Ycie Religijne Tatarów Na Ziemiach Wielkiego Ksi
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
ZYCIE TATAROW_okladka:Layout 2 9/20/10 1:49 PM Page 1 Artur Konopacki (ur. 1975) Artur Konopacki Artur ˚ycie religijne Tatarów absolwent Instytutu Historii Uniwersytetu Konopacki w Białymstoku, obecnie adiunkt w Zakładzie Historii Wychowania na ziemiach Wielkiego na Wydziale Pedagogiki i Psychologii UwB. Interesuje si´ historià Tatarów Ksi´stwa Litewskiego Wielkiego Ksi´stwa Litewskiego w XVI–XIX wieku oraz dziejami oÊwiaty od XVI do XIX wieku na ziemiach Tatarów ˚ycie religijne na obszarze Wielkiego Ksi´stwa Litewskiego. w XVI–XIX wieku Pre zen to wa na ksià˝ ka przez pry zmat is la mu przedsta wia hi sto ri´ osad ni ków tatar - skich przy by łych do Wielkie go Ksi´ stwa Li tew skie go w XIV stu le ciu. Po ru szo no w niej ró˝ ne aspek ty ich ˝y cia re li gij ne go na przestrze ni XVI –XIX wie ku. Prac´ za opa trzo no w in te re su jà ce ilu stra cje, cz´ sto wcze Êniej nie pu bli ko wa ne. W dobie co raz wi´k sze go za in te re so wa nia is la mem war to prze Êle dziç, w ja ki spo sób prze dosta wał si´ on na zie mie dawnej Rze czy pospo li tej i ewo lu ował w Êro do wi sku chrze Êci jaƒ skim. Lek tu ra umo˝ li wi zro zu mie nie tego, jak ró˝ne wyzna nia współ ist nia - ły nie tyl ko obok sie bie, ale te˝ ze so bà. „Za le tà pra cy jest opar cie jej na sze ro kiej kwe ren dzie ar chi wal nej, szcze gól nie do ty czà - cej wie ku XIX; dla tej epo ki wno si spo ro da nych. Wy ko rzy sta no bo wiem nie zna ne wcze Êniej ma te ria ły – zwłaszcza z ar chi wów bia ło ru skich oraz ksi´ gi me try kal ne. Sensow nym uzu peł nie niem jest te˝ aneks”. (z re cen zji prof. An drze ja Za krzew skie go) Cena 35 zł Tatarzy_str.tyt:Layout 1 9/20/10 2:02 PM Page 1 ˚ycie religijne Tatarów na ziemiach Wielkiego Ksi´stwa Litewskiego w XVI–XIX wieku Tatarzy_str.tyt:Layout 1 9/20/10 2:02 PM Page 2 Tatarzy_str.tyt:Layout 1 9/20/10 2:03 PM Page 3 Artur Konopacki ˚ycie religijne Tatarów na ziemiach Wielkiego Ksi´stwa Litewskiego w XVI–XIX wieku Recenzenci Jan Tyszkiewicz Andrzej B. Zakrzewski Projekt okładki i stron tytułowych Zbigniew Karaszewski Redaktor prowadzący Szymon Morawski Redaktor Anna Chyckowska Redakcja techniczna Zofi a Kosińska Korekta Elwira Wyszyńska Skład i łamanie Marcin Szcześniak Ilustracja na okładce Meczet w Bohonikach, ok. 1873, fot. Kamila Morawska © Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010 ISBN 978–83–235–0762–8 Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 00-497 Warszawa, ul. Nowy Świat 4 http:// www.wuw.pl; e-mail: [email protected] Dział Handlowy WUW: tel. (0 48 22) 55-31-333; e-mail: [email protected] Księgarnia internetowa: http://www.wuw.pl/ksiegarnia Wydanie I Pracę niniejszą poświęcam pamięci Jusufa i Sadyki Konopackich – dziadków moich Spis treści Wstęp . 9 Źródła . 17 Rozdział I: Tatarzy żołnierze-osadnicy . 21 Geneza osadnictwa tatarskiego . 21 Na Litwie . 24 Nowy etap stosunków . 27 Status społeczny i prawny osadników tatarskich . 37 Tatarzy w miastach . 42 Rozdział II: Islam – religia Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego . 59 Narodziny islamu . 59 Doktryny religijne . 62 Rytuały religijne . 65 Święta muzułmańskie – rok obrzędowy . 