie gekonzen ming van de arbeiders op zichzelf En heb verder uit goede bron vernomen mee op het oog, maar men wilde Dat behalve de N. V. F~gi hiermee ook meer kader kweken, dat Met de Directie bestaat in de besturen van partij en vakbewe- Uil totieelcritici ging een rol kon spelen. Zowel de Uit de Kozenstraat. SDAP als het NVV hadden tussen 1910 en 1930 een nogal spectaculaire Behalve met onderwijscursussen en groei doorgemaakt en de groei van culturele avonden hield "het Insti- het aantal plaatselijke afdelingen en tuut" zich ook bezig met reizen. In de uitbouw van de activiteiten maak- 1924 was de Nederlandsche Arbeiders ten het opkweken van nieuw kader Reisvereniging opgericht en deze vere- noodzakelijk. En daarin moest "het niging sloot zich na een aantal jaren Instituut" voorzien. bij "het Instituut" aan. Er werden Bij de oprichting van de zeister af- toen al reizen georganiseerd naar Na- deling van "het Instituut" werd me- tuurvriendenhuizen in Duitsland, vrouw Jeanne van den Ham de eerste Oostenrijk en Zwitserland. Maar ook voorzitter. Bij de oprichting kon men in eigen land kwamen deze huizen 500 leden inschrijven. Met Jeanne van de grond, zoals "Het krikken- van den Ham waren de bestuursleden haar" in Twente. J. Westerveld, W. de Jonge en K. "Het Instituut" werd in Zeist na Zijlstra de mensen van het eerste uur. 1945 voortgezet als onderdeel van het Behalve onderwijscursussen van ve- landelijke NIVON-werk, het Neder- lerlei aard en soort, waarvoor een landsch Instituut voor Volksontwikke- grote interesse bestond, organiseerde ling en Natuurvriendenwerk. De na- "het Instituut" ook schouwburg- druk kwam sterk te liggen op het na- avonden in de grote zaal van "Figi". tuurvriendenwerk, met een keten van Tegen betaling van een contributie vakantiehuizen in binnen- en buiten- kon men dan ca vijf avonden per land. winter naar een culturele uitvoering, In de twintiger en dertiger jaren be- meestal toneel. Het ging hierbij dan schikten SDAP en NVV over een le- om uitvoeringen van beroepsgezel- venskrachtige jeugdorganisatie, de schappen, waarbij dus echt "de gro- Arbeiders Jeugd Centrale (AJC). Ook ten van het toneel" door de leden Zeist kende een bloeiende afdeling van "het Instituut" met eigen ogen met enige honderden leden. De bij- gezien konden worden. eenkomsten van de zeister AJC von- Om een opvoering van een stuk den plaats in "De Nieuwe Sociëteit" van Herman Heijermans is nog een aan de Donkerelaan. De nadruk bij conflict onstaan met de directie van de AJC lag op vorming en recreatie. schouwburgzaal "Figi". Die directie Zo werden er gezamenlijk toneelstuk- was rooms-katholiek en de strekking ken ingestudeerd, maar werden er De "Voorwaarts-kapel" op de legendarische "Paasheuvel", het AJC-honk in Vierhou- ten, bij een manifestatie in 1952. ook - bij voorkeur op zondagmorgen deling van de VARA, de Vereniging - natuurwandelingen gemaakt onder van Arbeiders Radio Amateurs, ge- andere naar "De Stomperd", een na- kend. tuurgebied bij Soest. Volksdansen en Tussen 1900 en 1940 maakten de samenzang waren "in" bij de socia- sociaal-democratische culturele orga- listische jeugdorganisatie; roken en nisaties achtereenvolgens gebruik van alcohol waren taboe. Sober leven en "De Nieuwe Sociëtet" aan de Donke- aandacht voor de natuur, daarbij relaan, "Boschlust" aan de Boslaan bouwend aan de ideale maatschappij en "Figi" aan Het Rond. Aan het die komen moest, stond centraal. eind van de vijftiger jaren werd het Bekende AJC-leiders in Zeist waren initiatief genomen tot de stichting van J. van Dijk, L. van der Lee en W. "Het Volksgebouw" aan de Mincke- Dieterich. lerslaan, dat sindsdien de thuishaven Sinds 1925 heeft Zeist ook een af- is van de arbeidersverenigingen. 9. De ontwikkeling na 1945

