ke p pe Isto k
Van de Redactie
"llen haat liefde verhouding", zo sraan de negen Ellcl
Ietru c. Heinsbroel, ahreurrcheoloog. behijkt drie resanten vu zmdstenen platen uit de Lerk vrn Állinsawier en spreekt zijn vennoeden uir over hct oonpronLelijk gebruiL dand. Jan D.Th \ía$craar. theoloog en predikant te Hellendoom, verzorgt een "eechweiding" over rwec dierfrguren in kerken vàn o.a. oudega Níynbritsendiel) en Edterein. Hij voegt er een theologische uitleg aan
\íillem IIàóshà, kerkrenrmeester van de laurertiusLerk ;b Raerd, reaseÍ, in z;jn arrikel over symboliek aan de dk van Tjalling van F.ysinga, op her ardkelvan Ko d, , kopeftn doap,a l HOLIAND-FRIESLAND
Inuked uit Hollanà op Friese kerhenbouw en -inrichting in rle Zuidwesthoeh in tlz I7dc eeaw ')
Vrn he! rijke en m.htige gsesr HoilaDd is alrijd 1637), Joure (roren, 1628 en zaalkerk, 1644) en irvloed uitgegaan nar de endde Nederlandse sscs st. Annaparochie (achrkanre koepelkerk, I 682). rcn, zeker in de l7de, (couden) Eeuw. Op her sebied van de bouwkunsr, ook op her terein van keÍkenbouw eD'inrichring, wàs d;e invlocd in Friesldd het groorsr in plaatsen in de Zuidwesthock er in het noordelijkeÍ selesen Harlingen. De aan ofbij de Zuidecekusr sele- sen plaatsen hadden door de s.heepvaaÍ veel en soede conracten her HoilaDd, waàrnee de verbindinsen soms bcrer weÈn din ner het vóornàamsle FÍiese c ruurccr
Oo( ,n Jnderr. me. lrrd,nMrbgelrgen lric\r platsen val! wel Holiddse invlmd É bespeurcn op de bouwkuns! vooral h plàrtsen van waa.uir men door Conel^ rtunh, w.n ur .ll"r 1-t2 s.heepvafi en rurflandel cónÈd had ner Holland. (, /oJ. \ne, Joure, H.4en\ee1 -r Co eorik \ d r I Hollànd geinspiÍeerdc kerlenbouw vond bijvooLbccld Het in her B;ldrdory opsefokken kerksebouw (1682) plafts in Heereryeen (krtriskerk van Melis Pybcs, zal zijn Hollatrdse' bouwstijl te danken hebber ad de bouwheer uit hcr geslacht Van Haren ncr ziin vele
In her besin vàn de I 7de ecuw wàs het dos her \ lis. m"niË,i'n. l\u<-lu.lo' ner /irn I.rrnd,ge. plaÍische vornen en ,jn Íenaissdce decoràtiès dar via Holland in Frieslànd de bouwsii'l bci,rvloedt. Het stad, huis van Bolsrd (1614-1617) is in deze stijl gebouwd. De arclitecr-bccldhouwer rlendrick dc Keyser werkte in Insrerdàm voorà1 ànvankelijk in de,e decoràdeve srijl. Màr zij! werk kenmerkr zi.h geleidel;jk aan meeL door sÍengere vo.men, die h Frieslànd navolg;n6 vnrden, vooràl danl?ij hcr platenboek Archirecrura Modernà' uit 163l en nccr op ondetdelen van gebou J. Gdtulin;er Vs.her, ke/k vnn tl4t"ren (Sclht*k d), -en r"l, poonie,. darr op dp g.horwrr /e|. H, r i. opvallend dar edelliedcn er par.iciërs die vanuir !'riesland ambten vervulden in de Haagse regerings- 1ó10) is niet los te zien vm dat vu tal vm raadhurzen colleses ofin de Admnaliteir van Ámsrerdam zich heren' op het platteland vm Noord Holland boven het {. huizrn lieren bouwen in de srijlvan her Hollandi cls- Ar.hrali'J, n arnroorl'rar dat een becldhouwer uiL 'ii'me í1620-l-00) Dit i' de benming 'oo de 'Sardam' (Zandm) voor R. 14 7 8 hct bceld van de bouwstijl van de Hollandse oíclasicistische barok. Gerechtigheid l*erdc voor platsing bovcn de nadhuis- Kenmerken daaran zijn niet, zoals elders in Europa, deur in Hindeloopo.rr hier ws het in 1727 bij de veF uitbundighcid, zware accenten en weelderigc cortrasten, bour ns r rn l-er rrrdhri, r,r vorlun d:r e. de. oruric. mar goede proportie. en e,enwichrige verhoudingcn werden geloerd door de beeldhouwer \íillen Lelitnberg nct toepassnrg van elenenten. zoals de zullenorden, uit de klasicke bouwkunst nau voorbeelder uit de De Mag vd workm (1650) en die vàn Mrkkun boeken van de 16de-eeuwse Italianen Vignola, l'alladio (1698) ontstonden ook onder Hollmdse invloed . Voor en samo"?i. Berc€mde Hollandse voorbeelden van het latst vemeldc gebouw werden in Amsrerdam bour sebouqen in der ,,nkle ',ijl /ijn he, V,unb\u,. naterialen gekocht. naar ook de klok en de balar.rr (1633-1637) in Den Haag en het Raadhuis-Paler De driedelige vensters op de verdiepins doen denken (1648-1665), her Trippenh s (1660-1662) in aan die in rudhuizen/waaggebouwen van bijvoorbeeld Ánsterdm. Vernarde archirecten die in dcze srijl C.oo$cherner, Gràft en lisp. werkten wÍen in de lTde eeuw in Hollmd lacob van De HolLnJ* 'md die her dichrr hiy I rieJrnd I g n Canpen, Pieter Post. Philipps Vinsboons en SÍcven Enkhu;en. De invloed dar vandam op het voorlonen Vennecool, wier werk en zeker navolgingen dadan van huizen in de Zuidwesthoek zier nen bijvoorbeeld lanwijsbar zijn in ddere gwesten van Nederlmd, in siermerselwerk, horizoneJe uhsrekende lijsten en net ook in Frieslmd. Het buita van de fmilie name in Hindelooped in de kar"kte;stieke Jongestal 'ee. "ensten (Huis van Berouw) in HaIm is er àls een Fries mer beD€deb houÉn kr skozijnen en boven boógvoÈ 'Maurirshuis' een fÍàai voorbedd vm, naar ook de nige lichopeningen. 'Jíar bouwconsÍucties beÍeli valt huizen als Bonemrtate te Hurdegryp, Hàrstdrare re ,e veNi/rr nd huir.n in lnkl-u uen ma l,:ralr.r n Hogebeintun in oude gedàenre, FriesmàstÀte te ldard, rieke schoorsreebavelinss en gordingenkap, wmwao cÍooi Hàe6mà te oddege (S), de Klinze te oudkerk, voor Friesland een vroeg voo$eeld is re vinden in her táÍtàstàte te \(/ier, Mee.enstein re W;jckel en het nog \íorkumer Sleesijckhuis (1663) am het Noord 5. Aan bestaaode Monsmutate te Bolsward mer hun piluter- ropgere. in Hrrlem rJlen à1, va,ieringen dc ui,.r. kende natuuntenen blokjes op. wij vinden ze bijvoo. Op de eilanden, die nnouds iier ror FÍ;eslaód beeld ook am de g*cl van Voorstraat 118 tc Sloten.ar l,ehoorden, wa! in de bouwkunst de Hollendse invloed ook groot. zeLer op Tenchelling en vooral ook op Vlie Torens en kerken l"nd. *L, d. tert 'rh 1,,0l, ne, /,ji ui,b,.iding ui, De St. Genrudiskerk van workum, sebouwd tusen 1647 d&. nog !"n seds! mer name door zijn idrichting. t5l5 en 1580, is een groÍe, gotische. driebeukige Nu evenwel terug naar de F.iese Zuidw€srhoek. hallenkerk vm het type dat zeer kanlteristiek is voor de l6deeeuwse Lerkenborw in Holland benoorden het Overheidsgebouwen en huizen [.5) De kerken van Monnikendam, Eden en Enkluizen Het aanzien nn overheidsgebouwen als het Lechr- zijn er goede Ib de l6de eeuw wal er "oorbeetden "en. hun van Balk (161t), her nadhuis vu Hnrdeloopen dus al ;nvloed vanuit Holland op de ketkenbouw;n de (1638), de stadhuktorer van Hrlingen (rJccr van voor Uir coDsrrucries van 16dc-eeuwsc Friese kerklappen Dee rorenbekronlng noest overigens in 1733 .l weer en de daatroor gebruikrc rclmcrkc! is ook nrvloed vatrun insrijpend wo.den heFteld. Holland re conchdcrcn, ondcL.ndcrc bij de kerlsebou- Men oriênteerde zi.h in 1714 vànuit Hindeloopen wen van Dronrijp (1504) cD Nijtand (1508-1527)6r in Joure,8),mdàr vond toch insp;radè in de Hollddse Zelfs voor de nrLichtnrg van kcrLgcbouwen kwan men rorens eo det deed nen in 1716 dok in Lènner. soms ir Holland tcrccht. Intercssart nr dir vcrband is R,j/ordd N "J dr J" L.mrq rur-r rrnls ng I -q n het gegocn dat de vernaar la, 8"lrhu6, b.rh en rold un Ko"d'n, De roÍeN van SÈvoÉn (c;ra 1600), Koudum (1617) €b Makkum (1652), die verloren gingen, verrieden met hun balNrL.des ook dar ?e onder Hollardse invloed wuqr dt&raak en h"rbo"- ,tt o,,,J.'J,, I'e /u,de,oren vJn l-nlJ i/c,, hreft bij\oor "da bceld cen dergelijke bahrrradc. 6 De l ltobu. Sk asuÍ]f I{k er rovn udn wonr, t726 Een ande.e inspiratiebron was wellicht de h 1850 lturbu Sre instu.d kth d toffi,an MdkÍ"n, 1722 geJoop'e rorerbelroning.,n dc tirorc Kerk van Purmercnd. BiJ de orkaan var 1 ausurLN 1674, roen ook Dnkjàns, ws de han d;e in 1648 ook her onrwery het schip van de Utrechtse Dom instortte, ging de oude naakre vàn de Nieuwe Toren van Kampen. rorcrrbckroning re gronde. fr k*d een n:euqe. gein Het was overigens ook al een Edanner, genaand Jan spireerd op die van de OudeLerk$o.en re AhsteÍdar, Jacobsen Groor, die in 1648 nau ontwerp vm Willem nur net een koepelvormige afdekkins, rerussaand op de Ke)ser uit Amsterdam Cmckstate te Heerenveen de vorn van de koepel op hd @dhuis,pdeis (1648) van Amsterdm. Veíoren gegane to.ens re Obdam en De siietmán vd Aensvirden, Johannes Cmck, scha, schrgen kunnen ook voorbeelden zin gewest. kelde de Edànner bouwmeesre. een jaar larer nos eens làn Reiersz., afkonsris vàn sóernèrhdrn, haar sin.Ls in roen hij hen namel;jk;n 1649 een rorenrje (dakui- 1660 mr. netsclar tc Àmsterdan. werd in 1682 als rer) lier .nNerpea voor de rn lr'À8 C.bouwde e1 r bouwmeester betrokken bij de he.bouw van de inseÍorre 1743 ál weer aEebroken ke.k van Terbdd. In 1651 V,,r,nilerL in sneel. h.r s,oob e l,,e.e bou$projcn in lieten de kerkvoosdetr van Terband en Luinjeberd hem de 17de eeÍw. Als werkbG was Jan de Jonse, herstellingen uiwoercn an hun kerkgebouwen.rir Jen hr. rimhe.man te Ahsre.dam er bij berrokken.'r) Jtobsen Groor was als nester tinnernen in 16t8 De doopssezinde verhaninsen van Hindeloopen (1653) betrokken bij de bouw vd de sluis in trnmer door de en woÍkum (1694) zijn compact gcbouwde schdlkerken