T. C.
STANBUL ÜN VERS TES
SOSYAL B L MLER ENST TÜSÜ
TAR H ANAB L M DALI
(Yüksek Lisans Tezi)
LKÇA TAR H NDE TERCAN VE YAKIN ÇEVRES
Özden ÖZDEM R 2501020013
Tez Dan man Prof. Dr. Mehmet ÖZSA T
stanbul 2005
“Bu çal ma stanbul Üniversitesi Bilimsel Ara t rma Projelerince desteklenmi tir. Proje No: T-656/17032005”
TEZ ONAY SAYFASI
Prof.Dr. Mehmet ÖZSA T dan manl nda, Özden Özdemir taraf ndan haz rlanan bu çal ma, 23/11/2005 tarihinde a a daki jüri taraf ndan . Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dal ’nda yüksek lisans / doktora tezi olarak oybirli i / oyçoklu u ile kabul edilmi tir.
JÜR ÜYES N N JÜR ÜYES N N ADI SOYADI : ADI SOYADI : Prof.Dr. Mehmet ÖZSA T (Dan man) Prof.Dr. O uz TEK N TAR H : 23.11.2005 TAR H : 23.11.2005 MZA : MZA :
JÜR ÜYES N N JÜR ÜYES N N ADI SOYADI : ADI SOYADI : Prof.Dr. Mustafa H.SAYAR Doç.Dr. Orhan GÜRBÜZ TAR H : 23.11.2005 TAR H : 23.11.2005 MZA : MZA :
JÜR ÜYES N N ADI SOYADI : Doç.Dr. Alpaslan CEYLAN TAR H : 23.11.2005 MZA :
Ba l k / Title: lkça Tarihinde Tercan ve Yak n Çevresi Yazar / Author: Özden Özdemir
ÖZ Erzincan li’ne ba l Tercan lçesi, Do u Anadolu Bölgesinde, bölgenin Yukar F rat havzas nda, do al geçitlerin üzerinde, stratejik öneme sahip bir bölgede yer almaktad r. Tercan ilkça tarihi boyunca, co rafi özelliklerinin de etkisiyle birbirine kom u kavimler, devletler ve hatta kültürler aras nda bir s n r bölgesi oldu u gibi, ayn zamanda bu kültürler aras nda bir geçit, bir köprü olma özelli i ta m t r. “ lkça Tarihinde Tercan ve Yak n Çevresi” konulu yüksek lisans tezinde, elde bulunan yaz l kaynaklar ve arkeolojik veriler bir arada de erlendirilmi , Tercan’ n Eskiça tarihi, kan tlar yla birlikte belirli bir metot dâhilinde ana hatlar yla yaz lmaya çal lm t r. Böylelikle, hem Eskiça boyunca siyasi aç dan hangi egemen güçlerin kontrolü alt nda kalm olabilece i, hem de kültürel anlamda bu egemen güçlerin bölgeyi ne oranda etkileyebildikleri sorular ortaya konmu tur.
ABSTRACT Tercan is the township of Erzincan, located in the Eastern Anatolia Region, in the Upper Euphrates basin of the region, which has a strategic importance with its location to the natural gates. During the Ancient History, also with the effect of its geographical properties, Tercan formed a border region between the neighboring tribes, countries and even cultures. Moreover this, it formed a passage, or a bridge with its situation amongst the neighboring cultures. In this master thesis titled “ lkça Tarihinde Tercan ve Yak n Çevresi”, written sources and archaeological evidences considered together and the main lines of the Ancient History of Tercan tried to composed with a certain method. Thus, we can put forward the questions of “which ruling powers controlled the region and what is the level of their cultural influence on the region during the ancient history”.
ÖNSÖZ “ lkça Tarihinde Tercan ve Yak n Çevresi” konulu tez çal mas nda, co rafi k s m üzerinde özellikle ayr nt l durulmu ve co rafi yap ço u boyutuyla genelden (Kuzeydo u Anadolu Bölgesi) özele (Tercan ve yak n çevresi) do ru bir s ra izlenerek betimlenmi tir. Böylece daha sonraki bölümlerde ad ndan çokça söz edece imiz yer adlar ve yer ekilleri olabildi ince netle tirilmeye çal lm t r. Bir ba ka deyimle mekân (olaylar n geçti i zemini) ayr nt l anlatarak, zaman ve insan etkenlerini bunun üzerine oturtmak amaçlanm t r. Çal mam zda konuda bütünlü ü sa lamak kayg s yla Tercan ve yak n çevresi d nda, Özellikle Erzurum, Erzincan, kimi zaman Kars ya da Malatya veya Van kesimleri ile ilgili birtak m bilgiler verilmi tir. Ancak bu, çal man n co rafi kapsam n n d na ç k ld anlam na gelmemelidir. Çünkü özellikle prehistorik devirlerden söz ederken, ba lant lar görebilmek, bir tak m kültürel etkile imleri aç klayabilmek için co rafi kapsam n belli k s mlarda geni letilmesi gerekmi tir. Bununla birlikte lkça ’da Tercan’ az ya da çok etkilemi olan veya etkilemi olmas muhtemel olaylara ve kan tlara, hangi bölgede olursa olsun de inilmeye çal lm t r. Böylelikle Prehistorik Ça lardan, Roma Egemenli inin sonuna kadar olan zaman dilimi içerisinde Tercan’ n durumunun incelendi i çal mam z n son bölümünde ise, 2005 y l nda Doç. Dr. Alparslan CEYLAN ba kanl nda Tercan’da yap lan ve benim de ekip üyesi olarak kat ld m, yüzey ara t rmas nda ele geçen bulgulara yer verilmi , sonuç k sm nda ise bunlar özet halinde de erlendirilmi tir. Bu konu için beni te vik eden, kütüphanesini bana açan ve de erli yard mlar n benden esirgemeyen hocam Prof. Dr. Mehmet ÖZSA T’e, arazi çal malar nda tüm imkânlar sa layarak bana yer veren ve malzemeyi de erlendirme konusunda yard mc olan hocam Doç. Dr. Alpaslan CEYLAN’a, harita ve levhalar konusunda büyük eme i geçen Ara . Gör. Yasin TOPALO LU’a, ayr ca manevi deste ini gördü üm Arkeolog Nesrin ÖZSA T’e te ekkürü borç bilmekteyim.
Özden Özdemir Üsküdar 2005
Ç NDEK LER
ç Kapak………………………………………………...…...………....…...…... i Tez Onay Sayfas ……………………………………...…...………...…...…...... ii Öz / Abstract…………………………...…...………...…………….....………... iii Önsöz………………………………………………...…...………...…...…….... iv çindekiler…………………………………………...…...………....…...…….... v Tablolar Listesi…………………………...…...………...…………….....……... viii Haritalar Listesi…………………………...…...………...…………….....……... viii Levhalar Listesi…………………………...…...………...…………….....……... ix K saltmalar Listesi (Periyodikler)…………………...…...………...…...….….... xiii K saltmalar Listesi (Di er)…………………...…...………...…...…………….... xiv G R ………………………………………………...…...………...…...……… 1
I. XIX. YÜZYIL ÖNCES TERCAN ÇEVRES NE YAPILAN ARA TIRMA VE NCELEME GEZ LER NE GENEL B R BAKI …………………………. 3
II. TERCAN VE ÇEVRES N N CO RAFYA VE TAR H CO RAFYASI… 6 A.Fiziki Co rafya artlar ………………………………………………... 6 1.Jeolojik ve Jeomorfolojik Yap …………………………………... 8 2. klim ve Bitki Örtüsü…………………………………………..... 12 3. Hidrografik özellikler…………………………………………..... 17 a. Akarsular…………………………………………...... 17 b. Göller…………………………………………...... 20 B. Jeopolitik Durum ve Tarihi Yollar……………………………………. 22
III. TERCAN YÜZEY ARA TIRMASI……………………………...………... 28 A. Tercan Köro lu Kalesi………………………………………………… 28 B. Be kaya Köro lu Kalesi……………………………………………….. 28 C. Yaylac k Kalesi………………………………………………………... 29 D. Yaylac k Kale Alt Yerle mesi………………………………………… 29
E. Kaleciktepe Kalesi……………………………………………………... 29 F. Kötür Kalesi……………………………………………………………. 30 G. Üçp nar Kalesi…………………………………………………………. 30 H. Yollarüstü Kalesi………………………………………………………. 31 I. Yollarüstü Kaya Mezar ………………………………………………… 31 . Pekeriç (Çad rkaya) Kalesi……………………………………………... 31 J. Pekeriç (Çad rkaya) Kaya i aretleri…………………………………….. 32 K. irinlikale Kalesi………………………………………………………. 32 L. irinlikale Kaya Mezarlar , Tüneller ve Kaya Çukurlar ……………… 34 M. Harabe Yerle mesi…………………………………………………….. 35
IV. YAZILI TAR H ÖNCES ÇA LARDA TERCAN VE ÇEVRES ……….. 37 A. Paleolitik Ça ’da Do u Anadolu ve Tercan………………………….. 37 B. Neolitik, Kalkolitik ve Tunç Ça lar ’nda Do u Anadolu ve Tercan…. 39
V. TAR H ÇA LARINDA TERCAN VE ÇEVRES …………………………. 46 A. M.Ö. II. Bin Y lda Tercan…………………………………………….. 46 1. Haya a’l Kranni Döneminde Hitit – Haya a ili kileri………….. 48 2. Mariya/ Dönemi………………………………………………… 51 3. Hukanna/ Dönemi………………………………………………. 54 4. Anniya / Dönemi………………………………………………. 55 B. M.Ö. XIII. ve XIV. Yüzy llarda Daya(e)ni / Diau(e)hi Krall klar ve Tercan ……………………………………………………………. 64 l. Ur(u)atri - Nairi Konfederasyonlar Dönemi……………………. 65 2.Urartu Egemenli i Dönemi……………………………………… 67 a. Assur ve Urartu Kaynaklar na Göre Daya(e)ni /Diau(e)hi... 67 b. Menua ve I. Argi ti Devri ve Sonras Diauehi’nin. Durumu………………………………………………………. 68 C. Pers Egemenli inde Tercan…………………………………………... 70 D. Helenistik Dönemde Tercan …………………………………………. 75 E. Roma - Parth Mücadeleleri aras nda Tercan (Armenia’n n
Parçalanmas na Kadar)……………………………………………...... 77 1. Büyük Tigranes döneminde Tercan………………………... 77 2. Augustus Döneminden Diokletianus Dönemine Kadar Tercan…………………………………………………………. 82 3. Paganizmden H ristiyanl a Geçi , Tercan ve Çevresindeki Kült Merkezleri……………………………………………….. 88 4. Constantinus’dan I. Theodosius’a kadar Tercan…………… 89 SONUÇ…………………………………………………………………………. 92 KAYNAKÇA…………………………………………………………………… 94 A. Antik Kaynaklar……………………………………………………………... 94 B. Modern Eserler………………………………………………………………. 97 Haritalar………………………………………………………………………… 115 Levhalar………………………………………………………………………… 124
TABLOLAR L STES
Tablo I. Tercan’daki yerle meler ve buluntular n n devirlere göre da l m .
HAR TALAR L STES
Harita I. Tercan ve Çevresi Fiziki (Atlas Kartografya Servisi, stanbul, Ekim 2003) Harita II. Tercan Fiziki (Atlas Kartografya Servisi, stanbul, Aral k 2002) Harita III. Do u Anadolu Tunç Ça Kültürleri (Arkeo Atlas, Say 3, 2004) Harita IV. Hitit Devleti ve Kom ular (Arkeo Atlas, Say 3, 2004) Harita V. Urartu Devleti’nin Bat s n rlar (Arkeo Atlas, Say 4, 2005) Harita VI. Ksenophon’un Do u Anadolu’daki Rotas (Sagona, C, 2004: 302) Harita VII. Roma mparatorlu u MS 138 (National Geographic Society, Washington D. C., July 1997) Harita VIII. Antik Ça ’da Kuzeydo u Anadolu (W. M. Calder – G. E. Bean, A Classical Map of Asia Minor, London, 1958) Harita IX. Tercan Yerle meler
LEVLAR L STES
Levha I. Resim 1. Tercan Uydu Görüntüleri Resim 2. Tercan Uydu Görüntüleri Levha II. Resim 3. Tercan Baraj Göleti Resim 4. Tercan lçe Merkezi Levha III. Resim 5. Tercan Köro lu Kalesi Resim 6. Tercan Köro lu Kalesi Levha IV. Resim 7. Be kaya Köro lu Kalesi Resim 8. Be kaya Köro lu Kalesi Levha V. Resim 9. Yaylac k Kalesi Resim 10. Yaylac k Kalesi Levha VI. Resim 11. Yaylac k Kalesi Buluntular ndan örnekler Resim 12. Yaylac k Kalesi Buluntular ndan örnekler Levha VII. Resim 13. Yaylac k Kale Alt Yerle mesi Resim 14. Yaylac k Kale Alt Yerle mesi Buluntular ndan Örnekler Levha VIII. Resim 15. Kaleciktepe Kalesi Resim 16. Kaleciktepe Kalesi Levha IX. Resim 17. Kaleciktepe Kalesi Resim 18. Kaleciktepe Kalesi Buluntular ndan Örnekler Levha X. Resim 19. Kötür Kalesi Resim 20. Kötür Kalesi Levha XI. Resim 21. Üçp nar Kalesi Resim 22. Üçp nar Kalesi Levha XII. Resim 23. Üçp nar Kalesi Buluntular ndan Örnekler Resim 24. Üçp nar Kalesi Buluntular ndan Örnekler Levha XIII. Resim 25. Yollarüstü Kalesi Resim 26. Yollarüstü Kalesi Levha XIV. Resim 27. Yollarüstü Kalesi Resim 28. Yollarüstü Kalesi Buluntular ndan Örnekler Levha XV. Resim 29. Harabe Yerle mesi Resim 30. Harabe Yerle mesi Resim 31. Harabe Yerle mesi Buluntular ndan Örnekler Levha XVI. Resim 32. Pekeriç Kuzeybat dan (I k, 1987: Abb. 18) Levha XVII. Resim 33. Pekeriç Kaya aretleri (Belli, 1986: 75) Resim 34. Pekeriç Kaya aretleri (Belli, 1986: Lev. X, 1) Levha XVIII. Resim 35. Pekeriç Mezar II Giri i (I k, 1987: Abb. 34) Resim 36. Pekeriç Mezar III Giri i (I k, 1987: Abb. 35) Levha XIX. Resim 37. Pekeriç Kaya Çukuru d (I k, 1987: Abb. 28) Resim 38. Pekeriç Kaya Çukuru iç (I k, 1987: Abb. 29) Levha XX. Resim 39. irinkale’nin Konumu (I k, 1987: Abb. 3) Resim 40. irinkale Genel Görünümü (I k, 1987: Abb. 4) Levha XXI. Resim 41. irinkale Plan (I k, 1987: Abb. 2) Levha XXII. Resim 42. irinkale Mezar I Plan (I k, 1987: Abb. 6a) Resim 43. irinkale Mezar I Kesit AA (I k, 1987: Abb. 6b) Levha XXIII. Resim 44. irinkale Mezar II D Görünümü (I k, 1987: Abb. 7) Resim 45. irinkale Mezar II ç Görünümü (I k, 1987: Abb. 8) Levha XXIV. Resim 46. irinkale Mezar II Plan (I k, 1987: Abb. 9a) Resim 47. irinkale Mezar II Kesit AA (I k, 1987: Abb. 9b) Levha XXV. Resim 48. irinkale Basamakl Tünel (I k, 1987: Abb. 17) Levha XXVI. Resim 49. irinkale Kaya Çukuru I (I k, 1987: Abb. 26) Resim 50. irinkale Kaya Çukuru II (I k, 1987: Abb. 27)
KISALTMALAR L STES (PER YOD KLER)
AA Archäologische Anzeiger; Jarbuch des Deutschen Archäologischen Instituts, Berlin AfO Archiv for Orientforschungen
AJA American Journal of Archaeology, Baltimore, 1885 vd.
An. Ar. Anadolu Ara t rmalar , stanbul, 1955 vd.
ANES Ancient Near Eastern Studies
ANRW Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt, Berlin, New-York, 1980.
ARAB LUCKENBILL, D. D., Ancient Records of Assyria and Babylonia I: Historical Records of Assyria from the Earliest Times to Sarogon; II: Historical Records of Assyria from Sarogon to the End, Chicago, 1926, 1927.
ArkST. T. C. Kültür Bakanl An tlar ve Müzeler Genel Müdürlü ü, Arkeometri Sonuçlar Toplant s , 1986 vdd.
AS Anatolian Studies, Journal of the British Instituteof Archeology at Ankara, London, 1951 vd.
AST T.C. Kültür Bakanl An tlar ve Müzeler Genel Müdürlü ü, Ara t rma Sonuçlar Toplant s , 1983 vdd.
Belleten Türk Tarih Kurumu, Belleten, 1937 vd.
CAH Cambridge Ancient History.
CICh LEHMANN – HAUPT, C. F., Corpus Inscriptionum Chaldicarum I – II, 1928, 1935, Leipzig. DTCFD Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Co rafya Fakültesi Dergisi, Ankara, 1942 vd.
FHGr Fragmenta Historicorum Graecorum, ed. C. Müller, Paris, 1841– 1870.
HChI KÖN G, F, W., Handbuch der Chaldischen Inschriften, AfO, Beiheft 8, Graz, 1955 – 1957.
JRGS Journal of the Royal Geographic Society
JHS Journal of Hellenic Studies, London, 1880 vd.
JNES Journal of Near Eastern Studies, The American Journal of Semitic Langueges and Literatures, Chicago, 1942 vd.
JRS Journal of Roman Studies
Klio Beitrage zur Alten Geschichte, Leipzig, 1901 vd.
KBo Keilschrifttexte aus Boghazköi- Leipzig/ Berlin.
KST T.C. Kültür Bakanl An tlar ve Müzeler Genel Müdürlü ü, Kaz Sonuçlar Toplant s , 1980 vdd.
MDOG Mitteilungen Der Deutschen Orient-Gesellschaft, Berlin, 1898 vd.
MGH Monumenta Germaniae Historica
MTA Enst. Maden Tetkik Arama Enstitüsü Dergisi, Ankara. Derg.
MVAeG Mitteilungen der Vorderasiatisch – Aegyptischen Gesellschaft, Leipzig, 1896 vdd.
OCD The Oxford Classical Dictionary (ed. N. G. L. Hammond- H. H. Scullar, Oxford, 1973).
RE RE- Pauly-Wissowa-Kroll-Mittelhaus, Real-Encyclopadie der Klassischen Altertumswissenschaft, Stutgart, 1894 vd.
REA Revue des Etudes Anciennes, Strasbourg.
RHA Revue Hittite et Asianique, Paris, 1930 vd.
SBD Yüzüncü Y l Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Van, 1990 vd. TAD Türk Arkeoloji Dergisi, Ankara, 1950 vd.
TTKong. TTKong.- Türk Tarih Kongresi Raporlar , Ankara, 1932 vd.
WDOG Wissenschaftliche Veröffentlichungen der Deutschen Otient – Gesellschaft, Leipzig, 1900 vd.
KISALTMALAR L STES (D ER)
Abb. Abbildung
Bkz. Bak n z
Çev. Çeviren
DÇ. Demir Ça
Ed. Editör
TÇ. lk Tunç Ça
Lev. Levha
OÇ. Ortaça vd. ve devam .
Vol. Cilt
G R Tar m Eskiça lardan bu yana Anadolu insan n n kültürünü biçimlendirmi en eski faaliyet alanlar ndan biridir. Zengin kültürümüzün ayr lmaz parças olan tar mla ilgili kelimelerin, Anadolu’da baz yer adlar nda da görülmesi a rt c bir durum de ildir. Tercan kelimesi, bu türden kelimelerin yer ad olarak kullan m na güzel bir örnektir. Zira Tercan kelimesinin, Anadolu’nun çe itli yerlerinde “yaz n yenmek üzere ayr lan bu day” ve “k rm z bu day” anlamlar nda kullan ld görülmü tür1. Erzincan li’ne ba l Tercan lçesi, Do u Anadolu Bölgesinde, bölgenin Yukar F rat havzas nda yer almaktad r. Erzincan’ n 93 km. do usunda bulunan ilçe, günümüzde Tercan Ovas olarak bilinen sahan n en büyük yerle me birimidir. Tercan, Do u – bat do rultusunda, Erzincan ve Erzurum il merkezlerinin hemen hemen ortalar nda bulunmaktad r. l merkezi Erzincan, geçmi te 1047, 1457, 1583, 1666, 1784, 1888, 1930 ve 1939 y llar nda iddetli depremlere maruz kalm , 1939 Aral k ay ndaki deprem Erzincan’ tamamen y km ve nüfusunun önemli bölümünü yok etmi tir. Ancak bu y k c afetlere ra men, sahip oldu u bereketli topra , su kaynaklar ve hepsinden önemlisi yüzy llard r ya an lan topraklarda bulunan kültürel miras, insan m z bu bölgede ya amaya devam etmesini sa lam hatta daha s k ba larla ba lanmas na neden olmu tur. Önemli bir co rafi konuma sahip olan Tercan, kuzeyde Yukar Çoruh vadisi ile Karadeniz ve Transkafkasya’ya, bat da Kelkit vadisi ve K z l rmak havzalar ile ç Anadolu’ya, Tercan ovas n 37 km. boyunca ba tanba a kat eden ve binlerce y ld r bu ovalara hayat veren Karasu ile Güneydo u Anadolu ve Mezopotamya’ya ba lanmaktad r. Bunlarla birlikte Tercan, Erzurum - Horasan - Karakurt - Ka zman üzerinden Aras Vadisine aç lmaktad r. Böylece tarih boyunca önemli göçlerin mekân olan Aras Nehri’nin olu turdu u do u-bat yönlü do al ula m yollar na ba lanmaktad r. Ayr ca Tercan, Do u Anadolu’nun önemli pek çok önemli yerle im yerlerine2 do al ula m yollar ile ba lanmaktad r ve buralara oldukça yak nd r. Tercan ku kusuz Urartu co rafyas içerisinde yer almaktad r. Urartu sanat ile mimarl hakk ndaki bilgilerimize en çok katk da bulunan verimli birkaç
1Bkz. Ko ay 1956: 51. “Tercan: I. Yaz n yenmek üzere ayr lan bu day. “Üç çuval Tercan ay rd m” (Kemaliye – Malatya yöresi), II. K rm z Bu day. (Kocaözü Köyü, Hekimhan – Malatya, Sivas yöresi). 2 Geç Kalkolitik devirden Ortaça a kadar yerle im gören Sos ve Pulur höyükler gibi.
1 yerle meden birisi olan Alt ntepe3, Erzincan - Erzurum yolu üzerinde, Erzincan li’nin 20 km do usunda bulunmaktad r ve Tercan’a yaln zca 40 km mesafededir. Yine ileride ayr nt lar yla de inece imiz gibi, Tercan ilçesinin s n rlar içerisinde, Esenevler Komu’nun 2 km. güneybat s nda bulunan irinlikale ve Çad rkaya Beldesi’nin hemen bat s nda bulunan Pekeriç (Çad rkaya) Kalesi Urartular zaman ndan günümüze gelen en önemli kal nt lard r. Bütün verilerin bize gösterece i gibi, Tercan ve çevresi eski Anadolu’nun do usunda geli en kültürlerle, bat s nda geli en kültürlerin birle me noktas nda bulunmaktad r ve tarihinin derinliklerinde büyük kültürel zenginlikler bar nd rmaktad r. Buna ra men Tercan’la ilgili antik kaynaklar çok s n rl d r. Bu nedenle Tercan’la ilgili çal mam zda yüzey ara t rmalar yla tespit edilen yerle me yerlerinden elde edilen maddi kültür belgelerinin de erlendirilmesi kaç n lmaz olmu tur.
3 Alt ntepe’de 1959 y l nda Prof. Dr.Tahsin Özgüç ba kanl nda kaz lar na ba lanm ve iki ayr ciltlik bir monografi ile yay nlanm t r, kaynakçada bkz. Özgüç, 1966; Özgüç, 1969.
2 I. XIX. YÜZYIL ÖNCES TERCAN ÇEVRES NE YAPILAN ARA TIRMA VE NCELEME GEZ LER NE GENEL B R BAKI Do al tarihi yollar n kesi ti i önemli konumu ile Tercan, tarih boyunca pek çok seyyah ve ara t rmac n n ziyaretine ev sahipli i yapm ya da en az ndan, daha uza ndaki yerlere giderken yapt klar yolculukta onlara u rak yeri olmu tur. XIX. yüzy ldan önce bölgeye gelen seyyahlar daha çok rastlad klar ki ileri ve olaylar kaleme alm lard r. Eserlerinde ara t rma ürünü olmayan do a tasvirlerine de yer vermi lerdir. XIII. yy. da Marco Polo Mo olistan’a giderken irinlikale’den geçmi ve eserinde çevre ile birlikte k saca irinlikale’ye de de inmi tir. bn Batuta, Evliya Çelebi ve Kâtip Çelebi, seyahatnamelerinde o devirde de daha büyük bir nüfusu bar nd ran ve daha geli mi bir merkez durumundaki Erzincan’dan bahsetmektedir. Bu seyahatnameler ehrin siyasal, sosyal yap s ve sanat eserleriyle do al dokusu hakk ndaki bilgileri u ekilde vermektedir4: bn Batuta (XIV. yy): "...Erzincan Irak melikinin büyük ehirlerinden biridir, nüfusu çoktur. Sakinlerinin ço u Ermeni olup Müslümanlar Türkçe konu urlar. Çar lar n n düzenleni biçimi çok güzeldir. Burada güzel kuma lar dokunur, Bak r madeni olup ondan kap-kacak yap l r. Erzincan'da Ahi Nizameddin'in zaviyesine indik ki en güzel zaviyelerdendir. Bu ki i Ahilerin seçkinlerindendir. Bizi mükemmel bir biçimde a rlad . Erzincan'dan Erzurum ehrine gittik." Kâtip Çelebi (XVII. yy): “...Erzurum'dan 40 fersah uzakl kta ovas bol bir e- hirdir. Buradaki bir da da bulunan bir ma aran n tavan ndan akan su sert bir ta olur. Bu ehirde birkaç kez deprem oldu undan çok binas y k lm t r. Selçuklu Sultan Alaaddin Keykubad kale burçlar n yenilemi tir. Havas güzeldir. F rat Nehri d ndan geçer. Pamuk, üzüm ve meyvesi bol olur”. Evliya Çelebi (XIX. yy): "...Erzincan, Erzurum topra nda Pa a has ndan ayr lm olup, hâkimi suba d r. Yüz elli akçelik erif kazad r. Nahiyeleri ve köyleri vard r. Kad s na alt kese hâs l olur, hükümettir. eyhülislâm , nakibüle raf , sipahi kethüda yeri, yeniçeri serdar , yüz elli adet ticaretle u ra an kale neferi vard r. dare- cileri muhtesip a as ve ehir naibidir Kalesi düz bir ovan n ortas nda dört kö e, ta tan yap lm küçük bir kaledir. Ama duvarlar çok alçakt r. Dört taraf ndaki ku-
4 bn Batuta, 349–354; Evliya Çelebi, III, 75; Kâtip Çelebi, 75
3 leleri sa lam de il... Eski bir kaledir. Etraf ndaki hende i alçakt r. Abaza Pa a Erzurum'da isyan edince hendek, burç ve duvarlar m tamir muhafaza ettiler. Fakat Abaza'dan kurtulu olmad ndan çaresiz kaleyi ona teslim ettiler”. “Havas oldukça iyidir. Do u taraf nda da a n Erzurum iki konak uzakl ktad r. Buraya kar ya ar fakat üç günden fazla kalmaz. Yaz, k sebzesi eksik olmaz. Her çe it hububat boldur. Yiyeceklerinden yetmi çe it sulu armudu me hurdur. Hatta pa aya buradan on yedi türlü sulu armut verdiler. (Evenk üzümü) yenisi ç k ncaya kadar kal r: Zerdalisi, armut kurusu, dut kurusunun beyaz ve sar s , mor ve-siyah dutu me hurdur. Çar ve pazar nda dut kurusu satt klar gibi yük yük ba ka yerlere de götürürler. Ba kaca t mar vard r. Çe it çe it dut pekmezini günlük ve bahar ile terbiye ederler. Bir kâsesini içene taze hayat verir. Mesireleri çoktur. Meyveleri iki günde yük hayvanlar ile Erzurum'a götürürler. Erzurum'u meyve ile doyuran bu ehirdir.” Kamus ül-Âlam’da Tercan'a ili kin u bilgilere yer verilmektedir: “Erzurum Vilayeti'nin Merkez Sanca ’na ba l bir ilçedir. lçenin 24.368 nüfusunun ço unlu u slam, geri kalan n n büyük kesimi Ermeni'dir. lçe’de, 36 cami ve mescit, 35 kilise ve manast r, 10 medrese, 1 rü diye ve çok say da s byan mektebi, 1 hamam, 4 han, 60 dükkân ve 136 de irmen bulunmaktad r. Küçük sanayi ürünleri, alahal , kilim, seccade ve çorapt r”. Ali Cevad, Tercan'a ili kin u bilgileri vermektedir: “Erzurum Vilayeti'nin Merkez Sanca 'na ba l bir ilçedir; 12 bucakla,192 köyden olu mu tur. lçenin tüm nüfusu, 20.000’i slam olmak üzere toplam 26.795'tir lçede 36 cami ve mescit, 35 kilise, 10 medrese, 236 de irmen vard r. Hutur Köyü s n rlar içinde petrole benzer bir s v kayna bulunmaktad r. Halk bunu ayd nlatmada kullanmaktad r. Küçük sanayi ürünleri, alakeçe, kilim ve seccadedir”. Timur'un huzuruna ç kmak için deniz yolu ile Trabzon'a gelen spanyol elçisi Clavijo, birlikte yola ç kt kervanla, Torul-Gümü hane-Kelkit üzerinden sekiz günde Erzincan'a ula m t 5. Bu süre içerisinde gördü ü topraklar n iklimi, bitki örtüsü ve etnik yap s hakk nda bilgi veren Clavijo, Erzincan'dan sonra Erzurum'a
5 Bkz. Clavijo, 1928: 138.
4 var r. ehrin kalesi, kuleli surlar ve iç kalede oturanlarla ilgili gözlemleri6, elimizde ça da kaynak bulunmad ndan ayr bir önem ta r. XIX. yüzy l n ba lar ndan itibaren bölgeye yap lan gezi ve inceleme gezileri, giderek bilimsel amaca yönelmektedir. Bununla birlikte, ço u Frans z ve ngiliz olan ki ilerce gerçekle tirilen seyahatler, genellikle yerle im merkezlerinin konumlar , tarihleri, sanat eserlerinin tespiti veya bölgedeki H ristiyan topluluklar n geçmi teki ve o günkü ya ama biçimini ara t rmaya yönelik, genel nitelikteki seyahatlerdir. Ancak bu seyyahlar Tercan’la ilgili do rudan bilgi sahibi olabilece imiz kimse bulunmamaktad r.
6 Clavijo, 1928: 138.
5 II. TERCAN VE ÇEVRES N N CO RAFYA VE TAR H CO RAFYASI A.Fiziki Co rafya artlar Kuzeydo u Anadolu, yüksekli i 2000 metreyi a an platolardan meydana gelmi tir ve bu platolar üzerinde 3000 m. den yüksek da s ralar yer almaktad r. Da lar aras na gömülü olan depresyonlar, genellikle do u - bat yönünde uzan rlar. Do al yollar güzergâh olarak ço unlukla bu depresyonlar takip ederler7. Sözü geçen Jeolojik – Jeomorfolojik birimleri kuzeyden güneye do ru s ralad m zda, ilk olarak Karadeniz’i d bükey bir yay eklinde ku atan s rada lar, Çoruh olu u ile Karadeniz’in k y düzlükleri aras nda bir duvar gibi yükselirler. Zirveleri, Artvin - Rize - Erzurum il s n rlar n n adeta subölümü çizgisini olu turur. Burada, yükseltisi do uya do u gittikçe artan ve günümüzde Do u Karadeniz Da lar olarak adland r lan büyük da silsilesini Strabon, “Paryadros Da lar ” olarak isimlendirir8. Strabon’un ayr ca “…Bölgede genel olarak Paryadros Da Silsilesi aras nda iyi sulanm ve ormanl k yerlerin bulunu u ve birçok yerlerin derin vadiler ve dik uçurumlarla kapl olu u, böyle kaleler yapmaya çok elveri lidir…” ifadesi9, bölgenin birtak m jeopolitik özelliklerini vurgulamaktad r10. Bu da s ras n n zirvelerinden geçti ini söyledi imiz teorik çizginin güney kesimi, Çoruh olu una do ru oldukça dik olup akarsu sistemi taraf ndan parçalanm t r. Büyük ölçüde Neozoik11 (Tersiyer) ya taki k vr mlardan olu mu kütlelerin 3000 m.den yüksek bölümleri Kuaterner ba lar nda iddetli buzulla ma olay na maruz kalm lard r12. kinci olarak, Çoruh-Kelkit depresyonu, Kuzey-do u Anadolu’nun en belirgin k r k çizgileri aras nda yer al r13. Paleozoik14 bir temel üzerine oturmu olan bu
7 Erinç, 1953: 90 vd; ayr ca bkz. Sözer, 1974: 27. 8Bkz. Strabon, XII, III, 18. “Burada yukar Kolkhis’teki Moskhia Da lar ’yla (tepeleri Heptakömet’ler kavmi taraf ndan i gal edilmi tir) birle en ve çok kayal k olan Skydises Da ve ayn zamanda Sidene ve Themiskyra Bölgesi’nden Küçük Armenia’ya kadar uzanarak, Pontos’un do u taraf n meydana getiren Paryadros Da da vard r” 9 Strabon, XII, III, 28. 10 Pehlivan, 1984: 15. 11 Günümüzden 65 – 1,8 milyon y l öncesini kapsayan jeolojik dönem. 12 Erinç, 1953: 16; Acar, 1979: 23. 13 Erinç, 1953: 16. 14 Günümüzden 545 – 251,4 milyon y l öncesini kapsayan jeolojik dönem.
6 depresyonun e imi, kuzey-do u bölümünde giderek azal r. Çoruh-Kelkit olu u ile A kale-Erzurum-Pasinler aras nda; Kop (2963 m.), Karahalil (2900 m.) Yesirçöl (3300 m.), Dumlu (3200 m.), Kargapazar (3288 m.) da lar uzanmaktad r. Bu da kütleleri, kuzeyden Çoruh’a güneyden Karasu’ya kar an birçok yan dereyi beslerler15. Son olarak, A kale-Erzurum-Pasinler Depresyonlar , bat da Tercan Ovalar , Karasu ‘yun kaynak bölümü ile merkezî k s mda Erzurum Ovas ve do uda Pasinler - Horasan Ovalar ndan olu ur16. Bu depresyonlar, Karasu ve Aras yoluyla hem Basra Körfezi, hem de Hazar Denizi ile ba lant kurmu birer aç k havza durumundad rlar17. Bu jeomorfolojik özellikler, Tercan ve çevresinin yaln z Do u Anadolu’nun de il, ayn zamanda Kafkaslar, ran ve hatta Orta Asya’n n Bat Anadolu ve Avrupa ile ba lant kurabilmesinde önemli rol oynar. Bölgenin bu i levi tarihin en eski ça lar ndan beri devam etmektedir. Do u Anadolu Bölgesi’nin Yukar F rat Bölümü’nde, Erzincan ili s n rlar içerisinde, K l çkaya Da lar ’n n18 bat uzant s n n yükseltisinin iyice azald yerde, Karasu Irma keskin bir kavisle güneye k vr l r. Bu kavisten ba layarak Erzincan Ovas na aç lan Sansa bo az na kadar Karasu vadisinin her iki taraf nda çok say da düzlük vard r. Bunlardan ilk olarak de inece imiz Miadin düzü, bat da Karasu’ya do ru inen Mans deresinin a a vadisi üzerinde bulunmaktad r. Do usunda ve güneyinde Esence ve Karakaya da lar bulunan bu düzlük oldukça sulakt r ve bu day, arpa, eker pancar gibi ürünler için elveri lidir. Buras özellikle köse bu day ile ünlüdür. Yine, hemen bat da bulunan Çay rl lçesi’nde tar m n yan s ra büyük ve küçükba hayvanc l k da ileridir. Karasu’nun çizdi i geni yay n içinde kalan, do u kesimindeki ovalar daha geni tir. Bunlar n en geni i yakla k 180 km2 alan ile Çad rkaya (Pekeriç) ovas d r19. Ova seviyesi K l çkaya Da lar ’n n eteklerinden Karasu’ya do ru gidildikçe alçalmaktad r. Genel olarak uzaktan düz görünmesine ra men ova, K l çkaya Da lar ’ndan Karasu’ya inen ve ova seviyesinin 5 – 10 metre alt ndaki dereler taraf ndan yar lm t r. Bu düzlüklerin tümüne birden
15 Erinç, 1953: 92; Tarkan, 1979: 9. 16 Erinç, 1953: 91; Acar 1979: 23; Tarkan 1979: 9. 17 Erinç, 1953: 100, 101; Darkot, 1977: 342. 18 K l çkaya Da lar baz eski eserlerde “Maryam Da ” veya “Meyram Da lar ” olarak da geçmektedir. 19 Saraço lu, 1989: 344.
7 “Tercan Ovas ” denmektedir20. Ad ndan da anla laca gibi, Tercan ilçesi bu ovada kurulmu tur ve ovan n en büyük yerle me birimidir. Tercan ovas idari bak mdan Erzincan ilinin Tercan, Çay rl ve Otlukbeli ilçelerini de kapsamaktad r21. Ova kuzeyden Otlukbeli da lar (2260 m.), bat dan Esence (Ke i) da lar (3549 m.), güneyden Ba rpa a (3292 m.) ve Serçelik da lar (3078 m.), do udan ise Dumanl (2710 m.) ve K l çkaya Da lar taraf ndan çevrilmi tir22. Etraf yüksek da larla ve platolarla çevrili bu sahan n yüzölçümü 3072 km2 kadard r. Bunun yakla k 367 km2 sini oval k, kalan bölümü ise (2696 km2) da l k ve tepelik araziler olu turmaktad r. Ovan n deniz seviyesinden yükseltisi 1370 – 1500 m.ler aras nda de i mektedir. Dolay s yla ova taban ile onu çevreleyen da lar aras ndaki yükseklik fark yer yer 2000 m.yi a maktad r23.