Deze schets heeft het zwaartepunt derspartij zou met de PvdA worden gelegd op de periode tussen 1900 en verlaten, het in de SDAP altijd sterk 1940. Dat was immers de periode aanwezig geweest zijnde anti- waarin de georganiseerde sociaal- klerikalisme zou worden afgezworen. democratische arbeidersbeweging van Verwacht of gehoopt werd, of bei- de grond en tot opbloei kwam. de, dat grote stromen arbeiders die De Tweede Wereldoorlog vormt tot 1940 de confessionele partijen een duidelijk breukvlak met de perio- trouw waren gebleven massaal naar de daarvoor. Ten eerste zou, door de PvdA zouden kornen. snelle sociale veranderingen, de posi- De vorming van de PvdA, die in tie van de arbeiders zich na 1945 in- 1946 ook in Zeist van de grond grijpend wijzigen en ten tweede ver- kwam, leidde tot een breuk in de anderde de aard en de structuur van sociaal-democratische arbeidersbewe- de arbeidersbeweging zelf sterk na ging. 1945. Voor een niet onaanzienlijk deel Zoals bekend hief de SDAP zich in van de vooroorlogse SDAP-aanhang 1946 vrijwillig op, om samen met een bleek de stap naar een nieuwe op een groot deel van de Vrijzinnig Demo- wat andere leest geschoeide PvdA on- cratische Bond, de kleine pacifistische verteerbaar. Onder leiding van J. C. CDU en een aantal vooruitstrevende Louwerse, die vóór 1940 voor de figuren uit R.K.- en C.H.U.-kring de SDAP in de raad gezeten had, vorm- Partij van de Arbeid te gaan vormen. de zich de groepering. "Oude "Doorbraak" zo luidde het nieuwe SDAP". Bij de eerste na-oorlogse wachtwoord. raadsverkiezingen in 1946 haalde deze Het kader van de exclusieve arbei- groepering één zetel en Louwerse

Het bestuur van de Arbeidermuziekvereniging "Voorwaarts" in de zestiger jaren. Ge- heel links dirigent H. van Rossurn, die erg veel voor het korps betekend heeft.

3 1 kwam in de raad. Langer dan één van der Meulen een fanatiek drank- raadsperiode heeft deze groepering bestrijder. "Naast de rode de blauwe het echter niet gered, van lieverlee vaan" was voor hem een vanzelfspre- sloten toch vrijwel alle oude SDAP- kendheid. ers zich bij de PvdA aan. Legendarisch is geworden dat Bau- Plaatselijk bleef de PvdA-afdeling ke van der Meulen op vakbondsfeest- in zeer sterke mate gedragen door het avonden het schenken van sterke voormalige SDAP-kader. drank verbood. In de vijftiger jaren Er zijn zeker voorbeelden te noe- leidde dit tot een demonstratie van men van individuele personen, die zijn eigen leden. In "Boschlust" werd vanuit een andere levensrichting na een feestavond van de NVV- 1946 de stap naar de PvdA gezet heb- bouwarbeidersbond gehoudeii. Onder ben en in die partij een vooraanstaan- de PvdA- en NVV-leden waren er in de rol gingen spelen. die tijd nog maar weinig geheelont- De na-oorlogse wethouders voor de houders over; de bouwvakkers had- PvdA W. Schmidt en H. Methorst den op de feestavond van hun bond waren afkomstig uit vrijzinnig-demo- best zin in een biertje of een borrel- cratische sfeer en de na-oorlogse tje. Maar Van der Meulen had de lei- PvdA-burgemeesters mr A. P. Kort- ding van "Boschlust" opgedragen het hals Altes en mr dr A. A. H. Stolk bij koffie en frisdrank te