fahilie Vijsselaer trir Edàm.r!Hij was ongew;jfeld ook mer saleÍiien Daa. hervoorbecld van bijvoorbeeld d;e in de Zaanstreek, waar zc doorgaans in houlvaren opge beeldhouwerl daraàn is in 1662 venaardigd door de 'rn i.q.n. re. uir H r r lol-r Kilncm. All.raar. "nr làn Adriremz. Lccshvarer is vooral bekend geworden ying f. 783-0 0 voór zijr wcrk cn cen geschenk van zes als de man van dc Hollandsc inpolderingen, mar hij /ire11 rrpel,'r tud.rgro,c$rrk. uklelrr her riin wx eemt kisrennalcr cn larcr vooral ook molenn*er b,j'"o,b+l,l.en..hoo recrrrnfr.l,n l-er rrdhr " . '" en róitecl die ortwcpcn naakte voor kerkgebouwen. Hoorn en een groot nemoriebord in de ke* van tdrens en ràdhui,en. Her is nicr onwaarschijnl;jk dàt hij werk en invloed heeft gehed in Friesland. Zijn tweede hollrnor ,1v '\J ^r eei I ri.. ler[i rr.'eur zren is \ur. ill . not h J e r 164 t rn ha lingen ne Trr rt e wij opvallend in Koudun. De inposdre prcekstoel een *\i.rq, rJ vrL l,.r.n m-Iq $.r1,. He, ls,l- ouamem (kfuahbeenvornis) in dc decomties vijst op Kerkmeubilair een ambachslunstenaar uir Amsrerdam. Het besenent . (i Hc, crn,rJrd.,e pÍouk.rul, r ,' .e1 f, h ' l' "s eur i. van de Kouduner preelatoelkuip, bestaande uit zeven de preekstoel in dc Mmnrikerk van Bolward. Het rijke dorische kolonmen van narncr cn verierd m* de wapem van Johrn un Àylva er Catharina van \rala, is ongewijfeld geinsp;eerd op de ook uit kleine kolom- nen samelsesldde vóetstuLker var de prcckstoelen in dc Ámterdamse Oude KerL (1630) en de Nieuwezijds Kapcl (lu in de Fleoornde kerk van Dcdcnvaan). Aróivalia boretrende de inrichtins v.n dc Koudumer k. rl zijn er nre n-o rur ro.l i, de invlocd Irr Hollard goed befijsb:ar. Behalve in de kopcren doop' boog op lier doophek (heel krtakter;tiek voor Hollandse kerkcn en in lriesland verdei tt vinden in Hceg, Ternaard, \íesrerrchdling en Hoorn ) heeft de preelstoel een kopcren lesenaar en een kopeten leuning aar dc tàp en dic zijD sedareerd 1648 en gesigneerd E.E.V. Hd ziin de inirialen van de vemaarde Amsterdmse ,vJn Il:À/. g.-lgk'e, Lc,r" 'rde geboo,re f,* síerdtrkdk 1e Ninesd], nd ho,^nijtu.rk rtu.Ieael "ir t610 d" laat la.oblz, Kordun, lmkn el n àoophek tu t618 L (Ícke Ylckes./ Eelke Eelkes) van Vlicr. De ambachts kunsenaar, die in 1652 oveíeed,leverde kopemerk (voonl Lroonluchtets) in kerken als dic van Blokzijl, Deventer, Kampen, Zwolle en Vlissingcn.r5r Ook de de iir cnop:.kken.roude, ir l.r\ ' rr I.rlae,cd,rs signÀtuur. E! zij! duidelijke overedkonsreD te ?ien iLs r" de ornancnten va. de Kouduner preekstoel en d;e ;n de st. st*enskeLk te Nijmesen. Die preel In Koudum werd de kerL mer de 17de-eeuwse toren in 1831 veNansen door een koepclkedr, warin het rijkc meubilaiL wee. eeb p1àts kieeg, zoals opnieuw ook in \íarns Aan de ke.k van \íans is. zeker war betreft de in.ichrins, thens bos de Hollandse invlocd op Friese kcr- kenbouw ho besre roar te oenen. De fsreden ro.en !e \íarns van omsreck I 1 50 krees ;d pl@!s van z;jn zadeldah iD 1729 ecn spirs naar otrr wery vaD Simon Abes Gjaftcma. die in 1725 ooL werkte aan het Laadhuis van workun. Bij de spits werden op de hoeken van de toren knoppen geplaatst, aJs in Holland velsebru;kerijk was.u) Reeds ecrder. nmelijk in 1710, l*e dea .l"r' \oo,d.n en jJn Aiben dc Lrà'c uir \r.r, J"m J e, n nruue lloL ir de roren. De hi. r nog wer mn vóoÊfgàande nieuwbouwvan de kerk ir 1682 vond ook plaars oodet invloed uit Holland. de 1857 gebouwtle huidige kerk. Van de oorspronkc- Ijke nrióring kÍnnen we ons geen beeld neer vorner, evennin .ls vd die vàn de kerken van Sravoren (afbraal< van de toren in 1845 en van de kerk in 1861) en v , Hindeloopen (altraa! van de zuidbeuk in 1892 en een nieuwe kerk op de tundanentcn van de oude hoofdbeuk in 1904 naar ortwerp van H.H. Kràner. 6) De kdk vàn Makkum manifcsreerr zich nog in zin oude sedaan- re rd de,n,i.h,ing i. LiJ ve..hi lend-,..r"r,rh, De natuuKenen vesierhsen van de zuidel;jke ihsabs en op het ruggcschot. De hoogte van de kuip is *enals die de resranren vin de noordelijke insans zijD unsevotrd;n te Koudum gednger dan bij drderc fricsc pLeeksroe- de stijl van het Hollandse classicisme. Het exterieur van len. zoJs dat ook hct gcval is bij prcclstoclen ds die de eenvoudise zaaLked<, die warechjnlijk op de in de Lerker van Twisk, oudc Nicdorp cr Àmsterdan tundamenten van zijn voorganger werd opgerrokken, r,zride Lerlt. Hi n,.,. \oor lri..rnd ook vnjbijen. heeft seen bijzondere kenmerken. Het inrerieur heelt dat der, op een kolon, zoals preekstoelen in dc kerken van wel. De tLekbalken ondcr hct tongcwclfrusten op sleurel' Ooste.end er Hoorn op Texel. Venhdzen (h 2003 stukken, korbclcn cn muusrijlc!. Zc zijn bcveÍisd tesen ve.brund), Zwàg en Amsterdan (oudezijdskapel). Eer uitgemetselde pilasters die rusten op consoles. De con- eenvoudige ijzeren leunins (vergelijk die mer de Lopercn srrucrie mer zulke pilasrers komr iD !riesland nauwel;jk\ leuning van Koudun) is vm een typc dar in Frieslard voor, naa. wel in Holland, bijvoorbeeld ;n de Zansreek ook nauwcliiks voorkomt. in d l-,k, n \"r K'" g. K,umm, n,e en o ^D&n. Vóór de preekstoel is het doophel< opgesteld. llet kerkmeubilair is gericht op de an de oorzijde De kerkcnraadsbanken daaLbinnen en de hererbarken geploate preeksroel. Dn fraaie voorbeeld van kistrnna- durvoor zljn cvcnals een aantal andere banken tegen kenwerh heeft op de pareler en op de hoeken van de de zijnorer lier sanensstcid uit panclcn, mals dat in kuip gebeeldhouwde bloen- er bladfestoenen, *enals Fr;dand gebfuikelijk is, mar uit verticaal tcscn elkat an gephast brede eiLen planLen (delen). De pe;wand er de deuren onder het orgel zijr op dczelf- . e rr r-.men5ere d. Dir i. \oó, l-rie dd een u r" Um. mar niet voor Hollmdse kerLen zoals die van Den I 1,.,, n. Koog rr de ./" D. Krónícnie. OoJiUiÀ n. De Rijt, schermerhórn, Twisk. UitgeeÍ en wijdenes. De bewààrd gebleven tTde eenwse banLen net een ".h,-,..h",,.Êeld.k.,(nu,.r /,Jne .en"nwi,ing voor dat u in de gehele kerk oo*pronkelijk z Le (manren)bankm stoiden, zoah;n tal van doopsgezinde vernatringen en ook bijvoorbeeld in de Lurherse kerk van Álknar en de \íaalse kerk var Haarlenr. E! wordt wel bewcerd dar dir rerug gaar op de situaiie in de hcrorminssrijd roen rijdens hasepreken de yrouwen en kinderen in her midden sronden en de mannen dur in een cirkel beschermend omheen. Uit de opschrilien boven de ingangen is op re maken dJ' d. tc,k v,n \í", n. werd sebo,,wd onde, teidins qn de grietman van Hcneluncr Oldefcrd cn Noordwolde, G.lir, \yLrJdu. \Jr tonseiJ d. /ijn p c. roo rr j. Isàà. MÀrtinus de eerste steen liet leggen. De grietnàn srànde^di$ uit een fmilie net veel nationale en internàdonàle conràcten. De wrpens op de herenbank wb,desond gel rgeo de zuidmunr in de kerk zijn die vàn Ern$ willen vd van \íijdenbrugh en diens vrouw lnÍise A-ssenbÍrg. 9) Trêsoar, Archief Hervormde gêmêentê líakkum- Cornword (toegangsnr. 244-47) Hij wàs vm 1765 tor 1779 g.iethan van Hemeluner Bêkeningboek Ke*voogdi lvlakkum, 1655 1692. oldeferd en Noordwolde en vóofts collêgeÈad ven de Ádmiraliteit vàn Frieslánd, advocear-fiscaal en lid vm de 10) H.lv,l. van dên Berg, 'CÉckslate, een Amsterdams stlten ven Friesldd eb hd als rcdanig ook conecten builenhuis op het He€íên Ven', in: Bouwen in Nedêfland (Dê|fl, 1985), blz. 3. 11) \N. Wèsleldlik, lnventais van dê archieven van (. Dít nrtíkel, eet beueÍhiry en uitbre /ing uan dz de Heryornde geneente te Heerenveên c.a. en Lid,a|" Dp wdn, HoIà4 n ^j.,I.Ian J,llaatn! Íjaleberd De Knipe í594 /92l (Heerenveen, 1996) otto Kuipat e" SlLi\ ' Nei bttd td blz.93-94 Vgl.: D.[1. Bunskoeke, 'Verdwenen kerken ltuab 'nn Gedadie) Af.heiàsb""dêl roor Do"ue P. .1è Vriei in Aêngwkdên' in: oe Kêppelstok - Publicatí* van Alde Fryske (Leêuwarden, (hesonL Leêatudldek, 2006). de Stichtíng Tsje*en nr 43 1991)blz.V 29-30. 12) R. Meischke, 1993 blz.43 en C. Boschma-Aamoudse, Noten Edan, behouden stad - Houten en stenen huizen 1 5OO-1400 \Ultecht, 2OO7), ttlz. 56-57 . 1) lvl. P. van Buijienen, H,t?deloopen, Fieslands elÍde sredê (AÍnstêídám, 1946), blz. 44. 13) B. van Haersma Buma, 'Dê Gíote oí l',,lartinikerk tê Sneèk lnt Publicaties Stichnng AIde Fryske Tsjerken 2) B. van Haercma Buma, 'Gêloof, gêzag, gelag, //(Leeuwaden, 1981), blz- 52 53. die projecties in steen'in: De stêd warkun (Bolsward,1964, blz. 100 143. 14) lÍ. E. ván deí lvlêulên, Aolswa.d's Kunst en Kunstgeschiedênis (S^èek, 1880), blz. 79. 3) O. Posima, 'Fierdêíe histoaíjê Ían it doaíp-stêdlsje' lnt Makkum, síet en síêd fan WAnseêdiellBolswad, 15) B. Dubbe,'Hêi Amsterdarse oêelqiêlersambachr 1965), blz. 38. in dê 17de eeuw', in: Nederlands Kunsthistonsch Jaarboek lLeiden, 19AOJ, blz137 153 4) B. À,4eischke e.a. Hrlze, in Nederland I Friesland en Noord-Holand lzwol e, 1993), passim. t6) Archief PKN Hindeloopen. Archief Kerkvoogdii Hervomde gemeente Hindêloopen: bestek voor 5) M. D. Ozinga, De gotische kerkelíke bouwkunst in afbEak en herbouw door H.H. KÉmer (1904). (AíÍsterdam, 1 953), blz. 50. V9. Tresoar: familie-aÍcheÍ Van Sloolen (loagang- ^/edê,./ard nummer 336, nÍs.242-250), Kásboêkên H.H. Kíámeí, 6) H. Janse, Houten Kappen ín Nedeíand, 1000 í940 188 1919). (Dê|fl, 1989) blz. 134, 173 en passim. 