TATTVA-SANDARBHA
ñ aö -sandarbha-nämaka-
çré -bhägavata-sandarbhe prathamaù
tattva-sandarbhaù
çré -kå ñ ëo jayati | kå ñ ëa-varëaà tviñ äkå ñ ëaà säìgopäìgästra-pärñ adam | yajïaiù saìké rtana-präyair yajanti hi sumedhasaù ||1|| [BhP 11.5.32]
BD: çré kå ñ ëo jayati | bhaktyäbhäsenäpi toñ aà dadhäne dharmädhyakñ e viçva-nistäri-nämni | nityänandädvaita-caitanya-rüpe tattve tasmin nityam ästäà ratir naù || mäyävädaà yas tamaù-stomam uccair näçaà ninye veda-väg-aàçu-jälaiù | bhaktir viñ ëor darçitä yena loke jé yät so’yaà bhänur änanda-té rthaù || govindäbhidham indiräçrita-padaà hasta-stha-ratnädivat | tattvaà tattva-vid uttamau kñ iti-tale yau darçayäïcakratuù ||
mäyäväda-mahändhakära-paö alé -sat-puñ pavantau sadä tau çré -rüpa-sanätanau viracitäçcaryau suvaryau stumaù || yaù säìkhya-paìkena kutarka-päàçunä vivarta-gartena ca lupta-dé dhitim | çuddhaà vyadhäd väk-sudhayä maheçvaraà kå ñ ëaà sa jé vaù prabhur astu no gatiù ||
älasyä apravå ttiù syät puàsäà yad grantha-vistare | ato’tra güòhe sandarbhe ö ippany alpä prakäçyate || çré maj-jé vena ye päö häù sandarbhe’smin pariñ kå täù | vyäkhyäyante ta evämé nänye ye tena helitäù ||
çré -bädaräyaëo bhagavän vyäso brahma-süträëi prakäçya tad-bhäñ ya-bhütaà çré -bhägavatam ävirbhävya çukaà tad-adhyäpitavän | tad-arthaà nirëetu-kämaù çré -jé vaù pratyüha-kuläcala- kuliçaà väïchita-pé yüñ a-balähaka-sveñ ö a-vastu-nirdeçaà maìgalam äcarati kå ñ ëeti | nimi-nå patinä på ñ ö aù kara-bhäjano yogé satyädi-yugävatäränuktvä’tha kaläv api tathä çå ëu iti tam avadhäpyäha kå ñ ëa-varëam iti | sumedhaso janäù kaläv api harià bhajanti | kaiù | ity äha saìké rtana-präyair yajïaiù arcanair iti | ké då çaà tam | ity äha kå ñ ëo varëo rüpaà yasyäntar iti çeñ aù | tviñ ä käntyä tv akå ñ ëam | çuklo raktas tathä pé taù idäné à kå ñ ëatäà gataù [BhP 10.8.13] iti gargokti-päriçeñ ya- vidyud-gauram ity arthaù | aìge nityänandädvaitau | upäìgäni çré väsädayaù | asträëi avidyäcchettå tväd bhagavan-nämäni | pärñ adäì gadädhara-govindäyaù | taiù sahitam iti mahäbalitvaà vyajyate | garga-väkye pé ta iti präcé na-tad-avatäräpekñ ayä | ayam avatäraù çveta- varäha-kalpa-gatäñ ö a-viàça-vaivasvatam anvantaré ya-kalau bodhyaù | tatratye çré -caitanya evokta- dharma-darçanät | anyeñ u kaliñ kvacic chyämatvena kvaicc cuka-paträbhatvena vyakter ukteù | channaù kalau yad abhavaù [BhP 7.9.38] iti çuklo raktas tathä pé taù [BhP 10.8.13] iti | kaläv api tathä çå ëu [BhP 11.5.31] iti ca | ye vimå çanti te sumedhasaù | channatvaà ca preyasé -tviñ ävå tatvaà bodhyam | aìkäù pürväìkato’tränye ö ippané -krama-bodhakäù | dvi-bindavas te vijïeyä viñ ayäìkäras
1 TATTVA-SANDARBHA tv abindavaù | atra granthe skandhädhyäya-sücakä yugmäìkä grantha-kå täà santi | tebhyo’nye ye ö ippané -krama-bodhäyäsmäbhiù kalpitäs te dvibindu-mastakäù | viñ aya-väkyebhyaù pare ye’ìkäs te tv abindu-mastakä bodhyäù ||1|| antaùkå ñ ëaà bahir gauraà darçitäìgädi-vaibhavam | kalau saìké rtanädyaiù smaù kå ñ ëa-caitanyam äçritäù ||2||
BD: kå ñ ëa-varëa-padya-vyäkhyä-vyäjena tad-artham äçrayati antar iti | sphuö ärthaù ||2|| jayatäà mathurä-bhümau çré la-rüpa-sanätanau | yau vilekhayatas tattvaà jïäpakau pustikäm imäm ||3||
BD: athäçé r namaskära-rüpaà maìgalam äcarati jayatäm iti | çré lau jïäna-vairägya-tapaù- sampattimantau rüpa-sanätanau me guru-parama-gurü jayataù nijotkarñ aà prakaö ayatäm | mathurä-bhümäv iti | tatra tayor adhyakñ atä vyajyate | tayor jayo’stv ity äçäsyate | jayatir atra tad itara-sarva-sad-vå ndotkarñ a-vacanaù | tad-utkarñ äçrayatvät tayos tat-sarva-namasyatvam äkñ ipyate | tat-sarväntaùpätitvät svasya tau namayäv iti ca vyajyate | tau ké då çäv ity äha | yäv imäà samdarbhäkhyäà pustikäà vilekhayatas tasyä likhane mäà pravartayataù | buddhau siddhatvät imäm ity uktiù | tattvaà jïäpakau tattvaà vädya-prabhede syät svarüpe paramätmani iti viçva-koñ ät | pareçaà saparikaraà jïäpayiñ yantäv ity arthaù | kartari bhaviñ yati ëvul ñ añ ö hé -niñ edhas tu akenor bhaviñ yad ädhamarëayoù (Päë 2.3.70) iti süträt ||3|| ko’pi tad-bändhavo bhaö ö o dakñ iëa-dvija-vaàçajaù | vivicya vyalikhad granthaà likhitäd vå ddha-vaiñ ëavaiù ||4||
BD: granthasya purätanatvaà svapariñ kå tatvaà cäha ko’pé ti | tad-bändhavas tayo rüpa=sanätanayor bandhur gopäla-bhaö ö a ity arthaù | vå ddha-vaiñ ëavaiù çré -madhvädibhir likhitäd granthät taà vivicya vicärya säraà gå hé tvä grantham imaà vyalikhat ||4|| tasyädyaà granthanälekhaà kräntam utkränta-khaëòitam | paryälocyätha paryäyaà kå tvä likhati jé vakaù ||5||
BD: tasya bhaö ö asya ädyaà purätanaà granthanälekhaà paryälocya jé vako mal-lakñ aëaù paryäyaà kå tvä kramaà nibadhya likhati | grantha sandarbhe caurädikaù | tato ëyäsa-çrantha (Päë 3.3.107) iti karmaëi yuc granthanä granthaù | tasya lekhaà likhanaà, bhäve ghaï | taà lekhaà ké då çam ity äha kräntaà krameëa sthitam | vyutkräntaà vyutkrameëa sthitam | khaëòitaà chinnam iti svaçramasya särthakyam ||5|| yaù çré -kå ñ ëa-padämbhoja-bhajanaikäbhiläñ avän | tenaiva då çyatäm etad anyasmai çapatho’rpitaù ||6||
BD: granthasya rahasyatvam äha yaù çré ti | kå ñ ëa-päratamye’nyenänädå te tasyämaìgalaà syäd iti | tan-maìgaläyaitat | na tu granthävadya-bhayät | tasya suvyutpannair niravadyatvena paré kñ itatvät ||6|| atha natvä mantra-gurün gurün bhägavatärthadän | çré -bhägavata-sandarbhaà sandarbhaà vaçmi lekhitum ||7||
