Nynke Van Hichtum 27 Haar Schoonzoon Pieter Jelles Troelstra

Noten

Zie voor uitleg over noten het voorwoord, pagina 17.

7 Dit boek is voortgekomen. Holtrop, in de Friese Wouden werd het verbouwd en ‘Allereerst voele men het warme, liefdevolle in de loop van de negentiende eeuw kwamen hart kloppen’. daar tientallen fabrieken te staan. De N.V. 8 Zoals veel mensen uit. Romein, Op het Cichorei- en Peekoffiefabriek M.A. Bokma de breukvlak, 631 evv. De term ‘kleine geloven’ Boer, aan de rand van Leeuwarden, werd in ontleende Romein aan Jules Bois, die in Pe- 1854 verkocht. Onder de oude firmanaam tites religions de Paris (1894) een aantal van draaide de fabriek nog een eeuw heel voor- deze ‘kleine geloven’ beschreef. spoedig, maar na de Tweede Wereldoorlog 15 Het boek heeft door. Ik ontleen de term ging het mis met de cichoreibewerking. De aan Barbara Henkes, Parallelle levens. omzet daalde, fabrieken werden gesloten. 17 Uit een brief aan. Sj. Troelstra aan De fabriek van Bokma de Boer werd in 1961 W. Moll, 28 december 1924, LM Den Haag. door een Frans bedrijf overgenomen dat al na 22 Hier, Nijtsjerksterwei 9. In de geboorte- een jaar met de surrogaatfabricage stopte. akte van Westdongeradeel wordt haar derde Zes jaar later was het met de cichoreiverwer- voornaam zo, in het Fries, geschreven. Later king in Nederland gedaan. De peekoffie die wordt de naam vaak als Diederika gespeld. de firma Bokma de Boer jarenlang in kleurige Die spelling wordt in dit boek gevolgd. blikjes met een plaatje van de fabriek erop 22 Ook achter het huis. Kalma, Nynke en verkocht had met de aanbeveling: ‘Een paar Afke, 15. lepeltjes van onze prima “Peekoffie” aan een 24 Zelfs van die afgrijselijke, harige huis- kan koffie toe te voegen, om de koffie een spinnen. Het Kind, 9 februari 1935. aangenamer smaak en een heerlijk aroma te 24 Vlak voor het huis. N. van Hichtum, bezorgen’ en die ook nog een ‘groote bezuini- ‘Het ongeluk’. ging’ betekende, bestaat niet meer. 25 Albertus Minderts Bokma de Boer. Ge- 25 Hij werd dominee van Nes. Op haar nealogysk Jierboekje 393 (Leeuwarden 1970). doopakte is het Friese ‘Dieuke’ ingevuld; in 25 Een van de eerste cichoreifabrieken. het Nederlands is dat ‘Dieuwke’. In dit boek Cichorei is verwant aan witlof. In de fabriek zal de Nederlandse naam gebruikt worden. werden de lange plantenwortels gedroogd, 25 Er is wel eens gezegd. Met een verwij- gebrand en met fijne handmolens vermalen zing naar een opmerking van Goethe over tot koffiesurrogaat dat ook wel ‘peekoffie’ zijn ouders. Kalma, Nynke fan Hichtum, 15. genoemd werd. Met name rond Dokkum en 26 Dieuwke werd in 1827 geboren. Genea-

559 logysk Jierboekje (Leeuwarden 1974). 30 Dan dook er als ze. ‘Nynke van Hichtum 27 Haar schoonzoon Pieter Jelles Troelstra. vijf-en-zeventig jaar’, Leeuwarder Nieuwsblad, Troelstra, Gedenkschriften i, 246; ii, 291. 25 januari 1935. 27 Toen Sjoukje Maria Diderika. De ambte- 31 Tegen dien dag. Kinderkalender 1918, naar van de burgerlijke stand bij de geboorte- Nijgh & Van Ditmar. aangifte was gemeentesecretaris Jilles Klaa- 31 Kinderen moesten uitkijken. Gerrit de sesz, een oom van het nieuwe kindje. Hij was Jong uit Nes vertelde me in 1999 deze jeugd- van 1862 tot 1892 burgemeester van West- herinnering. dongeradeel, een groot voorstander van de 31 Ze werd door de mensen. Kalma, Nynke Friese taal en cultuur, en schreef gedichten fan Hichtum, 15. die voor een deel op muziek zijn gezet en 32 Jaren later herinnerde. T. de Jong aan opgenomen werden in het Frysk Lieteboek. ‘geachte Partijgenoote’, 5 juli 1931, Tresoar 27 Sjoukje heette naar. Sjoukje M.D. Klaa- Leeuwarden. sesz was getrouwd met de doopsgezinde 32 In ‘Een ouderwetsche dorpsschool’. dominee Adrianus Bartholomeus van Kuyk, N.van Hichtum, ‘Een ouderwetsche dorps- die in 1863 met zijn dochter van tien in Oos- school’, Op ’e Hichte, útjefte fan de Stifting ta ternijkerk, vlak bij Nes, kwam wonen. Stipe fan it FLMD, december 2000, 7-10. 27 Het kleintje, dat ‘Pop’ genoemd werd. 34 In het kindertijdschrift. N. van Hichtum, Clara de Jong-van Loon in een ongedateerd ‘Een kijkje in het Moddergat’, Ons Blaadje manuscript en in een brief aan D.J. Kammin- (1900) 290-304. ga, 9 november 1939, Tresoar Leeuwarden. 34 Ook dit verhaal berustte op werkelijk- 28 Ze waren ouder dan Sjoukje. Sj. Troelstra heid. Sj. Troelstra aan D. Rienks-Wallinga (in aan Nienke Bonga, 1 april 1935, Tresoar het Fries), 18 april 1938, Tresoar Leeuwarden. Leeuwarden. Rienks-Wallinga was redacteur van het Friese 28 Ook bij andere kinderen. Sjoukje be- weekblad Sljucht en Rjucht, waar Sjoukje in schreef die huizen op een blaadje van de de jaren dertig enkele verhalen publiceerde. scheurkalender Naar het licht. Van 1932 tot 35 Er werd veel te veel gedronken. Boelens, 1939 schreef ze voor deze weekkalender van Nes, 128 evv. De Arbeiderspers artikeltjes over moeder- 36 In een voordracht. R. Nieuwenhuys, schap, over de sdap, over de noodzaak voor De dominee en zijn worgengel, 64 evv. vrouwen om hun man bij het partijwerk te 39 Het was op veel gebieden. Deenik, Na ondersteunen. Ze schreef ook onder het kopje den storm, 34. ‘Moederbrieven’ opvoedkundige wenken en 39 Hij was in contact gekomen. Ontleend ze haalde daarbij regelmatig haar eigen le- aan ‘Oer Nynke fen Hichtum’, een tekst in twee vensgeschiedenis aan. Tresoar Leeuwarden. paarsblauwe schriftjes waarin de Dokkumer 29 Voor het ene raam troonde. ‘Slap’ of boekhandelaar, drukker en uitgever D.J. Kam- ‘slop’ pijpje was een zogenaamde Duitse pijp minga niet alleen schreef over de stad Dok- die uit verschillende onderdelen bestond, met kum en zijn geschiedenis, maar ook over een buigzaam middenstuk. Sjoukje Bokma de Boer en haar familie. Date- 29 Het dorp Negenhuizen. Sj. Troelstra aan ring ontbreekt, maar de tekst moet op grond Nienke Bonga, 1 april 1935: ‘Als je mijn boek van een aanwijzing in de tekst in of vlak na “Jelle van Sipke-Froukjes” gelezen hebt, zal je 1944 geschreven zijn. De schriftjes bevinden in dat dorpje Negenhuizen zeker het oude Nes zich in het Admiraliteitshûs in Dokkum. wel hebben herkend.’ Tresoar Leeuwarden. 39 Deze groep, die zichzelf. ‘Onze Krans’ 30 Alles ziet er grijs. N. van Hichtum, ‘Een werd in 1866 opgericht, kwam één keer per zondag-namiddag’, Ons Blaadje, 22 januari maand bijeen en bestond uit predikanten uit 1998. de omgeving van Dokkum. Vanaf 1868 ver-

560 hooger stelt dan partijbelang’. Multatuli was Sjoukje Bokma de Boer haar pseudoniem gevleid, maar hij liet duidelijk merken dat hij ontleende. Deze tweede Nynke was een Nes- niet van plan was om voor groepsbelangen op sumer vrouw die net als Nynke van Foudgum te komen. Al zou hij met algemene stemmen in de tuin meehielp en goed kon vertellen. zijn gekozen door het district Schiedam, hij 54 Sjoukje heeft later. Hij was Agent van zou nooit een wet ter bescherming van jene- Nationale Opvoeding (minister van Onder- verstokerijen goedkeuren, was zijn reactie. wijs) van 1798 tot 1805 tijdens de Bataafse Hij werd overigens niet gekozen: Multatuli Republiek en hij maakte de eerste nationale kreeg maar tien van de 1635 uitgebrachte Onderwijswet in Nederland. Hij werd in de stemmen. eerste helft van de negentiende eeuw immens 50 En dan waren er ook nog. Jensma, Het populair onder andere door zijn Bijbel voor de rode tasje, 175. jeugd (24 delen, 1811-1824), een bijbelse ge- 52 Hoe kwamen de mensen. Gegevens ont- schiedenis met veel illustraties, niet alleen leend aan Van der Kooi, Volksverhalen, 221- voor de jeugd maar voor het hele christelijke 278; Dekker, ‘150 jaar Nederlands volksver- huisgezin. haalonderzoek’, 1-28; Van der Kooi, ‘Het 54 Grootmoeder las het boek. Naar het licht- sprookje’, 238-251. kalender, 1932. 52 Soms mocht Sjoukje meeluisteren. 54 En elken keer. Helemaal autobiografisch N. van Hichtum, ‘Mevrouw van Hichtum kan deze schets niet zijn. Sjoukje heeft haar 75 jaar! Een korte autobiografie’, Het Kind, grootmoeders niet gekend en haar grootva- 9 februari 1935. ders evenmin: ze waren alle vier al jaren voor 53 Nelly mocht ze daarna ook lezen. Charles haar geboorte gestorven. Het ging dus om Dickens, The old curiosityshop (1840-1841) een verhaal dat in de familie circuleerde of er werd ook wel Nelly genoemd naar de hoofd- heeft een andere lezende oude vrouw model persoon Nell Trent, een jong weesmeisje, aan gestaan. de grond geraakt door de goklust van haar 55 Sjoukje bezat zelf. Het Kind, 9 februari goedhartige, maar instabiele grootvader. Ze 1935. sterft als ze, op de vlucht voor geldeisers, ein- 55 In het voorwoord daarvan. Later noemde delijk een rustige schuilplek op het platteland ze in De Amsterdammer, 16 november 1902, heeft gevonden. Robinson Crusoë het ‘mooiste boek dat er voor 53 De Lapekoer was een bundel. In 1870 de jeugd ooit geschreven is’. Welke bewerking verscheen een Nederlandse vertaling van ze van Defoes boek uit 1719 als kind heeft ge- J.J.A. Goeverneur onder de titel De Lappekorf lezen, is niet na te gaan. Er bestonden in van Gabe Snijer. De Lapekoer was een bundel Sjoukjes jeugd al enkele tientallen uitgaven volksverhalen en gedichten die de dominee- in het Nederlands, variërend van verkorte en schrijver Joost Hiddes Halbertsma in 1822 aangepaste bewerkingen voor kinderen en uitgaf. In 1871 verscheen de eerste druk van prentenboeken tot de bekende bewerking van de Friese ‘verhalenbijbel’ Rimen en Teltsjes Joachim Campe (die in het Nederlands ver- van de Bruorren (in latere spelling ‘broerren’) taald in de negentiende eeuw heel populair is Halbertsma, die in de eeuw daarna nog ver- geworden) waarin tussen de tekst vragen van schillende keren werd aangevuld en uitge- kinderen met de opvoedende antwoorden van breid. De elfde druk dateert van 1994. de vertellende vader werden opgenomen. Bij 53 François HaverSchmidt. Nieuwenhuys, Van Hichtums latere bewerking heeft ze zich De dominee en zijn worgengel, 52 evv. in ieder geval niet op Campe gebaseerd. 53 Er was misschien nog. J.J. Kalma noemt 55 Een bijzonder boekje. Koopmans van in Nynke fan Hichtum en Afke fan Wergea, 15, Boekeren, Kappipo. Nynke van Syds als de tweede Nynke, aan wie 56 Ook Sjoukje was gefascineerd. In De jon-

562 ge priiskeatser, 163, en de Nederlandse bewer- werd aan de hand van een verhaaltje uitleg ge- king daarvan, Jelle van Sipke-Froukjes, 219, geven van begrippen als ‘zonde’ en ‘berouw’. komt Kappipo voor als een boek waarin twee Gegevens ontleend aan Rietveld-van Winger- kleine meisjes, domineesdochters, altijd den, Jeugdtijdschriften. ‘zoo’n schik’ hadden. 56 Ze hoorde haar moeder. Het Kind, 56 Conrad Busken Huet noemde het. Bus- 9 februari 1935. Sjoukje las De Zwitsersche ken Huet, Litterarische Fantasien, 189-200. Robinson Crusoë niet als kind. In een recensie Hij had zich ook geërgerd aan de manier in De Amsterdammer in 1903 schreef ze over waarop de schrijver en de uitgever met ‘hum- De Zwitsersche Robinson Crusoë of De met bug-advertentien’ reclame voor het boek ge- vrouw en kinderen gestrande predikant door maakt hadden, en aan de speciale Kappipo- J.R. Wijsz: ‘Ik herinner mij nog zoo goed, hoe sigaren en het Kappipo-banket. Kappipo werd mijn moeder in vuur raakte, als ze er over inderdaad op een agressieve manier aan de sprak. Zelf las ik het nu voor ’t eerst, en ook lezer verkocht en met redelijk succes: er zijn ik ondervond de wondere bekoring van dit in ieder geval twee drukken verschenen, er is meer dan 100 jaren geleden verschenen een Franse vertaling gemaakt die in Zwitser- boek.’ land en Frankrijk werd uitgebracht, en er 57 Onderwijzers en schoolopzieners. Uit werd een Kappipo ii, Een boekske van een verslagen van schoolopzienersvergaderingen dorpspredikant, aangekondigd, waarvan ove- en jaarvergaderingen van onderwijzers in het rigens verder nooit iets is vernomen. district Friesland uit de 19de eeuw. Tresoar 56 Die oppervlakkige leeslust. H. Bouman Leeuwarden. in De Schoolbode. Gegevens ontleend aan Rob 57 Het was een vrij klein gebouw. Gegevens van de Schoor, ‘Kappipo, of eerste proeve van ontleend aan De âlde skoalle te Nes. een kinderboekenschrijver’, Literatuur zonder 58 Een speelplaats was er niet. In 1884 leeftijd (zomer 2002). – Sjoukje was toen allang van school af – 56 Het gezin was geabonneerd. Bato (de kwam er een nieuwe school in Nes, gewoon naam van de stamvader van de Batavieren) aan de straat en met veel meer ruimte binnen was een maandblad dat in 1864 als jongens- en buiten. tijdschrift werd opgericht, maar in 1868 voor 58 Uit rapporten van de schoolopzieners. het hele ‘jonge Nederland’ geschreven werd, Verslagen van schoolopzieners van het derde en dus ook voor meisjes als Sjoukje Bokma de district, tot 1857, Tresoar Leeuwarden. Boer. Het was rijk geïllustreerd en gaf vooral 59 Een lijzige, zangerige manier. N. van informatie: historische verhalen, reisbeschrij- Hichtum, ‘Een ouderwetsche dorpsschool’, vingen, uitvindingen en ontdekkingen, maat- 7-10. schappelijke ontwikkelingen en zelfs artike- 59 Door de inhoud der liederen. Dasberg, len over staatsrecht. Daarnaast werden boe- Meer kennis meer kans. ken en toneelstukken uit de wereldliteratuur 60 Tientallen jaren later. ‘Nynke van Hich- bewerkt: Don Quichot, King Lear, sprookjes tum vijf-en-zeventig jaar’, interview door van Andersen, en Gysbrecht van Aemstel. Bato Clara de Groot, Leeuwarder Nieuwsblad, werd in 1883 opgeheven. Nog korter bestond 25 januari 1935. Mentor: van 1867–1873. Een spaarzaam ge- 60 In ‘Een ouderwetsche dorpsschool’. illustreerd weekblad dat in de eerste plaats N. van Hichtum, ‘Een ouderwetsche dorps- leerzaam en nuttig was en verhalen afdrukte school’, 7-10. over technische ontwikkelingen, natuur- 61 Misschien had Beetsma. Bij het openbaar verschijnselen en over goede boeken uit de onderwijs had een bevoegd onderwijzer rond schoolbibliotheek; er stonden biografieën in 1870 ongeveer zeventig leerlingen in de klas. van mensen als Jeanne d’Arc, en daarnaast Bij bijzondere scholen was de situatie veel be-

563 ter: er waren meer onderwijzers per school en van het oude Europa hebben een heilig ver- het aantal leerlingen per onderwijzer in die bond gesloten om dit spook uit te drijven.) periode lag op vijfendertig. Vanaf 1868 kwam De minstens zo beroemde laatste zin luidt: het onderwijs in een stroomversnelling: er ‘Proletariërs aller landen, verenigt u.’ werd fors minder verzuimd, scholen kregen 66 Daarnaast was er Onze Krans. Remon- veel meer geld van de overheid en het bijzon- stranten en doopsgezinden waren in 1798 in der onderwijs won aan kracht, al ging nog Dokkum samengegaan in de Verenigde steeds meer dan 75 procent van de kinderen Christelijke Gemeente. naar een openbare school. Dasberg, Meer ken- 66 De dominee bewoonde. Lageweg 164, nis, 15 evv. later omgedoopt tot Kleine Breedstraat. Na 61 Zoals veel onderwijzers. Beetsma ver- Scheltema kwam de postdirecteur er wonen, diende in 1869 ƒ600 per jaar. Omgerekend later werd het huis een postkantoor. naar 2004 is dit ongeveer €5200. Ontleend 67 De ziel van deze. N. van Hichtum, ‘Ter aan de Index Historische prijzen, iisg Am- herinnering aan een trouwe medewerkster sterdam. (mevr. A.W. Scheltema-Tideman)’, Het Kind, 61 Dat waren gedichten en wensen. Uit het 3 december 1904. ‘Voorberigt’ van: Brug, Gedichtjes tot Nieuw- 67 In augustus 1875 werd Sjoukje. Clara jaarswenschen. Waaruit Sjoukje haar voorbeel- de Jong-van Loon schrijft 22 december 1939 den haalde, is niet te achterhalen. aan D.J. Kamminga dat Sjoukje al een jaar op 62 Thorbecke stond vader Jacobs. Ontleend school zat toen zij er 29 augustus 1875 arri- aan Mineke Bosch, Aletta Jacobs, 67-78. veerde. Maar Sjoukje zegt in Het Kind van 63 Deze school hield rekening. Idenburg, 9 februari 1935 dat ze vier jaar op de kost- Schets van het Nederlandse schoolwezen, 363. school in Dokkum heeft gezeten en in 1879 63 De eerste mms. Het aantal leerlingen eindexamen deed. Ik ga van Sjoukjes data uit. groeide van 92 in 1870 naar 647 in 1875. 67 Ze heeft maar één jaar. D.A. Cramer- Dasberg, Meer kennis meer kans, 19. Schaap, ‘In memoriam Nynke van Hichtum’, 63 Het waren vaak de meisjes. Met de naai- Zonneschijn, 1 februari 1939. Brieven van school als chicste en de huishoudschool voor Clara de Jong-van Loon geciteerd in: Kam- de middenstand; de nijverheidsschool zou minga, Oer Nynke fen Hichtum; brieven van zich als volksschool ontwikkelen, waar de Clara de Jong-van Loon aan D.J. Kamminga, leerlingen niet alleen leerden straks hun 5 en 9 november en 22 december 1939 en eigen huishouding te verzorgen, maar ook 5 november 1940; Clara de Jong-van Loon aan om er eventueel hun brood mee te verdienen P. Sipma 16 juni 1939 (Admiraliteitshûs in buiten hun eigen gezin. Dasberg, Meer kennis Dokkum en Tresoar in Leeuwarden). meer kans, 69 evv. 68 Ze noemde een zeestraat. Straat van 64 ’s Avonds, zomers, brengt men door. Jenikale, Feodosia, Kaffa, Kertsch, zee-engte Kamminga, Oer Nynke fen Hichtum. die de straat van Azof met de Zwarte Zee ver- 64 Bovendien duurde de winter. Wumkes, bindt. Feodosia of Kaffa: Russische stad op de Stads- en dorpskroniek, 209 evv. Krim. Uit: Kramers Geographisch Woorden- 66 In Europa waarde ‘het spook. Het Com- boek, 532 en 543. munistisch Manifest van Karl Marx en Fried- 68 Ze leerde er nog meer. N. van Hichtum, rich Engels (1848) begint in de oorspronkelij- ‘Mevrouw van Hichtum 75 jaar! Een korte ke versie, Manifest der Kommunistischen Par- autobiografie’, Het Kind, 9 februari 1935. tei, met de woorden: ‘Ein Gespenst geht um 68 Hoe kunnen ze zoo’n kind. De Vrouw, in Europa – das Gespenst des Kommunis- december 1901. mus’ (Er waart een spook door Europa – het 69 Ze voegde er vilein aan toe. Clara noemt spook van het communisme. En alle machten ook expliciet als voordeel van Tidemans

564 school dat men er behalve het mulo-onder- Nynke en Afke, 26. Kalma noemt geen bron wijs ook de kans kreeg ‘een beetje behoorlijk voor deze mededeling. Hollandsch te leeren spreken, waarvoor ove- 74 Geen sprake van romans. Van Loon, rigens in Friesland waar bijna alle ambten en ‘Aantekeningen over Sjoukje’. betrekkingen nog door inboorlingen werden 75 In Nes werden zij en Sjoukje. Van Loon, vervuld weinig gelegenheid bestond’. Clara’s De Verloving. vader was een van de oprichters in 1844 van 75 Dominee verbood het. Kamminga, Oer het Selskip for Fryske Tael- en Skriftekennis- Nynke fen Hichtum. se, hij ijverde voor het Fries Woordenboek en 75 Toen hij een keer van tafel. Cramer- was mederedacteur van het Frysk Lieteboek. Schaap, ‘In memoriam Nynke van Hichtum’. Clara zelf had kennelijk minder op met het 76 Hij zag de opstanding van Christus. Fries en de Friessprekenden. A.M. Bokma de Boer, ‘Ter herinnering aan 69 Ik hield veel van haar. Van Loon, De Ver- ’t Paaschfeest’, De Nieuwe Richting in het loving. Leven, 4 (1871) 22-32. 71 Maar er was niets aan Sjoukje. Ann of 76 Zijn gemeenteleden vonden hem. IJtje Geierstein (1827), een superromantische Holwerda tegen D.J. Kamminga in 1944. roman van sir Walter Scott over een liefde in 76 Als ze in een andere gemeente. De Cen- oorlogstijd tussen een beeldschone Zwitserse sura Morum voor het Avondmaal was een en een Engelsman, over gestolen juwelen, vast punt in de kerkenraadsvergadering. De vermommingen, samenzwering en verraad, notulen van deze vergaderingen beperken en uiteindelijk een goede afloop met een zich vaak uitsluitend tot zinnen als ‘Over het schitterend huwelijk. In het boek speelt een gedrag der Ledematen is niets aangemerkt opaal een rol die dieprood werd als Ann geworden’. Geen enkele keer heb ik in de no- kwaad was, en asgrauw verkleurde toen ze tulen iets gevonden wat erop wijst dat Bokma stierf. Het boek was voor het Nederlands be- de Boer ooit een gemeentelid de toegang tot werkt door de schrijver P.J. Andriessen, die het Avondmaal heeft ontzegd. het aanbeval met het argument dat we in de 76 Derhalve wij hem volgaarne. Notulen eeuw waarin ‘’t positieve onderwijs bij onze kerkenraad van de Nederlands Hervormde kinderen reeds zoo vroeg de illusiën en de kerk te Paesens, 30 mei 1868, geciteerd in poëzie des levens doet uitsterven, hun wel Dijkstra, ‘Scriptie’. een tegengift mogen verschaffen ter weering 77 Op 6 maart verging. De storm raasde van een al te prozaïsche levensopvatting’. over heel Nederland en bij elkaar verdronken 71 Achter allen stond. Van Loon, De Ver- er op 6 maart 1883 121 vissers. IJbema, De loving. ramp van Moddergat. 72 Eerst kwam het hoofd. Dit was een Friese 77 Een van de eerste giften. Bokma de Boer gewoonte. Mensen die uit Holland afkomstig stuurde direct geld naar het rampenfonds: hij waren, zoals de Scheltema’s, droegen geen stond als derde op de lijst binnengekomen slaapmutsen volgens Clara. Maar mevrouw giften met honderd gulden. Later heeft hij kennelijk wel. nog eens ƒ114,50 gegeven. Hij had ook geld 72 Ik kón het niet gelooven. N. van Hich- uitstaan onder mensen uit Moddergat. Dat tum, ‘Mevrouw van Hichtum 75 jaar! Een kor- geld verspeelde hij bij de ramp. Overigens te autobiografie’, Het Kind, 9 februari 1935. deed de Kerk officieel niets voor de nabe- 73 Op het dorp werd verteld. Kamminga, staanden. Consulent Langhout, die na Bokma Oer Nynke fen Hichtum. de Boer de honneurs waarnam in Nes en 73 Alleen daar waar broeders. Bokma de Wierum, en de dominee van Reitsum sticht- Boer, Onze kleintjes. ten een particulier fonds en steunden daar- 74 Ze schreef, naar het schijnt. Kalma, mee de slachtoffers.

565 77 Hij moest matig. A.M. Bokma de Boer, doch thuis een beschaafde omgeving. Daar- ‘De Godsdienstleeraar en de Stofvergoding’, door hadden wij zooveel dingen waar wij ge- De Nieuwe Richting 2 (1869) 113-121. lijk over dachten en dat is ons geheele leven 77 Iedereen moest zelf maar oordelen. zo gebleven.’ Kamminga, Oer Nynke fen Hichtum. 81 Op wie is niet zeker. P.J. Troelstra aan 77 Hij was een streng-orthodoxe. Langhout Jelle Troelstra, 26 december 1928, iisg Am- speelde een grote rol bij de nieuwe strijd om sterdam. de orthodoxie, de Doleantie van 1886, waaruit 81 Ze vertelde Clara. Cramer-Schaap, ‘In de Nederduits Gereformeerde Kerken ont- memoriam Nynke van Hichtum’. Overigens stonden. Hij richtte in 1887 met een paar ge- werden Sjoukje en Dirk Hartmans niet in de- meenteleden uit Nes en uit Wierum een do- zelfde dienst gedoopt. Toen Sjoukje op 13 mei lerende gemeente op. Het grootste deel van 1860 gedoopt werd, was Dirk nog niet eens de gemeente wilde niet mee met de doleren- geboren. Hij werd vier maanden later ge- den en bleef hervormd. Maar in Wierum en doopt, op 9 september 1860. Of en wanneer Moddergat kwamen wel preekplaatsen voor Sjoukje in haar wieg ooit plaats heeft gemaakt de dolerenden. In 1889 werd de gemeente voor Dirk Hartmans, en wat dat precies bete- gesplitst: Moddergat werd met Paesens sa- kende (kwamen zijn ouders bij de dominee mengevoegd, Nes en Wierum bleven samen op bezoek met de baby of logeerde Dirk bij achter. De splitsing was nodig, omdat een Sjoukje?) is onduidelijk. deel van de inwoners van Moddergat niet in 83 In zijn Gedenkschriften. Troelstra, Nes en Wierum naar de kerk wilde. Gedenkschriften i, 206. 78 ‘Door lauwheid en onverschilligheid. 83 Verkleed als boer. Gegevens ontleend aan Gegevens afkomstig uit knipselverzameling Bakker, Pieter Jelles Troelstra. van G. de Jong uit Nes. 83 Pieter, die was zo brutaal. Troelstra, Mijn 78 In de tussentijd. In Moddergat was de vader Pieter Jelles, 143. kerk inmiddels uiterst rechtzinnig geworden: 83 Een ander herinnerde zich. Desiderius op zondagen kwamen ouderlingen tussenbei- in De Amsterdammer van 13 juli 1913, ter gele- de als er kaatspartijen werden gespeeld en genheid van het 25-jarig jubileum van Troel- sneden de ballen doormidden. stra’s promotie. Wie achter dit pseudoniem 78 De kerk overleefde in 1887. Dijkstra, schuilgaat, is niet na te gaan: de administratie ‘Scriptie’. van de krant bestaat niet meer. Maar uit het 80 Ze gingen in Brummen wonen. Uit ge- artikel is op te maken dat Desiderius redelijk gevens van de gemeente Brummen blijkt dat bevriend was met Troelstra en samen met Bokma de Boer met vrouw en twee dochters hem vergaderingen van de liberale kiesvereni- op 29 mei 1882 in Brummen kwam wonen ging in Leeuwarden bezocht. en op 24 april 1885 is vertrokken naar Ren- 84 Als waarzegster Foekje fen Heech. Piet kum. Ytje Holwerda ging mee naar Brum- stond als ‘Alde Foekje fen Heech’ ingeschre- men, maar verhuisde niet mee naar Renkum. ven bij het borrelgezelschap De Kofjebisite Het adres in Brummen was: B40. Het huis (Koffiebezoek), een studentenclub waarvan heette ‘De kleine Rees’. Friezen lid waren. Steenmeijer-Wielenga, 80 Toen de familie na twee jaar. Jansen van ‘De journalistike en literaire aktiviteiten’, 50. Galen, François HaverSchmidt. 84 Hij had zich voorgenomen. Troelstra, 80 Ze namen boterhammen mee. Clara de Gedenkschriften i, 245. Jong-van Loon aan P. Sipma, 16 juni 1939, 84 Daarom was ze door hem uitgenodigd. Tresoar Leeuwarden. Kamminga, Oer Nynke fen Hichtum. Het 81 Sjoukje, idealistisch als ze was. Clara leg- meisje met wie Troelstra eerst naar het bal de dat uit: ‘Geheel tusschen ’t volk opgegroeid zou gaan, zou afgezegd hebben vanwege een sterfgeval in haar familie.