17) H. van dèn Ende, Makkum en Co.nwerd - een pro- 7) S- tên Hoevê, Kelk ê.) to'en van Níjtand Nijtànd, testantse gemeentê en haar gebouwen 1580-2006 1975), blz. 23. (N.{akkum, 2008}. 8) lí. P. van Buijiênên, 1946, blz. 40-43 en 18) Tresoaí, AÍchiêÍ van dê Heruoímde gemeênte Wams Gemeente archiêf Nijêfurd. ArchiêÍ Hindeloopên ên Skad (toegangsní. 244-8) (O.A.H. nr. 150): Stukken betrêfÍendê hêt verrichtên Ook hiêrna gebruikt: van heEtellingen en rêstauratiowêrkzaamhoden aan 1 2 Handelingenboêk van de kerkenraad hêi kerkgêbouw ên dê toren, 1818 1875. 11 12 Fekeningboeken fan de kerkvoogdijvan '12 DRIE, RODE (BONT)ZANDSTENEN PII.TEN UIT DE KERK VAN ALLINGA\íIER Peiius C Hcinshroek De kcrk van Allingawier L) heeft :ls drenpelstcen voor de zuidelijke ingang eeo plaat van rode (bonozandstcen í,aj4. 1., met een l;chte trapeziunvorn. Omdar de vooral in de 12'eeuw in Friesland gebruikte saLcofaagd.ksels bijna Jlenaal van rode (bont)zandsteen zijn semaàkt en onder àndcrc gekcnnerkt worden door hun trapeziumvorm. bestaat de noselijkheid dat dn ook zo'r oud grafdeksel is. Er zijn echrer gcen andere ken- ncrken die daar op wijan. Zo is er an het oppewlah r.r rcFieriag. \lle.n \rg . rr,\l'iinlirl doorryo.ie veroozaakte, golvingeo en br*en. Mogelijkzou de .reenarr: de\udrse,,nJ-,k"n, n'gve,'ierd k,, .,.n /iin en du is het nog onzeko, ofh* hier on een sarcofaag- Aír. t . dt ztu;drliikè kpnr 'tunt.blznt 'ro/ ---t t-- 1,25 I J u,b) {+- ,i 0,63 -rq ,.' ] ,li .t \.. Í-) , I : i4- J ''..7ï' Y.. --l I ',..:,' (., .J-- _,_l ,-.. \ i L-_l _-__l o 0,13 I het g*nppeàe sítuokje linhs i eea ruxà ux cment; àe ondobroÍex tehte lijxn gnm vhanatkh & ua*1m uan dz íngang an De balie in de hal achter de zuidelijke ingang wordt ooh vm altaartenen is bekend dat ziiwelee"s 'a" afgedekt door een grote eveneens rode (bont)andsteneo hergebruikre oudere sarcofaasdelsels zijn verva disd. ptàx. (AJb. 2.) De hlldise (oovelijke) voorand en de Er is een kam, vmwege de aapeziumvorm, dat her tech- (noordelijLe) kone zijde zijn geprofrleerd. Dat wil zeggen terdeel vrn deze altaasteen ooir cen saLcofaasdelsel is dat de zijkmt in een frai proflel is gebeitcld in plaars seeest. Màar ook hier zijn cr gecn udere rcke"en die op het oppenlah Lonen vijf kruisjes voor. Zo'n rand cr d. -,jJints'l,,unj-. w,J/(n ., óp d., deze plra, vóór de Reformarie als alturreo i gebruikt. Door de recent aangebrachre rcz-e merselspecie is nier rc zien oferonder een breuk schuil gur, en ofde plor du oorspro*elijk un oee apane stukken heeli bestan,"1 zor de doorgan- de profilering am de voorkent Lunnen wijzen op cen vroeger gebruik:ls één grote altaanteen. Het rechterdeel, net de wijdingstiuisjes, is iets Íàpezimvormig. Ha l'rinere d*r s pralti,.h h,ho.kig. He, óp lin ',. oppenlak insekrasre neetkundige fisuunje kao van álle rijden ?ijn en heeli s€en duidelijke berekenis. Dee Íeen is op geringe diepre in de bodem van ha koor aanserrofl'en bij een van de onderoeken djdens de AJb.2 alttu íe." dè Ref,/hóic, 6 sc?tufhtule,o r' "dk "óó/ resraunries in de iaren '75 ror '78 tad, sÈien ,aral .r" kD/àjàt o 0,09 -\ D. pkdÈi"s dd uijàinsktuik! s18se/eeft ddt het rc.hkldèêt e., aharbhà i geutst Van Állingawier À ooL aÍkomstig een fngnent, dat ooit en da* àidr goede n,{en d, D/! Bostí ste E nond er behoorde tot en s*cofaagdeksel va rode (bon| zand- de heo Si*utda, koster te A|;h*luia, /tri,endr de nd" reen. H.r herind' /i,fi in her S.heep\urmu'eum in Sneek. Het ;nniddels klusieke werk vm Martin a) over an&tenen kisten en deloeh vevij$ eind: In herellde bL:d. nu ru t0,eprembcr lq4q, lomr in 6'borensrunde een 'oonselijt sikel rond.r opnieuu SNEEK Scbec?,aaltnAean Dekrlfagnen. Ru.l. ter sprake. Bij de too nieuwe amwirten hoorr vd,i.tirs krrintdÍnet klui, in lisadc 4hp, (na un melijk en sarcofaag ( = stenen doodskist) vm rode de np), beÈrconà lot hoofdkta a GnÊsa), seídntdd mdsran un Tje.kg@t. Ohdat men toên meende dat tuor tuee hronstauen. AJkoNng ALLINGÁWER. bij dagdijke kisren sÉeds zandstenen deksels horen "dk (net rc goed als nen d.cht dat onder elk stenen dek Bij de illusraties vinden we onder nr 122 121 op sel en ste"en kist troon te zitten, wat niet alrijd her blz. 117 eb foto Jt 1949 €n een kht uit Tjeikgsi en, gewl hoeÍi re zi;n) word' de eodere dellseLus ioq uir stuode op de bovenond, een halve sarcofagdeksel uit Állinswier nogmaals genoend. Mar m net de nog Àllingawier. 5) nier eerder vermelde bijzo.derheden, dat het deksel fttgnent "op h* ÈoÉhofuan Ál|agaaíer had rondge ln het Sneelcer Nieumblad van 1 juli 1947 bespreekr ztuotuèk m tot hlpbbk diadl en i'een iarakteristieÉe dc roennalige conserator vm het Sáeepvartnuseum, utoohdz' . "ètsiérikg H. Halbertsm, de amwinsr tn " eer xet oude, hekas gebantea, noduadstmm plaal'. " De cotematot onrdzÉte Behalve dat we uit dc berichro Lunnen oncluderen, den $t to@dllis op h.t kethhof allaar ( = Nlingtwiet) dat het dekselfngment uir ÁIingavier sinds 1947 en de rode andrtenen kiÍ uir Tjerksàsr sinds 1949 ?, in hci F,ie\ \"heepvuaÍL.eum ,e \neet Jànse/is /ij,,. wordÍ het ntr ook de vràs hoe de versiering op hrt dek- selfragnent uit Allirgawier er uit heefr geien. Nu is het origineel vàn de foto uit Màrtin nog in her Fries Sáeepvartmuseum àdwezig. Hiervd is net gebruiknekirg vm noderne technieken opnieuw een afdrul gemaakr. (Álb. 3.) t==++-È=+1-J--- ÁJb. 4 R...,ttu.ti. Mr h.t .onphíe àehÊl Hiewan kan het dekselÊagnent uit Allingawier over gerekend worden. Doordat via het werk vr Martin de breede vm het hoofdeinde van de graÍlist uit Tjerkgart A|b. 3. t;r$ Stbè.t'et Aesb Snek, Sarcofddsàèketfrdsnd' bekend h (85 cm) 3) is dit ook nog op schaal te doen. Zo blijken ook de naten: lengte 80 cn. breedte boven- un 85 cn. ondend 75 cm. In lp 1 is het ondenre gedeelte van het zerkdetsel e$ij gereconsrrueerd nau de nànier. wdop bij songelijke delsels de veriering zich vÀál voortzet. Y/àrbii in werkelijkheid de lengte wcl een tlein beetje neer of ninder geweest ka zijn dan de nu Fr i, een ríbeelding 'o ur er nog reree nr dir dekelfrÀgmenr ') í,a/. t) Het blijkt dat van het (op de foto) reeds gebarsren fragnent eer goot deel verloren is gegaan. Daawan blijkt het rechter ondente gedeelte ovet te zijn. vàrschijnliik is het oppenbl< van het nndveld en he, ,etd ,4hd de in trg t,,,Êet uirgevoerde rer.iering B.ÍiJnd. mí r.F ÊiJnbci'el mn ,ndie1. pule' ,oovi.n. Dar wár nahelijk sebÍuikel;jk bij dn soon versierde De versiering is zoals Martin al hee{i beschreven. ook al betelenen de zogenande kronstaven niet. dat er een abt of bisschop onder begraven heeli gelegen. Er wren nànelijk in de 12' eeuw, loen dit soon grafdeksels voor elitegraven in zwang wo, lang niet rcveel abten (ofbisschoppen) als er dekfls het der $ en zrn sevonden. Misschien zij. het geabstraheetde Jtbeeldin- geo an de levensboom, toenreftijd een bekend sydbool. Her kruis slaat op Christus of een lqen in Christu. De omgekeerde omega rcu symbolisó her einde vm het lsen kunnen uirbeelden, zoals de onega het einde van her Gr;eks€ alfabet is. Meer han;eren, w@rop de rcgenamde kromseven, al olrrr in .ombrnarre mer krui,en en rndere.r,ie rrngrlerenten. op graideksel. voo,komen. /,jn bi;'ou, a ,. lo 2-o 30 4è u^ beeld in het werk vu Marrin re vindcn. ,tft. 5 urgebtna del un Ld à2tuètltdsn t Rest de vrag wie cr onder zo'n srafdeksel besraven LaD kon krijgen. Misschien iemand d;everbonden wo on zijn edr. Om dar iers vm te kunnen rgsen noeten de l2reeuwse Lerki Var weten we deze ke.k? s "an we nagaan wie eÍ in de 12'eeuw in Allingawier bdug- jk of rijk scnoes is gmeest on zich zo'n duur graf tc Et ziii in t97o en I977 beperke oudheidkundigr kunnen veroodoven. Of wie rc'n duur gnf seschonken onderzoekingen gweest '0) waardoor een plaaegrond 17 I I I ï 5 Ajb.6 pkttesrod tu" tusfre (satefd) b';dise tuD fan tu àt her6, ner àrenpet't. . atíeÉed (searc.d); hàenfunà i"s tu" àe.6tu tuÍtemn h I (K6np?eu) van de eersrc srenen kerk gemàaki Lon geworden. Y/el is de aanleg van de huidigc, uir kleinere balstenen (A|b. 6.) besramde'r'j, kerk bekend: 1634. DiÍ jaural is te vinden ln deze, aan Halbensna onileende plartesÍond (1977), op een simpele gedenksreen. De bijbehorende roren met unwllingen van de R.O.B., is in wir de vorn van dJreen rJn êen jrJ, r4el r6J5. !ol8en. €en memorie het huidige gebouw amgeg*en. In her koor lagen ook sreen. De nog bestaande balsrenen kerk, die de derde nog de rcsÍen van ecn tufstenen altarfurdering. kck gcnoend kan worden, is ca 20,25 o lus en a De tufsrenen kerk was mr her oosten circr 7 n lmge! 10,25 m breed. DiÍ is slechrs 2 r m lmg,ls breed. drn de h,,idise kerk. HiizJ /o n 2 m LÍg geq.e.r /iin Hij is dàn ook een keer ingekort, el is dit wamchijnlijk (buitenwerlc geneten). Afgmde op de keientundering later gebeurd dan bij de overgmg vm de kloosternoppen die binnenwerks circà 5n. nàer bu;tenwerks