laten. Dat waren ook PvdA-ers die niet direct schoot de vakbondsleden in het ver- uit de vooroorlogse SDAP-sfeer kwa- keerde keelgat, maar ze wilden dit men. hun voorzitter, die ze wel een warm Maar het leeuwendeel van het hart toedroegen, op een vriendelijke plaatselijk kader bleef toch gevormd manier duidelijk maken. Er kwam ie- door de oude SDAP-ers. mand op het idee om een glas melk te Ook met de vakbeweging en de cul- bestellen en plotseling deed iedereen turele verenigingen werden voorals- dat. Toen voorzitter Van der Meulen nog de oude banden hersteld. het podium betrad hief de hele zaal Weliswaar werd de vooroorlogse si- een glas melk omhoog en werd er tuatie waarin SDAP en NVV een massaal geroepen: "Bauke, "gezamenlijke raad van overleg" proost! "... vormden op landelijk vlak niet her- steld, maar duidelijk was wel dat er De sociaal-democratische culturele vooral op plaatselijk niveau vele ver- verenigingen keerden na 1945 voor- bindingen liepen van PvdA naar alsnog allemaal terug. Geheel in het NVV in het persoonlijke vlak. oude spoor werden ook na 1945 Tot aan 1970 bleef het een traditie l-mei-vieringen op touw gezet door dat er één zetel in de raadsfractie ge- PvdA, NVV en verwante culturele reserveerd werd voor een kandidaat verenigingen samen. Tot aan het eind die werd voorgedragen door de NVV- van de jaren '60 bleef deze gezamen- bestuurdersbond. Jarenlang werd de- lijke opzet gehandhaafd, daarna be- ze zetel na 1945 in de zeister PvdA- gon de l-mei-viering te verwateren. raadsfractie bezet door Bauke van Dat de l-mei-vieringen van "de he- der Meulen. le beweging" aan het slot van de Van der Meulen was afkomstig uit zestiger jaren aan het eind van hun het friese Bergum, waar hij de ar- latijn waren, was een signaal dat de moede onder de friese landarbeiders verwatering in de hele sociaal- met eigen ogen gezien had. Naast een democratische beweging eigenlij k wel gedreven vakbondsman was Bauke een beetje aangaf. Het was immers ook de tijd waarin het partijdagblad en trok zich terug op Rotterdam. "Het Vrije Volk" ten onder ging. Ook de positie van de VARA in "Het Vrije Volk", de na-oorlogse Zeist brokkelde na 1970 af. De opvolger van het vooroorlogse "Dag- zelfstandige VARA-afdeling Zeist blad voor de arbeiderspartij Het werd opgeheven en ging op in de af- Volk" was in 1956 nog de grootste deling Heuvelrug. krant van Nederland met een oplage Midden in de jaren '70 namen de van ruim 300.000 exemplaren per muziekvereniging "Voorwaarts" en dag. In die gloriedagen telde het dag- de toneelvereniging "Tot Steun in den blad ca 3500 abonnee's in Zeist, ge- Strijd" afscheid van het predikaat lijk aan het abonneetal op de VARA- "arbeidersvereniging". Beide werden gids. Beide bladen werden bij de Ar- het neutrale verenigingen. beiderspers in Amsterdam gedrukt en Ook de sportvereniging "Arma" is door één bezorger gebracht en afgere- steeds sterker de nadruk gaan leggen kend. op haar neutrale karakter. Die bezorger bracht dan ook nog Bij het binnengaan van de jaren de boekenserie van de Arbeiderspers, '80 kon worden geconstateerd dat de alsmede de "Naar het licht"- specifieke partijkrant verdwenen was, kalender, uitgegeven door de Algeme- dat nog slechts een minderheid van ne Nederlandse Grafische Bond. NVV-leden en PvdA-kiezers gelijktij- Met de val van de Arbeiderspers dig VARA-lid was en dat de meeste was dit alles voorbij. "Het Vrije arbeidersverenigingen een neutraal Volk" verdween als landelijk dagblad karakter hadden aangenomen. 10. De PvdA in de zeis :er gemeente politiek