566 85 Hij maakte altijd propaganda. Clara 92 Op het moment dat Sietske. Fokje Pas- de Jong-van Loon aan D.J. Kamminga, ma, een wees over wier (overleden) moeder 9 november 1939, Tresoar Leeuwarden. praatjes rondgingen. Piets familie was om die 85 Als schoolmeisje had ze ook. Clara reden tegen de verloving en daarom maakte de Jong-van Loon aan Sj. Troelstra, 1 juni hij een afspraak met de grootvader van het 1930, Tresoar Leeuwarden. meisje. Hij zou een jaar wachten en waren 86 Verder was de zaal. Gegevens ontleend ze dan nog verliefd op elkaar, dan zou hij zijn aan ‘Het Groningsche studentenbal van zin doorzetten. Tijdens dat jaar verloofde Fok- 10 maart 1885’, in: ‘Eerste bijvoegsel, behoo- je zich met een ander. Piet heeft zich intens rende tot het Algemeen Nederlandsch Studen- verraden gevoeld. De kwestie speelde waar- ten-Weekblad Minerva’, 19 maart 1885. schijnlijk in het najaar van 1884. Uit een brief 86 In de Gedenkschriften. Troelstra, Gedenk- van Haukje aan Piet van begin oktober wordt schriften i, 22-23. duidelijk dat Piets hart vol is van een meisje 88 Ik vocht als jongen niet fel. Partuur bete- ‘wier levensdoel is, het geluk te volmaken’. kent: degene met wie je een wedstrijd houdt. Daarna moet het dus misgelopen zijn. Uit een brief van P.J. Troelstra aan M. Men- 92 Onder den invloed der schokkende on- dels, 14 augustus 1905, iisg Amsterdam. dervinding. Troelstra, Gedenkschriften i, 244. Troelstra voegde aan deze karakterschets toe: In ‘Aantekeningen’ omschrijft hij de Venus ‘Die eigenschap is me bijgebleven. De bela- Urania als vertegenwoordigster van de hemel- gers van mijn eer zal ik van me af weten te se, ideale liefde en Venus Vulgivaga als meer houden – trouwens als ik dat niet kon, zou ik zinnelijk. voor de groote taak, die ik nog lang en met 93 Het ligt in de rede. Ongedateerd typo- evenveel succes als tot heden hoop te vervul- script van Wording, deel i van Troelstra’s len, niet berekend zijn.’ Gedenkschriften, iisg, Amsterdam. 89 In 1880 richtte hij. Vanaf 1882 was Piet 93 Het Selskip was niet. Gegevens ontleend agent van ‘Neerlandia’ voor Groningen en aan Jensma, Het rode tasje. kon daarmee een deel van zijn studiekosten 94 Opregtheid, standvastigheid, vaderlands- betalen. liefde. Jensma, Het rode tasje, 54. 89 Zelf verklaarde hij zijn gedrag. Troelstra, 95 Hij schreef toneel. P.J. Troelstra en Gedenkschriften i, 111-112, 118 en 132. O.H. Sytstra, It Jonge Fryslân. Heerenveen, 89 Clara van Loon. Clara de Jong- van Loon 1882. P.J. Troelstra en P.H. de Groot, aan D.J. Kamminga, 9 november 1939, Ny Frysk Lieteboek, Heerenveen, 1886. Tresoar Leeuwarden. 95 Het Fries was ongelooflijk belangrijk. In 90 Zijn vader was in 1876 hertrouwd. Troel- 1910 hield hij een lezing, ‘Fen Liet en Libben’, stra, Gedenkschriften i, 89. waarin hij uitgebreid op deze liefde voor het 90 Toen ze hoorde dat Piet. Haukje Troelstra Fries ingaat. Den Haag/Leeuwarden, 1910. aan P.J. Troelstra, 29 januari 1883, Tresoar Ook deels geciteerd in Troelstra, Gedenkschrif- Leeuwarden. ten i, 181-197. 90 Toen hij dan eindelijk. Hij kwam in sep- 96 Als kind al schreef Piet. Troelstra maakte tember 1882 in Groningen aan. Volgens gege- volgens zijn zoon Jelle al op tienjarige leeftijd vens van het gemeentearchief Leeuwarden gedichten en verhalen die hij in de familie- werd hij 16 juni 1883 uitgeschreven naar kring voordroeg. Troelstra, Mijn vader, 21-22 Groningen, kwam hij 25 augustus 1885 terug en 138. Dat waren door hemzelf gezongen naar Leeuwarden en vertrok hij 5 oktober liedjes die daarna door de familie in koor wer- 1886 opnieuw naar Groningen. den herhaald, net zo lang tot Piet een nieuw 92 Op de middelbare school. Dam, Tusken couplet voor zijn verhalende lied had verzon- de rigels troch, 37 evv. nen en dat suggestief voordroeg of zong. Zijn

567 vader moedigde Piet aan om zijn fantastische derland, het daarom wel een echt Fries meisje verhalen te vertellen met de woorden: ‘Piet, kan zijn, en jij weet dat ik er alleen zo ééntje lieg es!’ Troelstra’s eerste genoteerde gedicht- wil hebben. Je zult er gauw meer van horen.) je was een op Hieronymus van Alphen geïn- Tresoar Leeuwarden. spireerd gedicht over een eigenwijze muis: 97 Clara van Loon werd er dol van. Cramer- ‘Eens was er een klein jong muisje/ Grijs van Schaap, ‘In memoriam Nynke van Hichtum’. haar en lang van staart/ Zij woonde in een 98 Kennelijk was dit het zetje. Ze verhuis- zeer klein huisje/ Met haar moeder goed van den op 24 april 1885. aard./ enz. enz. Op de hbs richtte hij in 1878 98 En ook een van de jongere zusjes. De zijn eerste tijdschrift op, Mercurius, dat hij eerste en de tweede vrouw van Jelle Troelstra als P. ter Oel (een verwijzing naar het dorpje stierven beiden aan tbc; in 1871 stierf het pas- waaraan hij zijn achternaam ontleende) in geboren zoontje uit Jelles eerste huwelijk, in zijn eentje volschreef met verhalen, gedichten 1880 een iets ouder zusje Troelstra en twee en grapjes. Een van die gedichten, op 30 april jaar later het pasgeboren dochtertje uit Jelle’s 1878, luidt: ‘Weer roept de klok/ met sombren tweede huwelijk. Er zouden nog een dochter klank/ ons naar de bank/ in ’t groote hok./ en een zoon Troelstra aan tbc overlijden. Hoe grijnst het bord,/ als nooit zoo zwart,/ 98 Mijn jonge jaren zijn onder. Haukje wat zijn die gladde banken hard,/ wat is de Troelstra (in het Fries) aan A. Scholten, lucht benauwd en naar/ wat valt ons ’t komen 23 september 1932, Tresoar Leeuwarden. zwaar!’ 98 Je zuster verheugt zich. Haukje Troelstra 96 Haukje tenminste had. Haukje Troelstra aan P.J. Troelstra, 29 april 1885, Tresoar aan P.J. Troelstra, 26 september 1884. Tresoar Leeuwarden. Leeuwarden. 98 Ze was blij voor Piet. Haukje Troelstra 96 Een medestudent uit Groningen. Deside- aan P.J. Troelstra, 26 september 1884, Tresoar rius in De Amsterdammer, weekblad voor Am- Leeuwarden. sterdam, juli 1913. 99 Het mankeert er nog maar aan. Jelle 96 Hij wilde zijn taal. Troelstra, Gedenk- Troelstra aan P.J. Troelstra, 15 mei 1885, iisg schriften i, 192-194. Amsterdam. 96 Het Fries, niet het Hollands. In 1909 100 We zullen trachten moed. Geertje Troel- schreef hij een aantal Friese gedichten over stra aan P.J. Troelstra, 14 juni 1885, iisg Am- het dorp uit zijn jeugd dat hij opnieuw had sterdam. bezocht, en over de herinneringen die het 101 Ik loop geheel verwezen. In: Oppewal, weerzien bij hem had opgeroepen. Ze werden Spiegel van de Friese Poëzie, 110. opgenomen in Pieter Jelles, Rispinge. In 1925 102 Het dienstmeisje van de familie. schreef hij nog één gedicht in het Fries: ‘Lêste Kamminga, Oer Nynke fen Hichtum. blink’, opgenomen in: Troelstra, Samle fersen. 102 Hij had een reputatie. Troelstra, Gedenk- 97 Natuurlijk moest zijn aanstaande vrouw. schriften i, 67. Aan Onno Sytstra schreef hij 9 mei 1885: ‘As 102 Er bestaat een brief. P.J. Troelstra aan Jij mei gauwens ris hwet nijs fen mij hearre, Jelle Troelstra, 26 december 1928, iisg Am- moat Jij der net al to mâl fen opsjean, en der sterdam. bij bitinke, dat, as hellet min in faem út Gel- 103 Hij zei zijn Groningse kamer op. Geertje derlân it dêrom wol in echt frysk famke wêze Troelstra-Rinsma aan P.J. Troelstra, 14 juni kin, en Jij witte, det ik allinne sa’n ien ha wol. 1885, iisg Amsterdam. Nou, jij scille der ringen mear fen hearre.’ 104 Piet Troelstra gaf zich. Troelstra, Gedenk- (Als je binnenkort een nieuwtje over me schriften i, 250. Volgens Bakker in Pieter Jelles hoort, moet je er niet al te gek van opkijken, Troelstra, 51, vergiste Troelstra zich in de Ge- en bedenken dat, al haal je een meisje uit Gel- denkschriften en werd hij pas in 1890 lid van

568 deze partij. Hij werd in 1885 wel lid van de dere 45000 inwoners werd één afgevaardigde Bond voor Algemeen Kies- en Stemrecht. gekozen; in 1849 waren er 68 kamerleden, 104 Als ‘Piet van Heuvel’. Gegevens ontleend maar vanwege de toename van het aantal kie- aan Bakker, Pieter Jelles Troelstra, 14. zers moest het aantal kamerleden worden uit- 105 Piet haalde uit tegen. De open brieven/ gebreid. In 1878 waren er 86 kamerleden. brochures van Pieter Troelstra, Fy Lútsen Een kandidaat moest bij de verkiezingen de (Foei, Lutsen), het antwoord van Lutsen absolute meerderheid halen. Lukte dat niet, Wagenaar, Hark ’ris Piter (Hoor eens, Pieter), dan werd een tweede verkiezingsronde geen de reactie van uitgever Jacob Hepkema, houden tussen de twee kandidaten die bij Hâldt op, Jonges! (Hou op, jongens), versche- de eerste ronde de meeste stemmen hadden nen in 1885 en 1886. gehaald. 105 Bokma de Boer was. Toen de anti-revolu- 107 Hij schreef voor Sjoukje. En hij liet aan- tionairen bij een verkiezing in maart 1888 in komende studenten gedichten schrijven. De de Friese districten winst boekten ten koste Friese historicus en letterkundige J.B. Sche- van de liberalen, schreef Bokma de Boer van- pers vertelde later dat hij in 1885 door Troel- uit Renkum in de Leeuwarder Courant van stra tijdens de groentijd van het studenten- 17 maart 1888 een vermanende en bezorgde corps ‘gedonderd’ was en ‘een versje had brief aan de kiezers, Friezen! De Friezen had- moeten maken op Troelstra’s liefste’. Sche- den ‘op slaafsche wijze’ de ‘stoere’ nek gebo- pers vertelde dit op een bijeenkomst van het gen onder het juk van een ‘vreemd gezag’. Hij Fries Selskip in Haarlem. Geciteerd in Op- riep de stemmers in Leeuwarden op om in rechte Haarlemsche Courant, 22 oktober 1924. een tweede stemronde liberaal te stemmen en 113 Zelf zei ze dat Hichtum. Interview met in geen geval anti-revolutionair. Hij doelde op Clara de Groot in het Leeuwarder Nieuwsblad Friezen die hun stem hadden gegeven aan de van 25 januari 1935. Er is meer te zeggen over anti-revolutionairen, volgens hem ‘heersch- ‘van Hichtum’. Alex M.J. Riemersma heeft zuchtige raddraaiers in de kerk en den staat’. in ‘Sprookjes’, 31-37, verondersteld dat Piet 106 Piet begon acties te ondersteunen. De Troelstra bij ‘Hichtum’ dacht aan de dominee sdb (Sociaal-Demokratisch Verbond, later en schrijver Johan van Hichtum uit de zeven- Bond) was in 1881 ontstaan uit een aantal tiende eeuw, die een inspiratiebron van de plaatselijke sociaal-democratische verenigin- grote Friese dichter Gysbert Japiks was met gen. De onbetwiste hoofdpersoon was Ferdi- wie Troelstra zichzelf graag vergeleek. Rie- nand Domela Nieuwenhuis, die in 1879 het mersma wil zelfs wel de hypothese aan dat vooruitstrevende, strijdbare weekblad Recht Sjoukje en Piet met de keuze voor het pseu- voor Allen had opgericht, later het officiële doniem ‘van Hichtum’ wilden zeggen dat blad van de sdb. Een van de actiepunten van Sjoukje de inspiratiebron was van Piets dich- het nieuwe blad was: het recht van elke meer- terschap, zoals Hichtum dat voor Gysbert Ja- derjarige staatsburger op deelneming aan het piks was geweest. Een andere mogelijkheid is staatsleven. dat Sjoukje verwees naar Johan van Hichtum 106 Onder zijn redactie verscheen. De redac- zelf, de vermoedelijke schrijver van twee brui- tie van het Ny Frysk Lieteboek bestond uit loftsgedichten (de oudstbekende Friese ver- P.J. Troelstra en P.H. de Groot. De bundel zen): ‘Woutir in Tialle’, en ‘Ansck in Houck’, werd tot ver in de twintigste eeuw vele malen lange gedichten in de vorm van een samen- herdrukt en uitgebreid. spraak (tussen moeder en dochter, en tussen 107 In Renkum lazen ze dat. Vanaf 1848 tot twee boerenarbeiders) waarin een rijke en 1917 werden de leden van de Tweede Kamer deftige bruiloft en het ‘te bed dansen van de gekozen via een meerderheidsstelsel. Het bruid’ aan de orde kwamen. Bruiloftsgedich- land was daarbij in districten verdeeld. Op ie- ten zouden een verwijzing geweest kunnen

569 zijn van Sjoukje Bokma de Boer, die in 1887 Foudgum die er veertig jaar had gestaan. op het punt van trouwen stond. Haar zoon Nynke van Foudgum moet hem gekend heb- Jelle ten slotte vertelde in een toespraak bij de ben of van hem hebben gehoord. Riemersma onthulling van de beeldengroep van Afke’s noemt ook als mogelijk alter ego dominee Tiental in 1970 in Warga dat Hichtum de ge- Scheltema uit Dokkum, bij wie Sjoukje heeft boorteplaats was van de ‘oude Nienke’ uit Nes gewoond en Willem Reilingh, haar zwager, die zijn moeder zoveel verhalen had verteld. die voor zijn huwelijk in Metslawier stond. 113 Ze heeft haar pseudoniem. In principe – Sjoukje zal zeker wel eens bij haar zusje en ze was niet altijd even consequent – schreef zwager hebben gelogeerd. ze haar kinderboeken en haar recensies over 117 En waarom zou ze. Riemersma is in kinderboeken onder de naam N(ynke) van ‘Sprookjes, door Nynke fan Hichtum in het Hichtum; werk dat voor volwassenen bedoeld Fries bewerkt’ dieper ingegaan op de verfrie- was zoals krantenartikelen en bijdragen aan zingen in deze sprookjes, met name op de tijdschriften ondertekende ze met Sj. Troel- veranderingen in ‘Die Traumbuche’, dat stra-Bokma de Boer, of met Sj.Tr. Ook twee ‘De greate Linebeam’ werd. verhalenbundels voor volwassenen publiceer- 118 Een paar maanden later. Pibe in Friesch de ze onder de naam S. Troelstra (-Bokma de Volksblad, 2 oktober 1887. Pibe is een kinder- Boer): Oud-Fransche legenden, 1928, en Oud- naam voor Sybren, zoals Nynke voor Trijntje, Fransche sagen, volksoverleveringen en sprook- maar of achter deze Pibe een Sybren schuil- jes, 1930; samen met Jop Pollmann publiceer- gaat en wie dat is, is niet bekend. Riemersma de ze als S. Troelstra-Bokma de Boer, Het spel suggereert in ‘Wêr hiest it wei’, 56, dat het van moeder en kind, 1936. Oebele Stellingwerf kan zijn geweest, de re- 113 Dikwijls een enkele voornaam. Enkele dacteur van het Friesch Volksblad. gegevens ontleend aan Erica van Boven, ‘Het 118 Toen in 1930 Nynke fen Hichtum. Uit- pseudoniem als strategie. Pseudoniemen van geverij Pyttersen in Sneek bestond toen niet vrouwelijke auteurs 1850-1900’, Nederlandse meer; de uitgever J. Engelsma Mebius in Letterkunde 3 (1998) 309-326. In het artikel Kollum had het boekje overgenomen. gaat het om vrouwen die voor volwassenen 118 Op 7 oktober 1888. In enkele kranten schreven, literaire romans of damesromans. was een ondertrouwadvertentie verschenen Het is niet duidelijk of vrouwen die kinder- met de plaatsnamen Leeuwarden en Renkum boeken schreven, dezelfde redenen hadden en de data: 25 Sept. – 11 Oct. 1888. Na hun om een pseudoniem te kiezen als deze ‘vol- huwelijk stonden er advertenties in de krant wassenenschrijfsters’. met de aankondiging dat ze getrouwd waren 114 Sjoukje Bokma de Boer koos. Sj. Troels- en een dankbetuiging, ook namens de weder- tra aan G.A. Wumkes, 16 januari 1933, zijdse families, ‘voor de vele blijken van be- Tresoar Leeuwarden. langstelling bij hun huwelijk ondervonden’. 115 ‘Nynkmoi’ (tante Nynke). Nynkmoi bete- 120 Een donkere jurk wees. Gegevens ont- kent overigens ook kletswijf, oude zeur. In het leend aan Suèr, Het dagelijks leven. gezin Bokma de Boer werd de Leeuwarder 120 Sjoukje maakte kennelijk. In 1980 ver- Courant altijd ‘Nynkmoi’ genoemd, zoals teld door Grietje Troelstra, dochter van Dirk, Sjoukje 9 september 1935 schreef aan Clara aan Freark Dam, toen conservator van het de Groot. Tresoar Leeuwarden. flmd in Leeuwarden. 115 Na verloop van tijd. De dominee heet in 120 Een lied in het Fries. Gegevens ontleend haar voorwoord Bavius, ‘die vroeger bij ons aan Steenmeijer-Wielenga, ‘In brulloftsfers’, gestaan heeft’. Riemersma schrijft in ‘Wêr 1-18. hiest it wei’ 29-57, dat Bavius de naam was 120 Elke vrijdag trokken er. Gegevens ont- van een voorganger van Bokma de Boer in leend aan Boschma, Leeuwarden; Keikes,

570 Och heden; de Groot, Leeuwarden. 127 Hij maakte het samen met. Hij was een 123 Alcoholisme was een plaag. Uit een on- kleinzoon van Tjalling Hiddes Halbertsma, derzoek uit 1873 over drankgebruik onder vijf- en van de drie broers Halbertsma van Rimen envijftig gemeenten kwam Leeuwarden ná en Teltsjes. Groningen en Rotterdam op de derde plaats. 127 Er waren meer tijdschriften. Uit een in- Leeuwarders dronken ongeveer 17,5 liter per terview van P.J. Troelstra met Sjouke de Zee persoon per jaar, vijf liter meer dan wat een uit 1920, ontleend aan Steenmeijer-Wielenga, Amsterdammer dronk. Ontleend aan De ‘For Hûs en hiem’, 101-114. Groot, Leeuwarden, 106. 130 Aan een van de medewerkers. P.J. Troel- 124 ‘De vrienden van Piet. Sj. Troelstra aan stra aan F. Buitenrust Hettema, 15 januari F. Buitenrust Hettema, 1888, Tresoar Leeu- 1888, Tresoar Leeuwarden. warden. 130 Dit was de loodzware boodschap. Toen 124 Bij Troelstra’s werk. Troelstra, Gedenk- het eerste nummer verscheen, voorjaar 1888, schriften i, 255-257. was ze nog niet getrouwd en werkte ze aan 125 Ze zetten een geboorteaankondiging. haar uitzet. Voor het tweede nummer in 1888 Leeuwarder Courant, 5 juli 1889. stuurde Piet Kees Wielsma een korte inhoud 125 Het grote nieuws. Het pan-Slavisme, als op en de vooruitzichten voor volgende num- politieke beweging ontstaan in 1848, wilde mers: ‘Nynke is like hird oan’t skriuwen, as alle Slavische volken zoals de Tsjechen, Slo- oan it pjukken mei de nidle for hjar útset’ waken, Polen, Kroaten, Bulgaren, Slovenen (Nynke is even hard aan het schrijven als aan en Serviërs in Europa staatkundig en literair het prikken met de naald voor haar uitzet). bundelen met het grote Slavische Rusland P.J. Troelstra aan C. Wielsma, 5 februari 1888, aan het hoofd, als een reactie op de Duitse Tresoar Leeuwarden. eenwording en op het machtige Oostenrijks- 132 Origineel was deze stijl. Piet C. de Ruij- Hongaarse rijk waarin verschillende Slavi- ter (1855-1889), aanhanger van Domela Nieu- sche volken een ondergeschikte rol speelden. wenhuis en schrijver van een aantal rode 126 Lucie Boerma, de vrouw van. Lucie Boer- actieliederen, schreef het ‘Werkmanslied’ ma aan Sjoukje Troelstra, 13 mei 1930, waarvan de eerste regel: ‘Er gaat een roep Tresoar Leeuwarden. van land tot land’ Troelstra misschien geïn- 126 Ook Silvie de Vries. Silvie de Vries aan spireerd heeft bij ‘zijn’ eerste regel. Dirk Troelstra, 25 september 1891, iisg 132 En For Hûs en Hiem. In een brief aan Amsterdam. Tjalling Halbertsma, 10 december 1890, 126 Hun gezamenlijke passie. De nieuwe schrijft Troelstra (in het Fries) dat er meer dan dichters en schrijvers uit ‘Holland’ zullen ze 50 abonnees bedankt hebben. ‘Het lijkt bijna wel gevolgd hebben, maar Piets voorkeur dat een rijksdaalder per jaar teveel is voor ging uit naar de Duitse romantische dichters. Friese lezers. Ze lezen het dan liever in een Sjoukje was geïnteresseerd in de Franse, leesgezelschap.’ Tresoar Leeuwarden. Het is Duitse en Engelse literatuur uit haar tijd, mogelijk dat die abonnees reageerden op ‘In maar Kloos en Perk heeft ze, voor zover be- nije Tiid’, maar de opmerking over leesgezel- kend, nooit genoemd. Overigens had de uit- schappen verwijst naar een algemene trend, gever van haar Teltsjes yn skimerjoun, Pytter- los van de inhoud van For Hûs en Hiem. sen in Sneek, in 1882 Gedichten van Jacques 132 In het eerstvolgende nummer. ‘Alde Foek Perk uitgegeven, met de beroemd geworden fortrietlik’ (Oude Foek uit haar humeur) door voorrede van Willem Kloos, die is gaan gelden Pieter Jelles in For Hûs en Hiem (1890) als het startsein voor de vernieuwing van de 377-383. Nederlandse letterkunde, de Beweging van 133 Het so... so... nou ja. ‘Slager’ verwijst Tachtig. naar Geert van der Zwaag, varkensslager in

571 Wolvega, aanhanger van Domela Nieuwen- been, de politie was versterkt, er was hon- huis en vurig propagandist voor algemeen derdvijftig man extra uit Arnhem opgeroepen kiesrecht. en uit angstige voorzorg had de burgemeester 134 Piet was overtuigd. Cor Bruijn schreef in bevolen losliggende straatstenen op te rapen Het Kind van 11 oktober 1930 dat Troelstra’s en op te bergen. Bymholt, Geschiedenis der offer vergeefs was, omdat de overgebleven Arbeidersbeweging, 604. redacteur Halbertsma direct al een oranjege- 137 Het was de eerste 1-meiviering. In Parijs tint vers publiceerde, waarna ‘een groot deel was besloten om in alle landen betogingen en van de rood-gezinde lezers bedankte, waar- vergaderingen te houden, ten gunste van de door het tijdschrift ten slotte toch moest wor- achturenwerkdag. Omdat 1 mei op een don- den opgeheven’. derdag viel en niet overal het werk werd neer- 134 Er was niet direct. Of deze kalender- gelegd, werden in verschillende plaatsen in blaadjes ooit tot een uitgave hebben geleid is Nederland de zondag daarvóór vergaderingen niet na te gaan. Sjoukjes plak- en schrijfwerk gehouden. Zo ook in Leeuwarden. op de proefkalender werd in haar nalaten- 137 Ik moet; het is mijn roeping. Troelstra, schap aangetroffen. Tresoar Leeuwarden. Gedenkschriften i, 259-260. 135 Toen Ferdinand Domela Nieuwenhuis. 137 Inmiddels woonden Piet. Volgens gege- In 1879 was de Anti-revolutionaire Partij vens van het gemeentearchief Leeuwarden (arp) opgericht, daarna volgden de sdb en in verhuisden de Troelstra’s op 31 oktober 1889 1885 de Liberale Unie. vanuit Huizum naar Nieuwestad 113 boven, 135 Zijn uiterlijk tekent. De Friesche Courant in Leeuwarden. van 11 november 1885, geciteerd bij Bakker, 137 Vanachter het raam. Onafhankelijk van Pieter Jelles Troelstra, 18. Fédora is een toneel- elkaar hebben Piet en Sjoukje de lange rijen stuk van Victorien Sardou uit 1882. De le- ernstige boerenarbeiders beschreven die uit gendarische Sarah Bernhardt speelde Fédora Het Bildt in de noordwesthoek van Friesland in Parijs en maakte daar furore mee. Haar door Leeuwarden trokken. Maar het lijkt erop kapsel als Fédora werd (kennelijk) wereld- dat beiden de meimeeting in Leeuwarden en beroemd. de augustusmanifestatie in Heerenveen door 136 Voor de Friesche Courant schreef. ‘Voor elkaar hebben gehaald. Ook Bymholt be- de Schiettent’ verscheen ook in de Groning- schreef de optocht van de Bildtse mannen en sche Studenten-Almanak in 1888. Zie ook vrouwen, niet naar de meeting in Heeren- Steenmeijer-Wielenga, ‘De journalistike en veen, maar naar de 1-meiviering in Leeuwar- literaire aktiviteiten’, 34. den op zondag 27 april 1890. ‘Alleen uit het 136 Toen Troelstra het verhaal schreef. De Bildt was er een stoet van pl.m. 600 mannen uitkomsten van de enquête waren schokkend, in rijen van vier en daarachter 15 rijtuigen maar niets maakte zo’n indruk ‘als de schilde- met vrouwen en meisjes opgekomen. Van alle ringen uit de fabriek van Regout in Maas- zijden waren stoomboten met meetinggan- tricht’. Voor de lezers van Recht voor Allen, gers gearriveerd, bij de beurs alleen 13 in ge- het blad van de sdb, waren deze mededelin- tal, welke de passagiers ontscheepten, die op- gen niet geheel nieuw. Al in september 1885 trokken naar “Achter de Hoven”, waar in een had het blad onthullingen over ‘Regouts schuur een verg. werd gehouden. De Bildt- moordhol’ gedaan. Bymholt, Geschiedenis der kers togen naar de zalen van de wed. V.d. Wie- Arbeidersbeweging, 481. len. Alles liep kalm af, hoewel het aantal mee- 136 Antwoord: Och, ik weet wel. Vliegen, tinggangers door R[echt] v[oor] A[llen] op niet De dageraad i, 318-320. minder dan 10 à 12000 werd geschat.’ Die 136 Dat zijn zoon niets voelde. Er waren in meeting heeft Piet meegemaakt, zijn vader Leeuwarden zevenduizend mensen op de woonde op Achter den Hoven, dus vlak bij het

572 meetingterrein. Sjoukje was die dag in Ren- teld over die gedenkwaardige 1-meiviering. kum. De bijeenkomst in augustus werd wel Ook de ‘twee kindertjes’ klopten niet: in 1890 goed bezocht, maar over speciale rijen ernsti- hadden Sjoukje en Piet pas één kind. Jelle ge Bildtkers is niets bekend. In het voorwoord zou begin 1891 geboren worden. Haar ver- bij Van Leed en Strijd heeft Troelstra de rijen ontwaardiging en opwinding pasten wél heel arbeiders uit Het Bildt in Leeuwarden gesitu- goed bij de stemming waarin ze in die tijd eerd. Op het Meifeest van 1890 in Leeuwar- verkeerde, onder invloed van Piets verhalen den zag hij ‘honderden in ’t zwart gekleede en ervaringen. mannen en vrouwen van het Bildt, zwijgend 140 Piet betreurde het. Troelstra: Gedenk- en waardig in hun eenvoud de stad in mar- schriften i, 51-53. cheerend, vier aan vier, ernstig als kerkgan- 140 De slotregel luidt. Troelstra, ‘De striid gers, kloek als soldaten. […] En niet minder om it heechste’, Rispinge, 141-146. indrukwekkend was enkele maanden daarna 140 Tijdens een bezoek. Dominee J.T. Tent- de meeting voor algemeen kiesrecht te Heer- hoff was een rode dominee, vrijzinnig en enveen [...] waar ik rondliep met de hel in het geïnteresseerd in het sociale vraagstuk. Hij hart, daar ik gevoelde, niet het recht te heb- debatteerde al vroeg met Domela Nieuwen- ben om te deelen in de heerlijke geestdrift, huis en hield lezingen als ‘Welke houding die deze manifesteerende strijdende scharen voegt ons ten opzichte der arbeidersbewe- bezielde, die blonk op hunnen stralende ge- ging?’, hij preekte, maar deed ook praktisch zichten en klonk in hunne hoog opgalmende werk. Hij stichtte onder andere een zuivelfa- liederen.’ briek. Toen Piet en Sjoukje hem bezochten, 138 Piet wilde erachteraan. Troelstra ver- stond hij in Wijnaldum, vlak bij Harlingen. meldt de meeting in ‘t Meer bij Heerenveen Waarom ze hem bezochten, is niet bekend. en noemt het aantal geschatte bezoekers, 140 Hij schreef dat hij vroeger. De brief van 14000 à 15000: Gedenkschriften i, 260-261. Troelstra aan Tenthoff dateert van 9 oktober 138 Daartusschen klonk de sleepende wijze. 1887. P.J. Meertens, ‘Had Troelstra predikant De Internationale bestond nog niet, in Fries- willen worden?’, Mededelingenblad sociaal land genoot vooral het Mariannelied popula- historische studiekring, 19 (1961). riteit: ‘Ik ben Marianne, proletaren!/ Mijn 141 Tegenover Domela Nieuwenhuis. naam is overal bekend./ ’k Draag op mijn los- P.J. Troelstra aan F. Domela Nieuwenhuis, gewonden haren/ de rode muts der vrijheids- 8 november 1890, iisg Amsterdam. bent. [...] Ga, ga, Marianne!/ Voer ons aan,/ 141 Juli 1890. P.J. Troelstra aan de ‘Kerkeraad verlos de maatschappij/ van de tirannen/ en der Nederduitsch Hervormde Gemeente’ te maak ons vrij,/ en maak ons vrij.’ Het was Leeuwarden, 10 juli 1890, Tresoar Leeuwar- door Piet C. de Ruijter geschreven en door den. Léon Trafiers op muziek gezet. Gegevens over 141 Hij zelf was niet gedoopt. De kinderen P.C. de Ruijter, ‘de zingende rooie smeris uit Troelstra werden ook niet gedoopt. Volgens de Jordaan’, ontleend aan Van de Merwe, Gij kleindochter Veronika Bay (gesprek op zijt kanalje!, 81-103. 8 maart 1999) wilde Troelstra zijn kinderen 138 De maatschappelijke vragen. Troelstra, niets opdringen, dus ook niet – door ze te Gedenkschriften i, 261. laten dopen – een godsdienstige overtuiging. 138 Nu, die gevolgen zijn zwaar. Naar het Dieuwke heeft later zichzelf gedoopt, ‘toen ze lichtkalender, 1932. Sjoukje had deze optocht in het bos was’, vertelde ze haar dochter niet zelf meegemaakt omdat ze bij haar ou- Veronika. ders in Renkum logeerde. Wellicht had ze in- 141 Later in haar leven. Sj. Troelstra aan middels de Gedenkschriften van Piet gelezen H. de Vries-Feenstra, 5 oktober 1934, Tresoar of zich herinnerd wat hij haar zelf heeft ver- Leeuwarden.

573 141 Aan het eind van zijn leven. In een her- 146 Hij bracht veel tijd door. Dit blijkt onder denkingsartikel na Troelstra’s dood in 1930 andere uit een brief van 28 december 1892 schreef de Zwitserse christen-socialist dr. L. vanuit Leeuwarden aan Domela Nieuwen- Ragaz in het blad Neue Wege: ‘Het diepst werd huis: ‘Excuseer slordig papier, ik schrijf u op ik getroffen, toen hij mij, aan den oever van de ziekenkamer mijner vrouw.’ iisg Amster- het meer van Genève, waar hij, reeds ziek, dam. een tijdlang vertoefde, om Zwingli’s bijbel- 147 Mannen van Friesland. Opgenomen in vertaling verzocht, en wel niet uit taalkundige Troelstra, Van Leed en Strijd. overwegingen.’ De bijbel, met opdracht, be- 148 Troelstra had inmiddels. Van der Goes vindt zich in Tresoar Leeuwarden. speelde ook een belangrijke rol in de Neder- 141 In zijn politieke werk. Overigens hield landse literatuur. Hij raakte op de hbs, onder Troelstra april 1892 voor de afdeling Oude- invloed van zijn leraar Nederlands Doorenbos schoot van de Bond voor Algemeen Kies- en en zijn medeleerling Jacques Perk, geïnteres- Stemrecht de toespraak ‘Christus is waarlijk seerd in literatuur, werd later theatercriticus opgestaan? Aan de andere kant: in 1926 voor De Amsterdammer en ging aan de toneel- schreef Piet aan zijn zoon Jelle vanuit het school en aan het conservatorium lesgeven in Haagse diaconessenhuis Bronovo, waar hij declamatie; hij bewonderde en schreef over was opgenomen: ‘Die spreuk boven mijn Multatuli, richtte met een aantal letterkundi- schoorsteenmantel: “Immers is mijne ziel ge vrienden De Nieuwe Gids op, het tijdschrift stil tot God”, benevens die christelijke van de Tachtigers waarvan hij politiek redac- scheurkalender, hangen me de keel uit.’ teur werd. Troelstra moet door zijn omgang iisg Amsterdam. met Van der Goes (door zijn vrienden ‘Goes’ 142 Onomwonden vroeg hij. P.J. Troelstra genoemd) van dichtbij de discussies in de ja- aan F. Domela Nieuwenhuis, 8 november ren negentig rond de nieuwe literatuur heb- 1890, iisg Amsterdam. ben gevolgd. Zijn voornaam was officieel 142 Hij wilde zekerheid. Duizend gulden in ‘Franc’, maar wordt ook vaak gespeld als 1890 zou in 2004 ruim € 10 500 waard zijn, ‘Frank’. Die spelling volg ik. volgens de Index Historische Prijzen, iisg 148 Van der Goes kwam uit. Van der Goes Amsterdam werd een keer hardhandig van de beurs ver- 143 En al was zijn vader overleden. Meyers, wijderd toen hij een artikel had geschreven Domela, 20 evv. dat zijn collega’s niet beviel. Later moest hij 143 In december van datzelfde jaar. zijn positie op de beurs helemaal opgeven, P.J. Troelstra aan F. Domela Nieuwenhuis, net als zijn leraarsbanen op het conservato- 21 december 1890, iisg Amsterdam. rium en de toneelschool. Vanaf toen (rond 145 Zoals Piet het later. P.J. Troelstra aan Jel- 1892) was Van der Goes ook niet langer le Troelstra, 26 december 1928, iisg Amster- financieel in goeden doen. dam. 148 Hoe luchtig voel ik mij. P.J. Troelstra aan 146 Jette, de oudste zuster. Gesprek met F. van der Goes, 1 maart 1892, iisg Amster- Evert Reilingh, huisarts in Edam, 26 juni dam. 1990. Zoon van Albertus Reilingh, de oudste 148 We leven nu nog. P.J. Troelstra aan F. van van de drie zonen van Renske en Willem Rei- der Goes, 1 oktober 1892, iisg, Amsterdam. lingh, in Indonesië geboren en in 1930 naar 148 In dat jaar ben ik. Troelstra, Gedenkschrif- Nederland gegaan, waar het gezin in Benne- ten ii, 7-8 en 29. kom ging wonen. Evert Reilingh herinnerde 149 Veertig jaar later. Naar het lichtkalender, zich zijn grootmoeder als een beheerste 1933. vrouw die zichzelf goed in de hand had. Ze- 149 Omdat de boot aan de kade. De Troel- nuwafwijkingen kwamen niet in de familie stra’s zouden half mei 1892 opnieuw verhui- voor, dacht hij.