cirè 9 m Lerk narr de huidige bakstenen kerL. Nar anleiding is, zàl dee eenre ronaanse kerk ongnet ó;e keer zo van ee. door Mevr- Herme M. van deo Berg angeween lms als breed ztn gseest. berichr in de toennalige l-eeuwder Couenr (van 26 De rweede kerk zá1 uit kloosrerhoppen opserrokken zijn novehb€r 1783) over het aÍbrcken qn een srok koor en geweest, getuige de hier en dáÍ op het kerkhof áànwê- het weder opbouwen van een (ooÍelijk€) sluitingsmuur, zige gelige restanten van dee stenen rr). Er was ook wat zal dit in 1783 gebeurd kunen zi,n. kloosrermoppenpuin anwezig in een (puinige) 1à9, die wat hoger dan het bed van veldkenjes in de grond Mogelijk heefr het rode (bont)z &tened smfdekêl uit All;ogawier dus het gref gedekt van iemand d;e betrok- Met nme omdat uh d€ tuDde ns blijkr dar de zijmurcn ken was bij de stichri"g nn de eerste rufstenen kerk, of vloeiend zonder inspÍ;ng;ng overgaan in het koorgedeel- bij de moselijke vewansing van cen eenvoudige houten re. wil Hàlberrha de eeste tuÊrenen kerk in de rwede voorganger of bij de venanging van dG ke* door de helft van de t. aalfde eeuw dateren. ', Het is echter Meede (kroo$e,moppen)kerk. fen naam i, helar nier re ondÍidelijk wanneeÍ de@ ruísrenen Lerk door de uit kloosreinopper opsebouwde rweede kerk vemngen is. 18 Noten 1) Knol, Jêlmat2005; Levênde Slenên. Het bêzit van de 10) Opgravingen aan de buitenzijdê van hêl huidigê koor. Stichting Alde Fryske Tsiêrken. Verelág in Halbertsma, H. (ROB, Amêrsfoort). 1971. Blz- l8/19: Allingawier. Bullêtin KNOB, jrg. 70, blz- 27 ên 28. Onderi Friesland, Allingawiêr. 2) Volgens de oud-koster G. Bingnaldate Exmona is de opgravingen aan de binnenzide van de kerk, .lêen bijde r4lauralaie van l9l5 v.v. niêl gelicht. in 1977, toen de kerk veranderd wêd in verband mêi zijn opname in de "AldfaeE ErÍ" rcutê. Verelag 3) ln de B.O.B. documentatiê van de opgravingen van in Halbertsma, H. (ROB, Ame6Íoort. 1977. Bulletin 1977 siaati Gevonden, allaarctoen. KNOB, Í9. 76, blz.252 Vm 254. Onder Fri€sland, (Rode Brêmei. 0,80 bred.0,10 dik.2,s0 - 2,65 m Allinsawier (Gem. wonseradeel). lengte. Díiê ziiden gêprofilêeíd. AllaaÍstêen lag schêêf in het koorgêdeêlte. 1 1 ) Completê kloostêímoppên zullen ca I x 1 6 x 32 cm geweêst zijn. (Halbêrtsma, 1971). 4) Martin, H, 1957. Vrosg middeleeuwse zandstenen sarcophagen in Friesland en elders in 12) Aígaande op dê naam "Allingawier", die in sen uit Nederland. Dmchlen. de 13" êêuw darêrende kêÍkenlijst als "Alingw6re" gêschrêven staat, moet de lerp, waarop deze kerk 5) Schrijver dankt in het bijzonder mevr. Jeannettê staat, iot een jongere categoriê behoren, "waatuan J. Tigchelad van het Fies Scheepvaartínusêum de geschiedenis", aldus Halbertsma, 'stellig niet vêÊ te Sneek vooí haar hulp bii het opsporên van gege der dan dê 10' eeuw terug reikt-" Hêt is onduidêlijk vens, het opzoeken en het beschikbaar stellen oÍ er tussen dit tijdstip ên de twêedê helÍl van dê 12' van het origineelvan de foto uit Martin. êêuw, waarin d€ eerstê (tlDstênsn k€rk ontslond, misschien oon houten voorganger aanwezig gêweest 6) De eêBte vemêlding in het artikel: Halbertsma, H. is. Dat zou mogelik goed archeologisch ondetzoek Aanwinstên Fíiês Schêêpvaaít- musêum. ll. Twêêdê verm€lding in hêl artikêl: Halbêrtsma, H. Aanwinslên van hêl Fries Schêêpvaartmusêum. 13) Kelk en toGn zijn opgebouwd uit donkeíbíuine XXXIV, bakstênên, 5x9,5 x21 cm iHalbêítsma,1977). 7) De kist afkomstig uit Tj€rkgaast bevindt zich, als bruikleen van het Fries Scheepvaarimuseum, tegenwoordig weer in de kerk van Tjelkgaat. Curriculum vitae van de schrijver 8) ln het catalogusgêdeêlte van [,4artin: obj€ct 122, blz. 85. P.G. HeiNbroeL. Bioloog, net intercse voor archeologie e) Fies ScheepvaaÍtmuseu11. Snêek, objecrnumme' en geologie. Do.umcnrccrdc dc grJz.rkcn qn d. B 088. Hoog: 43 cm, bre€d 37 cm. Dik circa 10 N.H. Kerk in Vlerdingen en de smofr:g vm Thidbald, cm. Fozercod van kleur, zoals rode bonizandsteen er in 1967 gevonden bi de opgravins van de l2leeuwse tundame"te" d-e kok. Voen en veryel;jkend qn"ar ondemel rode 'bonr,and,, ci,ar@fts u,, 19 EEN HAAN, EEN HOND EN EEN DUI},... Jan D.Th. wssenàf Ir Kep]'ek'oh n.77 van De.ember 2008 publiceerde Hond Sytse ten Hoeve een interessànt àrtiLel ovei 'een h.an op In de zwikher vm de toogpànelen van de in 1756 een preek$oel'. De bijdrÀge gàrr over ee! scsoien> zeer door rinnerman Eile Tjebbes ven'aardisde preel$toel gcsrilccrde vogcl wàtuop her schanicr van de kanseldeur (net een door ccrbcn Jellcs Nauta geueden wpenstuk) in dc Lck te Kubaard rust. Dat dic vogel een haan mo* voortellcn, is op tc nal qRo ln \e,', \een he' boel l.ic t 7'e, b utt.t van tle had vo Ten Hoeve. Dàrin komen nog enkele mdere dieren ter sprake. Afgezien vm de sym bolen voor Marcu (de leeuw), Lucár (de d) enlohanns (de aÍend) pa$eÍen onder ardere honden en atenden en een duifde revue. ln deze bijdrage str ik stil bij de hond en de duif lk maak niet alleen iconograffsche, naar ook nin of neer theologische opmerkingen bij 20 in de kerk van Oudega fV.). de eerte geneente die ik dur hij eigenlijk wil. In een briefvan 28 aprit 1545 a1s prediLant mocht dienen, zijn honden en renden te verdedisr hij zich voo! zijn houdins. Hij ksr dan: zien. Ten Hoeve sielt 'Zij symboliseren nogelijL trouw.' 'Een hond blaft als hij ziet dat zijn baasje angevallcn Fcit is, dat de hond al in de Lunst va de niddeleeu wodt. Ik zou toch wel laf zijl als iL zag hoe Gods waar wcn een toonbeeld van rodw is. In de donini.emse heid amgoallen wordt en du stom zou blijven rcnder schnderknsr (Doni.xi caxg = honden van de Hes, een ook m:rr iers rc lrtcn horen' woordspeling op de num vd St. Doninicu, is sons te zien, hoe honden wolven (kenen) vojagen, die schapen (gclovigen) belagen. In allegorische taferelen is de hond attribuut var dc gepersonifieerde rouw. Op portrenen vemijst een hond aan de voaen ofop de schoot van een {ouw naar haar huwelijksrouw oi wanneer het gaat on ce,, qed,,wr. nràr hiJr Íorrw un de nrsedr"lreni. .r r har edrtgenoot. Eemelfde beteLenis heeft de hond op dubbelponretten vm een m Een nameter honà aL tlnbool un Cdbijn zn de uryd.ktins d" predibantn uar u a? bd sdnn n rM, "owitbn à. Zuijsel ;n àr Nie,tue Ketb ïe Detf De rweede ndn die iL wil noenen, À die ven de negen- Ik vermeld hier nos, dar de roren en de kerk nn tiende-eeur.e rheoloog dr. H.l. Koh'b,usse. HiJ \',Jsj Oosterolde doo.windwijzere in de vorn ro honden in €en En tjn publ;@des {ar her dankbamre schep- sesierd worden. Die zulLen een wereldse achtersond sel van God;s, worop;jn anwoord luidr: de hond. Ko\lb,ugge \e,duidel,j\r dJr: Hij kli.pelt me, rija stan van blijdschap, likt de hand vao zijn goede bau en Hocwel in de bijbel vrijwel uildunend nesari€f ovd de springt on hem heen. Hi loopt de baar oveol na, hond sesproken wordt, zien enkele belangr;jke rheologen wacht rorw op hen, en blàft ah zijn hesrer woÍdt uir hei verleden het dier ook als symbool nn nouw. De ee ,,e nJrm dir il w,l noemen. F die \r Car\ij,,. Dae refomaror, die vijÀonded jar geleden seboren Duif \nd hJd n e, een 8e"€tdis zdíbccld. ro geerr hij roc. ln dc.hri.,elijke ,rudi,ie i. de duileen belangrijk dat h;j srore noeire heefr om door marisiry en veÍ symbool. Op een niet onaamienlijk àmrel Friese preek dr@gzaanheid d€ vrede re bewarcn, ofschoon hij er wel stoelen is het dier afgebeeld. Duiven zijn ook als whd ' rsen zin ntluu nr ' zijn ber voor wil doen. Maar hij wijzere op kerldalen en Lerktorens te vinden. Vaal start qo,dr (dm bit her '. h'i,\en nosJ een. vcrlcid lJl( I re /ijn het dier voor de hoop, ool wel voor de vrede net en olijlia}je in dc snuel). Dee voorstelling gut terug op Genesis 8: 1lv. De ddifis a ook te zien op de uit 1951 darercnde doopvont in de herk te \íonmels en op die in de kerk te Hidard. Her saar nij in deze bijdoge vooel on de duif ern de ondcrzijde vm het klanLbo É d€ warrchijnliL in het begin van de negentiedde eeuw v€Nddisde prccls,oel ir d. le,k in h-r F,:e'r F^r-,c,n. Her . -r1 voo^,cltins die oot rr \.et Dui,,e k r.et, ,- /kq .. Dere lde rogcl. drn rJ, '1mboo ,o de Herlige Ce*r. is te vinden op hetuggenschot van de kusel vm de Crote olSint Brvo-kcrk tc Hrrrlem 22 De verbind;ng tussen de duifer de Heilige Geesr gaat reNg op her verhaal over Jezus doop in de Jordan (MarÉns 3: 16, Marcus 1: I0, Lucas 3: 22 en Johmnes l: 32). De etsrgenoemde telst llidr: 'Tertond nadar leu, gedoopr \6. rees Hij op ui, he, wJrcr. Ln /ie. d€ henelen opend€n zich, en lij ag dc Geesr Gods nederdalen ah een duifen op Hen komen.' Zie hiewoor ook een voorotelling op de uit 1943 daterende doopvonr in de G€ftÍudiske.k te \íorkum. Die gàar tertrg op mid deleeuwse voorbeelden zoals de gotische doopvonr van Wier;o het Friq Museum. Vaak wordt en verbrnd gelesd russen de duifen Pinkseren. Bijvoorbeeld op de lode anrependia voor de kerkdiensren op de feeÍdag van de uirstorting van de Heilige Geest. Die relarie is ook te vinden in liederen. ïe denken val aan Cang 24J veh I en Ceug 24') vers 2 var het Líedboek uor dz kethen. De dotf m her Ik wijs hier ooL nos op duiven @n de pÍeeksroelen in klankbord van de preekstoel in oosterend is een treffen de kerk van swióun en Hiuuh. Her d;eÍ ondeÍ de de ;llusrrar;e van d€ refomatorischc, vooral elvinistisóe lesenau in de kerL van Hirzum kan zowel een duif als gedachre dar Woord en Geest bij elhad horen. Sinds cen adelar zijn. Pinksreren geldr: 'De wereld is gmomen door woord Ten slotte, in dir vsband: binneD de sluirrins in de en seest.' (GeaDs 251 vers 1). Als wij bidden on ver koorrnvee vàn de kerk van Norg is een duif aÍgebeeJd. lichting ner de Hcilige Geest of om de opening ven het Itr de tekst wardoor de ing omrand wordt, sraat onder \íoord, dan vrasen wij mer hd oog op de verkondiging, meer 'VENI SANCTE SPINTUS'. Dat berekenr 'Kon, dar de Geest ook ons anvuun. dat het woord ook ons Heilige Geest. De schilde ns daÉeft van korr m de bouw vàn de keik in de derriende eeuw. Tijdcns de in de jeen vD 1968 tot 1971 uitgooeÍde restaunrie is die war nodig àdge 1) lk dank Sytsê len Hoêve hartêlijk voor de gegevens vuld. diê hij mij versirektê. 