69 Islam i Tatarzy w Wielkim Księstwie Litewskim . 71 Rozdział III: Rozwój gmin muzułmańskich, tzw. dżemiatów . 83 Dżemiat . 83 Duchowieństwo . 85 Wakuf . 94 Meczety . 98 Fundacje meczetów . 110 Cmentarze . 119 8 Życie religijne Tatarów na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI–XIX w. Rozdział IV: Rękopiśmiennictwo muzułmanów na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego . 125 Rodzaje rękopiśmiennictwa . 125 Koran . 132 Tefsiry . 137 Kitaby . 139 Chamaiły . 141 Daławary . 152 Inne rodzaje rękopiśmiennictwa religijnego; jego twórcy – pisarze, kopiści . 153 Rozdział V: Tatarzy litewsko-polscy w XIX wieku . 161 Trudne czasy . 161 Tatarzy w Cesarstwie Rosyjskim w XIX wieku . 163 Prawo budowy meczetów w Cesarstwie Rosyjskim w XIX wieku . 168 Dżemiat w Studziance i Winksznupiu . 186 Znaczenie meczetów w życiu religijnym Tatarów . 198 Zakończenie . 201 Aneks . 205 Bibliografi a . 218 Streszczenia . 235 Indeks osobowy . 244 Indeks geografi czny . 251 Wstęp Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie życia religijnego Tatarów zamieszkałych na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI–XIX wieku1. Społeczność tatarska z WKL przez ponad sześćset lat niezmiennie wyznawała islam, lecz na skutek życia w otoczeniu chrześcijan nadała mu specyfi czny cha- rakter. Na litewskich terenach Tatarzy mieli bowiem prawo zachować swoją reli- gię oraz wznosić świątynie, co czynili, porzuciwszy step na rzecz osiadłego stylu życia w osadach i miastach. Na przestrzeni wieków społeczność ta w naturalny sposób była więc poddawana wpływom kultury chrześcijańskiej. Ślady mimowol- nej asymilacji możemy obserwować do dnia dzisiejszego, choćby na przykładzie cmentarzy muzułmańskich2. Tematyka tatarska od dawna ciekawiła historyków – wystarczy wspomnieć chociażby dzieło Adama Naruszewicza3 – lecz nie tylko ich. Największym zain- teresowaniem cieszyły się oczywiście zagadnienia dotyczące wojskowości oraz stosunków polsko-tureckich, polsko-tatarskich4. Najnowszą pracą tego typu jest książka Dariusza Skorupy z bardzo obszerną bibliografi ą odnoszącą się do tematyki tatarskiej w kontekście wojskowym oraz polsko-tatarskich stosunków 1 Niniejsza praca to zmodyfi kowana wersja rozprawy doktorskiej, napisanej pod kierunkiem dr. hab. Józefa Maroszka, profesora Uniwersytetu w Białymstoku. Rozprawa powstała w tymże uni- wersytecie, w Instytucie Historii. Praca naukowa została zaś sfi nansowana ze środków na naukę w latach 2005–2007 jako projekt badawczy nr 0171/H01/2005/29. 2 Zob. A. Drozd, M.M. Dziekan, M. Majda, Meczety i cmentarze Tatarów polsko-litewskich, Ka- talog zabytków tatarskich, t. II, Warszawa 1999. 3 A. Naruszewicz, Tauryka, czyli wiadomości starożytne i późniejsze o stanie i mieszkańcach Krymu do naszych czasów, Warszawa 1805. 4 J. Bartoszewicz, Pogląd na stosunki Polski z Turcją i Tatarami, Warszawa 1860; K. Puławski, Machmet-Girej chan Tatarów perekopskich i stosunki jego z Polską (1515–1523), [w:] Szkice i poszu- kiwania historyczne, seria II, Petersburg 1898; L. Kolankowski, Problem Krymu w dziejach jagiel- lońskich, „Kwartalnik Historyczny”, R. XLIX, 1935, nr 3; O. Górka, Uwagi orientacyjne o Tatarach polskich i obcych, „Rocznik Tatarski”, t. II, 1935; B. Baranowski, Polska a Tatarszczyzna w latach 1624–1629, Łódź 1948; idem, Stosunki polsko-tatarskie w latach 1632–1648, Łódź 1949; pracą wycho- dzącą poza wojskowość była niewątpliwie cenna pozycja tegoż autora: Znajomość Wschodu w dawnej Polsce do XVIII w., Łódź 1950. 