574 zen. Achter dat nieuwe huis lag de stads- aan de familie onder woorden waarom hij gracht die om het hele centrum van Leeuwar- hem ‘een mijner beste vrienden’ noemde, ‘die den loopt. Sjoukje woonde er op 1 mei nog in de tijd, dat ik mij losmaakte van de bour- niet, dus die herinnering aan de tuin en het geoisie en mij voorbereidde voor de groote schip dat daar aanlegde klopt niet. Behalve als taak, mij heeft gesteund en gesterkt. Niet ze op het moment dat de boot arriveerde. haar slechts door zijn aktieve medewerking, maar nieuwe huis bezocht. ook en vooral doordat hij mij in zijn oprecht 149 Het smartte hem diep. Geciteerd in arbeidershart heeft laten lezen, waarin zulk Troelstra, Gedenkschriften ii, 30 en 31. een hooge opvatting van den socialistische 150 Wilt gij echter dezen zet. Brief van 11 mei strijd woonde en mij daardoor heeft versterkt 1892 aan ‘Waarde vriend’. Collectie-Troelstra, in mijn vertrouwen op de arbeidersklasse en iisg Amsterdam. Waarschijnlijk is ‘Waarde hare vatbaarheid voor de idealen van het so- vriend’ G.L. van der Zwaag, redacteur van De cialisme.’ P.J. Troelstra aan familie Zandstra, Klok, het weekblad van de Friesche Volkspar- 30 mei 1923, Tresoar Leeuwarden. tij. Van der Zwaag was lid van de sdb, en werd 154 Hij raakte niet gewond. Toen Troelstra in later kamerlid voor de Socialistenbond, de op- 1925 afscheid nam van de actieve politiek, volger van de sdb. Hij had Piet 11 mei 1892 kreeg hij een taart van een banketbakker uit geschreven dat hij bij Neerlandia verzekerd Leeuwarden. Die had de rel in 1892 meege- was en de verzekering wilde opzeggen, bij maakt waarbij een ‘kanjer van een kei’ in het wijze van protest tegen diens ontslag. Hij stel- wiegje van Jelle terechtkwam. Nu had de bande ook voor ruime publiciteit aan het ontslag ketbakker drie suikeren stenen op de taart ge- te geven, en alle partijgenoten aan te sporen legd als herinnering aan die avond. Troelstra Neerlandia te verlaten. wilde een van die stenen aan Jelle geven, want 150 ’k Ben nu 10 jaar inspecteur. P.J. Troel- die had er recht op. Ontleend aan een herden- stra aan F. van der Goes, 7 mei 1892, iisg kingsartikel in Het Volk (?) na Troelstra’s over- Amsterdam. lijden in 1930. Het knipsel zat in de koffer 151 Piet had het huis gekocht. Troelstra, met nagelaten papieren van Sjoukje Troelstra- ‘Aantekeningen’. Bokma de Boer en bevindt zich nu in Tresoar 151 Hij was als hoofdredacteur aangeklaagd. Leeuwarden. ‘Men kan in Nederland veel kwaad zeggen 154 Die sigaar is nooit opgerookt. Een zoon van Jezus Christus, van den Heilige Geest, van de sigarenhandelaar, M. van Borssum zelfs van den Goeden God, zonder dat ie- Waalkes, vroeg Troelstra later dringend om in mand het u ernstig kwalijk neemt, maar het zijn Gedenkschriften ‘niet de naam van vader Huis van Oranje staat eenige sporten hoger in te noemen. We hebben als kind door deze de openbare meening,’ schreef A.W.P. Weit- zaak reeds zoo onnoemelijk veel geleden, het zel, minister van Oorlog onder Willem iii in heeft ons allen in onze carrière zoo zeer be- zijn geheim dagboek. In: Van ’t Veer, Maar nadeeld, en het zou weer zulk een groot na- Majesteit!, 206. deel kunnen brengen, niet voor mij, maar 152 Friese gerechten. iisg-medewerkster voor anderen van mijne familie. We hebben Willeke Tijssen wees me op de mogelijkheid nu eenmaal een naam die opvalt.’ Briefkaart, dat de potage Pierre le Grand verwees naar 12 maart 1928, iisg Amsterdam. Troelstra Greate Pier, de legendarische, in 1520 over- heeft desondanks de naam van Van Borssum leden Friese vrijheidsstrijder. Waalkes genoemd in zijn Gedenkschriften ii 152 Het werd een dramatische. Troelstra, dat in 1928 verscheen. Gedenkschriften ii, 33-38. 155 Mijn arm hoofd loopt om. P.J. Troelstra 153 Piet ging vaak samen. Toen Zandstra in aan F. van der Goes, 7 december 1892, iisg 1923 overleed, bracht Troelstra in een brief Amsterdam.

575 156 Toen Troelstra in december 1892. Troel- leend aan registers van het Diaconessenhuis stra, Gedenkschriften ii, 33. Er is enige ondui- in Utrecht in het Gemeentearchief Utrecht. delijkheid over de reden van het telegram dat Het Diaconessenhuis was geen psychiatrisch Troelstra in Middelburg kreeg. Dat komt ziekenhuis. Het verstrekte alleen eten en doordat hij in een brief aan Jelle in 1928 een drinken en een bed. Met de medische gang ander incident beschreef dan in zijn Gedenk- van zaken had het Diaconessenhuis niets te schriften. Waarschijnlijk logeerde hij 18 de- maken, de verantwoordelijkheid daarvoor lag cember 1892 in Middelburg. Troelstra moest bij Winkler. Als er al medische rapporten zijn er een spreekbeurt houden, ontmoette bij die bijgehouden, dan zijn die later vernietigd. gelegenheid voor het eerst Wibaut en bleef lo- 157 Aan Willem Reilingh. P.J. Troelstra aan geren. De nacht voordat hij het telegram ont- Jelle Troelstra, 26 december 1928, iisg Am- ving, had Troelstra een benauwde droom dat sterdam. zijn vrouw ernstig ziek was. In: Troelstra, 157 Ze kreeg elke dag. Sj. Troelstra in Het ‘Mededeelingen’. Kind, 14 juni 1902. 156 Hoogstwaarschijnlijk had toen. Kalma 157 ‘Toen zijn er de noodige. Troelstra, noemt een hartaanval als reden voor het tele- ‘Mededeelingen’. gram aan Troelstra, overigens zonder bron- 158 Het was het begin. P.J. Troelstra aan Jelle vermelding. Kalma, Nynke en Afke, 37. Troelstra, 26 december 1928, iisg Amster- 156 De huisarts – waarschijnlijk. In zijn dam. proefschrift Lucius Columba Murray Bakker, 158 Daar hield hij spreekuur. Daarom ver- master fan it Fryske wurd (Leeuwarden 2003) trok hij in 1896 naar Amsterdam, waar hij heeft R.A. Faber aannemelijk gemaakt dat wel over een eigen kliniek kon beschikken. In arts en Fries dichter Murray Bakker de huis- 1896 vertelde Winkler in een rede dat hij al in arts van de Troelstra’s was toen ze in Huizum 1882 gevraagd was als lector in de psychiatrie: woonden. Murray Bakker was medewerker ‘Ik weigerde toen, deels omdat ik er niets van van For Hûs en Hiem, woonde ook aan de af wist, deels omdat ik geen lust had in een Schrans en was de enige huisarts in Huizum. vak, dat ik alleen uit halfslachtige, half juridi- Toen de Troelstra’s naar Leeuwarden verhuis- sche, half medische debatten kende, en dat den, hebben ze waarschijnlijk een andere mij toescheen geen geneeskunde meer te dokter gezocht en in dat geval lag Sieds Mein- zijn.’ Uit: ‘Het onderwijs in psychiatrie’, rede dersma als huisarts voor de hand. Hij had in uitgesproken in 1896. Opgenomen in Utrecht gestudeerd, werd door de psychiater- Winkler, Opera omnia supplement. neuroloog Cornelis Winkler, met wie hij in 158 In zijn Herinneringen beschrijft hij. dezelfde jaarclub had gezeten, in diens Her- Winkler, Herinneringen, 69. inneringen als een van zijn twee beste vrien- 158 In het Diaconessenhuis. Protestantse den beschreven. Winkler zou in 1893 Sjoukje verpleegsters die hun werk als ‘evangelise- behandelen in het Utrechtse Diaconessen- rend liefdewerk’ doen. De diaconessen kre- huis. Meindersma is twintig jaar huisarts in gen kost, inwoning en kleding, en een klein Leeuwarden geweest, tot hij in 1903 vanwege bedrag als zakgeld. Ze waren aanvankelijk zijn gezondheid het werk moest opgeven. Hij slecht of niet geschoold en leerden het vak al was getrouwd met Sietske Schreuder, het doende. Binnen de verschillende diacones- meisje op wie Troelstra op de hbs verliefd was senhuizen werd strijd gevoerd over het be- geweest, zoals hij in deel i van zijn Gedenk- lang van goede ziekenverzorging tegenover schriften heeft beschreven. de eis om te evangeliseren. Uiteindelijk won 156 Sjoukje was ervan overtuigd. Troelstra, de behoefte aan professionalisering het en ‘Mededeelingen’. moesten diaconessen voortaan examens 156 In de ziekenhuisboeken van 1893. Ont- doen. In 1894 werden de examens van de

576 Bond voor Ziekenverpleging in Utrecht ver- thenie vanaf 1880 ook aan de andere kant van plicht. Ontleend aan: Lieburg, ‘Met het beste de oceaan een ‘maladie à la mode’ werd. De wat men heeft en kent’. term ‘neurasthenie’ werd gebruikt als een 159 Hij achtte het zijn plicht. Winkler, Her- etiket voor alle mogelijke ziekten, voor zelf- inneringen, 145 evv. moord, overspel en voor decadente kunst en 159 Huwelijk en moederschap. Deze en an- mode; het was een aandoening van het ze- dere gegevens over Winkler ontleend aan De nuwstelsel, zonder een duidelijk klinische Wilde, Nieuwe deelgenoten. oorzaak die enkele of alle delen van het stelsel 159 De vrouw dankte haar emotionaliteit. kon aantasten en de zenuwen zo verzwakte C. Winkler, ‘Eenige opmerkingen over de dat totale uitputting het gevolg was. Er waren anatomische en physiologische grondslagen veel verschillende symptomen, hartklachten, eener psychologie der vrouwen’, in: Werker- maag-, oog- en gynaecologische klachten, Beaujon, De vrouw, de vrouwenbeweging en het maar uiteindelijk ging het altijd om zenuw- vrouwenvraagstuk i. uitputting, die zich uitte in onmetelijke 159 Treub vond dat vrouwen. Treub en Win- vermoeidheid bij de geringste inspanning, kler, De vrouw en de studie. In zijn Herinne- zowel lichamelijk als geestelijk. Het ‘fatigue- ringen noemt Winkler het jaar 1908 voor deze syndroom’ heette dat. Volgens Beard was discussie. Waarschijnlijk verwarde hij het neurasthenie een typisch Amerikaanse ziek- debat van 1898 met een discussie in 1908 te: geen andere beschaving, niet de Griekse of waarbij hij met Treub en enkele anderen ook Romeinse, noch Spanje of Nederland in hun over ‘De vrouw en de studie’ in Rotterdam gloriedagen, hadden zulke ‘maladies’ gekend. sprak, op uitnodiging van de Vereeniging Alleen een uiterst verfijnde beschaving kon voor Vrouwenkiesrecht. een ziekte als neurasthenie veroorzaken en de 160 Als een reactie op stress. Er bestaat (nog neurasthenie-epidemie bewees daarom dat steeds) een ingreep aan de sympathicus, sym- Amerika de hoogste beschaving aller tijden patectomie, waarbij de sympathicus wordt bezat. doorgesneden. De operatie wordt toegepast 162 Onvermijdelijk kreeg de vrouweneman- als middel tegen extreme transpiratie en te cipatie. De neurose als ‘luxe-oplossing’ voor weinig doorbloeding van het onderlichaam psychisch en maatschappelijk onbehagen. en de benen. Volgens Hutschemaekers zou dat voor het 161 Aan het eind van. Informatie ontleend eind van de negentiende eeuw betekenen dat aan gesprekken met de neuroloog J. Stam mensen die zich psychisch en maatschappe- (amc, Amsterdam) en aan artikelen en boe- lijk onprettig voelden een neurose uitkozen ken: Wessely en Lutz, Neurasthenia; Berrios, als legitimatie. Via neurotische symptomen History of Clinical Psychiatry; Rümke, Psy- kan iemand onbewust verborgen wensen chiatrie, 219, 246 evv.; Johannisson, Het duis- laten zien. In het geval van Sjoukje zou die tere continent; Gomperts, De opkomst van de stelling kunnen opgaan, er waren genoeg sociale fobie; Hutschemaekers, Neurosen in moeilijke maatschappelijke omstandigheden Nederland; Te Velde, ‘In onzen verslapten tijd in haar leven. met weeke hoofden’, 14-24; Weber, ‘De medi- 162 Dat een meisje. Möbius, De zenuwachtig- sche wereld over “de vrouw”’, 2-20. heid, 76. Möbius schreef ook het opzienba- 161 De ziekte was in de loop. De ziekte was rende en vaak herdrukte boek: Ueber den phy- in 1869 uitgevonden, althans van een naam siologischen Schwachsinn des Weibes, 1900, voorzien. De New Yorkse neuroloog George waarin hij op basis van rasbiologisch geïn- Beard gebruikte de term voor het eerst voor spireerde schedelmetingen, studies in ver- ‘zenuwuitputting’ en zijn artikelen over deze gelijkende anatomie en de criminologische aandoening werden zo populair dat neuras- typologische indelingen van Lombroso, de

577 conclusie trok dat de vrouw in alle opzichten 171 Maar Domela kreeg gelijk. P.J. Troelstra intellectueel en moreel de mindere was van aan F.Domela Nieuwenhuis, 28 december de man. 1892, Tresoar Leeuwarden. In een brief aan 166 Die tic bleef haar hele leven. Gesprek de redactie van Recht voor Allen van 9 maart met Margreet Bruijn, 16 januari 2000. 1894 eiste hij opname van een ingezonden 167 De zieken worden boosaardig. Môbius, brief tegen de voortdurende aanvallen van de De zenuwachtigheid, 6. krant, waarin hij ook zijn eerdere sollicitatie 167 Onderzoek heeft uitgewezen. Dit onder- naar een plaats bij Recht voor Allen aan de zoek gold het voorkomen en verklaren van orde stelde. In een begeleidend schrijven aan neurosen in de jaren 1900-1985, maar er is Domela verwijt hij hem dat hij nooit gepro- geen reden om aan te nemen dat de situatie beerd heeft zelfstandige krachten te vormen in de jaren voor en na deze periode heel ande- in de partij: ‘Elk teken van zelfstandigheid be- re uitkomsten te zien zou geven. Hutsche- schouwde gij als een uiting van vijandschap. maekers, Neurosen in Nederland, 219. [...] Ge kunt niet anders zijn dan die ge zijt en 168 Binnen de psychiatrie. A.O.H. Tellegen, ik verwacht nog veel meer zelfbemodderende ‘Het vraagstuk der geslachtelijke onthou- daden van U. Maar ik ga door, ook al moet ik ding’, Psychiatrische Bladen (1895). te gronde gaan!’ 168 Gebruikten ze voorbehoedmiddelen. 172 Tragisch lot voor zoo’n man. P.J. Troel- Troelstra, Gedenkschriften i, 70-75 over zijn stra aan H. van Kol, 3 maart 1893, iisg Am- moeder, die steeds opnieuw moest bevallen sterdam. Troelstra schrijft in deze brief ook ‘in een tijd van volslagen gemis aan sexueele over zijn persoonlijke problemen: ‘Ik lijd veel en andere hygiëne!’. Voorbehoedmiddelen en onder persoonlijke omst. en onder ’t lot van -methoden waren hem (dus) bekend. mijne cliënten partijgenooten. Zwaar zwaar 169 Gelukkig hebben we haar voor krankzin- is de strijd – waar is ’t einde?’ nigheid. P.J.Troelstra aan F.Wibaut, 24 janu- 172 Cornelissen zou op weg. Cornelissen, ari 1894, iisg Amsterdam. Strijd, lief en leed. 169 ‘Zij was een permanente zieke. Troelstra, 173 Constantia was het ‘clubhuis’. Constan- ‘Mededeelingen’. tia werd wegens hypotheekschuld in 1899 ge- 170 Hij had ruzie met Ferdinand Domela veild en aangekocht door het kerkbestuur van Nieuwenhuis. Kalma, Socialisten in soorten. ‘De Zaaier’ die er de eerste katholieke kerk in 171 Ach, hier is zoo weinig. P.J. Troelstra aan de Jordaan in vestigde. In 1971 werd De Zaai- Frank van der Goes, 22 april 1892, iisg Am- er (inmiddels ingrijpend verbouwd en uitge- sterdam. breid) gesloten. In het gebouw kwam eerst 171 Het huis in Leeuwarden. Dat deel van een tapijtwinkel en later een moskee. Amsterdam heette toen nog Nieuwer-Amstel 173 Er was een grote vergader-. Troelstra, Ge- en was een aparte gemeente. In 1896 werd denkschriften ii, 58. Inmiddels dacht hij ook het bij Amsterdam gevoegd. wat negatiever over Cornelissen, die hij ‘een 171 Besloten niet naar Amsterdam te gaan. man van minder allooi, de kwade geest achter Aantekeningen van F. van der Goes in een Domela’ noemde. langwerpige ‘Koopmans-, kantoor en dagelijk- 173 Je wist toch. Meyers, Domela, 262. sche Agenda’s’. De aantekening van een dag 174 En in dien woesten. Geciteerd bij later, 29 december, luidt: ‘Conferentie met Vliegen, De dageraad ii, 438-439. Poutsma en Troelstra Leeuwarden. Nieuwe 174 De borden waren. Troelstra, Gedenk- Tijd voorloopig Leeuwarden uitgeven wegens schriften ii, 61-62. ziekte v. mevr. Tr.’ 175 Dat was Henri van Kol. P.J. Troelstra aan 171 ‘Bahhh!’ besloot hij. Bloemgarten, H. van Kol, 11 mei 1893, iisg Amsterdam. Henri Polak, 48. 175 Een paar maanden later. Troelstra, Gedenkschriften ii, 63-66.

578 176 Wat een mooi begin. J.T. Troelstra sr. aan goed gekomen. Na Troelstra’s vertrek hebben P.J. Troelstra, 2 augustus 1893, iisg Amster- Van der Goes en Polak de krant nog tot augus- dam. De Germania was een verzekerings- tus 1894 weten te rekken. Toen was het afge- maatschappij waarvoor Piet in Groningen ook lopen. In 1896 werd een nieuw tijdschrift De inspecteur was geworden. Volgens de iisg- Nieuwe Tijd opgericht, een theoretisch-literair lijst van Historische Prijzen en Lonen zou maandblad dat zich binnen de sdap zou ont- ƒ500.- in 2004 ongeveer €5200 waard zijn wikkelen in radicaal-marxistische zin. en ƒ200.- ongeveer €2200.-. 181 Het gezin betrok. Leidscheweg werd 177 Ik keur niet af. F. van der Goes aan P.J. later ook gespeld als Leids(ch)e weg. Ik kies Troelstra, 15 november 1893, iisg Amster- voor de spelling Leidseweg. Later werd een dam. deel van de straat omgedoopt in Van Sijpe- 177 Piet antwoordde verongelijkt. P.J. Troel- steijnkade. De plek waar het huis van de stra aan F. van der Goes, 24 november 1893, Troelstra’s stond, is nu verborgen onder het iisg Amsterdam. verkeersplein bij de Jaarbeurs waar de Van 177 Troelstra voelde zich. H. Poutsma aan Sijpesteijnkade op uitkomt. P.J. Troelstra: ‘Mijnheer Troelstra, Hiermede 181 Daar lag de stad. Later werd een diepe zij U gezegd, dat onze vriendschap vanaf heden, rijtunnel onder de spoorbaan aangelegd voor althans van mijne zijde, heeft opgehouden te fietsers, handkarren, kleine voertuigen en bestaan. Stelt ge belang in de reden, ge kunt voor het vee dat naar de veemarkt op het Vre- ze steeds ten mijnen woonhuize vernemen, denburg gedreven werd. Poutsma.’ Zonder datum, iisg Amsterdam. 182 Troelstra en Harm Kenther. Er liep aan 177 De Utrechtse clerus. Troelstra, ‘Mededee- het begin van de tocht ook een jongetje met lingen’. hen mee. Als de eerste rijksdaalder was ver- 178 De Troelstra’s waren bijna. Gegevens diend, rende hij naar de Leidseweg om dit ontleend aan het gemeentearchief van Am- hoogstnoodzakelijke huishoudgeld voor de stelveen, zoals in 1964 Nieuwer-Amstel ging twee gezinnen af te leveren. Wie dit jongetje heten. Dit stuk van Nieuwer-Amstel kwam in was, is niet goed te achterhalen. In Arlman, 1896 bij Amsterdam. De val van de Rode Burcht, 24, staat dat het 179 Maar nee hoor. Van Hichtum, Schimmels zoontje van Kenther meeliep. Kenther had in voor de koets, 245. die tijd nog geen kind, Jelle Troelstra was bij 180 Zonder zijn financiële hulp. Altena, de start van De Baanbreker nog te jong (hij ‘Bürger in der Sozialdemokratie’, 533 evv. werd in januari 1894 drie jaar). 180 Bahlmann nodigde hem. Dat bedrag zou 182 Zaterdagsavonds gingen ze. Gegevens nu ongeveer €33 300 waard zijn, Historische uit de Utrechtse tijd ontleend aan aantekenin- Prijzen iisg. Veel geld, maar er moest wel gen en opmerkingen van A. Tap, een der ‘ve- een dure drukpers voor de nieuwe krant van teranen’ uit de Utrechtse arbeidersbeweging. worden aangeschaft. Troelstra, Gedenkschrif- Collectie-Troelstra, iisg Amsterdam. ten ii, 72. 184 Als Dieuwke en Jelle. Troelstra, Mijn 181 Piet liet De Nieuwe Tijd. Bloemgarten, vader, 15-16. Henri Polak, 62 evv. De ruzie tussen Poutsma 184 De roodhuiden hadden lang. Troelstra, en Troelstra had een wonderlijk verloop; er Mijn vader, 24 evv. zijn een paar verzoeningspogingen gedaan; 184 Het waren echte indianen. Een adverten- Troelstra wilde later, toen hij al verhuisd was tie in het Utrechts Nieuwsblad van 22 augus- naar Utrecht, toch weer hoofdredacteur wor- tus 1894 kondigt ‘Majoor Gordon Lillie, Paw- den, maar liet de krant na opnieuw een knal- nee Bill Wild West Show’ aan, met voorstel- lende ruzie met Poutsma definitief in de lingen van ‘het leven in de binnenlanden van steek. Met De Nieuwe Tijd is het niet meer Amerika door Indianen, Cowboys en Mexica-

579 nen, met wilde Paarden, Buffels, Ezels. Nog wie Sjoukje kennelijk de krant met het feuille- nooit in Utrecht vertoond’ stond er vetge- ton opstuurde. drukt. Tournees van ‘wilde volkeren’ kwamen 190 Zooals meer gezegd. D. Troelstra aan vaker voor. Het Utrechts Nieuwsblad van mei Silvie de Vries, ongedateerd, zomer 1894, 1895 vermeldt een karavaan van Suahely, ‘een iisg Amsterdam. der merkwaardigste Afrikaansche stammen’, 190 Geef je dan eerst. Naar het lichtkalender, die onder leiding van de Amsterdamse Afri- 1936. kareiziger Green een ‘kunstreis’ door Europa 191 Zulke uitdrukkingen laat men. D. Troel- maakte en ook de Utrechters de gelegenheid stra aan Silvie de Vries, 16 januari 1894, iisg bood ‘zich te verrijken met eenige zeer eigen- Amsterdam. aardige ethnologische bijzonderheden’. 191 Wij hebben alleen maar. D. Troelstra aan 185 De vurigste bewonderaar. Utrechts Silvie de Vries, 3 september 1894, iisg Am- Nieuwsblad, 22 augustus 1894. sterdam. 185 Hij herinnerde zich. André Jolles, hoog- 191 Achteraf schreef Piet. Troelstra, ‘Mede- leraar Nederlands in Leipzig schreef 26 juli deelingen’. 1922 de historicus Johan Huizinga over het 191 In februari 1894. P.J. Troelstra aan bezoek dat ‘een zeer internationale socialist’ F. van der Goes, 3 februari 1894, iisg Amster- aan Troelstra had gebracht in Friesland: ‘Het dam. dochtertje deed open – “Meisje, is je vader 192 De eer van dat blad. P.J. Troelstra aan thuis?” En daarop een verontwaardigd ant- F. van der Goes, 3 februari 1894, iisg Am- woord: “ik ha nin vader, ik haw’n heit!”’ sterdam. J. Huizinga, Briefwisseling i, 404. 192 Piet riep zijn hulp in. P.J. Troelstra aan 185 Bij zulke kinderversjes. Inleiding van Jop F. Wibaut, 24 januari 1894, iisg Amsterdam. Pollmann bij de vierde druk van S. Troelstra- 193 Zoo kan ik zuinig leven. P.J. Troelstra Bokma de Boer, Het spel van moeder en kind. aan F. Wibaut, 30 januari 1894, iisg Amster- 186 In zekere zin. De Vrouw, 7 februari 1903. dam. 188 Je kijkt de wereld. M. Sluizer aan P.J. 193 Dat weet ik nog niet. Borrie, Troelstra, 11 november 1928, iisg Amsterdam. F.M. Wibaut, 34. 188 Dirks vriendin Silvie. Dirk en ook ande- 194 Ik word door mijn vrouw. P.J. Troelstra ren schreven haar naam als ‘Sylvie’. aan F. Wibaut, 24 januari 1894, iisg Amster- 188 O strijders, die uw liefd’ en leven. Dirks dam. liederen werden gebundeld in Meigave voor 194 In de bedankbrief. P.J. Troelstra aan het Nederlandsche proletariaat, 1902. F. Wibaut, 30 januari 1894, iisg Amsterdam. 188 ‘Mijn gehele houding. Silvie de Vries aan 194 Weer een jaar later. P.J. Troelstra aan Dirk Troelstra, 16 mei 1992, iisg Amster- F. Wibaut, 24 januari 1895, iisg Amsterdam. dam. 194 Mijn schoonvader beurde. Louis Kühne, 189 Een mensch kan veel uitstaan. D. Troel- een 19de-eeuwse Duitse natuurgeneeskun- stra aan Silvie de Vries, 4 mei 1894, iisg dige die als een van de eersten waterkuren Amsterdam. (hydrotherapie) voorschreef en diëten om zie- 189 Ik vind het hier. D. Troelstra aan Silvie de ken van specifieke kwalen af te helpen. Zijn Vries, ongedateerd, wschl. half april 1894, ideeën werden in veel landen populair en toe- iisg Amsterdam. gepast. Een andere beroemde ‘waterkuurpio- 189 Dirk moest werken. D. Troelstra aan Sil- nier’ uit die tijd was pastoor Sebastian Kneipp vie de Vries, ongedateerd, wschl. zomer 1894, (1821-1897). Hij begon in 1849 waterkuren iisg Amsterdam. voor te schrijven, die nog steeds Kneippkuren 189 Onaangenaam is het daarbij. In Renkum heten. Behalve hydrotherapie werden ook fy- woonden Sjoukjes ouders en zuster Jette aan totherapie (kruidenbehandeling), gezonde

580 voeding, voldoende beweging en een bewuste hoe de schuld was opgebouwd. Piet had voor manier van leven gepropageerd. Aanvankelijk zijn studie in Groningen drie jaar lang ƒ 1200 werd bij een waterkuur alleen koud water ge- gekregen van zijn vader en hij verdiende bij bruikt, later ontstonden veel variaties: koud- als inspecteur van Neerlandia en Germania. waterbaden, warmwaterbaden, stoombaden, Bovendien verdiende hij wat met zijn literaire wisselbaden: voet-, rug-, schouder-, onder- werk in tijdschriften. Oom Marten, broer van lichaam- en hele lichaambaden. zijn vader, woonde ook in Groningen en was 194 Vandaar af begint de victorie. ‘meer’ nor- royaal met geld. Later in zijn studieperiode, maal of ‘weer’ normaal: het handschrift van toen zijn vader niets meer gaf, kreeg Piet Troelstra is op dit punt niet heel duidelijk. bovendien het erfdeel van zijn moeder. Ken- Overigens is ‘onnatuurlijke zwaarlijvigheid’, nelijk dronk en feestte Piet veel meer dan hij dikte dus, een van de symptomen van neu- met deze inkomsten kon betalen, waardoor rasthenie. hij met een aanzienlijke schuld Groningen 194 Onze kindertjes bloeien. P.J. Troelstra aan verliet. Ontleend aan Bakker, Pieter Jelles F. Wibaut, 24 januari 1895, iisg Amsterdam. Troelstra, 43 en 44. 194 Bij het afsluiten. P.J. Troelstra aan F. Wi- 196 Ook al verdiende ze. Dienstmeisjes baut, 29 december 1895, iisg Amsterdam. kregen meestal alleen kost en inwoning, en 195 Schrijf hem anders. P.J. Troelstra aan ze verdienden iets extra met fooien, centen en Th. Dijkman, ongedateerd, iisg Amsterdam. stuivers, van mensen die bij hun mevrouw op 195 Herman Gorter, de dichter. Herman Gor- bezoek kwamen. Daarvan konden ze voor ter Documentatie 581, waar Henriette Roland hun huwelijk sparen of voor hun oude dag. Holst zegt dat Gorter zich begon te interesse- Sjoukje als advocatenvrouw had waarschijn- ren voor Marx in de zomer van 1895. Deze lijk wel bezoekers die na afloop van een visite mededeling zou niet helemaal kloppen, om- een fooi gaven. Later zal er minder vaak iets dat Roland Holst het voorval koppelde aan zijn overgeschoten voor het personeel. haar huwelijksdag in januari 1896. Gorter 196 Misplaatste vrijgevigheid. Troelstra, woonde toen in Bussum in een villa waar Mijn vader, 17. Sjoukje en Piet later ook wel hebben gelo- 196 Een en ander. Haukje Troelstra aan geerd. Troelstra schreef er in 1898 de bro- P.J. Troelstra, 24 november 1926, iisg Am- chure Woorden aan vrouwen. sterdam. Ze reageerde op Piets verwijt van 195 Piet wist een werkloze. Aantekeningen ‘eenzijdigheid’ toen ze kritiek uitte op een van A. Tap. Collectie-Troelstra, iisg Amster- voorversie van de Gedenkschriften waarin hun dam. vader zeer kritisch behandeld werd. 195 ’s Avonds bracht de man. Er is in die tijd 197 Toen hebben wij in alle stilte. Aange- wel een aanbod geweest van de steenrijke haald in Troelstra, Gedenkschriften ii, 85 en bankier Floris van Hall om Troelstra in dienst 86. In Mijn vader Pieter Jelles schrijft Jelle te nemen. Hij zei dat hij hem ‘goed kon ge- Troelstra dat er zo nu en dan een gulden in bruiken’, maar deze weigerde, ‘hij liet zich de brievenbus kwam. Niet de ƒ 25.- waar Dijk- niet gebruiken, hij was niet te koop’. Na Troel- man het over had gehad, en niet maandelijks. stra’s dood in 1930 haalden mensen die hem 198 Jij en je vrouw. Th. Dijkman aan P.J. Troel- indertijd op een Utrechts terras dit verhaal stra, 18 november 1928, iisg Amsterdam. hadden horen vertellen, deze ‘geluksherinne- 198 Jelle herinnerde zich. Troelstra, Mijn va- ring’ in een niet nader te identificeren krant der, 18. op. Knipsel in collectie-Troelstra, iisg Am- 199 Hij verwachtte bij voorbaat. Meyers, sterdam. Domela, 203. 196 Piets oude studieschuld. Hoe groot die 200 Hij vergeleek de Duitse partij. Meyers, schuld was, is niet te achterhalen, en ook niet Domela, 281 en 265 evv.