23 Saskia varr Lier & Regnerus Steensma 2009, FRIESE KERKEN. EEN INLEIDING. Bornmeer Gorredijk. Gebrocheerd, 175 btadzijden' volledig in kleur geillustreerd. Prijs €19,90. wéér een bdek over rriese kerken? lzekcr. Ditmaal van siteit. Is hicr spral tn d. ke*,anloru{d i' dc a,le h?bokk b?i.t b, d. da,kh- ?artaal tun dc hcrtr tun R*tgt , ./aí kzt .i?n dè harKp ijk '/zí dikt M ,:{. LdL% g.èd t. l).lddl pkat'íe ?6onh drèd beío|k.k ud/èh ,ij h6 h.&èl tu àe he/* denis. Hei Ronàds, de Rondo-Gotiek. de Gotiel en ties veel nh.ter aandachr wordt gschonkcn, nmelijk de de nr middehe:-+ b"uqr;t, n (om.n t-ie uinoerig inrichting en hct praktisch gebruik vd de Fricse kerken an de orde. \íel staat Van Lier geheel in de norfolo- per periodc. wat dat betrcft is het bock inderdad ccn gis.h stilistische ondeÈoel$Íaditie, d;e voornmelijk un goede inleiding. zcker in de tijdo van ontkerkelijking, geat vm wàt we zien. Dersel;jk ondenoek is er ver ouds warin brede kemis van de liturgie van de venólllendc her op gericht on architectuur un voschillende periodes getndten in rap tenpo verdwijnt. te categoriseren en te dàteten.Ieder architecruurhisto- r;ch ondeuoeL begint hiermee, buiskennis dus. In hoofdstukzes wordt stilgestàd bijde niddeleeuwse Darbij htr het niet noeten blijven. Er noet inmen litÍrgisóe pruhrijk Per onderdeel wordt het gebruik ook aandachr geschonken worden an de historische omsclreven. Zo Lonen we neer te wetcn over altaren. context waril gebouwen tot stmd kwamen. Op basis sadamentsnissen, piscina's, koorbmken en al die mdeLe daawan kunnen we vragen stellen over het hoe en war liturgisc.h-tunctionele elementen in het kerlinrerieur. qn .en om 8pbou". E.n d-getjt. behàde,ing,ier "e nier ierÍg in dit boek, dàt g.otendeeh;n nogal consena rieve stijlhistorische beschr;jvingen bl;jli steken. De telst bevat sons gemeenpla*sen, waar mea objec; viteit en nuànce best hoselijk zou rjn sewesr. Al meteen in de tweede alinea van het eene hoofdstuh is dàafrd een steJtje te zien. ovu h* romaans wordt gergd dàt het een bouwstijl is 'die dp her eèste gezi.hr donker, ruw en mesiel n;sschien wel eenvoudig am- doel. ondànlis dar deze uirspnak d;ecr in de volgende zin wordt gereládvedd, zer de eetsre kval;Êcatie mecen de toon: romáanrc bouvkunsr is zxaar, donker, eenvou- d g ei JL. ,.lJ iei p,,m,ueÍ rren opzicire varr "rr ergen- lik, en @arom?). Mer deqelijke srbjecrieve kwalificaries wordt de F.iese ke*bouwlunsr echr tekon gedaan. EL tnen meer vaD dn soorr subjectieve pmsagcs in de telst. Ik zou best;llen werer op welke gronden Van Lier de Mertenske.kvan Frueker imposantervindt dan die te Bots-rd. He, zJ qr^, h jnl,jk saan on de ur,. ,,ei. in Frieslànd vàn dê koo.omsans bij de ee6re, m4r dar nà,lt de voll€d;s in sreen ovemelfde Bolwarder kerk met zijn p.esrisieur koorparrij rodr nier ninder indruk- wekkend. Geestig is dat professor Ozinsà in 6,tr.rr Kerkelijtu Bowluast Á de reeks De Schoonheià un oas Larur' Í9531) jisr dee kerk als meest imposante vm Friesland kensóetste.r In de ove.ise hoofdsruLLen van 'Frise Kerken' wordÍ Bij de bth tun Gltsjol gnonde" Mffifras,r"ketfasn tuaï ' een ondewerp aangesneden waaram in andere publica- baita nan't heí loÊazl,an de ktrb 25 fricslard, dat in dr litentuurliist verneld star.rToch is die opvaning over de hagioscopen wcl te nuanceren. \ran opnerkelijk;jn de hielnisscn met hagnxcoop ir e*elc kerken te Groninsen. zorls die te l&rm€ns en wirdrn. Oldve nu specifiek bedocld waLen voor aller l.i , i e rJ r (r q.l i. r. qorder b.v.t. .(;r^on',n, ' Maar hegioscopen hingen dus wel dcgclijk samen ma een litnrgisch gebruik en wren riet allcc! bedoeld on Licht op her ahaar c krljgen. Het zou niet verbazen J.'nr rererrr."r.n di de, k.liik,l'ol\.'l'r -n,n gebruikwarer, on devotionele redcnen toch visued bcrcikbaar heeÊ willen houdcr, in tiiden dat de kerk nict !.en rnder vooLbeeld van niet J te kririsch ontlenen is de ekrt over hct doxaal. Doxalen zijn voor zover ik wed zeldzarn nr Friese kerken in ttginsel strikt verbon- der met klooster of krpittelLerken (of diLed daÍab orige 1",k,1' JiF ep r p,ro.l ifle ir ^noe,l 'e\e, 'ua hxddcn. Colleses vab geestelijken krcger er in de ld,p van de middeleeuwen behoefte àrn zich var her volk af r- ,.nJ.rrr om orge.r''urJ J ge'i1d.n'. Lunrel r l sen. Zo zien wc bij bepaalde klirc*er en krpittelkeLken doxalen venchiinen. Vaak weÍden ze tiil uirscvocrd om he! pre$ige van hcr kapittel re ond*sreper mct aan de volkviide de uitbcclding van bijvoorbeeld het Lartstc Sacranen:th s in,b nooràel;jkt ktutudrd tu, d. bth ï. Á"j,n CloLdeel. OverigeN wcrdcn verreweg de meeste doxàlcn rijdens of na dè Refornàric wccL ve,vijddd. Overigens is ook dn deeL van het bock nogal berchrij vend van ard en liikt de i órnarie rechriire€k\, dus Over de dnwe,ighcid van doxalen in FrieslDd \íeten we zrds al r veel lritisdre bcsóouwins, re zijn ontleerd eiseniijk nier vccl.rVan de kloosrer- en kepittelkckcn aan esd*e lnernuur. Als roorbccld wil ik de besóiij ?iin in F.;eslánd luar wei g overgebleven, laat sLan dat vlng van her fenoneen hagioscoop aanhalen, het kleine. i , J. s.ljl. \e,l.o' re,' Jur"J . r"zig ir de Legel laaggeplaatsre venser in de buun van neven- is gcwcest. In dorpskerken konr hcr ve6chijnsl eisenlijk alrarcr Srcllig is Van l.ier ;n har opvàt B dar dse niet voor.i lk vraag me daon rfofdc Êagmenten van vcnstcn nict bedoeld waren voot melaenen (en andere een stercn balustrade die id vons zijr gcvonden nt te se.acommuriceerden) die de ksk niet binnenrnochten, zier h dc kerk van lannum odit orderdccl waren van om m toó zicht te hebben op hd ahà*. Vernoedelijk een dona1. ls dir niet gewoon een telkcns weer als Íèit hceft Var i.ier dit rechareeks on eerd aan hct boek overgcsclr*en voontlestelling? De rcstcn kunnen even- van Àlben lluursma ov* de kerken in Noord Oost- goed dccl hebben ungemakt vrn een rndcre type stenen 26 koonfscheid;ng.5Als we toch hezig zijn: de functie van Íouwd. Eln kone àfsluitende pragrafgrat in op de de kraak in Easterein wil ik hier ook rer d;rcusie steller. tamelijk zeldzame prorcstanae muurschiltleringen, die De fraaie tribune op bogen in rijke renaissncevórnen zich vrijwel uialunend beperkeo tc canouches net wijkr loch wel ers afvan de gangba.e do*.'ltypes. ook daarnr stichtereteksten of cn{en un Biibelteksten die p+ in oe zerrerde er' ,elr. rvrrr .nde e-u* aog ,i.r opgericht, zoals in Rhenen (vao rond 1550) en ' Her openbo..l-..i .J lL'10r.7oL de.,, i",u.ri. Vcnolgens komr in hoofótuk 8 h* protestrntse Lerknr die naar nen zesr oorspronkelijk iers vsdtr náer het tcricur aan de orde. De overgang van de katholieke nur westen stond opgesreld - geen andere tuncie kunnen de hewormde liturgie is kon, mar goed onschreven. hebben sehad? Ik denk derbij an ern herenloge, van Hier kLijgt Van Lier duidelijkvrste grond onder de voc- *,J,rloe d,. r,' op h"r rluJ \rrL,, .ra \. ,te'ei po'iri ren. De resr van het hoofdsuk is goijd am een gedetail- koo worden g*olgd. Dergelijke vethoogde herenbrnkcn leerde beschrijving van de veschillende elenerten in het bestonden in allene; versch;jningvormen ook elder.r' protesanae kerkinterieur, an de hand vr wrt c her cr der nog in de Friese kerken ;s overgebleven. Hoofdstuk 7 scnenkt aandacht aan rijke sesch;ldsdr decoLatie van kerken, warvan, ?ij her frasmenbrish, Het boek eindigt mer een hoofdsuk over d€ sporen die roch vecl rc bryondcren vah. Erwordt aandacht adelliike bemoeieris mer de Friese kerken heeli achter ge..l-onl,en 'r de .onogral're er rel g err n.r-(er . gelatcn. Lognch, @nt juist in Frier hnden heeli de van de beelden die aan de kerkmuren wsden toevu rcgionale adel een eootme invloed gehad op de stichting, dc bour er ce ri'nurre rs ur lerl, n. ool l'i. worden alle elenenten d;e zich in het ketkinterieur voor doen beschreven. Herenbarken, orgels, vensterglan, rouwborden, zerken puseren de rewe. Jammer genoeg h.pík \ ,n I icr /:rh ,or Ler prorer:nne le lrnrerrerr. want we kunnen cnan uitgaan dat de betrokkenheid van J. mrdJ. ee:r.e rdelbijde ri."hri,g.r ,,i,,nonnerins Gn keÍken ninstens net zo groot wr a1s in na-niddel- e"u*. 