BD: atheti güòhasya prakäçaç ca säroktiù çresö hä tathä | nänärthavattvaà vedyatvaà sandarbhaù kathyate budhaiù | ity abhiyuktokta-laksaëaà sandarbhaà lekhituà vaçmi väïchämi | çré - bhägavataà sandå bhyate grathyate’treti | halaç ca (Päë 3.3.21) ity adhikaraëe ghaï ||7|| yasya brahmeti saàjïäà kvacid api nigame yäti cin-mätra-sattäpy aàço yasyäàçakaiù svair vibhavati vaçayann eva mäyäà pumäàç ca |
2 TATTVA-SANDARBHA ekaà yasyaiva rüpaà vilasati parama-vyomni näräyaëäkhyaà sa çré -kå ñ ëo vidhattäà svayam iha bhagavän prema tat-päda-bhäjäm ||8||
BD: atha çrotå -rucy-utpattaye granthasya viñ ayädé n anubandhän saìkñ epeëa tävad äha yasyeti | sa svayaà bhagavän çré -kå ñ ëaù | iha jagati tat-päda-bhäjäà tac-caraëa-padma-sevinäà sva-viñ ayakaà prema vidhattäm arpayatu | sa kaù | ity äha yasya svarüpänubandhyäkå tiguëa-vibhüti-viçiñ ö asyaiva çré -kå ñ ëasya | cinmätra-sattä anabhivyakta-tat-tad-viçeñ ä jïäna-rüpä vidyamänatä | kvacid api nigame kasmiàçcit satyaà jïänam anantaà brahma (TaittU 2.1.1) asté ty evopalabdhavyaù (Kaö hU 2.3.13) ity ädi-rüpe çruti-khaëòe brahmeti saàjïäà yäti | tädå çatayä cintayatäà tathä praté tam äsé d ity arthaù | bhakti-bhävita-manasäà tu vyaïjita-tat-tad-viçeñ ä saiva puruñ atvena praté tä bhavaté ti bodhyam | satyaà jïänam ity upakräntasyaivänandamaya-puruñ atvena nirüpaëät | ata evam uktaà jitaà te stotre – na te rüpaà na cäkäro näyudhäni na cäspadam | tathäpi puruñ äkäro bhaktänäà tvaà prakäçate || iti | sa caivaà präcé näìgé kå tam iti väcyam | uktaré tyä tasyäpy anabhé ñ ö atväbhävät | yasya kå ñ ëasyäàçaù pumän mäyäà vaçayann eva svair aàçakair vibhavati | käraëärëavaçäyé sahasraçé rñ ä puruñ aù saìkarñ aëaù kå ñ ëäàçaù prakå ter bhartä | täà vaçe sthäpayann eva sva-vé kñ aëa-kñ ubdhayä tayäëòäni såñövä, teñäà garbheñ v ambubhir ardha-pürëeñ u sahasra-çé rñ ä pradyumnaù san svair aàçakaiù matsyädibhiù | vibhavati vibhava-saàjïakän lé lävatärän prakaö ayaté ty arthaù | yasyaiva kå ñ ëasya näräyaëäkhyam ekaà mukhyaà rüpam | ävaraëäñ ö akäd bahiùñ ö he parama-vyomni vilasati sa näräyaëo yaya viläsa ity arthaù | ananyäpekñ i-rüpaù svayaà bhagavän präyas tat-sama-guëa- vibhütir äkå tyädibhir anyädå k tu viläsa iti sarvam etac caturtha-sandarbhe visphuö é bhaviñ yad- vé kñ aëé yam ||8|| athaivaà sücitänäà çré -kå ñ ëa-tad-väcya-väcakatä-lakñ aëa-sambandha-tad-bhajana- lakñ aëa-vidheya-saparyäyäbhidheya-tat-prema-lakñ aëa-prayojanäkhyänäm arthänäà nirëayäya tävat pramäëaà nirëé yate | tatra puruñ asya bhramädi-doñ a- catuñ ö aya-duñ ö atvät sutaräm alaukikäcintya-svabhäva-vastu-sparçäyogyatväc ca tat- pratyakñ ädé ny api sadoñ äëi ||9||
BD:athaivam iti | sücitänäà vyaïjitänäà caturëäm ity arthaù | çré -kå ñ ëaç ca granthasya viñ ayaù | tad-väcya-väcaka-lakñ aëaç ca sambandhaù | tad-bhajanaà tac-chravaëa-ké rtanädi-tal-lakñ aëaà yad- vidheyaà tat-saparyäyäà yad abhidheyaà tac ca | tat-prema-lakñ aëaà prayojanaà ca puruñ ärthas tad-äkhyänäm | eka-väcya-väcakatavaà paryäyatvam | samänaù paryäyo’syeti saparyäyaù | samänärtahka-saha-çabdena samäsäd asvapada-vigraho bahu-vré hiù | vopasarjanasya iti süträt (Päë 6.3.82) sahasya sädeçaù | saha-çabdas tu säkalpa-yaugapadya-samå ddhiñ u | sädå çye vidyamäne ca sambandhe ca saha små taà || iti çré dharaù | tatreti puruñ asya vyävahärikasya vyutpannasyäpi bhramädi-doñ a-grastatvät tädå k-päramärthaika- vastu-sparçänarhatväc ca tat-pratyakñ ädé ni ca sadoñ äëé iti yojyam | bhramaù pramädo vipralipsä karaëäpaö avaà ceti jé ve catväro doñ äù | teñ v atasmiàs tad-buddhir bhramaù | yena sthäëau puruñ a- buddhiù | anavadhänatänya-cittatälakñ aëaù pramädaù | yenäntike gé yamänaà gänaà na gå hyate | vaïcanecchä vipralipsä | yayä’çiñ ye sva-jïäto’py artho na prakäçyate | indriyam ändyaà karaëäpaö avam | yena datta-manasäpi yathävat vastu na paricé yate | ete pramätå -jé va-doñ äù | parmäëeñ u saïcaranti | teñ u bhramädi-trayaà pratyakñ e, tan-mülake’numäne ca | vipralipsä tu çabda iti bodhyam | pratyakñ ädé ny añ ö au bhavanti pramäëäni | taträrtha-sannikå ñ ö aà cakñ urädé ndriyaà pratyakñ am | anumiti-karaëam anumänam (Tarka-saìgraha) agnyädi-jïänam anumitiù, tat-karaëaà dhümädi-jïänam | äpta-väkyaà çabdaù (ibid.) | upamiti-karaëam upamänam (ibid.) go-sadå ço gavaya ity ädau | saàjïäsaàjïi-sambandha-jïänam upamitiù (ibid.) tat-karaëaà sädå çya-jïänam |
3 TATTVA-SANDARBHA asaidhyad-artha-då ñ ö yä sädhakänyärthakalpanam arthäpattiù | yayä diväbhuïjäne pé natvaà rätri- bhojanaà kalpayitvä sädhyate | abhäva-grähikänupalabdhiù | bhütale ghaö änupalabdhyä yathä ghaö äbhävo gå hyate | sahasre çataà sambhaved iti buddhau sambhävanä sambhavaù | ajïäta- vaktå kaà paramparäprasiddham aitihyam | yatheha tarau yakñ o’sti | ity evam añ ö au ||9|| tatas täni na pramäëé ty anädi-siddha-sarva-puruñ a-paramparäsi sarva- laukikälaukika-jïäna-nidänatväd-apräkå ta-vacana-lakñ aëo veda eväsmäkaà sarväté ta-sarväçraya-sarväcintyäçcarya-svabhävaà vastu vividiñ atäà pramäëam ||10||