1.Jeolojik ve Jeomorfolojik Yap Do u Anadolu Bölgesi’nin Yukar F rat havzas nda yer alan Tercan Ovas , kuzeydo u – güneybat yönünde uzanan k vr m kütlelerini çapraz olarak geçen bir dislokasyon24 hatt üzeride yer almaktad r25. Kuzey Anadolu Fay , Erzincan Ovas ’n bat – do u yönünde geçerek, Sansa Bo az üzerinden Karl ova’ya kadar uzanan, do rultu at ml ve sa a aktif bir fayd r26. Tercan ovas n n güneyinde uzanan bu faya ova içerisinde paralel ya da dik uzanan yerel faylar bulunmaktad r. Gerek Kuzey Anadolu fay n n, gerekse yerel faylar n uzan do rultular kuzeybat – güneydo u yönünde oldu undan aksi yönde uzanan k vr m kütlelerini çapraz olarak geçmektedir. Olas l kla Orta Miyosen’den itibaren (günümüzden yakla k 13 – 14 milyon y l önce) meydana gelen tektonik hareketler s ras nda Esence, Otlukbeli ve K l çkaya Da lar toptan yükselirken, sözü edilen faylar boyunca çökmeler meydana gelmi ve böylece Tercan ovas ana hatlar yla olu mu tur27.
20 Saraço lu, 1989: 343. 21 Yaz c , 1993: 266. 22 Yaz c , 1993: 266. 23 Yaz c , 1993: 267. 24 Tektonik nedenlerle bozulma: yer de i tirme: yar l m, faylanma. 25 Erinç, 1953: 113; Yaz c , 1993: 269. 26 Ketin, 1969: 13; Yaz c , 1993: 269. 27 Yaz c , 1993: 269.
8 Yine ayn devirde Tetis denizinin sahay terk etmesiyle orta ve üst Miyosen karasal olu umlar meydana gelmeye ba lam t r. Çe itli boyuttaki çak llarla birlikte kum ve marnlar n (kilta ) ta la mas yla konglomera görünümü alan pliyosen çökelleri, bu devirde sahan n göllerle kapl oldu unu göstermektedir. Bu çökeller günümüzde nehir yata ndan 30 ila 60 metre yükseklikte bulunan taraçalar meydana getirmektedir28. Bu taraçalar sahadaki gölün, olas l kla Kuaterner29 ba lar nda büyük oranda bo ald n n i areti say labilir. Ovan n parçal görünümünün sebebi de vaktiyle göl taban nda birikmi olan depolar n, gölün bo almas n takip eden devrede Karasu Irma ve onun kollar taraf ndan derin bir ekilde yar lmas d r. Bundan dolay Tercan ovas n n geni birkaç taraça yüzeyinden olu tu u söylenebilir. Sahan n merkezi k sm n i gal eden oval k alandan çevredeki da l k alanlara gidildi inde, a n m at baz tepelere ve s rtlara rastlanmaktad r. Bu morfolojik görünüm özellikle Ba köy – Çay rl Depresyonu ile Büklümdere - Ba budak hatt nda dikkati çekmektedir. Yükseklikleri 1750 ile 2000 metre aras nda de i en bu tepe ve s rtlar aras da alüviyal düzlükler yer al r. Tercan’ n do usunda yer alan Yaylac k Köyü civar ile güneydo uda Kalecik, O ulveren, Ba budak ve Güzbudak köyleri çevresinde ço u bazalt olmak üzere daha çok volkanik unsurlardan olu an tepeler (Karata Tepe, 1716 m. Kocababa Tepe 2015 m. Y ld ztepe 1776 m. Karap nar Tepe 1639 m. ve Akcaviren Tepe 1900 m. ) yayg nd r. Volkanik olu umlar n en önemlisi ise kütlesinin neredeyse tamam bazalttan olu an 2339 metre yüksekli indeki Höbek Da ’d r30. Tercan ovas n n güneyinde ve do usunda (özellikle K l çkaya Da lar ’n n bat eteklerinde) yer kabu u hareketleri sonucu dikle erek tepe görünümü alan Mesozoik kalker bloklar na rastlan r. lk bak ta volkanik kütleleri and ran bu tepeler; Beyazta (1818 m.), Büyükta (1883 m.), Akdo an (1781 m.), Sivri (1958 m.), Kurt (1650 m.), Vank (1674 m.), Üçp nar (1607 m), Köro lu Kap s (1748 m.), Akp nartepe (2162 m.), ve Kireçtepe (1769 m.) gibi tepelerdir31.
28 Ardos, 1984: 118; Yaz c ,1993: 270. 29 1.8 milyon y l öncesinden günümüze kadar olan zaman kapsar. Kendi içinde Pleistosen ve Holosen olmak üzere iki devire ayr l r. 30 Yaz c , 1993: 271. 31 Yaz c , 1993: 271.
9 Alan n kuzeyinde ve bat s nda yer alan K z ltepe (1565 m.), Karayatak Tepe (1536 m.), Ho irik Tepe (1845. m), Harman Tepe (1560 m.), K rlar Tepe (1750 m.), Sar güney Tepe (1997 m.), Köstepe (1760. m) ve Karaa aç Tepe (1855 m.) gibi tepeler ise üst Miyosende olu an konglomera, kumta ve kireçta n n a nmas sonucu olu mu lard r32. Tercan Ovas ’n çevreleyen da lardan en yüksek olan Esence Da lar d r. Kuzeybat – güneydo u yönünde uzunlu u 50 kilometreyi geçen bu da silsilesi bat dan do uya do ru Ke i Da (3549 m.), So anl Da (3065 m.), Çiçekli Da (3105 m.), Kap l da (1905 m.) ve Mirpet Da (3115 m.) gibi isimlerle an lan da l k kütlelerden olu ur33. Bu da lar n yüksek kesimlerinde Pleistosen34 buzulla man n izleri olan çok say da sirk ve sirk gölü bulunmaktad r. Bölgemizi çevreleyen yer ekillerine ayr nt l bak ld nda arazinin durumu daha da netle mektedir. Yukar da da ad geçen Otlukbeli Da lar Tercan Ovas ’n kuzeyden s n rlamakta ve güneybat – kuzeydo u yününde yakla k 80 kilometre uzanmaktad r. Bu da lar n bat k sm na Çimen Da lar , do u k sm na ise Kop Da lar denmektedir. Kop Da lar , zor geçit veren dik ve düzenli bir s ra olu turarak Erzurum’un kuzeyinde Mescit Da lar ile birle ir. Strabon, bugün Erzincan - Tercan bölgelerini içeren Akilisene – Derxene bölgelerinden söz ederken, Paryadroslar’dan ayr olarak bir de Skydises ve Moshika da lar n anmaktad r35. Bunlardan Moshika Da lar ’n n, yukar Kolkhis’te bulundu unu söylemesi bize bu da lar n lokalizasyonu ile ilgili bir fikir vermektedir. Buna göre Skydises’in, Otlukbeli Da lar silsilesine ait olmas ve kuzeydo uda birle ti i Moshika Da lar ’n n bugün Mescit Da lar olarak bilinen da silsilesi olmas olas d r.
32 Yaz c , 1993: 271. 33 Yaz c , 1993: 272. 34 Buzul Ça d r, günümüzden 1,8 – 0.01 milyon y l öncesi dönemi kapsar. 35 “Trapezus ve Pharnakia’n n üst taraf nda Tibaran’lar ve eski zamanlarda Makron’lar denen San’lar ve Armenia Minor bulunur ve erken devirlerde Kerkit’ler denen Appaït’ler kavmi bu bölgelere oldukça yak nd r. Bu insanlar n ülkesini iki da keser. Burada yukar Kolkhis’teki Moskhia Da lar ’yla (tepeleri Heptakömet’ler kavmi taraf ndan i gal edilmi tir) birle en ve çok kayal k olan Skydises Da ve ayn zamanda Sidene ve Themiskyra Bölgesi’nden Küçük Armenia’ya kadar uzanarak, Pontos’un do u taraf n meydana getiren Paryadros Da da vard r...” Strabon , XII, III, 18.
10 Kop Da lar üzerinde, 2.400 m. yükseklikte Tercan’ Bayburt’a ba layan Alevi Geçidi bulunmaklad r36. Otlukbeli Da lar n n Tercan Ovas ’na bakan güney yamaçlar , Karasu Irma ’n n kollar taraf ndan tepeler ve s rtlar olu turacak ekilde yar lm t r Co anda (2978 m.), Akda (2717 m.) ve Kopda (2968 m.) gibi yükseltisi yer yer 3000 metreye yakla an zirveler bulundu u gibi, 2000 – 2500 metreler aras geni yayla düzlükleri de vard r37. Tercan Ovas ’n n do usunda K l çkaya ve Dumanl da lar yer al r. Karasu Irma ’n n A kale Bo az ’ndan ç kt ktan sonra Tercan Ovas ’nda güneybat ya do ru yön de i tirerek çizdi i yay n içerisinde kalan da l k sahaya K l çkaya Da lar denir. Güneydo u – kuzeybat yönünde uzanan bu da lar n yüksekli i Tercan’ n kuzeyinde 2700 metrelere ula maktad r. Bu da lar n yap s n olu turan kayaçlar n çe itlili i oldukça farkl morfolojik ekiller ortaya ç karm t r. Özellikle volkanik materyal ile karasal Neojen38 olu umlar içinde derin yar lm akarsu vadileri ve keskin s rtlar dikkati çekmektedir. Buna kar l k serpantin ve jipsler üzerinde bas k görünü lü yeryüzü ekilleri olu mu tur. Bu da l k saha kuzeyde Karasu Vadisi’ne oldukça dik yamaçlarla iner. Güneybat da ise Kurttepe (1660 m.), Kireçtepe (1960 m.), Karaka tepe (1650 m.) gibi çe itli yükseklikteki tepeler, uzunca s rtlar ve bunlar birbirinden ay ran nispeten geni akarsu vadileriyle Mercan Ovas ’na uzan r. K l çkaya Da lar ’n n yüksek kesimlerinde Kürünlüda (2520 m.), Meyram Da (2669 m.), Kartal Da (2460 m.) ve Karada (2050 m.) olarak bilinen zirveler bulunur ve bunlar n aras nda da oldukça geni düzlükler yer al r39. Tercan Baraj Gölü’nün do usunda, kuzeybat – güneydo u yönünde uzanan ve Palandöken Da lar ’n n bir devam olan Dumanl Da lar bulunur. Üzerinde geni yayla düzlükleri yer alan bulunan Dumanl Da lar kuzeyden Çirkiz Çay ve güneyden Tuzla Çay taraf ndan derin bir ekilde yar lm t r. Bazalt a rl kl volkanik lavlar n kaplad bu da n zirvesini 2710 metre yüksekli i ile Dumanl Tepe olu turur40.
36 Darkot, 1977: 338. 37 Yaz c , 1993: 272. 38 Günümüzden 23,8 – 1,81 milyon y l önceki dönemi kapsar. 39 Yaz c , 1993: 273. 40 Yaz c , 1993: 273.
11 Tercan Ovas ’n güneyden s n rland ran Ba rpa a ve Serçelik Da lar , Munzur Da lar ’n n do udaki uzant lar d r. Bo az ’n n güneyinde dik olarak uzanan Ba rpa a Da lar ’n n kuzeye bakan yamaçlar , birbirine paralel uzanan genç vadiler taraf ndan oldukça derin bir ekilde yar lm t r. Bu yamaçlarda çe itli derecelerden aktif heyelan olaylar na da s kça rastlan lmaktad r41. Ba rpa a Da lar ’n n do usunda ayn yap ve do rultuda olan Serçelik Da lar bulunur. Bu da lar Tuzla ve K rd m çaylar (Karasu) ile Elmal (Murat) Çay havzalar n birbirinden ay rmaktad r. En yüksek noktas n 3078 metre ile Ko an Da ’n n olu turdu u Serçelik Da lar ’n n bat kesimine K rd m Da lar denmektedir. Akarsular taraf ndan parçalanarak kar k bir morfolojik görünüm alm olan bu kesimde, yüksekli i 2000 metreyi geçen zirveler (E ilbaba 2457 m.) ile geni yayla düzlükleri yer almaktad r. Serçelik Da lar bu kesimde, do udaki dik yamaçlar n aksine, Tercan Ovas ’na hafif e imli ve bas k görünümlü tepelerle ula maktad r. Bunu nedeni, bu yamaçlar n Tuzla Vadisi boyunca bir fay hatt taraf ndan kesilmi olmas d r. Vadiler, s cak su kaynaklar ve elaleler bunun kan t d r42.
2. klim ve Bitki Örtüsü Genel iklim özellikleri aç s ndan Tercan Ovas ve çevresinin iklimi, Do u Anadolu Bölgesi’nin iklim özellikleri ile baz farkl la malar d nda ayn d r43 Konumu itibari ile Do u Anadolu, Asya K tas ’n n sert iklim bölgelerine do ru sokulmu durumdad r. Bununla birlikte, bölgeyi ku atan yüksek s rada lar, Karadeniz ve Akdeniz iklim etkilerinin bölgeye ula mas n engeller. Bundan dolay bölgenin iklimi, bizzat kendi yer ekillerinin etkisi alt ndad r44. Sert karasal iklim olarak tabir edilen iklim ko ular n n hâkim oldu u bölgede, yükseltiye ba l olarak k lar iddetli, karl ve uzun, yazlar k sa ve kurakt r. Bu nedenle y ll k s cakl k farklar genellikle 25oC’ den fazlad r. Bu bak mdan Do u Anadolu Bölgesi,
41 Yaz c , 1993: 273. 42 Yaz c , 1993: 273. 43 Yaz c , 1993: 275. 44 Saraço u, 1989: 8.
12 Güneydo u Anadolu Bölgesi ile birlikte yurdumuzda s cakl k fark en yüksek bölgedir45. Yaz ve k mevsimleri aras ndaki s cakl k fark n n büyük oldu u gibi, Do u Anadolu Bölgesi’nde gece ile gündüz aras ndaki s cakl k fark da büyüktür. Bu da kayalar n iddetli mekanik parçalanmas na neden olur46. klimin yüksek orandaki karasall n n etkileri, bölgedeki s cakl k, bas nç ve ya rejiminde, kar örtüsünün süresinde, daimi kar ve orman örtüsünün yüksekli inde aç k biçimde görülür47. Do u Anadolu’da y ll k toplam ya miktar 500 mm. üzerindedir. Bölge Ekim ay sonlar ndan May s ay na kadar Sibirya kökenli karasal hava kütlelerinin etkisinde kal r. So uk kuru ve a r olan bu hava kütlesi ya lara mahal vermez. Bu nedenle bu dönemde ya lar genellikle Akdeniz üzerine olu an cephe sahas n n, birkaç günlük k sa devreler haline kuzey ve kuzeydo uya do ru yer de i tirmesiyle olu ur48. Karasal kökenli hava kütlelerinin bölgedeki uzun süren etkisi, ülkemizin en dü ük k s cakl klar n n Do u Anadolu bölgesinde görülmesine neden olur Bir depresyon taban nda olmas na ra men Erzincan’ n Ocak ay ortalamas -4,0 derecedir. Üç k ay n n ortalamas s f r n alt ndad r ve bu devrede s cakl n -33 dereceye kadar dü tü ü görülmü tür. Ekimden itibaren donlar ba lar ve Nisan, hatta bazen May s sonuna kadar sürer. Bölgede ortalama 116 donlu gün kaydedilmi tir. Zemin, Aral k ay ndan May s ay sonuna kadar karla örtülüdür. Do u Anadolu’da hüküm süren bu sert k ko ullar ndan MÖ V. Yy’a ait bir manzaray Xenophon’un u ifadesi ile gözümüzde canland rmam z mümkündür. “Bundan sonra üç günde on be parasang yol giderek kal n bir kar tabakas ile örtülü bir ovadan geçtiler. Bu yolculu un üçüncü günü çok zahmetli oldu. Çünkü dondurucu bir kuzey rüzgâr kar lar ndan esiyordu”49.
45 Yaz c , 1993: 274. 46 Saraço u, 1989: 14. 47 Erinç, 1969: 295; Yaz c 1993: 274. 48 Yaz c , 1993: 274. 49 Ksenophon, IV. V. 3.
13 Böylesi sert ve uzun geçmesine ra men k mevsimi bölgenin en ya l mevsimi de ildir. Erzincan’da y ll k ya n yaln zca %22’si k n gerçekle ir50. En ya l devre % 40’l k oran ile ilkbahard r. Bununla birlikte bölgenin güneyinde k lar daha k sa ve daha az so uktur. Örne in 1000 m. yükseklikte bulunan Malatya’da Ocak ay ortalamas -1,7’dir ve yaln z bu ay n ortalamas s f r n alt ndad r. Ayn zamanda kuzey donlu günlerin say s ve yerin karla örtülü oldu u süre kuzeye göre daha k sad r. Yaz mevsiminde Anadolu’nun genelinde görüldü ü gibi, Do u Anadolu Bölgesi’nde de yüksek s cakl k ve dü ük nemlilikten ötürü ya b rakmayan tropik kökenli hava kütlelerinin etki vard r. Ancak zaman zaman k sa süreli cephesel sa anak ya lar da görülür. Ayr ca yaz ba lar nda yerel konveksiyonel ya lara rastlanmaktad r. Bölgenin çe itli kesimlerindeki farkl la malar saymazsak, genel olarak, en fazla ya ilkbahar, en dü ük ya yaz mevsiminde görülür 51. Tercan ve çevresinde yaz kurakl güney bölgelere nazaran çok daha azd r (Erzincan’da %16, Malatya’da %5)52. Bununla birlikte güneye göre yazlar daha k sa ve geçer. Do u Anadolu ve depresyonlar ve çevresindeki yar kurak, yüksek k s mlarda yar nemli - so uk iklim artlar ve özellikle ya rejimi, Tercan’ n bitki örtüsü ürerinde belirleyici etkendir. Depresyonlar n büyük k sm do al step alanlar ndad r53. Bölgede orman tahribat büyük olagelmi ve depresyonlar çevreleyen yüksek alanlarda stepler ormanlar n zarar na bir geni leme göstermi tir54 Yüksek kesimlerde ise a açl stepler ile yer yer orman kümeleri bulunmaktad r55. Sahadaki stepler, ilkbaharda havzan n s nmas yla ye ererek çiçek açarlar ve Haziran sonu ile Temmuz ortalar nda, ya n durumuna göre kuruyan otsu türlerden olu maktad r56. Erken devirlerden bugüne de in yerle im gören verimli Tercan Ovas nda yap lan tar msal etkinlikler buradaki do al bitki örtüsünü büyük oranda de i tirmi ve do al a aç s n r alt nda kalan do al step alan durumundaki ova
50 Erinç, 1953: 115. 51 Erinç, 1953: 115; Yaz c , 1993: 275. 52 Erinç, 1953: 115. 53 Erinç, 1953: 116. 54 Erinç, 1953: 116. 55 Yaz c , 1993: 279. 56 Yaz c , 1993: 279.
14 taban ve çevresi büyük ölçüde tar m alan haline gelmi tir57. Eskiça ’da Tercan ve çevre ovalardaki tar msal faaliyetlere k tutabilecek arkeolojik verilere, yap lan kaz lar sayesinde ula labilmektedir. Pulur’daki kaz larda Son Kalkolitik – lk Tunç Ça ’na ait tabakalarda yan k hububata, birinci derece tar m kan t say lan orak ve ö ütme ta lar na rastlanmas bu bak mdan çok önemlidir58. Tar m alanlar n n d nda özellikle nehir yataklar ve çevresinde tüylü naneler, su kam lar , has r sazlar ve yumu ak elyafl çay r otlar ile sö üt, kavak, lg n ve yabani i de gibi a açs türler bulunur. Karasu’nun kenar kesimlerindeki taraça düzlüklerinde kazaya giller, süsüngiller, zambakgiller, sütle engiller, baklagiller, hadangiller, atkuyru ugiller, salepgiller, topluçiçekgiller ve bu daygiller familyalar na ait çe itli türler yer al r59.Ova taban ndan tepelik alanlara ç k ld kça çevresel ko ullar de i ir ve step türlerinde azalma görülür. Esence, Ba rpa a, Dumanl ve K l çkaya gibi da l k alanlar n özellikle kuzeye bakan yamaçlar nda 2650 metrelere kadar görülebilen me e ormanlar bulunmaktad r. Bu ormanlar içerisinde yer yer ard ç ve sar çam türlerine de rastlanmaktad r. Bölgede 10673 hektar kadar orman alan bulunmaktad r. Bunun yakla k 1056 hektar n sar çam ormanlar , kalan n ise me e ormanlar olu turmaktad r60. Bu ormanlardaki a açlar n endüstriyel karakteri bulunmay p kesimler ancak yakacak temini içim yap lmaktad r61. Tercan’ n do usunda, Erzurum yak n ndaki Karaz, Pulur ve Güzelova kazlar nda ele geçen çam, ard ç ve me e gibi a aç türlerine ait kal nt lar62, yukar da i aret etti imiz a aç türleri ile örtü mektedir. Orman üst s n r ndan itibaren hayvan besleme aç s ndan yüksek kapasiteli alpin ve alpinalt çay rlardan olu an bitkiler yayg nl k göstermektedir. Bu bak mdan burada önemli bir hayvanc l k potansiyeli vard r ve her y l bölge yaylalar na Tunceli, Elaz ve Diyarbak r yörelerinden binlerce ba hayvan getirilmektedir63. Ancak, a açlar n hayvanlara yedirilmesi çok eski olmakla birlikte, büyük ölçüde orman
57 Erinç, 1953: 116; Yaz c , 1993: 280. 58Ko ay, 1964: 19–20. 59 Yaz c , 1993: 280. 60 Erinç, 1953: 116. 61 Yaz c , 1993: 280. 62 Ko ay, 1959: 353. 63 Yaz c , 1993: 281.
15 tahribat na yol açm bir uygulamad r64. Güneyini Karasu Irma ’n n s n rlad , Erzurum’un 15 km. kuzeydo usunda bulunan Güzelova’da yap lan kaz larda, Güzelova Höyü ü’nün Geç Kalkolitik katman nda, taban kal n, yuvarlak a aç dö eli, kenarlar ta tan örülmü bir dizi hayvan yemli i ortaya ç kar lm t r65. Burada hayvanc l n MÖ III. Bin’e gitmesi ve de inilen co rafi ko ullar n bir gere i olarak, binlerce y ld r hayvanc l n bu bölgelerin genelinde süregelen kültürün bir parças olmas , Tercan’daki hayvanc l n seyrine de k tutmas aç s ndan önemlidir. Otlaklar n geni alanlara yay lmas , çevredeki insan hayat üzerinde etkili olmu ve zamanla geçim kayna n hayvanc l k ekonomisi te kil etmi ti. Arkeolojik ve tarihi belgeler koyun ve keçi ba ta olmak üzere her türlü büyük ve küçükba hayvan n beslendi ini kan tlamaktad r. Hitit kral II. Mur ili’nin (MÖ l345–1315) yedinci saltanat y l na ait sefer kay tlar nda66 Azzi - Haya a Kral Anniya’dan, Hitit ülkesinden gasp etti i ve sava nedeni olan 25 s r ve koyun sürülerini iade etmesi istenmektedir67. Diauhei Krall n n, Urartu Krallar ndan I. Argisti’ye (MÖ 786–764) ödemekle yükümlü oldu u vergi listesinde,”…1000 binek at , 300 büyük boynuzlu, 10000 küçük boynuzlu s r…” ve ayr ca her y l için,”…bo a, 100 inek, 500 koyun, 300 binek at …” yer almaktad r68. Xenophon, I. Argisti ‘den yakla k dört yüz y l sonra ayn toprak1ardan geçmi ve hem o dönemin hayvan potansiyeli ve türlerini, hem de hayvanc l n bölgedeki insan hayat na ne denli girmi oldu unu gösteren u bilgileri kaydetmi tir: “…Evler yeralt nda idi, kap lar bir kuyu a z gibi dar, alt taraf geni ti. Hayvanlar için yollar yap lm t fakat insanlar merdivenle iniyorlard . Evin içinde keçiler, koyunlar, s rlar ve kümes hayvanlar çocuklarla karma kar kt . Hayvanlar evin içinde kuru otla besleniyordu”69. “Birçok bu day, arpa, kuru sebzeler ve arpa arab ele geçti…”70. “Hiçbir sofra yoktur ki üzerinde kuzu, keçi,
64 Erinç, 1953: 116. 65 Ko ay, 1967: 7. 66 KBo III4 Rs. . 93; KUB XIV17 Rs . 67 Goetze, 19672: 97; Pehlivan, 1984: 19. 68 Melikisvili, 1960: No 128; Adontz, 1946: 167, 168; Pehlivan, 1984: 19. 69 Ksenophon, IV. V. 25. 70 Ksenophon, IV. V. 26.
16 domuz ve dana etleri, tavuk ve ba ka türlü hayvanlarla bu day ve arpa ekme i bulunmas n”71.
Genel olarak Neolitik Ça ’dan itibaren bugünküne k yasla Anadolu ikliminde önemli bir de i iklik olmam t r. Ancak ormanlar n tahrip edilmesi, keçi sürülerinin a açlar kemirmesi ya da yeni otlak alanlar n n aç lmas gibi hayvanc l kla ilgili faaliyetler, göl ve batakl klara yap lan müdahaleler yerel ikilim de i ikliklerine neden olmu tur. Kaz larda ortaya ç kar lan yar yanm me e, ard ç ve çam a ac tomruklar , Daha Neolitik Ça ’da ve onu izleyen lk Tunç Ça ’nda, geni çapta yap malzemesi temini için ormanlardan yararlan ld n göstermektedir. Do a, bundan dolay meydana gelen tahribat az ya alan bölgelerde telafi edememi ve orta Anadolu’dan Urumiye Gölü’ne kadar geni bir bölge, a açs z, ç plak kalm t r72. Asur krallar ndan I. Tiglathpleser’in (MÖ 1115 – 1077) ve III. Salmanassar’ n (MÖ 858 – 824) sefer kay tlar nda, bu türden orman tahribat n n izlerini görmek mümkündür: “…oradaki ülkeye (ula mak için) iki uçlu baltalarla yolumu güçlükle açt m. Da a açlar n kestim. Ordumun ilerleyebilmesi için güçlü köprüler yapt m…”73, “…Bit – Zamani’den hareket ettim. Namdanu ve Merhisu da lar n geçtim. Güç yollardan, zirvesi keskin bir hançer gibi gökyüzünü delen da lar m zraklar mla yar p geçtim…”74.
3. Hidrografik özellikler a. Akarsular Binlerce y ld r Anadolu ve Mezopotamya’ya hayat veren F rat Irma (Euphrates), ülkemizde su toplama alan en geni (120.000 km2.) akarsudur. Ülke içindeki uzunlu u (1263 km.) itibariyle de F rat ülkemizin ikinci uzun akarsuyudur. Herodotos eserinde yer yer, kendi devrinde F rat Irma ’n n çe itli özellikleri hakk nda unlar kaydetmektedir:
71 Ksenophon, IV. V. 31. 72 Ko ay, 1974: 40; Ko ay, 1984: 9; Erzen, 1979: 7, 8. 73 Pehlivan, 1984: 18: dpn. 21. 74 Olmstead, 1968: 63; Pehlivan, 1984: 18: dpn. 21;
17 “Kilikia ve Armenia aras nda s n r, içinde gemilerin yüzebildi i bir rmakt r ki ad Euphrates’dir”75, “Bu kent (Babil) iki mahalledir, zira Euphrates denen rmak içinden geçer; bu rmak kayna n Armenia’dan al r büyük, derin ve h zl d r; Erythreia Denizi’ne dökülür...”76 Do u Anadolu’nun en önemli rmaklar ndan biri olan Karasu, F rat Irma ’n n ana koludur. Ku kusuz, Karasu Irma ’n n Tercan’daki kültür ve ya ay üzerinde büyük etkisi olmu tur. Karasu Irma geni menderesler çizerek akt Erzincan Ovas ’ndan sonra Kemah, Atma ve Sand k bo azlar ndan geçerek, Keban baraj gölünde Murat Irma ile birle erek F rat’ olu turur. Tercan ovas ve çevresinin sular Karasu ve onun kollar taraf ndan bo alt lmaktad r. Kaynaklar n Dumlu da lar ndan alan Karasu, Erzurum ovas ve çevresinin sular n toplad ktan sonra, A kale Bo az ’ndan geçerek Tercan Ovas ’na girer. Kötür köprüsüne kadar derin akarsu yataklar içinde gömülerek akan Karasu, burada Tuzla Çay ile birle tikten sonra geni ta k n yataklar ve menderesler içerisinde yoluna devam eder. Büklümdere – Yollarüstü köyleri aras nda yata n derinle tirerek Sansa bo az na giren akarsu, buradan Erzincan Ovas ’na ula r77. Karasu vadisinin ovada çizdi i zikzaklar, bölgenin tektoni i ile ili kilidir78. Karasu Irma ’n n olu umuna gelince, son dislokasyonlar n ve epirojenik hareketlerin çok önemli bir rol oynad söylenilebilir79. F rat Irma , Tercan ve Erzincan havzas nda bu son hareketlerin meydana getirdi i depresyonlar ve faylar takip etmektedir. Do u Anadolu bölgesi akarsu havzalar n n genelinde görüldü ü gibi, havzalar aras ndaki birle tirme bo azlar nda e imin fazla olmas , ço u zaman yata n bütünü ile düzenlenmemi olmas , bunlar n genç olu umlar oldu unu ve yak n bir jeolojik geçmi e sahip olduklar n kan tlayan birer i aret olarak dü ünülebilir. Bununla birlikte, havzalardan bir bölümünün henüz iyi drene edilememesi ve bu durumun özellikle kayna a do ru gidildikçe daha aç k bir
75 Herodotos: V, 52. 76 Herodotos: V, 180. 77 Yaz c , 1993: 281. 78 Stchepinsky, 1940: 213. 79 Erinç, 1953: 113.
18 biçimde görülmesi ve gittikçe daha az yar lm havzalara geçilmesi, bu dü ünceyi do rular niteliktedir80. Karasu Irma ’n n Tercan Ovas ’ndaki uzunlu u 37 km. dir. Saha e iminin az olmas ndan dolay Karasu, ovada menderesler çizerek akmaktad r. Karadivan, Bal kl , Tuzla ve K rd m Çaylar , Tercan Ovas içinde Karasu’yu besleyen kollard r. Bugün Karasu’nun üzerinde üç ayr noktada bulunan ak m gözlem istasyonlar sayesinde, bu rma n ak m de erleri net olarak gözlemlenebilmektedir. Buradan elde edilen verilere göre Karasu Irma düzensiz bir rejime sahiptir. Sansa ak m gözlem istasyonu verilerine göre, Ocak ay nda 20,05 m3/sn. olarak belirlenen ortalama ak m de eri, ubat ve Mart aylar nda yükselmekte ve May s ay nda 237,2 m3 /sn. ile en yüksek de erine eri mektedir. Bunun sebebi Nisan ve May s aylar nda ya mur eklindeki ya lar n artmas ve yüksek kesimlerdeki karlar n eriyerek güçlü bir su potansiyeli yaratmas d r. Bölgede, Haziran ay ndan itibaren ya lar azalmaktad r ve yüksek kesimlerdeki karlar çoktan erimi bulunmaktad r. Bu nedenle ak m de erleri kademeli olarak dü erek Eylül ay nda 15,6 m3/sn. ile y l içindeki en dü ük ortalama de eri görmektedir. Ekim ay ile gelen sonbahar ya lar ak m de erlerini az da olsa artt r rken, Kas m ve Aral k aylar nda ortalama k seviyesi olan 20 – 25 m3/sn. izlenmektedir81. Yukar daki verilere bak ld nda, Karasu Irma ’n n rejimi üzerinde en fazla etkili olan ya tipinin kar oldu unu, bununla birlikte ya mur ya lar n n etkisinin çok daha az oldu u söylenebilir82. Bölgedeki di er akarsular, kaynaklar n çevredeki da l k bölgelerden alarak Karasu’ya kat lan akarsu kollar durumundad r. Kayna n Palandöken Da lar ’ndan alarak, Mercan dolaylar nda Karasu ile birle en Tuzla Çay , bu kollar n en önemlisi say labilir. Uzunlu u 108 km. ve su toplama alan 2159 km2. olan bu akarsu, ayl k ortalama 23,5 m3/sn.lik bir ak m miktar na sahiptir ve rejim aç s ndan Karasu ile benzerlik gösterir83. Tercan Ovas ’n n güneyinde yer alan K rd m Çay , Karasu Irma ’n n önemli bir di er kolunu olu turmaktad r. Kaynaklar n yüksekli i 3000 m. yi geçen Serçelik
80 Erinç, 1953: 113. 81 Yaz c , 1993: 283. 82 Erinç, 1957: 94; Yaz c , 1993: 283. 83 Yaz c , 1993: 283.
19 Da lar ’n n bat ve güneybat yamaçlar ndan alan K rd m Çay , Büklümdere Köyü’nün bat s nda Karasu Irma ’na kat l r. Yukar ç r nda e imin fazla olmas nedeniyle dar ve derin vadiler içinde akan bu akarsu, Vank Da ’n n bat s ndan itibaren oldukça geni bir vadi taban içerisinde menderesler çizerek yoluna devam etmekte, bu nedenle ilkbahar aylar nda s k s k yapt ta k nlarla tar m arazilerine zarar vermektedir84. Tercan ovas n n kuzeybat kesimine bakt m zda akarsu a n n oldukça kar k bir görünüme sahip oldu unu görürüz. Esence Da lar ’n n kuzeye bakan yamaçlar ndaki buzul vadileri ve sirklerden kaynaklar n alarak, güney – kuzey do rultusunda ço unlukla birbirine paralel uzanan çok say da akarsu görürüz. Büyükçay, So anl çay, Kale Deresi, K rm z ta Deresi, Çay rl Suyu gibi bu akarsular ova taban na ula t klar nda sahan n genel e imi do rultusunda do u – bat yönünde yer de i tirerek birle irler ve Karasu Irma ’n n önemli bir kolu olan Bal kl Çay’ olu tururlar. Kuzeyde Otlukbeli da lar ndan Tuna Çay , K rkp nar Çay , Kom Deresi ve O lankaya Deresi gibi akarsular da Bal kl Çay’a kat l rlar. Kaynaklar n Esence Da lar ’n n Yedigöller olarak an lan buzul göllerinden alan Büyükçay Deresi, Bal kl Çay’ n ana kolunu olu turur. Ayr ca, Çay rl Ovas ’n n kuzeyinde, kaynaklar n Otlukbeli Da lar ’n n güney ve do u yamaçlar ndan alarak Karasu Irma ’na dökülen Karadivan Çay da bölgedeki di er bir önemli akarsudur. b. Göller Tercan ve çevresinde büyük ve önemli say labilecek do al bir göl bulunmamaktad r. Ancak Tercan Baraj Gölü co rafi aç dan önemli say labilecek durumdad r. Bununla birlikte, olu umlar na göre incelendi inde, bölgede tektonik göl, sirk gölü, karstik göl, set gölü ve yapay göl olmak üzere farkl türden göllerin oldu u dikkati çekmektedir85. Sulama ve enerji amaçl in a edilen Tercan baraj , Tercan’ n yakla k 5 km. güneydo usunda, Tuzla Gölü üzerinde yer almaktad r. Baraj n 57 m. yüksekli indeki gövdesi toprak dolgu tipinde yap lm t r ve baraj 10 km2’lik bir yüzölçümüne
84 Yaz c , 1993: 284. 85 Yaz c , 1993: 285.
20 sahiptir. Baraj gölü, gövde seddinin gerisinde, tuzla çay boyunca yakla k 12,5 km. boyunca uzanmaktad r. Gölün toplam su hacmi 178 milyon m3 civar ndad r. Tercan Baraj Gölü’nden ba ka, bölgede Köy Hizmetleri taraf ndan ya l dönemlerde sular bolla an geçici akarsular n sular n tutarak, kurak mevsimlerde kullanmak amac yla yap lm ba ka yapay göller de bulunmaktad r. Bunlardan en önemlisi, Kurukol Deresi’nin yukar ç r nda, Gökta Köyü’nde bulunmaktad r86. Tercan ve çevresinde olu um aç s ndan farkl türden göllerin bulundu unu söylemi tik. te bunlara bir örnek de, sahada çe itli ekillerde bulunan de i ik jeolojik devirlere (Mesozoik-Kretase, Tersiyer-Miyosen) ait kalker olu umlar n n üzerindeki erime çukurlar ndan baz lar n n sularla dolmas ile olu an göllerdir. Bunlardan en dikkat çekeni Çaykent Köyü’nün güneyinde, Karasu Irma ’n n bat kenar nda bulunan Ac göl’dür. Yakla k bir km2. lik bir alan i gal eden bu göl, 4 m. kadar bir derinli e sahiptir ve dipten gelen kaynaklarla beslenmektedir. Gölün gide eni Karasu Irma ’na kar maktad r. Ayn ekilde, Göller Köyü çevresinde alt Miyosen denizel kalkerleri üzerinde irili ufakl dört adet göl bulunmaktad r. Bunlardan 1870 m. yükseklikte yer alan ve obruk niteli i gösteren göle Dipsiz Göl denmektedir87. Tunaçay r Köyü’nün kuzeydo usunda, 2200 m. izohipsi ile çevrelenen çukurluk, Mümina a Gölü olarak bilinmektedir. Jips erimesi sonucu olu mu olan bu geçici göl, ancak ya l dönemlerde su ile dolmaktad r. Çad rkaya ovas n n kuzey kenar nda “Göller Mevkii” ad yla bilinen saha, yer yer göl ve batakl klarla kapl d r. Çad rkaya ovas n ve K l çkaya Da lar ’n ay ran fay n üzerinde bulunan bu çukurlu un olu umunda tektonik faktörler rol oynam t r. Buras Köy Hizmetleri Müdürlü ü’nce yap lan düzenlemeler sonucunda gölet haline getirilmi tir88. Tercan Ovas ’n n bat s n s n rland ran Esence Da lar ’n n zirve kesimlerinde pleistosen buzulla man n izlerini ta yan sirk gölleri bulunaktad r. Bu tür göllerin özellikle Ke i Tepesi ile Urlagedi i tepesi aras nda yo unluk kazanmas ndan ötürü bu kesim “Yedi Göller” ad ile bilinmektedir. Bu göllerin gide enleri, vadiler
86 Yaz c , 1993: 285. 87 Yaz c , 1993: 286. 88 Yaz c , 1993: 285.
21 içerisinde Çay rl – Ba köy depresyonuna do ru akarak Büyükçay’ n kollar n olu turmaktad rlar89. Bölgede, olu umu aç s ndan ender rastlanan bir göl olan Otlukbeli Gölü, ayn ad ta d Otlukbeli’nin 6 km. kadar kuzeybat s nda yer almaktad r. Yüzölçümü 6,5 km2 kadar olan bu göl maden sular n n biriktirdi i traverten seddinin gerisinde olu mu tur. H zl tortulla ma sonucu bu gölün alan gün geçtikçe daralmaktad r90.