'i der. loeApse\en: i r Lerl'in,erieuF i' drr nier veel meer van te vinden. De henornirg irccfr niddel- eeuwse kerkintericur vrijwcl gcheel vernietigd. 'Ioch zijn nog bl vd rcniniscerdes te vinden.'1 Hier e! dad in de Friese kerLer bcvinden zich rog rcsten van de liturgische inrichdng. zoals sacramenrshuirn, Loorhekken, ba*en, doopvonten, epitafer en dergelijke. ook de fraaie frescot die soms;jn aangeÍoffen, zullen hun oonprong da*en aan adellijke bemoeienis. En wat te denken van de talLijke sarcoÈgen die ovual zijt en nog steedr wor den g*onden.3 Dergáijke kisren moesten van ver wor en w*en zeer ko*baer, dus dtdritend l ud: ns bruk* míasà"hÊl ge?lare;à paà naar ha por den aangevo*d in sebruikt b;j de rlite. over:l bevinden zich stdhen en 27 brokken van dn funeruire erfgoed, hergebruilt in muren Noren of ak plaveisel. I!Écre exemplaren ston g*egeld ergens 1) [4.D. Ozinga T953- De Gotischê Kerkelijke Bouwkunst. op her l.erkhoíor r een hoel,'ar de lek r, vepie'e h: De schoonheid van ons Land. Bouwkunst. ren londe. qanr 'eirelijk zrjn helnte,e\"n.e se,rgen Arnslerdam, 51 52. van het niddeleeuwse kerkelijke loen.' Hoe dan ook: 2) Zie min recensie in het voÍigê nummêr van Kêppêlstok- Van Lier had in dit hooíCstuh vel ;ets med werk vàn de 3) lruus BErdsna 1993-1992 'Koorafsche dingel 1 Friesland. Voor en na hêt doxáalvan Oosterend ln" Middeteeuwer nogen maken. - Keppelstok 47, dèc. 1993 en 48, lun. 1994. Met de uirvoerins van het boek kunnen we weer dik 4) Hoêwêl de dorpskerk van Krewerd in Groningen t rcdeD zijn. Lekker fomaot, ord;ge vorngeving en wêl dêgelijk een doxaal heeÍi. Deze kerk was even- over het alsemeen uitsrekeqde foto s van Steensma. wel eigerdom vanhet premonstraienzer kloostêí tê Ëen koÍe verklarende woordenl;jst, een bekropte liten witiewlerum en zal door êên oÍ mêêí gêestelijkên van dit kloostêí zijn bêdlênd. Dil verk aart de aanwezigheid tuunijs! en een ;ndex vervolmaken het geheel. van hêi doxaal in deze kerk. ook de aanwezlghêid van Ál net al kan iL zeggen dat Van Lier infornàtie bij eên doxaal in de kêrk te Leêrmens, waaruan nog en ellad brenst die tal van anderc boeken moet obtberen. tíaveê bewaard is gebleven, kan zo ve*láad worden. Ve,,,rm.dcbc,clrijvinsran rl die li.urgrl-e Ê.,.r-n Zie T. Brandsma 1994. Leemens onder de loep'. ln: pn is infornatief. Aan de mdcre kant noet ik zeggen d* dn Bouwen en Duiden. StDdês avet archite.tuu ict- ,o/ogre p. 79-93. Alphen aan den Riin. boek voor de leek zeker de moene seinrcre$eerde -ard 5) ziê noot 3. is, hoewel het voor mensen die zich al war mes hebben 6) zoals het oralorium van Gruuthuses in de Onzê Liêve verdiept wat tekort len schieten. Het is nogal berhou VÍouwêkerk ln Brugge, oÍ de speciale loge die de bjs- wend van lerakrer en de weergave van inhoudelijke dis schop in een zikapel van de Utrechise Sa vatorkêík cusies zult u nr dir boek niet resenkonen. Te#jljuist in de vijfiiende eeuw kreg. Ook na de middêleêuwên zien we vêftoogde herenbanken. Deze zijn natuudiik de ongerijndheden binnen en ru$en de b€tokken Ek' nlet op een altaar, maar op de prcêksioe gericht. sebieden zo inrerssanr zijn. Ik nk een beetje de frisse 7) Maar ooq in inslildioneêl-besluudiikê zin. lh vel btik in d r bo.k. vur mL-\ien rct ik rc hose ei.er !r wijs naar het ondêtz oêkspíojêct 'KlooslêÍs en een inleiding en dient zo'n werk letterlijk niet neer dao [laaischappii' dal wordl uitgêvoêrd door dê Frysko een introdÍctie te ziin. Akademy, waaóij onder rneêÍ wordi onderzocht in hoêveÍe kerkgoederen zlin terug to voeren op klooster liikên indirect ook adollijk qrondbezit. 8) Zoals op 21 november 2005 in Gytsje*, waar gafdelvêís op het kêrkhoÍ van de l,{adenskerk een grcot fragíÍent van @n fmai sarcolaagdeksêl vonden. Ze K.R. Henstra 2006. 'Het sarcoÍaagdeksel van Gytsierk . ln: Horizon, 10-1,14 l6. ln 2002 en 2005 welden sarcofagên gevonden in en op hei ke&hoÍ van de l/argdethake& le Boksum. Hieman is in een eerder nummer van Kêppo stok de nodige aandachi geschonken. 9) Dê toestand van de sarcoÍagen bij de kerk van Jannum, nog weleen uithof'van hêt F es N4useum, is bepaald bedrcevend. Sarcofagen stan ook buitên bij de kerk van Oudêga, waarcnder êen vrij zeldzaam k ldersaíco'aaqie. lk ben bezq mêt eên'otoqraíi Hd kè/knÁc" t Jdrfttuh: d. jdtofdsèk o]' hÈ kdkhaÍ tj, i" schê inveniarisatie van sarcoÍagen ên sarcofaagdek- sels en de Íragmenten daarvan. 28 SYMBOLIEK OP DE ZERKVAN TJALLING VAN EYSINGA IN DE LAURENTIUSKERKVAN RAERD In de Keppelstok vm december 2007 sraar een aft;kel geleerde. De afbeelding op de ark noer àndere gtinieF vf mevrouw E. Makks vàn der Deijl over de geÈer (en in de Gourumer ASnerk+k. Op pagina o vemi,.t de ruteu nur een zerk in de Lanrentiuskerk nn Raetd. De opdraótgeer heeli er F ee vab zijn kwJneiten mec HDr interpretàrie vàn dse zerk (er het feir dat dee willen uirdrukken. In de eerste pluts profileeri hij zicl overgenonen wordt door Vm Lier/Steensna in Fnes J, ber rouwbrr. : . rrouu. \) mbo 'l hienoor i' /ijn ÉrrÉazl is voor nij reden om re leaseren. linkerhand op zijn boat, de plaa vm zijn hrt.'? In onze rijd vo.dr in sohdige landen dit gebaar nog MeLles vàn dei Deijl schrijft dar op de zerk van de steeds genaakr bij het zingeb En het volkslied. Goutumer predikant willen hutenbach cen (synboli- Met zijn rcchterhand sreunt Tjalling van Eysinga op her sche) afleelding van een geleerde stut. Hij is tc herken- boek dat bovenop de zuil ligt. Dii boek h de bijbel. ncn mn rhrijfsfti in zijn ene had en een geopend De zuiL staat voor een vast en srevis tundament. boek in ziin odere. Malles vu der Deijl vergelijkt dee Tjalling demonsrreen hiernee dat her woord van God afleelding net de zerk vm Tjallins van E)sinsa in de voor hen het tundamenr is voor ziin lden. In het €nd- Laurentiuskerk vm Raerd. Hierop staat de overledene 'ch lr druk, hij ool /i1n grloor rn h.r e.uqige laen uir: afgebeld net ztn hmd op een boek. Dit boek ligt op 'Jr Tiallingh van Elsingha in Leevebe Gediputeer... / s*:t Fricshndt ende Criermrn oovet Ruerderahem een zuil. NàÍ de mening van Mal,les van der Deijl "rn heeli Tjalling;ch op zijn zetk laren portreneren "als Our 55 heren obF / Den 22 ApriL 1658 ende len hier een s.lrnde l-.e . ll ben e.hrer .en heeJ rderc mcnrng begraven / Naer Den Lichane doch naer den Zyele met hfl ue.el,.hàp & Heiligc ïriunphcrend int fo rge Blijkens het rmd- Onder de aÍbeelding vm Tjálling stei een latijnse rekst, zerk sJàn,n J,e luid,: "me, /iin zuiver re TjJling err sed, ', i 'eíàJd spreken boiel hij ook (...) àm God. In onz.Iere iijden bleef zijb sÈndvstideid vm geea ongrbroken en hij zal een voorbeeld voor hei naseslàcht zijn."r Tjallins van EysingÀ profileert zichalf du als standvast;g en rrouw aan zijn principes. De aÍbedding lar zien dat die principes op de bijbel geboeerd zijn. Eenzelfde iconografie komen we ií de Lau.entiukerk nog een keer tegen: op de preelstoel van de Leeuwarder hournijdcr D,rL I mbdenel. ,ui- ho"de'd yu ;onge' dm de zerk van Tjalling. Op het paneel l;nks van het nidden sraat Geloofaftebeeld: een vrouwe"figuur net 29 een brundend haft in had redrÍcrhand en haar linkeF die Tjalnrg heerte, op jonge leeftijd wr ovededen, kreeg hand op een seopende biibel op een zuil. Voor deze zuii lohan de naan rm zijn broer en hij $ry dus vanaf dat zijn ook nogecn. dc Nee.rrer raíelen mer de rien noncnt ak Tjalling door hct leven. Tenslone op de rerk var Tjalling kont her nonogm vm de voor. Het is te zien lidconder de "cenhouwer Nog twee aanvullende opmerLingen. dnperie, voor de voet van de lid Tjalling va.rr Eysinga, een reactie op een Íeactie van Willem Haflsmà Volgens \í.H. moet het ponret (zie àft. 1 bii de teksr vad w.H.) ande6 worden seinterpreteerd, nmelijk niet als een 'geleede heer nar als een mo die beÍouwbarheid uirÍraaft. Hij vctrijsr ddtoe onder neer nar de lihkeÈ 30 hand die hij ier hoogte vm zijn haft houdr, de rcchrer hand die op een boek rur en ner de dnger vàn het boek. \7.H. ziet eeo grote overeenkonsi rusen de a$eelding Her boek is niet zom@r een boel mau de biibel o de op de zetk en die op de preekstoel (zie alb. 2 bii de tekst dfrsd noet een zJl zin die Íaar voor een Íevig fundà- van \í.H.). Die overeenlonsr sar alleen op bij het boek nenr. T.v.E. maálc duidelijk dar her woord van cod ha dat op en lezenur lisr. Bij de aÍbedding op de prelatoel tundment rooi ziin lnen is. gur her om heel ;ea anden. Hio hebben we te nalen net een persodiÊ@rievan her celooÍ Het brmdend hàn lk blijf bij nrn visie en wet om de volgende redenen. in haar reóterhand verbeeldr de sroie liefde ven de hens Volsens de irÀditie wordr een vrouw afgebeeld net een voor God. Her boek op de lezener is in dit gevel de bi- bijbel ofen p{àlter als.eken wn vroonheid. wordt ech bel wdiuit onze kebn;s over de cod kont. De *enen ter een man op die nanier afs€beeld dm saar her on een tàfelen die tegen de leana.r sraan venesenwoordigen de g€esrelijke. T.v.E. is geen s€esrel;jke. Op de afteelding ligt her boel niet op en zuil nm op etr tafel ofeen lezener. De sree ouwer heeft de táfel N.B. Op d€ rerk van tuenck vm Cmninghà (ï1598, niei goed perspeaivisch werseseven. vfdar nisschied ( lr' Ielles. lt'02) n de penoniÍi.