BD: tatas täni ca pramäëäné ti | tato bhramädi-doñ a-yogät | täni pratyakñ ädé ni paramärtha-pramä- karaëäni na bhavanti | mäyä-muëòävaloke tasyaivedaà muëòam ity atra pratyakñ aà vyabhicäri | vå ñ ö yä tat-käla-nirväpita-vahnau ciraà dhüma-prodgäriëi girau vahminän dhümät ity anumänaà ca vyabhicäri dåñö am | äpta-väkyaà ca tathä, ekenäptena muniä sarthitasyärthasyäpareëa tädå çena düñ itatvät | ata uktaà näsav å ñ ir yasya mataà na bhinnam iti | evaà mukhyänäm eñ äà sadoñatvät tad upajé vinäm upamänädé näà tathätvaà susiddham eva | kiàc cäpta-väkyaà laukikärtha-grahe pramäëam eva, yathä himädrau himam ity ädau | tad-ubhaya- nirapekñ aà ca tat daçamas tvam asi ity ädau | tad-ubhayägamye sädhakatamaà ca tat | grahäëäà räçiñ u saïcäre yathä | kià cäpta-väkyenänugå hé taà tad-ubhayaà pramäpakam | då ñ ö a-cara-mäyä- muëòakena puàsä satye’py aviçvaste tasyaivedaà muëòam iti nabhoväëyänugå hé taà pratyakñ aà yathä | are çé tärtäù panthä mäsminn agnià sambhävayata, vå ñ ö yä nirväëo’tra sa då ñ ö aù kintv amuñ min dhümodgäriëi girau so’sti ity äptaväkyenänugå hé tam anumänaà ca yatheti | tad evaà pratyakñänumäna-çabdäù pramäëäné ty äha manuù – pratyakñ am anumänaà ca çästraà ca vividhägamam | trayaà suviditaà käryaà dharma-çuddhim abhé psatä || iti (Manu 12.105) | evam asmad-vå ddhäç ca | sarva-paramparäsu brahmotpanneñ u deva-mänavädiñ u sarveñ u vaàçeñu | paramparä paré päö yäà santäne’pi vadhe kvacit iti viçvaù | laukika-jïänaà karma-vidyä | alaukika- jïänaà brahma-vidyä | apräkå teti väcä virüpa nityayä iti mantra-varëanät (RV 8.75.6) | anädi-nidhanä nityä väg utsåñö ä svayambhuvä | ädau vedamayé divyä yataù sarväù pravå ttayaù || iti smaraëäc (Mbh 12.231.56-57) ca | sphuö am anyat ||10|| tac cänugataà tarkäpratiñ ö hänät (Vs. 2.1.11) ity ädau, acintyäù khalu ye bhävä na täàs tarkeëa yojayet [Mbh 6.5.12] ity ädau çästra-yonitvät (Vs. 1.1.3) ity ädau | çrutes tu çabda-mülatvät (Vs. 2.1.27) ity ädau | pitå -deva-manuñ yäëäà vedaç cakñ us taveçvara | çreyas tv anupalabdhe’rthe sädha-sädhanayor api || [BhP 11.20.4]
BD: nanu ko’yam ägraho veda eväsmäkaà pramäëam iti cet taträha tac cänumatam iti | çré - vyäsädyair iti çeñ aù | tad-väyäny äha tarketyädé ni sädhya-sädhanayor apé ty antäni | tarketi brahma- sütra-khaëòaù | tasyärthaù – paramärtha-nirëayas tarkeëa na bhavati puruñ a-buddhi-vaividhyena tasya nañ ö a-pratiñ ö hatvät | evam äha çrutiù naiñ ä tarkeëa matir äpaneyä proktänyenaiva sujïänäya preñ ö ha iti (Kaö haU 1.2.9) | vyäpyäropeëa vyäpakäropas tarkaù (Tarka-saìgraha), yady ayaà nirvahniù syät tadä nirdhümaù syät ity evaà rüpaù | sa ca vyäpti-çaìkäà nirasyann anumänäìgaà bhaved atas tarkeëänumänaà grähyam iti | acintyäù ity udyama-parvaëi då ñ ö am | çästreti brahma- sütram | na ity äkå ñ yam | upäsyo harir anumänenopaniñ adä vä vedya iti sandehe mantavyaù (Bå hadU 4.5.6) iti çruter anumänena sa vedya iti präpte nänumänena vedyo hariù | kutaù ? çästram upaniñ ad yonir vedana-hetur yasya tattvät | aupaniñ adaà puruñ aà på cchämi (Bå hadU 3.9.26) ity ädyä hi çrutiù | çrutes tu iti brahma-sütram (2.1.17) | na ity anuvartate | brahmaëi loka-då ñ ö äù
4 TATTVA-SANDARBHA
çramädayo doñ ä na syuù | kutaù | so’kämayata bahu syäà prajäyeya (TaittU 2.6.1) iti saìkalpa- mätreëa nikhila-så ñ ö i-çravaëät | nanu çrutir bädhitaà kathaà brüyäd iti cet taträha çabdeti | avicintyärthasya çabdaika-pramäëakatvät | då ñ ö aà caitan maëi-manträdau | pitå deva ity uddhavoktir ekädeçe | he é çvara, tava vedaù piträdé näà çreyaù çreñ ö haà cakñ uù | kvety äha anupalabdhe’rtha ity ädi | tathä ca veda eväsmäkaà pramäëam iti mad-väkyaà sarva-sammatim iti näpürvaà mayoktam ||11||
tatra ca veda-çabdasya samprati duñ päratväd duradhigamärthatväc ca tad-artha- nirëäyakänäà muné näm api paraspara-virodhäd veda-rüpo vedärtha-nirëäyakaç cetihäsa-puräëätmakaù çabda eva vicäraëé yaù | tatra ca yo vä veda-çabdo nätma- viditaù so’pi tad-då ñ ö yänumeya eveti samprati tasyaiva pramotpädakatvaà sthitam | tathä hi mahäbhärate mänavé ye ca – itihäsa-puräëäbhyäà vedaà samupabå àhayet iti [Mbh 1.1.267] | püraëät puräëam iti cänyatra | na cävedena vedasya bå àhaëaà sambhavati | na hy aparipürëasya kanaka-valayasya trapuëä püraëaà yujyate |
nanu yadi veda-çabdaù puräëam itihäsaà copädatte | tarhi puräëam anyad anveñ aëé yam | yadi tu na, na tarhé tihäsa-puräëayor abhedo vedena | ucyate – viçiñ ö aikärtha-pratipädaka-pada-kadambasyäpauruñ eyatväd abhede’pi svarakramabhedäd bheda-nirdeço’py upapadyate | å g-ädibhiù samam anayor apauruñ eyatvenäbhedo mädhyandina-çrutäv eva vyajyate evaà vä are’sya mahato bhütasya niçvasitam etad yad å g-vedo yajur-vedaù säma-vedo’tharväìgirasa itihäsaù puräëam ity ädinä [Bå hadU 2.4.10] ||12||
BD: evaà ced å g-ädi-vedenästu paramärtha-vicäraù | taträha tatra ca veda-çabdasyeti | tarhi nyäyädi- çästrair vedärtha-nirëetå bhiù | so’sté ti cet taträha tad-artha-nirëäyakänäm iti | tasyaiveti itihäsa- puräëätmakasya veda-rüpasyety arthaù | samupabå àhayed iti vedärthaà spañ ö é kuryäd ity arthaù | puräëäd iti vedärthasyeti bodhyam | trapuëä sé sakena | puräëetihäsayor veda-rüpatäyäà kaçcic chaìkate nanv ity ädinä | tatra samädhatte ucyata ity ädinä | nikhila-çakti-viçiñ ö a-bhagavad- rüpaikärtha-pratipädakaà yat padaka-damba-må gädi-puräëäntaà tasyeti | å gädi-bhäge svara- kramo’sti itihäsa-puräëa-bhäge tu sa nästé ty etad-aàçena bhedaù | evaà vä iti maitreyé à patné à prati yäjïavalkya-vacanam | are maitreyi asyeçvarasya mahato vibhoù püjyasya vä bhütasya pürva- siddhasya | sphuö ärtham anyat ||12||
ataeva skända-prabhäsa-khaëòe –