Werd voor de Partij van de Ar- naarstalent bleef niet onopgemerkt en beid, die veel hoop had gevestigd op in 1935 kwam hij op een verkiesbare de "doorbraakgedachte" bij de eerste plaats voor de raad op de SDAP-lijst. landelijke verkiezingen van na de Het was de verkiezing waarbij de oorlog de uitslag een teleurstelling zeister SDAP, voor de laatste maal (deze partij haalde landelijk 28% van onder het lijsttrekkerschap van Van de stemmen, terwijl er over een meer- Nieuwenhuizen, het hoogste resultaat derheid gespeculeerd was), ook plaat- ooit behaald boekte, zes van de 19 selijk bleef zij beneden de verwach- raadszetels. Onder die 6 was Scheps, tingen: zelfs ónder het resultaat van die tot 1970 lid van de raad van de SDAP van voor de oorlog. Zeist zou blijven. De afsplitsing van de "Oude SDAP" die één raadszetel verwierf en de grote sympathie die er direct na de oorlog voor de CPN bestond, waren hier debet aan. De PvdA bleef zelfs na de eerste na-oorlogse raadsverkiezingen buiten het college. De partij was met 8 van de 29 raadszetels de grootste gewor- den en meende, mede vanuit de "ver- nieuwingsgedachte" aanspraak te kunnen maken op twee van de vier wethouderszetels. De andere partijen (AR, CHU, KVP en SGP hadden ge- zamenlijk de meerderheid behouden) gingen hiermee echter niet akkoord. Toen in Zeist echter in 1948 een burgemeester van PvdA-huize werd benoemd (mr A. P. Korthals Altes) en er bovendien een wethoudersvaca- ture ontstond, bleek de PvdA echter wel bereid die wethouderspost te gaan bezetten, omdat men zich met één wethouder plus de PvdA- burgemeester voldoende in het college vertegenwoordigd achtte. Die PvdA- wethouder werd in 1948 W. Schmidt, die tot 1962 wethouder en loco- burgemeester blijven en al die jaren de portefeuille van financiën beheren J. H. Scheps, raadslid voor SDAP en zou. PvdA van I935 tot I970 en wethouder in De dominerende figuur in de I945 en van 1966-1970, sprekend tijdens zeister PvdA was tussen 1945 en 1970 begrotingsdebatten in de zeister raad. Op J. H. Scheps. Scheps begon in de ja- de achtergrond het PvdA-raadslid J. H. ren '30 een rol te spelen in de zeister Steenhuizen (Fofo NZC - Hanneke Kort- gemeentepolitiek. Zijn enorm rede- landt) Scheps zou vooral bekend worden houderschap te Zeist geroepen. Hij door zijn onverzettelijke houding je- werd wethouder van volkshuisvesting, gens de duitse bezetter. Vanuit zijn onderwijs en cultuur en tevens loco- huis in Den Dolder bleef hij geduren- burgemeester. de de hele oorlog illegale brochures In 1970 was Scheps mede oorzaak publiceren die opriepen tot verzet en van een scheuring in de PvdA- van geen compromis met de bezetter afdeling Zeist. Hij had scherpe be- wilden weten. Scheps moest onder- denkingen tegen een door de meer- duiken. Hij zat ook nog een tijdje ge- derheid van de partij aanvaarde vangen in het concentratiekamp koers, dat bij de raadsverkiezingen in Amersfoort, waar hij befaamd werd "PAKI-verband" met PSP en PPR o111 de wijze waarop hij zijn mede- zou worden samengegaan op één lijst gevangenen "uit de put" praatte. en met één program. Hij betwijfelde Na de bevrijding werd hij lid van het democratisch gehalte van PSP en de noodgemeenteraad voor de SDAP PPR en verzette zich tegen de verwa- en wethouder in het voorlopige colle- tering van "democratisch- ge. In 1946 werd hij raadslid voor de socialistisch" tot