581 200 Op het kerstcongres 1893. Voorwoord Ferdi van Kol in het iiav in Amsterdam. bij: Troelstra, Van Leed en Strijd. 208 Van Kol werkte als ingenieur. Enkele 200 In de sdb heerste. Troelstra had in een titels van Nellie (van Kol): Bloemensprookjes brief aan Van der Goes al eerder fel uitge- (1883), Brieven aan Minette (1884), Sprookjes haald naar de tegenstelling tussen heren en en vertellingen (1886) en Onze avonduurtjes en arbeiders: ‘Praten over “heeren” (ertegen of andere pedagogische schetsen (1891). ervoor) is toch zóó onvruchtbaar – we hebben 208 Ze schreef sprookjes. Gegevens ontleend over zóóveel mooier en hooger dingen te aan Rietveld-van Wingerden, Jeugdtijdschrif- praten. [...] Over “heeren” enz neem ik nooit ten. meer iets op, want we moeten hun niet zeg- 208 De namen Karl Marx. Ook Domela Nieu- gen, maar door ons doen en laten laten gevoe- wenhuis had een zoon die Cesar heette. Die len, wie en wat we zijn en dat we niet minder was vernoemd naar César de Paepe, een van zijn dan geboren proletariërs.’ 7 december de oprichters van de Belgische arbeiderspartij 1892, iisg Amsterdam. (Meyers, Domela, 104). Toen Nellie en Henri 201 Hij was niet onomstreden. Schaper, Een hun tweede zoon kregen, woonden ze in Bel- halve eeuw van strijd, 181. gië en waren ze goed bevriend met Domela 201 Hij werd beschouwd als. Een opmerking Nieuwenhuis. Ook hun Cesar zou een verwij- van A.S. de Levita, geciteerd bij Schouten, zing naar De Paepe kunnen zijn. De socialen zijn in aantogt, 265. 209 Hoe controversieel die ook waren. J.H. 202 Bijeenkomsten waren in die jaren. Zie Gunning Wzn in de inleiding bij: Schaank- bijvoorbeeld Perry, De voorman, 113 evv. van Kol, Richtingslijnen, beschouwingen. 202 In Utrecht bleef hij. Demokratisch en de- 212 Zoals Nynke een verwijzing was. Kalma, mokraat werden in deze tijd nog met een ‘k’ Nynke fan Hichtum, 34. gespeld; een paar jaar later, rond 1900, wordt 214 Ze las haar kinderen. Troelstra, Mijn va- de ‘k’ vervangen door ‘c’. der, 49-50. 202 Sjoukje was niet gezond. P.J. Troelstra 214 Sjoukje heeft meegewerkt. Zoals in het aan F. van der Goes, 16 juli 1895, iisg Am- verhaal ‘Een Piramide’, Ons Blaadje, 27 febru- sterdam. ari 1897, waarin in tamelijk stuntelige rijmen 202 ‘Hij zal mij voor morgen. Schaper, Een het verhaal verteld wordt van een vaas met halve eeuw van strijd, 190. gaatjes waarin vader, moeder en Klaas zand 203 ‘Zorgen en beslommeringen. P.J. Troel- en tuinkerszaadjes zaaiden, dat mooi groen stra aan F. van der Goes, 16 juli 1895, iisg opkwam en uiteindelijk op Klaas’ boterham Amsterdam. met citroensap en suiker terechtkwam. Kin- 203 Daar deed hij een Kühne-kuur. P.J. Troel- deren die niet zo’n vaas hadden, werd aange- stra aan F. van der Goes, 10 februari 1896, raden het met een fles en een oude natte kous iisg Amsterdam. te proberen. 203 Ze vroeg Van der Goes om hulp. 215 In 1887, in haar verlovingstijd. In latere Sj. Troelstra aan F. van der Goes, augustus drukken heet het jongetje Sip-Su. 1895, iisg Amsterdam. 216 Het moest alles waar zijn. Ze las na- 204 Ze hield zich kranig. P.J. Troelstra aan slagwerken over vreemde, ‘onbeschaafde’ F. van der Goes, 10 februari 1896, iisg Am- volkeren en de poolgebieden en zocht in de sterdam. Utrechtse universiteitsbibliotheek boeken 207 Nellie Porreij was. Gegevens ontleend over eskimo’s. In het voorwoord bij Sip-Su aan een biografische schets van Atie van der noemt ze enkele titels zoals Arctic Explora- Horst, gebaseerd op gegevens van Inger van tions van dr. Kane, Onbeschaafde volken van Dongen, opgenomen bij de inventarislijst van Wood, De mensch van Stuart en Kuijper, en- de archieven van Nellie van Kol en haar zoon kele jaargangen van De Aarde en hare volken

582 en Life with the Esquimaux van Kapitein Hall. 222 Ik moet maar bouillon drinken. 217 Deze herinnering haalde ze op. In latere D. Troelstra aan S. de Vries, 19 september drukken werd de illustrator J.B. Heukelom. 1896, iisg Amsterdam. Van Heukelom was tekenleraar en schilder. 222 In beide gevallen. D. Troelstra aan S. de Een illustratie voor een kinderboek moest Vries, 23 september 1896, iisg Amsterdam. zijns inziens ontstaan ‘uit een innerlijke drang 222 Dus dat is geklets. Volgens de iisg-lijst tot scheppen van idealen, vreugd en schoon- ‘Historische prijzen’ komt ƒ 6000.- in 1895 heid’. Uit: De Bodt, Prentenboeken, 239. overeen met ongeveer € 70 000.- nu. ƒ 600.- 217 En dat is heusch geen wonder. Sjoukje in 1895 zou nu ongeveer € 7000.- waard zijn. schreef eerst Kudlago, dat bij uitgeverij Van 222 In de Riemstraat. De straat bestaat niet Looy verscheen, en werd daarna door J. Stam- meer. perius gevraagd een boek over eskimo’s te 223 Troelstra had zich kandidaat gesteld. schrijven voor wat grotere kinderen. Dat werd Sinds 1897 werden in honderd districten hon- Sip-su. In werkelijkheid verscheen eerst Sip- derd leden voor de Tweede Kamer gekozen. su en daarna Kudlago, maar dat sluit natuur- 223 Nee mensen, niet mij. Clara de Jong-van lijk niet uit dat ze het verhaal van Koedlago Loon aan Sjoukje Troelstra, 1 juni 1930, eerder schreef. Sj. Troelstra aan W. Moll, Tresoar Leeuwarden. 28 december 1924, LM Den Haag. Moll, ge- 224 De oude Troelstra. Interview met meentesecretaris in Den Haag, begon in 1923 P.J. Troelstra in Friesch Volksdagblad, met het aanleggen van een ‘Letterkundige 5 januari 1924. Verzameling’. Dat werd de basis voor het late- 224 Gedempte, opgewekte stemmen. Troel- re Letterkundig Museum. stra, ‘Het Klompenbataljon’, geschreven in 217 Tegenover de kinderen. P.J. Troelstra aan Oldenzaal-Enschede, 17-18 augustus 1897, Jelle Troelstra, 26 december 1928, iisg Am- opgenomen in Van Leed en Strijd,8. sterdam. 224 In oktober 1897. De Troelstra’s woonden 218 Pieter Jelles – het spijt me. Troelstra, op het adres Kanaal 31 (vlak erna omgenum- Mijn vader. merd tot 56), tegenover het begin van de 218 In een van haar verhalen. ‘Influenza!’, Waalsdorperweg. Het heet nu Koninginne- opgenomen in: Van Hichtum, Kinderleven. gracht 142 en ligt vlak bij het monument voor 218 Dat was in die tijd. Kalma vertelde in Troelstra dat aan het Kanaal richting Scheve- Nynke en Afke dat het dienstmeisje in de keu- ningen staat. ken haar eten kreeg. Jelle schreef in zijn 224 Langs het water. Troelstra, Mijn vader, 42. exemplaar van het boek in de kantlijn: ‘Nee, 225 Dat jaar was hij ook. Troelstra, ‘Aanteke- dat was misschien bij anderen zo, maar niet ningen’. bij ons!’ Tresoar Leeuwarden. 225 Als kamerlid verdiende hij. Volgens de 219 Zulke kinderen die weinig. Het Kind, lijst ‘Historische prijzen’ zou dat nu bijna 14 juni 1902. € 23 000 zijn. 219 Het is zoo heel onverstandig. Het Volk, 225 Zijn geldgebrek was Troelstra. Wiessing, 3 februari 1901. Bewegend portret, 246. 220 Overigens was hij weer wel. Troelstra, 225 Jelle schrok zich ‘krom’. Troelstra, Mijn Gedenkschriften iii, 67. vader, 38-39. 220 Jelle heeft beschreven. Troelstra, Mijn 226 Ze konden overal spelen. De Algemene vader, 65-68. Begraafplaats waar Troelstra in 1930 begraven 220 Geef de kinderen. Het Volk, 19 november zou worden. 1900. 226 Om hen op te vrolijken. Dieuwke heeft 221 De “uitzuigers” hebben dan gemeend. dit verhaal aan haar dochter Veronika Bay ver- J. Troelstra aan P.J. Troelstra, 8 maart 1895. teld. iisg, Amsterdam.

583 226 Eén zo’n strandverhaal. Ons Blaadje, 25 235 Ze hoopte, schreef ze. Interview van november en 2 december 1899. Troelstra, Clara de Groot met Nynke van Hichtum, Mijn vader, 39-40 Leeuwarder Nieuwsblad, 25 januari 1935. 227 Cornélie Huygens was haar leven. Hol- 235 Volkenkunde was een onderdeel. Ligt- trop, ‘Cornélie Huygens’, Vrouwen rond de hart, ‘Woensdagmiddag-lectuur’, in: Over op- eeuwwisseling, 99-113. voeding. 229 Deze burgerlijke voorvechtsters. Zie ver- 235 Het aankweken van gevoelens. Schmook, der hoofdstuk 28. Het oude en het nieuwe kinderboek, 19. 229 Ze leed zelf onder. S. Troelstra, ‘Ter her- 236 Eind 1897 raakte hij. Gegevens ontleend innering aan Cornélie Huygens’, in Het Volk aan Frieswijk, De Zaak Hogerhuis; Vliegen, 9 november 1902. Die onze kracht i, 288-303; Troelstra, Gedenk- 229 In 1898 schreef hij. Troelstra, Woorden schriften ii, 193-220; Meyers, Domela, 307- aan Vrouwen. In zijn Gedenkschriften verde- 309; Troelstra, Mijn vader, 58-64, en de bro- digde hij zijn afwachtende houding. Hij stond chure De Hogerhuiszaak in Woord en Beeld niet alleen in de mening dat de eisen van met verslagen en beschouwingen over het bourgeoisvrouwen zouden uitlopen op ‘da- Haagse proces, gedichten, verhalen en brie- meskiesrecht’ en dat zou de vorming van een ven van o.a. Henriette Roland Holst, P.L. Tak socialistische maatschappij schaden. Tien jaar en Cornélie Huygens. Het omslag is getekend later ging de sdap onder invloed van een In- door Theo van Hoytema en laat drie uilen ternationaal congres overstag, en begon de zien, ‘drie weldoorvoede, welgekamde rech- partij te pleiten voor algemeen kiesrecht, on- ters-uilen, in hun vlerken als toga’s gedoken’. geacht geslacht en maatschappelijke positie. De uitgever was H. Poutsma. 230 Sterker nog: Informatie ontleend aan 237 Hij eindigde zijn toespraak. Ontleend Buiting, De Nieuwe Tijd. aan Frieswijk, De Zaak Hogerhuis, 147. 230 Al in Utrecht kwam ze. Huygens, Bar- 237 En zo gebeurde het. Vliegen, Die onze thold Meryan, 246 evv. Omdat Jelle Troelstra kracht i, 298. in Mijn vader Pieter Jelles, 26-30, Huygens’ 237 Achteraf rechtvaardigde Troelstra. Troel- beschrijving van hun Utrechtse huis als een stra, Gedenkschriften ii, 210. goede illustratie van hun leven in die tijd ge- 238 We zullen hier. P.J. Troelstra aan bruikte, ga ik van de betrouwbaarheid ervan F.M. Wibaut, 20 juli 1899, iisg Amsterdam. uit. 238 De zaak kwam in de Kamer. De Vrij-Anti- 231 Zij betaalde de kosten. Clara de Groot in Revolutionaire Partij splitste zich in 1897 af Leeuwarder Nieuwsblad, 25 januari 1935. van de Anti-Revolutionaire Partij en werd in 231 Zij had altijd gemeend. C. Huygens aan 1908, weer enkele afsplitsingen en samen- Mien Gerhard-Beeking, 20 juli 1896, iisg voegingen later, de Christelijk-Historische Amsterdam. Unie. 231 Dieuwke en Jelle logeerden. Troelstra: 238 En ’t is te ongezellig. Marten Troelstra Mijn vader, 43-47. aan P.J. Troelstra, 3 augustus 1898, iisg Am- 233 Een voorbeeld van mediamieke gaven. sterdam. Troelstra, Mijn vader, 48-49. 239 Ze heeft wat moois. A.H. Gerhard aan 234 In 1899, 1900 en 1901. Uit: N.van Hich- P.J. Troelstra, 13 februari 1900, iisg Amster- tum, ‘Mevrouw van Hichtum 75 jaar!’. dam. 234 Na twee jaar onderzoek. N. van Hichtum 239 Groet uw vrouw heel hartelijk. L.M. Her- aan W. Moll, gemeentearchivaris van Den mans aan P.J. Troelstra, ongedateerd. iisg Haag, 28 december 1924, lm Den Haag. Amsterdam. Oorspronkelijk als anti-parle- 234 Dit was me een groote voldoening. N. mentair lid van de Socialistenbond fel tegen van Hichtum aan W. Moll, 28 december 1924, de sdap, in 1897 overgegaan naar de sdap. lm Den Haag.

584 239 Het verblijdt ons zoo. Ouders Bokma de gen hem in Die onze kracht ontwaken deed i, Boer aan Sjoukje Troelstra, ‘Uwe zoo liefheb- 441. Hugenholtz had overigens in 1899 zijn bende Pa en Moeke’ was de ondertekening. ambt neergelegd. Ze hadden het droeve nieuws ’s ochtends aan 242 ‘Ome Jan’ was een succesvol. Jan van Dute (het koosnaampje voor Dieuwke) verteld Zutphen werd legendarisch, ook vanwege zijn omdat anders de kinderen op school het haar initiatieven bij de tuberculosebestrijding, zo- zouden vertellen. ‘Ze was wel wat ontroerd als de oprichting van het sanatorium Zonne- maar ik troostte haar dat het misschien noch straal in Laren. wel goed zou afloopen.’ Dieuwke logeerde 243 Sj. heeft zich best gehouden. P.J. Troel- kennelijk bij haar grootouders in deze dagen. stra aan F.M. Wibaut, 29 juli 1900. iisg Am- November 1899, iisg Amsterdam. sterdam. 239 Gelukkig toont mijn vrouw. P.J. Troelstra 244 Het amuseerde me juist altijd. Brieven aan NN, 28 oktober 1899, iisg Amsterdam. over deze geldinzameling in iisg Amster- 240 O beste vrienden. Sj. Troelstra aan fami- dam. lie Zandstra, 21 april 1900, Tresoar Leeuwar- 244 In de gevangenis had Piet. Troelstra, den. Gedenkschriften ii, 216. 240 Hij is zoo bewegelijk. Ook anderen 244 Aanstonds het Bodethal in. Ansichtkaart maakten zich zorgen over de beperking van waarop ‘poste restante’ adres Goslar in de bewegingsvrijheid die Troelstra in de cel zou Harz staat. Overigens schatte Troelstra het moeten ondergaan. Jan Rutgers, de voorman aantal mensen dat de begrafenis bijwoonde, van het nieuw-malthusianisme in Nederland, veel te hoog in. De meeste berichten spreken een beweging die geboortebeperking propa- van een ook niet gering aantal van meer dan geerde, schreef Troelstra na zijn veroordeling: 150 000. ‘Wel Ed Gestr Heer! Voor het geval dat U 245 Zelfs zich noemende fatsoenlijke men- werkelijk een maand in de cel zoudt moeten schen. Th. Dijkman aan Sj. Troelstra, 23 okto- doorbrengen, is een der beste middelen om ber 1899, iisg Amsterdam. daar niet ziek te worden: systematische spier- 245 Hij vond dat hij het. Frieswijk, De Zaak oefeningen zooals U die beschreven vindt o.a. Hogerhuis, 152. in Schreber’s Kamergymnastiek (ƒ 0.90).’ 245 Een zedelijke mishandeling. Troelstra, Dr. J. Rutgers aan P.J. Troelstra, iisg, Amster- Gedenkschriften ii, 213. dam. 246 Partijgenoten in Utrecht. Doos met boek 241 De dag voor Troelstra. De gevangenis in Tresoar Leeuwarden. stond op de plaats van de huidige Koepel- 246 Het interieur van hun huis. Huygens, gevangenis, die een paar maanden na Piets Barthold Meryan, 246 evv. gevangenschap werd gebouwd. 247 Het korset kan het best. Platen, De Nieu- 241 Volgens Jelle was de sfeer. Troelstra, Mijn we Geneeswijze i, 105-106. vader, 61-62. 248 Friedrich Eduard Bilz. Veel gegevens in 241 Blijft hem opbeuren. Het Volk, 4 juli 1900. dit hoofdstuk zijn ontleend aan Die Lebensre- 242 M.a.w. ik bevind me hier. F.W.N. Hugen- form, Entwürfe zur Neugestaltung von Leben holtz aan P.J. Troelstra, 5 juli 1903, iisg Am- und Kunst um 1900, de tweedelige catalogus sterdam. Hugenholtz, voormalig predikant in bij de gelijknamige tentoonstelling in 2000 Schiedam bij de Nederlandsche Protestanten- in Darmstadt. bond, kamerlid voor de sdap vanaf 1901, was 249 Het vegetarisme werd een massabewe- tijdens de spoorwegstaking van 1903 even sta- ging. In Nederland werd in 1894 de Neder- tionschef in Haarlem en kreeg daarvoor een landse Vegetariërs Bond en in 1899 de Veree- maand gevangenisstraf opgelegd. ‘Dominee niging voor Verbetering van Vrouwenklee- met aristokratische allures’, omschreef Vlie- ding opgericht.

585 249 Naast alle eenvoud. Jan Romein gebruik- gesprekken met dr. H.Q. Röling en aan zijn te de bestaande term ‘petites religions’ op- boeken De tragedie van het geslachtsleven en nieuw voor occulte bewegingen en stromin- Gevreesde vragen. gen die zich rond 1900 manifesteerden in: 256 Ook Nellie noemde het verkeerd. Op het breukvlak van twee eeuwen. De Vrouw, 12 februari 1898. 249 Die kwamen tegen het eind. Gegevens 256 Toen ze een oude man citeerde. De ontleend aan De medische ‘kleine’ geloven rond Vrouw, 9 december 1899. 1900, speciaal nummer van De Negentiende 257 Sjoukje Troelstra was getrouwd. Koos Eeuw, documentatieblad Werkgroep 19e eeuw, Vorrink in Het Jonge Volk, geciteerd in Troel- (september 2001). stra’s Heengaan, 23. 250 Ik volgde in dien tijd. Troelstra, Gedenk- 257 Toen in de jaren tachtig. Voor de beschrij- schriften ii, 269. ving van de kiesrechtstrijd heb ik veel ont- 251 Enfin, een héél klein slokje. Naar het leend aan Outshoorn, Vrouwenemancipatie. lichtkalender, 1935. 258 Volgens de heersende opvatting. Man- 251 De Troelstra’s waren ook gematigd. nen kregen bij een wetswijziging in 1896 wel Schriftje met menu’s in Tresoar Leeuwarden. een redelijk verruimd kiesrecht, maar alge- 251 Ze was overigens niet erg. De Vrouw, meen kiesrecht was ook toen nog ver weg. 7 februari 1903. 259 In 1895 had de sdap vastgesteld. Zoals 251 Buiten de deur dronk Piet. In Troelstra, bij die gelegenheid ook werd vastgesteld dat ‘Mededeelingen’, staat hoe hij na een rijkelijk alle wetten die de vrouw economisch en poli- besprenkelde familiefeestavond met ‘een paar tiek in een ongunstiger positie plaatsten dan jonge dames’ in een herberg een incident had de man, afgeschaft moesten worden en voor veroorzaakt dat gelukkig nooit openbaar was werkende vrouwen gelijk loon bij gelijke ar- geworden. En later had hij zichzelf eens ge- beid geëist werd. dwongen vroeger weg te gaan van een kroeg- 259 Ze verweet Cornélie Huygens. In het po- avond met Groningse studenten, ‘om gebeur- litieke en culturele weekblad De Kroniek tenissen te voorkomen, die met zijn positie 1898, waarop vervolgens een discussie met onvereenigbaar zouden zijn geweest’. iisg Cornélie Huygens in het blad ontstond. Amsterdam. 260 Zij maakte mee hoe intimiderend. 252 Een prachtig type. Het Volk, 13 juni 1903. C. (Goekoop-)de Jong van Beek en Donk, ‘De 253 Zo had ze zelf. Het Volk, 13 juni 1903. tentoonstelling van vrouwenarbeid 1898’, in: 253 Ze kreeg De Eeuw van het Kind. Het Volk, Werker, De vrouw, de vrouwenbeweging. 11 oktober 1903. 260 Zouden wij een Domela Nieuwenhuis. 254 Wanneer ik me met een diep-ernstig ge- Etty, Liefde is heel het leven niet, 81 evv. moed. Het Volk, 20 september 1903. 260 De Wibauts waren vanaf. Na zijn huldi- 255 In 1903 was een boek verschenen. Agot ging door de sdap schreef F.M. Wibaut aan Gjems Selmer, Een doktersfamilie in het hooge P.J. Troelstra, 13 oktober 1922: ‘We hebben Noorden (Almelo 1903). nog zitten bedenken welke gebeurtenis – het 255 Vier jaar later werd het. In Het Volk van moet iets in Utrecht geweest zijn met jou – 2 februari 1908 schreef ze een lovende aanbe- toen de laatsten stoot heeft gegeven, dat we veling van dit boek, waarbij ze ‘op uitnodiging ons “eindelijk” aanslooten. Maar we wisten van den uitgever’ gaarne een voorrede had ge- het niet meer. Wat er van ons leven zou geschreven. worden zijn als we dien “stap” – want dat was 256 Ze was overigens niet van plan. L. Heijer- het – niet hadden gedaan? Ik weet zeker bij mans in Het Volk, 29 september 1903. lange na niet wat het nu geweest is en nog is.’ 256 Seksualiteit was voor Sjoukje. Veel infor- iisg Amsterdam. In zijn memoires schreef matie in dit hoofdstuk heb ik ontleend aan Wibaut hoe hij tijdens een wandeling met

586 zijn vrouw Mathilde uitrustte in het gras aan oprichters van de sdap en tientallen jaren de Kanaaldijk tussen Middelburg en Vlissin- lang een zeer invloedrijk sdap-lid, bestuurder, gen. ‘We zaten daar stil in gedachten. Op eens schrijver en journalist. zei ik: “Ik houd het niet langer uit te leven op 266 Het was bovendien een tegenvaller. Later kosten van anderen. Ik ga mij aansluiten bij heeft Sjoukje nog wel een enkele keer in Het de S.D.A.P.”. M’n vrouw zei: “dat wil ik ook Volk geschreven. In oktober 1907 (ze zat toen doen!” Meer is er op dat ogenblik niet over ge- midden in haar echtscheiding die in novem- sproken. We hebben ons toen ’s avonds ieder ber 1907 zou worden uitgesproken) vroeg de met een briefje voor aansluiting aangemeld. redactie haar als ‘bij uitstek deskundige’ een Nog kan ik mij het gevoel herinneren van lijst ‘aanbevelenswaardige kinderboeken’ te verruiming, alsof ik mij van een obsessie had publiceren. Ze schreef tot februari 1908 een bevrijd.’ Levensbouw, 101. aantal boekbesprekingen, overigens niet al- 260 Ze richtte in 1902. Gegevens ontleend leen over kinderboeken. aan Perry, Honderd jaar sociaal-democratie. 266 Het andere punt. Dertig jaar later schreef 261 Van al die fraaie gevoelens. Bloemgarten, Sjoukje een scheurkalenderblaadje (Naar het Henri Polak, 570. lichtkalender) waarin ze bundels poëzie die 262 Hij begreep zeer goed. Troelstra, Gedenk- door Henriette Roland Holst waren samenge- schriften iv, 48-49. steld, aan arbeiders aanbeval. Het ging om 263 Vandaar ook dat “wij andersdenkenden”. twee jaarboeken (1929 en 1930) Tijdsignalen, Sj. Troelstra aan Karl Kautsky, Haarlem 1901, met revolutionaire gedichten van arbeiders. iisg Amsterdam. In het voorwoord schreef Roland Holst dat 263 Later klaagde Troelstra erover. Troelstra, ‘het grootste deel van de arbeidersklasse ach- ‘Mededeelingen’. J.J. Kalma schreef in Voor- teloos voorbijging aan de oneindige schatten waarts, 22 december 1987: ‘Er zijn verhalen van de wereldliteratuur en ook aan de prille, waar hij vertelt dat hij moe thuis kwam uit de nog groene en onrijpe, nog tastende en zoe- Kamer en dat hij een verhaal had over wat No- kende kunst die klassegenooten, medestrij- lens of wie dan ook gezegd had en dat zij dan ders […] wrochten’. Sjoukje was het hier roe- zei: ‘Zie je niet dat ik aan het werk ben?’ [...] rend mee eens, met een verwijzing naar een Hij wilde wat anders: zijn pantoffels, thee, ge- vurige, jonge arbeider die ooit met gebalde zelligheid, nestwarmte.’ vuisten voor haar welgevulde boekenkast had 264 De artikelen die ook nu. Het Volk, 6 ja- gestaan, uitroepend: ‘O, als ik bedenk, dat jul- nuari 1901. lie dat allemaal gelezen hebt, dat jullie dat al- 265 De courant voor onze mannen. Het Volk, lemaal kunt begrijpen – in ál die talen! Och, 14 april 1901. och, wat hebben wij dan véél gemist!’ Ze nam 266 Henriette Roland Holst. Etty, Liefde is zich voor op ‘haar’ kalenderblaadjes vaak uit heel het leven niet, 166 evv. Henriette Roland de bloemlezing te citeren en hoopte dat de Holst aan P.L. Tak, 2 november 1903. Brief vrouwen (ze richtte zich expliciet tot de vrou- van Sjoukje Troelstra in Het Volk van 7 no- wen van arbeiders) zich een beetje wilden in- vember 1903. spannen als ze niet direct alles echt konden 266 Behalve forse kritiek. W.H. Vlieger was genieten wat hun op deze manier werd aan- redacteur van Het Volk, één van de oprichters geboden. Met wat moeite en aandacht zouden van de sdap en tientallen jaren een zeer in- ze deze gedichten wel mooi gaan vinden, ge- vloedrijk sdap-lid. Hij maakte 39 jaar lang loofde ze. deel uit van het partijbestuur, waarvan vele 267 Ook tegenover Cornélie Huygens. Etty, jaren als voorzitter. Liefde is heel het leven niet, 166. 266 M.i. verdient het de voorkeur. W.H. Vlie- 267 Als reactie op deze ‘angstige eeuw‘. gen was redacteur van Het Volk, een van de ‘Deze angstige eeuw’ is een regel uit Herman

587 Gorters bij zijn leven niet gepubliceerde ge- Daarna was ze huwbaar en moest thuis wach- dicht ‘Een dag in ’t jaar’ (1889-1890). Van ten op een man. Polygamie was een van de Halsema, Te zoeken in deze angstige eeuw, 61. misstanden die Kartini bestreed, maar zelf 267 Spiritistische seances waar contact. Ver- werd ze ook slachtoffer: ze werd de vierde schillende gegevens over het spiritisme zijn vrouw van de regent van Rembang. Vlak na ontleend aan Jansen, ‘Op zoek naar spiritisti- de geboorte van een dochter stierf Kartini. sche elementen’. Van Kols spiritisme vond ze aantrekkelijk om- 268 Een van de belangrijkste Nederlandse. dat daarin de gelijkberechtiging van vrouw en De Zwitserse pedagoog Friedrich Fröbel man vooropstond, zodat Kartini dit spiritisme (1782-1852) ontwikkelde een methode om goed kon gebruiken in de strijd tegen de poly- kleine kinderen spelend wijzer te maken en gamie op Java. bedacht een speelschool, de Kindertuin (Kin- 270 Wij deden hem eene vraag. Bouman, dergarten), waar de zintuiglijke vermogens Meer licht over Kartini, 45 evv. van kleuters in een natuurlijke omgeving ont- 273 Das ist ein Liebesamt. Sj. Troelstra aan wikkeld konden worden. Fröbel gebruikte in Nellie van Kol, 18 en 23 december 1900, iiav zijn opvoedingsleer bal, kubus en cilinder als Amsterdam; het dagboek van Nellie van Kol, ideale speelvormen. Zijn ideeën drongen iiav Amsterdam. rond 1860 in Nederland door. De fröbelschool 274 En daarmee eindigden voorlopig. Zoals werd bijzonder populair en verdrong in de uit nagelaten aantekeningen voor zijn Ge- twintigste eeuw de ‘bewaarschool’, de veelzeg- denkschriften blijkt, is Troelstra in 1907 nog gende naam voor kleuteropvang tot dan toe. steeds/opnieuw bezig met spiritistische expe- 269 Ja, wat het ergerlijkst was. Uit: Op de rimenten. grenzen i, 355, geciteerd in: Sikemeier, Elise 275 Hij schreef in zijn. Troelstra, Gedenk- van Calcar-Schiotling, 635. schriften iii, 75 evv. 269 In zijn Gedenkschriften schreef. Troelstra, 275 Het leven op dit ondermaansche. Troel- Gedenkschriften iii, 75-80. stra, in een voorversie van een hoofdstuk in 270 De Troelstra’s leerden het spiritisme. Gedenkschriften iii. Het sdap-kamerlid Jan Schaper schreef in 276 Hoe dikwijls is L. ons. Dagboekaanteke- zijn memoires over Troelstra: ‘Later snapte ning van Nellie van Kol, 6 augustus 1901, hij, met Van Kol, weleens een spiritistische iiav Amsterdam. séance in den Haag, waarvan hij mij vertelde, 277 Hij trof Dirk in een. Troelstra, Gedenk- dat hij ƒ 10 entree moest betalen en ... dat het schriften ii, 230-234. gezelschap hem maar matig bevallen was. 277 En zóó, met die verlangend. S.Tr., ‘Wat Het waren nl. meest oude dames .... Ik heb de partij voor ons is’, Het Volk, 24 mei 1902. hem er hartelijk om uitgelachen en ik geloof 278 Ze vond weer werk. Van Randwijk was te- niet, dat hij dáár weer is ingeloopen!’ Schaper, kenleraar aan de ambachtsschool in Dor- Een halve eeuw strijd, 190. drecht, waar Silvie toen lesgaf aan de huis- 270 Hij woonde regelmatig seances bij. Ra- houdschool. den Adjeng Kartini (1879-1904) had een 279 Heelemaal normaal is hij. C. Huygens progressieve opvoeding gehad, las Nederland- aan M. Gerhard-Beeking, 5 oktober 1899, se kranten en boeken en was geïnteresseerd iisg Amsterdam. in de westerse cultuur. Ze wilde ‘de Inland- 279 Die reis moet voor een. Troelstra, ‘Mede- sche meisjes’ verheffen. ‘Ik heb meê helpen deelingen’. Zo liefdevol als Cornélies af- opbreken den weg, die leidt naar de vrijheid scheidswoord voor Ignaz was, zo waarderend en zelfstandigheid der Inl. vrouw’, zei ze in schreef Bahlmann vele jaren later over haar. 1900, vier jaren voor haar dood. Zelf ging ze In 1928 – hij woonde in Straatsburg en was tot haar twaalfde naar een Europese school. inmiddels ziek en straatarm – feliciteerde hij

588 Adriaan Gerhard met zijn zeventigste verjaar- 283 Hoe eer het tot een botsing. Anonieme dag. Hij had zich altijd wezenlijk verrijkt ge- briefkaart, iisg Amsterdam. Vergelijkbare voeld in Gerhards gezelschap, schreef hij, en kaarten werden ook aan andere sdap’ers Gerhard had hem getroost in moeilijke tijden. gestuurd. Ook bij ‘mein Cornélie’ hadden Gerhard en 283 In zijn memoires. Troelstra, Gedenk- zijn vrouw in hoog aanzien gestaan. Kort voor schriften ii, 283. haar dood, waarop Cornélie kennelijk had ge- 284 Ik vergeet nooit je stralend gezicht. Is. zinspeeld tegenover Bahlmann, had ze tegen Querido aan P.J. Troelstra, ongedateerd, maar hem gezegd: ‘Blosz Gerhard darf an meinem waarschijnlijk 1928 geschreven in reactie op Grabe sprechen, sonst Niemand.’ I. Bahl- toezending van een deel (ii?) van de Gedenk- mann aan A.H. Gerhard, 7 april 1928, iisg schriften. iisg Amsterdam. Amsterdam. 284 De stakingen en vooral. Troelstra, Mijn 279 Hij had Cornélie gewaarschuwd. In die- vader, 76. zelfde tijd bedankte Bahlmann Troelstra voor 284 Bij het zien van zooveel. Th. Dijkman het toezenden van zijn Gedenkschriften. Hij aan P.J. Troelstra, april 1904 (m.i. moet dat volgde de Nederlandse politiek van een af- 1903 zijn), iisg Amsterdam. stand en verheugde zich over de politieke 285 Op 14 mei 1903 schreef. Notulenboek iv emancipatie van de vrouw. Cornélie zou die van de sdap, notulen vergadering 16 mei toegejuicht hebben. En passant verdedigde 1903, iisg Amsterdam. hij zich tegen verwijten als zou hij zijn vrouw 285 Het komt mij voor. J.S. Bartstra aan P.J. onder druk hebben gezet: ‘Wenn das Cornélie Troelstra, 11 maart 1926, iisg Amsterdam. erlebt hätte! [...] Ihr politisches Auftreten habe 290 Het klinkt wel wat brutaal. Sj. Troelstra ich gelegentlich nicht ganz billigen können. aan Marie Marx-Koning, 16 februari 1903, Dennoch waren ihre Abweichungen mir fast lm Den Haag. Uit de brief blijkt ook dat me- immer mehr sympathisch, als wenn sie mit vrouw Marx niet onder haar eigen naam wilde mir übereingestimmt hätten. Dass ich jemals publiceren. Zou er kritiek komen op haar den Willen oder die Absicht gehatt haben soll- versjes, dan zou die helemaal terechtkomen te, sie nach meiner Pfeife tanzen zu lassen, op de redactrice van de serie. Sjoukje was ist eine Verleumdung, eine Behauptung, die daar extra bezorgd over omdat er twee strijd- absolut nicht zutrifft.’ I. Bahlmann aan P.J. lustige critici – ze noemde W.G. van Nouhuys Troelstra, 7 december 1928, iisg Amsterdam. en F. Smit Kleine – klaarstonden om deze 279 In Het Volk schreven Piet. P.J. Troelstra, eersteling aan te pakken. Het Volk, 2 november 1902; S. Troelstra, ‘Ter 290 Een groot en fijnvoelend. C.A.J. van Dis- herinnering aan Cornélie Huygens’, Het Volk, hoeck aan Sj. Troelstra, met veel doorhalin- 9 november 1902. gen, ongedateerd, maar waarschijnlijk begin 281 Eind januari liep een staking. Gegevens maart 1903 verstuurd. LM Den Haag. over de stakingen van 1903 ontleend aan Mej. H.v.B. is de schrijfster Anna Hubert van Troelstra, Gedenkschriften ii, 259-289; Vlie- Beusekom. gen, Die onze kracht i, 502-575; Rüter, De 292 Van Dishoeck voorzag problemen. Van spoorwegstakingen van 1903. Dishoeck had al een waarschuwing gekregen, 281 Het Komitee van Verweer. Oorspronke- schreef hij. De schrijfster en critica Anna de lijk werd het woord ‘Comité’ als ‘Komitee’ ge- Savornin Lohman had hem gezegd dat hij een speld. In latere geschriften, zoals de Gedenk- kinderverhaaltje zou krijgen ‘met de voor- schriften van Troelstra, Die onze kracht ontwa- waarde, dat ik ’t u niet mag laten lezen. Hoe ken deed van Vliegen en De spoorwegstakingen moet dat nu?’ van Rüter heet het ‘Comité van Verweer’. 292 Sjoukje reageerde stijlvol. Sj. Troelstra 282 Op een enkel blad na. Vliegen, Die onze aan Van Dishoeck, 4 maart 1903. LM Den kracht i, 575. Haag.