purä tapaç cacärogram amaräëäà pitämahaù | ävirbhütäs tato vedäù sañ aò-aìga-pada-kramäù || tataù puräëam akhilaà sarva-çästra-mayaà dhruvam | nitya-çabda-mayaà puëyaà çata-koö i-pravistaram || nirgataà brahmaëo vakträt tasya bhedän nibodhata | brähmyaà puräëaà prathamam ity ädi | [SkandaP 2.3-5]
atra çata-koö i-saìkhyä brahma-loke prasiddheti tathoktam | tå té ya-skandhe ca åg- yajuù-sämätharväkhyän vedän pürvädibhir mukhaiù [BhP 3.12.37] ity ädi- prakaraëe, itihäsa-puräëäni païcamaà vedam é çvaraù | sarvebhya eva vaktrebhyaù saså je sarva-darçanaù || iti | [BhP 3.12.39] api cätra säkñ äd eva veda-çabdaù prayuktaù puräëetihäsayoù | anyatra ca -- puräëaà païcamo vedaù | itihäsaù puräëaà ca païcamo veda ucyate [BhP 1.4.20]
5 TATTVA-SANDARBHA
| vedän adhyäpayämäsa mahäbhärata-païcamän [Mbh 12.340.11] ity ädau | anyathä vedän ityädäv api païcamatvaà nävakalpeta samäna-jäté ya-niveçitatvät saìkhyäyäù | bhaviñ ya-puräëe kärñ ëaà ca païcamaà vedaà yan mahäbhärataà små tam iti | tathä ca säma-kauthumé ya-çäkhäyäà chändogyopaniñ adi ca -- åg- vedaà bhagavo’dhyemi yajur-vedaà säma-vedam ätharvaëaà caturtham itihäsaà puräëaà païcamaà vedänäà vedam [ChäU 7.1.2] ity ädi | ataeva asya mahato bhütasya [Bå hadU 2.4.10] ity ädäv itihäsa-puräëayoç caturëäm eväntarbhütatva- kalpanayä prasiddha-pratyäkhyänaà nirastam | tad uktaà brähmyaà puräëaà prathamam ity ädi ||13||
BD: puretyädau vedänäà puräëänäà cävirbhäva uktaù | sasåje ävirbhävayämäsa | samäneti yajïa- datta-païcamän viprän ämantrayasva itivat | kärñ ëam iti kå ñ ëena vyäsenoktam ity arthaù | ataeveti païcama-vedatva-çravaëäd evety arthaù | caturëäm eväntargate | teñ v eva yat purävå ttaà yac ca païca-lakñ aëam äkhyänaà | te eva tad-bhüte grähye | na tu ye vyäsa-kå ta-tattvena bhuvi khyäte çüdräëäm api çravye iti karmaö hair yat kalpitaà tan-nirastam ity arthaù ||13||
païcamatve käraëaà ca väyu-puräëe süta-väkyam –
itihäsa-puräëänäà vaktäraà samyag eva hi | mäà caiva pratijagräha bhagavän é çvaraù prabhuù || eka äsé d yajur vedas taà caturdhä vyakalpayat | cäturhotram abhüt tasmiàs tena yajïam akalpayat || ädhvaryavaà yajurbhis tu å gbhir hotraà tathaiva ca | audgätraà sämabhiç caiva brahmatvaà cäy atharvabhiù || [VäyuP 60.16-18] äkhyänaiç cäpy upäkhyänair gäthäbhir dvija-sattamäù | puräëa-saàhitäç cakre puräëärtha-viçäradaù || yac chiñ ö aà tu yajurveda iti çästrärtha-nirëayaù | [VäyuP 60.21-22]
iti brahma-yajïädhyayane ca viniyogo då çyate’mé ñ äà yad-brähmaëäné tihäsa- puräëäni iti | so’pi nävedatve sambhavati | ato yad äha bhagavän mätsye --
kälenägrahaëaà matvä puräëasya dvijottamäù | vyäsa-rüpam ahaà kå tvä saàharämi yuge yuge || iti [MatsyaP 53.8-9]
pürva-siddham eva puräëaà sukha-saìgrahaëäya saìkalpayämé ti taträrthaù | tad- anantaraà hy uktam –
caturlakñ a-pramäëena dväpare dväpare sadä | tad-añ ö ädaçadhä kå tvä kå tvä bhür-loke’smin prabhäñ yate | adyäpy amartya-loke tu çata-koö i-pravistaram | tad-artho’tra catur-lakñ aù saìkñ epeëa niveçitaù || [MatsyaP 53.9-11] iti |
atra tu yac chiñ ö aà tu yajur vede ity uktatvät tasyäbhidheya-bhägaç caturlakñ as tv atra martya-loke saìkñ epeëa sära-saìgraheëa niveçitaù | na tu racanäntareëa ||14||
BD: païcamatve käraëaà ceti | å g-ädibhiç caturbhiç cäturhotraà caturbhir å tvibhir nispädyaà karma bhavati itihäsädibhyäà tan na bhavaté ti tad-bhägasya païcamatvam ity arthaù | äkhyänaiù païca-lakñ aëaiù puräëäni | upäkhyänaiù purävå ttaiù | gäthäbhiç chando-viçeñ aiç ca | saàhitä bhärata-rüpäç cakre| täç ca yac chiñ ö aà tu yajur veda tad-rüpä ity arthaù | brahmeti | brahma-yajïe
6 TATTVA-SANDARBHA
vedädhyayane’mé ñäm itihäsädé näà viniyogo då çyate | so’pi viniyogas teñ äm avedatve na sambhavati | kå tvä’virbhävya | saìkalayämi saìkñ ipämi | abhidheya-bhägaù säräàçaù ||14||
tathaiva darçitaà veda-sahabhävena çiva-puräëasya väyavé ya-saàhitäyäm –
saìkñ ipya caturo vedäàç caturdhä vyabhajat prabhuù | vyasta-vedatayä khyäto veda-vyäsa iti små taù || puräëam api saìkñ iptaà caturlakñ a-pramäëataù | adyäpy amartya-loke tu çata-koö i-pravistaram || [ÇivaP 1.33-34]
saìkñ iptam ity atra teneti çeñ aù | skändam ägneyam ity ädi samäkhyäs tu pravacana-nibandhanäù käö hakädivat | änupürvé r nirmäëa-nibandhanä vä | tasmät kvacid anityatva-çravaëaà tv ävirbhäva-tirobhäväpekñ ayä | tad evam itihäsa- puräëayor vedatvaà siddham | tathäpi sütädé näm adhikäraù | sakala-nigama-vallé - sat-phala-çré -kå ñ ëa-nämavat | yathoktam – prabhäsa-khaëòe –
madhura-madhuram etan maìgalaà maìgalänäà sakala-nigama-vallé -sat-phalaà cit-svarüpam | sakå d api parigé taà çraddhayä helayä vä bhå gu-vara nara-mätraà tärayet kå ñ ëa-näma || iti ||
yathä coktaà viñ ëu-dharme – å g-vedo’tha yajur-vedaù säma-vedo’py atharvaëaù | adhé täs tena yenoktaà hair ity akñ ara-dvayam || iti |
atha vedärtha-nirëäyakatvaà ca vaiñ ëave – bhärata-vyapadeçena hy ämnäyärthaù pradarçitaù | vedäù pratiñ ö hitäù sarve puräëe nätra saàçayaù || ity ädau |
kià ca vedärtha-dé pakänäà çästräëäà madhya-pätitäbhyupagame’py ävirbhävaka- vaiçiñ ö yät tayor eva vaiçiñ ö yam | yathä pädme --
dvaipäyanena yad buddhaà brahmädyais tan na budhyate | sarva-buddhaà sa vai veda tad buddhaà nänya-gocaraù ||15||