B. Jeopolitik Durum ve Tarihi Yollar Tarih boyunca çe itli dönemlerinde askeri ya da ticari amaçla kullan lm olan Kuzeydo u Anadolu’daki yol sisteminin91 olu umunda, bölgenin jeomorfolojik yap s belirleyici role sahiptir. Var olan temel yap , olu um s ras ndaki tektonik olaylar ve daha sonraki rüzgâr veya akarsu erozyonlar na ba l olarak, iddetli k vr mlar ve kuvvetli e imlerden meydana gelmi tir92. Bu etkenlerle birlikte, bölgede egemen olan uzun ve sert k ko ullar , bizlere do al yollar d nda bir kara ula m olana b rakmaz93. Kuzeydo u Anadolu’nun yüksek, engebeli ve da l k yap s nedeniyle do u – bat ula m ancak iki do al yol ile sa lanabilmektedir94. Bunlardan ilki, Kafkaslar ve Kuzeybat ran ba lant l olarak,95 Do u Beyaz t’tan Karaköse yolu ile Erzurum’a, oradan Karasu vadisini takip ederek Erzincan’a, bir da silsilesini a arak Su ehri’ne, Sivas’a ve Orta Anadolu’ya giden yol. kincisi Urumiye Gölü’nden Kotur vadisine, oradan Van’a, Mu ovas ndan a a Murat vadisine ve F rat’ geçerek Elaz ve Malatya’ya ula an yol96. Malatya’dan sonra bu ana yol Güneybat yönünde Mara ve Akdeniz’e ve Bat ya yönelerek Gürün ve Kayseri’ye ula mak üzere ikiye ayr l r. A r Da ’n n güneybat ete inden geçen ikincisi, Van Gölü çevresine ve Tebriz’e ula t r r.
89 Yaz c , 1993: 286. 90 Ayr nt l bilgi için bkz. Akkan, Tuncel, 1990; Yaz c , 1993: 286. 91 Ayr nt l bir de erlendirme için bkz. Marro 2004: 91. 92 Ko ay, 1974: 41. 93 Erinç, 1953: 43; Tarkan, 1979: 19; Erzen, 1979: 8; Pehlivan, 1984: 23. 94 Erinç, 1953: 43, 44; Ko ay, 1974: 41. 95 Pehlivan, 1984: 23. 96 Erinç, 1953: 43; Tarkan, 1979: 19; Gürsoy, 1974: 28, 29; Belli, 1977: 111.
22 Erzurum’dan Mu ’a giden do al tali bir yol varsa da, bu yol Bingöl Da ’n n Aras ve yukar F rat’ n birçok kolunu geçmek gerektirdi inden zahmetlidir. Tarihte birçok komutan’ n cesaret edemedi i bu yoldan Timur ordusu ile geçmeyi ba arm t r97. Erzurum’un güneyinde bulunan Dumlu Da kesiminde, bütün yükseltiler ve nehirler adeta bir araya y l rlar. Karadeniz ve Kafkasya’ya giden yollar da kav ak durumunda olan bu kesimde kollara ayr l r. Burada, Erzurum’dan Bayburt, Gümü hane ve Zigana geçidinden Trabzon’a ula mak mümkündür98. Aras vadileri, Karasu vadilerinin ters yönde uzanan aynen devam niteli indedir. Her iki vadi aras nda, Antik ça da Abos Da olarak bilinen99 Deveboynu ve Çobandede da lar en yüksek noktay olu turmaktad r. Adeta bel kemi i durumundaki bu noktan n do u kesiminde bulunan akarsular Hazar Denizi’ne, bat kesiminde bulunan akarsular da Basra Körfezine dökülürler. aret etti imiz noktan n her iki yan nda bulunan Erzurum ve Pasinler ovalar ürün çe itlili inin azald çok yüksek ovalardand r ancak Karasu’yu takip ederek bat ya ve Aras’ takip ederek do uya do ru gidildikçe ovalar alçalmakta, so uklar n iddeti azalmakta ve buna ba l olarak da ürün çe itlili i artmaktad r100. Aras – Karasu koridoru olarak adland r lan101 bu önemli yap n n Anadolu’daki en bat ucunda Erzincan ovas , en do u ucunda da I d r ovas yer almaktad r. Tercan ovas , do usunda kalan Erzurum Ovas ve bat s nda kalan Erzincan Ovas ile Aras – Karasu koridorunun do u kanad n , yani Karasu kanad n olu turmaktad r. Bu yol kullan larak Tercan’dan do uya hareket edildi inde, A kale geçilerek Erzurum’a ula l r. Buradan itibaren Deveboynu geçidi (2100 m) a ld ktan sonra yol, Pasinler Ovas boyunca düz bir hat eklinde uzan r102ve Horasan’da ran transit yolu ile birle ir. Horasan’dan itibaren bir süre Aras nehrini takip ederek Karakurt mevkiinde kuzeye yönelir. Sar kam (2450 m) ve Kars (1750 m) üzerinden Gümrü’ye (Leninakan) varan yol, Tiflis güzergâh yla Kafkaslardaki Daryol
97 Ko ay, 1974: 41. 98 Ko ay, 1974: 41. 99 Sagona A., Sagona C., 2004: 4. 100 Saraço lu, 1989: 336. 101 Saraço lu, 1989: 336. 102 Lehmann, Haupt, 1926: 731.
23 (Demirkap ) geçidini a arak Vladikafkas’da (Orhonikidze), Orta Asya – uzak Do u ba lant l transit ticaret yollar yla birle ir103. Karasu – Aras koridoru, tarih boyunca istilalar n oldu u gibi, do u – bat yönlü ticari ve kültürel ili kilerin de en önemli yollar ndan biri olmu ve güneyde Gülek Bo az ne ise, Kuzeyde de Deveboynu Geçidi ayn rolü oynam t r. Do u Anadolu Bölgesi’nin sert iklimi, uzun süren k lar , yüksek ve engebeli yer ekillerinin insan ya am n güçle tirici etkilerine ra men bu bölge çevresi ile ili kilere sürekli aç k kalm , bu da bu bölgede filizlenen kültürlerin geli mesine olanak tan m t r104. Tercan’ n ran ile ba lant s da, Karadeniz ve ç Anadolu’dan gelip Erzurum üzerinden ran’a ula an Erzurum – ran transit yol ile sa lanmaktad r. Bu yolun Horasan’da Kafkaslardan gelen yolla kesi ti i mevkide güneye ayr lan kolu, Tahir Gedi i’ni a t ktan sonra Ele kirt-A r güzergâh yla Do u Beyaz t - Gürbulak üzerinden ran’a var r105. Erzurum - ran transit yolu, A r mevkiinde Van – Erci - Patnos üzerinden gelen bir ba ka yol ile birle ir. Hakkâri ve Van çevresini Erzurum’a ba layan en k sa yol olan bu yolu106,Urartu Krallar kuzey ve kuzeybat ya yapm olduklar seferlerde kullanm lad r107. Kafkaslar ve ran’dan gelen bütün yollar, Erzurum-A kale üzerinden Karasu vadisini izleyerek Tercan’a ve oradan da Refahiye - Zara güzergâh ile Sivas’a ula yordu108. Sivas’tan Bat Anadolu’ya aç lan bu ana yol çok eski ça lardan beri Kayseri ve Melitene (Malatya) ile de irtibatl d r109. Bölgemizi Karadeniz’e ba layan yol, Tercan’ n hemen kuzey do usunda, A kale’den kuzeybat ya yönelerek, 2600 m. yüksekli indeki da dan ziyade bir platoyu and ran Kop Geçidi’ni a arak Bayburt’a ula r. Bayburt’tan sonra, Vavuk geçidi (1910 m) – Gümü hane - Torul üzerinden Zigana Geçidi (2030 m) yard m yla
103 Erinç, 1953: 43; Birmingham, 1961: 193; Burney, Lang, 1971: 6; Ko ay, 1974: 68; Erzen, 1979: 8; Pehivan, 1984: 24; Demirkap Geçidinin yeri ve önemi ile ilgili ayr nt l bilgi için bkz. K nal, 1953: 3; Goetze, 19572: 12. 104 Saraço lu, 1989: 336. 105 Erinç, 1953: 43; Burney, Lang, 1962: 6; Ko ay, 1984: 10. 106 Pehlivan, 1984: 25. 107 Tarhan, 1978: 84; Belli, 1977: 115. 108 Erinç, 1953: 43; K nal, 1953: 3; Gürsoy, 1974: 28; Darkot, 1977: 338. 109 Pehlivan, 1984: 26.
24 Maçka-Trabzon güzergâh n takip ederek Karadeniz’e ula r. Bu yol ayn zamanda Do u Anadolu’daki ana güzergâha, kuzey-güney do rultusunda ba lanan en eski ve en i lek yoldur110. Xenophon, Gymnias’tan (Bayburt) sonra olas l kla bu yolu izlemi , ordu bir süre yol kat edip Thekhes ad n verdikleri da dan Karadeniz’i gördüklerini ona müjdelemi lerdi111. Co rafi aç dan genel bir de erlendirmesi yap lan yol ebekesi’nin, olu mas , yani burada jeolojik devirlerden bu yana do al olarak var olan geçitlerin i levi ve i lerli i bak m ndan gerçek anlamda birer yol olarak kullan lmaya ba lamas çok uzun bir zaman dilimi içerisinde gerçekle mi olmal d r. Do u Anadolu’da do u – bat yönlü geni çapl ula m n ba lamas , MÖ II. Biny l’ n ba lar na kadar gitmektedir. Kültepe - Kani ’te daimi bir ticari koloni (Karum) kurmu olan Assur’lu tüccarlar, Yukar Mezopotamya ve Kappadokia aras nda ticaret yap yorlard . Kulland klar iki yoldan birincisinde kervanlar Kültepe – Kani ’ten do uya hareket ederek, antik Khakkhum ehri üzerinden vard klar Kömürhan ya da Samsat’da F rat nehrini geçiyordu. Buradan güneydo u yönünde Urfa’ya ve Suriye Çölü’nden Assur’a ula yorlard 112. kinci yol yine Kani ten do uya gidiyor, ancak Gürün’de bir kol güneye, Mara ve Antep üzerinden Elbistan ovas na uzan yordu. Birecik ya da Zeugma’da F rat’ geçen bu yol, Urfa, Viran ehir ve Mardin üzerinden güney do uya, Assur’a ula yordu113. Arkeolojik ve Epigrafik bir kan t bulunmamakla birlikte, Asur ehir devletlerine ula an bu yollar n, Do u Toroslar’ n kuzeyindeki Ergani – Maden gibi bak r üreten bölgelere ba lant l olmas olas d r114. Hitit Krall ’n n (MÖ 1680 – 1420) ve daha sonra Hitit mparatorlu u’nun (MÖ 1420 – 1180) kullanm oldu u yol ebekesi, MÖ II. Bin y l n sonlar nda F rat’a kadar dayanm t ve F rat’ n Do u kesiminde Kumuhu (Bugün Kemah) gibi yerleri kaps yordu. Bo azköy – Hattu a ar ivlerinden anla ld na göre Hattu a
110 Erinç, 1953: 44; Burney, Lang, 1971: 2; Pehlivan, 1984: 24. 111 Bkz. Ksenophon, IV, VII, 19, 27 112 Astour, 1995: 1406; Marro, 2004: 96. 113 Astour, 1995: 1406; Marro, 2004: 96. Ayr ca Kültepe - Kani ’in kuzeyinden bir yol da: Bo azköy - Hattu a’ya ve Çank r bölgesi bak r madenlerine ula yordu. Sözü edilen güzergâhlar n ana hatlar n ilk olarak Goetze çizmi tir. Bkz. Goetze, 1953: 51. 114 Astour, 1995: 1409.
25 çevresinde geli en Hitit yol sisteminin üç ana güzergâh vard 115. Bunlardan ilki Sallapa yolu ile güneybat yönüne giden ve zmir yak n nda Ege’ye, ikincisi, Hattu a’dan bat ya, Sivas üzerinden Malatya yak nlar nda Yukar F rat’a, üçüncüsü ise ya Kilikia kap lar ndan, ya da Kani ve Mara üzerinden Mezopotamya’ya ve buradan do uya Samsat’a ya da güneydo uya Kargam ve Harran’a (Harana) giderdi. Yine Mara tan ayr lan bir kol da, daha güneyde Halep’e (Halpa) giderdi. Bu üçüncü yol bu kesimden itibaren temel olarak eski Asur yolunu takip ederdi. Bununla birlikte bu güzergâhlar Yukar F rat ve Karasu vadisinin o devirdeki ula m na dair çok fazla fikir vermemektedir. Hurri ve Orta Assur ar ivlerinde yol ebekelerine ili kin herhangi bir bilgiye bugüne de in rastlan lmam t r116. Hurrilerin ana yerle im bölgeleri Van ve Urumiye bölgeleri iken, daha sonra bat ya ve kuzeye, Yukar F rat bölgesine göç etmi lerdir. Bugün için MÖ I. Bin’de Yukar F rat Bölgesindeki yol kullan m n n kesin bir çizelgesinin yap lamamas na kar n117, bu devirde, bölgenin do usunda ve bat s nda kalan ve yukar da bahsetti imiz yollar aras ndaki ba lant n n Aras – Karasu koridoru kullan larak sa land , eldeki arkeolojik kan tlardan anla lmaktad r. Urartu krall na gelindi inde (MÖ 860 – 585), bu devirde Yukar F rat kesimindeki ula m hakk nda ile ilgili önemli bilgiler bulunmaktad r. Solhan ve Bahçecik aras nda yap lm , bugünkü Mu – Elaz yolu boyunca uzanan 100 km. lik bir Urartu anayolu ortaya ç kar lm t r118. Bu yol olas l kla Bat Asya’da ortaya ç kar lan en eski yollardan biridir ve halen Yukar F rat kesimindeki en eski yol olma özelli ini korumaktad r119. Bu yol üzerinde birbirine 28 – 30 km. aral klarla bulunan üç ayr denetleme noktalar na ait yap kal nt lar ndan ve bunlara e lik eden bol miktardaki keramikten, bu yolun Urartu ça na ait oldu u anla lm t r120. Bu geni yol ebekesinin Tercan bölgesinin çevresi ile ba lant s n sa layan k sm , daha çok Hellenistik ve Roma dönemlerinde artan askeri siyasi ve ekonomik önemi ile birlikte geli im göstermi tir. Hellenistik krall klar n (MÖ 312 – 301)
115 Garstang, 1943: 36. 116 Marro, 2004: 99. 117 Marro, 2004: 99. 118 Konu ile ilgili ana kaynaklar için kaynakçada bkz. Sevin, 1988: 1991. 119 Marro, 2004: 100. 120 Bkz. Sevin, 1988.
26 kurulmas ve Roma mparatorlu u’nun geni lemesiyle birlikte Persler döneminde Hindistan ve Orta Asya ile kurulan ticari ba lar h z kazanm t r. Hellenistik dönemde yine hakk nda en çok yaz l belge bulunan yol, Seleukos Nikator (MÖ 305 – 281) taraf ndan kurulan Seleucia Pieria, Antiokheia ve Tigris (Dicle Nehri) üzerindeki Seleucia kentlerini birbirina ba layan do u – bat yönlü yoldur. Bu dönemde öne ç kan di er bir do u – bat yönlü yol ise Oronthes Armenias ’n n kentleri olan Arsamsat, Erwandasat ve Armawir’i birbirine ba layan yoldur121. MS II. yy. da Kuzeydo u Anadolu Bölgesinin ekonomik ve stratejik önemi tamam yla de i erek, bat da Roma ile birlikte Ephesos, Miletos ve Smyrna gibi merkezlere Hindistan ve Çin’den gelen mallar için en önemli bölge haline gelmi tir. Roma mparatorlu unun, s n rlar n F rat’ n do usuna, Trans – Kafkasya’ya geni letmek istemesinin ekonomik nedenlerinden biri de bu olmal d r122. Co rafi Konumu itibariyle Karasu Vadisi ve üzerinde s ralanm ovalar ran, Kafkasya ve Anadolu aras nda bir dü üm noktas durumundad r. Dolay s yla burada geli mi uygarl klar n da bir kav ak noktas d r. A r , Erzincan, Erzurum illeri Co rafi bak mdan adeta Anadolu’nun do udaki giri kap s özelli indedir123. Aras Nehri Karasu’ya yakla k 20 – 25 km. yak n bir yerdedir. Büyük su ayr nt hatt n n bat s ndaki k sa nehirler sert ve h zl ak nt lar ile Karadeniz’e dökülürken, su ayr nt hatt n n do usundaki Aras ve Kür nehirleri verimli ovalar yaratt ktan sonra Hazar Denizi’ne dökülürler. Bu iki nehrin kuzeyinde Hazar’dan Karadeniz’e kadar uzanan ve geçit vermeyen Kafkas da silsilesi bulunmaktad r. Çe itli rklardan ve farkl dillere sahip kavimler bu do al engel yüzünden ço u defa ilerleyememi ve t kan p kalm lard r. Bu nedenle Kafkaslar ve k smen de Do u Anadolu, bünyesinde müthi bir kültür çe itlili i bar nd rmaktad r124.
121 Marro, 2004: 104. 122 Marro, 2004: 103. 123 Ko ay, 1974: 40; Ko ay, 1984: 9. 124 Ko ay, 1974: 41; Ko ay, 1984: 10.
27 III. TERCAN YÜZEY ARA TIRMASI Bölgede uzun y llardan beri kaz ve Arkeolojik yüzey ara t rmalar yapan Doç. Dr. Alpaslan Ceylan ba kanl nda 2005 y l nda sürdürülen yüzey ara t rmalar na ekip üyesi olarak kat ld m. Bu çal malar s ras nda, a a da i aret edildi i gibi, Tercan lçesi’nin Yaylac k, Yollarüstü, Konarl , Çad rkaya, Üçp nar, Mercan, Be kaya gibi kasaba ve köyleri sistematik olarak ara t r lm t r. Tercan ilçe s n rlar içerisinde yürütülen ara t rmalar kapsam nda toplam on alt yerle me yeri bulunmaktad r.
A. Tercan Köro lu Kalesi: (Harita No: 1, Levha III, Resim 5, 6) Köro lu kalesi Erzincan’ n 88 km do usunda yer alan Tercan’ n hemen 500 m güneybat s nda, 1370 m yüksekli indeki da n tepe k sm nda bulunmaktad r. Kalenin kuzey ve do usunda Horasan harc ile yap lan duvar kal nt lar bulunmaktad r. Kalenin do u duvar moloz ta lar ile örülmü olup iç k sm nda pithos kal nt lar na rastlan lmaktad r. Bu kesimde duvar uzunlu u 20 m.dir. Kalenin bat s nda mimari kal nt lar bulunmaktad r. Kale konum itibariyle kuzeyinden geçen Karasu Irma na, Erzurum-Erzincan karayoluna ve ilçe merkezine egemen bir konumdad r. Ula lmas son derece güç olan kaleden toplanan keramikler Ortaça özelli i vermektedir.
B. Be kaya Köro lu Kalesi: (Harita No: 2, Levha IV, Resim 7, 8) Tercan’ n 5 km güneyinde yer alan Be kaya Köyü’nün 200 m. bat s nda olan sarp kayal k dizisinin üzerinde yer almaktad r. Köye ismini veren ve do u-bat yönünde uzanan be kayal k tepenin bat daki üçüncüsü üzerinde kale duvarlar kendisini göstermektedir. Co rafi koordinatlar 37614882 E – 4402123 N olan 1748 m. yüksekli indeki kayal k tepenin üzerine yap lan kale bölgeye hâkim konumda, korunakl ve ayn zamanda ç k çok güç olan bir yap dad r. Kale, tepenin bat kesiminde yer almaktad r. Duvar örgüsü aç s ndan de erlendirildi inde Ortaça ’ n tipik harçl duvarlar oldu u görülmektedir. Yaz-k su varl n koruyan Tuzluçay, kalenin bulundu u tepenin etraf ndan dola p do uya do ru akmaktad r.
28 C. Yaylac k Kalesi (Harita No: 3, Levha V, Resim 9, 10 ve Levha VI, Resim 11, 12). Kale, Yaylac k köyünün 300m üzerinde, co rafi koordinatlar 37626887 E - 4404745 N olan ve deniz seviyesinden 1649 m yükseklikte bulunan 137 m.lik kayal k bir tepenin üzerinde yer almaktad r. Bölgede hâkim bir konumda olan Kale, bugün Erzurum-Erzincan karayolunun geçti i vadiyi kontrol alt nda tutmaktad r. Co rafya olarak s rada lar n hemen Karasuya aç ld yerde bulunmaktad r. Sur örgüsü olarak kiklopik teknikte kabaca yontulmu 60–70 cm. lik ta lardan olu maktad r. Günümüzde 2–3 s ral k dizisiyle ortalama 1–1.5 metrelik k sm ayaktad r. Kalenin giri i daha alçak olan güney k sm ndad r. Kalenin ayakta kalan mevcut k s mlar da, e imin az oldu u bu taraf nda yo unla maktad r. Yine bu k s mda sur temelleri için ana kayan n oyularak sur yataklar olu turuldu u görülmektedir. Kale ayn zamanda hayvanc l k ve tar m için uygun bir k s mda yer almaktad r. Kuzeyinde Kaleciktepe kalesi bulunmaktad r. lk Tunç Ça , Demir Ça ve Ortaça Keramik verisi bulunmaktad r.
D. Yaylac k Kale Alt Yerle mesi: (Harita No: 4, Levha VII, Resim 13, 14) Yaylac k köyünde mevcut akarsuyun hemen kenar nda Yaylac k Kalesi’nin 950 do usunda bir yerle me daha tespit edilmi tir. Yerle meye, konumundan dolay , Yaylac k Kaya Alt ad verilmi tir. Co rafi koordinatlar 37626506 E – 4405034 N olan ve deniz yüzeyinden 1563 m yükseklikte bulunan yerle me yüzeyinde, geç dönem mimari kal nt lar yan s ra, yo un olarak Demirça ve Ortaça keramikleri bulunmaktad r. Günümüzde tarla olarak kullan lmas nedeniyle yerle menin önemli ölçüde tahrip oldu u görülmü tür.
E. Kaleciktepe Kalesi ( Harita No: 5, Levha VIII, Resim 15, 16 ve Levha IX, Resim 17, 18) Tercan’ n 10 km kuzeydo usunda yer alan Yaylac k Köyü’ndeki tavuk çiftli inin hemen üzerinde, köyün kuzeybat s nda, co rafi koordinatlar 37626838 E - 4405923N olan kayal k tepe üzerinde bulunan kalenin (1599 m), özellikle köye bakan güney taraf nda herhangi bir mimari kal nt ya rastlanmazken, tepenin
29 kuzeyinde ve bat s nda erken dönem duvar kal nt lar ile sur temelleri ve ana kayan n t ra lanarak olu turuldu u basamaklar yer almaktad r. Esas olarak Kalenin bat kesimine yerle ildi i buluntular n yo unlu undan anla lmaktad r. Güney ve kuzeyi sarp olan Kalecik Kalesi’nin, kuzeyinden gelen Tuz Çay (daha bat da ad Tuzla Çay ), kalenin do usunu dola arak Karasu’ya kar r. 2 km kadar güneydo usunda Yaylac k Kalesi’nin yer ald Kaleciktepe Kalesi’nin güneyinden de Erzurum- Erzincan modern karayolu geçmektedir. Keramik verisi yönünden oldukça zengin olan kalede Karaz ve Demir Ça kerami i tespit edilmi tir.
F. Kötür Kalesi (Harita No: 7, Levha X, Resim 19, 20). Tercan’ n 8 km kadar güneybat s nda yer alan Mercan Köyü’nün 3 km. bat s nda, 1430 m. yükseklikte kurulan kale, Erzurum-Erzincan karayolunun üzerinde Kötür köprüsünün hemen yan nda yer al r. Dairesel bir yap ya sahip olan kalenin kuzey-güney kesimlerinde yontulmam ta lar ile in a edilmi duvar kal nt lar halen mevcuttur. Duvar kal nt lar nda kum ve kireçten olu an harçlar da bulunmaktad r. Kaleden toplanan keramik buluntular Orta Ça ’a aittir.
G. Üçp nar Kalesi: (Harita No: 8, Levha XI, Resim 21, 22 ve Levha XII, Resim 23, 24) Tercan’ n 14 km güneyinde yer alan Üçp nar Köyü’nün 550 m güneybat s nda, Co rafi koordinatlar 37610481 E – 4392235 N olan ve deniz yüzeyinden 1611 m. yükseklikteki 80 m. lik kayal k tepenin üzerinde yer alan kale genel itibariyle Urartu özelli i göstermektedir. Ova yüzeyinden 80 m yükseklikteki kalenin güney kesimi s rada larla kapl d r, bat s ndan ise F rat Nehri akmaktad r. Kuzey-güney do rultulu olan kalenin, kuzey kesimi oval planl d r. Ayr ca kalede kayaya oyularak yap lm su kanal ve sarn ç olarak kullan ld n dü ündü ümüz bir yap bulunmaktad r. Bölgede örneklerine Erzincan li’nin Çay rl lçesi’nin 8 km kuzeydo usunda yer alan S rata lar kalesinde rastlanmaktad r. Bunun yan s ra i levi tespit edilemeyen kalenin kuzey ve kuzeybat s nda yer alan ana kayaya oyularak olu turulmu girintiler bulunmaktad r. Kalenin hemen alt nda, suya inen bir tünel giri i bulunmaktad r. Ancak sadece giri i ayakta kalabilmi tir.
30
H. Yollarüstü Kalesi: (Harita No: 9, Levha XIII, Resim 25, 26 ve Levha XIV, Resim 27, 28) Tercan’ n 29 km güneybat s ndaki Yollarüstü Köyü’nün ad n ta yan ve co rafi koordinatlar 37601849 E - 4386824 N olan kale, deniz yüzeyinden 1388 m yüksekliktedir. Erzincan-Erzurum karayolu üzerindeki Altunkent’in 3 km. bat s nda, Yollarüstü Köyü’nün hemen güneyinde yer alan kale, i lenmi ta lardan yap lm t r. Ancak, çevredeki evlerin yap m için temel ta lar na kadar sökülerek ta nm t r. Kalenin güney bat s nda bir kaya odas belirlenmi tir. Giri bölümü tahrip edilmi olan kaya odas n n büyük bir bölümü toprakla dolmu tur. Erzurum-Erzincan karayolunu kontrol alt nda tutmas ndan dolay oldukça önemlidir. Keramik verileri daha çok Demir Ça olmakla beraber lk Tunç ve Orta Ça yerle melerine ait keramikler de bulunmu tur.
I. Yollarüstü Kaya Mezar : (Harita No: 10) Yollarüstü Kalesinin hemen alt nda bulunan kayal k alt ndaki kaya mezar büyük ölçüde toprakla dolmu olmas na ra men sürünerek de olsa yap s tespit edilebilmi tir. u anda tek odal olarak gözüken kaya mezar yap olarak Urartu dönemi özelli i göstermektedir.
. Pekeriç (Çad rkaya) Kalesi125: (Harita No: 13, Levha XVI, XIX, Resim 32, 37, 38) Erzincan’ n 104 km kuzeydo usunda, Tercan’ n 22 km kadar kuzeybat s nda yer alan Çad rkaya Beldesi’nin hemen bat s nda Çad rkaya Kalesi bulunmaktad r. Urartu merkezi olarak bilinen Çad rkaya Kalesi önemli bir Urartu yerle mesidir. Kalede, kaya mezarlar , ana kaya oyularak elde edilen temeller, kaya i aretleri ve kaya basamakl tüneller, Urartular zaman ndan günümüze gelen en önemli kal nt lard r. Erzincan Alt ntepe kalesinin yakla k 30 km. do usunda bulunan Pekeriç (bugünkü Çad rkaya), ayn zamanda Eskiça 'dan XVIII. yüzy l n sonlar na de in önemli bir kaynak tuzu üretim merkeziydi.
125 Pekeriç kalesi için bkz. Taylor, 1868: 282; Gall, 1967: 49; Belli, 1989.
31 Kalenin güneydo uya bakan yamac nda i çilik aç s ndan zay f üç kaya mezar bulunmaktad r Mezarlardan ilkinin içerisine 0.80 x 1.00 m. boyutlananda bir kap dan girilmektedir. ki odal diyebilece imiz mezar n ön odas 5.20 x 5.50 x 1.5 boyutlar ndad r. Bu odadan ikinci odaya dar bir kap dan geçilir. kinci oda ise 2.60 x 3.30 x 1.65 boyutlanandad r. Birincisine yaln zca 1.20 m uzakl kta bulunan ikinci kaya mezar 3.15 x 2.40 x 2.70 boyutlar ndaki tek odadan olu maktad r ve zay f bir i çilik gösterir. kinci mezar n 1.50 m do usunda ve daha alçak kodda bulunmaktad r. Yine zay f bir i çilik gösteren kaya mezar oval biçimli düzenlenmi tir. Her üç mezar nda giri kap lar önlerinde, dörtgen biçimli düzenlenmi ve sundurmay and ran bir yap bulunmaktad r. Bu k s m birinci mezarda daha küçükken, di er iki mezarda daha büyükçedir. Mezarlar n d nda kalenin bat s nda, su ihtiyac n kar lamak üzere yap lm bir kaya tüneli ile bu tünelin yakla k 50 m yukar s nda kaya çukurlar ve sarn ç bulunmaktad r.
J. Pekeriç (Çad rkaya) Kaya i aretleri: (Harita No: 15, Levha XVII, Resim 33, 34) Pekeriç (Çad rkaya) Kaya i aretleri, köyün hemen yan ndaki Pekeriç Urartu kalesinin güneydo u yamaçlar na oyulmu tur. Da n k olarak yap lan toplam 11 adet i aret, Atabindi ve Yukar Anzaf kalesinden sonra en çok i aretin yap ld üçüncü merkezi olu turmaktad r. aretlerin büyük bir k sm do al etkilerin sonucunda a n p parçalanm t r. Kalenin güneydo u ete ine yap lan iki i aret daire biçimlidir. Kalenin do u yamac na yap lan öteki i aretler ise “daire”, yayvan “V”, “oluk” ve ne olduklar kesin olarak belli olmayan çe itli geometrik ekillerden olu maktad r126.
K. irinlikale Kalesi: (Harita No: 11, Levha XX, Resim 39, 40 ve Levha XXI, Resim 41 ve Levha XXV, XXVI, Resim 48 – 50) smini, do uda özellikle sevilen halk a k destan “Ferhat ile irin”den alan irinlikale, Prof. Dr. Fahri I k taraf ndan 1987 y l nda bulunmu tur. irinlikale, Tercan’ n yakla k 50 km güneydo usunda yer almaktad r. Buraya ula m,
126 Belli, 1986: 75.
32 Tercan’dan Çat’a giden bir karayolu vas tas yla sa lanabilmektedir. irinlikale’ye ula mak için Tercan’da önce Karasu geçilir, k y s ndan güneye ve Kurukol Köyü’ndeki dört yoldan güneydo udaki Yal nkaya Köyü’ne yönelinir; güzergâh üzerinde Yaylayolu, Gökta ve Be göze köylerinden Tuzluçay’ n k y s na ula l r, caddeden sa yöne do ru bugün Esenevler olan Çifteler Kom, oradan da sa tarafa Konarl yönüne do ru sap l r. Yakla k 3.km’de, vadideki sel nedeniyle do uya sap lan yerde, Tuzluçay’ n paralelindeki hköyderesi k y s nda yüksekteki irinlikale’ye var l r. Üst taraf kayal k do u ve güney yan ve nehir yata ndan bak ld nda 50 m yükseklikteki kale tepesi dik bir uçuruma iner. Arkas derin olmayan fakat yine de dik, rak m 1625 m olan alan, kuzeydeki nehir vadisine e ik inerken bat da düzlü ü daha yumu ak iner. Güneybat da dikkati çeken daha yüksek bir da , uçuruma benzeyen iç kaleye do al bir koruma sa lar; böylelikle irinlikale, Urartu kaleleri için co rafi olarak bir vadinin son noktas ndaki konumu ile çok uygun bir yerdir. Kalenin tam kar s nda, nehrin do u k y s ndaki tepede de, ince, parlat lm tipik Urartu serami i yan nda, farkl bir bölüm alt nda incelenen daha iptidai, kullanmal k e yalar da bulunmu tur. Bununla birlikte kayal k alanda hiçbir duvar kal nt s kalmam t r. Bu türlü yap lar n varl yaln zca, duvar yap m için haz rlanm olan kaya i lerinden al nabilmektedir. ç kalenin kuzey kenar nda, ortaça ’dan kalma tahkim duvarlar ndan büyük bir parça bulunmaktad r. Bu da sur duvarlar n n, Urartu zaman nda da kalenin korumas amac yla platonun bat ve kuzeyinde de olabilece ini gösterir. irinlikale, yap m özellikleri bak m ndan Urartu kaleleri aras nda önemli bir yere sahiptir. Kaya düzlü ünün kuzeyinde depo biçimindeki oyulmu iki ayg t ve iç kalenin do usundaki kuzey ve güney kaya tünelleri Urartu kale mimarisinin karakteristik özelli idir. irinlikale’de pek çok Urartu yerle mesi gibi Ortaça ’da yeniden kullan lm t r. Kale tepesinin güney kenar nda bir Ortaça duvar kal nt s bulunmaktad r. Kale üzerinde ve çevresinde de bu ça a ait keramiklere de rastlamaktad r.
33 L. irinlikale Kaya Mezarlar , Tüneller ve Kaya Çukurlar 127 (Harita No: 12, Levha XXII – XXIV, Resim 42 – 47) irinlikale’nin do udaki iç kale olarak haz rlanm kaya kütlesine Urartu özelli ine sahip iki de kaya mezar bulunmaktad r. Bunlardan MEZAR I’in iki odas bulunmaktad r ve böylelikle bilinen Urartu an t türlerinden “çok odal ” gruba girmektedir. Buradaki A Odas , tavan ve duvarlar i çili i bak m ndan zay ft r, duvarlar iyi düzle tirilmemi tir ve tavan e it mesafede de ildir. Ayn ekilde giri ve odan n boydan boya derinli i de e it ölçülere sahip de ildir. Odan n güney duvar nda yerde, biçimsel benzerlikte alt adet küçük ve yuvarlak girinti bulunmaktad r. Oda B’ye geçi , A odas n n sabit duvar n n güney k sm n n sonunda bulunan bir geçitten sa lan r. Neredeyse kare bir olana sahip odan n tavan ve duvarlar pürüzlüdür. Mezar odas nda toplam on alt adet ni bulunmaktad r. Bunlardan be i do u-güney ve bat duvar nda biriyse kuzey duvar n n do u bitiminde yer al r, bu arada do u duvar ndaki üçüncü ve dördüncü ni ler tahrip edilmi tir. irinlikale’deki MEZAR I de, Urartu kaya mezar n n karakteristik özelli ini ta maktad r. MEZAR II ise güneyde, yani az önce ifade edilen MEZAR I’in solunda ayn kaya kütlesinin a a do ru giden pürüzlü aya ndad r. K smen a a taraf kalm olan ve üstten güney duvara ve tavana de in k r lm do udaki giri görüldü ü üzere MEZAR I gibi basit bir profile sahiptir. Mezar odas na, 3.50 m uzunlu undaki ve 3.15 m geni li inde, basamakl bir giri ten ula l r. Tavan, ortas na kadar ham ve orant s z b rak lm t r. Bat duvar n n orta bölümü, büyük bir ni le bölünmektedir. Bu ni , odan n yan duvar na e it mesafededir (0.50 m). leride, mezar odas n n uç k sm nda arka duvar nda zeminde iki s ra halinde, üst bitimde hafif yuvarlat lm on dört girinti vard r. Yap sal ve büyüklük olarak benzer bir girinti de kaya blo unun d sonunda yer al r. Odan n kuzey-bat kö esinde, kaya blo unun önünde ve küçük girintinin alt nda ba ka bir dört kö eli bir i lenmi tir. Mezar odas n n duvarlar , özellikle tavan ve zemin pek özenli olmayan ama düzgün
127 irinlikale ayr nt l için Bkz. I k, 1987.
34 denebilecek bir yap ya sahiptir. Di er yandan oda, Urartu kaya mezarlar aras nda, tek hacimli yap s aç s ndan özel bir yer tutar. irinlikale’de, kaya mezarlar n n iki yan ndan, kale tepesinin kuzey yamac na do ru, iki adet kaya tüneli de bulunmaktad r. Yakla k 2.20 m geni li inde bir giri e sahip olan güneydeki A tüneli, ba lang çta itinal bir skit i çili i göstermekte ve yay gibi bitimli, dikey, düzle tirilmi duvarlara sahiptir. Hemen sonra, üst bölümü yay biçiminde ve neredeyse nal biçimli bir ekilde do udaki nehir yata na do ru inen tünel, yüksek merdivenli 2.30 m geni li indeki bir alan ile bitmektedir. Büyük olas l kla irinlikale’deki B tüneli, ikinci bir yap m herhalde ba ar s z olan birinci yap n n yerine yap lm t . Bunun için yamac n kuzeybat kesiminde, tünel A’n n önündeki olan seçilmi ti, Tünel dik duvarl bir yay biçimine sahiptir. Yakla k 3.00m eninde geni , kuzeye do ru dik olarak inen kaya tünelinde her biri 0.25 m yüksekli inde 52 basamak bulunmaktad r. Toplam alan hakk nda bilgilerimiz tam de ildir. Buna ra men tünelin nehre kadar devam etmesi pek olas de ildir, çünkü anla ld üzere kuzeye, nehir yata na paralel devam etmektedir. Tünel, Yani içilebilir suya sahip bir kuyunun yani kuyu suyunun biriktirilebilmesi için yap lm ve bu nedenle yeralt ndaki suyun yönüne göre aç lm t r. irinlikale’de kayaya oygu, geni bir erzak kab eklindeki çukurlar n iki örne i bulunmaktad r. Bu çukurlar n a z , alt taraf na kadar molozla doldu u için iç k s mlar ile ilgili bilgiler eksiktir. Buna kar n giri k sm n n ölçüleri 0.70 x 0.80 m dir.