àde vr ChJila te /,en mer in had rechrerhand eveneens een bhndênd haG T.v.E. woidt hie. seroond als icmànd die net ziin hoofd w€rkr en niet net zij. handen. E.M.v.d.D.,S STICHTINGSNIEIfIZS Van het Bestuur Nieuwe directeur Her besruu. heefr in mart jl. bekeodgemakt dat zij de houden vÀn .ontÀcten net de Plaarseliike Connisies. heer G.A. (Cerhard) Balker uit lieuw den he€Ê kun, De nieuwe diÍecreur heeË een jourDdisrieke achieÍ nen benoehed ror dnecreur. grond. Na ei].ele jaren gserk re hebben bij her De heer Br(ta i, geen onbekende,oo, dc 5,i, h.,ng. Noordhollands Dagblad, kweh h;j in dienÍ bij hcr Hij is sinds 1 aususrus 2008 als interih,d;reaeur werk- Friesch Dasblad in Leetrwdden. Daar was hij càefvÀn zm op het bureau, m her venrek van de vo se direc- de regioredàctie. coórdinato.vaD de eindrcdacrie en teur. In de solliciratieprocedu.e kwam hij als dc neesr kerkred-acteur. Hij heeft de laatsre jaren veel gepubliceerd seschikre kandidDt uit de b6. uLc, de p,oblemJriek vrn de leeglómendr te,lrn De heer Bakker (45) zá1 sedurende vier dagen per week Her besruur h€eÊ de hee! Balker leren kennen als le d,n8 sncn u de m.dewe,rfF en \ rijwi iseF. een inreger en gedr*en pesoonlijlhid, d;e her veel Duhaasr al hil zich ondd andere bezis houden ner enthousiasne de belansen ro de FÍiese kerken be- het werv€n wn fon&en en doneÉur €n her ondr, hàrtigt. 31 Schenkingen en legaten De stichting heeft de afgelopen namder opnieuw twee legaten onwmgen. Mevrouw AJ.A. Moloijk-Mook liet de Stichting een bedng vD 2500 euro na. Mevrouw R. Visser Nieman uit Badhoevedorp begun- stisde de stichtins met een bijdFse van 17.431,57 eu.o. Het beÍuur heeft de legàten in grotc dank aanvaad. De \ri.hrinC o,rnrnC, nrar lcgJ,en ook rcgeim,r Ë giften vu donateure en anderen. Hieronder treli u een opsomming an van de sche*ingen an meer dan 500 ctrro dic in 2008 seden zijn. donàtie J. Burger, Hoorn 800,00 donaiie Mr. I. Eppinge, Hrlinsen 1.000,00 donàie J.S.A. Sirtemà van Grovestins, Bloenendaal 1.000,00 Ling verleend door het \íillibrorduskoor ond* leiding gift M. Veningà. Leeuverden 500,00 vd Jedhe Kramer, €n door orsanis! Tin vd der weide. gift S.C. \íàssenaar Farr, G.oringen 500,00 De Henormde Gemeente van Holwerd fuseerde op gift G.B. Fokkena. Leeuwardo 500,00 I jÀnuàri 2009 net de Cereformeerde Kerk ter opbrengsr Làlender Menmeradiel 700,00 plarne. De fusiegeneente komt vooral bijeen ;n de gift Noorderkring van het KoninklijL Nivra i.l. 920,00 Gereformeerde KerL. Daarbij is afgesproLen dat de gili H.T.M. Lahbooij, S.hàgen 1.000,00 Herornde Kerk tien rot vijftien kecr per jaar al worden sift T. de Jons, Dordrecht 1.250,00 teruggehuurd van de stichtins. Tijdens de bijeenkom$ n gilt N.N. 2.000,00 eea l.!r. i Le.om .i*ie g.rn'rJleerd. Doc.omm,.. sift Hijensa Fonds 2.600,00 sie gaat acriviteiten ontplooien, wuonder decllane aan giÊ Heryomde Sdchrins kenefonds 2.650,00 lsjerkepaad eo de Nationale Orgeld:9. giÊ N.N. 10.000,00 giÊ dhr. en nw. Repko, Groningen 10.000,00 Kiikwijzer 'GeloÈn in Friesldd' In de ke.k vàn BoLsm is donderdàs 22 idudi 2009 her vie.de boekje vd het proje.t Fokus Fryslán Kpresenreerd VAN DE EMMAI'A.DE over her oodemerp 'geloven in lrieslànd'. Kindercn van de Otro Clan*chool uit Bokrun gingen.ls eeGten an Overnoe Henormde Kerk Holwerd de dàs ner her mate.iaal. Mer een kijk;jzu', potloden, Dc Stichtiry Àde lryske Tsjerken heeft op dinsdag liniaal en papier in de hand ondemchten ze de kerk un 16 dcccmbcr 2008 dc monumenrale Heryormde Kerk binnen en van buiten, ondcr leidins wn edÈoed@ódin* van Holwerd overgeronen. De akte waarmee de ovs- dLacht is vastgelegd, was door nr. Siebe Swan un Stiens De leerlingen van de groepen 5-8 waren na afloop heel opgesreld in het Fries. Aan de b;jeernromsr wutin de enthousidr. Vol tro$ liete! ?f, de tekeningen zÈn die ze akte van overdreht pa$eerde, werd nu.ikale -ede*er gemaakt hadden van onder meer her oLgel, her beeldje 32 ónrhulde een bord bij dc kcrL, in sànenwerkins nct vmzifterlàn Kesberse! vd het beÍuur vàn de Sichtibg er vooritter Egbeit Kànn vrn de Plàrtselijle De Srichdng nàn de kerk vdn Ter ldzàrd in 1978 ,'.. . A' mFrFer r .r pl rnn n rerrur. r:,. "rr. 'oor Na 3l jàr is het nu eindelljk zo ver. De werkzanhedcn worden uitgevoerd door BoÍw en ReÍàÍntiebedrijf Sytse Dotrwe vàn der Ve$ uit \íeidum. Nà de resàura- tie zJ de kerL van Ter Idzard onder meer gebruikt wor den als "hisrornch cenrum" voor de lolale historische venniging. De Plaarselijke Comnissie neemt hct bchccr op;ch. Zijzdlen de ke verhuren voor rcuw en trouwdienren, en drarnas ldngen en concener De restauratie vrrloopt voorspoedig. De aannener vemacht het gebouw voor de IGrsdagen op te kunnen D€formatiem€ting Hegebeintum Op rrijdag 3 aptil 2009 zijn de d,indinren vrn de meetpurre" o" d. t va! Sint Màrsriet en de kàr die voor in de kerk strat. Dc Sricirtirs heeft 5000 exenplaren àngeschàft vrn de 'kijlwijzcl. oudcr die mer hun kindern een van de 38 kerken van dc stidrtns booeken, kJijscn dir jaar sratis ecD cxenplaàr vàn de 'Kijkwijzer dtJaereikr. Dir gcbaar is ncdc mogeiijk drnk,ij een bijdnge uir her potje voor hetJa vàn het Religieus Lrfgoed, dn heheerd wordt d(Dr hd SÈunpunt Monumentenzorg Friesland- Start restauratie Ter Idzard Màddàg 9 februàri 2009 is het stansein gegeven voot dc rcstauratie vrn de kerk vàn Ter I.lzard. Burgemeester 't.t GeraLd van Klaverer vm de gènrenÈ weÍÍellingwerf Ilrr,l )r /^,r"flh? 33 van hel terpliclam, bsee$ ten opzi.hie vd het schip. bstaan te kmnen viercn. De weningsmpagne heeft els ln de jaren nesenrig vonden dàe metingen twee neál notto neegekregen: "op nar de 40, op ner de 4000!" per jaar plaats. Na verloop ven tiid we dit jàÍlijk en inmiddels vinden de netingen on de drie jaar plaats. Digitále dieuwsbri€f Onder ccn sralende an ziin vàder en zoon Hdi$ingh In d* tijd vm noderne connunicàtieniddelen is het van lngenicursbureàu Wssenar bezig geweest on net heel gewoor gworden on het conact net de achrerban hose precisie (heÍ sar lettedijk on nillinetemerk!) r. irreroiveren door middej \s digirJe ri-rw,h,icvrn. de netnrgo te verichten. De resulteten zdlen am de Oo( \oor on/e Sr:.hrins dieren zi h h er nieuq. vorise metinsen worden ioegevoegd. Dan km worden mogelijkheden aan. Met nme war het gat on het vastgesteld of de toren nog steeds beweegt ten opzichte sturen ven ecn herinnering voor een excursie ofeen her ..hip. de riruriF een een 'Jn o' dJr inmiddel. rrbie n donneubijeenLonst, vormt digitale nieumbrief geworden. Vordr verolgd! aanrekkelijk (wmt goedkoop) álternàiel omdr h(, ,erpti"irM nog re.d. "ui,,jtl' door ero,re In het vorige nummer vm de Keppelstok srond een optoep en sondware erking, is het niet nogelijk on de kerk om een e-mail te sturen. HieNm h door een v;jlii$al vm Hegebeintun op tubdringspalen te rtten, zoals eo- dooateurs gebruik gemaakt. \íe hopen natuun;jk vel gro- der setreurd is bij de ktrken van Bomw;d, de ro.en v4h tete groepen donateur te bere;ken. Vandar nosoels de Ginnun en de schepen van Rard en lirothem. oproep on r m te nelden vooÍ de d;siÉle nieuqb;ef. De provin.:e l-ryJjn l'eeÊ de:ri, h' ing orLng. oprieur Dat ko nu heel genallelijk via de website lw.aldeliys- benaderd net de vrug of het wellicht wenselijk is de terp kasjerko.nl op de honepàge vindr u linla onderaan de van Hegcbeintun met baggerlib an te vullen. "op SAFT nietrwsbriefàbonneren". Kl;kt u op deze knop, In Raed is eflàring opgedàn net her ubvullen vàó dm kont Í autonàtisch in her adresenbetand. de rerp met hekkelspede, een marcria.l dar lijkr op her De ee6re twee proetue$ies van de digitale nieu%brief ooApronkelijke harer;aal waa.mee de reryen zijn opse, zijn oveis€ns nos rerus re vinder op de website, via de bouqd: JnJ. Te,L. k\elderplagsen. w:r de elÍecren rjn knop SITEMAP, onder NIEUWSBRIEF. vD mvulleb van de rerp mer her veel Naardere basseF slib, zou grondis oDderocht moeten worden. Tsierkepaad 2009 De wcr\roep van de Rad van Kerken Friesland die de 'Op nar de 4000' op. nlcrtc,,rou,c T,jrrkcpaad orgrri,een. heeÊ r:im De Stichtins Alde Fryske Tsjedren heefr er in 2008 neÍro tweehorderd kerken berdd gevonden om hur gebouw 120 donateun bi sekresen. Darrnee komr het rotale open re stellen in de zonerperiode. Ook ved van de ker àdtàlop 3300, €en groeivan b;jna 4 proenr. ken van onre Stichting doen hier an mee. Het veEoek aan de donareurs om nieuwe donateurs re De eente zaterdag dat de kcrLen geopend zijn is op 4 wenen, heeti du;delijk resuftaar gehad. Tusen Kert en juli. De openÍellins k iedere zàrerdàgniddag en loopt bes;ó februarj zijn ksris nieuwe donàteÍs ingeschreven: tot en met open Monmentendas (12 en 13 septenber). dJ, /iin €r Ninris meer dd e JM op/eggingen