BD: vyasteti | vyastä vibhaktä vedä yena tatayä veda-vyäsaù små taù | skändam ity ädi | skandena proktaà na tu kå tam iti vaktå -hetukä skändädi-saàjïä | kaö henädhé taà käö hakam ity ädi saàjïävat | kaö hänäà vedaù käòhakaù | gotra-varaëäd vuï (Päë 4.3.126), caraëäd dharmämnäyayor iti vaktavyam iti sütra-värtikäbhyäm | tataç ca kaïhenädhé tam iti suñ ö hüktam | anyathä janatvenänityatäpattiù | änupürvé kramaù | brähyam ity ädikaramanirmäëa-hetukä vä sä sä sa`jïety arthaù | brähmyädikrameêa puräëa-bhägo bodhyaù | tathäpi sütädé näm iti | itihäsäder vedatve’pi tatra çüdrädhikäraù stré -çüdra-dvija-bandhünäm ity ädi-väkya-baläd bodhyaù | bhärata- vyapadeçeneti | durüha-bhägasya vyäkhyänät, chinna-bhägärtha-püraëäc capuräëe vedäù pratiñ ö hitäù naiçcalyena sthitä ity arthaù | kià ceti | vedärtha-dé pakänäà mänavé yädé näà madhye yadyapé tihäsa-puräëayoù små titvenäbhyupagamas tathäpi vyäsayeçvarasya tad-ävirbhävakatvät tad- utkarñ a ity arthaù | tatra pramäëaà dvaipäyanenety ädi ||15||
skände –
7 TATTVA-SANDARBHA
vyäsa-citta-sthitäkäçäd avacchinnäni känicit | anye vyavaharanty etäny uré kå tya gå häd iva || iti |
tathaiva då ñ ö aà çré -viñ ëu-puräëe paräçara-väkyam –
tato’tra mat-suto vyäsa añ ö äviàçatime’ntare | vedam ekaà catuñ pädaà caturdhä vyabhajat prabhuù || yathätra tena vai vyastä veda-vyäsena dhé matä | vedas tathä samastais tair vyäsair anyais tathä mayä || tad anenaiva vyäsänäà çäkhäbhedän dvijottama | caturyugeñ u racitän samasteñ v avadhäraya || kå ñ ëa-dvaipäyanaà vyäsaà viddhi näräyaëaà prabhum | ko’nyo hi bhuvi maitreya mahäbhärata-kå d bhavet || [ViP 3.4.2-5] iti |
skända eva –
näräyaëäd viniñ pannaà jïänaà kå ta-yuge sthitam | kiïcit tad anyathä jätaà tretäyäà dväpare’khilam || gautamasya å ñ eù çäpäj jïäne tv ajïänatäà gate | saìké rëa-buddhayo devä brahma-rudra-puraùsaräù || çaraëyaà çaraëaà jagmur näräyaëam anämayam | tair vijïäpita-käryas tu bhagavän puruñ ottamaù || avaté rëo mahäyogé satyavatyäà paräçarät | utsannän bhagavän vedän ujjahära hariù svayam || iti |
veda-çabdenätra puräëädi-dvayam api gå hyate | tad evam itihäsa-puräëa-vicära eva çreyän iti siddham | taträpi puräëasyaiva garimä då çyate | uktaà hi näradé ye –
vedärthäd adhikaà manye puräëärthaà varänane | vedäù pratiñ ö hitäù sarve puräëe nätra saàçayaù || puräëam anyathä kå tvä tiryag-yonim aväpnuyät | sudänto’pi suçänto’pi na gatià kvacid äpnuyät || iti |16||
BD: vyäseti | bädaräyaëasya jïänaà mahäkäçam | anyeñ äà jïänäni tu tad-aàça-bhütäni khaëòäkäçäné ti tasyeçvaratvät särvajïyam uktam | tato’tra mat-sutaù ity ädau ca vyäsäntarebhyaù päräçaryasyeçvaratvän mahotkarñ aù | näräyaëät ity ädau ceçvaratvaà prasphuö am uktam | gautamasya çäpät iti | varotpanna-nityadhänya-räçir gautamo mahati durbhikñ e viprän abhojayat | atha subhikñ e gantukämäàs tän haö hena nyaväsayat | te ca mäyänirmitäyä go-gautama-sparçena må täyä hatyäm uktvä gatäù | tataù kå ta-präyaçcitto’pi gautamas tan-mäyäà vijïäya çaçäpa | tatas teñ äà jïäna-lopa iti värähe kathästi | adhikam iti | niùçandehatväd iti bodhyam | anyathä kå tvä avajïäya ||16||
skända-prabhäsa-khaëòe --
vedavan niçcalaà manye puräëärthaà dvijottamäù | vedäù pratiñ ö hitäù sarve puräëe nätra saàçayaù || bibhety alpa-çrutäd vedé mäm ayaà cälayiñ yati | itihäsa-puräëais tu niçcalo’yaà kutaù purä || yan na då ñ ö aà hi vedeñ u tad då ñ ö aà små tiñ u dvijäù | ubhayor yan na då ñ ö aà hi tat puräëaiù pragé yate ||
8 TATTVA-SANDARBHA
yo veda caturo vedän säìgopaniñ ado dvijäù | puräëaà naiva jänäti na ca sa syäd vicakñ aëaù || (2.90-93) iti |
atha pruäëänäm evaà prämäëye sthite’pi teñ äm api sämastyenäpracarad-rüpatvät nänädevatäpratipädaka-präyatväd arväcé naiù kñ udrar-buddhibhir artho duradhigama iti tad-avastha eva saàçayaù | yad uktaà mätsye – païcäìgaà ca puräëaà syäd äkhyänam itarat små tam | sättvikeñ u ca kalpeñ u mähätmyam adhikaà hareù || räjaseñ u ca mähätmyam adhikaà brahmaëo viduù | tadvad agneç ca mähätmyaà tämaseñ u çivasya ca | saìké rëeñ u sarasvatyäù pitè ëäà ca nigadyate || iti | aträgnes tat-tad-aganu pratipädyasya tat-tad-yajïasyety arthaù | çivasya ceti cakäräch chiväyäç ca | saìké rëeñ u sattva-rajas-tamomayeñ u kalpeñ u bahuñ u | sarasvatyäù nänäväëyätmaka-tad-upalakñ itäyä nänädevatäyä ity arthaù | pitè ëäà karmaëä pitå lokaù [BAU 1.5.16] iti | çrutes tat präpaka-karmaëäm ity arthaù ||17||
BD: vedavad iti | puräëärtho vedavat sarva-sammata ity arthaù | nanu paëòitaiù kå täd veda-bhäñ yät tad-artho grähya iti cet taträha bibheté ti | akå te bhäñ ye siddhe kià tena kå trimeëeti bhävaù | atheti asndigdhärthatayä puräëänäm eva prämäëye pramäkaraëatva ity arthaù | arväcé naiù kñ dra- buddhibhir iti | yasya vibhütayo’pé då çyaù sa harir eva sarva-çreñ ö ha iti tadaikärthyam –
veda rämäyaëe caiva puräëe bhärate tathä | ädäv ante ca madhye ca hariù sarvatra gé yate || (HV 132.95)1
iti harivaàçoktam ajänadbhir ity arthaù ||17||
tad evaà sati tat-tat-kalpa-kathämayatvenaiva mätsya eva prasiddhänäà tat-tat- puräëänäà vyavasthä jïäpitä | täratamyaà tu kathaà syät yenetara-nirëayaù kriyeta | sattvädi-täratamyenaiveti cet, sattvät saïjäyate jïänam (Gé tä 14.17) iti sattvaà yad brahma-darçanam iti ca nyäyät sättvikam eva puräëädika paramärtha- jïänäya prablama ity äyätam | tathäpi paramärthe’pi nänä-bhaìgyä vipratipadyamänänäà samädhänäya kià syät | yadi sarvasyäpi vedasya puräëasya cärtha-nirëayäya tenaiva çré -bhagavatä vyäsena brahma-sütraà kå taà tad- avalokanenaiva sarvo’rtho nirëaye ity ucyate | tarhi nänya-sütrakära-muny- anugatair manyeta | kià cätyanta-güòhärthänäm alpäkñ aräëäà tat-süträëäm anyärthatvaà kaçcid äcakñ é ta | tataù katarad ivätra samädhänam | tad eva samädheyam yady ekatamam eva puräëa-lakñ aëam apauruñ eyaà çästraà sarva- vedetihäsa-puräëänäm artha-säraà brahma-sütropajé vyaà ca bhavad bhuvi sampürëaà pracarad-rüpaà syät | satyam uktam, yata eva ca sarva-pramäëänäà cakravarti-bhütam asmad-abhimataà çré mad-bhägavatam evodbhävitaà bhavatä ||18||