M. Harabe Yerle mesi (Harita No: 16, Levha XV, Resim 29 – 31) Tercan lçesi’nin 7.5 km. kuzeyinde yer alan Karacaören Köyü çevresindeki ara t rmalar m zda, köyün 3.5 km güneybat s nda, co rafi koordinatlar 3762298 E - 4406306 N olan ve deniz yüzeyinden 1798 m yüksekli inde bulunan ve Harabe ad nda bir Ortaça yerle mesi tespit ettik. Tercan Baraj n görebilen, ayn zamanda bölgeye hâkim bir konumda olan yerle mede mimariye yönelik çok say da duvar kal nt s bulunmakla birlikte, günümüzde tarla olarak kullan lmas mimari bir plan n tespitini imkâns z k lmaktad r. Yerle me yüzeyinde ye il renkli ve k rm z ms kahve renkli Ortaça keramikleri gördük.
35
Yukar da s ralad m z yerle melerden de anla laca gibi, ya ama elveri li Tercan Ovas ve düzlükleri, Tunç ça lar ndan itibaren yerle ime sahne olmu tur. Yerle melerin da l m na bakt m zda Tercan n daha çok Demir Ça ’nda ve Orta Ça ’da yerle im gördü ü anla lmaktad r. Bununla birlikte dikkati çeken bir ba ka durum, Tercan’da herhangi bir Hellenistik – Roma yerle mesinin izine rastlanmamas d r128. Bu konudaki de erlendirmelerimizi Sonuç bölümünde daha detayl olarak vermekteyiz.
YERLE ME ADI TÇ Karaz DÇ Hellenistik OÇ – Roma Tercan Köro lu Kalesi Be kaya Köro lu Kalesi Yaylac k Kalesi Yaylac k Kale Alt Yerle mesi Kaleciktepe Kalesi Kötür Kalesi Üçp nar Kalesi Yollarüstü Kalesi Yollarüstü Kaya Mezar Pekeriç Kalesi irinlikale Kalesi Harabe Yerle mesi
Tablo I. Tercan’daki yerle meler ve buluntular n n devirlere göre da l m .
128 Bkz. Tablo I.
36 IV. YAZILI TAR H ÖNCES ÇA LARDA TERCAN VE ÇEVRES
A. Paleolitik Ça ’da Do u Anadolu ve Tercan nsano lunun uygarl k yolundaki ilk ad m , Paleolitik Ça n ilk evrelerinde (MÖ 600 bin’ler) ate i kullanmaya ba lamas yla gerçekle mi tir. Bu devirde insan alet de kullanmaya ba lam t r. Ta tan tek ya da iki tarafl el baltas , uzun, yaprak biçimli kesici aletler bu devirden günümüze ula an aletlerdir. Paleolitik Ça n sonlar na do ru kemikten i neler ve m zrak uçlar da kullan lm t r. 20,Yüzy l n ikinci yar s ndan itibaren yo unluk kazanan Anadolu’nun Paleolitik Ça lar hakk ndaki ara t rmalar, Anadolu’da Paleolitik insan ve kültürlerinin Pleistosen129 zamana kadar gitti ini göstermi tir130. Holosen131 zamandan itibaren iklim ko ullar n n de i mesi ile buzullar erimi , flora ve faunas yla Anadolu topraklar insan ya am için daha elveri li duruma gelmi tir132. Do u Anadolu’da yap lan Paleolitik Ça ’a ili kin ara t rmalarda Kars, Van – Hakkâri ve Ad yaman – Maltya bölgelerinde Paleolitik ça lardan günümüze kadar ula an çe itli ma ara ve kaya üstü yerle meleri gün na ç kar lm t r133. Bunlardan Kars bölgesi, . K l ç Kökten taraf ndan 1942 y l ndan itibaren ara t r lmaya ba lanm t r. Hat rlayaca m z gibi, Karasu - Aras koridorunun do u kanad n olu turan134 Kars bölgesi, Paleolitik Ça (MÖ 60.000 – 10.000) aç s ndan oldukça önemlidir. 1969 y l nda K l ç Kökten taraf ndan, Kars li, Ka zman lçesi’ne ba l Camu lu Köyü’nde bulunan Kurbana a Ma aras , bu yerle melerden biridir. D yüzeyinde ve tavan nda stilize hayvan ve av betimleri bulunan ma arada Orta (MÖ 50.000 – 45.000) ve Üst Paleolitik (MÖ 45.000 – 10.000) Ça lara ait ta aletler ve ocak yeri ortaya ç kar lm t r135. Yine, Kars li, Ka zman lçesi, Camu lu Köyü’nün bat s nda bulunan bir kaya kütlesine iki pano halinde kaz nm kaya
129 Günümüzden 1,81 Milyon y l öncesi ile 11 bin y l öncesi aras ndaki jeolojik devri ifade eder. 130 Kökten, 1947: 224; Alk m, 1968: 41. 131 Pleistosen’de ya anan son buzul ça n n kapanmas yla ba layan zaman bölümüdür, 11 bin y l önce ba lam ve halen devam eden zaman dilimini ifade eder. 132 Esin, 1875: I, 12. 133 Pehlivan, 1984: 30; Ceylan, 2001: 26. 134 Bkz. Bu çal mada Bölüm II - B, Sayfa 18, 19, 21. 135 Kökten, 1970: 2; Kökten, 1975: 102; Ayr ca bkz. Pehlivan, 1984: 30; Ceylan, 2001: 27.
37 resimlerinde yüzlerce stilize insan ve hayvan betimlenmi tir136. Kökten bu kaya resimlerini çevrede buldu u obsidyen ve çakmakta ndan aletler ve kemik süs e yalar ile birlikte Orta ve Üst Paleolitk Ça a tarihlemi tir137. Ayr ca ayn ilçede Tombultepe denilen mevkide bulunan bazalttan iki uçlu baltalar ve yonga ta lar Kökten taraf ndan Alt Paleolitik Ça ’a (MÖ 60.000 – 50.000) tarihlendirilmi tir138. Kars l merkezinde, Borluk Deresi mevkiinde Orta Paleolitik Ça ’a tarihlendirilen ta aletler139ile Ani Harabeleri olarak ün yapm antik yerle menin yak nlar nda Alt Paleolitik Ça ’a tarihlendirilen iki uçlu el baltas 140ele geçmi tir141. Kars’ n kuzeyinde, Susuz lçesi s n rlar nda kalan Azac k Köyü’nde142 ve ayn ilçedeki Cilavuz Deresi mevkiinde yine Paleolitik Ça içerisine ve Alt Paleolitik Ça ’a tarihlendirilen yontma ta tan yap lm aletler bulunmu tur143. Van’ n 43 km. güneydo u’sunda bulunan Yedisalk m (eski Put) köyü ve 8 km kuzeydo usundaki B h ri mevkiinde bulunan Paleolitik Ça ’a ait k rm z a boyas ile yap lm tanr , insan ve güne kursu motiflerinden olu an ma ara resimleri, Anadolu’daki ünik buluntular aras ndad r144. 1956 y l ndan itibaren Hakkâri – Sat Da lar ’n n Gevaruk Vadisi’nde ve Tir in Yaylas nda M. Uyan k taraf ndan yürütülen çal malar s ras nda kaz ma tekni iyle yap lm binlerce kaya resmi tespit edilmi ve MÖ 10.000 – 6.000 y l öncesine tarihlendirilmi tir145. Ad yaman - Malatya yolu üzerinde bulunan Palanl Ma aras ’nda oyma tekni iyle yap lm figürler, yine MÖ 10.000 – 6.000 y l öncesine tarihlendirilmi tir146. Erzurum li’nde ise, ilk olarak 1942 y l nda Kemal Alot taraf ndan, Erzurum – Hasankale aras nda, Erzurum’dan 20 – 30 km uzakl kta, levalluvazien teknikte
136 Kökten, 1975: 95. Ayr ca bkz. Karpuz, 1977; Soylu, 1978: 38; Pehlivan, 1984: 30; Ceylan, 2001: 28. 137 K. Kökten, kaya resimlerini MÖ 15.000 – 7.000 aras na yerle tirmi tir. Buna kar n Karpuz bunlar n 14.000 y l öncesine ait oldu unu söyler. A. Erzen ise 12.000 – 7.000 y llar aras n önerir. Bkz. Erzen, 1979: 11; Harmankaya, Tan nd , 1996’da ise Yaz l kaya için önerilen bu tarihlerin imdilik hatal oldu u görü ü vurgulanmaktad r. Ayr ca Bkz. Ceylan, 2001: 28, dpn. 11. 138 Kökten, 1975: 102. 139 Kökten, 1943: 608; Kökten, 1943: 119; Kökten, 1948b: 197; Kökten, 1975: 100. 140 Kökten, 1943b: 119; Kökten, 1945: 472; Kökten, 1964: 22; Kökten, 1975: 100. 141 Ceylan, 2001: 29. 142 Kökten, 1953: 196: Yal ç nkaya,1981: 214; Yal ç nkaya, 1985: 428. 143 Ceylan, 2001: 29. 144 Bkz. Belli, 1975; ayr ca bkz. Pehlivan, 1984: 31. 145 Uyan k, 1968: 97; Uyan k, 1972: 32; Pehlivan, 184: 31. 146 Uyan k, 1968: 32; Kansu, 1971: 217; Erzen, 1979: 11; Pehlivan, 184: 31.
38 yap lm bir yonga bulunmu tur147. Bundan birkaç y l sonra ba lat lan Paleolitik Ça ’la ilgili ara t rmalar a rl kl olarak K l ç Kökten taraf ndan yürütülmü tür148. Bu çal malar çerçevesinde Erzurum’un 20 km. kuzeydo u’sunda bulunan Dumlu Köyü’ndeki volkanik ta yataklar nda ele geçen iki adet Alt Paleolitik tipinde scheleen, buralar n aç k i yeri olarak kullan ld n kan tlam t r149. Do u Anadolu’daki Paleolitik Ça lar’ belirli bir yere kadar belirgin hale getiren bu çal malara, bugün de devam edildi i takdirde, Paleolitik Ça ’daki insan ya am na dair daha pek çok yeni kan tlar n bulunabilece i görülmektedir. Yukar da verilen bilgilerin gösterdi i gibi, do al geçitler ve ya ama elveri li bölgeler detayl ara t r l rsa, do usunda ve kuzeyindeki do al geçitlerle ba land bölgelerin Paleolitik Ça lar’da yerle im gördü ü kan tlanan Tercan’ n da, bu ça da yerle im görüp görmedi i sorusu yan tlanabilir.
B Neolitik, Kalkolitik ve Tunç Ça lar ’nda Do u Anadolu ve Tercan Do u Anadolu’daki yerle ik ya am n Neolitik Ça n ilerle mi a amalar nda ba lad kabul edilmektedir150. Tar m yapan ilk topluluklar Orta Aras, Kura ve F rat havzalar gibi verimli vadilerin çevresine yerle mi leridir. Ancak imdiye kadar bulunan kan tlardan bu verimli vadilerdeki yerle imin Neolitik Ça da, Kalkolitik ça daki kadar yo un olmad anla lmaktad r. Kaz lardan Kars, Van, Elaz , Erzincan, Erzurum, Malatya gibi bölgelerin MÖ V. Bin’den önceki devirleri hakk nda tatmin edici bir bilgi ç kmamaktad r. Bununla birlikte, MÖ V. Bin’den itibaren Aras Vadisi’nde Van Gölü’nün do u ve bat k y lar nda, Alt nova’da ve Malatya’da nüfus yo unlu u dikkate de er oranda art göstermi tir. Malatya’da De irmentepe, Alt nova’da Tülintepe, Van’da Tilkitepe gibi Kalkolitik Ça merkezlerinde yap lan kaz lardan, yerel üretim koyu açk l kerami in yan nda, yine yerel olarak üretilmi boyal Halaf ve Ubaid keramikleri ele geçirilmi tir. Halaf kerami i ayn zamanda . K. Kökten taraf ndan Aras Vadisi’nde Yayc ve Gökçeli
147 enyürek, 1944: 350, 351; Kökten, 1953: 193; Goetze, 1957: 15. 148 . K l ç Kökten’in Sivas – Kars aras nda yapt , Do u ve Kuzeydo u Anadolu’yu kapsayan çal malar için bkz. Kökten, 1943; Kökten, 1944; Kökten, 1945; Kökten, 1947; Kökten, 1948; Kökten, 1975. 149 Ko ay, 1974: 42; Pehlivan, 1984: 32. 150 Yakar, 1985: 256.
39 kesiminde de bulunmu tur151. MÖ IV. Bin’de Malatya Ovas ’ndaki baz büyük yerle meler ve Alt nova gibi merkezler son Kalkolitik Ça ’daki kültürel geli meyi gözler önüne serecek buluntulara sahiptir. Bu ça a ait tabakalanman n çok iyi oldu u merkezlerden elde edilen oldukça çe itli keramik, bize MÖ VI. Bin’de Do u Anadolu’da ya ayan insanlar n, kökenleri Orta Anadolu’ya, Transkafkasya’ya ve Kuzey Suriye’ye dayanan ve k rsal hayat süren çiftçiler olabilece ini göstermektedir. Bu insanlar n yerle me yerleri su kaynaklar na yak n oldu u gibi, bölgenin sert iklim ko ullar kar s nda onlara do al s nak olabilecek yerlerde idi. Uruk IV olarak adland ran dönemde Mezopotamyal tüccarlar n gelmesi, Elaz – Malatya bölgesinin demografik ve sosyoekonomik yap s n bir nebze de olsa etkilemi olmal d r152. Bu dönemde Mezopotamya’dan Anadolu’ya gelen topluluklar, yerle melerini Yukar F rat vadisine do u, Urfa ve Elaz aras ndaki metal aç s ndan zengin hat üzerinde geni letmi lerdir153. Erzurum, Kars ve Van bölgelerine gelince, güneyden kuzeye hareket eden yerle imcilerin, bu bölgelere kadar sokulmad klar anla lmaktad r154. Do u Anadolu’nun kuzey kesimlerinin MÖ IV. Bin’i henüz iyi bilinmemektedir155. Ancak bu dönemde Kars ve Erzurum gibi verimli platolarda bulunan yerle imlerde Yukar Mezopotamya ve Güneydo u Anadolu etkisinden önce, Transkafkasya kültürel etkisi aramak daha akla yatk n bir seçenek olarak kar m za ç kmaktad r156. IV. Bin’de ayr ca Van Gölü havzas nda ve Mu Ovas ’ndaki yerle meler için hemen do udan, Bat ran’dan gelen kültürel bir etki söz konusudur157. III. Bin’in ba lar nda ise kültürel etki daha kuzeyden, Aras Vadisi’nden gelmi tir. IV. Bin’in sonlar na do ru Bat Toroslar’ n kuzey kesimlerinde bulunan alanlara, kuzeydo udan tar mla u ra an topluluklar küçük guruplar halinde gelmeye ba lad lar. Bu, Erken Transkafkasya Kültürü’nün bat yönlü geni leme sürecinin TÇ I. döneminin ikinci yar s nda yo unlu unu iyice artt rd görülmektedir. Elaz ve
151 Kökten, ?? 152 Yakar, 1985: 258. 153 Yakar, 1985: 258. 154 Yakar, 1985: 258. 155 Burney, 1871: 31; Yakar, 1985: 258. 156 Yakar, 1985: 258. 157 Yakar, 1985: 258.
40 Malatya bölgelerindeki kaz s yap lan höyüklerin158stratigrafileri, bu göçün geni kapsaml ve bir defada toptan olmad n , ancak III. Bin boyunca süren ve birbirini izleyen küçük nüfus hareketleri eklinde geçekle ti ini göstermektedir. Ne var ki, do udan gelen bu kabile düzeyindeki topluluklar n tümü ayn etnik ve kültürel temele sahip de illerdi. Bir tak m in a özellikleri, metali i leme ve kullanma biçimleri ve gömü gelenekleri bu nüfus hareketinin Kuzeyde Kafkaslar ve beklide daha ötesinden, Do uda Hazar Gölü ve Urumiye Gölü K y lar na de in çok geni bir co rafi alandan gelmi oldu u görülmektedir. Do u Anadolu’nun verimli ovalar ve vadileri göçlerle buralara yerle en insanlar için yaln zca yeni birer yurt olmam , ayn zamanda daha sonra yapacaklar bat ve güneybat yönlü hareketler için bir istasyon özelli i ta m t r159. Kuzeydo u Anadolu’daki Geç Kalkolitik Kültürler, ç Anadolu, Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan Geç Kalkolitik kültürleriyle benzerlik göstermektedir. Karaz (I. Dönem) Pulur ve Güzelova’daki bir gurup keramik, Karaz kültürünün MÖ IV. Bin y l n ikinci yar s na kadar gitti ini göstermektedir. Örne in Karaz ve Pulur’da bulunan ta nabilir ocaklar160, güneybat Gürcistan’da Amiranis Gori’de MÖ 3470 ± 92 y l na tarihlenen birinci tabakada ele geçmi tir. Bir de Gürcistan’ n güneyindeki Beshtasheni’de alt ve orta tabakalarda Karaz I tipi çanak çömlek ele geçmi tir161. TÇ I ve TÇ II süresince bölgesel mimaride yeni geleneklerin ortaya ç kmas , yerel çanak çömlekte net olarak görülebilen de i ime e lik etmektedir. Erken Transkafkasya kap tipleri Suriye, ç ve Do u Anadolu kap tiplerini yava yava say ca geçmeye ba lam t r. Bununla birlikte Do u Anadolu’da yerel çömlekçiler Kuzey Suriye ve ç Anadolu etkisindeki tipleri üretmeye devam etmi lerdir çünkü demografik yap daki tüm karga aya ra men büyük olas l kla nüfus tamamen de i memi ve eski nüfus yap s n n oran olarak önemli bölümü ya amaya devam etmi tir. Ayn zamanda k sa süren Mezopotamya kolonileri döneminde ilk örnekleri olu an yerle im özellikleri ve konutlardaki mimari özellikler hemen
158 Elaz ’da Tepecik: Korucutepe: Nor untepe; Malatya’da Arslantepe ve emsiyetepe. 159 Yakar, 1985: 258. 160 Ko ay, Vary, 1967: 20. 161 Donjon, 1975: 76, 79; Huot, 1982: 1025; Yakar, 1985: 259.
41 de i memi tir; en az ndan Malatya Ovas ’ndaki yerle melerde ve Alt nova’da TÇ Ib döneminden önce etkisini yitirmedi i görülmektedir. Karaz tipi olarak da an lan Erken Transkafkasya tipi çanak çömle i genel olarak kendine has bir tipolojiye sahip olmakla birlikte, hamur ve bezeme a s ndan bölgesel, hatta yerel bir tak m farkl l klar gösterebilmektedir162. Ancak Karaz tipi çanak çömle inin TÇ içerisindeki geli imini kendi içinde s n fland rmak çok zordur. Yaln z koyu ve tek renkli bu çanak çömle in gövde ve a z kenar biçimindeki de i imden üretildi i dönemin ba lang c na m , sonuna m ait oldu u anla lmaktad r163. Erzincan, Erzurum, Mu ve Van çevrelerinin Tunç Ça merkezleri henüz tam olarak ayd nlat lamam t r. Bu bölgelerdeki Pulur, Güzelova ve Tilkitepe gibi yerle melerin büyük bir k sm n n TÇ II’nin sonlar nda ya da TÇ III içerisinde terk edildi i görülmektedir. Do u Anadolu’nun di er bölgelerinde, ayr ca Gürcistan ve Ermenistan’da MÖ II. Bin y l n ba lar nda da devam eden yo un bir yerle me hareketi görülürken, buralarda yerle melerin terk edilmesi, eldeki arkeolojik verilerin yetersizli inden ötürü bu gün için aç klanmas güç bir durumdur164. Yap lan kurtarma kaz lar sayesinde Malatya – Elaz bölgesi, Do u Anadolu’da en çok kaz yap lan bölge haline gelmi tir ve dolay s ile bu bölgedeki çal malar belirli bir düzeye gelmi tir. Bununla birlikte, yap lan kaz ve ara t rmalar n azl nedeni ile Erzurum ve Erzincan lerinin tarih öncesi devirleri ile ilgili yeterli say labilecek ayr nt l bir bilgiye sahip de iliz. Erzurum’da kaz s yap lan ve Tercan’ n tarihini yak ndan ilgilendiren Karaz, Güzelova, Pulur gibi höyükleri, Keban, Malatya ve Urfa gibi bölgelerde bulunanlarla kar la t rd m zda165, buralardaki gibi MÖ IV. Biny l’dan öteye gitmedi i görülmektedir. Bununla birlikte, Do u Anadolu’nun kuzeyinde imdiye kadar, yukar da sayd m z bölgelerdeki kadar büyük ya da orta ölçekli kent yerle melerinin izlerini yans tan höyük ya da yerle meler bulunmamaktad r. Ayn ekilde Erzurum ve Erzincan bölgelerini, Kura ve Aras nehirleri aras nda bulunan Kars çevresiyle
162 Yakar, 1985: 259. 163 Kelly, Buccelati, 1978: 70. 164 Yakar, 1985: 259. 165 Kökten, 1974: 3.
42 kar la t rd m zda, yine Geç Prehistorik dönemlerde Kars çevresinin daha yo un bir yerle ime sahne oldu u görülmektedir. Yukar da sözedilen dönemlerle ilgili olarak Tercan’a en yak n kaz lan ilk merkez Karaz Höyüktür. Tercan’a ku uçu u 65 km. mesafede bulunan Karaz Höyük, Erzurum’da ehrin 16 km. kadar bat s nda yer almaktad r166. Höyük 16 m yüksekli e ve 200 m. çapa sahiptir. 22 – 29 Temmuz 1942’deki sondaj çal malar ndan sonra 17 Temmuz - 8 Ekim 1944 tarihleri aras nda gerçekle tirilen kaz , aç l s ras na göre A,B,C olarak i aretlenen üç ayr kesimde yürütülmü tür. En verimli buluntulara sahip olan B Açmas nda 17 m. derinli e kadar inildi i halde ana topra a rastlanmam ve zemin suyu yüzünden kaz ya son verilmi tir. Yakla k 15 m. geni li inde ve 50 m. uzunlu undaki step trench açma, Kalkolitik katmanlar ndan itibaren Bizans dönemini ve daha geç devirleri sergilemi tir. Açmada ortaya ç kan stratigrafi, basamak biçimindeki mimari kal nt lara dayanmaktad r. Bu basamaklar, ta tan yap lm temeller üzerinde kerpiçten duvarlar n bulundu unu ortaya koymu tur. Bu duvarlar olas l kla dikdörtgen biçimli yap lara aitti. H. Z. Ko ay Karaz’da MÖ IV. Bin’in sonlar ile MÖ III. Bin süresince devam eden iki ana iskân gözlemlemi tir. Geç Kalkolitik Ça ’ temsil eden ilk yerle me (Karaz I) bir köy yerle mesidir ve bir yang nla tahrip oldu u anla lmaktad r. Bu büyük yang ndan sonra yerle me geçici olarak terk edilmi tir. Zaman içerisinde bu yerle menin katmanla mas ndan üzerinin ve ince bir toprak tabakas ile örtülmesinden sonra, TÇ II döneminde tekrar yerle ilmi tir (Karaz II). Burada TÇ III döneminde yerle menin devam edip etmedi i tart ma konusudur167. Kama, b çak, balta ve i ne gibi metal buluntular Karaz II’de daha yo un biçimde ortaya ç km t r. El yap m , tekrenkli (monochrome) ve astarl , yivli veya kabartma bezekli keramik çok tipiktir. Bu kerami in, Kura – Aras vadisi ve Kuzeydo u Anadolu’da görülen çömlekçilik gelene inin yerel bir türevi oldu u dü ünülmektedir168. “Karaz tipi keramik” terimi yayg n olarak, Do u Anadolu çarks z tekrenkli TÇ kerami ini tan mlamak için kullan lmaktad r. Bu konu ile ilgili
166Kaz ile ilgili ayr nt l bilgi için bkz. Ko ay, 1943; Ko ay, Turfan, 1959; Ko ay, 1974. 167 Yakar, 1985: 301. 168 Yakar, 1985: 302.
43 yap lan birtak m çal malar Karaz kerami inin, Geç Kalkolitik ya da daha erken dönemdeki topluluklar n, bat da Erzurum’dan, do uda Gürcistan ve Ermenistan’a kadar olan alanda geli tirdikleri bir keramik çe idi oldu unu vurgulamaktad r169. Her ne ekilde olursa olsun, gün na ç kar lan bu malzeme, sonraki y llarda yürütülen ara t rmalar için yegâne kar la t rma malzemesi olmu tur170. Tercan’a yakla k olarak 65 km mesafede bulunan Pulur Höyük, Erzurum’un 15 km. güneybat s nda yer almaktad r. Höyük 17 m. yüksekli inde olmas na kar n yaln zca 4 akre geni li indedir. 1960 y l nda H. Z. Ko ay ve H. Vary taraf ndan kaz s na ba lanan höyü ün stratigrafisinde, MÖ IV. Bin’in sonlar na ve MÖ III. Bin’in ba lar na tarihlenen tabaka (I – IV) belirlenmi tir. IV. Tabakada, hiç i lenmemi toprak üzerine Orta Anadolu’dan gelen çiftçiler bir köy yerle mesi kurmu lard r. Kaz da Alacahöyük IV’te ve Büyük Güllücek’tekilerle oldukça benzerlik gösteren çanak çömlek ve sileks buluntular gün na ç kar lm t r. Küçük duvar kal nt lar ve ocaklardan olu an mimari kal nt lar derme çatma bir görünüm sergilemektedir. II. Tabakada ise kerpiçten yap lm ilk kapsaml yap larla kar la lm t r. Bu yap kal nt lar na Erken Transkafkasya Tipi çanak çömlek e lik etmektedir. Üzerinde, kabartma biçiminde yap lm k vr ml motif bulunan tekrenkli bu çanak çömlek ilk tabaka hariç (IV.) tüm tabakalardan ç km t r171. Yine ayn kaz ekibi taraf ndan 1961 y l nda, Karaz ve Pulur kaz lar n n devam niteli indeki Güzelova Kaz s gerçekle tirilmi tir172. Tercan’a yakla k olarak 80 km mesafede bulunan Güzelova Höyü ü, Erzurum’un 15 km. kuzeydo usunda yer almaktad r. Oldukça yayvan bir yap ya sahip olan höyük 12,5 m. yüksekli indedir. Höyü ün en tepesinden itibaren ba lat lan kaz lar maksimum derinlik olan 14 m.ye kadar sürdürülmü tür. Burada da yine pek çok yap kal nt s ile birlikte MÖ IV. Bin’in sonlar na ve MÖ III. Bin’in ba lar na tarihlenen çanak çömlek ortaya ç kar lm t r. Bu çanak çömlek, Karaz’la kar la t r ld nda, Pulur’da ortaya ç kar lanlarla daha yak n benzerlik göstermektedir. Bununla birlikte, Karaz’dan tan d m z kabarma tekni indeki dörtgen spiral motifler Güzelova’da da ortaya ç km t r. Küçük ocak kollar (andiron) sanat eseri niteli indeki buluntulard r.
169Bkz. Huot, 1982. 170 Pehlivan 1984, 44. 171 Ayr nt l bilgi için Bkz. Ko ay, Vary: 1960; ayr ca bkz. Pehlivan 1984, 44; Yakar, 1985: 302. 172 Ayr nt l bilgi için Bkz. Ko ay, Vary: 1967; ayr ca bkz. Pehlivan 1984, 44, 45; Yakar, 1985: 302.
44
De indi imiz tüm bu höyükler Karasu vadisi boyunca sa l sollu s ralanm lard r.
45 IV. TAR H ÇA LARINDA TERCAN VE ÇEVRES Tercan ve yak n çevresinin, yaz l belgelerin bulunmad dönemlerdeki tarihi hakk nda edindi imiz bilgiler, a rl kl olarak kültürel veriler de erlendirilerek sa lanan ekonomik ve etnik yap ya ili kin bilgilerlerdir. Ancak bölgenin siyasi tarihinden söz etmek için yaz l kaynaklar n incelenerek do ru biçimde de erlendirilmesi gerekmektedir. Bununla birlikte, siyasi tarihe ili kin bilgiler, bölgede devaml l k gösteren kültürel verilerle birlikte de erlendirilerek geni letilebilir, s nanabilir ve daha kapsaml sonuçlar elde edilebilir. Kuzeydo u Anadolu’da imdiye kadar bulunan ilk yaz l kay tlar, bölgenin Hitit mparatorlu u’na do udan s n r oldu u MÖ IV. Yy.a aittir. Assur dönemi boyunca bölge ile ilgili yaz l kay tlarda bir art gözlenmektedir. Tukulti – Ninurta ile ba layarak, de i ik krallar n F rat ve Aras vadilerine yapt klar ak nlar n bir kan t olan sefer tutanaklar ve ele geçirilen bölgelerin listeleri günümüze de in ula m t r. Urartu döneminde de ayn biçimde, Horasan’ n do usundaki topraklara kar büyük bir ilgi vard r ve özellikle Menua ve I. Argi ti’nin bu yöndeki giri imlerini yine b rakt klar yaz tlardan ö renmekteyiz173. Di er taraftan, daha sonraki antik yazarlar ve tarihçiler bölge ile ilgili edinebildi imiz bilgilerin büyük bölümünü sa lamaktad r ancak yine de tarihi co rafya, siyasi s n rlar ve antik yerlerin lokalizasyonu ile ilgili pek çok sorunlar çözüm beklemektedir174.
A. MÖ II. Bin Y lda Tercan ve çevresi Tercan ve yak n çevresinin MÖ II. Bin’deki tarihini ayd nlatma konusunda bize yard mc olan verilere ilk etapta, 1907 y l nda Hititler’in ba kenti Hattu a’da ortaya ç kar lan çivi yaz l tabletlerde rastlamaktay z. Bu tabletlerden anla ld na göre Hititler’in çekirdek ülkeleri K z l rmak (Mara anta / Mara antiya) yay içerisindeki alanda bulunmaktayd . Hititler Anadolu’da, bu yay n kuzeyinde kalan URU topraklar “Yukar Ülke (KUR UGU-T )”, güneyinde kalan topraklar “A a Ülke
173 Hasankale ve Sar kam aras nda bulunan söz konusu yaz tlar hakk nda bkz. Lehmann – Haupt, Armenien II: 732 – 733, 738, 778; CICh, no. 27, 59, 60 – 61; König, HChI, no. 32, 24, 43, 44, 89; Melikisvili, 1960: no. 36, 37, 68, 69, 130; Tseretheli, 1939: no. 10 – 11, 18, Ayr ca bkz. Adontz, 1946: 157; bkz. Pehlivan, 1984: 53 dpn. 2. 174 Sagona, C., 2004: 27.
46 URU 175 (KUR SAP. L -T )” olarak adland rm lard ve bu bölgeler, içerisinde Hititlere kom u pek çok siyasi ve etnik birim bar nd rmaktayd . Çe itli Hitit metinlerinde geçen bu terimler, III. Tuthalya’n n (MÖ 1385 – 1345) ölümünden sonra, Anadolu’da meydana gelen ayaklanma ve Hitit topraklar ndan bir k sm n n i galinden bahseden, III. Hattu ili’ye ait bir tablette u ekilde kullan lm t r: “Hatti ülkeleri dü manlar taraf ndan tüm y k ld ; bir yandan Ka kal dü man, öbür yandan a a ülkeden dü man Arzava geldi ve bu da Hatti ülkelerini tahrip ederek Tuwanuva’y (Tyana = Bor) ve Uda’y s n r yapt . Sonra Azzi’den dü man geldi, o da yukar ülkeleri yakt ve amuha’y s n r yapt . I uva’dan (Do u Anadolu) dü man geldi ve Tegarama’y y kt ve Kizzuvatnay s n r yapt ... Ve Hattu a kenti de tahrip edildi” 176.
Hitit mparatorlu unun kuzeydo u kom usu durumundaki Haya a ülkesi ve halk , Tercan ve çevresinin oldu u kadar, Do u Anadolu tarihinde de oldukça önemli bir yer tutmaktad r. Bunun nedeni, Do u Anadolu ile ilgili en eski yaz l belgelerin, Hitit kay tlar ndaki Haya a’dan bahseden belgeler olmas ve bu belgelerle birlikte bölgenin yaz l tarihinin ba lamas d r. Tercan ve çevresinin II. Biny ldaki siyasi tarihini incelerken, Hititler ile Azzi – Haya a’l lar aras nda s n r denilebilecek konumda bulundu u anla lan bölgede, bu iki güç aras ndaki ili kiler en önemli malzemeyi olu turmaktad r. Çekirdek topraklar , ba ta Çoruh – Kelkit vadisi olmak üzere, Giresun – Rize ve Erzurum – Erzincan hatt aras nda kalan Karadeniz’e paralel konumdaki topraklara lokalize edilen177 Haya a - Azzi ülkesi veya halk hakk nda bilgilerin yer ald , Bo azköy Ar ivi’ndeki tabletler B.Hrozny, A.Goetze, E. Forrer, E.Cavaignac ve J.Friedrich gibi bilim adamlar taraf ndan transkripsiyon ve çevirileri yap larak ara t r c lar n hizmetine sunulmu tur. Geç Hitit dönemine tarihlendirilen bu tabletlerin içerdi i metinlere göre, Erzurum – Erzincan bölgesinde, Hititler’e daima sald ran ve onlar n kuzeydo u’ya ilerlemelerine engel olan Azzi ve
175 Goetze, 1940: 21; Garstang, 1943: 37; K nal, 1953: 7; Güterbock, 1956: 49, 63; Garstang - Gurney, 1959: 29, 63; Gurney, 1973: 681, 682; Pehlivan, 1984: 53. 176KBo VI 28. 6–12; Cavaignac, 1930: 17; Goetze, 19753: 117; Akurgal, 2003: 79. 177 Azzi – Haya a’n n lokalizasyonu ile ilgili ayr nt l bilgi için bkz. Pehlivan, 1991a: 22 – 39.
47 Haya a adl bir kavim bulunmaktayd . Ermeni tarihçileri ve Charles Burney, Ermenilerin, kendilerini Hay olarak adland rmalar ndan yola ç karak, Haya al lar’dan olduklar n savunmaktad r. Ne var ki bu iki ad aras ndaki benzerlik rastlant sonucu olabilece i gibi, Ermeniler’in bu kavmin idaresinde Hay siyasi ismini alm olmalar da olas d r178. MÖ XV. Yüzy l n sonlar nda Kuzeydo u Anadolu’nun tarihinde önemli siyasi geli meler meydana gelmi ve yeni siyasi olu umlar ortaya ç km t r. III. Tuthalya saltanat n n son y llar nda, Karanni/ adl bir lider etraf nda toplanan Haya al lar, Hititler’in önemli kült merkezlerinden amuha’n n kap lar na dayanm lard . Bu tarihten itibaren yakla k yüz elli y l boyunca, sava arabalar ve piyade birliklerinden olu an Haya a Ordusu, Hitit krallar n n çekindi i, çe itli önlemler almak zorunda kald bir güç olmu tur179. Hitit - Haya a ili kilerine bak ld nda ço u zaman sava larla kar la lmaktad r. Sava larla geçen bu süreç, yap lan anla malara ba l olarak yerlerini zaman zaman kar l kl bar ve dayan maya da b rakm t r180.
1- Haya a’l Kranni Döneminde Hitit – Haya a ili kileri Haya a-Hitit li kileri konusundaki en eski kay tlar, II. Mur ili’ye aittir181. Bu metinlerde daha çok büyükbabas II. Tuthalya ve babas uppiluliuma’n n kom ular na kar elde ettikleri ba ar lardan söz edilmektedir182. 1930’da, E.Cavaignac bunlardan birini Frans zca çevirisiyle yay nlam t r183. II. Tuthalya’n n son krall k y llar nda A a Ülke’de meydana gelen kar kl klardan ba layarak. Karanni’nin amuha’ya kadar lerledi ini anlatan belgenin ba lang ç k sm (2
BoTU 341-2) ve Kummaha Sava ’n n yer ald son bölüm (2 BoTU 3428) okunamayacak kadar bozuk ve eksiktir184. I. uppiluliuma ve II. Mur ili
178 Ko ay, H. Z.,1974, 50. 179 Pehlivan, 1991a: 14. 180 Pehlivan, 1991a: 14. 181Mur ili II. Hitit krallar içerisinde en çok kay t b rakan d r, özel ve Resmi Y ll klar olarak tan mlanan; Les Armeles Complétes (Tam Annaller), Les Annales Décannales (On Y ll k Annaller) A. Goetze taraf ndan yay nlanm t r, bkz. Goetze, 1967: 2; ayr ca bkz. Guterbock, 1956: 41, 45; Sagona C. – Sagona A., 2004: 27. 182 Pehlivan 1991a: 15. 183 E.Cavaignac, 1930: 229. 184 Kummaha Sava Öncesi ve sonras olaylar hakk nda bkz. Cavaignac, 1930: 231 – 32; Forrer, 1931: 1 – 2; Adontz, 1946: 28; Guterbock, 1956: 66; Pehlivan, 1991a: 15.