589 293 Gaat ons plan over. Sj. Troelstra aan Van nog veel verder te vereenvoudigen, de tussen- Dishoeck, 18 maart 1903, LM Den Haag. n af te schaffen, niet ‘zoo’ maar ‘zo’ te schrij- 293 Van Dishoeck schreef direct terug. Van ven, ‘mens’ in plaats van ‘mensch’ en het ach- Dishoeck aan Sj. Troelstra, 21 maart 1903, tervoegsel ‘-lijk’ te vervangen door ‘-lik’. Zelf lm Den Haag. paste hij zijn nieuwe spelling toe, net als een 293 Sjoukjes reactie liet tien dagen. Sj. Troel- groot aantal sociaal-democraten (en schrijvers stra aan Van Dishoeck, 1 april 1903, lm Den als Paul van Ostaijen en E. du Perron), maar Haag. officieel werd die niet. Pas in 1934 kwam er 294 Het ging om het boekje. Berhardina Bok- een officiële nieuwe spelling: de spelling-Mar- horst (1880-1972) maakte vrij snel naam en chant, die wel ‘zoo’ in ‘zo’ veranderde, maar ‘- zou, ook samen met haar man J.J. Midderigh, lik’ niet invoerde. een groot aantal kinderboeken illustreren – 298 Daar zou hij den volgende nacht. Citaten waaronder een aantal van Nynke van Hich- uit N. van Hichtum, Afke’s Tiental, (Gronin- tum. gen 1903, eerste druk) en uit latere drukken 294 Ik meen dat mijn naam. Sj. Troelstra aan waarin de spelling is aangepast (vanaf tweede Van Dishoeck, 28 oktober 1903, LM Den druk, Alkmaar). Haag. 299 Aber das Buch wollte heraus. Sj. Troel- 295 In een latere brief. Sj. Troelstra aan Van stra aan K. en L. Kautsky, 6 november 1903, Dishoeck, zonder jaartal, maar op grond van iisg Amsterdam. de inhoud te dateren november-december 299 Maar haar kinderen Dieuwke en Jelle. 1903, lm Den Haag. Troelstra, Mijn vader, 50-52. 295 Van Dishoeck weigerde in eerste instan- 300 Ter herinnering aan onze trouwe Hiltje. tie. Sj. Troelstra aan Van Dishoeck, 18 decem- Waarschijnlijk aan het eind van de zomer, ber 1903, lm Den Haag. want in Het Kind van 12 september 1903 ver- 296 Zoo’n wijs schaap. Sj. Troelstra aan Van scheen een recensie van J.H.F. Ritter en in Dishoeck, 28 oktober 1903, lm, Den Haag. Het Volk van 13 september schreef Sjoukje ‘Hansje’ verwijst naar het door Elsa Beskow zelf dat Afke’s Tiental kort geleden was ver- geïllustreerde Hansje in ’t Bessenland, in dat- schenen. zelfde jaar bij Van Dishoeck verschenen. 300 Uiteindelijk moest je het van. Kalma, 296 Die langbeenige Kleine Frits. Sj. Troelstra Nynke fan Hichtum, 63. aan Van Dishoeck, 18 december 1903, 300 Zoon Ale Feenstra vertelde. Interview lm Den Haag. met Ale Feenstra in het weekblad Prinses, 296 Ze kon met de tekeningen. SJ. Troelstra zonder datum, maar op grond van de inhoud aan Van Dishoeck, 21 februari 1904, lm Den najaar 1970. Haag. 300 Alles waarheid en niets dan waarheid! 297 Ik had me geen beter kleed. Briefkaart N.van Hichtum, ‘Moeder Afke’, in Het kind, van Sj. Troelstra aan Van Dishoeck van 20 ok- 5 december 1903. tober 1906(?), LM Den Haag. 300 In 1946 schreef dominee Kalma. Kalma, 297 Ze schreef hem een paar jaar. Sj. Troels- ‘De tsien fen Marten en Afke’, 95-103. tra aan Van Dishoeck, 21 april 1908, lm Den 301 Ale Feenstra vertelde. Interview met Ale Haag. Feenstra in het weekblad Prinses, 1970. 297 Bovendien voelde ze niets. Spellingver- 302 En dan als we daar waren. Feenstra, ‘Een eenvoudiging was niet alleen een stokpaardje ware levensschets’. van de reformbeweging, maar ook van een 303 Moeder had een klein huis. Feenstra, groot aantal socialisten. Na een officiële ver- ‘Een ware levensschets’. eenvoudiging in 1883 stelde de neerlandicus 304 Elke middag na school. Interview met R.A. Kollewijn in 1891 voor om de spelling Hermina (Mien) de Vries in Friesland Post, 1990.

590 304 Ik breng haar een dankbaren. Sjoukje Het Zondagsblad, de weekendbijlage van Het Troelstra in De Amsterdammer, 7 januari Volk. Lang hield hij dit baantje niet: na het 1922. Het stuk verscheen dus een jaar na publiceren in het voorjaar van 1904 van zijn Harmkes overlijden. Had ze het pas later ge- deels autobiografische roman Pijpelijntjes schreven, of – minder waarschijnlijk – was over een homoseksuele verhouding in de Am- haar artikel lang blijven liggen? sterdamse Pijp schreef hoofdredacteur P.L. 305 Als dat een haar is. Troelstra, Mijn vader, Tak hem onmiddellijk een ontslagbrief. 52. 310 Ik heb “Afke’s Tiental”. Belang en Recht. 305 Mevrouw is later wel bijgetrokken. Ge- Orgaan van het Comité tot Verbetering van den sprek met de 93-jarige Mien de Vries, 25 janu- Maatschappelijken en den Rechtstoestand der ari 2000. Vrouwen in Nederland, van den Vrouwenbond 305 Er is een schriftje bewaard. Tresoar te Groningen en van de Vereeniging ‘Thugater’ Leeuwarden. te Amsterdam, 15 oktober 1903. 306 Er gebeurt heel wat. Sjoukje Troelstra 310 Ida Heijermans vond dat. De Vrouw, aan Hiltje de Vries-Feenstra, 5 oktober 1934, 12 september 1903. Tresoar Leeuwarden. 310 In School en leven schreef. School en Le- 307 Ik zie haar aanschijn. Fokkema, Elke dag ven 5 (1903-1904) 58. is de eerste. De laatste regel ‘rijmt’ met de slot- 310 Want, werkte Marten des zomers. C. Jet- zin van Sjoukjes in memoriam in De Amster- ses was zijn carrière begonnen als leerling- dammer: ‘haar vredig gezicht licht niet meer lithograaf; hij volgde ’s avonds tekenlessen, over haar omgeving’. bezocht de Rijksacademie in Amsterdam en 307 Tot Sjoukjes verbazing. Sj. Troelstra aan illustreerde in 1902-1903 de serie leesboekjes de Haagse archivaris W. Moll, 28 december van J. Ligthart en H. Scheepstra Dicht bij 1924: ‘een Kinderbibliotheek onder redactie huis. van de heeren Ligthart en Cannegieter, én 311 Zelfs voor volwassenen. Het Kind, mijn persoon’. LM Den Haag. Het merkwaar- 12 september 1903. dige is dat ze in Het Volk van 13 september 311 Sjoukje Troelstra reageerde. Het Kind, 1903 in een artikel over de reeks waarin Afke’s 5 december 1903. Tiental verscheen, als redacteuren noemt: 311 Ze was er ‘bijzonder. Sj. Troelstra aan J. Ligthart, G. Cremer en N. van Hichtum. de Vlaamse kinderboekendeskundige Ger 307 Ligtharts bedoeling was volgens. Daal- Schmook, 5 januari 1935. amvc Antwerpen. der, Wormcruyt, 113. 312 Koningin Wilhelmina liet het. Kikkert, 307 Het was een omgewerkt reisverslag. De Wilhelmina, 61. Jong, Jan Ligthart, 218. 313 Hij gaf het boek te lezen. Ton van Beers, 307 Toen werd de reeks aan. In 1905 was di- ‘Herinneringen van een oude journalist aan recteur E.B. ter Horst van Wolters overleden, Afke’s Tiental’, in: Leeuwarder Courant, 24 ja- waarna de nieuwe directeur, zijn halfbroer nuari 1989. Robbie Cohen was raf-piloot en F.R. ter Horst, het bedrijf grondig reorgani- verongelukte in de oorlog. seerde en het lopende fonds rigoureus schift- 313 De meeste kwamen van het platteland. te. De nadruk zou op leerboeken komen te Jelle Troelstra in een toespraak, waarschijnlijk liggen, leesboeken werden overgedaan aan bij de onthulling van de beeldengroep van anderen. Afke met haar gezin in Warga, 27 juni 1970. 308 Voor hen toch is dikwijls. Het Volk, Typoscript in Tresoar Leeuwarden. 13 september 1903. 313 Wij kinderen zaten voor de gezelligheid. 309 In Het Volk recenseerde. Jacob de Haan Fries: ‘’t Is wer al den donder foar Nynke van in Het Volk, 26 september 1903. De onderwij- Hichtum en der is mar ien foar Piter Jelles.’ zer De Haan verzorgde een kinderrubriek in Freark Dam, directeur van het flmd, gaf Jel-

591 les ervaring weer in een interview in Boeken- zichzelf toch in de eerste plaats als schilder. bus, 1976. Illustreren vond hij beperkend, het gaf te 313 In zijn Gedenkschriften uitte. Troelstra, weinig mogelijkheden zich te uiten. Als kin- Gedenkschriften iii, 69. derboekenillustrator was hij goed: hij tekende 313 In ieder geval bracht het. Sj. Troelstra levendig, expressief en met vaart. aan K. en L. Kautsky, 3 november 1903, iisg 317 Tjeerd Bottema. Tjeerd Bottema (1884- Amsterdam. 1978) was een heldere en herkenbare illus- 314 Maar zooals Nynke van Hichtum. Clara trator. Hij was goed in levendige taferelen: de Groot in Leeuwarder Nieuwsblad, 25 janu- een stevige, boze boerenvrouw, rennende jon- ari 1935. getjes, boerenkinderen, boerderijdieren. Te- 314 Maar het heeft de inzender. Het Parool, keningen die heel goed pasten bij de Friese 20 november 1970. boeken van Nynke van Hichtum. 314 Afke’s Tiental is vertaald. Uitgeverij Kluit- 317 En ten slotte zijn er. Aukje Holtrop in: man heeft hiervan geen gegevens. Vrij Nederland, 16 juni 1990 over de wense- 315 Daarna verscheen het ook. Ninke van lijkheid van ‘een vereniging tot bescherming Hichtum, Afke’s Ten, told from the Dutch by van oude mooie boeken’. Marie Kiersted Pidgeon. With illustrations by 318 Financieel leverde haar. Uit het Fonds- Hilda van Stockum (New York, 1936). boek van Kluitman blijkt dat van 1906-1911 315 In de Engelse vertaling. Ontleend aan van Afke’s Tiental 2263 exemplaren verkocht Winnips, Nienke van Hichtum en ‘Afke’s Tien- zijn en dat Sjoukje Troelstra in die periode tal’, 52, waarbij wordt verwezen naar een re- voor een herdruk ook ƒ 200 kreeg. Sjoukjes censie van Afke’s Tiental in Het Parool, 11 juli contract met Kluitman bevindt zich in Tresoar 1977, en aan Fridsma, Nea ferbrutsen bân Leeuwarden. Volgens de iisg-lijst ‘Histori- (Nooit verbroken band), 302 evv. sche prijzen’ stond ƒ 200.- in 1907 gelijk met 315 Hij overlegde langdurig met Sjoukje. ongeveer € 1950 in 2004. In 1937, de laatste Sj. Troelstra (in het Fries) aan Sake Bouma, druk waarvoor Sjoukje geld kreeg, was ƒ 200 28 maart, 19 april en 6 mei 1933, Tresoar vergelijkbaar met € 1600 in 2004. Leeuwarden. 318 Na de Tweede Wereldoorlog. Aerts, Het 316 Veel Friezen beschouwden het. Interview literair eeuwboek. met Freark Dam in Boekenbus, 1976. 318 De pedagoog D.L. Daalder. Daalder, 316 Het gaat in het boek over Friese. Kalma, Wormcruyt, 113 evv. ‘De tsien fen Marten en Afke’. 318 In 1930 hield J.Riemens-Reurslag. Rie- 316 Bij de Amerikaanse uitgave. De Engelse mens-Reurslag, Het jeugdboek in de loop der pocketuitgave uit 1945 werd geïllustreerd eeuwen, 183 evv. door J.M. Kupfer. 319 Toen het International Bureau. Jelle 316 Het interieur van Afkes huisje. Een ko- Troelstra in een lezing, 27 juni 1970. Typo- lomkachel overigens die in het huisje van script in Tresoar Leeuwarden. Wanneer het Afke niet voorkwam. ibe dit deed, is niet meer na te gaan. De orga- 317 Nadat in 1989 al een vijftigste. Jan A. nisatie werd in 1925 in Genève opgericht en is Niemeijer verzorgde toen voor de Friese Pers sinds 1968 onderdeel van de Unesco. Boekerij in Drachten een uitgave van Afke’s 319 Toen Afke’s Ten. Jelle Troelstra noemde Tiental naar de tiende druk uit 1937, de laatste deze bespreking in de documentaire Afkes die de schrijfster zelf nog heeft gezien. Tiental, een schets uit het Friesche arbeidersle- 317 Eén keer is een afwijkend. De uit Ant- ven die Hedda van Gennep en Marga Wolt- werpen afkomstige Pol Dom (1885-1978) il- huis in 1976 voor de Vara maakten; waar- lustreerde een groot aantal boeken voor kin- schijnlijk vergiste hij zich en las hij een anderen en volwassenen, maar beschouwde dere recensie voor. De recensie in The New

592 Statesman and Nation, ‘Innocents abroad’, besloten het schoolgeld voor alle kinderen op verscheen in 1945: ‘It is a book for quite small ƒ 150 vast te stellen, ‘wat voor 9/10 der ouders children, but in the grand style and beautiful- geen bezwaar zal zijn’. ly concrete: every detail stands out. It is moral 326 Het bestuur ging nu overstag. Uit deze and sentimental without disguise, but never brief is af te leiden dat het om één kind Troel- too much so. [...] Afke’s Ten is the ideal book stra ging. Als we hun oude klasgenoot L. van for a mother to read about.’ Rhijn-Wolterbeek mogen geloven die een 320 Ik kan verzekeren dat weinig. Het Volk, brief schreef bij het vijftigjarig bestaan van de 24 september 1901. school, gingen Jelle en Dieuwke allebei: ‘Wel 320 Mijn vrouw hield zich bezig. Troelstra, zie ik uit de lagere klassen voor mij: meisjes Gedenkschriften iii, 68. als Fransje Lieftinck, een meisje Troelstra, 321 Ze had haar kinderen. N. van Hichtum, dochter van de beroemde Troelstra en haar ‘Nog eens de Fröbelschool’, in: De Vrouw, broer, ook een jongen Hütschenreuter wiens september 1900. vader ijverde voor Wagneropvoeringen.’ Als 322 Sjoukje schreef een aantal. S. Troelstra, Jelle inderdaad ook op deze school heeft geze- ‘De school der toekomst’, zes artikelen in ten, is dat niet voor een lange periode ge- School en Leven, 1901-1902. Daarnaast weest. Begin 1903 schreef Sjoukje aan Van schreef ze ook in Het Kind enkele artikelen Dishoeck al over haar plannen om Jelle naar over ‘de school der toekomst’, 4 juni en 24 een kostschool te sturen. september 1904, waar veel reacties op kwa- 326 Sjoukje zag ‘op een kouden dag. Het men. Kind, 4 juni 1904. 322 Halverwege de achttiende eeuw. Enkele 326 Jelle genoot van de reis. Troelstra, Mijn gegevens ontleend aan Van Popta, De Lander- vader, 76-79. ziehungsheime. 327 Het was een school. Zoals Ferdi van Kol, 323 Het is een merkwaardige opmerking. de zoon van Henri en Nellie, ze opschreef Het Volk, 15 december 1901. toen hij in 1905 in Haubinda op school zat, 323 En na een welbesteden dag. S. Troelstra, een plaatsje in Thüringen waar Lietz een ‘De school der toekomst’, in: School en Leven, school voor de oudere leerlingen stichtte toen 28 november 1901. Ilsenburg te klein werd. Ook Jelle kwam later 324 Daarom loont het de moeite. S. Tr., ‘De in Haubinda terecht. iiav, Amsterdam. school der toekomst’, in: School en Leven, 327 Voor zijn vader. Troelstra, Mijn vader, 77. 16 januari 1902. 327 Toen haar ouders naar Den Haag. Simon 325 Uit Lietz’ Landerziehungsheime. In Zwit- A. Maas werd na zijn secretariaatsperiode bij serland bij Genève was een Landerziehungs- Troelstra boekhandelaar in Bentveld, sollici- heim, Institut Monnier, dat sinds 1922 door teerde in 1905 als volontair bij Het Volk (waar de Nederlandse pedagoog J.W.L. Gunning ge- hij niet werd aangenomen) en richtte vervol- leid werd. In Hilversum stichtte J. Kleefstra in gens met Nico van Suchtelen, schrijver van de 1897 de Brinioschool, op dezelfde grondslag opzienbarende roman Quia absurdum, de uit- als de Landerziehungsheime, die bij gebrek geverij Maas & Van Suchtelen op, die politiek aan succes in 1910 weer werd gesloten. en sociaal geëngageerde boeken uitbracht. De 325 O, dat pasklaar maken. S. Troelstra, uitgeverij ging in 1909 failliet. Later werd ‘De school der toekomst’, in: School en Leven, Maas jeneverfabrikant in Schiedam, richtte in 28 november 1901. de jaren twintig in Den Haag het Verbond van 326 Hij zou graag ‘een kind. Deze gegevens Nederlandsche Fabrikanten-Vereenigingen zijn ontleend aan notulen van de Bloemen- op en gleed af naar het fascisme. Hij richtte daalsche Schoolvereeniging van 21 april en in Den Haag het Vaderlands Verbond op en 9 mei 1902. In die laatste vergadering werd werd in de Tweede Wereldoorlog organisatie-

593 leider van het Nationaal Front van Arnold 334 Troelstra’s politiek charisma. Querido, Meyer. Een loopbaan waarvan Troelstra in De Jordaan, 376 evv. zijn Gedenkschriften ii, 283 schreef: ‘Simon 334 Uit een krantenverslag van een debat. Maas heeft onze gelederen verlaten en een rol De Amsterdammer, 26 januari 1913. gespeeld, die voor een gewezen sociaal-de- 335 Een van hen, Christiaan Cornelissen. mokraat zoo treurig mogelijk moet worden Cornelissen, Strijd, lief en leed. genoemd.’ Gegevens ontleend aan De Jong, 335 Destemeer heeft men behoefte. P.J. Het Koninkrijk i, 229; Blom, De vlam van het Troelstra aan Th. Dijkman in 1897, aange- menselijk denken, 68 en 186, en aan gesprek- haald in: Gedenkschriften ii, 238. ken met antiquaar Louis Putman in 2003 in 336 En boven het podium. Gegevens ont- Amsterdam. leend aan het verslag van het dertiende partij- 328 Achteraf heeft Troelstra. Troelstra, Ge- congres in Haarlem in 1907, iisg Amster- denkschriften iii, 69-73. dam. 328 Terug in Nederland ging ze. Catharina 336 Het is uwe politieke kracht. J. Loopuit van Rennes (1858-1940) richtte in haar huis aan P.J. Troelstra, 1 februari 1907, iisg Am- in Utrecht de zangschool Bel Canto op, met sterdam. dependances in andere plaatsen zoals Den 337 Vind je die laatste woorden. P.J. Troelstra Haag, waar ze ook prinses Juliana heeft les- aan M. Mendels, 14 augustus 1905, iisg Am- gegeven. Ze legde de nadruk op zelfwerk- sterdam. zaamheid van kinderen en ging uit van hun 337 Maar […] het was een “kerel”. Desiderius belevingswereld. Ze was een strenge lerares in De Amsterdammer, 7 juli 1913. – een struise verschijning, lange gewaden, 337 De ‘jonge advokaat. Troelstra, Gedenk- een knijpbrilletje – voor wie de kinderen een schriften ii, 39. beetje bang waren. Ze was beïnvloed door de 338 Een ander moeilijk punt. Ontleend aan muziekpedagoog en componist Emile Jaques- het verslag en de beschrijvingsbrief van het Dalcroze wiens methode ze in Nederland in- zevende partijcongres in Utrecht in 1901, troduceerde. iisg Amsterdam. 329 Toen Jelle net weg was. Het Kind, 4 juni 338 Toen Zandstra’s vrouw. Sj. Troelstra aan 1904. L. Zandstra en kinderen, 26 juni 1901, 329 Je trouwe moeder ‘N. van Hichtum’. Tresoar Leeuwarden. Het exemplaar van Jelle is aanwezig in Tre- 339 De Kanaalweg, een straat. In het Haagse soar Leeuwarden. Of in Dieuwkes Afke’s Gemeentearchief staat vermeld dat de Troel- Tiental hetzelfde voorwoord heeft gestaan, stra’s op 19 juni 1903 naar Kanaalstraat 15 is niet na te gaan omdat de verblijfplaats van verhuisden. Korte tijd later is die naam ver- dat boek onbekend is. anderd in Kanaalweg. 329 Ook tegenover Karl en Luise. Sj. Troel- 339 Ze besloot een boekje samen. In 1894, stra aan K. en L. Kautsky, 6 november 1903, na Van Vlotens dood, verscheen een sterk uit- iisg Amsterdam. gebreide vierde druk. 332 In een brief aan Kautsky. Sj. Troelstra 339 In 1893 had Boekenoogen. Dat boek is aan K. Kautsky, 22 januari 1901, iisg Amster- er nooit gekomen, wel een groot aantal af- dam. leveringen met materiaal van Nederlandse 332 Ze zag daar ‘bijna alleen. S.Tr., ‘Een pro- sprookjes en vertellingen in het tijdschrift letariërsvrouw’, in: Het Volk, 17 december Volkskunde. In 2005 verscheen Theo Meder 1900. & Cor Hendriks, Vertelcultuur in Nederland. 333 ’t Is een mooie kunst. M. Wibaut aan Volksverhalen uit de Collectie Boekenoogen F.M. Wibaut, ongedateerd, iisg Amsterdam. (ca. 1900), Amsterdam. 334 Zie je wel? Ongedateerd knipsel in iisg 340 Met als afzender: ‘N. van Hichtum. Twee Amsterdam.

594 briefkaarten aan (Boekenoogen), zonder date- kalender voor ’t jonge volkje (Den Haag, 1911). ring, Tresoar Leeuwarden. De kalender van 1910 verscheen twee keer, 340 Een anonieme briefschrijver. Brief van omdat de uitgever ziek werd en de kalender onbekende afzender (Boekenoogen?) uit daardoor te laat uitkwam. In 1911 werd hij, Groningen aan Sj. Troelstra, 27 augustus met andere datums, door een andere uitgever 1904, Tresoar Leeuwarden. nog een keer uitgegeven. Het Kind, juli 1910. 341 ‘Geachte Partijgenoote,’ schreef Roosje. 345 Vooral dit laatste verhaal. Jelle Troelstra Brief van Roosje Stel-Vos van 16 mei 1904, schreef in Mijn vader Pieter Jelles, 34-35 over Meertens Instituut, Amsterdam. een korte, hevige influenza-epidemie waarbij 341 Iedereen die een mogelijke bron. Brief- Sjoukje, Dieuwke en de dienstbode Aaltje kaart van Sj. Troelstra aan G.A. Wumkes uit ziek waren geworden. Vader en zoon moesten 1903: ‘De Heer Mr de Ranitz uit Winsum toen samen de huishouding doen, thee zetten leende me reeds een aantal van zijn “Land- en de kachel aansteken. Het verhaal speelde huishoudkundige almanakken”, waaruit ik tijdens hun eerste verblijf in Den Haag, tus- menig aardig rijmpje over weer en wind enz. sen 1897 en 1900. copieerde. Het bleek me daaruit, hoezeer hij 345 Het is een bekende Friese vertelling. Kal- in het volksleven thuis is.’ Tresoar Leeuwar- ma heeft in ‘Liturgy of Parody’, It Beaken den. (1947) 114-125, de geschiedenis van het ver- 342 Ze stuurde de liedjesteksten. Sj. Troelstra haal van het ‘âld wyfke’ beschreven. Het ver- aan Van Looy vanuit Pension Wijszewska in haaltje is niet typisch Fries, maar zeer inter- Dresden–Loschwitz, ongedateerd, Tresoar nationaal, de oorsprong zou mogelijk terug- Leeuwarden. gaan naar een joods stapelverhaal dat aan het 343 Jetzes is een Groninger. Ze schrijft de slot van het paasfeest werd verteld. Het var- naam Jetses regelmatig met een ‘z’, net zoals ken is in die versie een bokje (dat voor Israël ze ook de naam van de illustrator Daan Hoek- zou staan), dat door een kat wordt opgegeten, sema verschillende keren met een ‘z’ schrijft. waarna de hond de kat bijt enzovoort, tot uit- 343 Maar het rijmen- en verzenboek. Van eindelijk God de doodsengel doodt die aan Looy aan Sj.Troelstra, 22 ? 1905. Tresoar het eind van deze bedreigende serie de slach- Leeuwarden. ter doodsloeg. Het verhaal zou dan een allego- 343 Ondertusschen bleef de geheele. rie zijn voor Gods redding van Israël. Sj. Troelstra aan een onbekende, oktober 346 Zo publiceerde P.A.de Génestet. De Gé- 1935. Tresoar Leeuwarden. nestet koos voor een literaire invalshoek, niet 343 De muziekpedagoog en volkslieddeskun- voor een pedagogische. De Génestet, Over dige. Jop Pollmann stelde samen met Piet Kinderpoëzy, 14. Tiggers Nederlands Volkslied (1941) samen, 347 Kautsky ging in op een discussie. Karl een bundel volksliedjes, vaderlandse liederen Kautsky, ‘Die Erörterung und Propagierung en canons. De bundel werd enorm populair unserer Grundsätze kann nicht Aufgabe un- en is door generaties jongeren gebruikt, op serer Jugendliteratur sein’, in: Die Neue Zeit school, op trektocht en bij het kampvuur. Poll- (1893-1894) 341 evv. mann kwam met Sjoukje Troelstra in contact 348 In De Nieuwe Tijd, het wetenschappelijk. via Piet Meertens, die secretaris was van de Een overdruk van dit artikel verscheen in: commissie Volkskunde van de Koninklijke School en Leven, 22 augustus 1901. Nederlandse Akademie van Wetenschappen 350 Ook in Die Neue Zeit publiceerde. waaraan zij haar aantekeningen had overge- Sj. Troelstra in Die Neue Zeit, 1901, 716-721; dragen. 1904, 326-334. 343 Ze vertaalde kinderboeken. Scheurkalen- 351 Ze schreef de ‘Geehrter Herr Kautsky’. der voor ’t jonge volkje (Leiden, 1910); Scheur- Uit deze en andere brieven in het Duits blijkt

595 hoe makkelijk Sjoukje in die taal schreef. Er inziens alleen worden gemaakt door een Ne- zijn verschillende verklaringen denkbaar. Ze derlands kunstenaar die het Nederlandse we- had in Dokkum heel goed talenonderwijs ge- zen door en door kende en zich geheel in de had, met name van de glibberige Fräulein geesteswereld van het kind kon verplaatsen. Schön. Ze had kennelijk gevoel voor talen, Zo’n tekenaar bestond in Nederland niet. want ze las en sprak ook Frans, Engels en en- 354 In een bespreking van. Het Volk, 5 de- kele Scandinavische talen. Een andere verkla- cember 1901. ring kan zijn dat in Sjoukjes tijd een groot 355 Haar streven om esthetiek. Van Bergen, deel van Nederland (en vooral het Noorden en N. van Hichtum en socialistische jeugdlitera- het Oosten) sterk gericht was op Duitsland. tuur, 78. De Duitse literatuur en muziek waren popu- 355 Sjoukje redigeerde in 1901. De Vrouw lair, Duitsland was een geliefd vakantieland was door Nellie van Kol in 1893 opgericht. In en ook politiek – bijvoorbeeld tussen de sdap 1900 kregen Ida Heijermans en P. Bouten- en de spd – bestonden er hechte banden met Stronck de leiding. Ida Heijermans vormde Duitsland. De Vrouw volgens de wens van Nellie van Kol 351 Korte tijd later waren. Sj. Troelstra aan om tot een blad met een ‘hoofdzakelijk op- K. Kautsky, 11 januari 1901, iisg Amsterdam. voedkundig karakter’. Het veranderde van 352 Hij moet er voor zichzelven. Nellie, ‘Wat een politiek-sociaal orgaan voor socialistische zullen de Kinderen lezen’, in: De Gids, okto- feministen in een geëngageerd vrouwenblad, ber 1899. Gebundeld in Over kinderlectuur, waarin relatief veel aandacht werd besteed waarin ook het artikel ‘Een Volks-Kinder- aan meisjesonderwijs en aan de taak van de bibliotheek’ werd opgenomen, eerder ver- moeder in gezin en maatschappij. De Vrouw schenen in De Vrouw, 5 oktober 1901. werd in 1922 opgeheven. Bakker, Kind en ka- 353 In 1893 verscheen het tijdschrift. In Ne- rakter, 79. De ondertitel van het blad veran- derland hebben ‘Commissiën tot onderzoek derde enkele keren. De eerste nummers had- van kinderlectuur’ bestaan en Nellie van Kol den als ondertitel Socialistisch maandblad, noemde in haar artikel in De Gids ook het daarna kwam de onderkop Veertiendaagsch werk van de ‘Commissie van Rapporteurs’: blad, gewijd aan de belangen der arbeidende ‘een begin van indijking van den al te bande- vrouwen. Boven elke pagina stond in de eerste loozen boekenstroomen [...] de al te geweten- jaargang: ‘Vrouwen, gedenkt den strijdpen- looze schrijfmanie’. Over deze commissies is ning.’ In latere jaargangen werd het: ‘Geen verder niets bekend. Van den Hoven, De ge- slaaf is zoo ten volle slaaf als de vrouw.’ Vanaf schiedenis van Kris-Kras, 28 evv. 1898 stond boven elke bladzij: ‘Hoe hooger 354 Wolgast hing de ideeën aan. In Neder- onze idealen stijgen, des te hooger stijgen wij land had de Kunsterziehungsbewegung een zelf.’ bevlogen aanhanger in J.W. Gerhard, die in 355 In het afscheidsartikel. De Vrouw, no- 1905 Onze kinderliteratuur in de aesthetische vember 1900. opvoeding schreef en De aesthetische opvoeding 356 Vanaf 1901 publiceerde ze. Het Kind verder jeugd. Gerhard vond dat schoonheidszin scheen vanaf 1902 en heette daarvoor Afdee- door opvoeding en door de school ontwikkeld ling B (Opvoedkunde en Hygiene) van het moest worden, maar dat de school schrome- tijdschrift Maatschappelijk Werk. De vrijzin- lijk tekortschoot met haar kale schoolgebou- nig-protestantse en politiek liberale J.H. Gun- wen en wandplaten en -versieringen, die lou- ning Wzn was (hoofd)redacteur tot 1927. ter met leren en niets met ware kunst te ma- 356 Haar laatste recensie verscheen. Rondom ken hadden. Ook ten opzichte van prenten- het boek 1935, onder redactie van Roel Houw- boeken was Gerhard kritisch. Het ideale pren- ink. Geschenk ter gelegenheid van de Neder- tenboek voor de Nederlandse jeugd kon zijns landsche Boekenweek 30 maart - 6 april 1935

596 uitgegeven door de Vereeniging ter bevorde- 362 Ze had hun geleerd zichzelf. Mies ring van de belangen des boekhandels. Blomsma in ‘Rubriek voor de vrouw’, in: 357 Tegenover Elise van Calcar. Sj. Troelstra Leeuwarder Courant, ongedateerd, vermoede- aan Elise van Calcar, 31 januari 1900, lm Den lijk in 1934. Knipsel in Tresoar Leeuwarden. Haag. 362 Jelle had heerlijke herinneringen. Troel- 358 Eigenschappen die een auteur. De Kro- stra, Mijn vader, 49-50. niek, 1 maart 1902. 364 Had Clement dat gedaan. De Vrouw, mei 359 De politieke en godsdienstige. Het boek, 1901. 17 augustus 1903. 364 Och, wij sociaal demokraten. De Kroniek, 359 Waarom deze klasse juist. De Kroniek, 1 maart 1902. 1 maart 1902. 364 Een scène waarin een ‘meid’. De Vrouw, 359 Hoe zal ik mijn diepste. Het Kind, 5 de- april 1901. cember 1903. 365 Het beste wat je hebt. De Vrouw, 30 no- 359 Ze reageerde hartstochtelijk. J.H.F. Rit- vember 1901. ter, Het Kind, 12 september 1903. Sjoukje 365 En dan is er nog iets. De Amsterdammer, Troelstra reageerde in Het Kind, 5 december 30 november 1902. 1903. 365 De vermelding van al die. De Amsterdam- 360 Het is slechts mijn persoonlijk. Het mer, juni 1906. Kind, 28 maart 1903. 365 En in de bespreking van. Het Kind, 22 360 Ik ben toch heusch maar. Het Kind, december 1906. 7 februari 1903. 366 Ze zouden zich dan, onwetend. De 361 Ik wensch alleen de ouders. Het Kind, Vrouw, 7 maart 1903 en februari 1904. 1904. 366 Ze had er een hekel aan. De Amsterdam- 361 Waar ik me zooveel moeite. Het Kind, mer, 11 september 1904. 15 november 1902. 366 Je wordt er wat wee van. Het Kind, 22 de- 361 Pagina’s vol lijsten met. Sommigen cember 1906. werkten haar lijsten op de zenuwen, getuige 366 In een andere recensie. Het Kind, 28 de- het rijmpje dat S. Trop (pseudoniem, van cember 1912. wie?) in 1906 afdrukte in De Nieuwe School. 366 Zoo iets wekt maar al te licht. Het Kind, Tijdschrift voor praktische paedagogiek, van de 25 maart 1911. onderwijzers Theo Thijssen en Piet Bol: 367 Wee, wie er aan twijfelt? De Kroniek, ‘Kind.// N. van Hichtum aan de Sintnicolaas- 1 maart 1902. tafel./ Wanneer houdt die recensente eens ein- 367 In een Frans tijdschrift. De Amsterdam- delijk haar wafel?’ mer, 21 juni 1903. 361 En nu aan den slag! Het Kind, 23 novem- 367 Er zijn er echter. Het Kind, 14 januari ber 1907. 1911. 362 In De Amsterdammer vermeldde ze. Pear- 367 Wenschen we niet allen onze kinderen. se produceerde ook een groot aantal ansicht- De Amsterdammer, 25 februari 1906. kaarten waarop lieve, kleurige kindertjes 367 ’t Is immers een der groote problemen. staan afgebeeld. In de ‘Artistieke Prentenboe- Het Kind, 27 november 1907. Deze recensie ken’- serie van uitgeverij Kluitman waarin is vooral ook opmerkelijk, omdat ze ver- haar prachtig verzorgde oblongboekjes verscheen in de maand waarin de scheiding tus- schenen, kwam ook Kleine Polly uit het Jan- sen Sjoukje en Piet werd uitgesproken. Klaassenspel (1926) uit, getekend door Jack 368 In den “overgangsleeftijd” dient. Het Orr en bewerkt door N. van Hichtum. Kind, 6 november 1909. 362 De voornaamste reden was wel. Sj. Troel- 368 Als tegenwicht tegen die. N. van Hich- stra aan G.Schmook, 5 januari 1935, amvc tum, Ethel Turner, 1905. Antwerpen.