progressief. Hij wei- PvdA. Hij werd echter geen wethou- gerde nog langer kandidaat te staan der meer, hij was intussen lid van de voor de PvdA en zijn houding was Tweede Kamer geworden. mede oorzaak van de oprichting van Tijdens zijn langdurig raadslid- een afdeling van DS'70 in Zeist. Hij maatschap in Zeist was Scheps dus bleef echter in de PvdA. een lange reeks van jaren geen wet- Begin september 1970 verliet houder en geen fractieleider. En toch Scheps zijn wethouderskamer aan kan achteraf geconcludeerd worden Het Rond na 35 jaar een prominente dat hij tijdens die periode de man rol in de zeister gemeentepolitiek was die een sterk stempel zette op de gespeeld te hebben. gemeentepolitiek van de PvdA. In 1966 werd Scheps, 66 jaar oud en net kamerlid-af, weer tot het wet- 1) PAK: Progressief akkoord 11. Over het hoogtepunt heen

De na-oorlogse Partij van de Ar- raadszetels en van die 6 beschikbare beid kon in de zeister raad de positie, zetels werden er vier door PvdA- welke de SDAP-fractie in 1935 vero- leden bezet. verd had, - die van grootste groepe- Ondanks die scherpe terugval in ring in de raad - tot 1970 handha- stemmen- en zeteltal kreeg het PAK ven. echter toch een wethouderszetel in het Slechts éénmaal echter evenaarde college en alhoewel die PAK-zetel be- de PvdA op gemeentelijk vlak het zet ging worden door de PSP-er Ed stemmcntal van de SDAP in 1935. In van Tellingen zou hiermee toch weer dit jaar veroverde de SDAP 6 van de een periode van grote bestuursinvloed 19 raadszetels, in 1962 bezette de voor de PvdA aanbreken. PvdA 10 van de 3 1 raadszetels. Wethouder Van Tellirigen zou al Alhoewel de PvdA nog tot aan de spoedig de PSP verlaten en zich bij raadsverkiezingen van 1970 de groot- de PvdA aansluiten, voor welke par- ste fractie zou blijven vormen, nam tij hij bij de raadsverkiezingen van haar getalsterkte vervolgens gestadig 1974 en 1978 lijsttrekker werd. af. Dat vond mede zijn oorzaak in Bij de raadsverkiezingen van 1974 het feit dat in de "linker-flank" van ging de PvdA niet opnieuw een PAK- de raad weer meer partijen, dus meer verband aan, maar trad opnieuw al- concurrenten, opdoken. leen de verkiezingen in. Onder leiding Zo verwierf de PSP in de zestiger jaren een raadszetel in de persoon van Frits Kat, en maakten bij de aan- vang van de jaren '70 de PPR en D'66 hun opwachting in de raad. DS'70 scheurde zich in 1970 van de PvdA af. Die scheuring vond zijn oorzaak in het feit dat de meerder- heid van de PvdA-ledenvergadering akkoord ging met een verregaand sa- menwerkingsverband met PPR en PSP bij de raadsverkiezingen van 1970. De tegenstelling "actiepartij"/"bestuurderspartij", die in de sociaal-democratie veel va- ker een rol gespeeld heeft en nog wel speelt, stak toen de kop op. Een deel van de PvdA-achterban, onder aan- voering van Scheps, had met name te weinig vertrouwen in de democrati- sche gezindheid van PSP en PPR. De meerderheid van de PvdA- ledenvergadering zette het "PAK- samengaan" toch door. Het werd Drs Ed van Tellingen, wethouder voor de géén succes, het Progressieve Ak- PvdA in Zeist van J970 tot 1980 (Foto koord behaalde slechts 6 van de 31 NZCI van wethouder Van Tellingen, die in worden opgemerkt dat men sinds 1970 de portefeuille van onderwijs, 1966 de "linkse stemmen" met ande- cultuur en volkshuisvesting van re partijen (D'66, DS'70, PPR, PSP) Scheps had overgenomen, verwierf de heeft moeten delen. PvdA 8 van de 31 raadszetels. In Opmerkelijk