bihhen In de kerken en bij de vvvs is een gids verlcijsbaar Lvamen. waar mdere goede doelen een terugloop in het MÍin allê deelnêhcnde ke.ken beschFen worden. aantal leden noesten melden. Lan de stichting zich dus Oru e rr i h,ing ,,ndenr.unr T.jerkepràd an hJne. . n i. vdheugen iD daadwerkelijke groei! oo( een ur de rd,eneerJ4. ,F df sid,. o\e.,sen, zijn odL dir j@. zuUen we dad wccr hard ran werken, net ona kerken ool op mdere dagen in de week te beoe, L" ,'eun. om vol he, veen Len. helos$ell;ng voor 'olsend iJU rro. gjrigp wie dar heeÊ, kan de sleurel opluicn bij het sieutelàdres (M. aldefryskeBjerkeh.nV Beare ;n beheer heeÊ, heeÊ op vijdas 17 april 2009 een nieuw info.marie' en documenrariecDtum ovcÍ sraren en stinzen in FrysláD in gebruik genomen. Het centrun 'Mon'ment vd dê Meand nu bij ons te koop is gsesdgd op de kraak van de kerk en onrworpen door De srichting heeli vd de provincie Fryslán de com- Beb MuldeÍ un Leeuwrden. De officii:le openingshande- plcre voonud boelle, g.kreg.n urt de ,uc.esolle lins is ver;chr door de heer Bearn Bilker, voozitter van 'e,,e 'Monumenr van de Màdd'. De boekjs woden aange- de Sdchdds Srareb eb Sriuf,n yn lryslán. boden via de geheel vernieuwd€ webw;nkel (rÀ,lM.alde- fryskersjerken.il/wehwinkel). Nieuwe huurdet voor keÍkie in Swichu Monunenr vm de Mmd És een project van her voor, De Srichribs heeÊ een nieuwe huurder gwonden voor nalise bureeu Rekrtasje & Toerisme Fryslán en liep van haar kerk in S chum. Per 1 nei 2009 heeli mflrouw 1986 tot en met 1999. De nieÈverkochre boekjes hebben R.T. Spens.ra un \íirdun het stokje overgenonen jarenlang bij de Sichtins in opslag gelegen, en nogen nu van de heer S. de Smet. tua Tiria Spaansrn is beeldend worden verko.ht. De opbrengsr wordr gebruikr voor her k,,,brcnrd qn beroep. zij wii ver,"Jriltende Jc,ivirei,en beldgrijkste doel En de SrichriDs: de inÍandhoudins ontplooien in het kerkje, van poèziemiddàgen tot.on ,r te,k, n Ji. rn hcr lfrr.er:jr 8ebÍuik onrrrokt VAN DE EXCURSIECOMMISSIE Iets over de kerken Zererdas 3 okrober 2009 zullen we onze najus d.u6ie houden. Naa! de kerk vmJubbega. ook wel Jubbeg ofJubbega-schurega on de Schoterlandse Jubbega'Schu.ega in de semeenre Heerenveen en nàr weg. de N 380 vdáfNieuwehome ofde N 392 NieÍwehor.e en Noordwolde. Met de laatste twee phat vanafcoÍedijk goed te vinden (hiet na jubbesa sen ztn we;b de Srellinsweren. Hier vah re onrdekken (Derde sluis) rijden). Pnchtig Ii$ d€ kerk daa. in her dat de próvincie FrysláD veel diversiteir kenr: een prach kernerkende tana. hrp en op e.n 8,,,o, ke,thotw,J, tig lendschap en ook een strcek waar her Stellingwerfs de bezoeker over het algemeên versr wo.dr door de wordt gesproken. Var het nisschien meer Saksisch dan vele bloenen en bloenstukken die bij de graven worden FÍies is. In 1987 wàren de Stellingwe*en 'Monument gelegd. Her kerkje ligr enigsziN apan, dar kont omdar van de Mand' wàrin de boeredplaaE€n enr.aal sron- in de niddeleeuwen Jubbcga en schurege twee zelf- den. Bijzondere boerderijen in her prachtige landschap. srandige parochies wren die een eigen kerk hadden. Frn srreek war zich veen hed gevotmd. Het lan&chap Later werd op de scheiding van de twee plaetsen een toont nog steeds het patroon van de venafgraving: nieuw€ ke.k g€bouwd die begin 18' ccuw werd venm vaarten, wijken en sluizen. zelfs in plaetsnemen: ger doo, dr \u,d,gr aJll.erk Up dc Íi.hring,reen in lubbega (Derde sluis). de wesrgwel de wapens van Schehinga, een rirme*ters- 35 fmilie. Hd echrper Schehinga nam iodedjd het De kloklcnstoel nr Oudehorne blcefbestaan. ;nitiat;eftor de $chiing van de kerk. De kgk haft een In Nieuwchorne \rerd tocn dc nicuwc kerk met dak- eenvoudis inr.ieur maar bijzonder;s de preekstoel. rdirer gebouwd. lD 2001 is dc kcrk grondig gerestau- In het achrerchor daarvan is een molen uirgesneden -e d. Her Ftcnrrop org.I u. d ,. ko. L cn dJanoor in waaNan nier duidelijk is war de achrers.ond En dÈ de plans kwam hcr orgcl uit de gereformccdc kcrk nr :lteeldiog is. Al1 Nieuwehorne. Ook hier eo stichrngssrcc!; dec vcr- Noordwolde is van de die te boezoeken plarsen de meldi dar dc kcrk in 1779 gereed kwan net srcun van groor. e. 'oo ,l b.terd '. r"ege de enle.l,r ld rrrie grietman Van Scheltinga. Voodrecr bczaten Oudehorne In 1908 werd er een rierlechtschool gesticht, belangr;jk en N;euweho.ne een eigen ked<. Toen beide keLken in in de srÍijd Èsen de rmoede als g*olg van ho wegval- slechre smar rerkeerdcr wcrd beslotcr tot afbraal<. len van inkomsren nadar er seen rf meer gesroken lion 2, De organisatie. De buscn vertrekken van hcl NS srarion re HEEREN- VEEN om 12.00 utrr en proberen daar ongevecr 17.15 uur weer rerus re zijn. onze busen zullcn een plaats zoeken waar de lijnbuser staan: an de voozijde her starior verlaren en dan naar rccïn lopcn. De kosrer bedragen € 12.00 per pe.soon. Behalve infor- narie over het sebied war u doodreen rijdt er de dew kundige inleidingen in de kerken, onwangt u een enve- lop ncr beschrijvhseD van de kcrken, dic we bmckcn. lnsódjviry vatr de qcursie vhdr plaais bij onrvmssr van genoemd bedrag op posÍekenins 36 90 669 r.n.v. de excursieconmissie Álde Fryske Tsjoken te r eeuw*d. n or dr rcrmcldins \"n voorjrhfrlu^n. Grag het aantal pcrsonen vernelden. U onrvànsr sccn bcvesrisingsberichr, uw betalingsbewijs i. ook uw bÈij. qn in,.Irijvins. u lun, in\hr:j\cn ro, rr,.ep enber. dan dierr u. bc,Jlins binnen ,e zij,,. dit nct het oog op het huren van de busen. Daana loopt u het risico dat u nier mcer ner de bus nec Lunr. vorden. ÁanvanLelijk werLte nen net wilgentenen en Dat laante gcldt ookvoor diegenen die zidr zonder te lateL ook met rotan. De rodindLsrie kende zijn reseNeren bii de busen melden. hoogrcpunt in 1976. He, ,,.ot mógeti,t ón ,en eIJ,,p n.r he,"h 1,ins, n De dorpskerk dateen uit de 17'eeuw, sebouwd op hd toesesruurd te krijgen. Dde onwang u na ovetmaking iundtu, . ,, ,i e-r oLJ-,r tc (. nf tnk i. ,1 de,r, n van € 3.75 (bes.hrijving ván de ke.ken + portokosÉn). 1964 1967 seresteu.eerd. Toeo werd de aanbouw aao dc noordzijde Íit 1853 veNijderd en krees hd o.sel, dat Voor de bezoeken net eisen vewoer geldt her volgende: (unr eesr in dek ànbouw Íond, een plors onder de roren. ir de ker( L hl J. ke l,nh,de, een br,.l-,,,',ns 'rn De 17'eeuwse preekrtoel werd van verfontdan na* de batefende kerh kopen voor € 1,00. Deze dieuwe ook boktor cn houtworn hadden h* gestoelte aengetast. werkwijze is bedoeld als proefom È kjkeb ofde ve.koop Het klanlbord is weggelaten. ook doophek en doop- van kerkbeschriiingen ook eoders/beter geregeld kan boos / j,, h. ,,etd. op dc $.,,m, u, -e1 Jit u ,., , , worden. Uw bijdrage geldt om in de kosren van zoh dag 1876, drmoor stond et een dubbele klokkensroel op het Lerkhót Her oryel is gebouwd door L. van Dam & Zn. in 1876. Eerder werd het orgd var Hermd Friedrich we hopen u op 3 oktober te ontnoeten on net elkur Lei.hel met neorenaissaDce kas afgcbrokcr. Ecn aantal ccn gocde excunie te hebbcn. zaken is h steld naar ove.sebloen oudc ovcrblijfsclcn zoàls sebinr net srijl, balk, korbeel en sleurelsruk, eiken, Nanens de excuNiecommissie, Minzc Posrma. houren s.hot en balL{trhek. Mede doo. de sebruikre kleuren is er een froi seheel onrsman. 37 Donateursbijeenkomst op zaterdag 31 oktober eeuwse paleisraadhuis mn Amsterdam via proten hun 2009. "venàlins" vonden in snijwerk aar Friese prekstoelen en lerlbakcn: een Amrerdam,e el$oom qn rrmer rr Dea bijeenlomst zal worden schouden in de Ásnskerk hout am de preekstoel in lollum en un een hoenbank in te Goulun. Ádvang: 14.00 uur sint Ánnaparochie. Fruse decorareur als ler Lp.une en Ddièl Maror srrekren hun invloed uh rot Oudkerk. Begonnen wordt met een korre inbrnatie-uiwisseling Burchwen en Dedgum. Johaoo Georg Henpel venierde en srard ra zaken binnen de Stichting Álde Fr'ske her kerljnrerieur qn sebierrn op subermt- rilr nu Tsierken. Augsburgse prenwoorbeelden. De inleider zal mer behulp vo een poverpointpresentÀ Verolgtns zal een inleiding worden vezorgd doo. de tie vooral rijkdomnen uit Friese kerken onen, naa* de heo Sytse tm Hoeoer Prentvoorbelden voot de deco- prenrer die er het voorbeeld voo.wa.en. Het ondeverp ratie vm Friee tekgebouwen. is nog nooit eerder ondezocht zodar de;nleidingveel syr'e rd Hoae h.efi de rfg.loio de.ennla uiruoerig Het orgel vm de kerk al worden bepeeld door Broer de ondenoek gedam nar het werk van anbachslonsre- Wifto de vsre organisr van de kerk. nàm in Friese kerken. sieen cn beeldhouwer, sch;lders, glmniere, kopergietere etc. decoreerden prekstoelen, couim is re bereiken vanaf het station rc Leuwarden bmken, rouwkrsen, orgelksen, gla-in-loodomen etc. net sradsbus 7 naa Zuiderburcn (uitstappen bij C 1000). Tano werkten r am de grootste culruurchat d;e Darnà is her cira 1.5 lo. lopen naar de ketk. Frieslánd rijk k. Ze berutten hun eigen nl Dit is F.nata. Addenda Bij de beide boekbesprekinsen in Keppelsrok n.. 77 i, de num vrn de rureur Di RJ. \ over pe, JbuF nie. opgenoncn. Ome waardering was er niei ninder om! 38