597 368 Ethel Turner werd populair. Een ander 374 Zo’n manier van illustreren. Het Kind, boek van Ethel Turner, De vier kinderen Lo- 16 juli 1910. Ook haar eigen boek zou onder max, werd in 1912 vertaald door D. van der dit euvel te lijden krijgen. In de vijftigste druk Stok, ‘onder toezicht van N. van Hichtum’. van Afke’s Tiental uit 1989 zijn de illustraties D. van der Stok was Dieuwke Troelstra, die op glad papier en afwijkend gekleurd tussen toen getrouwd was met A.H. van der Stok. de pagina’s geplaatst. 368 Sjoukje heeft haar leven lang. Haar 374 Moge een uitgever als de. Het Kind, ideeën leken op die van haar man, die in 1880 december 1909. met Oebele Stellingwerf in Leeuwarden het 375 Och, ’t is maar voor de kinderen. toneelgezelschap ‘Gysbert Japiks’ oprichtte De Vrouw, 5 december 1903. met de bedoeling voor beter toneel te zorgen 375 Stamperius en Kievit waren. Het Kind, dan de gezelschappen deden met sensatie- 7 december 1907. stukken als Abeline en de groote bandiet. Klaas 376 In een brief aan ‘Tiele’. Sj. Troelstra aan Dijkstra, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer. M. Wibaut, 29 september 1905, iisg Amster- 369 Voor De Ploeg schreef ze. De twee artike- dam. len verschenen in De Ploeg 1908, 133-141 en 376 Als de publieke opinie. Mathilde Wibaut in 1909, 189-192. gaf in Het boek en het volkskind (Rotterdam, 370 Dubbeltjesboekjes uit series. In Duits- 1906) adviezen over goede en slechte boeken land kreeg de afkeer van Schundliteratur poli- voor arbeiderskinderen, en over boeken en tieke gevolgen: in 1926 werd in de Rijksdag een tijdschift als Ons Blaadje waarin arbei- een Gesetz zur Bewahrung der Jugend vor derskinderen in hun eigen milieu werden Schund- und Schmutzschriften ingediend, een aangesproken. Sprookjes, verderfelijke jon- hoogtepunt in de talloze campagnes tegen gens- en meisjesboeken, de burgerlijke mo- Schundliteratur die pedagogen en literatuur- raal, prentenboeken: al deze onderwerpen docenten sinds het eind van de negentiende kwamen in kort bestek aan de orde en werden eeuw hadden gevoerd. Het wetsontwerp lokte vaak hardhandig afgehandeld. Slechte illus- heftige discussies van linkse en liberale kant traties en onzinnige verhalen veroordeelde en in de pers uit, maar het werd aangenomen. Mathilde Wibaut streng, maar slechte ver- In Nederland bleef de discussie beperkt tot talingen kwamen in haar boekje niet ter spra- enkele artikelen in maatschappelijke, pedago- ke. gische en literaire tijdschriften. 376 Afke’s Tiental waardeerde hij wel. Overi- 372 Een jaar later keerde ze. Het Kind, 29 no- gens sprak ook Theo Thijssen in 1905 een vember 1902. vernietigend oordeel uit over Gerhards ver- 372 Het werd bijna een obsessie. De Vrouw, taalkwaliteiten in School en Leven. Gerhard 13 februari 1904. vertaalde letterlijk, en bij dat ‘botte gepeuter’ 372 Wat wordt er gedaan. Het Kind, 7 mei mislukte het ‘uiterst tere (vertaal)werk’, oor- 1910. De term ‘Verderber der Deutschen deelde Thijssen. Jugend’ ontleende ze aan de brochure Karl 377 Ook in haar recensies beklaagde. Het May van F.W. Kahl-Basel. Kind, 24 november 1906. 373 Herziening van het thans. Het Kind, 377 Ik voelde me ongelukkig. De Amsterdam- 4 oktober 1919. mer, 3 augustus 1902. 373 Meer en meer erkent men. De Vrouw, 378 O, die vreemde boomen. De Kroniek, 5 december 1903. 8 november 1902. 374 Ze ergerde zich aan boeken. De Vrouw, 378 Alles zo luchtig. Het Kind, 28 januari 7 maart 1903. 1911. 374 Vooral de achterhelft maakt. Het Kind, 378 Ze kon verrukt zijn. De Kroniek, 1 maart 5 november 1910. 1902.

598 378 ‘’t Boek ziet er lekker uit.’ De Kroniek, een advocatenkantoor oprichten, maar vanwe- 22 november 1902. ge bezwaren die ‘niet enkel onze personen 378 Ik legde het zooeven. Het Kind, 15 no- betreffen, maar ook en vooral Troelstra’s pu- vember 1902. blieke positie en daarmede de algemeene be- 379 Hij is in zijn hart. De Kroniek, 10 augus- langen van de Nederlandsche arbeidersbewe- tus 1901. ging’ sprong dit plan af, schreef Thiel 13 janu- 379 Alles wat er in verteld wordt. Het Volk, ari 1904 aan F.M. Wibaut, iisg Amsterdam. 10 december 1900. 387 Sjoukje schreef aan Floor. Sj. Troelstra 379 De firma van Goor. Het Kind, 13 oktober aan F.M. en M. Wibaut, 15 februari 1904, iisg 1911. Amsterdam. 379 Ieder oordeele dan zelf. Het Volk, 19 no- 388 Wat dat voor mij beteekent. P.J. Troelstra vember 1903. aan F.M. Wibaut, 21 februari 1904, iisg Am- 380 En dat zal geen gemakkelijk. Het Kind, sterdam. 11 november 1905. De vertaling, Friedesientje’s 388 Sjoukjes vader was een. Troelstra, Mijn levensloop. Een Nedersaksische dorpsgeschiede- vader, 80. nis, verscheen in 1911. 388 Ja, dat waren moeilijke. Sj. Troelstra aan 381 Recensenten na haar vonden. Verschil- F. en M. Wibaut, 15 februari 1904, iisg lende gegevens ontleend aan: De Vries, Wat Amsterdam. heten goede kinderboeken? 388 Piet had een uitstekende. Troelstra, 381 Onze onderlinge vriendschap. Het Kind, Gedenkschriften ii, 290-291. 29 november 1902. In Het Volk van 26 okto- 389 Vlak na het overlijden. P.J. Troelstra aan ber 1907 noemde ze Dik Trom ‘een der jolig- Haukje Troelstra, 14 februari 1905, Tresoar ste kinderboeken die ik ken’. Leeuwarden. 381 In één woord. Het Kind, 9 oktober 1909. 390 Ze promoveerde in 1896. Ze stond in 382 Ik heb het trouwens nooit. Het Kind, Dresden niet ingeschreven als regulier huis- 9 november 1918. arts, maar voerde een ‘naturheilkundige’ 382 In 1921 stelde ze opnieuw. School en praktijk. Om te benadrukken dat Fischer een Leven, 2 december 1920. degelijk gediplomeerd medicus was, werd 382 Alles wordt vergoelijkt. Het Kind, 30 ok- vaak bij haar naam vermeld dat ze gepromo- tober 1915. veerd was in Zürich. Dat wekte vertrouwen. 382 Ook hier laat hij zijn fantasie. Het Kind, 391 Troelstra heeft haar verschillende keren. 23 oktober 1909. Simon Maas in De Vrouw, 4 juli 1903. 382 Een jongensboek dat Sjoukje. Het Kind, 391 Met name in Duitsland. Gegevens en ci- 16 juli 1910. taten ontleend aan voorwoorden en teksten 382 Ik bedoel: School-idyllen. De Vrouw,29 van Anna Fischer-Dückelmann uit Het seksu- november 1902. eele leven der vrouw (1900) en Het Gulden 383 Eerst wanneer een verstandige. School en Vrouwenboek, wat iedere vrouw van Gezond- Leven, 4 maart 1920. heidsleer en Geneeskunde weten moet (1903). 383 Ik denk wel dat de jonge lezers. Het Daarnaast werden ook populair in Nederland: Kind, 30 november 1912. Het ontstaan, het voorkomen en de genezing 383 Vooral omdat er zo’n gezonde. Het Kind, der Vrouwenziekten van alle leeftijden (1900), 9 december 1916. Bevallen zonder pijn en Fouten in de vrouwen- 384 Het is werkelijk geestig. Het Kind, 13 au- kleeding (1901). gustus 1903. 393 Wil men haar treffen. Het Volk, 4 decem- 387 Begin januari 1904. Hij wilde eigenlijk ber 1902. samen met zijn vroegere Haarlemse buur- 393 Ze besteeg de hoogste. Fischer-Dückel- man, de vrijzinnig-democraat mr. J.H. Thiel, mann, Het ontstaan, het voorkomen en de genezing.

599 scheen hun tijdschrift De Nieuwe Richting in 46 U kunt de menschen. Y.E. Zylstra: ‘Van het Leven. Bladen ter godsdienstige volks-ont- meer dan een moderne predikant mogten wij wikkeling, waarvan W. Reilingh (eerst domi- horen in een toost ons gewijd, dat zij bijzon- nee in Metslawier, later leraar, en schoonzoon der tevreden, ja verrast waren geworden over van Bokma de Boer) redacteur was. Bokma zooveel nuttige lessen in zulk een kort bestek de Boer schreef vijftien artikelen in De Nieu- te mogen hooren.’ Uit: Van der Molen, En ûs we Richting, onder andere over de taken die Harke, 55. voor kerk en predikant waren weggelegd. 46 Meer dan een halve eeuw later. Sj. Troel- Gegevens ontleend aan D. Jansen, ‘Kan er uit stra (in het Fries) aan Jan Walings Dijkstra, Nazareth iets goeds komen?’, Documentatie- 6 juli 1932, Tresoar Leeuwarden. De waarde- blad voor de Nederlandse Kerkgeschiedenis na ring was niet wederzijds: Waling Dijkstra 1800, juni 1996, 1-18. hield niet van Sjoukjes werk. Hij noemde het 40 Het ging hem om. Het kan dezelfde ‘Poepsk’ (Duits) vanwege het sentiment. dienstbode geweest zijn, jaartal en naam ont- Kalma, De Fryske Skriftekennisse, 32. breken bij het kaartspelverhaal. 47 En binnen in den draaimolen. Ons 40 Ze was veel orthodoxer. D.J. Kamminga Blaadje, 1904, 204-220. Het verhaal is niet schrijft in ‘Oer Nynke fen Hichtum’ dat IJtje ondertekend, en de stijl lijkt op die van Nynke van Gelderen-Holwerda dit hem in 1944 ver- van Hichtum. Maar in de door Sjoukje sa- telde. Ze was toen 82 jaar. mengestelde verzamelbundel van Nellie van 41 In het gewone leven. Sj.Troelstra aan Kols verhalen, Nellie’s Groote vertelselboek uit D. Rienks-Wallinga (in het Fries), 18 april 1931, waarin ‘Anneke’s Kermisdag’ is opge- 1938, Tresoar Leeuwarden. nomen, schreef ‘N. van Hichtum’ als 42 Toch was het dichter bevolkt. Informatie, nawoord dat ze de auteur van het verhaal niet foto’s en knipsels uit de collectie van Nes-ken- had kunnen ontdekken. Nellie kon het vol- ner en sneuper (amateur-onderzoeker) Gerrit gens haar niet zijn, omdat het verhaal ‘zoo de Jong uit Nes. echt friesch’ was. Het geeft in ieder geval een 42 In 2000 telde Nes 430 inwoners. Nes en mooi beeld van een dorpskermis in de tweede Wierum vormden één gemeente. helft van de negentiende eeuw. 42 De bevolking was gevarieerd. Gegevens 47 Er waren meer wonderlijk. Gesprek met uit Streekarchivariaat Noordoost-Friesland in Theun de Vries, 2 maart 1999. Dokkum. 48 We weten ook welke krant. Gegevens 43 Wanneer een rijkeman’s zoon. Jensma, ontleend aan Marcel Broersma, Beschaafde Het rode tasje van Salverda, 62. vooruitgang. 43 Pas na de Eerste Wereldoorlog. Gesprek 48 Uit de Friese kranten. Gegevens uit Frie- met Theun de Vries, 2 maart 1999. se kranten grotendeels ontleend aan Wum- 44 Ze woonden ‘in heidestreken. kes, Stads- en dorpskroniek. P.J. Troelstra, ‘Algemeene geheel-onthouding’ 49 En via een krantenadvertentie. Leeu- in: De Nieuwe Tijd 1, 39. warder Courant, 26 en 30 oktober 1860. Zij 44 Ze konden ook het dorp rondwandelen. verwachtten dat Multatuli, toen nét bekend N. van Hichtum, ‘Het ongeluk’. als schrijver van Max Havelaar, de Friese be- 45 De leesclub bouwde geleidelijk. langen beter zou dienen dan de afgevaardigde Ontleend aan de knipselverzameling over de die had toegelaten dat men voortaan vanuit geschiedenis van Nes van G. de Jong. Leeuwarden over Groningen moest reizen 45 Dat was het ‘winterjûnenocht’. Gegevens om in Zwolle te komen. Multatuli beschouw- ontleend aan Van der Molen, En ús Harke. den de Leeuwarders als een man ‘die zonder 46 Het niveau was simpel. Gesprek met aanziens des persoons regt wil voor “Slaven Theun de Vries, 2 maart 1999. en Vrijen”; die de belangen des Vaderlands

561 395 Ze wilde niets afdoen. De Vrouw, 15 juli Goes, 22 maart 1905, iisg Amsterdam. 1905. 399 Wel bezocht hij er. Troelstra, Gedenk- 396 Troelstra meldde zich. P.J. Troelstra aan schriften ii, 314. het Partijbureau, 20 februari 1905, iisg Am- 399 Van der Goes schreef hem. F. van der sterdam. Goes aan P.J. Troelstra, april 1905, iisg 396 Ook deze keer klopte Piet. Hoeveel Amsterdam. Sjoukje na de dood van haar ouders heeft 399 Van der Goes en Gorter. Troelstra, Ge- geërfd en wanneer dat werd uitgekeerd, is denkschriften ii, 315. niet na te gaan. Maar het was kennelijk vol- 399 Troelstra mist objektiviteit. Vliegen, doende om schulden af te betalen. Die onze kracht ii, 69-70. 397 Je begrijpt wel dat. F.M. Wibaut aan 399 Tak, die eerder had gezegd. Troelstra, P.J. Troelstra, 6 maart 1905, iisg Amsterdam. Gedenkschriften ii, 316. 397 Later dat jaar bedankte. Sj. Troelstra aan 399 Al snel gingen geruchten. Volgens een Mathilde Wibaut, 29 september 1905, iisg bericht in Het Vaderland van juli 1905. Amsterdam. 400 Later op de avond. Binnen de partij 397 Nog een handdruk daarvoor! P.J. Troel- oogstte Troelstra minder succes. Hij kaartte stra schreef 17 november 1905 aan F.M. Wi- het leiderschap in de partij aan – de Nieuwe- baut dat hij een afbetaling ad ƒ 3500 deed, Tijd-groep die dat jaar de meerderheid in het waarmee de hypotheek was afgelost, en ƒ 750 Partijbestuur had, had hem immers ‘onvaste van de andere schuld. ‘Gaarne had ik u meer leiding’ tijdens de spoorwegstaking verweten gezonden; maar de 7-maandelijksche kuur – met een brochure Inzake Partijleiding. Toe- mijner vrouw en mijn eigen omzwervingen lichtingen en gegevens door P.J. Troelstra. Hier- van dit jaar hebben van het erfenisje, dat nog in wees hij de aanvallen op zijn leiderschap af iets meeviel, een ƒ 1100,- geabsorbeerd.’ iisg en verweet hij de Nieuwe-Tijd-groep hem de Amsterdam. leiding onmogelijk te maken, hem van de 397 Dat zou duidelijk worden. P.J. Troelstra krant te hebben weggewerkt en een georgani- aan P.L. Tak, 13 maart 1905, iisg Amsterdam. seerde tegenleiding te vormen. Hij had er ge- 398 Ook aan Frank van der Goes. P.J. Troel- noeg van dat alles wat hij deed ‘opportunis- stra aan F. van der Goes, 20 maart 1905, iisg tisch, halfslachtig, onvast en klein-burgerlijk’ Amsterdam. werd genoemd. De brochure verscheen in 398 Toen hij vanuit Locarno. P.J. Troelstra 1906 vlak voor het Partijcongres, waar ze be- aan F. van der Goes, 22 maart 1905, iisg Am- discussieerd werd. Veel leverden de debatten sterdam. niet op, de twee groepen in de partij kwamen 398 Misschien spreek ik Jet Holst. Uit dezelf- in feite steeds scherper tegenover elkaar te de brief blijkt dat Troelstra heel goed wist hoe staan. In zijn standpunten stond Troelstra koel Henriette Roland Holst tegenover hem vaak dicht bij de marxisten, maar door hun af- stond: ‘Ik hoor van Rosa Luxemburg, dat Jet keer van hem werd hij tegen zijn zin de hoek Holst 24-28 mrt in Berlijn komt. Misschien van de revisionisten in geduwd. De marxisten breng ik in die dagen mijn voorgenomen be- waren het op bijna alle politieke punten met zoek aan Kautsky. Dan zal zich het gekke ge- Troelstra oneens en wilden niets van de revi- val voordoen, dat die kleine Rosa en ik elkaar sionist Troelstra weten, met name omdat hij “dutzen” en bij den naam noemen en dat heerszuchtig was en elke aanval veel te per- “Mevrouw” Holst en ik – die elkaar toch soonlijk opvatte. zooveel nader staan – elkaar “U” noemen en 400 In een vroege versie. Typoscript van een bij de burgerlijke titels aanspreken! Een klein concept van een hoofdstuk van Gedenkschrif- symbool van de verwijdering, die er tusschen ten iii, iisg Amsterdam. ons bestaat...’. P.J. Troelstra aan F. van der 401 Toen hij moeizaam de trap. Troelstra, Gedenkschriften ii, 312.

600 401 Nog vóór het overlijden. S. Maas aan P.J. op 7 april vallen, zodat Piet het restant van de Troelstra, 17 januari 1905, iisg Amsterdam. schuld, ƒ 5458,57, nog voor Pasen kon afbeta- 401 Waar de laatste ontbreekt. Aantekenin- len. iisg Amsterdam. gen, voorversies, correcties van P.J. Troelstra 406 Simon Maas, Troelstra’s vroegere. bij Wording, iisg Amsterdam. S. Maas aan P.J. Troelstra, 6 februari 1906, 402 Door tijdelijk apart van hun man. iisg Amsterdam. Fischer-Dückelmann, Het seksueele leven. 407 Je voelt iets over je komen. Later liet 402 De band tusschen ons. Typoscript van Sjoukje zich vaak Mem noemen door vrien- een concept van een hoofdstuk van Gedenk- den en kinderen van vrienden. schriften iii, iisg Amsterdam. 408 Piet beschreef de situatie. Typoscript van 403 En hij had het al zo. Troelstra, ‘Aanteke- een concept van een hoofdstuk van Gedenk- ningen’. schriften iii, iisg Amsterdam. 403 Ze konden het ruime huis. Jette had het 410 De tweede versie van. De brief werd afge- laatste jaar kennelijk bij haar moeder gedrukt in Troelstra, Gedenkschriften iii, 81-84. woond; nu namen Piet en Sjoukje de huur 410 Het werd een opmerkelijke. J.J. Kalma in over en verhuisden ze op 10 oktober 1905 Voorwaarts, 22 december 1987: ‘Dergelijke naar het adres Kanaalweg 92. Of Jette bij hen brieven werden in die tijd wel meer geschre- bleef wonen, is onduidelijk. Ze verhuisde 2 ven. Afscheidsbrieven hoorden een zekere december 1907 naar Hilversum. dramatiek te hebben. [...] Bij bepaalde gebeur- 403 Het huis, Kanaalweg 92. P.J. Troelstra tenissen waarvan in de partij gesproken werd, aan Haukje Troelstra, 31 augustus 1905, Tre- hoorde in die tijd zo’n brief.’ soar Leeuwarden. 411 Ik hecht te veel. Sj. Troelstra aan L.F. 404 Achter op een brief maakte. Riek Maas Zandstra, 31 juli 1907, iisg Amsterdam. aan P.J. Troelstra, 14 augustus 1905, iisg 412 Zodra ze, door Jelle. Sj. Troelstra aan Lui- Amsterdam. se Kautsky, 11 september 1907, iisg Amster- 404 In een lange brief. Sj. Troelstra aan Ma- dam. thilde Wibaut, 29 september 1905, iisg Am- 413 Terwijl Piet bovendien. Zoals meestal in sterdam. tijden van lange seksuele onthouding, die 405 Het was niet de eerste. Troelstra, Mijn va- hem nu ook door mijn kuur was opgelegd, in der, 84. een geprikkelde, onrustige stemming ver- 405 In de verjaarsbrief die hij. P.J. Troelstra keerde. aan Jelle Troelstra sr., 14 oktober 1903, 414 Ja, es war dann noch viel. Hij zei wel dat Tresoar Leeuwarden. hij zijn nieuwe liefde wilde opgeven en zij 405 Toen hij vanaf december. Brieven en tele- zou zich ook uit liefde voor mij willen opoffe- grammen aan Albert Verwey, vanaf december ren en willen vertrekken, en ik zou terugko- 1904 tot januari 1908, ub Amsterdam. men en hij zou als een vriend met me om- 406 Mensch van stemming. In januari 1908 gaan, maar over zijn nieuwe liefde zou ik schreef hij Verwey dat omstandigheden van nooit mogen spreken. Stelt u zich dat eens zeer private aard – en hij verwees naar de ru- voor, lieve mevrouw Kautsky! Ja, en er kwa- briek Huwelijksadvertenties in Het Volk – men nog veel mooie woorden, van het ‘huis hem hadden belemmerd een artikel voor de dat wij samen in de negentien jaar van ons eerstvolgende aflevering af te maken. Vanaf huwelijk hadden gebouwd’, en het respect dat nu beloofde hij een geregelde medewerker te hij voor me voelde, enz. worden. 414 Und so war’s so oft. Jullie eren mij, ka- 406 Nu konden de schulden. P.J. Troelstra meraden, maar geloof me, ik had nooit zo aan F.M. Wibaut, 28 maart 1906. Scheiding voor jullie kunnen strijden als ik deed, als ik en deling van de boedel van Piets vader zou haar niet naast me had gehad. En zo ging het

601 zo vaak, maar meestal alleen tussen ons Dit wijst erop dat er wellicht langer aan is ge- tweeën. schreven, misschien zelfs al vanaf 1897. Uit 415 Ten slotte haalde ze. Richard Dehmel een brief van 28 januari 1905 blijkt dat er (1863-1920), een lyrisch, romantisch dichter, toen een versie van het stuk klaar was. die rond 1900 in Duitsland heel beroemd 417 Zijn Vrouw, treurspel in vijf. Troelstra, was. Wessel Krul wees me erop dat ‘Befreit’, Zijn Vrouw. Heruitgave in 1995 door het in 1898 op muziek gezet door Richard flmd in Leeuwarden. Het stuk bevond zich in Strauss, een van zijn bekendste liederen de nalatenschap van een Haagse dokter, die werd. Wellicht kende Sjoukje het lied via het volgens zijn zoon gekregen had van de Dieuwke. De tekst luidt: ‘Du wirst nicht wei- tweede vrouw van Troelstra die bij hem onder nen. Leise, leise/ wirst du lächeln; und wie behandeling was. Via het Letterkundig Muse- zur Reise/ geb ich dir Blick und Kuss um in Den Haag kwam het terecht bij het zurück./ Unsre lieben vier Wände! Du hast flmd. In december 2002 voerde de Friese sie bereitet,/ ich habe sie dir zur Welt gewei- theatergroep Tryater onder regie van Jos Thie tet -/ o Glück!/ Dann wirst du heiss meine twee keer een leesopvoering van Zijn Vrouw Hände fassen/ und wirst mir deine Seele las- uit in Leeuwarden. Deze voorstelling maakte sen,/ lässt unsern Kindern mich zurück./ Du duidelijk dat een integrale opvoering honderd schenktest mir dein ganzes Leben,/ ich will jaar geleden misschien succes zou hebben ge- es ihnen wiedergeben -/ o Glück!/ Es wird had, maar nu niet meer. sehr bald sein, wir wissen’s Beide/ Wir haben 417 Troelstra schreef het onder. In het manu- einander befreit vom Leide;/ so geb ich dich script van Zijn Vrouw, dat verschillende verder Welt zurück./ Dann wirst du mir nur sies van het toneelstuk bevat, staan enkele noch im Traum erscheinen/ und mich seg- doorhalingen en afwijkingen van de tekst die nen und mit mir weinen -/ o Glück!’ onthullend zijn voor Piets gedachten tijdens 415 Verder hing het ervan af. Op latere leef- het schrijven. Naast de titel staat in potlood- tijd legde ook Sjoukje andere accenten in het schrift: De vrouw van den Agitator. Was dat scheidingsverhaal. In een interview voor het een alternatieve titel? Een tirade van huisarts radioprogramma Studio 55 van 17 april 1989 Van Straalen verwijst naar het bal waarop Piet vertelde de schrijfster Clara de Groot, die met en Sjoukje elkaar hebben leren kennen: ‘Het Sjoukje in de laatste jaren van haar leven be- huwelijk berust op de fictie, dat twee jongelui, vriend was geweest, wat Sjoukje tegen haar die elkaar op een bal eeuwige trouw hebben over Piet Troelstra had gezegd: ‘Ze had inder- gezworen en elkaar daarna nog eenige malen tijd naast hem op de barricaden gestaan, voor – altijd op z’n Zondags – hebben ontmoet, zover haar zwakke gezondheid dat toeliet. ook nog later liefst altijd bij elkaar zullen zijn, Maar dat had hij niet kunnen waarderen, hij als bij hem de maneschijn reeds door de wilde een vrouw die thuis was en een warme boomen komt kijken en zij een hangbuik kruik in zijn bed legde. Zo’n vrouw had hij heeft gekregen.’ uiteindelijk gekregen en toen was Sjoukje In de kladversie komt na de slotscène van met haar twee kinderen “stilletjes” wegge- het stuk, de bezwijmingsscène van Line, nog gaan.’ een (deel van een) bedrijf voor, waarin George 416 De verhouding tussen Sjoukje. Voorver- uit de gevangenis terugkeert. Het dienstmeis- sie van deel iii van Troelstra’s je praat met een arbeidersvrouw over de over- Gedenkschriften, iisg Amsterdam. spannenheid van Line tijdens Georges gevan- 417 Begin 1905 rondde hij. Precieze datering genschap. Line had elke dag alleen maar ge- is niet goed mogelijk. Troelstra schreef Zijn praat over George en het onrecht hem aange- Vrouw op de achterkanten van Tweede-Ka- daan, kreeg vervolgens een zenuwtoeval en merverslagen uit 1897, 1898, 1903 en 1905. huilde dan hevig. Er was zelfs iets ernstigs ge-

602 beurd toen Line dodelijk vermoeid was ge- 421 Twee maanden later. Getuigen waren weest na een verjaarspartijtje voor haar doch- Henricus Uden Masman, boekdrukker, Wou- ter (opmerkelijk detail: tijdens Troelstra’s ver- ter Tolsma, adjunct-commies bij het Centraal blijf in de gevangenis in juli 1900 was Dieuw- Bureau voor de Statistiek, Engelbertus Heil- ke jarig). Het meisje hoorde om een uur of elf bron uit Velsen en Klaas Boon, landbouwer. ’s avonds een vreselijk gegil en gebons op Li- 421 Ik heb er jarenlang. Troelstra, Mijn vader, nes slaapkamer, ze rende naar boven en zag 102-104. dat Line als een krankzinnige door de kamer 421 Er is een gedeelte van. Twee losse velle- vloog en de vuisten balde tegen de balkon- tjes, ongedateerd, (in het Fries) van P.J. Troel- deur die openstond. Line vloog op het balkon stra aan Jelle. Waarschijnlijk ter gelegenheid toe: het was net of iemand daar riep om naar van Jelles verjaardag, want er is sprake van beneden te springen. Toen week ze gillend te- winter (Jelle was in januari jarig) en Troelstra rug en riep: ‘Help, George, help.’ Het meisje geeft hem zijn allerbeste wensen. Tresoar had de balkondeur dichtgedaan, maar Line Leeuwarden. riep: ‘Open, open, hij roept mij.’ Het meisje 421 Daarna logeerden ze ergens. P.J. Troel- had haar arm om haar middel geslagen en stra aan Jelle Troelstra, 6 april 1912, Tresoar haar op een stoel gezet. Gelukkig begon Line Leeuwarden. Troelstra maakte een tournee toen te snikken en kwam ze langzamerhand door Friesland en elders in het land, waar hij tot zichzelf. Toen was de dokter gehaald. op avonden van afdelingen (‘kriten’) van het De kamers staan nu vol bloemen van arbei- Selskip for Fryske Taal- en Skriftekennisse ders als welkomstgroet voor George, en Van zijn gedichten las, vaak met een zangkoor er- Straalen waarschuwt Line dat deze uitingen bij dat zijn liederen zong of met een orkestje van vriendschap een keerzijde hebben. De dat salonmuziek speelde, soms met dansen arbeiders hebben George nodig en dat is iets na. Dit waren ‘Pieter Jelles-Jounen’ (Pieter Jel- anders dan vriendschap. Ze verwachten dat les-Avonden). Voor het reisje met Jelle – die hij voor meer loon zal zorgen en dat hij hun soms meeging om te souffleren, anders deed arbeid zal verlichten. Ze exploiteren hem, zo- Sjoukje Oosterbaan dat – zou Troelstra het als ze zelf geëxploiteerd worden. Ze leggen kiektoestel meenemen, dan konden ze een beslag op hem, op zijn vrouw, op zijn huise- paar foto’s nemen. Het weer zou mooi wor- lijk leven, op zijn talent en vermogen, en als den, de meitijd was in het land, dat kon een ze genoeg van hem hebben geprofiteerd, la- aardig tochtje worden met mooie herinnerin- ten ze hem vallen. Natuurlijk spreekt Line gen, voorspelde hij. hem tegen. Ze is onverbeterlijk, zegt Van 422 De vrouw van Willem Vliegen. Het was Straalen als slotzin. niet helemaal onbegrijpelijk dat Greetje Vlie- 418 Dát het stuk sterk. P.J. Troelstra aan Jelle gen zich kwaad maakte over zijn gedrag. Haar Troelstra, 26 december 1928, iisg Amster- man was in 1899 vanwege een affaire met de dam. vrouw van Hessel Poutsma door het Partijbe- 419 Somers wordt, ondanks een dringend. stuur gedwongen ontslag te nemen als voor- Misschien een aanwijzing dat dominee Bok- zitter van de partij en als toekomstig hoofdre- ma de Boer zijn schoonzoon ooit (bijvoor- dacteur van Het Volk. Hij ging met vrouw en beeld tijdens het gesprek in Renkum, vlak na kinderen ‘in ballingschap’ in Parijs en keerde Sjoukjes opname in het Diaconessenhuis in na een jaar terug. Troelstra had zich in deze Utrecht) heeft aangeraden zich terug te trek- kwestie dubbelzinnig opgesteld: aan de ene ken uit de politiek. kant betuigde hij steun aan Vliegen, aan de 421 Ik heb later dikwijls nagedacht. Een van andere kant hield hij zijn terugkeer uit Parijs de voorversies van deel iii van Troelstra’s tegen en speelde hij de zedenpreker die vond Gedenkschriften, iisg, Amsterdam. dat Vliegen een ‘mispas’ had begaan en zich