is echter dat het totaal 1978 werden 8 van de 33 raadszetels aantal uitgebrachte stemmen op de veroverd. linkse partijen in Zeist nooit één- Zoals D. J. van Nieuwenhuizen de derde van het totaal overschreden man was die het gezicht van de heeft, ongeveer evenveel als de SDAP zeister sociaal-democratie van 1913 in 1935 in haar eentje behaalde. tot 1939 in de raad bepaalde, en zoals Daar staat tegenover dat het stem- J. H. Scheps dat deed in de periode menaantal van de drie confessionele 1939-1970, zo is Ed van Tellingen de partijen gedaald is van ruim 50% in man geweest die de zeister sociaal- 1935 tot minder dan 35% nu. Het is democratie onbetwistbaar leidde in de duidelijk dat het niet "links" geweest periode 1970-1980. Hij trad tussen- is dat in Zeist van de deconfessionali- tijds af toen hij in 1980 tot burge- sering geprofiteerd heeft, maar wel de meester van Oud-Beijerland in de liberalen, die hun stemmenaandeel Hoekse Waard benoemd werd. zagen stijgen van 15% in 1935 tot Daarmee brak voor de zeister 35% nu. sociaal-democratie voor de derde maal sinds 1935 een korte "wethou- De driekwart-eeuw overziende, derloze" periode aan. waarover deze publicatie heeft willen De opvolger van Van Tellingen, handelen, kan het niet anders of de mevrouw Verspaget, raakte namelijk conclusie ligt voor de hand dat de po- kort na haar optreden in conflict met sitie van de arbeiders een enorme ver- de meerderheid van de raad over de betering heeft ondergaan. Dat is op. vraag hoe minderheidsstandpunten het terrein van de regulering van de dienen te worden uitgedragen. De arbeidstijd en de sociale voorzienin- PvdA besloot toen in de oppositie te gen voor het merendeel op landsni- gaan, maar gaf bij de raadsverkiezin- veau geregeld. gen van 1982 te kennen weer in het En het is zeker niet louter aan college te willen terugkeren. Deze sociaal-democratische invloed te dan- partij verwierf bij de raadsverkiezin- ken geweest, integendeel. De sociaal- gen van 1982 6 van de 33 zetels. democratie heeft immers nooit een Wie de stemmenverhoudingen in de meerderheidspositie bekleed. Perso- zeister raad sinds driekwart-eeuw nen en organisaties in de sociaal- overziet, kan tot opmerkelijke con- democratische beweging hebben zich clusies komen. echter wel uitermate ingezet voor de De invloed van de sociaal- lotsverbetering van de werkende klas- democraten heeft tussen 1900 en 1935 se en wel mag worden aangenomen een constant stijgende lijn laten zien: dat zij de richtng mee hebben van 5% tot ruim 30% van het kie- gestuwd. zersvolk. Tussen 1935 en 1966 is de sociaal-democratische aanhang vrij Driekwart eeuw nadat de socia- stabiel gebleven (tussen 25% en listen zich aandienden bij de gemeen- 30%), maar na 1966 is die aanhang telijke stembus is het gezicht van teruggevallen tot minder dan 20% Zeist drastisch veranderd. Alleen al van de stemmen bij de raadsverkie- op woninggebied heeft zich een enor- zingen van 1982. Daarover kan nog me ontwikkeling voorgedaan. ~n-~uisterhof-~ie~gëñ-,die van 1946 tot 1970 het PvdA-gezicht in de zeister raad sterk ttzedebepaalde. Naast haar het PvdA-raadslid Hans Kartman (Foto NZC - Hatineke Kortlandt)