BD: tad evam iti | mätsya eveti | puräëa-saìkhyä-tad-däna-phala-kathanäïcite’dhyäya iti bodhyam | täratamyam iti | apakarñ otkarñ a-rüpaà yenetarasyotkå ñ ö asya puräëasya nirëayaù syäd ity arthaù | sättvika-puräëam evotkå ñ ö am iti bhävena svayam äha sattväd iti | på cchati tathäpé ti, paramärtha- nirëayäya sättvika-çästräìgé käre’pé ty arthaù | nänä-bhaìgyeti | saguëaà nirguëaà jïäna-guëakaà
1 Alternative reading: veda rämäyaëe puëye bhärate bharatarñ abha | ädäv cänte ca madhye ca hariù sarvatra gé yate ||
9 TATTVA-SANDARBHA jaòam ity ädikaà kuö ila-yukti-kadambair nirüpayatäm ity arthaù | nänä-sütra-käreti | gautamädy- anusäribhir ity arthaù | nanu brahma-sütra-çästre sthite käpekñ ä tad-anya-süträëäm iti cet taträha kià cätyanteti | på ñ ö aù präha tad eveti | brahma-sütropajé vyam iti | yena brahma-sütraà sthirärthaà syäd ity arthaù | på ñ ö asya hå d-gataà sphuö ayati satyam uktam ity ädinä ||18|| yat khalu puräëa-jätam ävirbhävya brahma-sütraà ca praëé yäpya aparituñ ö ena tena bhagavatä nija-süträëäm akå trima-bhäñ ya-bhütaà samädhi-labdham ävirbhävitaà yasminn eva sarva-çästra-samanvayo då çyate | sarva-vedärtha-lakñ aëäà gäyatré m adhikå tya pravartitatvät | tathä hi tat-svarüpaà mätsye – yaträdhikå tya gäyatré à varëyate dharma-vistaraù | vå träsura-vadhopetaà tad-bhägavatam iñ yate || (MatsyaP 53.20) likhitvä tac ca yo dadyäd dhema-siàha-samanvitam | prauñ ö ha-padyäà paurëamäsyäà sa yäti paramäà gatim | añ ö ädaça-sahasräëi puräëaà tat praké rtitam || (MatsyaP 53.22) iti | atra gäyatré -çabdena tat-sücaka-tad-avyabhicäri-dhé mahi-pada-saàvalita-tad- arthaà eveñ yate | sarveñ äà manträëäm ädirüpäyäs tasyäù säkñ ät-kathanänarhatvät | tad-arthatä ca janmädy asya yataù [BhP 1.1.1], tena brahma hå dä iti sarva-lokäçrayatva-buddhi-vå tti-prerakatvädi-sämyät | dharma-vistara ity atra dharma-çabdaù parama-dharma-paraù | dharmaù projjhita- kaitavo’tra paramaù [BhP 1.1.2] ity atraiva pratipäditatvät | sa ca bhagavad- dhyänädi-lakñ aëa eveti purastäd vyakté bhaviñ yati ||19||
BD: çré bhägavataà stauti yat khalv ity ädi | aparituñ ö eneti | puräëa-jäte brahma-sütre ca bhagavat- päramaiçvarya-mädhuryayoù sandigdhatayä güòhatayä coktes tatra tatra cäparitoñ aù | çré -bhägavate tu tayos tad-vilakñ aëatayoktes tatra paritoñ a iti bodhyam | tad-arthatä gäyatry-arthatä | sa ca bhagavad-dhyänädi-lakñ aëa iti | viçuddha-bhakti-märga-bodhaka ity arthaù ||19|| evaà skände prabhäsa-khaëòe ca yaträdhikå tya gäyatré m ity ädi | särasvatasya kalpasya madhye ye syur narämaräù | sad-vå ttänodbhavaà loke tac ca bhägavataà små tam || likhitvä tac ca ity ädi | añ ö ädaça-sahasräëi puräëaà tat praké rtitam iti puräëäntaraà ca – grantho’ñ ö ädaça-sähasro dvädaça-skandha-sammitaù | hayagré va-brahma-vidyä yatra vå tra-vadhas tathä | gäyatryä ca samärambhas tad vai bhägavataà viduù || iti | atra hayagré va-brahma-vidyä iti vå tra-vadha-sähacaryeëa näräyaëa-varmaivocyate | hayagré va-çabdenäträçvaçirä dadhé cir evocyate | tenaiva ca pravartitä näräyaëa- varmäkhyä brahma-vidyä | tasyäçva-çirastvaà ca ñañöhe yad vä açva-çiro näma [BhP 6.9.52] ity atra prasiddhaà näräyaëa-varmaëo brahma-vidyätvaà ca – etac chrutvä tathoväca dadhyaì ätharvaëas tayoù | pravargyaà brahma-vidyäà ca sat-kå to’satya-çaìkitaù || iti
10 TATTVA-SANDARBHA
ö é kotthäpita-vacanena ceti | çré mad-bhägavatasya bhagavat-priyatvena bhägavatäbhé ñ ö atvena ca parama-sättvikatvam | yathä pädme ambaré ñ aà prati gautama-praçnaù –
puräëaà tvaà bhägavataà paö hase purato hareù | caritaà daitya-räjasya prahlädasya ca bhüpate || [PadmaP] tatraiva vyaïjulé -mähätmye tasya tasminn upadeçaù – rätrau tu jägaraù käryaù çrotavyä vaiñ ëavé kathä | gé tänäm asahasraà ca puräëaà çuka-bhäñ itam | paö hitavyaà prayatnena hareù santoñ a-käraëam || [PadmaP] tatraivänyatra – ambaré ñ a çuka-proktaà nityaà bhägavataà çåëu | paö hasva sva-mukhenaiva yadé cchasi bhava-kñ ayam || [PadmaP] skände prahläda-saàhitäyäà dvärakä-mähätmye –
çré mad-bhägavataà bhaktyä paö hate hari-sannidhau | jägare tat-padaà yäti kula-vå nda-samanvitaù ||20||
BD: grantha ity ädau hayagré vädi-çabdayor bhräntià niräkurvan vyäcañ ö e | atra hayagré vety ädinä | etac chrutveti | dadhyaì dadhé ciù | pravargyam iti präëa-vidyäm | nanu pädmädé ni sättvikäni païca santi | tair astu vicära iti cet taträha çré mad iti | etasya parama-sättvikatve pädmädi-vacanäny udäharati puräëaà tvam ity ädinä | kula-vå ndeti tat-kartå ka-çravaëa-mahimnä tat-kulasya ca hari- pada-läbha ity arthaù ||20||
gäruòe ca –