48 dönemlerindeki baz siyasi olaylar n aktar ld kay tlar, bozuk ve eksik k s mlar n n rekonstrüksiyonlar yap larak H. G. Güterbock taraf ndan yay nlanm t r. Söz konusu metinlerde II. Mur ili kendi ifadelerine göre, o tarihlerde henüz bir prens olan babas uppiluliuma, büyük Hitit kral ad na, Hitit topraklar na sald rarak Yukar Ülke’nin güvenli ini tehlikeye sokan Haya a üzerine yürümek amac yla Hattu a’dan ayr l r. uppiluliuma, Yukar Ülke’nin s n r boyunda yer alan amuha’ya ula nca, ordusunu dinlendirmek ve esikliklerini tamamlamak için k sa bir süre ehirde kal r. Amac Haya a üzerine yürümektir. Ancak, sefer s ras nda sürekli olarak Hitit topraklar na sald ran Ka ka kabileleri ile kar la nca onlarla sava mak zorunda kal r. Güçlü silahlara sahip düzenli Hitit ordusu ile bu çarp mada üstün gelen uppiluliuma onlara kay plar verdirir ve ele geçirdi i Ka kal esirlerle birlikte amuha’ya döner. Hitit ordusunun bölgeden ayr lmas n f rsat bilen Kak al lar ve Haya al lar, olas l kla birlikte yukar ülkeye girerek ya ma ve tahribata ba lad lar. uppiluliuma ciddi boyutlara ula an sald r lar önlemek için ikinci kez amuha’dan yola ç kar ve yapt sefer sonucunda özellikle Yukar Ülke ve Azzi topraklar aras nda bulunan Kuzeydo u Ka kalar ’na önemli bir darbe vurmu olur. Bu olaydan sonra III. Tuthalya’n n ölümüne kadar Kuzeydo u Kak alar Hitit s n r n zorlamam lard r185. Krall k dönemi boyunca çok s k rahats zlanan III. Tuthalya (MÖ1395 civar nda) sa l na kavu unca Hitit devletinin içi lerini düzene koymaya ve Anadolu’daki vassal ve kom u devletler aras ndaki anla mazl klara çözümler getirme e çal yordu. Bu tarihteki geli melerin yer ald II. Mur ili’nin kay tlar na göre, Büyük Hitit Kral , ald bir haber üzerine A a Ülke’nin s n r kesiminde bulan Hulana nehri topraklar n ve Ka iya’n n bat eyaletlerini tehdit etmekte olan Ma a ve Kammala halk na kar o lu uppiluliuma’y da yan na al p harekete geçer186. Yap lan sefer sonucunda tehlike giderilmi ve sald rganlar cezaland r lm t r. Ancak güvenli i peki tirmek için bölgede belirli bir süre kal nmas gerekirken Haya a - Ka ka s n r bölgelerinde ba gösteren olaylar, onlar acilen kuzeye yönlendirir. Büyük Hitit Kral ve ordusunun ba kent Hattu a ’tan ayr l p Hulana nehri yak nlar nda bulunmas ndan yararlanan Ka ka ve Haya a
185 Pehlivan, 1984: 54; Pehlivan, 1991a: 43. 186 Cavaignac, 1930: 231 – 232; Garstang – Gurney, 1959: 35; Pehlivan, 1991a: 43.
49 halklar , k sa süre önce uppiluliuma komutas ndaki Hitit ordusu kar s nda ald klar yenilgiye ve u rad klara kay plara kar l k verebilmek için Yukar Ülke’yi ya maya koyulmu lard r. Haya al lar, Haya a tarihinde tan d m z ilk lider olan Karanni etraf nda birle erek, meydana getirdikleri hat r say l r ordular yla F rat yata n izleyip güneybat yönünde Hitit topraklar na girmi , Kummaha’dan sonraki yerle im merkezlerini ya malayarak amuha’n n kap lar na dayanm lard 187. Ayn tarihlerde Kathariya ve Kazzapa ehri Ka kalar 188, belki de Haya a’yla aralar ndaki anla maya do rultusunda hareket ederek, Hitit ba kentine kuzeyden yakla maya ve geçtikleri yerleri yak p y kmaya ba lad lar189. Hitit devleti için son derece tehlikeli olan bu durum kar s nda III. Tuthalya ordusunu ile birlikte acilen Yukar Ülke’ye ula t . Önce Kathariye ve Kazzapa Ka kalar n cezaland r p, ele geçirdikleri esir ve ganimetleri geri almay ba ard . Karadeniz’e do ru sürdürdü ü ileri harekât ile kaçmakta olan dü man n bir bölümünü yok etmeye çal t . Bu konuda kesin neticeye ula t n söylemek mümkün de ildir. Ancak, uppiluliuma’n n tahta ç kt tarihlerde meydana gelen otorite bo lu undan yararlanan Ka kalar eski müttefiklerinin veya Anadolu’daki dü manlar n n hep birlikte sald r ya geçtikleri tarihe kadar Hititler için tehlike olu turmad lar. Geçici de olsa Ka ka sorunu halledildikten sonra s ra Hititler için büyük önem ta yan amuha ehrinin Haya a ku atmas ndan kurtar lmas na gelmi ti. Bunun için zaman kaybetmeden harekete geçmek gerekiyordu. Ancak III. Tuthalya hem A a Ülke’deki olaylara, hem de Ka kalarla mücadelesi s ras nda yorulmu ve hastal yeniden ba göstermi ti. Bu nedenle Hitit ordusunun sevk ve idaresini, veliaht (Tuhkanti) olmamas na ra men daha önce de ayn artlarda komuta eden uppiluliuma üstlenecektir. II. Mur ili’nin kay tlar na göre, III. Tuthalya’n n henüz hayatta bulundu u bu tarihte, uppüuliuma Hitit ordusunun dinlenmesine f rsat vermeden ikinci kez zorunlu yürüyü emretmi ti. Henüz amuha’ya giremeyen ve ku atma durumunda
187 Cavaignac, 1930: 232; Pehlivan, 1991a: 44. 188 Bu iki Ka ka halk hakk nda bkz. Adontz, 1946: 28. 189 Cavaignac, 1930: 231.
50 bulunan Haya al lar, Hitit ordusunun üzerlerine geldi ini ö renince geri çekilmeye ba lad lar. Bunun üzerine Hitit ordusu kuzeydo u yönünde geri çekilen Haya al lar Kummaha önlerine kadar izlediler. O ana kadar herhangi bir kar harekette bulunmayan Karanni yönetimindeki Haya a sava ç lar n n burada çarp maya girdikleri görülür190. Burada gerçekle en önemli mücadele, Haya a-Hitit ili kilerindeki lk büyük hesapla mad r191. Buraya kadar bahsetti imiz olaylar n yer ald tabletin devam k r k oldu undan, Kummaha Sava ’n n sonucu hakk nda kesin bir bilgi edinilememektedir. Ancak, sava tan sonra geli en olaylara bak ld nda varsay mlar yapmak mümkündür. Suppiluliuma’n n tahta ç kt y llarda Haya al Hukkana/ ile yapt anla ma metninden anla ld na göre. Hititler Kummaha önlerinde k smi bir basar elde etmi ler, ama çekirdek Haya a ülkesini ele geçirememi lerdir. Zaten, yorgun Hitit ordusunun Çoruh-Kelkit vadisine kadar ilerleyerek bunu ba armas da güç gözükmektedir. Ayn zamanda Karanni ve Haya a ordusunun Hititler kar s nda u rad ba ar s zl a ba l olarak, belki de Karanni’nin çarp malar s ras nda öldürülmesi sonucu Haya a’da bir lider ya da kral de i ikli i meydana gelmi tir. Hukkana Anla mas ’nda ad geçen Mariya’n n k sa bir süre yönetimi elinde bulundurdu u anla lmaktad r192.
2. Mariya/ Dönemi Hukkana/ Anla mas ’nda193, ki Mariya’n n varl na i aret edilir194. Biri III. Tuthalya’n n saray nda bulunup, hatal davran lar sonucu öldürülmü , di eri ise uppiluliuma’n n emredici üslupta kulland sözlerle, Hukkana’n n k z ndan ayr lma a zorlanm t r. J. Friedrich taraf ndan yay nlanan anla ma metninde öldürülme olay u ekilde anlat lmaktad r:
190 2 BoTU 34IV, 41 – 44. 191 Cavaignac, 1930: 231; Garstang, 1943: 48; Garstang – Gurney, 1959: 35; Gurney, 1973: 682 – 683. 192 Pehlivan, 1984: 64; Pehlivan, 1991a: 46. 193 Hukkana Anla mas ’n n transkripsiyon ve tercümesi ilk kez J.Friedrich taraf ndan yap lm t r, bkz. Friedrich, 1930. Metin ve tercümesinin ele tirisi konusunda ayr ca bkz. Cavaignac, 1932: 12, 13; G.Contenau, 1934: 173, 174. 194 Mariya hakk nda ayr nt l bilgi için ayr ca bkz. Adontz, 1946: 31, 32.
51 III. Kolon, 32. paragraf: Sat r: 53- Mariya kimdir, niçin ölmü tür”? 54- Bir saray kad n na rastlamam m d r? Ona bakmam m d r? 55- Fakat Efendimiz Güne in Babas onu bir pencereden görür ve ona öyle der: 56- “Bu kad na niçin bakt n?” 57- Ve bu suçtan dolay ölümü buldu. 58- Bir insan n ölümüne sebep olan böyle bir olaydan sak n.
Anla ma metnindeki bu sözlerle, sarayda konuk edilen Mariya’n n Haya a kral veya bu ülke ad na Hitit ba kentine gelen bir soylu olabilece i dü ünülmektedir. Ölümüne sebep olan durum Hititlerdeki aile hukuku ve gelenekleri bak m ndan ayr ca ilginçtir. Ancak ba lang c bilinmeyen olaylar sonunda kar la lan Mariya’n n kimli i konusu y llarca tart ma konusu olmu tur. Mariya’n n Haya a kral olup olmad ya da Karanni’nin yasal varisi olup olmad , Hitit devletine kar siyasi statüsünün ne oldu u halen çözüm bekleyen sorular aras ndad r195. Hukkana Anla mas ’nda, ad Haya a halk yan nda geçen ikinci Mariya bu konunun aç klanmas n daha da zorla t r r.
III. Kolon, 33. paragraf: Sat r: 65. “Bunlar kendine e olarak alma. Maria ’tan kendi k z n çek al 66. Ve Onu karde e ver...”196
IV. Kolon, 42. paragraf = KBO V3 Rs IV Sat r: 41 (25) – “Siz, Haya a ahalisi gelecekte beni dostça himaye edip korursan z, 42 (26) - Ben de sizi Haya a ahalisini Maria ’ ve 43 (27) Haya a’n n k z al p vermi akrabalar n korurum...”197
195 Pehlivan, 1991a: 48. 196 Friedrich, 1930: 129. 197 Friedrich, 1930: 135.
52 IV. Kolon, 45. paragraf: Sat r: 50 (34) - Ve bak n! Size yeminle söyledi imi bu sözleri 51 (35) Siz Haya a ahalisi ve Mariya , muhafaza etmezseniz 52 (36) O zaman bu yemin sizi, kar lar n z ... 54 (38) Mahvetsin…198 56 (42) Haya a ahalisine. Maria ’a ve Haya a ülkesine hiçbir kötülük yapmayay m…199
Mariya / ma-ri-ia-a / ma-ri-ia isminin Hititler döneminde Anadolu’da pek ender kullan ld görülür. Ancak sonraki ça larda Kilikya’da, Likya’da, Pisidya’da benzer ekillerde isimlere rastlanm t r200. Mitannilerde Marijanna olarak ifade edilen Marya, genç sava ç anlam na gelmektedir20. J.Friedrich, Mariya’y bir bey veya lider olarak tan mlar. Haya a ülkesinde etkili yeri bulundu unu belirtmesine ra men onu kral olarak alg lamamaktad r201. H.G.Güterbock’a göre, Mariya. Karanni’nin halefidir. Kummaha sava ndan sonra III. Tuthalya taraf ndan Haya a kral olarak tahta ç kar lm t r202. Mariya’n n ölüme mahkûm edilmi olmas na ra men, anla ma metninin bir ba ka paragraf nda, Hukkana ’a k z n Mariya’dan almas , kendi veya Mariya’n n karde iyle evlendirmesi konusunda verilen talimat n de erlendirmesini yapabilmek çok güçtür. Bu durumda, Mariya ile Hukkana aras nda ikinci bir kral n ya da prensin bulundu unu kabul etmek gerekir203. E. Forrer ve N. Adontz, Mariya’n n kimli i konusunda baz çeli kilerin bulundu unu ifade etmi lerdir204. E.Cavaignac ise bir konu d nda Hukkana Anla mas ’nda Mariya konusundaki bilgilerin mant k ba içerisinde oldu unu belirtir205. Eldeki veriler de erlendirildi inde, Kummaha Sava ’ndan sonra Mariya ad nda, Hititlerin istedi i bir liderin Haya a taht na oturdu unu söyleyebiliriz. Ancak y llarca dostane olmayan Haya a-Hitit ili kilerini düzeltmek için Hattu a ’ta bulunan
198 Friedrich, 1930: 135. 199 Friedrich, 1930: 136. 200 Friedrich, 1930: 156, 157. 201 Friedrich, 1930: 104, 160, 161. 202 Güterbock, 19672: 35. 203 Güterbock, 19672: 35, 37. 204 Forrer, 1931: 3; Adontz, 1946: 31, 32. 205 Cavaignac, 1930: 16, 17.
53 Mariya, görünürde Hitit geleneklerini medeni ve ceza hukukunu bilmedi inden kendi ölümüne sebep olmu tur. MÖ 1390 civar ndaki bir olay n akabinde III. Tuthlya’n n ölümü üzerine, Tahkanti Tuthalya tahta ç km t r. uppiluliuma, babas n n sa l nda ülkenin ileri gelenlerinin huzurunda ba l l k yemininde bulundu u halde, onu tahttan indirerek Hitit kral oldu 206.
3. Hukanna/ Dönemi III. Tuthalya’n n ölümü ile birlikte Hattu a’daki taht kavgalar n izleyen I. Suppiluliuma döneminin ilk y llar nda, Hitit ülkesi çevresinde ba gösteren ayaklanmalar geni bir alana yay lm , Hitit devleti, kendisine ba l olanlar da dâhil olmak üzere, kom u birçok krall n ve beyli in sald r lar na u ram t r. Yukar da çevirisine yer verdi imiz III. Hattu ili’ye ait metinde207, bu ortamdan yararlanan Haya al lar’ n, Yukar Ülke’ye girdikleri, geçtikleri yerleri yak p y karak Hitit topraklar nda ilerledikleri ve amuha’y ku att klar ve buraya kadar olan topraklar n yönetimini ele geçirdikleri aç kça anlat lm t r. Böylece Haya al lar Hitit ba kentinde öldürülen Mariya’n n da intikam n alm oldular208. Bu durumda harekete geçen I. uppilulluma kurtulu hareketine A a Ülke’den ba lad ve öncelikle Kuzey Suriye’deki Kizzuvatna ve Mitanni krall klar yla ilgilendi. Buradan Haya a üzerine yürüdü. Ayr nt lar n bilmedi imiz geli melerin sonras nda, büyük ihtimalle bu sefer s ras nda Hititler lehine hareket eden Hukkana ’ n yard mlar yla Haya a üzerinde istedi i ba ar y elde etti. Anadolu’da ba layarak, Hitit devletini yok olma tehlikesiyle kar kar ya b rakan son derece tehlikeli durumla yirmi y l boyunca askeri alanda mücadele etmi olan I. uppiluliuma, att politik ad mlarla da devletin güvenli ini sa lam t . Kuzeydo udan sonradan gerçekle mesi olas Haya a ak nlar n da, k z karde ini Haya al Hukkana/ ’la evlendirerek önledi. Hitit prensesleri ile evlenen bu ki iler bir bak ma kendi ülkelerini Büyük Hitit kral n n dü ün hediyesi veya t mar olarak alm , yönetimini üstlenmi oluyorlard 209
206 Pehlivan, 1991a: 50. 207 Bkz. Sayfa 33; KBo VI 28. 6–12; Akurgal 2003: 79. 208 Pehlivan, 1991a: 51. 209 I. uppiluliuma, k z n da bu amaçlarla Mitanni’li Mattiwaza (Kurtiwaza) ile evlendirmi tir; Pehlivan, 1991a: 51.
54 Elde edilen ba ar lar kal c k lmak amac yla, Haya al larla kurulan bu güçlü ba lar sonucunda Hukkana Antla mas 210 olarak bilinen, kar l kl güven ve sald rmazl k anla mas imzalanm t r. Bu anla may gere ince genel olarak Haya a ülkesi ve Hukkana, Hitit devletine sad k kalmay , vergi vermeyi, gerekti inde askeri yard mda bulunmay taahhüt etmi , buna kar l k Hitit kral n n da onlar ve ailelerini d dü manlara kar korumay , egemenliklerinin devam n sa lamay kabul etmi tir.
4. Anniya / Dönemi Hukkana anla mas . Haya a-Hitit ili kilerinde elli y l a k n bir dostluk ve sald rmazl k dönemi ya anmas n sa lad . Ancak, bu bar döneminde Hitit kay tlar nda bu ülkeden söz edilmemektedir. Bu yüzden Haya a ve kom usu Ka ka topraklar nda yeni örgütlenmelerin meydana geldi i tarihlere kadar, Kuzeydo u Anadolu’daki geli meleri izleme olana yoktur. Hitit prensesi ile evlenip tahta ç kmay emniyet alt na alan Hukkana’n n ne kadar tahtta kald , kendisinden sonra çocu unun yönetimi ele al p almad ve benzeri konularda görü belirtmemiz son derece zordur. I. uppiluliuma’n n son günlerinde, Haya a’n n Do u Karadeniz’e yak n kesiminde ayaklanmalar ba göstermi ti. II. Mur ili’nin tahta ç kt ilk y llarda da, Hukkana’n n soyundan gelmedi i anla lan Anniya/ , Haya a’da yönetimi ele alm t . II. Mur ili, Kuzey Suriye’deki Hitit ç karlar n korumak ve Mitanni devletini düzene koymak için bu bölgede bulunmaktayd . II. Mur ili’nin, kendisine müdahalesi tehlikesi bulunmad ndan emin olan Haya a yeni Kral Anniya, bunu f rsat bilerek Istitina ve Kannuva ehirlerine ve Dankuva topraklar na sald r lar düzenledi. Ald esir ve ganimetlerle Haya a’ya çekildi. Anniya, ayn tarihlerde Do u Ka ka boylar n örgütleyerek küçük bir devlet kuran Pihhuniya / 211 ile anla ma yaparak bir güvenlik hatt olu turmaya çal t 212.
210 Friedrich, 1930: 103; Forrer, 1931: 2, Güterbock, 1956: 41, 107; Gurney, 1961: 29. Pehlivan, 1991a: 53. 211 Pihhuniya, T pk Haya al lar gibi kabileler halinde ve efler yönetiminde ya ayan Ka kalar’ birle tiren, ilk kral olarak bilinmektedir. Buna benzer olarak, Karanni de Haya a’da bilinen ilk krald r. Bkz. Adontz, 1946: 33. 212 Pehlivan, 1991a: 60.
55 Kuzey Suriye’deki sorunlar halleden II. Muri ili, Kargam üzerinden Yukar Ülke’ye yöneldi. Haya a - Ka ka s n r nda yer alan Tibya bölgesinde küçük devlet kuran Pihhuniya’y cezaland rd 213. Saltanat n n 7. y l ndaki (MÖ 1337 civar ) bu ba ar s n peki tirmek için Haya a üzerine yürüdü. II. Mur ili ‘nin krall k döneminde gerçekle tirdi i ilk Haya a seferi, 7. y l kay tlar nda öyle ifade etmektedir:
KUB XIV17 ; 2 BoTU 56 Rs III 1- [...... ] 2- [...... ] ve geldi ve yürüdü 3- Dankuva ülkesine ve oraya sald rd ve köylülerle birlikte 4-S rlar ve koyunlarla birlikte bunlar ald ve a a ya Haya a’ya getirdi…214 5- Güne olan ben, bunu duydu umda o zaman öyle yazd m [...] 6- [...... ] orada sana hiçbir ey [...... ] t lar. stitina ahalisinden de hiçbiri. 7- Sana fenal k yapmad . Fakat sen geldin ve Dankuva ülkesine yürüdün. 8- ve oraya sald rd n ve tutsaklarla 9- ve koyunlarla ve s rlarla buray ald n ve a a ya Haya a ülkesine gönderdin215.
Mur ili II., yedinci y l kay tlar n n devam nda gönderdi i bir mektupla Anniya’dan, Haya a’ya götürdü ü Hititliler’i ve ganimetleri iade etmesini ister. Ancak, olumlu cevap alamaz. Bunun üzerine Anniya’ya ikinci bir mektup gönderir:
KUB XIV17 ; 2 BoTU 56 Rs III
213 Goetze, 1967: 89; Pehlivan, 1991a: 60. 214 Goetze, 1967: 95 – 97; Adontz, 1946: 33; Pehlivan, 1991a: 61. 215 Goetze, 1967: 97; Pehlivan, 1991a: 61.
56 15- senin ülkenin s n rlar önünde kamp kurdum ve senin ülkene sald rmad m. 16- Ve ülkeni köylüsüyle, çiftçisiyle, koyunuyla s r yla almad m. 17- Ve sen Güne ’le kavgaya ba lad n ve geldin Dankuva ülkesine 18- Sald rd n ve oray ahalisiz b rakt n ve tanr lar benim taraf mda oldular. 19- Fakat o bana kötü sözler söylemeye ba lay nca 20- Ona kar dü manl k ilân ettim ve ona kar sefere ç kt m ve…216
Bu ekilde yaz malar uzam ve 7. y l sefer mevsiminin sonlar na yakla lm t r. II. Mur ili Haya a üzerine yürüyerek s n rda, sarp bir bölgede kurulu olan Ura kentini ku atm t 217. Olas l kla Ura çevresinin kontrolünü ele geçirip o y lk askeri faaliyetlerini tamamlad . Takip eden dört y l boyunca yapt gibi, 8.saltanat y l nda da II. Mur ili Anniya’y ele geçirmek için Yukar Ülke’ye, Haya a s n r bölgelerine do ru ilerledi. Onun bu srarl tutumu sebepsiz de ildir. Hititlerin, Akdeniz’le Basra Körfezi aras ndaki ticaret yollar n bar nd ran ve stratejik öneme sahip olan Suriye’deki ç karlar na, M s r çe itli ekillerde darbe vurma a ba lam , Mezopotamya le Anadolu aras nda tampon bölge olu turan Hurri - Mitanni Krall yeniden ve güçlü bir ekilde tarih sahnesine ç kan Asur tehlikesi ile kar kar ya kalm t . Bu bak mdan Haya a ve Ka ka sald r lar n n acilen önlenmesi, bölgenin güvenli inin kesin olarak sa lanmas ve var olan bütün askeri gücün güney ve güneydo uya kayd r lmas gerekiyordu218. Hitit kral n n kararl bir ekilde üzerlerine geldi ini haber alan Haya al lar, gönderdikleri bir elçi ile ellerindeki Hatti köylüsünü ve onlara ait mallar iade edeceklerini bildirdiler219. Bu y llarca uygulanan takti in bir parças olarak tan mlanabilir. Çünkü Hitit krallar n n haz rl klar n tamamlay p kendilerine do ru ilerledi ini ö renen Haya a yöneticileri, çekirdek ülkelerinin uzun süre ku atmaya
216 Goetze, 1967: 99; Adontz, 1946: 34; Gurney, 1961: 33; Pehlivan, 1991a: 61. 217 Goetze, 1967: 99, Ura hakk nda bilgi veren tabletin devam k r k oldu undan, olaylar n kesin sonucunu ö renememekteyiz. Bkz. Garstang - Gurney, 1959: 37; Pehlivan, 1991a: 61. 218 Goetze, 1967:103; Pehlivan, 1991a: 61. 219 Goetze, 1967: 103 – 105.
57 maruz kalmas n önlemek ve Hitit ordusuna kar zaman kazanmak amac yla mektupla ma ya da elçi göndererek Hitit ordusunu oyalama yöntemine ba vuruyorlard . Tabii verdikleri sözleri sonradan yerine getirmiyorlard . Nitekim o y l II. Murslli seferini tamamlamaktan vazgeçerek Tanr ça Hepit (Hepat)’e törenlerine kat lmak üzere Kummanni ehrine gidince, Haya al lar ellerindekileri iade etmekten kaç nm lard . II. Mur ili olay u ifadelerle aç klamaktad r:
KUB XTV 29 + KUB XTX3 = 2 BoTU58 Vs.I 4- Lâkin Haya a ahalisi sözlerini tutamad ve Hatt köy- 5- lüsünü çiftçisini teslim etmedi. Ben de Anniya ’a yazd m ki; 6- Hiçbir eyi bana verme e 7- niyetin yok; bir bölümünü Haya a’da tutuyorsun...220
Bu tarihte (MÖ 1335 civar ), Kuzey Suriye’deki kar kl klar ciddi boyutlara ula t için kral, güneye kendi giderken Haya a ve Yukar Ülkey’e generallerinden arap Büyü ü ( araptarba ) Nuvanza/ ’ 221 gönderdi. II. Mur ili’nin generali 700 sava arabas ve 10.000 piyadeden olu an güçlü Haya a ordusunu yenmeyi ba ard . Ancak, sürekli olarak Hititleri u ra t ran bu güçlere son darbe vurulamam t . Zafer haberini alan ve seferi tamamlamak isteyen II. Mursili, Kizzuvatna’dan Kargam yoluyla Tegarama’ya (Gürün)222 gelerek ba lar nda Nuvanza ve di er komutanlar n bulundu u ordusu ile bulu tu223. Ancak k mevsimi yakla t için komutanlar onun Haya a topraklar na hareket etmemesini önerdiler:
KB0 IV4 = 2 BoTU58 RsIII 20 - Tegaramma ülkesine vard mda arap Büyü ü Nuvanza ve
220 Goetze, 1967: 105; Adontz, 1946: 35; Pehlivan, 1991a: 63. 221 “ arab n büyü ü/Efendisi” tan m , kelime anlam n n d nda, yüksek askeri bir rütbe kar l olarak kullan lm t r bkz..Friedrich, 1949: 66. Bat dillerine, Grand Echanson, Grand de Vin, Wein- Obersten gibi ekillerde çevrilmi tir, bkz. Forrer, 1931: 12; Adontz, 1946: 35; Garstang - Gurney, 1959: 37; Pehlivan, 1991a: 63. 222 Cornelius, 1967: 74; Garstang - Gurney, 1959: 41, 50. 223 Goetze, 1967: 125; Pehlivan, 1991a: 64.
58 21- di er komutanlar kar lad 22- ve benimle bulu tular. Haya a’ya sefere ç kacakt m. 23- Fakat y l çok k sa idi 24- leri gelenler (komutanlar) da bana söylediler ki “y l çok k sa oldu...”224 25- “Efendimiz Haya a’ya sefer yapma” Bunun üzerine sefere ç kmad m...225
K Ankuva’da geçiren Mur ili II. tahta ç k n n 10. y l nda (MÖ1334 civar ) ilkbaharla birlikte Haya a seferine ba lam t . S n r bölgesinde olas l kla yeni kurulmu bulunan ve ad ilk kez kay tlarda geçen Ingalava ehrinde ordusuyala birle ip araba sava ç lar ve piyadelerden olu an bu büyük gücü Haya a üzerine gönderdi. Arip a (Giresun) ve Dukkamma ( ebinkarahisar) d ndaki ehirler sava tan çekindiler. Mur ili önce Arip a’yla ilgilendi.
KBoIV4 = 2 BoTU58 61- arab n Büyü ü Navanza da onlar Kannuvara önlerinde yendi inden 62- Bu bakandan onlar gündüzün benimle sava ma a cesaret edemediler. 63- Ve bunun üzerine bana gece sald rma a karar verdiler. 64- “Geceleyin ona gösterece iz” 65- Lakin ben Güne , bu haberi ald mda 66- “Azzi” (=Haya a) ahalisi geceleyin 67- senin orduna bask n yapacak 68- O zaman ben Güne , orduyu 69- Gündüzün sava a haz r, yürür gibi düzenledim...226
224 Goetze, 1967: 125; Pehlivan, 1991a: 64. 225 Goetze, 1967: 127; Pehlivan, 1991a: 64. 226 Goetze, 1967: 133; Pehlivan, 1991a: 65.
59 II. Mur ili’nin alm oldu u önlem kar s nda Arip a halk a rm t . Nitekim mücadeleyi kaybettikleri gibi ehirleri de çok a r ya maya u rad . Bu durum kar s nda Dukkammal lar kral n ayaklar na kapanarak teslim olacaklar n , sava ç olarak yeti tirilmek üzere Hitit ordusuna gönüllü kat lacaklar n , ancak Arip a gibi ehirlerinin ya malanmas na izin vermemesini, istediler. çlerinden 3.000 ki iyi Hattu a ’a götürmek için ay ran kral, ehrin tahrip ve ya malanmas n da önledi227. Yolu üzerindeki di er ehirlerin sakinleri Dukkamma’n n yöntemiyle kendilerini yok olmaktan kurtarm ve bir daha Hitit ülkesine sald rmayacaklar konusunda söz vermi lerdi. Bunun üzerine II. Mur ili, Hattu a ’a dönerek k burada geçirmi ti. Haya a üzerine yap lan bu kapsaml harekât s ras nda Hitit ordusu Tercan ve çevresine kadar gelmese bile, Haya a’n n Do u Karadeniz Bölgesi’ndeki bölümünü olu turan Giresun (Arip a) ve ebinkarahisar (Dukkamma) gibi ehirlere ilk kez ayak basm oluyordu228. Hitit kral bu ba ar l icraat na ra men Haya a sorununa kesin bir son vermeyi amaçlad ndan, 11. y l nda (MÖ1333) son bir sefer düzenler. Arzu etti i sonuca ula t u ifadesinden de anla lmaktad r:
KBoIV4 = 2 BoTU 58 Rs IV 42- “Fakat ilkbahar oldu unda Azzi (=Haya a) ülkesini düzene koymaya gidecektim. 43- Ancak, Güne geliyor diye duyduklar ndan 44- Azzi (=Haya a) ahalisi bana Halimana’l Mutti ’i gönderdiler. 45- Efendimiz sen bizi daha önce de 46- mahvetti in için. Efendimiz imdi üzerimize gelme. Efendimiz 47-Bizi tabal a kabul et ve biz u andan itibaren birlikler ve sava arabalar verece iz 48- ve bizdeki Hatti köylülerini de teslim edece iz 49- O zaman bana 1.000 Hatti köylüsünü iade ettiler. 50-Ve Halimana’l Mutti ’i böyle bir durumda
227 Goetze, 1967: 133; Forrer, 1931: 15; Adontz, 1946: 37 – 38; Pehlivan, 1991a: 66. 228 Goetze, 1967: 131; Pehlivan, 1984: 70.
60 51-Bana gönderdikleri için bana Hatti köylülerini de geri verdikleri için 52- bunun üzerine ben Güne , Azzi (= Haya a) ülkesine sefer yapmad m ve onlar 53- Tebal a kabul ettim ve onlar tebam yapt m. Bunun üzerine ben güne bu y l 54- ba ka hiç bir yere sefer yapmadan Ankuva’ya gittim 55-ve k Ankuva’da geçirdim.”229
Ardarda ve pânl bir ekilde düzenlenen bu seferlerden sonra Haya a, Hititler için sorun olmaktan ç km t 230. Haya al lar’ n MÖ 1330’larda tamamen da ld n , bölgeden ayr ld n söylemek hatal olur. Çünkü onlar bir kez daha Hitit kay tlar nda yer alm lard . IV. Tuthalya (MÖ1260–1230) zaman na ait olan bu kay tta, kral s n r komutanlar na:”Azzi (=Haya a), Ka ka ve Lukka ülkelerinden hiç kimsenin giri ç k yapmamas ...” hususunda kesin emir vermi ti231. Günümüzde Tercan’ da kapsad n dü ündü ümüz bir bölgede varl klar n sürdürmü olan Azzi-Haya al lar’dan, bu olaylar takip eden dönemdeki Hitit veya ça da di er Önasya bölgelerindeki yaz l kaynaklarda bahsedilmemektedir. Haya a halk n n önemli bir kitlesi ise Uruatri - Nairi Konfederasyonlar n olu turan Beylikler aras nda aranabilir. Nitekim. “Urartu’nun Proto Tarihi”232 olarak tan mlanan, MÖ XIII. yüzy ldan itibaren MÖ IX. yüzy la kadar devam eden dönemde Zap suyundan Karadeniz’e kadar uzanan alanda birçok Feodal Beylik yer alm t r233. Hititler döneminde, Kuzey Do u Anadolu’nun otokton halk Haya al lard r. Bu halk ile ilgili bildi imiz her eyi, III. Tuthalya, I. uppiluliuma ve II. Mur ili krall k y llar ndaki askeri etkinlikleri olarak kaydedilen ki isel ve resmi y ll klardan
229 II. Mur ili’nin bu seferi hakk nda ayr nt l bilgi için bkz. Goetze, 1967: 139 – 141; Forrer, 1931: 21; Adontz, 1946: 38; Gurney, 1962: 114; Pehlivan, 1991a: 67. 230 II. Mur ili’nin Haya a’y kesin olarak ba ml hale getirdi i son sefer hakk nda bkz. Cavaignac, 1936: 51; Cavaignac, 1950: 34; Goetze, 1975: 124. 231 Bkz. Forrer, 1931: 22, .Garstang- Gurney, 1959: 37. Pehlivan, 1991a: 67. 232 Ayr nt l bilgi için bkz. Tarhan, 1978, 6; Tarhan, 1982: 70. 233 Pehlivan, 1991a: 68.
61 edinmekteyiz. Bununla birlikte Hititçe olan bu yaz l belgeler, Haya al lar n dilleri ve etnik yap lar hakk nda bize fikir verebilecek ayr nt lardan yoksundur. MÖ II. binden MÖ IX. yüzy l sonlar na kadar uzanan döneme ait arkeolojik ve tarihi veriler de bu konuda son derecede yetersiz kalmaktad rlar. Bu nedenle, günümüzde bir tak m spekülatif yorumlar yap lmakla birlikte, Haya al lar n etnik ve dil özellikleri konusunda karar vermek olanaks zd r. Di er taraftan Haya a’n n Toplum Yap s ve Yönetim ekli” konusunda ise Hitit kay tlar ndan belirli ölçülerde yararlanabiliyoruz. Özellikle, I. uppiluliuma le Haya al Hukkana aras nda gerçekle tirilen ve Haya a halk n n da “taraf’ olarak yer ald , “Hukkana Anla mas ” n n içeri i ve II. Mur ili ‘nin annalleri dolayl da olsa bir tak m bilgiler vermektedirler. Bu bilgilere ba l olarak Haya a’n n yönetim eklinin “Yar Cumhuriyet” oldu u önerilmi tir234. Sava tehlikesi d nda, yani normal dönemlerde t pk bat kom ular Ka kalar gibi da n k gruplar ve boylar halinde; beylerin, aile büyüklerinin, liderlerin denetiminde ya amaktad rlar235. Ülkenin güvenli i söz konusu olunca, ola anüstü durumlarda, Haya a toplumu üzerinde etkili ve ba ar l , bey ya da kral gibi hareket eden bir ki i etraf nda toplanmaktad rlar236. Sosyal ya ant yla ilgili olarak Haya a toplumunda, Eski Anadolu tarihinde pek ender görülen bir uygulamayla kar la r z ki bu gelenek, aile içi evlili i, karde evlili i olarak tan mlanabilir. Kom ular Hititlerin Medeni kanunlar na göre ölüm sebebi say lan böyle bir uygulaman n, Haya a Ülkesinde yayg n olarak görülmesi asl nda anla l r bir durum de ildir237. Bununla ilgili olarak Hukkana Anla mas n n bir sat r nda Hitit kral n n emreder bir üslupta, Hukkana’ya,
234 Cavaignac, 1930: 15; Cavaignac, 1932: 10; Friedrich, 1930: 104. 235 Goetze, 1957: 102; Pehlivan, 1984: 73. Pehlivan, 1991a: 70. 236 III. Tuthalya zaman nda . Karanni’nin liderli inde hareket etlikleri gibi, Il. Mur ili’nin ilk saltanat y llar nda Anniya adl bir kral n yönetimine girmi lerdi. Bkz. Cavaignac, 1930: 232; Forrer: 1931: 1– 2; Güterbock, 1956: 66; Pehlivan, 1991a: 70. 237 Friedrich, Haya a’daki bu gelene in genel bir de erlendirilmesini yapm t r. Bkz. Friedrich, 1930: 103, 153.
62 “ ... Ve sen Haya a ülkesine gider gitmez karde inin kar lar n , kendi k z karde lerini art k kan diye almayacaks n, Hattu a ’ta böyle bir eye izin verilmiyor ...” (Kolon. III. paragraf 33) sözleriyle hitap edilmektedir238. Bununla birlikte, anla may ve olaylar kayda geçen yaz c lar n belirli bir yanl l k yapma olas l n da gözden uzak tutmamak gerekir. Çünkü karde k zlar n n, kuzenlerin bir nevi k z karde gibi dü ünülmü ve de erlendirilmi olmas mümkündür239. Haya al lar n sava ç bir toplum oldu u ortadad r. Bu bak mdan Ka kalara benzeyen f rsatç l klar yla, uygun zaman ve artlan yakalayarak Yukar Ülke’de önemli Hitit merkezlerini ele geçirmi ve ya malam lard r240.”Barbar olarak nitelendirilmelerine241 ra men, özellikle askeri alanda ça da geli meleri izlemi ve uygulam lard r. Nitekim Hitit ordular n n ele geçirmekte zorland klar ve ula lmas son derece güç mevkilere kurduklar kaleleri, ileri mühendislik bilgisine ihtiyaç gösterecek niteliklerdendir. Bununla ilgili olarak Hitit kay tlar nda Kummaha, Ura ve Dukkama gibi ehirler sarp, ula lmas güç konumlar yla, Arip a ve benzeri ehirler de sa lam surlar yla tan mlanmaktad rlar. Örne in, 7. y l kay tlar nda, “Ona kar dü manl k ilân ettim ve ona kar sefere ç kt m ve Haya a (=Azzi) Ülkesinin Ura ehrinin ilk s n r ta n n oldu u yerde ki bu ehir sarp bir yerde bulunmaktad r... ” ifadesi geçmektedir242. Onuncu y l kay tlar nda da: “Fakat Azzi halk benim sa lam ehirleri sava la almay ba ard m görünce Azzi halk ki bunlar sa lam sebillerde, yüksek kayal k da lar, sarp alanlar ellerinde bulunduruyorlard , o zaman korktular ...” ifadesi yer almaktad r243.
238 Bkz. Friedrich, 1930: 129. 239 Pehlivan, 1991a: 70. 240 “Haya al lar, tarihleri boyunca Hititleri için tehlike olu turmu , özellikle Yukar Ülke’nin do u kesimini f rsat buldukça ya malam lard r”. Bkz. Gurney, 1961: 29, 114; Güterbock, 1956: 62; Macqueen, 1986: 46,49. 241 Barbar, baya ya da az uygar tan mlamalar nda kullan lan “Dam-pu-u-pi/dam-bu-u-bi” kelimesi ve olaylar n geli im süreci içerisinde yer verilmesi konusunda bkz. Friedrich, 1930: 153; Forrer, 1931: 22. Haya al lar n barbar olarak nitelendirilmesiyle ilgili olarak ayr ca bkz. Darga, 1984: 57. 242 KUB XIV 17 Rs III 21–23, bkz. Goetze, 1967: 99; Adontz, 1946: 34. 243 KBoIV4 Rs IV 28–31, bkz. Goetze, 1967: 139.