10 Życie religijne Tatarów na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI–XIX w. dyplomatycznych5. Tematyka tatarska występowała również w pracach o Turcji czy islamie6. Choć sprawy wojskowe i kwestie stosunków wzajemnych zajmują uwagę uczo- nych, to nikt do dziś nie pokusił się o próbę monografi cznego ujęcia życia religij- nego Tatarów. Do tej pory w literaturze przedmiotu omawiano jedynie wybrane aspekty życia religijnego lub opisywano sam islam. Pierwszą bodaj pracą zajmu- jącą się zagadnieniami religii Tatarów jest paszkwil Piotra Czyżewskiego Alfurkan tatarski…7 Drugą pracę stanowi zaś odpowiedź na ów paszkwil, którą napisał nieznany nam bliżej Tatar Azulewicz pod tytułem Apologia Tatarów (1630). Wiek XIX przyniósł nieco więcej literatury związanej z Tatarami, jednak w większości nadal była to historia wojskowości. Za najpoważniejszą rozprawę poruszającą tematy związane z islamem należy uznać Wykład wiary mahometań- skiej pióra Józefa Sobolewskiego8. W sposób pośredni do aspektów religijności odnosiło się opublikowane przez Antoniego Muchlińskiego Zdanie sprawy9. Kwestie tatarskie poruszał również Tadeusz Czacki10. O Tatarach pisał też Julian Bartoszewicz11. Istotne z religijnego punktu widzenia było ogłoszenie drukiem pełnego przekładu Koranu, którego autorstwo przypisuje się Janowi Tarak Bu- czackiemu12. Kolejne prace o Tatarach powstawały w okresie międzywojennym. Wówczas przede wszystkim ukazała się drukiem cenna i obszerna monografi a Stanisława Kryczyńskiego. Była to pierwsza próba zebrania i opracowania wiedzy na temat społeczności tatarskiej13. W okresie II Rzeczypospolitej powstało kilka prac przyczynkarskich związanych z tematem życia religijnego – ich autorami również 5 D. Skorupa, Stosunki polsko-tatarskie 1595–1623, Warszawa 2004. 6 T. M a ńkowski, Orient w polskiej kulturze artystycznej, Wrocław–Kraków 1959; idem, Sztuka islamu, oprac. Z. Żygulski, Warszawa 1959; J. Reychman, Orient w kulturze polskiego Oświecenia, Wrocław–Warszawa–Kraków 1964; A. Dziubiński, Na szlakach Orientu. Handel między Polską a Im- perium Osmańskim w XVI–XVIII wieku, Wrocław 1998; idem, Stosunki dyplomatyczne polsko-turec- kie w latach 1500–1572 w kontekście międzynarodowym, Wrocław 2005; J. Hauziński, Tropem muzuł- mańskich dziejów, Toruń 2007; D. Orłowski, Chocim 1673, Warszawa 2007. 7 P. Czyżewski, Alfurkan tatarski prawdziwy na czterdzieści części podzielony, Wilno 1616. Kry- tycznym omówieniem tego paszkwilu zajął się zaś Krzysztof Grygajtis – zob. K. Grygajtis, Alfurkan tatarski prawdziwy siedemnastowieczny paszkwil na Tatarów litewskich, „Ze skarbca kultury”, z. 48, 1989, s. 7–37. 8 J. Sobolewski, Wykład wiary mahometańskiej, Wilno 1830. 9 A. Muchliński, Zdanie sprawy o Tatarach litewskich przez jednego z tych Tatarów złożone sułta- nowi Sulejmanowi w r. 1558, z j. tureckiego przełożył i objaśnił i materiałami historycznymi uzupełnił, „Teka Wileńska”, nr 4, 1858, s. 1–137. 10 Dzieła Tadeusza Czackiego, zebrał i wydał E. Raczyński, t. 1–2: Poznań 1844, t. 3: Poznań