pürëaù so’yam atiçayaù | artho’yaà brahma-süträëäà bhäratärtha-vinirëayaù || gäyatré -bhäñ ya-rüpo’sau vedärtha-paribå àhitaù | puräëänäà säma-rüpaù säkñ äd-bhagavatoditaù || dvädaça-skandha-yukto’yaà çatavic-cheda-saàyutaù | grantho’ñ ö ädaça-sähasraù çré mad-bhägavatäbhidhaù || iti | brahma-süträëäm arthas teñ äm akå trima-bhäñ ya-bhüta ity arthaù | pürvaà sükñ matvena manasy ävirbhütaà tad eva saìkñ ipya sütratvena punaù prakaö itam paçcäd visté rëatvena säkñ äc-chré -bhägavatam iti | tasmät tad-bhäñ ya-bhüte svataù- siddhe tasmin satyarvacé nam anyad anyeñ äà svasvakapola-kalpitaà tad-anugatam evädaraëé yam iti gamyate | bhäratärtha-vinirëayaù – nirëayaù sarva-çästräëäà bhärataà pariké rtitam | bhärataà sarva-vedäç ca tuläm äropitäù purä | devair brahmädibhiù sarvair å ñ ibhiç ca samanvitaiù ||
11 TATTVA-SANDARBHA
vyäsasyaiväjïayä tatra tvatyaricyata bhäratam | mahattväd bhäravattväc ca mahäbhäratam ucyate ||
ity ädy-ukta-lakñ aëasya bhäratasyärtha-vinirëayo yatra saù | çré -bhagavaty eva tätparyaà tasyäpi | tad uktaà mokñ a-dharme näräyaëé ye çré -veda-vyäsaà prati janamejayena – idaà çatasahasräd dhi bhäratäkhyäna vistarät | ämathya matimanthena jïänodadhim anuttamam || nava né taà yathä dadhno malayäc candanaà yathä | äraëyakaà ca vedebhya oñ adhibhyo 'må taà yathä || samuddhå tam idaà brahman kathämå tam anuttamam | tapo nidhe tvayoktaà hi näräyaëa kathäçrayam || [Mbh 12.331.2-4] iti |21||
BD: gäruòa-vacanaiç ca parama-sättvikatvaà vyaïjayan brahma-süträdy-artha-nirëé yakatvaà guëam äha artho’yam iti | gäruòa-väkya-padäni vyäcañö e brahma-süträëäm ity ädinä | tasmät tad- bhäñ yety ädi anyad vaiñ ëaväcärya-racitam ädhunikaà bhäñ yaà tad-anugataà çré - bhägavatäviruddham evädartavyaà | tad-viruddhaà çaìkara-bhaö ö a-bhäskarädi-racitaà tu heyam ity arthaù | bhäratärtheti padaà vyäkurvan bhärata-väkyenaiva bhärata-svarüpaà darçayati nirëayaù sarveti | bhärataà kià tätparyakam ity äha çré bhagavaty eveti | tasya bhäratasyäpé ty arthaù | bhäratasya bhagavat-tät-paryakatve näräyaëé ya-väkyam udäharati idaà çatety ädi ||21||
tathä ca tå té ye –
munir vivakñ ur bhagavad-guëänäà sakhäpi te bhäratam äha kå ñ ëaù | yasmin nå ëäà grämya-sukhänuvädair matir gå hé tä nu hareù kathäyäm || iti [BhP 3.5.12]
tasmäd gäyatré -bhäñ ya-rüpo’sau | tathaiva hi viñ ëudharmottarädau tad-vyäkhyäne bhagavän eva vistareëa pratipäditaù | atra janmädyasya ity asya vyäkhyänaà ca tathä darçayiñ yate |
vedärtha-paribå àhitaù | vedärthasya paribå àhaëaà yasmät | tac coktam itihäsa- puräëäbhyäm ity ädi | puräëänäà säma-rüpaù | vedeñ u sämavat sa teñ u çreñ ö ha ity arthaù | ataeva skände –
çataço’tha sahasraiç ca kim anyaiù çästra-saìgrahaiù | na yasya tiñ ö hate gehe çästraà bhägavataà kalau || kathaà sa vaiñ ëavo jïeyaù çästraà bhägavataà kalau | gå he na tiñ ö hate yasya sa vipraù çvapacädhamaù || yatra yatra bhaved vipra çästraà bhägavataà kalau | tatra tatra harir yäti tridaçaiù saha närada || yaù paö het prayato nityaà çlokaà bhägavataà mune | añö ädaça-puräëänäà phalaà präpnoti mänavaù || iti |
çata-viccheda-saàyutaù | païcatriàçad-adhika-çata-trayädhyäya-viçiñ ö a ity arthaù | spañ ö ärtham anyat | tad evaà paramärtha-vivitsubhiù çré -bhägavatam eva sämprataà vicäraëé yam iti sthitam | hemädrer vrata-khaëòe –
12 TATTVA-SANDARBHA
stré -çüdra-dvijabandhünäà trayé na çruti-gocarä | karma-çreyasi müòhänäà çreya evaà bhaved iha | iti bhäratam äkhyänaà kå payä muninä kå tam || [BhP 1.4.25]
iti väkyaà çré -bhägavaté yatvenotthäpya bhäratasya vedärtha-tulyatvena nirëayaù kå ta iti | tan-matänusäreëa tv evaà vyäkhyeyam bhäratärthasya vinirëayaù | vedärtha-tulyatvena viçiñ ya nirëayo yatreti | yasmäd eva:a bhagavat-paras tasmäd eva yaträdhikå tya gäyatré m iti kå ta-lakñ aëa-çré mad-bhägavata-nämä granthaù çré - bhagavat-paräyä gäyatryä bhäñ ya-rüpo’sau | tad uktaà yaträdhikå tya gäyatré m ity ädi | tathaiva hy agni-puräëe tasya vyäkhyäne vistareëa pratipäditaù | tatra tadé ya- vyäkhyä-dig-darçanaà yathä – taj-jyotiù paramaà brahma bhargas tejo yataù små taù | ity ärabhya punar äha – taj-jyotir bhagavän viñ ëur jagaj-janmädi-käraëam || çivaà kecit paö hanti sma çakti-rüpaà paö hanti ca | kecit süryaà kecid agnià daivatäny agni-hotriëaù || agny-ädi-rüpo viñ ëur hi vedädau brahma gé yate | atra janmädyasya ity asya vyäkhyänaà ca tathä darçayiñ yate | kasmai yena vibhäsito’yam [BhP 12.13.19] ity upasaàhära-väkye ca tac-chuddham [BhP 12.13.19] ity ädi-samänam evägni-puräëe tad vyäkhyänam | nityaà çuddhaà paraà brahma nitya-bhargam adhé çvaram | ahaà jyotiù paraà brahma dhyäyema hi vimuktaye || iti |
aträhaà brahmeti nädevo devam arcayet iti nyäyena yogyatväya svasya täkå ktva- bhävanä darçitä | dhyäyemeti ahaà tävat dhyäyeyaà sarve ca vayaà dhyäyemety arthaù | tad etan-mate tu mantre’pi bharga-çabdo’yam adanata eva syät | supäà suluk ity [Päë 7.1.39] ädinä chändasa-sütreëa tu dvité yaikavacanasyämaù su-bhävo jïeyaù | yat tu dvädaçe oà namaste ity ädi [BhP 12.6.67] gadyeñ u tad-arthatvena süryaù stutaù | tat paramätma-då ñ ö yaiva, na tu svätantryeëety adoñ aù | tathaivägre çré -çaunaka-väkye brühi naù çraddadhänänäà vyühaà süryätmano hareù iti | na cäsya bhargasya sürya-maëòala-mäträdhiñ ö hänatvam | mantre vareëya-çabdena | atra ca granthe para-çabdena paramaiçvarya-paryantatäyä darçitatvät | tad evam agni-puräëe’py uktam -- dhyänena puruñ o’yaà ca drañ ö avyaù sürya-maëòale | satyaà sadä-çivaà brahma viñ ëor yat paramaà padam || iti |
13 TATTVA-SANDARBHA