63 Sava arabalara da II. Mur ili zaman nda, Hititler için tehlikeli olabilecek rakamlara ula m t 244. Haya al lar Dönemlerinin bütün sava taktiklerini ö renmi ve ustaca uygulam lard r. Güçlü Hitit askeri kar s nda, çarp malar en uygun zeminlerde kabul etmi lerdir. Haya al lar n oldukça zeki bir toplum olduklar da söylenebilir. Hitit krallar n n harekete geçti ini ve Haya a topraklar na yöneldi ini ö renince, ak lc yaz malar yapmay lar, bir yolunu bulup Hitit ordusunun öldürücü darbesinden, ya ma ve y k mlardan ço u zaman kurtulmay ba arm lard r245. Haya al lar yüzy llar boyu bu topraklarda varl n sürdüren ve her türlü miras ve kültürel gelene i kendilerinden sonrakilere aktarm lard . Nitekim MÖ XIII. yüzy l n ba lan ile MÖ IX. yüzy l n ilk yans aras nda Do u Anadolu'da bulunan "Feodal Beylikler", Uruatri-Nairi Konfederasyonlar "246, Assur tehlikesi kar s nda bu miras ve gelenekten esinlenerek merkezi birlikler haline gelmi ler ve varl klar n devam ettirmi lerdi247.
B. M.Ö. XIII. ve XIV. Yüzy llarda Daya(e)ni / Diau(e)hi Krall klar ve Tercan Hitit Devleti, II. Mur ili (MÖ 1344–1306) zaman nda gücünün ve s n rlar n n limitine ula m t . II. Mur ili’nin on birinci saltanat y l nda (MÖ 1333) Haya a üzerine yapt son seferinden sonraki dönemler hakk nda Hitit kaynaklar nda, Haya al lar hakk nda çok az bilgi vard r248. Ayn tarihlerde M s r belgelerinde Naharina / Naharim /Aram Naharim olarak adland r lan249, F rat' n kavis yapt kesim ile Dicle aras ndaki topraklara ve kuzeyine, I. Assur-ubalit (M.0.1365–1330) döneminden beri sistemli ak nlar n düzenlenmeye ba land bilinmektedir. Ancak, bölgedeki Hurri-Mitanni Devleti
244 II. Mur ili, dokuzuncu y l nda generallerinden Nuwanza’y Haya a üzerine göndermi ve Hitit ordusu kar lar nda 10.000 ki ilik piyade, 700 sava arabas ndan olu an önemli bir güç bulmu lard . Bkz. S 44. 245 Bu konu ile ilgili bkz. Goetze, 1967: 105. 246 Bu dönem, "Ur(u)arti/Urartu ve Nairi Konfederasyonlar ", "Urartu'nun Proto Tarihi" ve benzeri ekillerde tan mlanmaktad r. Ayr nt l bilgi için bkz. Salvini, 1967; Tarhan, 1978; Tarhan, 1982: 70; Pehlivan, 1991b. 247 Pehlivan, 1984: 74. 248 Adontz, 1946: 39, 40; Forrer, 1931: 22, 23; Ko ay, 1972: 464. 249 Bu konuda detayl bilgi için bkz. Hommel, 1926: 6, 7; Olmstead, 1968: 35, 36.
64 üzerine düzenlenen bu ak mlar, Hititlerin sa lam (demir) silahlara sahip olmalar na ba l olarak, daha ba lang c nda ve kendili inden durmu tu. Ancak III. Hattu ili’den sonra her alanda gerileyen Hititler, Ön Asya’daki eski otoritelerini kaybetmeye ba lam ve bununla birlikte Assur sald r lar giderek iddetlenmi tir250. Asurlular ilk etapta Huri – Mitanni devletini kendilerine ba lam , özellikle I. Salmanassar döneminden (MÖ 1274 – 1225) itibaren Do u Anadolu’da Da n k düzende ya ayan feodal beyliklerin üzerine sistemli ak nlar düzenlemi lerdir251. Düzenlenen bu ak nlar n Asur krallar n n sefer kay tlar na geçirilmesi de, Do u Anadolu, dolay s yla Tercan ve çevresinin - ki bu tarihlerden itibaren art k Hitit belgelerinde yer almamaktad r - tarihini belirli ölçüde bilmemize olanak tan maktad r. l.Ur(u)atri - Nairi Konfederasyonlar Dönemi I. Salmanassar (MÖ 1274 – 1245) 5 saltanat n n ilk y l nda, "…Uruatri ülkesi ba kald rd . Ordumu harekete geçirdim. Müstahkem da kalelerinin üzerinden yürüdüm. Ilimme, Utkun, Bargun, Salua, Halila, Luha, Nilipahri ve Zingun'u zaptet tim. (Sekiz) ülke ve 51 ehri zaptettim, yakt m y kt m. Ganimet olarak mallar na el koydum. Bütün Uruatri Ülkesini üç günde itaat alt na ald m...”252 diyerek Uruatri Ülkesine kar sefer düzenledi ini belirtmektedir253. I. Salmanassar’ n bu ifadesi, Assur devletinin Do u Anadolu'daki ilk siyas örgütlenmesine dikkat çekiyordu. I. Tukulti - Ninurta döneminde (1244–1208) ise, “Nairi Ülkeleri” tan m n n kullan ld n görürüz. Assur ehrindeki bir saray n yeniden in as n gösteren bir yaz tta, “... Nairi ülkelerinin 43 Kral , sava mak için yerlerini ald lar. Onlarla sava t m ve ma lup ettim. Onlar n kanlar ile da lar n çaylar ve derelerini sel haline getirdim…”254. I. Tukulti – Ninurta’dan yüzy l kadar sonra Assur taht na I. Tiglath – pileser (MÖ 1115–1077 ç kar. Assur'daki Anu - Adad tap na n n kö esine yerle tirilmi , dört kil prizmadan olu an ve saltanat n n ilk be y l na ait olaylar n yer ald ,
250 Pehlivan, 1984: 7; Pehlivan, 1991: 23. 251 Söz edilen feodal beylikler hakk nda bkz. Tarhan, 1982: 70. 252 Luckenbill, 1968, ARAB I, 114. 253 Olmstead, 1968: 50; Pehlivan, 1984: 78. 254 Luckenbill, 1968, ARAB I, 144; Olmstead, 1968: 50; Pehlivan, 1984: 78.
65 “Prizim Yaz t ”nda kral, Nairi Ülkesinin 23 kral na kar mücadele etti ine dikkat çekerek unlar söylemektedir: "…Geçilmesi güç yollardan ve bozk rlardan (geçtim). Yollar engebeli, patikalar kapal idi... 16 büyük da ’ sava arabalar mla a t m. Oradaki ülkeye (ula mak için) iki uçlu bronz baltalarla, yolumu güçlükle açt m. Urumi a açlar , da a açlar n kestim. Ordunun ilerleyebilmesi ve F rat nehrini geçebilmesi için kuvvetli köprüler yapt m. Tumme’den... Dayaeni'ye kadar Nairi'nin 25 Kral , sava arabalar n ve ülkelerinden ç kard klar ordular n (alarak) sava a kat ld lar. Korkunç silâhlar m n bütün iddetiyle üzerlerine hücum ettim ve Adad' n (verdi i) co kuyla onlar n büyük ordular n imha ettim... Silâhla donat lm 120 sava arabalar n , sava ortas nda ele geçirdim. Onlara yard ma gelen Nairi'nin 60 Kral n n (sava arabalar n ele geçirdim) ve m zra m n ucunda Yukar Deniz’e kadar takip ettim... Ellerim Nairi Ülkesi'nin bütün Krallar n yakalad …”255.
Tiglath-pileser I 'in, Dayaeni’yle ilgili bütün yaz tlar nda256, buras n n Nairi Ülkesinin en son k sm nda bulundu u belirtilmektedir. Bu yaz ta oldu u gibi, di er yaz tlarda da geçen, “Yukar Deniz” in, genellikle Van Gölü oldu u kabul edilmektedir. Ancak, I. Tiglath – pileser’in Erzurum-Çoruh depresyonlar aras ndaki geçitleri kullanarak Karadeniz'e kadar ula m olabilece i de en az ilk görü kadar geçerlidir257. Ayn zamanda, Urartu'nun kurulu y llar na rastlayan III. Salmanassar’ n ak nlar na ili kin kay tlarda258, Dayeni, F rat' n kaynak bölgesinde yani Urartu’nun kuzeydo usuna dü en topraklarda gösterilmektedir. Daha önemlisi, Diauehi /Dayaeni’den bahseden ve Urartu Krallar ndan Menua ve I. Argisti’ye ait yerel yaz tlar, Hasankale ile Sar kam aras ndaki alanda tespit edilmi tir259. Bu bak mdan
255 Luckenbill, 1968, ARAB I, 236. 256 Luckenbill, 1968: ARAB I, 236, 237, 270, 301, 319; Adontz, 1946: 53; Salvini, 1967: 51; Olmstead, 1968: 50; Wiseman, 1973: 459; Pehlivan, 1984: 79. 257 Meyer, 1954: II/ 1, 379; Pehlivan, 1984: dpn.91. 258Luckenbill, 1968: ARAB I, 622, 686. 259 Pehlivan, 1984: 79.
66 I. Tiglath – pileser’in yukar da yer verdi imiz sözleri, verdi i ayr nt l bilgilerle Tercan ve çevresini yak ndan ilgilendirmektedir.
2.Urartu Egemenli i Dönemi MÖ XIII. yüzy ldan itibaren Do u Anadolu'yu istilâya yönelik Assur ak nlar , tehlikeli boyutlara ula nca, Haya a döneminde bölgenin özellikle kuzeydo usunda görülen te kilatlanmaya benzeyen merkezî bir birlik etraf nda toplanma e iliminin ba gösterdi ini görmekteyiz. I. Salmanassar, ilk seferi s ras nda söz etti i Uruatri Ülkesini, üç gün gibi k sa bir zamanda kontrol alt na alm ken, bunu izleyen yüzy l boyunca, Do u Anadolu'nun büyük bölümünü kapsayan ve istilâc lara kar direnen "Uruatri", "Nairi" Ülkeleri tan mlar yla kar la r z. “Urartu’nun Proto Tarihi”260 olarak da nitelendirilen bu dönemde, Do u Anadolu'daki krall klar n etnik kökeni, daha önce inceledi imiz gibi Karaz Kültürü'nün sahipleri olarak bilinen Hurrilerle ilgilidir261. Ur(u)atri ve Nairi Konfederasyonlar n n gerçek anlamda birle meleri, III. Salmanassar’ n kay tlar nda yer verilen Arame ve Mad r Burç yaz tlar nda ad geçen I. Sarduri’nin babas Lutipri/Lapturi taraf ndan gerçekle tirilmi tir262 MÖ IX. yüzy l n ortalar ndan itibaren kurulu unu tamamlama yolunda önemli ad mlar atan Urartu krallar , Assur'un çökü ünden de yararlanarak, sistemli geni leme ve yay lma politikas takip etmeye ba lam lard r263. a. Assur ve Urartu Kaynaklar na Göre Daya(e)ni / Diau(e)hi Assur yaz tlar nda I. Tiglath – pileser’den itibaren ad geçen Daya(e)ni, MÖ XIII. yüzy l sonras , Ur(u)atri - Nairi Konfederasyonlar ’na dahil krall klardan biridir. Özellikle I. Tiglath-pileser döneminde bu konfederasyonlar n s n rlar belirtilirken, “...Tumme'den Dayaneyi'ye kadar...” eklinde, adeta formüle olurun bir üslupla ve söz konusu feodal krall klar n nihayetinde, pek s k zikredilmi tir. III. Salmanassar’ n ilk saltanat y llar n takiben de Dayaeni ad n birçok yaz tta
260 Salvini, 1967: 32; Tarhan, 1978: 85, 89. 261 Salvini, 1967: 52; van Loon, 1974: 3; Tarhan, 1978: 6, 26; Tarhan, 1982: 70; Pehlivan, 1991: 26. 262 Tarhan, 1978; 70. 263 Pehlivan, 1984: 81.
67 görürüz264. Bunlardan birinde, “...Dayaeni 'nin tamam n ele geçirdim, ehirlerini yakt m y kt m, çok miktarda mallar n , mülklerini ald m..." demektedir. III. Salmanassar’dan yar m yüzy l sonra ise I. Argi ti ve Menua’ya ait Urartu yaz tlar nda Diauhei, “Kuzeydo u Anadolu'daki en güçlü ve zengin Krall k” olarak ifade edilir265. Hem Asurlular, hem de Urartular taral ndan yakla k ayn dönemde gösterilen Daya(e)ni / Diau(e)hi’nin konumu hakk nda çe itli görü ler ortaya at lm t r. Ch. Burney, Dayaeni’nin s n rlar n Erzincan ve Erzurum Ovalar ndan, Do u Karadeniz Da lar n n eteklerine kadar uzanan bölgede göstermektedir. Burney ayr ca, A kale – Tercan aras ndaki bölgeyi de çekirdek Diauehi Ülkesi olarak kabul eder266. M. Salvini ise Diauehi’nin konumu için Erzurum’un kuzeyini ve Çoruh’un kaynak bölgesini tarif etmektedir267. Kaynaklar ve mevcut görü ler de erlendirildi inde MÖ XIII yüzy ldan, Urartu Krall ’na kesin olarak ba land VIII. Yüzy l ortalar na kadar, kuzeyde Çoruh vadisi, güneyde ise Erzincan – Varto aras nda çizilecek hatta kadar olan bir alanda etkili olduklar dü ünülebilir268. b. Menua ve I. Argi ti Devri ve Sonras Diauehi’nin Durumu Kurulu unu Ba kent Tu pa (Van) çevresinde tamamlayan Urartu Krall , özellikle Menua ve I. Argi ti döneminde Do u Anadolu'nun en güçlü siyasî birli i haline geldi. Geli en ülkede nüfus giderek artmakta idi ve artan do al kaynak ihtiyac n kar layabilmek için bu dönemde çevresindeki krall k veya prensliklere kar aral ks z seferler düzenlenmi tir. MÖ IX. yüzy l n sonlar nda, Urartular n kuze- ye ve kuzeydo uya aç lmalar n engelleyen Diauehi Krall , olas l kla iki önemli sefer sonucu Urartu s n rlar içerisine dâhil edilmi ti. Bu seferlerin baz a amalar n , Erzurum - Horasan yak nlar ndaki Yaz l ta 269 ve Horasan lçesiyle Kars'a ba l
264 Bkz. Luckenbill, 1968: ARAB I, 604, 662, 686, 688, 692. 265 König, 1957: 82; Melikisvli, 1960: 128. 266 Burney, Lang, 1971: 136 267 Salvini, 1967: 22, 23. 268 Bu görü için bkz. Pehlivan, 1984: 85. 269 König, 1957: no. 23; bkz. Melikisvili, 1960: no. 36.
68 Sar kam lçesi aras nda yer alan Zivin (Süngüta )’deki yaz tlardan270 ö renmekteyiz. Bunlardan en iyi korunmu ve içerik bak m ndan en çok bilgiyi veren Yaz l ta ’t r. Buradaki yaz tlardan edindi imiz bilgilere göre bu seferlerden ilki Kral Menua taraf ndan gerçekle tirilmi tir. Menua, Diauehi’nin ba kenti Sasilu’yu ele geçirmi , Kral Utupur i(ni)’yi esir ederek yüklü miktarda vergi (tribut) alarak seferini Diauehi’ye ba l e eti ülkensin, ya da di er tan mlamayla “Geçit Ülkeleri”271nin s n r kenti Zua’da”272 tamamlam t r. Halen Tiflis Müzesinde bulunan ve sat rlar ndan bir k sm tahribe u ram olan Zivin yaz t nda çok daha s n rl bilgi bulunmaktad r. Yaz tta kral Menua, Sasilu kentini ald n tekrar etmekte ve bu steli Tanr Haldi için diktirtti ini ifade etmektedir. Ayr nt vermemesine ra men bu iki yaz l belgeden baz sonuçlar ç karmak mümkündür. Örne in durumlar tam olarak belli olmamakla birlikte, Yaz l ta ’ta ad geçen e eti, Baltulhi ve Haldiriulhi Ülkeleri, Diauehi topraklar içinde gösterilmi tir. Burada dört küçük krall ktan olu an ve Diauehi’nin daha etkin oldu u Konfederasyonu gösteriyor olabilir273. Yaz l ta yaz t nda pek çok ehir ve kalesi bulundu undan söz edilmektedir274. Bundan, burada ya ayanlar n, bölgenin verimli ovalar ndan, do al kaynaklar ndan yararland klar n , ayr ca do al ticaret yollar üzerinde bulunan bölgede ticari gelir elde ettiklerini, böylece bölgede t pk Haya a dönemindeki gibi Diauehi döneminde de canl l n ve nüfus potansiyelinin devam etti i anla lmaktad r. Diauehi Ülkesine ikinci bir seferi de, Menuadan sonra tahta ç kan I. Argi ti (MÖ 786 – 764), hükümdarl n n ilk y llar nda gerçekle tirir275. Babas Menua gibi I. Argi ti de seferinde Urartu’dan kuzeye aç lan yolar 276 takip etmi , önce krall k kenti Sasilu’yu ele geçirmi , sonra “Geçit Ülkeleri” s n r nda yer alan Zua’ya yönelmi tir. Buralar zapt eden kral gerekli yönetimsel de i iklikleri yapt ktan sonra
270 König, 1957: no. 24; bkz. Melikisvili, 1960: no. 37; Tseretheli, 1939: no. 10, 11. 271 Olas l ka Hasankale ve tortum aras nda kalan bölge, bkz. Lehmann, Haupt, 1926: II/2, 30, 31. 272 König, 1957: no. 23; Melikisvili, 1960: no. 36. 273 Bu görü için bkz. Pehlivan, 1984: 87. 274 König, 1957: no. 23; Melikisvili, 1960: no. 36. 275 König, 1957: no. 282; Melikisvili, 1960: no. 128. 276 Urartu dönemindeki askeri ve ticari yollar hakk nda bkz. Belli, 1977.
69 Diauehi’yi çevresi ile birlikte kesin olarak Urartu’ya ba lam , böylece Tercan’daki Urartu egemenli i de onun döneminde ba lam t . I. Argi ti olas l kla merkezden buraya Urartu’da “EN . NAM” ad verilen bir vali atad 277. I. Argi ti’den sonraki Urartu kay tlar nda, art k Diauehi ad yla kar la lmamaktad r. MÖ VII yüzy l n ba lar nda, güney Rusya bozk rlar ndan gelen göçebe kültüre sahip Kimmerler ve skitler278, Anadolu’nun dört bir taraf nda at ko turmaya ba lam lard . Özellikle de Urartu’nun kuzey ve do u s n rlar ciddi anlamda bu kavimlerin tehdidi alt na girmi ti. Bir yandan kuzeyden göçebe kavimlerin bask s alt nda kalan Urartu, di er taraftan güneyden Assur devletinin bask s alt ndayd . Hatta II. Russa döneminde (MÖ 680 – 646) Bat da eski Hitit topraklar na yerle en Frigler279’in olas l kla Tercan’ n kuzeyinden gelen ak nlar n önlemek için mücadele etmi lerdir280.
C. Pers Egemenli inde Tercan Ne yaz k ki Do u Anadolu’nun H ristiyanl k öncesi döneminde ya am ve o döneme ait bilgi veren bir tarihçi bulunmamaktad r, dolay s yla bu dönemde Do u Anadolu ve Tercan ile ilgili bilgilerimiz oldukça azd r. Kaynaklar n verdi i genel izlenim, bu devirde Do u Anadolu’nun “bölgesel bir güç de il, dünyadan uzak unutulmu bir yer” oldu udur281. MÖ 615 y l ndan itibaren, Med kral Kyakseres, skitler ve Babil'li Nabupolassar' n da yard m yla Asur mparatorlu u'na son verdi (M.Ö 612)282. Kyakseres topraklar n geni letip tüm Do u Anadolu'ya hâkim oldu öyle ki bat da Halys Irma (K z l rmak) Lydia devleti ile aras nda s n r olarak kald . Bu tarihlerde, MÖ 612 ile 585 y llar aras nda eski Urartu topraklar Hint – Avrupa dili konu an Ermeniler taraf ndan i gal edilmeye ba lanm t 283.
277 Urartu’da bu sistemle ilgili olarak bkz. Adontz, 1946: 221; Burney, Lang, 1971: 137. 278 skitler, Assur metinlerinde “A kuzai” olarak geçmektedir. Bkz. Grousset, 2005: 69. 279 Assur metinlerinde “Mu kiler”. 280 Grousset, 2005: 67. 281 Redgate, 2000: 55. 282 Burney, Lang, 1971: 173. 283 Grousset, 2005: 65.
70 Urartu’nun y k lmas nda büyük rol oynayan yabanc ak nlar n n bir bölümü kuzeyden gelmi ti, Strabon’un ifadesiyle, “Armenos’un284 kuvvetlerinin bir bölümü, ba lang çta Sophene topraklar na ba l Akilisene’yi ele geçirirken, geri kalan Kalakhene’ye ve Adiabenos’a kadar Syspiritis’i i gal etmi ti”285. Bir ba ka deyi le göçlerin bir k sm Erzincan ve Tercan üzerinden güneydo u yönlü olarak gerçekle mi ti286. Bundan böyle eski Urartu topraklar nda, yeni gelen halklar ve Urartu’nun eski halklar birlikte ya amaya ba lad lar. Herodotos, bunlar “Alarodial ” olarak nitelendirdi i Urartu’nun eski halk ndan aç kça ay rmaktad r287. Nitekim her iki halk da Herodotos zaman nda bir arada ya amaktayd lar288. Yüzy llar süren göç hareketleri sonucunda bölgedeki demografik yap de i mi , siyasi yap da Hem Urartu, hem de Asur devletlerinin birbirini izleyen çökü leriyle289 bamba ka bir durum alm t r. Med egemenli inin zay flamaya ba lamas , Kyakseres’ten sonra yerine geçen o lu Astyages ( M.Ö 585 – 550 ) dönemine rastlamaktad r. Bu s rada ran'da yeni bir devlet ortaya ç kmaya ba lamaktad r. Bu devlet, Pers soylusu Akhaemenes'in yard m yla daha M.Ö 7. yüzy lda filizlenmeye ba lam t . Akhaemenes'in o lu Teispes (M.Ö 675 – 640) “Ansan Kral ” unvan n kullan r, III. Ansan Kral I. Kambyses (Persçe Kanbujiya), Med Kral Astyages'in k z yla evlenir ve bu evlilikten, daha sonra "büyük" unvan n alacak olan Kyros (Persçe Kura ) do ar. Bu çocuk daha sonra II. Kyros ad yla Persler'in ba na geçmi tir. II. Kyros M.Ö 550 y l nda Med ordusunu bozguna u ratm t r. Bu zafer sonucunda tüm ran, bat da Halys Irma ’na kadar Ön Asya ülkelerini içine alan büyük Pers mparatorlu u kuruldu. Persler kurduklar bu devlete Kyros'un sülalesinin ilk kral oldu una inan lan Akhaemenidler ad n vermi lerdir.290
284 Ermeni soyuna ad n verdi i dü ünülen meçhul bir kahraman. Ancak, Ermeni milli efsanelerinde geçen ve Ermenilere ad n verdi ine inan lan kahraman n ad Hayg’d r. Bununla birlikte, Ermeniler kendilerine Hay, Ülkelerine de Hayasdan derlerdi. Yabanc lar n onlar için kulland klar ad olan Armenia ilk olarak I. Dareios’a ait bir kitabede görülmektedir. Bkz. Grousset, 2005: 69 285 Strabon, XI, XIV, 12. 286 Burney, Lang, 1971: 177. 287 Herodotos, III, 93, 94 ve IV, 73, 79. 288 Grousset, 2005: 65. 289 Asur devleti, Medlerin darbeleri kar s nda MÖ 612 de, Urartu ise MÖ 612 ile yakla k MÖ 585 y llar aras nda y k ld lar. 290 Sevin, 2000: 310.
71 MÖ VI. yüzy l n sonlar nda (MÖ 518’den sonra) I. Dareios, Pers imparatorlu unu idari yönden yeniden örgütlemeye giri mi ve Armenia’y 13. satrapl k haline getirmi tir291. Bununla birlikte Moskhi’liler, Tiberani’liler, Makronai, Mossyoikia ve Marsa’n n bulundu u bölge 19. Satrapl k olarak geçmektedir. Böylece Tercan da Pers yönetim sisteminde, 19. Satrapl n içinde yer alm oluyordu292. Kserkses'in MÖ 480 y l nda Grek ülkesine yapt sefer s ras nda hem Armenial lar, hem de Alarodial lar, Pers ordusuna asker sa lam lard r. Ksenophon, me hur "Onbinlerin Dönü ü" s ras nda, Bat Armenia’y , boydan boya geçmi , iki ay kadar bulundu u (MÖ Aral k 401 - Ocak 400) bu topraklarla ilgili gözlemleri, gerek co rafî aç dan ve gerek bölgede bulunan yo un nüfusun ya am biçimini aç klamas bak m ndan, Urartu sonras elimizdeki tek yaz l verileri olu turmu tur293. Ksenophon, eserinde s kça Hellen ordusu ile sürekli mücadele eden “da n k haldeki kabilelerden” bahsetmektedir. Hellen ordusu bu kabilelerden biri olan Karduklularla, mücadelesinin sonras nda, kuzeye do ru olan yürüyü ünü sürdürmü ve olas l kla Aras Irma ’n n güney uzant s n takip ederek yoluna devam etmi tir. Ksenophon devam n öyle anlatmaktad r: “ (1) Helenler nehri geçtikten sonra, ö leye do ru muntazam bir ekilde yola ç kt lar ve hep düz arazi içinde veya hafif meyilli tepelerden geçerek Armenia içinde be parasang294 yol ald lar. Çünkü Kardukhlularla olan sürekli mücadeleler yüzünden nehir yak n nda hiçbir köy yoktu. (2) Nihayet vard klar köy büyüktü ve burada satrapa ait bir saray da vard . Evlerin ço unun kuleleri vard . Erzak boldu. (3) buradan, Diclenin295 kaynaklar n a ncaya kadar iki günde on parasang yol yürüdüler. Oradan da Teleboas nehrine kadar olan
291 Bu satrapl k Herodotos taraf ndan, Paktyika ülkesini Armenia’y ve kom ular olan ülkeleri Karadeniz’e kadar olan yerleri kapsayan bir alan olarak belirtilmektedir. Herodotos, III, 93. Ayr ca bkz. Burney, Lang, 1971: 180; Grousset, 2005: 74. 292 I. Dareios, Alarodial lar ad yla tan nan ve Ermeni istilas kar s nda Aras' n do usuna, çekilmi olan eski Urartular Armenia’dan ay rm ve ayr bir satrapl k olan 18. satrapl a katm t r. Buras Matiene’yi de (Urmiye gölü havzas ) kaps yordu. Armenia ile Alarodial lar aras ndaki s n r Ararat ve Tendürek da lar olarak belirlenmi ti, bkz. Grousset, 2005: 74. 293 Ksenophon, IV. 1, V. 2, VI. 4. 294 Bir parasang 5,5 km ye e ittir. 295 Ksenophon Dicle Irma ile Van Gölü’nün kuzeybat s ndaki da lardan ç karak, Botan Çay na dökülen Bitlis Çay ’n kar t rmaktad r, Anabasis’in Hayrullah Örs taraf ndan çevrilen 1962 y l bas m nda, IV, IV, 3’e dair notlar k sm nda buna de inilmi tir. Bu durum, Ksenophon’un izledi i güzergâh hakk nda burada yer verdi imiz görü ü de desteklemektedir.
72 on be parasangl k yolu üç günde ald lar. Bu nehir o kadar büyük de il, fakat pek güzeldi ve kenar nda pek çok köyler vard . (4) Bu ülkeye Bat Armenia deniyordu. Satrap Tiribazos idi…296” Ksenophon devam nda satrap Tiribazos’la bir anla ma yapm ve yürüyü ü sürdürmü tür. “ (7) buradan sonra, bir ova içinden üç günde be parasang yol gidildi…
Ksenophon’un yukar da söz etti i k s mlar Dicle Irma ’n de il de Yukar F rat’ nitelendiriyorsa297, Teleboas olarak ifade edilen rmak da büyük olas l kla Karasu Irma ’d r. Buradan geçmeden birkaç gün önce, Ksenophon 18. ve 19. satrapl klar birbirinden ay ran s n r boyunca yürümü tür. Yine C. Sagona’n n hipotezine göre buras Karasu ve Aras vadilerinin birle ti i Deveboynu geçididir298. Deveboynu geçidi Strabon’da Abus da lar olarak geçmektedir299.Herodotos’un eserinde söz etti i 18. ve 19. satrapl klar birbirinden ay ran s n r da buras olmal d r300. Bu s n r kuzeye, Taokhlar 301 Karin bölgesinden (A kale ve Erzurum Aras ndaki bölgedir302) ay ran bat s n r n olu turarak devam etmektedir. Bu bak mdan Onbinlerin yürüyü ünün bu k sm n ad m ad m takip etmek gerekmektedir. Geni Erzurum ve Tercan ovalar , Ksenophon’un betimledi i düz ve hafif meyilli arazi ile de uyum içerisindedir. çerisinden geçip konaklad köyler Tuzla Çay havzas ve Pekeriç ovas olabilir303. Buraya yak n bir saray n bulundu unu söylemesi, 19. satrapl savunan bir kalenin varl n dü ündürmektedir. Ksenophon, kar ve so ukla mücadele etti i dört günlük zorlu bir yolculu un ard ndan 19. Satrapl k merkezine yakla m olmal d r. Satrap Tribazus’un savundu u
296 Ksenophon, IV, IV, 3 – 5. 297 C. Sagona bu tezi savunarak Ksenophon’un Onbinler’in izledi i yolu tart maya açm t r. bkz. Sagona, 2004. 298 Bkz. II. Bölüm, 23 – 24. 299 Strabon, XI, XIV, 2. 300 Buras MS IV. Yüzy lda Bizans Armenias ile Pers – Sasani Armenias aras nda ana s n r olmu tur. Bkz. Sagona, 2004: 311. 301 Ksenophon, IV, IV, 18; Pers döneminde Tayk. 302 Sinclair, 1989: 273. 303 Pekeriç, Mihr Zoroastrian dininde özellikle vurgulanan bir merkezdir.
73 geçit ise, Karin’in güneyindeki da lar olmal d r. Ksenophon, satrapl k merkezine yürümeyi istemektedir. Buras n n’da Alt ntepe – Cimintepe olmas olas d r. Urartu hâkimiyetinin sona ermesinin ard ndan Urartulardan kalan yap lar n Persler taraf ndan kullan lmaya devam etti ini görüyoruz. Bu durum özellikle savunma amaçl yap larda görülmektedir ve Anadolu’daki tek örne i Alt ntepedir304. Alt ntepe’nin II. Tabakas ndaki bir yap kompleksi içerisinde gün na ç kar lan Perslere ait apadana305, mimari özellikleri ve duvar resimleriyle dikkati çekmektedir306. Yine ayn tabakada bulunan ve Pers dönemine ait keramikler bu yap ya e lik etmektedir. Buradan, Alt ntepe’de kal nt s bulunan Pers askeri ya da saray yap s n n 19. Pers satrapl n n yönetim binas olabilece i sonucu ç kmaktad r. Ayr ca tektonik hareketlili in çok oldu u Erzincan’da Ksenophon’un bahsetti i s cak su kaynaklar da bulunmaktad r307. Aktarmaya çal t m z bu siyasi ve etnik yap lanmalar n ve tarihi co rafyaya ili kin bilgilerin ard ndan, Perslerin Tercan ve çevresine b rakt klar kültürel izlere bakt m zda çok az kal nt yla kar la maktay z. Hatta Do u Anadolu’da bulunan Pers dönemine ait tek yaz t, I. Kserkses’in Van Kalesinde bulunan yaz t d r308. Yine de Do u Anadolu’da Pers dönemine ait en iyi buluntular bar nd ran Alt ntepe ve Cimintepe, Tercan’ n yaln zca 40 km bat s nda bulunmaktad r ve çevrenin tarihi aç s ndan son derece önemli bir merkezdir. Eldeki verilere göre Alt ntepe’deki Urartu varl sona erdikten sonra ki bunun ne zaman gerçekle ti i tam olarak belli de ildir, buran n en az yüz y l kadar yerle im görmedi i anla lmaktad r. Bu bo lu un ard ndan buraya yerle enler Persler olmu tur309. Bunlara ek olarak, 1897 y l nda British Museum’a verilen dokuz adet gümü obje, do rudan pers dönemini göstermektedir. Objelerin buluntu yeri ile ilgili olarak “Erzincan yak n nda bulunmu tur” ifadesi d nda ba ka herhangi bir bilgi
304 Summers, 1993: 90. 305 Pers saraylar ndaki büyük salon. 306 Özgüç, 1966: 45, 46. 307 Marco Polo Erzincan’da “yerden ç kan çok bol ve harikulade s cak su banyolar n n her yerde bulundu unu” belirtmi lerdir. 308Yaz t ve transkripsiyonu için bkz. Weissbach, 1911: 116 – 119; ayr ca bkz. Young, 1988: 77; Summers, 1993: 95. 309 Summers, 1993: 96.
74 bulunmamaktad r. Bu buluntular n da Alt ntepe ve Cimintepe II tabakalar na ait olmas olas d r310.
D. Hellenistik Dönemde Tercan Pers imparatorlu u Büyük skender taraf ndan fethedildi inde, Tercan’da onunla ayn kaderi payla m t r. Arbela sava nda (MÖ 30 Eylül 331), Armenia’dan da son Akhamenid kral III. Dareios’un hizmetine asker sevk edildi ini ve bu askerlerin Orontes ve Mitrausdes adl satraplar n komutas nda bulundu unu Arrianos’dan ö renmekteyiz311. Büyük skender, MÖ 331 y l nda Armenia’y kendi imparatorlu una ba lam ancak hiçbir zaman ahsen Armenia topraklar na girmemi tir. Armenia, Büyük skender’in eline geçtikten sonra buraya Sardes'in eski valisi Mithrines satrap olarak atand 312. Büyük skender 13 Haziran 323’de Babilonia’da öldü ünde313 sa l nda yap lmas n öngördü ü do unun fethi, büyük ölçüde tamamlanm t . Ancak geride b rakm oldu u, s n rlar Makedonya’dan ndus Nehri’ne kadar uzanan geni imparatorlu a, kendisinden sonra hükmedecek ki iyi seçmemi ti314 ve bu durum yeni imparatorlu un gelece ini tehlikeye aym t 315. Eyaletler, komutanlar aras nda pay edildi i s rada, bu komutanlardan biri olan Neoptolemos Armenia satrapl n ald (MÖ 323)316. Ancak diadokhlar aras ndaki mücadeleler s ras nda MÖ 321'de öldürülmesi üzerine yerine geçen ki i, en az ndan bir Makedonyal , olmad . Nitekim Triparadeisos'ta yap lan toplant da (MÖ 321) Ermenistan, Makedonyal komutanlara da t lan satrapl klar aras nda yer almamaktad r. MÖ 316 y l nda bu satrapl n Pers Orontes'in elinde oldu unu görüyoruz. Orontes, büyük ihtimalle Arbela'da ad geçen III. Dareios’un eski satrap yla ayn ki idir. Bu durumda, hem de Büyük skender'in ölümünden sadece yedi y l sonra, Armenia'n n tekrar eski Pers valisinin egemenli i alt na girdi i
310 Summers, 1993: 96. 311 Arrianos, III, VIII, 5. 312 Arrianos, III, VIII, 9. 313 Arrianos, VII, 28. 314 Diodoros, XVIII, 2; Appianos, Syria, 52; Plutarkhos, Eumenes, III, 1. 315 Özsait 1982: 288. 316 Plutarkhos, Eumenes, IV; bkz. Cloche, 1959: 66 – 69.
75 anla lmaktad r. Orontes, Diodoros'un bize belirtti i gibi317, Makedonyal komutan Peukestes'in dostlu undan yararlanm t ve yeniden yönetime geçmi se, bizzat diadokhlar taraf ndan getirilmi ti318. Anadolu’da Antigonos ve Demetrios’a kar birlikte hareket eden Lysimakhos ve Seleukos Ipsos Sava ’nda (MÖ 301) büyük bir zafer kazanm t r. Sava sonras Antigonos’un topraklar , Ipsos sava n n iki galibi aras nda pay edilmi ve en büyük k sm n Seleukos alm t r. Bu duruma göre Seleukos F rat ile Akdeniz aras ndaki Suriye’ye, Phrygia’n n içlerinden Indus’a kadar olan skender mparatorlu u’nun tamam na sahip olmu tur. Böylece Armenia satrapl ve Tercan da, Seleukos'un pay na dü mü oluyordu319. Seleukoslar n egemenli i alt nda kalan Armenia Bölgesinde MÖ III. yüzy lda, yerli asilzadeler veya ba kald ran satraplarca kurulmu yerel hanedanlar n ortaya ç kt n görmekteyiz320. Ancak bu yerel prensler hakk ndaki bilgiler çok azd r. MÖ 228 y l civar nda II. Antiokhos Hieraks’ n Arsames adl bir Armenia prensinin yan na s nd bilmekteyiz321. Bu tarihten biraz daha sonraki bir tarihte, Armenia’da iki ayr krall k görmekteyiz. Bunlardan biri Armenia krall , di eri de Sophene /Dzopk krall d r Bu her ili krall k da Seleukoslara ba l vasal krall k statüsündeydiler. Sophene’nin ba kenti Arsamosata ( im at) idi ve MÖ 212 y l nda buray Kserkses ad nda bir hükümdar yönetmekte idi. Hellenizm’i tekerar canland rarak skender skender mparatorlu unun tümüne sahip olmak isteyen III. Antiokhos MÖ 212 ilkbahar nda Sophene’ye sald rarak Arsamosata’y ku att . Hükümdar Kserkses, Kral’ direni göstermeyerek ba lanmay diler. Bunun üzerine III. Antiokhos, onu k z karde i Antiokhis’le evlendirerek tahtta b rak r ancak çok geçmeden bu perses kocas n öldürür ve Sophene Seleukos topraklar na ba lanm olur322. Büyük kral, Armenia ve Sophene’nin yönetimini Pers soyundan iki strategos’a verdi. Bunlardan biri olan Artaksias Armenia’y , di eri olan Zariadris Sophene’yi yönetiyordu323. Magnesia sava (MÖ 190) ve Roma ile imzalanan
317 Diodoros, XXXI, XXIII, 5 – 6. 318 Grousset, 2005: 77. 319 Appianos, Syrie, 55. 320 Grousset, 2005: 78. 321 Grousset, 2005: 78. 322 Polybios, VIII, 25; Grousset, 2005: 78. 323 Strabon, XI, XIV, 15.