Zeist telt nu 60.000 inwoners en heeft? Het woningbestand is in de na- heeft daarvoor ruim 20.000 wooneen- oorlogse jaren verdubbeld. heden beschikbaar. Van deze 20.000 Neen, de woningnood is gebleven woningen behoren er meer dan omdat de ontwikkeling zó is geweest 10.000, ruim de helft dus, tot de wo- dat de wetgever anno 1982, iedere ningen in de sociale sfeer, beheerd burger van 18 jaar of ouder het recht door of de gemeente of de woning- op eigen woonruimte toekent. En bouwverenigingen. Woningen voor omdat de bevolking steeds ouder arbeiders, die we tegenwoordig werk- wordt. Liefst 17% van alle nemers noemen. Woningen veelal met Zeistenaren is 65 jaar of ouder. En bad- of douchekamer, met centrale klopt ook aan om eigen woonruimte. verwarming en met drie of meer ka- Waaraan in de zestiger en zeventiger mers. jaren tegemoet is gekomen door de Maar nog is de woningnood hoog. bouw van zeven bejaardenhuizen in Waarom? Omdat Zeist, in het Ker- deze plaats, deels op confessionele, ckebosch, de Verzetswijk, Vollenhove deels op gemeentelijke grondslag en of Zeist-West niet genoeg gebouwd door de bouw van honderden bejaar- Bejaardenzorg in Zeist na de Tweede Wereldoorlog: in 1971 verrees het hervormde huis "De Mirfelzof" aan de Molen weg. denflats. Kunststichting een miljoen. De eerste sociaal-democraat die in Maar de medaille heeft ook een 1913 in de raad aandrong op sociale keerzijde: het Zeist van 1982 telt bij- woningbouw zal niet hebben durven na drieduizend werklozen, bijna 10070 dromen dat Zeist in 1982 honderden van de beroepsbevolking. De slechtste bejaardenflats en studentenflats zou woonwijken worden voor bijna 10% tellen. bewoond door buitenlanders, die Ook vorming en ontwikkeling na- ruim 3% van de bevolking uitmaken. men een grote vlucht. Zeist anno De uitkeringen van de gemeentelijke 1982 telt maar liefst 100 instituten sociale dienst ingevolge de bijstands- voor dagonderwijs, nl. van kleuter- wet zijn de laatste jaren explosief school tot vrije hogeschool, waarin gestegen en geven zorg. bijna 16.000 leerlingen dagelijks on- De na 1945 opgebouwde "wel- derwijs volgen. vaartsstaat" staat ter discussie. En, De zeister leeszaal en bibliotheek ondanks alle hooggestemde verwach- telt 17.000 ingeschrevenen, de zeister tingen blijkt een grotere welvaart de muziekschool bijna anderhalfduizend mens lang niet in alle opzichten geluk leerlingen. te hebben gebracht. Nieuwe proble- Ruim vierduizend Zeistenaren zijn men als vereenzaming, druggebruik, lid van een culturele vereniging, ruim verkeersonveiligheid en overspannen- achttienduizend personen doen op heid bedreigen de mensen. een georganiseerde wijze aan sport. "Sterft gij oude vormen en gedach- Alleen al het budget van de zeister ten", zo zingt "de Internationale" Stichting voor Sport en Recreatie be- uit het begin van deze eeuw. Het lijkt liep in het begrotingsjaar 1982 enkele erop alsof vormen en gedachten miljoenen guldens; dat voor de steeds weer aanleiding geven tot her- bezinning, alsof de vormen en ge- het morgen niet mocht lukken, dan dachten steeds weer aan herwaarde- kan het ook overmorgen nog", zo ring toe zijn, ook in de sociaal- sprak een nuchtere groningse boer te- democratische beweging. gen dr , toen hij daar "En de Internationale zal morgen in de jaren '50 als minister van land- heersen op aard", zo zongen de bouw een vergadering toesprak.. . eerste sociaal-democraten. "En als

Volkswoningbouw in Zeist na de Tweede Wereldoorlog: tussen 1970 en 1980 verrees aan de "Bunnik-zijde" van Zeist de wijk Zeist- West, waar ntc ruim tienduizend mensen wo- nen (Foto NZC - Michael Kooren) Bronnen