603 aan ‘zeer onsympathieke daden’ schuldig had rug op een wens van Dirk op zijn sterfbed, die gemaakt. Perry, De voorman, 136 e.v. toen had gezegd dat hij wilde dat Piet met zijn 422 Dat nam Troelstra haar. Herinnering van weduwe zou hertrouwen. Silvie was in 1907 dochter Nellie Vliegen in Schouten, ‘Pieter verloofd met de tekenleraar Henk van Rand- Jelles Troelstra en de droom van de revolutie’, wijk en bleek dus bereid deze in de steek te la- in: Haagse Post. ten voor haar zwager. Op dit merkwaardige 422 In dat licht hebben wij. De Blijde Wereld, aanbod is Piet niet ingegaan. Hij trouwde met christen-socialistisch weekblad, 7 februari Sjoukje Oosterbaan en Silvie een paar jaar la- 1908. De schrijver is waarschijnlijk redacteur ter met Henk van Randwijk. Grietje Troelstra J.A. Bruins, een vriend van Troelstra. Hij was heeft dit in de jaren tachtig aan de toenmalige dominee in Stiens, waar Piet een deel van zijn conservator van het flmd, Freark Dam, ver- jeugd had gewoond. teld in aanwezigheid van zijn opvolgster Tine- 422 In zijn Gedenkschriften schreef. Troelstra, ke Steenmeijer-Wielinga. Verdere gegevens Gedenkschriften iii, 84-86. ontbreken. Wel is er een brief van Troelstra 422 Maar in een eerder. Troelstra, Concept aan Silvie Troelstra van 13 juni 1907, iisg van hoofdstuk voor deel iii van Gedenkschrif- Amsterdam, waarin hij schrijft dat hij de afge- ten, iisg Amsterdam. lopen winter eens een paar uur in Dordrecht 422 Het duurde jaren voordat. Uit brieven uit wachtend had moeten doorbrengen. ‘Mijn de jaren twintig blijkt dat Troelstra Bruins’ hart trok me naar jullie woning; maar die hulp inriep voor overleg over het graf van zijn domme ruzie hield me terug. [...] Ik weet niet, moeder. En hij schreef ook een bedankbrief of jij er erg op gesteld bent, de ruzie voort te voor de ‘gezellige dag’ die hij in 1926 met zijn zetten. Zoo neen, dan stel ik je voor, door het vrouw bij het gezin Bruins in Stiens had door- voorgevallene een streep te halen. Mocht je gebracht. dit ook wenschelijk vinden, meld het me dan. 423 Toen Troelstra scheidde. Verhaal van Ik kom dan dinsdag bij je eten.’ In een aante- sneuper (amateur-onderzoeker) S. Grypstra kening onder deze brief schrijft Silvie dat ze uit Leeuwarden, aangehaald in de Leeuwarder ‘wegens het laatste gedeelte van dezen brief’ Courant, 8 februari 1988. Antje Bakker werd Piet die winter niet had ontvangen. ‘Nu hij 102 jaar. Ze had enkele jaren daarvoor twee- van z’n vrouw gaat scheiden zegt mijn ver- honderd gulden opzij gelegd om alle kinde- stand, dat het goed geweest is en mijn hart, ren uit Wieuwerd en Britsum te trakteren op dat het jammer is. Ik stuur u deze brief, om- haar honderdste verjaardag. Zou ze die ver- dat ik u indertijd wel iets vertelde.’ Aan wie jaardag niet halen, dan moesten van haar geld deze opmerking is gericht, is onduidelijk. boeken van Nynke van Hichtum worden aan- 423 Half augustus 1907. H. van Kol aan Nel- geschaft. lie van Kol, 16 augustus 1907, iiav Amster- 423 Het zwakste wordt vertrapt. M.H. Caste- dam. lein, een landbouwdeskundige, aan J.J. Kal- 424 Op 1 januari 1908. H. van Kol aan P.J. ma, 9 februari 1967, Tresoar Leeuwarden. De Troelstra, 1 januari 1908, iisg Amsterdam. vrouw over wie het ging, was Casteleins moe- 425 Dán geestelijk gedrukt. W.H. Vliegen aan der. P.J. Troelstra, 16 maart 1908, iisg Amster- 423 Hij was toen ernstig ziek. P.J. Troelstra dam. aan Haukje Troelstra, 26 februari 1916, 425 Hij ging met zijn nieuwe. P.J. Troelstra Tresoar Leeuwarden. aan J.G. van Kuykhof, secretaris-penning- 424 Niet iedereen reageerde afkeurend. Silvie meester van de sdap, 13 februari 1908 en 25 Troelstra-de Vries schreef Piet, dat hij maar ‘te maart 1908, iisg Amsterdam. kikken had, dan zou zij haar verloving afma- 425 Iedereen had ermee ingestemd. Zo had ken en bij hem komen’. Haar aanbod ging te- Troelstra in 1903 Albarda genoemd, die toen

604 als jong partijlid de kant van de Nieuwe-Tijd- 433 Hiermede, basta! Potloodconcept voor groep had gekozen. Hij zei toen te hopen dat brief van P.J. Troelstra aan Jelle Troelstra, ver- jonge veulens op den duur tot ‘degelijke kar- moedelijk begin 1929, iisg Amsterdam. repaarden’ zouden opgroeien, een opmerking 433 Meer en meer vervreemdde. Troelstra, die hem door de jongeren niet in dank werd ‘Mededeelingen’. afgenomen. Albarda volgde overigens in 1925 433 Toen Troelstra in 1930. Clara van Loon Troelstra als partijleider op. aan Sjoukje Troelstra, 1 juni 1930, Tresoar 425 Een ‘blikken dominee’. Troelstra, ‘Aante- Leeuwarden. keningen’ en ‘Mededeelingen’. 435 Jelle maakte zich boos. Jelle Troelstra aan 426 Een jaar later feliciteerde. S. Maas aan P.J. Troelstra, januari 1929, iisg Amsterdam. P.J. Troelstra, 19 april 1909, iisg Amsterdam. 435 Hij waardeerde Jelles. Kladbrief van P.J. 425 Maas hield geen contact. P.J. Troelstra Troelstra aan Jelle Troelstra, 1929, iisg Am- aan Sj. Troelstra, 5 april 1909, Tresoar Leeu- sterdam. warden. 437 Het was een bijzondere opleiding. Het 426 Je was toen groot. Is. Querido aan P.J. artikel dat Sjoukje in 1909 hoofdredacteur Troelstra, 9 november 1927, iisg Amsterdam. Henri Wiessing van De Amsterdammer aan- 426 Uit een brief van Piet. P.J. Troelstra aan bood over ritmische gymnastiek was onge- Sj. Troelstra, 9 april 1909, Tresoar Leeuwar- twijfeld geïnspireerd op de muzieklessen van den. Dieuwke en Jelle bij Jaques-Dalcroze. 427 Hij wilde naar Genève. Emile Jaques-Dal- 438 En misschien zou Jelle. Troelstra, Mijn croze wilde met ritmische gymnastiek en vader, 106. ‘Gehörbildung’ (training van het luisteren, 438 Toen ook Jelle naar Genève. Briefkaart van het gehoor) mensen innerlijk bevrijden van Sj. Troelstra aan Henri Wiessing, moeilijk en hun muzikale gevoeligheid verfijnen. Zijn te dateren. Het adres waar ze de kaart naartoe methode van beweging en muziek heette eu- stuurde, Valeriusstraat 117, was in 1909 inge- ritmie en werd (en wordt nog steeds) op an- ruild voor het Valeriusplein, zoals Wiessing in troposofische Vrije Scholen toegepast. zijn memoires Bewegend portret in 1960 431 Dezelfde dag schreef hij. De brief van schreef. De kaart moet vóór die verhuizing Troelstra aan Sjoukje Bokma de Boer en de zijn aangekomen. brief die hij later op de dag (in het Fries) aan 438 Lang heeft ze daar niet. Het adres in Sjoukje Oosterbaan schreef, zijn gedateerd op Genève: Plateau de Champel, nu een plein 19 april 1909. Ze zijn afkomstig uit de boedel met flats, vroeger met villa’s. Ze zullen er een van de Haagse huisarts die deze brieven plus appartement hebben bewoond. de tekst van Zijn Vrouw van Sjoukje Ooster- 438 Een paar maanden later. Het adres in baan had gekregen. Daaruit kan worden afge- Bunnik was B 5 (later: B 55). Het was een leid dat de brief aan Sjoukje Bokma de Boer woonhuisje bij het station. Het adres nu is nooit is verstuurd. Tresoar Leeuwarden. Schoudermantel tegenover nr. 1. 432 Vooral uit zijn antwoord. Sj. Troelstra- 438 Eind 1913 kwam ze. De scheiding werd Bokma de Boer aan P.J. Troelstra, 30 decem- in 1914 uitgesproken. Van der Stok is daarna ber 1926, iisg Amsterdam en antwoord van nog drie keer getrouwd en gescheiden en Piet aan Sjoukje, 10 januari 1927, Tresoar stierf in 1957. Leeuwarden. Sjoukjes brief was geadresseerd 438 Het was een voor beiden. Dieuwke bleef aan Weled. Heer J. Troelstra, kunstschilder, in die periode bij Simon Maas en zijn vrouw Leuvenschestr. 30, Scheveningen. Of de brief wonen. Na Gaienhofen, het Landerziehungs- aan Piet in een aparte envelop zat ín deze heim voor meisjes aan de Bodensee, was ze brief is niet na te gaan. Misschien wilde ze dat opnieuw in Haarlem bij de familie Maas inge- Jelle haar brief ook zou zien. trokken, tot ze in Utrecht muziek ging stude- ren.

605 439 Daar was het Goetheanum. Het Goethea- 444 In Laren nam hij les. Kunstschilder van num, grotendeels van hout, was in 1919 ge- landschappen, bloemen, (boeren)portretten, opend en werd in de oudejaarsnacht van 1922 leerling van o.a. Jan Toorop. Hij volgde een bij een brand verwoest. Er kwam een nieuw opleiding in Amsterdam en woonde en werk- gebouw, opnieuw volgens plan van Steiner, te bijna twintig jaar in Laren. Hij hoorde bij maar nu van beton, dat in 1928 werd ge- de Larense School. opend. 444 Jelles stijl ontwikkelde zich. Ontleend 439 De kleine Hans zei. Gesprek met Veroni- aan portret van Jelle Troelstra in: Klomp, In en ka Bay, 8 maart 1999. om de Bergensche School, 129 e.v. 439 Dieuwke en Paul trouwden. In een bij- 444 Zijn vader nam zijn artistieke. Troelstra drage aan de Naar het lichtkalender van 1936 maakte zich zelfs kwaad op Het Volk toen de met de titel ‘Moeder, ga voor je kindje staan, krant een tentoonstelling van Jelle had gene- daar komen de woeste auto’s aan!’ schreef geerd. Uit een brief aan hoofdredacteur Sjoukje over gevaren van het verkeer voor kin- W. Ankersmit van 27 april 1921: ‘Ik meen, deren en het verdriet dat ouders treft die een dat hij zelf U zijn beklag daarover reeds heeft kind op die manier verliezen. Ze had gedacht gedaan en ik kan niet anders dan mij daarme- dat ze dat verdriet had leren kennen toen het de ten volle vereenigen. [...] Ik hoor van mijn vrienden van haar trof: ‘Maar neen, ik moest dochter, dat De Jong op het beklag van mijn eerst zelf nog ondervinden hoe mijn eigen zoon heeft geantwoord, dat men een bezoek acht-jarig kleinzoontje hetzelfde lot trof! Toen aan de tentoonstelling had nagelaten wegens eerst ontwaakte in mij de rechte opstandig- de kosten. Een dergelijk filisterachtig excuus heid tegen deze kindermoord op grote maakt de zaak nog erger. Had ik zulk een wij- schaal!’ ze van behandeling kunnen vermoeden, dan 439 Uit de (niet verzonden) brief. P.J. Troel- had ik eenvoudig van mijn positie als lid der stra aan Sj. Troelstra, 9 april 1909, Tresoar Hoofd-redactie gebruik gemaakt om in te grij- Leeuwarden. pen.’ 440 In de groote vakantie. P.J. Troelstra aan 444 Jelle wilde zijn moeder. J. Troelstra aan Haukje Troelstra, 30 december 1925, Tresoar Freark Dam, 31 maart 1972, Tresoar Leeuwar- Leeuwarden. den. Het flmd wilde het portret aankopen. 440 Ze wekte de indruk dat. Interview van Jelle noemde een bedrag van duizend gulden. Hans Olink met Veronika Bay en haar nichtje Van dit portret bestaan verschillende uitvoe- Theodora Geraets, NRC Handelsblad, 4 maart ringen, als schilderij en als tekening. 1989. 445 Een ongelooflijke lieverd. In: Hedda van 440 In 1923 schreef ze hem. Dieuwke Bay- Gennep en Marga Wolthuis, Afke’s tiental, Troelstra aan P.J. Troelstra, 22 oktober 1923, een Vara-televisiedocumentaire uit 1975. iisg Amsterdam. 446 Financieel veranderde er waarschijnlijk. 442 In zijn jeugdherinneringen. Troelstra, De scheiding tussen Sjoukje en Piet werd in Mijn vader, 156-160. Den Haag uitgesproken en de gegevens daar- 443 Begin april 1918. Dieuwke en Hans van, plus eventuele alimentatieregelingen, woonden vanaf 1917 in Laren en gingen in werden bewaard in het archief van de Haagse 1920 in Blaricum wonen. Ook Jelle kwam rechtbank. Bij het bombardement op het Be- eind december 1915 in Laren wonen. noordenhout in maart 1945 zijn deze archie- 443 De Humanitaire School. Gegevens ont- ven verbrand. leend aan Meilof, Een wereld licht en vrij. 447 In een brief aan G.A. Wumkes. Sj. Troel- 443 Het was leuk, huppelen. Gesprek met stra aan G.A. Wumkes, 20 januari 1933, Margreet Bruijn, 16 februari 2000. Tresoar Leeuwarden. 443 Behalve in een enkele. Troelstra, Mijn 447 Uit de brief die ze. Sj. Troelstra aan Luise vader, 82.

606 Kautsky, 11 september 1907, iisg Amster- Verwey archief, ub Amsterdam. dam. 451 Ze vertaalde een aantal verhalen. De ver- 447 Wel is ze in 1912. Anna Fischer-Dückel- halen, althans een deel ervan, waren bewer- mann verhuisde in 1913 naar Italië om in kingen van de Just so Stories van Kipling. In Ascona een Naturheilanstalt te beginnen. 1949 maakten Han G. Hoekstra en Annie 447 Ze sloeg zich er. P.J. Troelstra aan Sjouk- M.G. Schmidt ook een bewerking van deze je Troelstra, 9 april 1909, Tresoar Leeuwar- verhalen: Zo zit dat, geïllustreerd door Wim den. Bijmoer. 448 De serie leek sprekend. Stead, Books for 451 Ze stelde kinderscheurkalenders. N. van the bairns. Hichtum: Albert Schweitzer, in de serie ‘Ka- 448 Sjoukjes verhalen werden vaak. Daan rakter-Kennis-Kunst voor de lagere school’, Hoeksema (1879-1935), illustrator, bedenker onder leiding van D.Wouters en W.G. van de en maker van talloze knutselmappen waar- Hulst. Groningen 1928. In een brief van 10 mee kinderen konden leren tekenen, kleuren, februari 1927 aan de redacteur wees ze op de borduren en papieren bouwsels maken. Hij naam van de serie kkk: ‘Zeer aardig gevon- was een van de eerste Nederlandse reclamete- den, maar weet u wel dat u met deze drie k’s kenaars en striptekenaars. Soms tekende hij in slecht gezelschap bent? De Amerikaansche rudimentair, waren personages alleen streep- KuKluxKlan noemt zich n.l. altijd zoo en jes, bolletjes en vierkantjes, en werkte hij met wordt ook in Amerika door ieder, die er over grote vlakken, andere boeken illustreerde hij spreekt, “K.K.K.” genoemd.’ lm Den Haag). veel uitgewerkter, met veel lijntjes en arcerin- 452 De populariteit van sprookjes. Verschil- gen, en vol grappige details. lende gegevens zijn ontleend aan: Dekker, 449 L.W.R. Wenckebach tekende. L.W.R. Van der Kooi en Meder, Van Aladdin en aan: Wenckebach schilderde, maakte boekomsla- Van mondeling verhaal. gen en illustreerde verhalen en sprookjes. Hij 453 Wat er van dien aard. De vrees van Dijk- had een opleiding tot tuinarchitect gevolgd stra en Sjoukje dat rond 1900 oude volksver- voor hij ging schilderen; die kennis van de na- halen op het punt van verdwijnen stonden en tuur paste hij toe in zijn werk, zijn boekom- dus zo snel mogelijk dienden te worden verslagen met bloemmotieven in Jugendstil, en zameld en opgeschreven, is waarschijnlijk in de vele helder en met sprekende details geniet terecht geweest. Onderzoek heeft uitge- tekende dieren en planten. wezen dat er na een schraal begin van de ne- 449 Zwarte Jakob werd zelfs. Het Kind, gentiende eeuw in de loop van die eeuw 16 oktober 1915. steeds meer volksverhalen bekend werden. 450 Sjoukje maakte er een uitvoerige. Jan De oorzaak is de voortschrijdende alfabetise- Wiegman viel als illustrator op door zijn sil- ring van de Friese bevolking, die de (orale) houetten. In Tom Duim paste hij verschillen- volksverhaalvoorraad niet heeft uitgedund, de stijlen toe: hij tekende gewone lijnillustra- maar juist aangevuld en verrijkt. Van der ties, maakte zwart-witjes, silhouetten tegen Kooi, Volksverhalen in Friesland, 275-278. een donkere achtergrond, en wit-zwartjes 454 Toen Sjoukje twee bundels. Sj. Troelstra waarbij de figuren wit zijn tegen een zwarte aan Cor Bruijn, 1927, particuliere collectie. achtergrond. Heel fijn en precies getekend, 456 Dat waren vertellers. Jurjen van der Kooi zoals een wit-zwarte tekening van feeën, stelt in ‘Het sprookje tussen orale en schrifte- waarin sluiers en vleugels ragfijn in de zwarte lijke overlevering’ in Van mondeling verhaal achtergrond zijn uitgespaard. tot themapark: de waardering en receptie van 450 Ze zijn sterk gekleurd. Briefwisseling sprookjes, Volkskundig Bulletin 24.2 (augustus van Tjerk Bottema met uitgever C.A. Mees en 1998), dat ‘de geschiedenis van een genre [het zijn vrouw Mea Mees-Verwey, Mees-Nijland- sprookje] dat in de theorievorming als basis-

607 kenmerk gekregen heeft dat het oraal overge- 464 Sjoukje schreef Bruijn. Sj. Troelstra aan leverd wordt, hoofdzakelijk te kennen valt uit Cor Bruijn, ongedateerd, vermoedelijk 1920, een andere, literaire traditie’. Het is dus moei- particuliere collectie. lijk vol te houden dat sprookjes vanzelfspre- 464 Ze reisde met kennissen. Gegevens uit: kend ooit als vertelverhaal zijn begonnen. Fremdenliste für Interlaken und das Berner 458 Er is ooit uitgerekend. Van der Schaaf, Oberland, 10 en 14 augustus 1919. Het gezel- ‘De bewerkingen van volkssprookjes’. schap logeerde in Central Hotel Wolter. Wie 460 Griezelsprookjes en sprookjes. In Het ‘van Kerft’ is die na Sjoukje Troelstra op de sprookje noemde de volkskundige en sprook- lijst wordt vermeld, is onduidelijk. Ze waren jeskenner Jan de Vries ‘het nuchtere, alle- afkomstig uit ‘Haag’. De naam kan verkeerd daagsche en materialistische in ons volkska- overgekomen zijn in de lijsten. rakter’ de oorzaak van het afsterven van de 464 Schuhmacher beschreef in een brief. ‘simpele kunst, wier nut immers niet meer Van Geest, Wim Schuhmacher, 275 e.v. was, dan de vreugde der kinderen en de vroo- 464 Eind december 1924. Sj. Troelstra aan lijkheid der avonduren!’ De Vries vond argu- L. Simons, vanuit Banyuls-sur-Mer, 28 de- menten waarmee een vorige generatie de cember 1925. Deze datum moet een vergis- sprookjes afkeurde ‘uit de paedagogische sing zijn: op grond van het antwoord op deze overweging, dat het onwaarachtige dezer wil- brief van 9 januari 1925 moet het jaartal 1924 de fantasieën het kinderlijk gemoed tot den zijn. lm Den Haag. leugen zou voeren’ dor-realistisch. Het Neder- 465 Was het een bezwaar. Om welke verhalen landse volk had weinig voeling met deze het ging en wanneer Sjoukje in De Telegraaf volkskunst, met kunst in het algemeen, con- heeft gepubliceerd, is niet na te gaan. cludeerde hij. ‘Nederland kan zich er op be- 465 Lijkt het aantal u te groot. Sj. Troelstra roemen, naast Engeland, den zin voor het aan Mpij voor Goede en Goedk. Lectuur. Da- sprookje het grondigst verloren te hebben.’ tering bijna onleesbaar, maar hoogstwaar- 460 Over deze discutabele aspecten. De schijnlijk mei 1925. lm Den Haag. Vrouw, juni 1898. 466 In 1925 besloot ze zich. Volgens gezins- 460 Griezelverhalen, gruwelen en gedrochte- kaart Bergen in het gemeentearchief in Alk- lijks. Van Kol, ‘Het gruwelijke en gedrochte- maar streek ‘mevr. S.M.D. Bokma-De Boer’ lijke in de kinder-literatuur’. met zoon en kunstschilder Jelle Troelstra op 461 Het zijn kunstwerkjes. Het Kind, 23 okto- 1 augustus 1925 vanuit Frankrijk neer in Ber- ber 1909. gen. Ze woonden respectievelijk op Natteweg 461 Later veroordeelde ze. School en Leven, 6 (pension ‘t Noorderlicht), Meerweg 45 (pen- 2 december 1920. De bewerker, B.J. Douwes, sion Moerbeek) en Oosterweg 23 en 26 (huis verweerde zich twee weken later in een inge- van timmerman J. Rose), in 1925, 1926 en zonden brief met de opmerking dat de 1927. sprookjes van Grimm zelf ook al bewerkingen 467 Hij is nu mooi op weg. Sj. Troelstra aan waren van oude thema’s en volkssprookjes. Cor Bruijn, 25 februari 1926, particuliere col- Waarom zouden deze sprookjes dan in de lectie. moderne tijd niet opnieuw gewijzigd mogen 467 Niet lang daarna. P.J. Troelstra aan Rika worden? Brok-Troelstra, 31 oktober 1926: ‘Weet jullie 462 Vandaar eveneens, dat men. Van Tiche- al, dat Jelle intusschen geëngageerd is. Het is len, Over boeken voor kindsheid en jeugd,95 een 29-jarig gescheiden vrouwtje uit zijn e.v. woonplaats en wij hebben met groot genoe- 463 Marjon Enschedé-Verstege bracht. Ge- gen met haar kennis gemaakt. Zij heeft een sprek met mevrouw M. Enschedé-Verstege, meisje van 10 jaar, dat tengevolge der echt- 27 oktober 1999. scheidingsbepalingen voldoende wordt ver- zorgd.’ iisg Amsterdam.

608 467 Geniet ervan zooveel. P.J. Troelstra aan 471 Het artikel in Het Kind was. Sj. Troelstra Jelle Troelstra, ongedateerd, Tresoar Leeuwar- aan Cor Bruijn, 1930, particuliere collectie. den. 471 Dat kostte tijd. Troelstra, Mijn vader, 103. 467 Jelle bevindt zich met zijn vrouw. 471 De tijd, toen we elkaar. Sj. Troelstra aan P.J. Troelstra aan I.A. Bruins, 23 mei 1927, F. van der Goes, ongedateerd, waarschijnlijk. iisg Amsterdam. 12 februari 1928, iisg Amsterdam. 468 Ook aan de dochter. P.J. Troelstra aan 472 Winnie-de-Poeh liet een nieuwe. In latere Grietje Troelstra, 27 oktober 1927. Van het drukken verdwenen de streepjes tussen de eerste deel van zijn Gedenkschriften waren woorden ‘Winnie’, ‘de’ en ‘Poeh’. toen al 17 800 exeplaren verkocht. iisg Am- 473 Toen de vertaling klaar was. Sj. Troelstra sterdam. aan Cor Bruijn, ongedateerd, particuliere col- 468 Dat verhoogt jullie aandeel. P.J. Troelstra lectie. aan Jelle Troelstra, ongedateerd, Tresoar 473 Ze vond Winnie-de-Poeh. Sj. Troelstra aan Leeuwarden. Nijgh & van Ditmar, 28 januari 1929, Tresoar 468 Hoe kon ze bijvoorbeeld. Sj. Troelstra Leeuwarden. aan Cor Bruijn, 29 april 1926, particuliere 473 De lezers werden gegrepen. Recensie collectie. van ‘Commissie voor Kinderlectuur’, geci- 468 Later schreef Bruijn. Het Kind, 11 okto- teerd op de omslag van het boek. Curieus ge- ber 1930. noeg wordt in dat stuk Winnie-de-Poeh voor- 469 Ik vertrouw u op dit oogenblik. Sj. Troel- gesteld als een boek met verhalen die een stra aan Cor Bruijn, 3 mei 1926, particuliere moeder aan haar zoontje vertelt. Is dat de uit- collectie. straling van Nynke van Hichtum, schrijfster 469 Ze overwoog een kuur. Bähler hoorde bij over moeders? de christen-anarchisten die dachten en leef- 473 Wilt u zoo lief zijn. De brief-met-staartje den in de geest van Leo Tolstoi. Bähler was ve- van Femke, Annetta en Miekie Last van 14 fe- getariër, geheelonthouder en in 1901 een der bruari 1933 berust bij Tresoar Leeuwarden. oprichters van de Rein Levenbeweging. Te- 473 Aan de Bergense onderwijzeres. Toos vens was hij overtuigd anti-militarist. Door Blom aan Aukje Holtrop, 29 augustus 1986. zijn scherpe stellingnames en artikelen kwam 473 En ook sommige termen. In 1987 maak- hij regelmatig in botsing met kerkelijke over- te Mies Bouhuys een nieuwe vertaling van heden en legde hij vervroegd zijn ambt neer. Winnie-the-Pooh, waarbij sommige Van Hich- Hij verhuisde met zijn vrouw naar het land- tum-woorden werden vervangen. Zo werd de goed Lemferdinge in Paterswolde waar hij Heffalump, het onzichtbare en onzegbare, samen met de plaatselijke huisarts een iris- bedreigende iets dat in een Slimme Val moet copistenpraktijk oprichtte, die redelijk succes- worden gelokt, door Sjoukje Troelstra Flap- vol werd. perdeflap genoemd, en Klontemiggel door 469 Ik ben heel geduldig geweest. Sj. Troel- Mies Bouhuys. stra aan Cor Bruijn, 30 juli, geen jaartal, parti- 474 Maandagavond 12 mei 1930. Ook zijn culiere collectie. moeder, Grietje Landmeter, en zijn broer Dirk 470 Toen ze in mei 1927. Sj. Troelstra aan overleden op 12 mei. Cor Bruijn, vlak voor verhuizing naar J. Rose 474 Direct na het overlijden. Jelle Troelstra op 1 juni 1927, particuliere collectie. aan Sj. Troelstra, ’s nachts 1 uur, 1930, Tresoar 470 Aan het eind van de zomer. Sj. Troelstra Leeuwarden. aan Cor Bruijn, 30 augustus [1927], particulie- 475 Troelstra had zich geërgerd. Jelle Troel- re collectie. stra aan partijgenoot Van der Walle, 1930, 470 In 1930 publiceerde hij. Het Kind, 11 ok- iisg Amsterdam. tober 1930. 475 Een van de eerste brieven. Brief van

609 Lucie Boerma aan Sj. Troelstra, 13 mei 1930, hij leunde op den arm van zijn vrouw en ge- Tresoar Leeuwarden. dachtig aan zijn lieve eerste, heb ik mijn hoofd 476 Toch zou ik het niet willen. Marie van maar afgewend.’ Tiete was de vrouw voor wie der Goes-Koens aan Sj. Troelstra, 14 mei Troelstra in zijn schooljaren een platonische 1930, Tresoar Leeuwarden. liefde had gekoesterd: Sietske Schreuder. Ze 476 In je eenzaamheid. Al deze condoléance- woonde, weduwe geworden, in Montreux en brieven, afkomstig uit de nalatenschap van stierf daar op 4 juni 1925. Piet reageerde ook Sjoukje, bevinden zich in Tresoar Leeuwar- op de (gemiste) ontmoeting met Sietske den. Schreuder. Naar aanleiding van haar dood 476 Ook Piets zusje Rika. Rika Troelstra aan schreef hij zijn laatste Friese gedicht ‘Leste Sj. Troelstra, 1 juni 1930, Tresoar Leeuwar- blink’ (Laatste herinnering) dat hij dateerde den. ‘Mar fen Genève, Simmermoanne 1925’ 476 Haar brief was hartelijk. Of de schoonfa- (Meer van Genève, Zomermaand 1925), een milie veel contact onderhield met Sjoukje is gedicht waarin hij de Zwitserse bergen en het niet bekend. Dirks dochter Grietje logeerde blauwe meer verbond met het meisje over wie wel bij haar en ook Grietje Sluyter-Brok, hij zijn zoete jongensdromen droomde. In de dochter van Rika, heeft haar regelmatig be- laatste strofe staat dat in dat landschap ‘wêr zocht. In een interview in 1990 vertelde himelsblau oer mar en bergen leit’, één keer Grietje Sluyter-Brok me dat haar moeder en haar oog hem ‘bistriele’ (bestraald) had, dat zij Sjoukje nog wel zagen en ook op haar heel even haar lichte ziel over hem had bewo- crematie waren geweest. gen, ‘En waerd den wei, toroun yn d’Ivich- 476 Van haar eigen naaste familie. (Renske) keit’. (waar hemelsblauw over het meer en de Bokma de Boer aan Sj. Troelstra, 13 mei 1930, bergen ligt, één keer haar oog hem had be- Tresoar Leeuwarden. straald, dat heel even haar lichte ziel over hem 476 Hendrik van Tichelen, bibliothecaris. had bewogen, en ze was toen weg, opgegaan Sjoukje had Van Tichelen kort tevoren, op in de Eeuwigheid). Had hij Sietskes korte blik 8 april, iets verteld over haar eigen leven en toch opgevangen? Dam, Tussen de rigels troch, haar scheiding. Ze vertelde dit nu wel aan 39 e.v. hem, schreef ze, maar hij begreep wel dat dit 479 Zijn overlijden had haar. Sj. Troelstra aan ‘een smartelijk onderwerp’ was, waarop ze H. van Tichelen, 27 mei 1930, amvc Antwer- niet graag opnieuw de aandacht van het pu- pen. bliek gevestigd zou zien. ‘Ik heb maar mijn 479 En zelfs na de scheiding. Sj. Troelstra troost gezocht en gevonden in mijn werk, aan Luise Kautsky, 11 september 1907, iisg zooals u ziet.’ amvc Antwerpen. Amsterdam. 477 Al was uw leven niet meer. A. Staalman- 479 Ze ontving voortaan tweeduizend gul- Kremer aan Sj. Troelstra, 14 mei 1930, den. Neerlandia, opgericht in 1880 door Jelle Tresoar Leeuwarden. Troelstra sr., was in 1906, toen Piet directeur 477 Clara van Loon, nu Clara de Jong-van was geworden, van Leeuwarden naar Den Loon. Clara de Jong-van Loon aan Sj. Troel- Haag verhuisd. Bij de dood van Jelle Troelstra stra, 1 juni 1930, Tresoar Leeuwarden. bedroeg het verzekerde bedrag ƒ 35 miljoen, 478 Een oude vriendin. Clara de Jong-van bij Piets dood was dat opgelopen tot ruim ƒ Loon aan Sj. Troelstra, 1 juni 1930. Haar ‘lieve 200 miljoen. Neerlandia werd in 1958 overge- vriendin Tiete’ had haar verteld dat ze in april nomen door de Onderlinge ‘’s Gravenhage’ 1925 in Montreux in de Kursaal ‘onze oude en herdoopt in NV Verzekeringsmaatschappij vriend Piet Troel’ had zien binnenkomen en ‘Neerlandia van 1880’. hem graag ‘terwille van onze oude vriend- 470 Van Troelstra’s kapitaal. Boedelbeschrij- schap’ eens vriendelijk had toegeknikt. ‘Maar ving P.J. Troelstra en S. Oosterbaan, in hand-