76 Apameia bar (MÖ 188) Seleukos mparatorlu unda genel bir gerilemeye yol açm , bu vesileyle her iki satrap da ba ms zl klar n ilan ederek Roma Senatosunun korumas alt nda kral unvan alm lard r324. Sophone, toprak bak m ndan Armenia’ya oranla çok daha küçük kal yordu. Strabon, Artaksias ile Zariadris’in krall klar n “kom u milletlerin aleyhine olacak ekilde büyütmek için birle tirdiklerini” söyler325. Strabon burada Tercan’a ili kin önemli bilgiler vererek, Artaksias ile Zariadris’in Pontoslu kabilelerden Karenitis’i, yani Erzurum çevresini ve biraz daha bat da bulunan Derxene’yi, yani Tercan’ ald lar. Strabon burada Kataonia’dan, yani kom u Krall k Kappadokia’dan kopar lm olan Akilisene’ye de (Erzincan) de inmektedir326. Görüldü ü gibi Tercan ve çevresi, Büyük skender ve diodokhlar döneminde daha çok ran kültürü alt nda kalm t r. Bunun nedenlerinden biri de Büyük skender’in ve daha sonra da diodokhlar n Kappadokia’n n bir k sm n , Armenia’y , ve Pontos’u önemsememi olmas yd 327.
E. Roma - Parth Mücadeleleri aras nda Tercan (Armenia’n n Parçalanmas na Kadar) 1. Büyük Tigranes döneminde Tercan ki yüz y ll k bir gerileme sürecinden sonra, ran uygarl Partlar n ahs nda yeniden siyaset sahnesine ç k yordu328. Parthlar MÖ 140 y l ndan, MÖ 129 y l na kadar Meidia’y , Persia’y , Babil’i ve Eski Asur’u Seleukoslar n elinden alm lard . Böylelikle Parth kral Büyük Mithridates (MÖ 123 - MÖ 88), Yak n Do u’nun mutlak hâkimi gibiydi. Bu s rada Armenia’n n ba nda Artaksias329 bulunuyordu ve onun varisi olan Tigranes (gelecekteki Büyük Tigranes) Parthlar n elinde rehin bulunmaktayd 330.
324 Strabon, XI, XIV, 15. 325 Strabon, XI, XIV, 15; Grousset, 2005: 78. 326 Strabon, XI, XIV, 5. 327 Justinius, XXXVIII, VII, 2. 328 Grousset, 2005: 81. 329 Bu ki i az önce bahsetti imiz, Sophone kral Zariadris’le i birli i yapan Artaksias olmayabilir. 330 Justinius, XLII, II, 6 ve XLII, III, 1; Strabon, XI, XIV, 15.
77 Artaksias’ n ölümü üzerine (MÖ 95 – 94), Parthlara ülkenin bir k sm n vermek ko uluyla serbest b rak lan Tigranes331, ilk i olarak Sophene kral Artanes’e sald rd . Roma’ya ba l Ariobarzanes taraf ndan yönetilen Kappadokia ve di er kom ular ndan yard m alamayan Artanes daha fazla dayanamayarak yenildi. Böylece Sophene ve buraya ba l Akilisene kesin olarak büyük Armenia’ya kat lm oldu332. Daha önceden Sophene’ye kat ld n gördü ümüz Tercan’da (Derksene), Zariadrislerin hanedan sona ermi ve Büyük Armenia’n n s n rlar içerisine dâhil olmu tu. Bu s rada Pontos kral VI. Mithridates Eupator, Küçük Asia’da yay lmac bir siyaset izliyor ve Kappadokia’y ele geçirmeye u ra yordu. Dahas Roma’ya kar Küçük Asia’n n koruyucusu olarak öne ç k yordu. Mithridates, Kappadokia’daki amac na ula abilmek için Tigranes’in deste ini istedi ve k z Kleopatra’y onunla evlendirdi. Bunun üzerine Armenia kral , Kappadokia üzerine bir ordu gönderdi. Burada yönetimi de i tiren Tigranes, MÖ 93 y l nda Ariobarzanes’i kovarak yerine Mithridates’in destekledi i Gordios’u geçirdi333. Ancak bu dönemde Kilikia valisi olan Sulla, derhal müdahale ererek Ariobarzanes’i tektar Kappadokia taht na oturttu. Sula ard ndan Parlarla, krallar II. Büyük Mithridates devrinde, MÖ 92 y l nda, “F rat n iki ülke aras nda s n r oldu unu” kabul eden bir anla maya vard . Bu da Parthlar n bölgedeki önemini artt rm t . Mithridates ve yanda Tigranes, Mithridates’in o ullar ndan biri olan IX. Ariarathes’ i Kappadokia taht na geçirdi (MÖ 90) 334. Roma’da taliklerin ba latt ayaklanma bast r ld ktan sonra yeniden küçük Asia’n n sorunlar na e ilen Roma, Mithridates sorununu a abilmek için Pontos’a resmen sava ilan etti. I. Mithridates sava (MÖ 88 – 85) olarak bilinen bu sava sonras nda yap lan Dardanos antla mas yla Mithridates, ald yerleri geri veriyordu. Bu s rada müttefiki Tigranes ise bu mücadeleye kar mam ve do udaki hegemonyas n güçlendirmeye bakm t . Çünkü II. Büyük Mithridates’ten sonra Parth Ülkesi, kuzeydo u’dan gelen skit ak nlar yla zay flamaya ba lam t . Ayn dönemlerde Seleukoslar taht kavgalar sonucunda iyice zay flam lard . Bu tarihi durumdan yararlanan Tigranes,
331 Strabon, XI, XIV, 15. 332 Strabon, XI, XIV, 15. 333 Justinius, XXXVIII, III, 2 -3. 334 Appianos, Mithridates, 9.
78 Armenia’y do uda ve güneyde geni leterek büyük bir devlet haline getirdi335. Plutarkhos bununla ilgili olarak, MÖ 83 – 69 y llar aras nda “Büyük Tigranes”in, tüm Bat Asya’n n en önemli gücü oldu unu söylemektedir336. Sulan n ölümünden sonra (MÖ 78) Roma’n n yine iç i leriyle u ra t bir s rada Mithridates yine harekete geçmi , IV. Nikomedes’in (MÖ 94 – 74), Bithynia’y Roma’ya vasiyet yolu ile b rakmas n n ard ndan buray i gal etmi ve ordular n Asia ve Kappadokia üzerine sevk etmi tir. Bunun üzerine Senatus, MÖ 74 y l konsüllerinden biri olan L. Licinius Lucullus'u Kilikia ve Asia eyaletleri valili i ile görevlendirmi ti. Küçük Asia’da 3 y l süren mücadeleler sonras nda, MÖ 71 y l nda nihayet Mithridates yenilerek damad Tigranes’ten s nma istedi. Bu arada Lucullus k sa sürede Bithynia ve Pontos’u kontrol alt na ald 337. Mithridates’in teslimine yönelik ça r lara yan t bulamayan Lucullus, M Ö 69 y l n n yaz nda en iyi askerlerini Armenia'n n istilas için seçti. 12.000 Romal lejyoner, 4.000 eyalet atl s ve hafif silahl askerler Kappadokia'dan yola ç kt , Tomisa'da Euphrates'i geçti ve kuzey Sophene'ye girdi. Amac buradan Armenia krall n n güney bölgesine ilerleyerek, Mezopotamya, Kuzey Syria, Kilikia, Gordyene ve Adiaben’nin birbirine yak nla t bölgeyi ele geçirmekti. Güneydeki ba kent Tigranokerta'y alarak h zl ca hedefine ula may istiyordu. Tigranes ise kendi i leriyle me guldü. Plutarkhos, Lucullus Tigranokerta'ya sald rd s rada, çevredeki yerel efler Armenia'ya yard m ettiler338. Ancak bu sava a gerçekten haz rl ks z yakalanan Tigranes buralar savunamad ve Tigris’in (Dicle) güneyinde kalan topraklar n kaybetti339. Ancak Lucullus kuzeye yönelerek Armenia’n n içlerine, Artaksata’ya (Erivan) yürümek isteyince ordular daha fazla gitmek istememi tir. Ordunun isyan na kar s nda Lucullus Armenia’y terk ederek Mesopotamia’ya gelmi , bundan faydalanan Mithridates ise Ponotos’a girerek Lucullus’un burada b rakt Legat yenmi tir. Bu olaylar üzerine Roma’daki Lucullus aleyhtarl n körüklemi
335 Grousset, 2005: 88 – 90. 336 Plutarkhos, Lucullus, 219. 337 Grousset, 2005: 89. 338 Plutarkhos, Lucullus,2; Appianos, Mithridates, 82. 339 Plutarkhos, Lucullus, XXI, XXIII, 2
79 ve Bithynia ve Pontos valili i kendisinden al narak, Cn. Pompeius Magnus’a verilmi tir340. Mithridates, III. Mithridates Sava olarak bilinen ve on y l süren (MÖ 74 – 64) mücadeleler sonucunda Pompeius taraf ndan Lykos (Kelkit) rma kenar nda bir yerde yenilgiye u rat lm , ancak az say daki güçleriyle, güçlükle kaçmay ba arm t r341. Art k topraklar na dönü ümidini kaybeden Mithridates, büyük zorluklarla K r m’daki krall na ula r342. Pompeius, kral Kolkhis’e kadar izlemi , ancak sonra güneydo uya yönelerek Tigranes’in ba kenti Artaksata’ya (günümüzde Erivan civar ) girer. Mithridates’le olan i birli ini ödemek üzere olan Tigranes, sava göze alamayarak Pompeius’a teslim olur. Ele geçirmi oldu u yerleri Roma’ya teslim eden Tigranes, Parth devleri ile Romal lar aras nda kalan topraklar n Pompeius’a 6.000 talent sava tazminat ödeyerek koruyabildi343. MÖ 64 y l nda Amisos’a gelen Pompeius, Senatus’dan bir komisyon istemeksizin Küçük Asya’n n düzenlemesini yapm t r. Buna göre MÖ 74 y l nda eyalet olan Pontos’un bat kesimi, Bithynia ile birle tirilerek, Bithynia – Pontos eyaleti olarak bir valinin yönetimine veriliyordu344. Mithridates sava lar s ras nda en çok zarar gören yer Kappadokia olmu tu. Bu nedenle buras Sophene ile birle tirilerek, Yönetimi Ariobarzanes’e verildi345. Son sava ta Mithridates’in güneye inen ordusunu yenerek Roma’ya büyük katk sa layan Galatlar’ n Tolistoboag boyu prenslerinden Deiotaros ise hizmetinin kar l nda, Halys Irma ’n n denize döküldü ü yerden, Trapezos dâhil, Kholkis’e kadar k y kesimi ile kuzey Kappadokia topraklar ndan ba ka, Küçük Armenia’n n da bir bölümüne sahip oldu346. Topraklar Roma ile Parthlar aras nda kalan Tigranes ise Roma’n n vasal oluyordu347. Elbette Pompeius’un bu düzenlemesinin ard ndan, co rafi aç dan tüm bu bölgeler aras nda bir s n r özelli i ta yan Tercan’ n gerçekte hangi taraf n kontrolü
340 Grousset, 2005: 96. 341 Özsait, 1982: 311. 342 Appianos, Mithridates, 101. 343 Appianos, Mithridates, 104 – 105; Nicolet, 1978: 797; Özsait, 1982: 311. 344 Strabon, XII, III, 1; Jones, 1971: 156; Özsait, 1982: 312. 345 Appianos, Mithridates, 105. 346 Strabon, XII, III, 13; Jones, 1971: 156; Özsait, 1982: 312. 347 Appianos, Mithridates, 104; Plutarkhos, Pompeius, XXXIII, 1 – 4.
80 alt nda kald n kestirmek çok güçtür. Çünkü kaynaklarda özellikle Tercan’ vurgulayan bir bilgi bulunmamaktad r. Bu durumda Tercan, a) Sophone ile birlikte, bat s ndaki Akilisene de dâhil olmak üzere, Kappadokia topraklar nda, b) Kuzeyde Küçük Armenia’y Trapezos’a kadar Alan Deiotaros’un denetiminde, c) Tigranes’in Roma ile Parthlar aras nda kalan topraklar n n en bat s ndaki bir bölge olarak Armenia’da, kalm olabilir. Biz daha sonra geli en olaylara bakarak üçüncü seçene i daha olas görmekteyiz.
Yapt bu düzenlemelerle Pompeius, do uda bulunan güçlerden, özellikle de Parthlar’dan gelebilecek ve Küçük Asia’y tehdit edecek ak nlara kar yerle tirdi i vasal krallarla adeta bir tampon hat olu turmu , bunun için de F rat’ s n r olarak alm t r348. Pompeius'un MÖ 59 y l nda ba layan bu siyaseti Nero devrine dek esas n korumu tur349. Tigranes, Roma’n n vasal olduktan sonra on y l daha hüküm sürdü, yerine geçen o lu III. Artavasdes de (MÖ 56 – MÖ 30) babas gibi basileos unvan ile vasall k statüsünü sürdürmü ancak sürekli olarak Roma ile Parthlar aras nda ikili oynam t r. Artavasdes, MÖ 53 y l nda triumvir Crassus’un, kendisi ve Roma aç s ndan felaketle sonuçlanan Parth seferinde Roma’ya yard m etmi 350, Parthlar n bu zaferinin ard ndan MÖ 42 – 40 y llar aras nda Roma’n n Syria eyaletine kar düzenlenen ak nlara Parthlarla birlikte kat lm , nihayet Antonius Parthlara kar yeniden ciddi bir mücadeleye ba lad nda ise tekrar Romal lara kat lm t r351. Antonius, Artavasdes’in süvarilerini de yan na alarak Patrhar n vasal bir krall olan Atropatene’yi istila etti ve daha sonra Phraata’y ku att . Ancak bu sefer s ras nda hem iklim ko ullar , hem de Artavasdes onu yaln z b rakt . K iyice bast rm t ve Artavasdes sava n sonucundan üphelenerek birliklerini çekti. K sa süre sonra Antonius’da çekilmek zorunda kald . Ba ar s zl n faturas kendisine
348 Anderson, 1922: 99; Bames, 1976: 179; Özsait, 1982: 312. 349 Anderson, 1922: 99. 350 Plutarkhos, Crassus, XXXIII. 351 Cassius Dio, XLIX, 25 – 31.
81 ç kar lan Artavasdes bu karar n n cezas n a r ödedi352. Antonius onu tutuklatarak saray na ve tüm mal varl na el koydu, sonrada zincire vurulu halde skenderiye’ye götürdü353. Bu arada Tanr ça Anahid’in Erzincan’daki alt n heykeli ve Armenia’n n Palladion’u yerinden sökülüp götürüldü ve parçalar Romal askerlere da t ld 354. Bu arada, Pathlar n deste ini alan Artavasdes’in o lu Artaksias, II. Artaksias olarak Armenia taht na ç kt ve babas n n öcünü, ülkesindeki tüm Romal tüccarlar k l çtan geçirerek ald 355.
2. Augustus Döneminden Diokletianus Dönemine Kadar Tercan Roma’da, Octavianus’a Augustus unvan verilmesiyle, Principatus dönemi ba lam t (MÖ 27). Augustus, eyaletlerin yönetimini kendisi ve senato aras nda payla t rm t r. Buna göre, Roma s n rlar nda olan ve içinde Legionlar bulunan eyaletlerin ( mparatorluk Eyaleti) yönetimini üzerine alm , tehlikeden uzak ve Roma egemenli ini benimseyen, askeri sorunlar olmayan eyaletlerin yönetimini de Senato’ya b rakm t r356. Augustus, dikkatini Armenia'ya çevirdi i dönemde Galatia ve Kappadokia'daki düzenlemelerini büyük ölçüde tamamlam t .357. MÖ 20 y l nda Augustus, üvey o lu Tiberius'u Armenia’ya gönderdi. Roma’ya dü manl yla tan nan Artaksias öldürüldü ve yerine bir müddet Roma’da rehin olarak kalm olan III. Tigranes tahta ç kar ld MÖ 20 ve MÖ 12 y l ndaki ölümüne dek taht elinde bulundurdu358. Onun ölümünden sonra Armenia taht , Parthlar destekleyen IV. Tigranes ve k z karde i Erato ile Romal lar destekleyen IV. Artavasdes aras nda çeki melere sahne olmu tu. MÖ 1 y l nda Augustus, torunu Gaius Caesar’ Armenia’ya gönderdi ve burada duruma hâkim oldu. Parthlara kar tampon bölge olan Armenia’n n korunmas önemliydi. Ancak kraliyet ailesi aras ndaki geçimsizlikler sürdü ünden Augustus Armenia taht n Atropatene kraliyet ailesine
352 Strabon, XI, XIII, 4; Plutarkhos, Antonius, XXXIII. 353 Cassius Dio, XLIX, 39 – 40. 354 Tacitus, II, III; Grousset, 2005: 101. 355Cassius Dio, LIV, 9; Mitford, 1974: 1164. 356 Bu eyaletlere, eski consul ve preatorlar aras ndan seçilen valiler atanmaktayd . Prokonsul ad verilen bu valilerin görev süreleri birer y ld . Bu valilere, görev sürelerince biri quaestor (mali i lerden sorumlu), üçü praetor legat olmak üzere 4 ki i yard mc olarak verilmekteydi. 357 Mitford, 1980: 1172. 358 Cassius Dio, LIV, 9; Velleius Paterculus, V, 25 – 28.
82 verdi. Ama bu yeni sülale kal c olmad . Daha sonra yeniden taht yeniden kraliçe Erato’ya geçti359. Armenia taht bu ekilde birkaç kez el de i tirdi ve daha sonraki dönemde de Parth krallar da kendi sülalelerinden birini bu tahta yerle tirebilmek için Roma ile yar a girdi360. Esasen bu durum Tiberius ve Cladius dönemleri de dâhil, Nero dönemine (MS 54 – 68) kadar devam etmi , Parthlar Armenia’daki etkinliklerini bir ekilde sürdürebilmi lerdir. Tabi bu arada Tiberius döneminde (MS 14 – 37) Roma’n n vasallar , Kappadokia Kommagene ve Kilikia yeniden düzenlenmi ti. MS 17 y l nda Kappadokia y l nda eyalet haline getirilmi , krallar ölen Kilikia, Syria Eyaleti ile birle tirilmi ve Kommagene de bir propraetor yönetiminde eyalet haline getirilmi ti. Tiberius taraf ndan gönderilen Germanicus, kendisine Senatus taraf ndan verilen yetkilerle tüm do u eyaletlerden sorumlu idi361. Nero, mparatorluk taht na ç kt nda Armenia sorunu kar s nda duruyordu ancak art k bu i için artlar olgunla m t . Nero, derhal sefer haz rl klar na ba lad ve bu i için zaman n en iyi komutanlar ndan Gn. Domitius Corbulo’yu, legatus Augusti pro praetore görevlendirdi362. Son derece kapsaml bir operasyona giri en Corbulo yakla k üç y l boyunca, Trapezos'dan ba layan sevk yat rotas n düzenleme ve koruma önlemleri ile u ra t , Syria’dan nakledilen; III. Gallica, VI Ferrata ve X Fretensis lejyonlar n n bir k sm ile Moesia'dan getirilen, takviye ve kohortlarla birlikte IV. Scythica lejyonlar n n haz rl klar n tamamlad . Birliklerin tümü Armenia'da muhtemelen Erzurum civar nda belki de Satala'da topland lar (MS 55)363. Corbulo’nun ilk harekât sonunda Armenia’n n bat s n r ndaki iki eyalet, Roman n vasal olan Syria’l iki prense verildi. Buna göre Tercan’a çok yak n bölgeler olan Küçük Armenia’y , yani Nikopolis ve Satala bölgesini Aristoboulos, Sophene’yi de Sohaemos ald 364. MS 58 y l ilkbahar nda Corbulo Kappadokia yolundan (Karasu vadisi üzerinden) Artaksata’ya girdi ve ehri yakt . Bu haber Roma’ya 58 y l n n sonlar na do ru ula t nda Roma’da büyük sevince neden oldu. Bu dönemde yönetimde bulunan Parthia’l kral Tiridates ise kaçt .
359 Kramer, 1973: 247; Mitford, 1980: 173. 360 Tacitus, Annales, II, 56; VI, 32 – 36. 361 Tacitus, Annales, II, 56. 362 Tacitus, Annales, XIII, 35; Magie, 1950: 1411. 363 Plinius, V, 83; Mitford, 1980: 1176. 364 Tacitus, Annales, XIII, 7.
83 Roma taraftar , eski Kappadokia kral n n büyük torunu Tigranes Armenia’ya kral olarak tayin edildi ve kendisine yard m için bir Roma garnizonu b rak ld . Roma kendisine tabi olan Pontos kral Polemon’u, Küçük Armenia kral Aristoboulos’u ve Kommagene kral Antiokhos’u ödüllendirmek için Armenia’n n s n r bölgelerini onlara devrederen her birinin topra n geni letti365. te bu s rada Tercan’ n da Aristoboulos’un kontrolüne geçmi olmas olas d r. Daha sonra V. Tigranes, belki topraklar n n küçülmesinin de etkisiyle, Parthia’ya kar istila hereketine giri erek Adiebenos kentini talana ba lad . Bunu bahane bilen Parth kral I. Vologases, Armenia taht n n karde i Tiridates’in hakk oldu unu ileri sürerek V. Tigranes’i Armenia’dan att . Hemen ard ndan Nero, Kappadokia valisi, Caesennius Paetus’u Armenia üzerine gönderdi. Arsanias (Murat Irma ) k y s nda Parthlara yenilen Roma ordusu, imzalanan artname uyar nca 62 y l nda Armenia’y bo altt . Çok geçmeden Corobulo tekrar Armenia’ya girdi366 Sonunda yap lan bir bar anla mas ile I. Tiridates, tac n bizzat Forumda, Nero’nun elinden giydi367. Bir de Sophene’de bir Roma garnizonu kuruldu. Bu ekilde kurulan bar yar m yüzy l devam etmi tir. I. Tiridates’den sonra Armenia’n n kimler taraf ndan yönetildi ini bilemiyoruz ancak Traianus dönemine gelindi inde (98 – 117), Parth kral II. Pacorus ölmü , yerine karde i Osroes geçmi ti. Pacorus ölmeden önce büyük o lu Aksidares'i Armenia taht na getirmi ti. Fakat ölünce, yerini alan Osroes, Pacorus'un di er o lu Parthamisiris'i Armenia kral ilân ederek Axidares"i tahttan indirmi ti368. Kaynaklarda sebeplerine ili kin bilgilerin yer almad bu olaylar n üzerine Axiadares Roma'dan yard m istedi. Traianus bunun üzerine dikkatini Do u'ya çevirdi çünkü bu durumda Nero taraf ndan kurulmu olan bar anla mas bozulmu , imparatora sorulmadan bir tak m politik oyunlar çevrilmi oluyordu. Asl nda Traianus, Decebalus ile sava t s rada Parthlar n, Dak'larla369 ili kide bulunduklar n da bilmekteydi. Sava için daha fazla nedene gerek yoktu. mparator sava ba latmak için 27 Ekim 113 y l nda Roma'dan ayr larak yola ç kt . 114 y l n n
365 Tacitus, Annales, XIV, 26. 366 Tacitus, Annales, XV, 7 – 17; Magie, 1950: 1416. 367 Cassius Dio, LXIII, 1 – 7; Suetonius, Nero, XIII; Plinius, XXXIII, 54. 368 Cassius Dio, LXVIII, 17. 369 Günümüzdeki Romenlerin atalar olan Daklar.
84 A ustosunda Traianus, en az alt legion ve beraberindeki auxilia ile olas l kla A kale ile Erzurum aras nda’ Erzurum’un 19 km bat s nda bulunan olan Elegeia’ya (günümüzde Il ca) kadar ilerledi. Burada ya da Satala’da çevredeki kabile eflerinin ve vasal krallar n sadakat ziyaretleri kabul edildi. Armenia Maior eyaletinin kuzeyinde ve do usunda olu turulacak tampon bölge için gerekli örgütleme burada yap ld . Bu arada Parthamisiris, Elegeia’da tac n Traianus’un ayaklar önüne b rakt ve mparatordan tac kendisine lütfetmesi ricas nda bulundu. Ancak Traianus onu kral olarak tan may reddetti. Umdu unu bulamayan Parthamisiris, Traianus’un huzurundan ayr l rken muhaf z alay taraf ndan öldürüldü ve Armenia eyalet ilan edildi (A ustos 114)370. Traianus, Kappadokia ile birle tirdi i yeni Armenia Minor eyaleti’ne vali olarak L. Catilius Severus’u atad . Romal lar n tam olarak Armenia Minor olarak adland rd klar imparatorluk eyaletinde, Lykos’un (Kelkit) kaynaklar yak n ndaki Satala’da bir Roma garnizonu kurulmu , XV. lejyon olan Legio Apollinaris, s n rlar denetlemek için buraya yerle tirilmi tir. Garnizonlar n, 58 y l nda Corbulo’nun seferleri s ras nda önemli görülen noktalara kuruldu u görülmektedir371. Armenia 'dan Lusius Quietus komutas nda hareket eden bir Roma kolu Aras' geçip Parth topraklar ndaki Mardlar n ülkesine ve Atropatene'ye (Iran Azerbaycan ) boyun e dirdi. Traianus'un bu bölgelerde Roma hâkimiyetini güçlü bir ekilde kurmaya kararl yd . Transkafkasya'y imparatorlu un kale meydanlar ndan biri haline getirmek istiyordu. Bunun için Kolkhis'teki halklarla, Heniokeler ve Makhelonelerle olan ba lar n s k la t rd ve Albanial lar n (daha sonra Da stan) ba na yeni bir kral getirdi372. Armenia’n n ilhak ve Transkafkasya'n n yasalla t r lmas , Parth imparatorlu unun fethinin sadece ba lang c yd . Nitekim 116'da, Partlar n elinden orta Mezopotamya'y ve Asur'u, ard ndan Babil'i ald , Ancak Traianus'un 117'deki ölümü ve bundan az bir süre önce Mezopotamya ve Suriye’deki yeni eyaletlerde ba
370 Cassius Dio, LXVIII, 18 – 22; Magie, 1950: 1464. 371 Mitford, 1980: 1199. 372 Grousset, 2005: 108.
85 gösteren isyan ile bu plan son buldu373. Traianus'dan sonra gelen Hadrianus (117 – 138), Babil'i, Asur'u ve Mezopotamya'y do u s n r olarak kabul edilen F rat'a kadar bo altmak zorunda kald . Armenia’da ise Vologaeses ad nda bir Parth prensi vasal olarak tan nd 374. u halde Tercan, Romal lar n ve Parthlar n aras nda bir bölge olarak kalm t . Kuzeydo usundaki Satala’da bulunan XV Apollinaris’in ise bu, s n r kontrol etmesi aç s ndan önemi büyüktü. Roma’n n Küçük Armenia s n r nda 161 y l na kadar herhangi bir hareketlilik ya anmam t r. Ancak 161 y l nda Parth kral III. Vologaeses, Roma’n n Armenia taht na ç kard kral kovarak yerine Pakaros adl bir kral geçirdi. Pakaros’u kovmak isteyen Kappadokia valisi Sedatius Severianus Elegeia’da yenildi ve kendini öldürdü375. Bunun üzerine mparator Marcus Aurelius (161 – 180) döneminde buraya yine bir vasal kral yerle tirildi ve Roma duruma tekrar hâkim oldu. Esas olarak Septimus Severus (193 – 211) döneminde ve devam eden dönemlerde de Roma ile Parthlar aras ndaki mücadeleler sürmü , Armenia ise Roma lehinde yönetimde bulunan vasal krallar arac l ile dengeyi korumaya çal m t r. Tercan’ n da iki bölge aras nda kalan önemli bir geçi noktas durumu devam etmi ve Satala’da ki XV Apollinaris de buralar denetleme görevini sürdürmü tür. Bu durum Parth imparatorlu unun 224 y l ndaki çökü üne kadar sürmü tür. Bu tarihten itibaren do uda roller de i mi , Roma’n n sürekli mücadele etti i Parthlar n yerini Sasaniler alm ve Roma’n n do u s n r na tecavüzde bulunmaya ba lam lard r. Yine bu dönemlerden itibaren bat da Gothlar Tunay a arak Küçük Asia’y tehdit eder duruma gelmi lerdir. Küçük Asia’n n hem do usundaki hem de bat s ndaki mücadeleler s ras nda Roma imparatorlu u s n rlar n korumaya çal m t r. Bu tehlikeler öyle bir a amaya gelmi tir ki, 256 y l nda Gothlar n kom ular olan Boranlar Trapezos’u (Trabzon) ele geçirdiler ve ya malad lar376, Bu s rada Sasani Kral Sapor’da Aras ve Karasu üzerinden Kappadokia’ya kadar ilerlemi , Satala ve çevresini ele geçirerek büyük çalkant ya sebep olmu tur377. Bu i gal
373 Cassius Dio, LXXV, 9, 6. 374 Magie, 1950: 1464; Cassius Dio, LXII, 15. 375 Cassius Dio, LXXI, 2. 376 Magie, 1950: 706. 377 Zonaras, XII, 21; Zosimus, I, XXVIII. Gallienus (262) ve Aurelianus (275) dönemlerine tarihlenen
86 s ras nda XV. Apollinaris’in savunmada etkisiz kalmas , lejyonun Trapezos’daki mücadelesi yüzünden zay flam olabilece ini akla getirmektedir. Sapor ilerleyi ini sürdürerek Edessa (bugün Urfa) önlerinde ordugâh kurdu. Sasani hücumlar na kar koyamayan imparator Valerianus (253 – 260) 260 y l n n Haziran ay nda Edessa yak nlar nda Sasani kral Sapor taraf ndan esir al nd . Bu ba ar dan sonra Sasaniler Kilikia’ya girerek Tarsus’u tümüyle Tahrip ettiler. Sonara Kappadokia’ya girerek Caesarea’y zaptettiler. Bu s rada Gothlar’da Niokomedia ( zmit) ve Nikaia’y ( znik) ya malam lard r378. Ku kusuz, Satala’ya kadar ilerleyen Sasanilerin bu ak nlar ndan Tercan ve çevresi de nasibini alm t r. Sasaniler Armenia’ya Artavasdes adl bir kral yerle tirdiler379. Bu durum 283 y l nda imparator Carus’un (282 – 283), o lu Numerianus ile birlikte Sasanilere kar elde ettikleri zafere kadar sürdü380. Ondan sonra imparator olan Diokletianus’un kararl do u politikas sayesine Sasaniler Armenia’y geri vermek zorunda kald lar381. Ancak Romal larla Sasaniler aras ndaki sava dokuz y l sonra yeniden ba lad ve Sasani kral Narses, Armenia yönünden sald r ya geçti382. Buna kar l k III. Tiridates’e yard m eden, Diokletianus’un caesar’ Galerianus383, Narses’i 297 sonbahar nda büyük bir bozguna u ratt . Böylelikle Parth kral kontrolünde bulundurdu u Yukar Dicle vadisini ve Sophene’yi do rudan Romal lara b rakmak zorunda kald 384. Armenia taht na ise yeni bir kral getirildi385. Diokletianus döneminde imparatorlukta büyük de i iklikler yap lm , eyaletler yönetim aç s ndan grupland r larak 12 adet dioceslik olu turulmu ve bu eyaletler de kendi içinde ekonomik ve askeri amaçlar gözetilerek bölünmü lerdir.
onurland rma yaz tlar , Sasanilerin yapt tahribat sonras ndaki onar mlar ortaya koymaktad r Bkz. Mittford, 1974: 169. 378 Zosimus, I, XXXIII; Özsait, 1982: 341. 379 Zonaras, XII, 21. 380 Zonaras, XII, 30; Magie, 1950: 722. 381 Eutropius, IX, 18. 382 Eutropius, IX, 24; Marcellinus, XXV, 7, 9. 383 Diokletianus döneminde geni roma topraklar n n yabanc istilalara kar daha etkin biçimde savunulmas amac yla tetrarkhi, ye yani dörtlü yönetime geçilmi tir. Böylece her Augustus, kendine yard mc olarak birer Caesar seçmi , bu Caesarlar da imparatorluk sülalesine akraba olmak için e lerinden bo anarak yeni evlilik ba lar kurmu lard r. Bkz. Özsait, 1982: 345. 384 Marcellinus, XXV, 7, 9 385 Özsait, 1982: 346.
87 Buna göre Kappadokia, Pontos, Pontos Polemoniakus, Kappadokia ve Armenia olmak üzere dört parçaya bölünmü tür386.
3. Paganizmden H ristiyanl a Geçi , Tercan ve Çevresindeki Kült Merkezleri. Armenia taht na geçen III. Tiridates, 301 y l nda H ristiyanl benimsedi. Bu geli me ile birlikte kral bir yandan tebaas n n H ristiyanl kabul etmesi için çaba sarf ediyor, di er yandan da Pagan dönemin izlerini Armenia’dan silmeye çal yordu. Bu nedenle Tanr ça Anahid’in Erzincan’daki alt n putunu y km ve dönemin önemli bir dini merkezi olan, Tercan Pekeriç’deki Mihr tap na n n topraklar n H ristiyan kilisesine vermi ti. T pk di er pagan kült merkezlerinin oldu u gibi, buran n da hazineleri H ristiyan olan yoksullara da t lm t 387. Esasen Tercan ve çevresi pagan dönemde en önemli kült merkezlerini bar nd r yordu. Bunlardan, Perslerin en büyük tanr s olan Ahura Mazda’ya Armenia’da Aramazt ad yla tap n m görmekteydi. Aramazt “güçlü ve büyük” oland . “Topra n bereketini payla t ran”d ve “bütün tanr lar n babas ”yd 388. Bu tanr Tercan’da (Derxene) Pekeriç’de tap n m görmekte idi. Hint ve Perslerde Mithras olan dostluk tanr s ve sonradan k tanr s , Armenia’da Mihr ad ile tap n m görmü tür. Bu tanr da Pekeriç’deki tap na nda tap n m görmü tür389. Pers tanr ças olan Anahita’n n Akilisene’de Eriza’da (Erzincan) bir tap na vard . Buras zenginlikleriyle, hac lar n ak n yla ve “alt n ana” (Vosegemayr) lakab ile an lmas na neden olan alt n heykeliyle me hurdu390. Anahid Armenia’n n özel koruyucusu olmu tu ve yortusu büyük ölenlerle ve bolluk içinde kutlan rd 391. Tanr ça Anahid’le ilgili olarak Strabon, Akilisene’de, kendi ya ad dönemde var olan gelenekleri, daha önce de Lydia’da var olmu geleneklerle kar la t r rken, u sözlere yer vermektedir. “(Anaitis’e) erkek ve di i köleler adarlar
386 Özsait, 1982: 347. 387 Grousset, 2005: 119. 388 Meillet, 1921: 233. 389 Grousset, 2005: 116; Sinclair, 1989: 250. 390 Strabon, VI, XIV, 16. 391 Grousset, 2005: 128.
88 ve bu, kendi içinde tuhaf bir ey de ildir; ancak, en yüksek soylular bile kendi k zlar n , onlar henüz bakire iken takdis ederler ve onlar aras nda evlendirilmeden önce uzunca bir süre metres olarak ya amak kurald r. Ama hiç kimse bu zümreden bir kad nla birlikte kalman n uygun olmayaca n dü ünmez”392 Akilisene’de bundan ba ka “ ava ç lar n ve bakirelerin koruyucusu” tanr ça Nane de Til tap na nda tap n m görüyordu. Yaln z bu tanr ça Pers kökenli de ildi ve skit sikkelerinin üzerinde betimlenen Nanai ile ayn tanr ça idi393. Önce Makedonial lar, sonra da Romal lar, Armenia’y kontol alt nda tuttuklar dönemde, kendi panteonlar n n tanr lar n buraya ta m lar ve bunlar n da yerli tanr larla birlikte tap n m görmü lerdir. Buna göre: Zeus – Aramazt Athena – Nane Artemis – Anahid Hephaistos – Mihr ile özde le tirilmi tir394.
4. Constantinus’dan I. Theodosius’a kadar Tercan 331 ya da 333 y l nda III. Tiridates’in Sophene’de öldürülmesi üzerine yerine o lu II. Khosrov mparator Constantinus (306 – 337) taraf ndan Armenia taht na ç kar ld . Kral n Roma ile olan ili kileri de, H ristiyanlara kar merhametli Constantinus’un himayesi alt nda iyiydi395. II. Khosrov döneminde Sasanilerin Armenia’ya olan sald r lar tekrar ba lam t . Hatta bir i gal giri imi s ras nda Sasaniler, onlara destek ç kan bir Ermeni derebeyi sayesinde Van Gölü’ne kadar ilerlemi lerdir. Bu tarihlerde ölen II. Khosrov’un yerine o lu VII. Tigranes geçti.
392 Srtabon, XI, XIV, 16. 393 Grousset, 2005: 116. 394 Grousset, 2005: 116. 395 Constantinus 313 y l nda tüm dinlere özgürlük tan tan Milano ferman n ilan etti. Kendisi halen Augustus s fat ile Pontifex Maximus unvan n ta yorken 325 y l nda Nikaia’da toplanan ve H ristiyanl kla ilgili konular n tart ld Konsüle gitti. Bununla birlikte H ristiyanl k kilisesi mparatorluk iktidar n n yeni ve güçlü bir arac oluyordu. Constantinus, 330 y l nda Byzantium’u stratejik ve dini nedenlerden ötürü alarak Konstantinopolis ad ile buray ba kent yapt . Kendisi de zaten 224 y l nda Licinius’u ortadan kald rarak tek ba na imparator olmu tu. Bu arada ezilen toplum aras nda H ristiyanl k iyice örgütlenerek çok büyük bir sosyal güç olmu tur. Bkz. Özsait, 1982: 348.