Mr P. J. Troelstra, Gedenkschriften André van der Louw, Rood als je hart Dr X. J. Brugsma, De arbeidende klasse in Nederland NRC/Handelsblad, De vakbeweging in Nederland J. J. Kalma, Er valt voor recht te strijden Jack Kroes, Het Paleis aan de Laan Dr H. de Vos, Geschiedenis van het socialisme in Nederland Dr G. Borrie, De gemeentepolitiek van de SDAP Ger Harmsen, De Taaie Rooie Rakkers J. H. Scheps, Het progressieve als waardeloze pronk Age Scheffer, Ome Jan van Zutphen Gemeentearchief Zeist Archieven zeister arbeidersverenigingen 'De Werker', orgaan van de SDAP afdeling Zeist 'De Weekbode', 'De Zeister Courant' en 'De Nieuwe Zeister Courant' Uitgave VARA-serie 'Voorwaarts en niet vergeten' Vraaggesprekken met oudere leden van PvdA, NVV en culturele verenigingen. Drie na-oorlogse burgemeesters, leden van de Partij van de Arbeid, van Zeist

mr. A. P. Korthals Altes, 1947-1968 mr. dr. A. A. H. Stolk, 1968-1979

drs. H. J. Eijsink, 1979-heden Bijlage 1

Raadsleden SDAP/PAK/PvdA, 1913-1982

D. J. van Nieuwenhuizen G. van den Brink mevr. H. B. Bakhuis-Wolters G. van den Brink J. Knipschild D. J. van Nieuwenhuizen G. van den Brink J. Knipschild D. J. van Nieuwenhuizen J. A. Spaan G. van den Brink W. Dieterich J. G. Koren D. J. van Nieuwenhuizen L. Bottenberg G. van den Brink W. Dieterich J. C. Louwerse D. J. van Nieuwenhuizen C. A. Bare1 L. Bottenberg G. van den Brink J. C. Louwerse D. J. van Nieiiwenhuizen J. H. Scheps C. A. Barel J. C. Louwerse W. K. G. C. van Meggelen J. H. Scheps G. Zieverink O. Brinker mevr. D. Inden-Reiss H. Methorst H. J. Nooder J. H. Scheps W. Schmidt J. van der Vliet A. Vlot 1946-1949: 0. Brinker mevr. A. J. Duisterhof-Fieggen mevr. D. Inden-Reiss H. Methorst H. J. Nooder J. H. Scheps W. Schmidt G. Zieverink 1949-1953: mevr. A. J. Duisterhof-Fieggen mevr. D. Inden-Reiss H. Methorst H. J. Nooder (in 1952 opgevolgd door H. Takken) J. H. Scheps W. Schmidt G. Zieverink (in 1953 opgevolgd door mevr. P. J. Takken-de Wit 1953-1958: drs W. Bins H. J. Brink mevr. A. J. Duisterhof-Fieggen mevr. D. Inden-Reiss H. Methorst B. van der Meulen J. H. Scheps W. Schmidt 1958-1962: drs W. Bins H. J. Brink mevr. A. J. Duisterhof-Fieggen mevr. D. Inden-Reiss H. Methorst B. van der Meulen J. H. Scheps W. Schmidt 1962-1966: drs W. Bins mevr. A. J. Dusiterhof-Fieggen M. Garrelds (in 1965 opgevolgd door A. E. van Sprakelaar) mevr. D. Inden-Reiss A. Koetsier (in 1966 opgevolgd door drs S. Auer) H. Methorst J. H. Scheps J. Steenhuizen J. H. van Tilburg J. H. de Wilde 1966-1970: drs S. Auer drs W. Bins (in 1970 opgevolgd door E. Bijlsrna) mevr. A. J. Duisterhof-Fieggen J. H. Scheps A. E. van Sprakelaar J. L. Stikker J. H. van Tilburg 1970-1974: drs S. Auer (in november 1970 opgevolgd door J. A. Kartman) mevr. M. van Cotmjon-van der Mark (in 1972 opgevolgd door Ch. L. H. Meijer) mevr. A. J. Duisterhof-Fieggen R. M. W. J. Nas drs E. J. van Tellingen J. H. De Wilde 1974-1978: C. S. L. Berende J. M. B. van Bers A. Hofland C. I. H. Meijer (in 1976 opgevolgd door J. A. Kartman) mevr. H. Posthumus-Nijhoff drs E. J. van Tellingen G. van Wandelen J. H. de Wilde 1978-1982: C. S. L. Berende J. M. B. van Bers A. Hofland mevr. D. A. M. Huijsmans-Koreman drs E. J. van Tellingen (in 1980 opgevolgd door mevr. D. Wilders-Wiersma) J. L. Verbeek mevr. J. M. Verspaget J. H. de Wilde J. M. B. van Bers mevr. D. A. M. Huijsmans-Koreman J. L. Verbeek mevr. J. M. Verspaget J. H. de Wilde mevr. A. de Zwart-Kuiper Bijlage 2 Overzicht van de loop der bevolking van de gemeente Zeist

Toestand op 31 december Jaartal Zielenaantal Jaartal Zielenaantal