610 schrift van Wiardi Beckman, iisg Amster- J.K. Dijkstra, 26 augustus 1932, Tresoar dam. Het reglement van de Onderlinge Brand Leeuwarden. Mij ‘Neerlandia’ bepaalde per 1 januari 1925 488 Het lag aan de uitgevers. Uit dezelfde onder andere dat het salaris van de tegen- brief aan Dijkstra blijkt ook dat Jelle Troelstra woordige Directeur (dat was Troelstra) werd een voorlezing had gehouden voor de radio – vastgesteld op ƒ 9000 per jaar en dat bij over- de Friese uitzending – uit De jonge priis- lijden van Troelstra S.F. Oosterbaan ƒ1000 keatser, de oorspronkelijke tekst van het feuil- per jaar zou krijgen, S.M.D. Bokma de Boer leton dat later door Sjoukje verhollandst werd ƒ 2000 per jaar en D. Bay-Troelstra en Jelle tot Jelle van Sipke-Froukjes. Een van haar ken- Troelstra jaarlijks ƒ500 uit het vervallen pen- nissen was er tevreden over, schreef ze, maar sioen van elke overleden pensioengerechtig- vond dat Jelle te veel brouwde. De Friese ‘r’ de. ‘Als borgstelling berusten bij de “Neerlan- moet rollen. Daar had hij gelijk aan, maar dat dia” eenige effecten, die tot een bedrag van Jelle dat een beetje deed, was een ‘erfskip fen ƒ 3050.- wegens scheiding toebehooren aan syn heit – en det wier dochs in echte fries, mijn eerste vrouw, terwijl de renten dier ef- net?’, schreef Sjoukje. fecten door mij worden genoten. Voorzover 488 We moeten het van de boeren. de koerswaarde dezer effecten de som van D. Rienks-Wallinga in: Sljucht en Rjucht, ƒ 3050.- mocht overschrijden, behoort dit be- 17 juni 1939. drag tot mijn boedel.’ Sjoukje Oosterbaan 488 Er werden, op enkele verhalenbundels overleed in 1964. na. Van der Weg-Laverman en Riemersma, 485 Niet alles kon natuurlijk. Sj. Troelstra Foar bern fan 8 oant 88 jier; Van der Weg- aan de Wereldbibliotheek, 30 mei 1930, lm Laverman, Net foar bern! Den Haag. 488 Sjoukje benaderde Friese uitgevers. 486 Een oude Friese kennis. Sj. Troelstra aan Sj. Troelstra (in het Fries) aan J.H. Brouwer, M.H. Castelein, 1 april 1937, Tresoar Leeuwar- 25 mei 1929, Tresoar Leeuwarden. den. 490 Ze pakte de kwestie op. Briefwisseling 486 Piet had haar tweeduizend gulden. (zeventien brieven zijn bewaard) tussen ƒ 800,- in 1930 zou nu ongeveer € 5360,- Sjoukje Troelstra/Jelle Troelstra en uitgever waard zijn, ƒ 500,- ongeveer € 3350,-, ƒ 300,- Mea Mees-Verwey. Begonnen in oktober nu € 2000,-, en ƒ 200,- in 1930 zou nu on- 1929, laatste brief maart 1932, Tresoar geveer € 1350,- waard zijn. Ontleend aan de Leeuwarden. iisg-lijst ‘Historische prijzen en lonen’. 491 Er is een ongepubliceerd hoofdstuk. 487 Hendrik van Tichelen vroeg zich. Van N. van Hichtum, ‘Het ongeluk’, ongedateerd Tichelen, Over boeken. handschrift in Tresoar Leeuwarden. 487 De reizigers [die de boeken. Van Goor 492 Ze had besloten zich bij. De briefwisse- aan Sj. Troelstra, 3 maart 1932, Tresoar ling bevindt zich in het Mees-Nijland-Verwey- Leeuwarden. archief, ub Amsterdam. 487 Van Goor verwees daarmee. De regel in 492 Sjoukjes werk leidde in 1932. Brieven het contract werd later door de uitgever en van de redactie van het Nieuwsblad van Fries- Sjoukje doorgestreept. land van 19 februari 1932 met het voorstel De 488 Vertelselboeken wel, zelfs na. Het is op- jonge priiskeatser als feuilleton in het Nieuws- vallend dat Sjoukjes pseudoniem in de titels blad van Friesland én in het dochterblad van deze boeken aan het eind van haar leven Leeuwarder Nieuwsblad op te nemen. Het als ‘Nienke’ wordt gespeld. Zelf schreef ze feuilleton werd geschat op 50 à 60 kolom en altijd Nynke, op z’n Fries, of alleen de initiaal de redactie stelde voor ƒ 5,- per kolom te beta- N. len. Voor andere oorspronkelijke feuilletons 488 Het lag niet aan haar. Sj. Troelstra aan betaalden ze ƒ 4,-. Sjoukje zou wel nadere in-

611 formatie moeten inwinnen over de regels van 498 Het is een mooi spel. Krantenknipsel, het kaatsspel. In een andere brief stelde de ongedateerd, Tresoar Leeuwarden. krant voor om 1000 exemplaren op goed pa- 498 Zijn uitleg was duidelijk. Uit de opdracht pier af te drukken en die voor 40 cts per ex. voor in Jelle van Sipke-Froukjes: ‘aan Dr. S. op een bon in de krant aan te bieden. Voor elk Hoekstra te Baard, die mij inlichtingen gaf verkocht ex. zou Sjoukje dan 10 cent krijgen. over het kaatsen en mij o.a. de door den Uiteindelijk ging dit plan niet door. Tresoar schoolmeester geleide kaatspartij beschreef, Leeuwarden. Verschillende gegevens over de waarbij de jongens geen leelijke woorden drukgeschiedenis ontleend aan: Pieter Breu- mochten gebruiken’. ker, ‘Oer ûntstean en útjaan fan De jonge 498 Ze droeg haar boek. Clara van Loon aan priiskeatser (1924-1939)’, in: Trotwaer (april P. Sipma, 16 juni 1939, Tresoar Leeuwarden. 1989) 59-86. 498 Maer dit is mar bysaek. S.F. Hoekstra 492 Sjoukje zelf had een voorkeur. Sj. Troel- aan Sj. Troelstra, ongedateerd, Tresoar Leeu- stra aan J.K. Dijkstra, 26 augustus 1932, warden. Ook A. Zandstra uit Winschoten had Tresoar Leeuwarden. kritiek op de titel. De ‘s’ hoorde zijns inziens 492 Een boekuitgave lukte niet. Het verhaal niet achter de titel. Ook hij noemde een paar verscheen van 14 oktober 1932 tot 24 februari alternatieven: ‘Jelle van Sipke en Froukje’, 1933 in het Nieuwsblad van Friesland en van ‘Jelle van Sipke-Froukje’, of ‘Sipke Froukje’s 4 maart tot 12 mei 1933 in het Leeuwarder Jelle’. 19 november 1932, Tresoar Leeuwar- Nieuwsblad. den. 493 De boekuitgave van De jonge priiskeatser. 499 Clara had, toen ze een eerdere. Geen van Sj. Troelstra (in het Fries) aan R. Feenstra, z.j., de eerdere complete versies van het manu- die De jonge priiskeatser wilde uitgeven. script van Jelle van Sipke-Froukjes is bewaard Sjoukje liet hem de zaak verder uitzoeken. gebleven. Als het boek er zou komen en goed zou ver- 499 Clara was geroerd. C.J. de Jong-van Loon kopen, dan rekende ze erop dat de winst aan aan Sj. Troelstra, 27 november 1932, Tresoar haar of haar erfgenamen zou worden uitge- Leeuwarden. keerd. Tresoar Leeuwarden. 500 Hetty Wensing, die jaren. Gesprek met 494 Sjoukje heeft nog geweten. Dit geldt ook Hetty Wensing-Beck, 26 oktober 2000. voor de Friese uitgaven van haar twee andere 500 Ze had kapsones. Gesprek met Margreet ‘Friese’ boeken: Drie van de oude plaats uit Bruijn, 16 januari 2000. 1937 kwam als Jonge Jaike fan it Aldhiem in 500 Dat werd gezegd omdat. Gesprek met 1950 uit, en Afke’s tiental uit 1903 verscheen Marion Enschedé-Verstege, 27 oktober 1999. als De tsien van Martens Afke pas in 1957. 501 Ze besprak met kennissen. Sj. Troelstra 494 Als ik je vertel dat. Sj. Troelstra aan NN aan Tom van Maanen, voorzitter ajc Hilver- (in het Fries) 29 november 1031, Tresoar sum, 20 maart 1933, iisg Amsterdam. Leeuwarden. D. Rienks-Wallinga schreef dit 501 Ze woonden in een huis. Gesprekken in een in memoriam in Sljucht en Rjucht, met Elly de Vries-Schultink vanaf 24 oktober 17 juni 1939. 1998 tot 2005. 494 De jongen was gemodelleerd. Schriftje 501 ’s Ochtends werkte ze. In de aantekenin- van de familie De Vries-Feenstra voor Sj. gen in haar nalatenschap noemt Sjoukje Troelstra, december 1904. Tresoar Leeuwar- Sigrid Undset (Kristin Lavransdr), Jeanne den. Reyneke van Stuwe (Succes), Top Naeff (Stille 497 Ze haalde een pagina. Krantenknipsel, getuige), Van Hille-Gaerthé (Stille wegen en ongedateerd, Tresoar Leeuwarden. Het verstopte huuske) en A. van Gogh-Kaul- 497 Hij beschouwde het als. S.F. Hoekstra bach (Vergeef ons onze schuld). Tresoar Leeu- aan Sj. Troelstra, 28 juni 1931, Tresoar Leeu- warden. Op 26 juli 1903 had ze al eens in warden.

612 Het Volk geschreven dat ze minder in literaire Clara de Groot, februari 1936, Tresoar Leeuw- boeken dan wel in volksliteratuur geïnteres- arden. seerd was geraakt: ‘Over ’t algemeen ben ik 507 Tot haar dood selecteerde ze. De Proleta- eenvoudiger en onbevangener geworden, en rische Vrouw. Blad voor arbeidsters en arbei- lees minder met de zinnen en met het hoofd, dersvrouwen. Orgaan van den Bond van Soci- en meer met het hart, dan vroeger.’ Het lijkt aal-demokratische Vrouwen-propagandaclubs erop dat ze in haar latere jaren nog steeds in Nederland. 1905-1926. vooral ‘met het hart’ las. 510 Griet zei ook zoo hartgrondig. De recen- 502 De pedagoog D.L. Daalder. Het Kind, sente was M(ies) B(lomsma), 22 juli 1936, 1 januari 1927. Daalder volgde in 1927 bron onbekend, in: Dokumentatie auteurs en J.H. Gunning Wzn. op als hoofdredacteur illustratoren van jeugdboeken. De vriendin was van Het Kind. mej. H.J. Kluit, 13 december 1932, Tresoar 503 Margreet Bruijn kwam vanaf. Gesprek Leeuwarden. met Margreet Bruijn, 16 februari 2000. Daar- 510 Ze veranderde namen. Sj. Troelstra aan naast enkele opmerkingen ontleend aan een Nienke Bonga, 1 april 1935, Tresoar Leeuwar- interview met o.a. Margreet Bruijn in ‘Er was den. eens een tovervrouw..., er was eens Nienke 510 Het speelde wel in haar geboortedorp. van Hichtum’, uitgezonden in het radiopro- Sj. Troelstra aan Sake Bouma, maart 1933, gramma Literama, 22 juli 1986. Teksten op- Tresoar Leeuwarden. genomen in Literama, juli 1986. 510 Het boek was bestemd voor. In haar nala- 503 Een Amerikaanse schrijfster. Olcott, tenschap bevindt zich een blad papier met ‘A visit with the author’, in een folder van de ‘In Koets mei Schimmels of Flieen foar de koe- Amerikaanse uitgeverij Lippincott, die kepanne’ fen Nynke van Hichtum. Verdere Afke’s Ten in de vertaling van Marie Kiersted gegevens over een Friese vertaling van Schim- Pidgeon uitgaf. mels voor de koets ontbreken. Het is het enige 503 Een van de grootste vreugdes. Enkele ge- ‘Friese’ boek van Sjoukje dat nooit in het Fries gevens ontleend aan Meilof, Een wereld licht is vertaald. en vrij. 512 De menschen leven. Potloodbrief van 504 De Arbeiders Jeugd Centrale. Harmsen, Jelle Troelstra aan Sj. Troelstra, ongedateerd Blauwe en rode jeugd, 188 e.v. (maar hij is ziek, heeft ‘lumbago’ en ischias, 505 Als ik U zie. Borrie, F.M.Wibaut, 209. dus het zou eind 1935 kunnen zijn toen Jelle 505 Met hulp van leden. Makkermacht was langdurig ziek was). Tresoar Leeuwarden. de naam van de ring uit het ajc-lekenspel 513 Ze was er juist trots op. Sj. Troelstra aan Goudvreugde’s ontwaken van Marie Vos, dat Clara de Groot, 19 september 1935, Tresoar vanaf 1923 jarenlang met Pinksteren werd op- Leeuwarden. Na een interview ter gelegen- gevoerd. De ring in dit verhaal speelt een bij- heid van Sjoukjes 75ste verjaardag ging Clara zondere rol: als de wat sombere hoofdpersoon de Groot twee keer per jaar een dag naar Dagdrager op zijn zoektocht Goudvreugde, Sjoukje toe en ze correspondeerde met haar van wie hij voortdurend droomt, tegenkomt, over kinderboeken en over haar werk. Ze gaat de ring stralen. schreef in 1937 een kinderboek Toen het lente 506 Ze was erbij toen. Gesprek met Emmy werd op Oegehoek in de ‘Serie paedagogische Lopes Dias, 22 maart 1999. boeken’ van Kluitman waarin ook boeken van 507 Sjoukje genoot van de aandacht. Geschre- Sjoukje waren uitgekomen, zoals Kek, de eski- ven op de envelop van een brief aan Hendrik mo. Voor Clara de Groots boek schreef N. van van Tichelen, 14 juni 1936, Tresoar Leeuwar- Hichtum een aanbevelend voorwoord: ‘Het is den. een fris verhaal, dat zich afspeelt in het mooie 507 Ze vatte ook het plan op. Sj. Troelstra aan Friese Waterland. Men voelt in alles de grote

613 liefde, die de jonge schrijfster vervult voor dit Kuiken aan Sj. Troelstra, 14 juli 1935, Tresoar heerlijke stukje natuur en zijn pittige bewo- Leeuwarden. Hij ondertekende zijn brief met ners.’ ‘Hartelijk gegroet van de kuikens en gezond 513 Ze benadrukte ook het werkelijkheids- voor u en sterkte.’ Twee dagen later stuurde gehalte. Schriftje met ‘aanteekeningen hij haar nog wat aantekeningen en een aantal betreffende het leven en werken van de boe- antwoorden op expliciete vragen die ze hem renbevolking in Friesland van 1870 tot 1890’ had gesteld over zijn verblijf in Amsterdam van R.J. van Kuiken, 4 september 1932, en zijn werk in het Paviljoen in het Vondel- Tresoar Leeuwarden. park. Tresoar Leeuwarden. 514 De dokters behandelden de gewonde. 517 Als motto voor het verhaal. Sj. Troelstra Net als het ongepubliceerde verhaal van Jetse aan Clara de Groot, 19 september 1935, die van het dak viel en niet meer kon kaatsen, Tresoar Leeuwarden. is ook dit kinderongeluk door Sjoukje ver- 517 Uit de bibliotheek haalde ze. K.J. van den werkt in een verhaal, dat eveneens ‘Het onge- Akker schreef vanaf 1922 onder de titel Van luk’ heet en niet gepubliceerd is. De driejarige de Mond der Oude Middelzee regelmatig bij- Bouwe wordt in een sloot geduwd, breekt zijn dragen in het Friesch Landbouwblad over het been en wacht kreunend van de pijn op de boerenbedrijf. In 1934 werden deze bijdragen dokter die het been moet zetten. Tresoar gebundeld. Sjoukje Troelstra zal dit boek Leeuwarden. vooral gebruikt hebben voor de Friese boeken 514 Het verhaal van de feestelijke herden- ná Jelle van Sipke-Froukjes. De tijdschriftarti- king. In het voorwoord ‘Lees dit eerst!’ ver- kelen kende ze wellicht al eerder. wees ze naar de ‘geestige schetsen’ ‘Ut Mars- 517 Ze had een goed oog. Sjoukje was lid van wier’ van C. Wielsma over het 1-aprilfeest dat de Nederlandse Journalistenkring (njk). vroeger in For Hûs en Hiem had gestaan. 517 Onder de gasten waren. Volgens opgave Daaruit had ze ‘rijkelijk’ geput, want op haar van Elly de Vries. Waarschijnlijk was de neef eigen dorpje Nes was het indertijd allemaal Renskes zoon D. Reilingh Wzn, advocaat- heel wat eenvoudiger toegegaan. generaal bij het gerechtshof in Arnhem. 515 Hij woonde bovenachter. Het stenen Pa- 520 Zijn inleiding, de melodieën. Pollmann viljoen in het Vondelspark, zoals het park tot schreef in zijn inleiding dat hij alleen de 1900 heette, werd in 1881 geopend. Het rijmpjes had gekozen die volwassenen zon- kwam in de plaats van een houten paviljoen gen bij het verzorgen en opvoeden van kleine met een groot buffet, aan de voorkant open, kinderen totdat ze zelf konden lopen, praten speelplaatsen rondom en ezeltjes waarop kin- en zingen. De liedjes waarin kinderen zelf deren konden rijden. Het was een monumen- een actieve rol moesten spelen, werden voor taal gebouw, van witgepleisterde steen, in Ita- een volgende bundel bewaard. Die bundel is liaanse renaissancestijl, met een groot bordes er in 1948 gekomen, Kinderzang en kinder- met gekleurde tegeltjes waar driehonderd spel, samengesteld door Pollmann en ande- mensen konden zitten, net zoveel als er in de ren. zalen binnen terecht konden. Het personeel 520 In een voorwoord. Sjoukje had bij de droeg blauwlakense pakken met een grote Volkskunde-commissie wel laten vastleggen vergulde ster op de borst, en op hun hoofd dat het copyright bij haar bleef omdat ze niet hadden ze een marinepet met rondom de wilde dat iedereen naar hartelust uit haar tekst ‘Paviljoen Vondelspark’. Zo was Ruurd verzameling kon plukken. Aan S.J. van der ook uitgedost. Hij was in dienst bij zijn oom, Molen schreef ze in juli 1938 (de brief werd de eerste pachter, kastelein Joh.M. van Kui- geciteerd in een artikel in Frysk en Frij van ken. Hendriks, Huis van illusies. 6 november 1982) dat ze hem toestemming 516 Later vond ze het kennelijk terug. R. van gaf om de verzameling op Friese rijmpjes na

614 te zoeken en dat ze ervan uitging dat hij haar 527 De dokter gaf haar. Ontleend aan in me- het boekje zou toezenden als het klaar was. moriam in Leeuwarder Nieuwsblad, 11 januari En kon hij een paar nummers opsturen van 1939. het tijdschrift waaraan hij werkte? Ze zou er 527 Maar zeg dat nergens. Maartje Bruijn wel op willen intekenen, maar ‘de Brune ken’t aan Margreet Bruijn, 25 september 1936, par- net lûke’, Bruin kon het niet trekken. ticuliere collectie. 520 Op een ereplaats stond. Of Pollmann de 527 Sjoukje bleef maandenlang koortsig. Rode Valken bedoelde of de Jonge Wachten Aan Hendrik van Tichelen schreef ze 19 april (ajc’ers van zestien jaar en ouder), is niet 1937: ‘Daar ben ik weer eens! Maar – ’t schrij- duidelijk. ven valt me nog bijster zwaar, zoodat dit geen 521 Aan het plafond hingen touwtjes. Inter- echte gezellige brief kan worden. Met mijn ge- view met Clara de Groot voor het radio- zondheid gaat ’t anders wel wat vooruit, maar programma Studio 55 van 17 april 1989. ik blijf heel zwak.’ amvc Antwerpen. 521 Haar stiefkleindochter Lenie. Gesprek 528 En een schilder gaat. Aan Clara de Groot met Lenie Caron-Begemann, 6 juni 1990. schreef Sjoukje, 19 september (zonder jaartal, 522 Een pittig vrouwtje. C. (Clara de Groot) waarschijnlijk 1935), dat Jelle last had van ra- in Leeuwarder Nieuwsblad, 25 januari 1935. zende reumatische pijnen, lumbago, en nu 522 Ik geloof dat ons leven. Sj. Troelstra aan niets kon verdienen: ‘Ja, en hij is te trotsch A.H. Gerhard, 17 februari 1936, iisg Amster- om steun te vragen als behoeftig kunstenaar, dam. Het boek waarnaar ze verwijst moet dat doe je niet zoo gauw, hè?’ Tresoar Leeu- Schimmels voor de koets zijn. warden. 524 De vragenlijst die de directeur. 528 Ook voor haar dochter. Sj. Troelstra aan G. Schmook had zelf een boek geschreven, Clara de Groot, waarschijnlijk eind 1935, Het oude en het nieuwe kinderboek, waarin hij Tresoar Leeuwarden. o.a. schreef over tendens (en vooral ook de 528 Ik tob er niet over. Sj. Troelstra aan Griet- uitwassen daarvan) en moraal in kinder- je Brok, 5 mei 1936, Tresoar Leeuwarden. boeken. 530 Aardig modern huisje. Sj. Troelstra aan 524 De brief begon – zoals zo dikwijls. Clara de Groot, ongedateerd, Tresoar Leeu- Vragenlijst van Ger Schmook van november warden. 1934, beantwoord door Sjoukje Troelstra 531 In 1917 had Sjoukje. Mevrouw Arendje 5 januari 1935; gevolgd door een brief van Jans van der Vaar, geboren in 1854. Haar va- Sj. Troelstra aan Ger Smook, 28 januari 1935, der heette Jan Martens, zijn vrouw Trijntje amvc Antwerpen. (Triene, Nienke). De voornamen in het boek 526 Het was jammer hem te moeten. kloppen met de werkelijke namen. Sjoukje Sj. Troelstra aan H.van Tichelen, juni 1936, had de achternamen weggelaten – hoewel amvc Antwerpen. Jan Martens ook wel Jan Bollema wordt ge- 526 Tot de ééne, lévende. De kleine Vlaming, noemd, waarschijnlijk niet de echte naam –, december 1930. en ook de woonplaatsnamen, Makkum en 526 Sjoukje nodigde Van Tichelen. Sj. Troel- Oudega in Gaasterland, liet ze weg. stra aan H. van Tichelen, 4 juni, 5 augustus, 531 Pas jaren later begon Sjoukje. 24 december 1936, 19 april, 28 april, 30 april Sj. Troelstra aan Clara de Groot, 19 september 1937, en 12 april 1938. Acht briefkaarten van (zonder jaartal, waarschijnlijk 1935), Tresoar 8 mei 1935 tot 9 september 1938, amvc Ant- Leeuwarden. wer 531 De aantekeningen van Arendje. Het ver- 526 Ik ben tegenwoordig. Sj. Troelstra aan haal dat Sjoukje onder ogen kreeg, bevindt H. van Tichelen, 5 augustus 1936, amvc Ant- zich in Tresoar in Leeuwarden. Het is een ge- werpen. deeltelijk door Sjoukje bewerkte basistekst die

615 door Tj. Nawijn werd gefatsoeneerd en over- 536 Daarvoor in de plaats. G.A. Hayma aan geschreven. Het eerste deel van het 41 pagi- Sj. Troelstra, 15 september 1938, Tresoar na’s tellende manuscript is als verhaal ge- Leeuwarden. schreven. Dat zou het ‘gefatsoeneerde’ deel 536 Me dunkt dat ’t mooi. Sj. Troelstra aan kunnen zijn. Vanaf pagina 12 schreef Arendje Cor Bruijn, september 1938, particuliere col- Jans van der Vaar in de ik-vorm, zodat dat lectie. deel van het handschrift meer op memoires 536 Uiteindelijk schreef Bruijn. Cor Bruijn lijkt dan op een verhaal. Het eindigt met een aan G.A. Hayma, 5 oktober 1938, particuliere paar opmerkingen over het gebruik van de collectie. echte namen in een eventueel te schrijven 537 Sjoukje leefde mee. Sj. Troelstra aan L. boek. Ze benadrukte dat ze alles naar waar- Kautsky, 7 april 1938 en 29 april 1938, iisg heid had opgeschreven, al moest Sjoukje wel Amsterdam. bedenken dat ze ‘van meer dan vijftig jaar te- 537 Ze herinnerde zich de zorg. In een brief rug’ schreef. Ze excuseerde zich voor haar aan Nienke Bonga schreef Sjoukje over Paul soms storende zinnen en eindigde met de Bay’s verblijf in Stuttgart: ‘Gelukkig voor prachtzin: ‘Voor de rest geeft zich in genade hem, dat hij geen sociaal-demokraat is zooals over in den muil van den leeuw, Uw Arendje Jelle en ik!’ 1 april 1935, Tresoar Leeuwarden. Jans v.d. Vaar Genaamd Jan Martens en Jan 537 Alle die Jahren. Mijn kinderen, de ajc’- Martens Trientje.’ ers, zullen voor mij om de meiboom dansen 532 Sjoukje had het manuscript. In 1950 ver- hier in de tuin, waarvoor ze op het gazon een scheen het als Jonge Jaike fan it Aldhiem in goede plek hebben. Alle jaren sinds ik met het Fries, in een bewerking van E.S. de Jong hen meeleef, heb ik er zo naar verlangd, maar en met illustraties van Tjeerd Bottema. ik was te zwak om naar de plek in het bos te 532 Toen het Nieuwsblad het verhaal. komen waar ze ieder jaar ’s morgens hun Sj. Troelstra (in het Fries) aan J. Hof, 20 ja- mooie feest vieren. nuari 1936, Tresoar Leeuwarden. 538 Maar – Nynke fen Hichtum. Sj. Troelstra 533 Vlak na de verhuizing. Sj. Troelstra aan aan D. Rienks-Wallinga, 12 april 1938, Tresoar familie De Roos, 14 januari 1938, Stadsbiblio- Leeuwarden. theek Haarlem. 538 Ik ben 78 jier. Brief van juli 1938, geci- 534 Een paar maanden later. Sj. Troelstra aan teerd in Frysk en Frij, 6 november 1982. S.H. de Roos, 12 september 1938, Stadsbiblio- 539 Eft it slagje scil? Sj. Troelstra aan theek Haarlem. D. Rienks-Wallinga, 28 april 1938, Tresoar 534 Dat schreef ze ook. Sj. Troelstra aan H. Leeuwarden. van Tichelen, 12 april 1938, amvc Antwerpen. 539 In diezelfde tijd. Deze ‘Aanwijzingen’ 534 En een van de oude vrienden. Kalma, zijn aanwezig in Tresoar Leeuwarden. Nynke fan Hichtum, 108. 539 Op 1 mei 1938. Sj. Troelstra aan de heer 535 Jan’s eerste zakenreis. In De kleine Vla- en mevrouw Bloemendaal, 10 mei 1938, ming, oktober 1938. Tresoar Leeuwarden. 535 Met Van Tichelen besprak ze. Sj. Troel- 539 Maar dat komt allemaal. De Bloemen- stra aan Hendrik van Tichelen, 19 april 1937, daals hadden kennelijk ook haar raad ge- amvc Antwerpen. vraagd bij de opvoeding van hun tweejarige 535 Een week later schreef. Sj. Troelstra aan zoon Wim, die met een bus met het schuur- Hendrik van Tichelen, 28 april 1937, amvc poeder Vim had gegooid. Sjoukje gaf raad: Antwerpen. ‘Een vaste hand én veel liefde – dat is de 536 Toch moeten we daarnaar trachten. hoofdzaak. Met die “vaste hand” bedoel ik na- Sj. Troelstra aan Hendrik van Tichelen, 12 tuurlijk geen klappen, ofschoon ’n enkel tikje april 1938, amvc Antwerpen. voor de “bippies” (als ze bv de vimbus hebben

616 omgegooid met bewustheid dat ’t niet mocht) 542 Ze leed veel pijn. Jelle Troelstra aan ook niet geheel te veroordelen valt. Maar zoo- S.H. de Roos, 13 februari 1939, Stadsbiblio- iets hangt van ’t karakter der kinderen af. theek Haarlem. Soms hebben ze ’n echt stoute bui en weten 542 Ze heeft véél pijn geleden. Jelle Troelstra eigenlijk geen raad met zichzelf. Dan kan je aan S.H. de Roos, 10 januari 1939, Stads- ze met zo’n fris tikje heerlijk opknappen, ’n bibliotheek Haarlem. beetje huilen doet dan goed – en daarna legde 542 Een jaar eerder had ze geschreven. Naar ik ze dan op de divan en zong zachtjes ’n kin- het lichtkalender, 1938. derrijmpje voor hen – meestal alsmaar ’t zelf- 543 Voor de deur stonden. Het Volk, 12 janu- de: “Tippe tappe tone” bv, en toen ze groter ari 1939. werden, vertelde ik ’n sprookje. En dan ver- 543 Nynke, rust zacht! Gegevens over de cre- heugden we ons daarna samen dat “alle boze matie ontleend aan verschillende kranten- duveltsjes er ’s weer uit waren”. [...] Ja, opvoe- knipsels over Sjoukjes dood en crematie. den is wel moeilijk, en ’t ene kind is weer zo Tresoar Leeuwarden en iiav Amsterdam. héél anders dan ’t andere, zelfs in één gezin. 543 Het was een ‘droeve, grijze regendag’. Als je ze later maar zover krijgt dat ze begrij- Het Kind, 21 januari 1939. pen hoe je “goede mensen van hen moet ma- 544 Toch was Jelle er kwaad over. Jelle Troel- ken” – en hoe daarvoor ’n straf wel ’ns nodig stra aan Maartje en Cor Bruijn, 28 januari is. [...] En zo komt men er, met vallen en 1939, particulier bezit. opstaan. En ik hoop dat Wim tot een echte, 545 De socialistische jeugd buigt. Ingezon- frisse, idealistische ajc-er mag opgroeien!’ den artikel in een (niet te identificeren) krant. Tresoar Leeuwarden. Knipsel aanwezig bij iiav Amsterdam. 539 Eind mei nam ze opnieuw. Sj. Troelstra 545 Heldere, lichte ogen. Mies Blomsma in aan Frau Kautsky, 27 mei 1938, iisg Amster- Den Gulden Winckel, 19 januari 1939. dam. 545 Een ontzaglijk dapper en warmvoelend 540 Ich wenigstens denke am dankbarsten. mens. In een interview in 1989 voor radio- Samen gedragen leed is als het erop aankomt programma Studio 55, 17 april 1989, vertelde toch ook een groot geluk. Ik denk tenminste Clara de Groot ook dat Sjoukje een ‘reserve- bijzonder dankbaar terug aan de tijd waarin vriendin’ voor haar had bedacht voor als ze er mijn man fel vervolgd en belasterd werd en niet meer zou zijn: ‘Een burgemeestersvrouw ze op straat ook naar mij rotte appels en in Gelderland. Ik ben er toen niet op inge- eieren gooiden en akelige scheldwoorden gaan, maar het was zo’n lief gebaar.’ riepen. 545 Zij bezat een schat aan levenswijsheid. 541 Ik zei nog iets. Gesprek met Margreet Zonneschijn, 1 februari 1939. Bruijn, 16 februari 2000. 545 Hij opende in juni 1939. De tekst werd in 542 Niemand mag verlangen. Maartje Bruijn het Nederlands uitgesproken, maar de passa- aan Margreet Bruijn, eind december 1938, ge over de wenselijkheid van een vertaling Tresoar Leeuwarden. sprak Sipma in het Fries uit. Die passage 542 Ich muss noch ein. Bruijn, Nienke van werd afgedrukt in Sljucht en Rjucht, 17 juni Hichtum, bibliographie samengesteld ter gele- 1939. De toespraak van Sipma bevindt zich op genheid van de tentoonstelling. Volgens Bruijn twee pagina’s na – waarin het genoemde ci- doelde Sjoukje op een plan ‘dat ze al jaren in taat – in Tresoar Leeuwarden. zich omdroeg: een boek over het leven van 546 Drie van de Oude Plaats. In 1989 ver- haar jeugd in de pastorie van het Friese scheen een nieuwe vertaling van Afke’s dorpje Nes’. Tiental van Jant van der Weg-Laverman.

617