89 VII. Tigranes’in H ristiyanl a kar ilgisiz politikalar da bu s rada patriklik ve derebeylikler ile hanedan aras nda gerginliklere neden olmu tu396. Bir yandan Roma’da H ristiyanl k resmile irken di er yandan Sasani Kral II. Sapur (309 – 379) da Sasani devletinde Zerdü tlü ü resmi din olarak benimsiyordu397. Bu arada mparator Constantinus tek hâkimi oldu u imparatorlu unu üç o lu ve iki ye eni aras nda payla t rm t r. Bu payla mda Küçük Asia ve M s r dâhil tüm do u, Constantius’a (353 – 361) verilmi tir. Payla t r lan topraklar n tümü, II. Constantinus’un emirleri do rultusunda yönetilecekti398. Sasani kral II. Sapur ile Constantius aras nda çat malar ba lam t . Bu durum kar s nda dengeleri tekrar kurmak isteyen Constantius, 360 y l nda Armenia Kral II. Arsakes’i yan na, Kappadokia’da Caisareia’ya (bugün Kayseri) ça rarak kendisine ba l kalmas konusunda onu ikna etmi tir399. Mesopotamia’y Amida’ya (bugün Diyarbak r) kadar ku atan Sasaniler’e kar harekete geçen Constantius’un ölümü üzerine, mparator olan Caesar’ ulianus (361 – 363), II. Sapur ile olan mücadeleye devam etmi tir. Julianus 363 y l nda büyük bir orduyla Sasanilere kar harekete geçti ve Sasani ba kenti Kteisphon’un (bugin Madain) kap lar na kadar ilerledi. Ancak talihsiz biçimde bir çat mada öldürüldü. Bu durum kar s nda Roma ordusu acele bir kararla Flavius Iovianus’u imparator ilan etti. Ancak Flavius, Sasanilerle, Roma’ya hiç de lay k olmayan bir anla ma yaprak Tigris’in (Dicle) sol taraf nda kalan tüm topraklar b rak yor ayr ca Singara ve Nisbis’i de Sasanilere terk ediyordu400. Iovianus ayr ca Armenia’n n hamili inden de vazgeçiyordu. Ayr ca Armenia’n n güneyinde ve do usunda, A a Aras ile Kura aras nda ve Yukar Dicle kesimlerinde feodal beylikler Ermeni kral ile ba lar n keserek Sasaniler’in vasal oluyorlard . II. Arsakes ise II. Sapur taraf ndan anla ma için davet edilir ancak tutsak edilerek öldürülür401. Taht n varisi olan Bab, mparator Valens (364 – 395)
396 Grousset, 2005: 128. 397 Grousset, 2005: 134. 398 Özsait, 1982: 349. 399 Prokopius, De Bello Persico, I, V. 400 Marcellinus, XX, XI, 139 – 140; Özsait, 1982: 349; Grousset, 2005: 137. 401 Prokopius, De Bello Persico, I, V. Marcellinus, XX, XI, 139 – 140; Grousset, 2005: 139; Lehmann, Haupt, 1926: 419 -420.
90 taraf ndan korunarak Pontos’daki Neokaesareia’ya (bugün Niksar) yerle tirilir402. Bab, kral olarak Armenia’ya döndü ünde ise Armenia, II. Sapur’un büyük i galine sahne olur. Ancak Valens buna raz gelmez ve büyük bir ordu ile Sasani güçlerini Armenia’dan kovar ve kaybedilmi topraklar geri al n r403.Yaralar sar lmaya çal l rken Büyük patrik Aziz Nerses, Sasanilerin yak p y kt tap naklar yeniden in a etmi ve da lan cemaatleri bir araya toplam t r. Ne var ki gün geçtikçe Armenia’da krall k yönetimi zay fl yor, Armenia’n n çe itli bölgelerindeki Derebeylikler Sasanilerle i birli i yap yorlard . Bu duruma, kraliyetle birlikte hareket eden Piskoposluk da bir çözüm getiremiyordu. Bu ekilde Theodosius dönemine (379 – 382) gelindi inde ise art k eski rejimini yitirmi olan Armenia, Romal lar ve Sasaniler aras nda payla lm t r. Bu payla ma göre Roma Armenia’s , Pers Armenias ’n n yaln zca be te biri idi. Roma - Pers s n r Carana’n n (Bugün Erzurum) ve Martyrapolis’in (Silvan) do usundan geçiyordu404. Böylece Erzurum “Bizans” n s n r ehri oluyordu. Armenia’n n en bat daki merkezeri aras nda bulunan Tercan’da (Derxene), Sophene ve Akilisene (Erzincan) ile birlikte Bizans’ n s n rlar içinde yer al yordu (387).
402 Marcellinus, XX, XI, 139 – 140; Grousset, 2005: 139. 403 Lehmann, Haupt, 1926: 410. 404 Procopius, de aedificiis, III, I; Grousset, 2005: 160.
91 SONUÇ Tercan s n rlar içinde imdiye kadar bilimsel bir kaz yap lmam t r. Bu bak mdan, III. bölümde verilen yerle meler ve yüzeylerinden ele geçen buluntular son derece önemlidir. Arkeolojik kan tlar n gösterdi i gibi Tercan’da yerle im lk Tunç Ça nda ba lamaktad r. Karaz tipi keramik bulgusu da bölgenin yine Tunç Ça lar içerisinde Aras havzas ndan Kafkaslara uzanan geni co rafya ile ili kilerini kan tlamas bak m ndan çok önemlidir. Ele geçen Demir Ça keramik bulgular , kaynaklardan toplanan bilgilerle de de erlendirmeye çal t m z tarihçesi içerisinde, Tercan’ n Geç Hitit beyliklerinden Urartu Ça n n sonuna kadar olan dönemlerine dair bir kan t özelli i ta maktad r. Tercan’da Kale yap lar n n yo unlukta oldu unu görmekteyiz. Bu kaleler, daha çok onlara su sa layan Tuzla Çay boyunda sa l sollu olarak s ralanm lar ve stratejik önemine de indi imiz ve S n r Ülkesi özelli ini Eskiça boyunca hiç yitirmemi olan Tercan için a rt c bir durum de ildir. Ne var ki 2005 y l çal mas öncesi bu kalelerden ancak üç tanesi ( irinlikale, Tercan – Köro lu Kalesi ve Pekeriç Kalesi) bilinmekte idi. Ancak imdi, yaln z Tercan s n rlar içerisinde Urartu dönemine tarihlenen alt adet daha kale oldu u görülmektedir. Bununla birlikte ara t r lan bölgede üç adet düz yerle me de bulunmaktad r. Tercan s n rlar içerisinde iki farkl yerde kaya mezarlar bilinmekte idi (Çad rkaya (Pekeriç), ve irinlikale kaya mezarlar ). imdi bunlara bir yenisi daha eklenmektedir (Yollarüstü kaya mezarlar ). Bulunan her üç noktadaki mezarlar da Urartu dönemine aittir. Bu kal nt lar, bölgenin Urartu co rafyas içerisinde, onun bat s n rlar içerisinde yer almas n n do al bir sonucu olarak kar m za ç kmaktad r. Yerle melerden elde edilen keramik verilerine göre, bunlardan ikisinde lk Tunç Ça (Yaylac k ve Yollarüstü kaleleri), bir tanesinde Karaz tipi (Kaleciktepe Kalesi), dört tanesinde Demir Ça (Kaleciktepe, Yaylac k ve Yollarüstü kaleleri ile Yaylac k Kalealt Yerle mesi), alt tanesinde Ortaça kerami i (Yaylac k, Yollarüstü, Köro lu Tercan, Köro lu Be kaya ve Kötür kaleleri ile Harabe Yerle mesi) bulunmaktad r. Tercan’da ayn höyük tipi yerle melere rastlanmamas dikkati çekmektedir. Verimli Tercan ovas ’n n alüvyal düzlüklerden olu mas , bu duruma bir aç klama
92 getirebilir. Verimli Tercan Ovas n sulayan Karasu Irma , binlerce y ld r ta d alüvyonlarla hem ovay olu tururken, hem de genellikle vadi yata na yak n alanlarda, yani suyun bol oldu u yerlerde bulunan höyüklerin üzerlerini örtmü olabilir. Bu, prehistorik yerle meler için daha geçerli bir varsay md r. Tercan’daki yerle melerde Hellenistik ve Roma Ça na ait kerami e rastlanmamas da dikkati çeken bir ba ka konudur. Hellenistik ve Roma dönemlerinde Tercan’ n yine S n r Ülkesi olma durumu de i memi tir. Pek çok defa Perslerin ya da Sasanilerin i gale kalk t klar nda ne kadar çabuk ilerlediklerini ve Roma’y tehdit ettiklerini biliyoruz. Bu nedenle Tercan’n n hemen kuzeybat da bulunan Satala, bir anlamda “ileri karakol” özelli i ta yor ve Tercan gibi stratejik noktalar denetim alt nda tutuyordu. Her ne kadar Armenia krall , Pompeius Magnus döneminden itibaren ço unlukla Roma’n n vasal olarak kalm sa da, durumu örne in Kappadokia gibi de ildir. Parthlarla ve daha sonra da Sasanilerle Roma’n n mücadele alan ortas nda kalan özellikle Do u Anadolu’nun kuzeyi, bu durumdan kültürel anlamda olumsuz etkilenmi tir. Tercan ise üzerinden ordular n s kça gelip geçti i, her mücadele sonras nda durumun yeniden de i ti i bir bölge olarak bu olumsuzluktan en fazla pay n alan yerlerden olmu tur. Bu nedenle insanlar iç kesimlerde duyduklar güven duygusunu Tercan’da hissetmemi olabilirler ve bu da insanlar Roma döneminde burada kal c yerle imler kurmaktan uzak tutmu olabilir.
93 KAYNAKÇA
A. Antik Kaynaklar
APPIANOS Historia Romana, Çev. H. White (Loeb), London, 1955.
ARRIANOS Alexandroi Anabasis, Çev. E.I. Robson (Loeb), London, 1949. skender’in Anabasisi, Çev. H. Örs, stanbul, 1945.
CASSIUS DIO Historia Romana, Çev. E. Cary (Loeb), London, 1954.
DIODOROS SICILUS Bibliothekes Historikes, Çev.C.H. Oldfather (Loeb), London, 1939.
EUTROPIUS Historiae Romanae Breviarium, Abridgement of Roman History. Çev. J.S.Watson. London: 1853.
HERODOTOS Herodot Tarihi (Historiai), Çev.M. Ökmen, stanbul, 1983.
JUSTINUS Histoires Philippiques de Trogue Pompee te Prologues de Trogue Pompee, Çev. E. Chambry, M. Thely Chambry, Paris, 1936.
KSENOPHON Anabasis, Çev. C.L. Browson (Loeb), London, 1947. Hellenika-Yunan Tarihi, I - III Çev.S. Sinano lu, Ankara, 1963.
LIVIUS Ab Urbe Condita Libri, Çev. E. T. Page (Loeb), London, 1961.
94
MARCELLINUS Chronicon, ed. Th. Mommsen, MGH XI, Berlin.1894.
NOTITIA DIGNITATUM SEECK, O., accedunt Notitia urbis Constantinopolitanae et Latercula prouinciarum, Berlin, 1876. (T pk bas m Frankfurt A.M., Minerva, 1962)
PLINIUS Historia Naturalis, Çev. W. Heinemann, London, 1947.
PLUTARKHOS Bioi Paralleloi, Çev. B. Perrin (Loeb), London, 1959.
POLYBIOS Historiai, Çev. W.R. Paton (Loeb), London, 1960.
PROCOPIUS Peri Ton Polemon-Procopius of Caesarea History of Wars, Çev. H.B. Dewing (Loeb), London, 1962.
STRABON Geographika, Çev. H. L. Jones (Loeb), London, 1917. Geographika, Co rafya XII-XIV, Çev.A. Pekman, stanbul, 1987.
SUETONIUS De Vita Caesarum, Çev.J. C. Rolfe, (Loeb), London, 1914.
TACITUS Historiae, Çev. C. H. Moore (Loeb), London, 1925.
95 Annales, Çev. J. Jackson (Loeb), London, 1937.
VELLEIUS PATERCULUS Res Gestae Divi Augusti, Çev. W. Shipley (Loeb), London, 1955.
ZONARAS Epitome Historiarum, ed. Dindorf, (Teubner Series), Leipzig, 1868 – 1875. Abridgement of Roman History, Çev.J. S. Watson, London, 1853.
ZOSIMUS Historia Nova. Çev. T. R. Ridley (Australian Association for Byzantine Studies), Sydney,1982.
96 B. Modern Eserler
ACAR, A. 1979: “Erzurum Ovas nda Jeomorfolojik Gözlemler” 5O.Y l Arma an I, Erzurum, 23 – 26.
ADONTZ, N. 1946: Historie d’Armenie: les Origines du Xe sicele au VIe, Paris.
AKKAN, E. 19641: “Erzincan Ovas ’n n klim Özellikleri”, DTCFD XXI, 3 -4, 79 – 101.
AKKAN, E. 19642: Erzincan Ovas ve Çevresinin jeomorfolojisi, A.Ü.D.T.C.F.Yay. No: 153, Ankara.
AKKAN, E. - 1990: “Bilinmeyen Bir Do al An t: Otlukbeli Gölü”, TUNCEL, M. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Co rafya Bilim ve Uygulama Kolu Co rafya Ara t rmalar , 2, I, Ankara, 225 – 241.
AKURGAL, E. 2003: Anadolu Kültür Tarihi, Ankara.
ALKIM, U. B. 1968: Anatolia I: From the Begginings to the end of the 2’nd. Millenium BC., Genova.
ANDERSON, J.G.C. 1922: "Pompey's Campaign Against Mithradates", JRS 12, 99 – 105.
ARDOS, M. 1984: Türkiye Ovalar n n Jeomorfolojisi I, stanbul.
97 ASTOUR, M. 1995: "Overland Trade Routes in Ancient Western Asia", Civilizations of the Ancient Near East III, Ed. J. M. Sasson, New York.1401–1430.
BAMES, T.D. 1976: “Imperial Campaigns, AD 285–311", Phoenix 30, 174–193.
BARNETT, R. D. 1982: “Geography and Enviroment of Urartu” CAH III, I, 314 – 371.
BELL , O. 1977: Urartular Ça nda Van Bölgesi Yol ebekesi, stanbul. ( .Ü. Edebiyat Fak. Tarih Kürsüsü – Bas lmam doktora tezi) 1989: “Urartu Kalelerindeki An tsal Kaya aretleri”, An. Ar. XI, 65 – 88. 1996: “Do u Anadolu Bölgesinde Ke fedilen Urartu Barajlar na Toplu Bir Bak ” Belleten 229, 638 – 751. 1994: “Urartian Dams and artificial Lakes Recently Discovered in Anatolia”, Tel Aviv 21, 77 – 116.
BIRMINGHAM, J. 1960: “Overland Route Across Anatolia in the eight and M. Seventh Centuries B.C.”, AS XI, 185 – 195.
BURNEY, C. A. - 1971: The Peoples of the Hills. Ancient Ararat and LANG, D. M. Caucasus, London, Phoenix.
CAVAIGNAC, E. 1930: “Les Annales de Suppiluliuma”, REA I, 229 – 244.
1932: Suppiluliuma et Son Temps, Paris.
98 1936: Le Probleme Hittitie, Paris.
1950: Les Hittities, Paris.
CEYLAN, A. 2000: “Çay rl ’da Tarihi ve Arkeolojik Ara t rmalar”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Ara t rmalar Enstitüsü Dergisi 15, Erzurum, 277 -291.
2000: “1998 Y l Erzincan Yüzey Ara t rmas ”, XVII. AST 2, 181 – 192.
2001a: Sar kam , Tarihi ve Arkeolojik Ara t rmalar, Erzurum.
2001b: “1999 Erzincan – Erzurum Yüzey Ara t rmalar ” XVIII. AST 2, 71 – 82.
2002: “2000 Y l Erzincan ve Erzurum lleri Yüzey Ara t ras ”, XIX. AST. 2, 165 – 178.
2003: “2001 Y l Erzincan ve Erzurum lleri Yüzey Ara t ras ”, XX. AST. 2, 311 – 313.
2004: “2002 Y l Ezincan, Erzurum, Kars ve I d r lleri yüzey Ara t rmalar ”, XXI. AST 2, 263 – 272.
“The Erzincan, Erzurum and Kars Region in the Iron Age”, Anatolian Studies 51, Anatolian Iron Ages 5.
CONTENAU, G. 1934: La Civisation des Hittites et des Mitanniens, Paris.
99 CORNEL US, F 1967: “Neue Arbeiten zur Hethitischen Geogrephie”, Anatolica I, 62 – 77.
Ç L NG RO LU, A. 1980: “Diauehi’de Bir Urartu Kalesi: Umudum tepe (Kalortepe)” Anadolu Ara t rmalar VIII, Ankara, 191 – 194. de CLAVIJO, R. G. 1928: Clavijo, Embassy to Tamerlane 1403–1406, Çev. Guy Le Strange, New York, London.
1943: Kadis’den Semerkand’a Seyahat I - II, Çev. O. R. Do rul, stanbul.
CLOCHE, P. 1959: La Dislocation d’un Empire, Paris.
DARGA, M. 1984: Eski Anadolu’da Kad n, stanbul.
DARKOT, B. 1977: “Erzurum”, A 33, 340 – 345.
DJAPARIDZE, O. M 1969: Archaeological Excavations in Trialeti. On the History of Georgian Tribes in the Second Millennium B.C., Tbilisi, Sabchota Sakartvelo.
DONJON, C. 1975: La Transcaucaise aux Époques Chalcolithique, Bronze Ancien et Bronze Moyen, Paris.
ER NÇ, S. 1953: Do u Anadolu Co rafyas , stanbul.
1957: “Türkiye Akarsu Rejimlerine Toplu Bak ”, Türk Co rafya Dergisi XIII, 17, 93 – 119.
100 1969: Klimatoloji ve Metotlar , stanbul
ERZEN, A. 1979: Eastern Anatolia and Urartians, stanbul.
ES N, U, 1975: lk Üretimcili e Geçi Evresinde Anadolu ve Güneydo u Avrupa, stanbul
EVL YA ÇELEB 1970: Seyahatname, Sadele tiren: Zuhuri Dan man, stanbul.
FORBES, T. B. 1983: Urartian Architecture, BAR International Series 170, Oxford.
FORRER, E. 1926: Die Boghazköi Texte in Umsschrift 2, WDOG, 42, Leipzig. (2 BoTU)
1931: “Hajasa – Azzi”, Caucasica 9, 1 – 24.
FRIEDRICH, J. 1930: “Staatsverträge des Hatti-Reiches II” MVAeG 34/1 103–161.
FRIEDRICH, J. 1949: Hethitischer Elementarbuch II, Heidelberg.
von GALL, H. 1967: “Zu den kleinasiatischen Treppentunneln”, AA, 504 vd.
GARSTANG, J. 1943: "Hititie Military Roads in Asia Minor". AJA 47, 35 – 62.
GARSTANG, J. – 1959: The Geography of the Hittite Empire, London GURNEY, O. R.
101 GREGORY, S. 1996: Roman Military Architecture on the Eastern Frontier. II. Amsterdam.
GROUSSET, R. 1946: Historie de l’Arménie des origines à 1071, Paris,
2005: Ba lang c ndan 1071’e Ermenilerin Tarihi, Çev.Sosi Dolano lu, stanbul.
GOETZE, A. 1940: Kizzuwatna and the Problem of Hittite Geography, New Haven.
. 1953: "An Old Babylonian Itinerary". Journal of Cuneiform Studies 7: 51-72.
1957: Kleinasien Kulturgeschichte des Alten Orients III/3, München
1967: “Die Annalen des Mursilis”, MVAeG 38, Darmstadt.
1975: “Anatolia from Suppiluliumash to the Egyptian War of Muwatallish”, CAH II, 2, 117 – 129.
GURNEY, O. R. 1961: The Hittities, London.
1973: “Anatolia c. 1750 – 1600 BC, The middle Hittite Kingdom”, CAH II , I, 659 – 683.
GUTERBOCK, H. 1956: “The Deeds of Suppiluliuma at Told by His Son, G. Mursilis II” JCS 10, 41 – 68, 75 – 98, 107 – 130.
102
19672: Siegel aus Bohazköy, Die Königssiegel der Grabungen bis 1938, AfO Beiheft 5, Osnabrück.
GÜNER , S. “Erzurum ve Çevresindeki Höyüklerin Yüzey Ara t rmas ” V. AST II, 45 – 75.
GÜRSOY, C. R. 1974: “Türkiye’nin Tabii Yollar ”, TCD XXII /26, 24 – 30.
HAMILTON, W. J. 1842: Researches in Asia Minor, Pontus and Armenia, I- II, London.
HERZFELD, E. 1968: The Persian Empire, Studies in Geography and Ethnograpy of the Ancient Near East, Wiesbaden.
HOMMEL, F. 1926: Ethnologie und Geographie des Alten Orients, München.
HONIGMANN, E. 1970: Bizans Devletinin Do u S n r , Çev.F, I ltan, stanbul.
HUOT, J. L. 1982: Les Ceramiques Monochromes Lisses en Anatolie a L’Époque Du Bronze Ancien, Paris.
I IK, F. 1987: “ irinkale: Eine Unbekannte Urartaische Burg und Beobachtungen zu den Felsdenkhmaelern eines Schöpferischen Bergwolks Ostanatoliens“, Belleten, L1, 200, 497 – 533.
103 JONES, A.H.M. 1971: The Cities of The Eastern Roman Provinces, Amsterdam.
KANSU, . A. 1971: nsanl n Kaynaklar ve lk Medeniyetler, Ankara.
KARPUZ, H. 1977: “Camu lu’da Yontmata Ça Kaya Resimleri”, Bilim ve Teknik Dergisi 112, 79 – 91.
KELLY- 1978: “The Population of Eastern Anatolia and the BUCCELAT , M. Caucasus in the Late Third Millennium: Archaeological Evidence”, 24th Rencontre Assyriologique International, Paris.
KET N, . 1969: “Kuzey Anadolu Fay Hakk nda”, M.T.A. Enst. Derg. 72, 1 – 28.
KET N, . 1983: Türkiye Jeolojisine Genel Bak , stanbul.
KINAL, F. 1953: Géographie et l’Historie des Pays d’Arzawa, Ankara.
KO AY, H. Z. – 1964: Pulur Kaz s 1960 Mevsimi Çal malar Raporu / H. VARY. Die Ausgrabungen von Pulur Bericht über die Kampagne von 1960, Ankara.
1967: Güzelova Kaz s , Ankara.
KO AY, H. Z. 1972: “Hitit Tap na Samuha Nerededir?”, Belleten 144, 463 – 468.
104
1974: “Erzurum ve Çevresinin Dip Tarihi”, 50. Y l Arma an , Erzurum ve Çevresi, Erzurum, 39 – 64.
1956: “Türkiye Halk n n Maddi Kültürüne Dair Ara t rmalar” Türk Etnografya Dergisi, Say 1, Ankara, 51 – 69.
KONUKÇU, E. 1992: Selçuklulardan Cumhuriyete Erzurum, Ankara.
KO AY, H. Z. 1943: “Karaz Sondaj ”, III. TTKong., 165 - 169.
KO AY, H. Z. – 1959: “Erzurum – Karaz Kaz s Raporu”, Belleten XXIII TURFAN, K. 91, 349 – 413.
KÖKTEN, . K. 1943: “Kars’ n Tarih Öncesi Hakk nda lk Rapor”, Belleten XXVII, 601 – 613.
1944: “Orta, Do u ve Kuzey Anadolu’da Yap lan Tarih Öncesi Ara t rmalar”, Belleten XXXII, 659 – 680.
1945: “Kuzey-Do u Anadolu Prehistoryas nda Bayburt Çevresinin Yeri”, DTCFD III, 5, 465 – 486.
1952: “Anadolu Prehistorik Yerle me Yerlerinin Da l Üzerine Bir Ara t rma” DTCFD X, 3 – 4, 167 – 207.
1953: “1952 Y l nda Yapt m Tarih Öncesi Ara t rmalar ” DTCFD XI / 2 – 3 – 4, 189–209.
105 1970: “Yaz l kaya’da ve Kurbana a Ma aras nda (Kars – Camu lu) Yeni bulunan Diptarih Resimleri”, Karseli, 6 /69, 2 – 16.
1972: “Keban Baraj Gölü Alan nda Ta Devri Ara t rmalar , 1970”, ODTÜ Keban Çal malar 3, 3 – 5.
1974: “Keban Baraj Gölü Alan nda Dip Tarih Ara t rmalar , 1971”, ODTÜ Keban Çal malar 4, 1 – 5.
1975: “Kars Çevresinde Diptarih Ara t rmalar ve Yaz l kaya Kaya Resimleri”, Atatürk Konferanslar V, 1971 – 1972, 95 – 104.
KÖNIG, F. W. 1955, Handbuch der Chaldischen Inschriften (HChI), 1957. AfO, Beiheft 8, Graz.
KRAMER, K. 1973: "Zum Freundschaftsvertrag zvvischen Rom und Parthien unter Augustus", Klio 55, 247–248.
LEHMANN – 1910, Armenien Einst und Jetzt, I, II /I, II, /2, Berlin. HAUPT, C. F. 1926, 1931
1928, Corpus Inscriptionum Chaldicarum (CICh), I – II, 1935 Leipzig. van LOON, M. N. 1974: “The Euphrates Mentioned by Sarduri II of Urartu”, Anatolian Studies Presented to H. G. Güterbock on the Occasion of his 65th Birthday, ed. K. Bittel -
106 PH. H. J. Houwink Ten Cate, Istanbul, 187-194.
LUCKENBILL, 1968: Ancient Records of Assyria and Babylonia I: D.D. Historical Records of Assyria from the Earliest Times to Sarogon; II: Historical Records of Assyria from Sarogon to the End (ARAB), New York.
MACQUEEN, J. 1986: The Hittites and Their contemporaries in Asia minor, London.
MAGIE, D. 1950: Roman Rule in Asia Minor, Princeton.
MANN, J.C. 1974: “The Frontiers of the Principate”, ANRW II. l, 509 – 533.
MARRO, C. 2004: “Upper Mesopotamia and the Caucausus: An Essay on the Evolution of Routes an the Road Networks from the Old Assyrian Kingdom to the Otoman Empire”, ANES, A Viev From the Highlands, Archaelogical Studies in Honour of Charles Burney, Ed. Antonio Sagona, 91 – 120.
MEILLET. 1921: “Sur les termes religieux Iraniens en Arménien”, R E A,”I, 3. 233.
MELIKISVILI, G.A. 1960: Urartskie Klinoobraznye Nadpisi, Moskova.
MEYER, E. 1954: Geschichte des Altertums, II/1, II/2, III, Stuttgart.
107 MITCHELL, S. 1993: Anatolia I-II, Oxford.
MITFORD, 1980: "Cappadocia and Armenia Minor: Historical Setting of the Limes”, ANRW II.7, 2, 1169 – 1228.
MITFORD, 1993: “Some Inscriptions from the Cappadocian Limes”, Journal of foman Studies 64, 160 – 175.
NICOLET, C. 1978: Rome et la Conquete du Monde Mediterraneen, Vol II, Genese d'un Empire, Paris.
OLMSTEAD, A. T. 1968: History of Assyria, Chicago – London
ÖZFIRAT, A. 2001: Do u Anadolu Yayla Kültürleri (M.Ö. 2. Biny l), stanbul.
ÖZGÜÇ, T 1964: “Alt ntepe”, AnatSt XIV, 21 – 44.
1966: Alt ntepe, Mimarl k An tlar ve Duvar Resimleri / Architectural Monuments and Wall Paintings, Ankara ÖZGÜÇ, T 1969: Alt ntepe II, Mezarlar, Depo Binas ve Fildi i Eserler / Tombs, Storehouse and Ivories, Ankara
ÖZSA T, M. 1982: “Anadolu’da Hellenistik Dönem”, Anadolu Uygarl klar II, 334–380.
PEHL VAN, M. 1984: En Eski Ça lardan Urartu’nun Y k l na Kadar Erzurum ve Çevresi, (Bas lmam doktora Tezi) Erzurum.
108
1990: “Karaz Kültürü ve Huriler”, Sosyal Bilimler Dergisi I, 1, 168 – 176.
1991a: Haya a (MÖ. XV – XIII. Yüzy llarda Kuzey Do u Anadolu) Erzurum.
1991b: Daya(e)ni /Diau(e)hi (Uruatri – Nairi Konfederasyonlar Döneminden Urartu’nun Y k l na Kadar, Erzurum.
PETIT, P. 1974: Historie Générale L’empire Romain, Paris.
REDGATE, A. E. 2000: The Armenians, London.
ROAF, M. 1990: Cultural Atlas of Mesopotamia, Oxford.
SAGONA, A. G. 1999: “The Bronze Age-Iron Age transition in northeast Anatolia: a view from Sos Höyük”, Anatolian Studies 49: 153-157.
2000: “Sos Höyük and the Erzurum region in late Prehistory: a provisional chronology for Northeast Anatolia”, Varia Anatolica XI, 329-373.
1999: “An Archaeological Survey of the Erzurum Province 1999: The Region of Pasinler”, Ancient Near Eastern Studies, XXXVI, 108—31.
109 SAGONA, A. G. - 1998: “Excavations at Sos Höyük 1997: Fourth ERKMEN, M.- Preliminary Report”, Anatolica 24, 31 – 64. HOWELS, S.
SAGONA, A. G. 2004: Archaeology at the North – East Anatolian SAGONA, C. Frontier, I. An Historical Geography an Field Survey of the Bayburt Province, Louvain – Paris – Dudley, MA., 25 – 69
SAGONA, C. 2004: “Did Xenopohon Take the Aras High Road? Observations on the Historical Geography of North – East Anatolia”, ANES, A Viev From the Highlands, Archaelogical Studies in Honour of Charles Burney, Ed. Antonio Sagona, 300 – 331.
SALVINI, M. 1967: Nairl e Ur(u)atri: Contributa alla Storia della formazione del regno di Urartu, Roma.
SARAÇO LU, H. 1989: Do u Anadolu Bölgesi, Ankara.
SEV N, V. 1988: “The Oldest highway between the Regions of Van and Elaz in Eastern Anatolia” Antiquity 62, 547- 551.
1991: “The South Westward Expension of Urartu: New Observations in Anatolian Iron Ages”, The Proceedins of the Second Anatolian Iron Ages Colloquium Held at Izmir, 4 – 8 May 1987, Ed. Altan Çilingiro lu and D. H. French, 97 – 112, Oxford.
110 2000: “Anadolu’da Pers Egemenli i”, Anadolu Uygarl klar Ansiklopedisi II, stanbul. 310 – 332.
SCHWEIGER, L. 1878: Erzerum und Erzingdjan, Stuttgart, 253 – 255.
SINCLAIR, T. A. 1989: Eastern Turkey: An Architectural and Archaeological Survey II, London.
SOYLU, G. 1974: “Anadolu’nun Prehistorik Devirlerinde Avc l k zleri”, Antropoloji 8, 22 – 44.
SÖZER, A. N. 1974: “Erzurum Co rafyas : Tabii ve Be eri Özellikler”, 5O.Y l Arma an , Erzurum, 27 – 38.
STCHEPINSKY, V. 1940: Erzincan M nt kas n n Rüsubi Yataklar , M.T.A. Enst. Derg. 2/19, 212 – 222.
STCHEPINSKY, V. 1942: Erzincan M nt kas n n Jeolojisi ve Maden Zenginlikleri, M.T.A yay., Ankara.
SUMMERS, G. D. 1993: “Archaeological Evidence for the Achaemenid Period in Eastern Turkey”, AS XLIII, 85–108.
ENYÜREK, M. 1944: “Tebli ler: Anadolu’da Bulunan ki Yeni Paleolitik Alete Dair Bir Not”, DTCFD II /2, 349 – 352.
TARHAN, M. T. 1978: M.Ö. XIII. Yüzy lda “Uruatri” ve “Nairi” Konfederasyonlar , stanbul. (Bas lmam Doçentlik Tezi.)
111 TARHAN, M. T. 1982: “Urartu Devletinin “Kurulu ” Evresi ve Kurucu Krallardan “Lutipri: Lapturi” Hakk nda Yeni Görü ler”, An Ar VIII, 69 – 114.
TARKAN, T. 1979: “Ana Çizgileriyle Do u Anadolu Bölgesi”, 5O.Y l Arma an I, A. Ü. DTCF. Yay. Erzurum, 7 – 21.
TAYLOR, J. G. 1868: "Journal of a tour in Armenia, Kurdistan and Upper Mesopotamia, with notes on researches in the Deyrsim Dagh, in 1866", JRGS, 38, 281–361.
TEXIER, C. 1862: Asie Mineure, Paris.
TSERETHELI, G. B. 1939: The Urartean Monuments in the Georgian Museum Tbilissi, Tbilissi
TUPLIN, C. 1987a: "The Administration of the Achaemenid Empire", Coinage and Administration in the Athenian and Persian Empires. The Ninth Oxford Symposium on Coinage and Monetary History, BAR International Series 343, 109 - 66. Oxford
1987b: "Xenophon and the Garrisons of the Achaemenid Empire". AMI XX, 167-245.
1988: "Persian Garrisons in Xenophon and Other Sources". Achaemenid History 3: Method and Theory, Proceedings of the London 1985 Achaemenid History Workshop, Leiden, 67 - 70.
112 UYANIK, M. 1968: “Türkiye’nin Güneydo usunda Prehistorik Ara t rmalar”, Belleten XXXII, 97 – 103.
1972: “Anadolu’nun Güneydo usunda Kaya Resimleri Ara t rmalar ”, VII. TTKong., 32 - 58.
WISEMAN, D. J. 1973: “Assyria and Babylonia, c. 1200 – 1000 B.C.”, CAH II, 2, 443 – 481.
WEISSBACH, F. H. 1911: Die Keilinschriften der Achämeniden, Leiden.
YAKAR, J. 1980: “Recent Contributions to the Historical Geography of the Hittite Empire”, MDOG, 112, 75–95.
1985: The Later Prehistory of Anatolia, The Later Chalcolithic and Early Bronze Age, BAR International Series 286, II, Oxford.
1992: “Beyond the Eastern Borders of the Hittite Empire: An Archaeological Assessment”, Sedat Alp’e Arma an Festschrift Für Sedat Alp- Hittite and Other Anatolian and Near Eastern Studies in Honour of Sedat Alp, Ankara, 507–520.
YALÇINKAYA, I., 1981: “Le Paleolithique Inferiour Turquie”, Prehistorie du Levant, Colloque de CNRS, Lyon, 207 – 218.
1985: “Ara t rmalar n I nda Anadolu Alt Paleoliti i ve Sorunlar na Genel Bir Bak ”, Antropoloji 12, 395 – 435.
113 YAZICI, H. 1993: “Tercan Ovas ve Çevresinin Ba l ca Ço rafi Özellikleri”, Cumhuriyetin 75. Y l nda Tercan, Ankara, 265 – 309.
YOUNG, T. C. 1988: "The Early History of the Medes and the Persians and the Achaemenid Empire to the Death of Cambyses", CAH IV, 22 – 111.
114 Harita I.
Tercan ve Çevresi Fiziki
115 Harita II.
Tercan Fiziki
116 Harita III.
Do u Anadolu Tunç Ça Kültürleri
117 Harita IV.
Hitit Devleti ve Kom ular
118
Harita V.
Urartu Devleti’nin Bat S n rlar
119
Harita VI.
Ksenophon’un Do u Anadolu’daki Rotas
120
Harita VII.
Roma mparatorlu u MS 138
121
Harita VIII.
,
Antik Ça ’da Kuzeydo u Anadolu
122
Harita IX.
Tercan Yerle meler
123 Levha I.
Resim 1. Tercan Uydu Görüntüsü
Resim 2. Tercan Uydu Görüntüsü
124 Levha II.
Resim 3. Tercan Baraj Göleti
Resim 4. Tercan lçe Merkezi
125
Levha III.
Resim 5. Tercan Köro lu Kalesi
Resim 6. Tercan Köro lu Kalesi
126 Levha IV.
Resim 7. Be kaya Köro lu Kalesi
Resim 8. Be kaya Köro lu Kalesi
127 Levha V.
Resim 9. Yaylac k Kalesi
Resim 10. Yaylac k Kalesi
128 Levha VI.
Resim 11. Yaylac k Kalesi Buluntular ndan örnekler
Resim 12. Yaylac k Kalesi Buluntular ndan örnekler
129 Levha VII.
Resim 13. Yaylac k Kale Alt Yerle mesi
Resim 14. Yaylac k Kale Alt Yerle mesi Buluntular ndan Örnekler
130 Levha VIII.
Resim 15. Kaleciktepe Kalesi
Resim 16. Kaleciktepe Kalesi
131 Levha IX.
Resim 17. Kaleciktepe Kalesi
Resim 18. Kaleciktepe Kalesi Buluntular ndan Örnekler
132 Levha X.
Resim 19. Kötür Kalesi
Resim 20. Kötür Kalesi
133
Levha XI.
Resim 21. Üçp nar Kalesi
Resim 22. Üçp nar Kalesi
134
Levha XII.
Resim 23. Üçp nar Kalesi Buluntular ndan Örnekler
Resim 24. Üçp nar Kalesi Buluntular ndan Örnekler
135 Levha XIII.
Resim 25. Yollarüstü Kalesi
Resim 26. Yollarüstü Kalesi
136 Levha XIV.
Resim 27. Yollarüstü Kalesi
Resim 28. Yollarüstü Kalesi Buluntular ndan Örnekler
137 Levha XV.
Resim 29. Harabe Yerle mesi
Resim 30. Harabe Yerle mesi
Resim 31. Harabe Yerle mesi Buluntular ndan Örnekler
138
Levha XVI.
Resim 32. Pekeriç Kuzeybat dan
139
Levha XVII.
Resim 33. Pekeriç Kaya aretleri
Resim 34. Pekeriç Kaya aretleri
140
Levha XVIII.
Resim 35. Pekeriç Mezar II Giri i
Resim 36. Pekeriç Mezar III Giri i
141 Levha XIX.
Resim 37. Pekeriç Kaya Çukuru d
Resim 38. Pekeriç Kaya Çukuru iç
142 Levha XX.
Resim 39. irinkale’nin Konumu
Resim 40. irinkale Genel Görünümü
143
Levha XXI.
Resim 41. irinkale Plan
144 Levha XXII.
Resim 42. irinkale Mezar I Plan
Resim 43. irinkale Mezar I Kesit AA
145
Levha XXIII.
Resim 44. irinkale Mezar II D Görünümü
Resim 45. irinkale Mezar II ç Görünümü
146 Levha XXIV.
Resim 46. irinkale Mezar II Plan
Resim 47. irinkale Mezar II Kesit AA
147 Levha XXV.
Resim 48. irinkale Basamakl Tünel
148 Levha XXVI.
Resim 49. irinkale Kaya Çukuru I
Resim 50. irinkale Kaya Çukuru II
149