triloké -janänäm upäsanärthaà pralaye vinäçini sürya-maëòale cäntaryämitayä prädurbhüto’yaà puruñ o dhyänena drañ ö avya upäsitavyaù | yat tu viñ ëos tasya mahä-vaikuëö ha-rüpaà paramaà padam | tad eva satyaà käla-trayävyabhicäri, sadä-çivam upadrava-çünyaà yato brahma-svarüpam ity arthaù | tad etad gäyatré à procya puräëa-lakñ aëa-prakaraëe yaträdhikå tya gäyatré m ity ädy apy uktam agni- puräëe | tasmät agneù puräëaà gäyatré à sametya bhagavat-paräm | bhagavantaà tatra matvä jagaj-janmädi-käraëam || yaträdhikå tya gäyatré m iti lakñ aëa-pürvakam | çré mad-bhägavataà çaçvat på thvyäà jayati sarvataù || tad evam asya çästrasya gäyatré m adhikå tya pravå ttir darçitä | yat tu särasvata-kalpam adhikå tyeti pürvam uktam | tac ca gäyatryä bhagavat- pratipädaka-väg-viçeñ a-rüpa-sarasvaté tväd upayuktam eva | yad uktam agni- puräëe – gäyatry-ukthäni çästräëi bhargaà präëäàs tathaiva ca || tataù små teyaà gäyatré sävitré yata eva ca | prakäçiné sä savitur väg-rüpatvät sarasvaté || atha krama-präptä vyäkhyä vedärtha-paribå àhita iti | vedärthänäà paribå àhaëaà yasmät | tac coktam itihäsa-puräëäbhyäm iti | puräëänäà säma-rüpa iti vedeñ u sämavat puräëeñ u çreñ ö ha ity arthaù | puräëäntaräëäà keñ äàcid äpätato rajas- tamasé juñ amäëais tat-paratväpraté tatve’pi vedänäà käëòa-traya-väkyaika- väkyatäyäà yathä sämnä tathä teñ äà çré -bhägavatena pratipädye çré -bhagavaty eva paryavasänam iti bhävaù | tad uktam – vede rämäyaëe caiva puräëe bhärate tathä | ädäv ante ca madhye ca hariù sarvatra gé yate || iti | [HV 132.95] pratipädayiñ yate ca tad idaà paramätma-sandarbhe | säkñ äd bhagavatoditam iti | kasmai yena vibhäsito’yam [BhP 12.13.19] ity upasaàhära-väkyänusäreëa jïeyam | çata-viccheda-saàyuta iti | vistära-bhiyä na viviriyate | tad evaà çré mad- bhägavataà sarva-çästra-cakravarti-padam äptam iti sthite hema-siàha- samanvitam ity atra hema-siàhäsanam ärüòham iti ö é käkärair yad vyäkhyätaà tad eva yuktam | ataù çré mad-bhägavatasyaiväbhyäsävaçyakatvaà çreñ ö hatvaà ca skände nirëé tam – çataço’tha sahasraiç ca kim anyaiù çästra-saìgrahaiù | tad evaà paramärtha- vivitsubhiù çré -bhägavatam eva sämprataà vicäraëé yam iti sthitam ||22||
BD: nanu çré -bhägavatasya bhäratärtha-nirëäyakatvaà kathaà praté tam iti cet taträha tathä tå té ya iti | munir iti maitreyaà prati viduroktiù | te maitreyasya guru-putratvät sakhä kå ñ ëo vyäsaù | grämyä gå hidharmakartavyatädi-lakñ aëä vyävahäriké müñ ika-viòäla-gå dhra-gomäyu-då ñ ö äntopetä ca kathä | tat-tat-svärtha-kautuka-kathä-çravaëäya bhärata-sadasi samägatänäà nè ëäà çré -gé tädi-çravaëena harau matir gå hé tä syäd iti tat-kathänuväda eva | vastuto bhagavat-param eva bhäratam iti çré - bhägavatena nirëé tam ity arthaù | sämavedavadasya çraiñ ö hyaà skända-väkyaà çataço’thetyädi prakaö ärtham | tad evam iti | ukta-guëa-gaëe siddhe saté ty arthaù ||22||
14 TATTVA-SANDARBHA
ataeva satsv api nänä-çästreñ v etad evoktam – kalau nañ ö a-då çäm eñ a puräëärko’dhunoditaù [BhP 1.3.45] iti | arkatä-rüpakeëa tad vinä nänyeñ äà samyag-vastu-prakäçakatvam iti pratipadyate | yasyaiva çré mad-bhägavatasya bhäñ ya-bhütaà çré -hayaçé rñ a-païcarätre çästra-prastäve gaëitaà tantra- bhägavatäbhidhaà tantram | yasya säkñ äc chré -hanumadbhäñ ya-väsanäbhäñ ya- sambandhokti-vidvatkämadhenu-tattvadé pikä-bhävärthadé pikä-paramahaàsapriyä- çukahå dayädayo vyäkhyä-granthäù | tathä muktäphala-harilé lä-bhaktiratnävaly- ädayo nibandhäç ca vividhä eva tat-tan-mata-prasiddha-mahänubhäva-kå tä viräjante | yad eva ca hemädri-granthasya däna-khaëòe puräëa-däna-prastäve matsya-puräëé ya-tal-lakñ aëa-dhå tyä praçastam | hemädri-pariçeñ a-khaëòasya käla- nirëaye ca kali-yuga-dharma-nirëaye kalià sabhäjayanty äryäù (BhP 11.5.36) ity ädikaà yad-väkyatvenotthäpya yat pratipädita-dharma eva kaläv aìgé kå taù | atha yad eva kaivalyam apy atikramya bhakti-sukha-vyähärädi-liìgena nija- matasyäpy upari viräjamänärthaà matvä yad apauruñ eyaà vedänta-vyäkhyänaà bhayäd acälayataiva çaìkarävatäratayä prasiddhena vakñ yamäëa-svagopanädi- hetuka-bhagavad-äjïä-pravartitädvaya-vädenäpi tan-mätra-varëita-viçva-rüpa- darçana-kå ta-vrajeçvaré -vismaya-çré -vraja-kumäré -vasana-cauryädikaà govindäñ ö akädau varëayatä taö asthé bhüya nija-vacaù-säphalyäya spå ñ ö am iti ||23||
BD: ataeveti varëita-lakñ aëäd utkarñ äd eva hetor ity arthaù | purätanänäm å ñ é ëäm ädhunikänäà ca vidvattamänäm upädeyam idaà çré -bhägavatam ity äha yasyaiveti | viräjante samprati pracaranté ty arthaù | dharma-çästra-kå täà copädeyam etad ity äha yad eva ca hemädré ty ädi | tat-pratipädito dharmaù kå ñ ëa-saìké rtana-lakñ aëaù | nanu ced é då çaà çré -bhägavataà tarhi çaìkaräcäryaù kutas tan na vyäcañ ö eti cet taträha | atha yad eva kaivalyam ity ädi | ayaà bhävaù pralayädhikäré khalu harer bhakto’ham upaniñ ad-ädi vyäkhyäya tat-siddhäntaà viläpya tasyäjïäà pälitavän eväsmi | atha tad atipriye çré -bhägavate’pi cälite sa prabhur mayi kupyed ato na tac cälyam | evaà sati me särajïatä sukha-sampac ca na syäd ataù kathaïcit tat sparçané yam iti tan-mätroktaà viçva-rüpa- darçanädi-sva-kävye nibabandheti tena cädå ta tad iti sarva-mänyaà çré -bhägavatam iti ||23||
yad eva kila då ñ ö vä çré -madhväcärya-caraëair vaiñ ëaväntaräëäà tac-chiñ yäntara- puëyäraëyädi-ré tika-vyäkhyä-praveça-çaìkayä tatra tätparyäntaraà likhadbhir vartmopadeçaù kå ta iti ca sätvatä varëayanti | tasmäd yuktam uktaà tatraiva prathama-skandhe –
tad idaà grähayämäsa sutam ätmavatäà varam | sarva-vedetihäsänäà säraà säraà sumuddhå tam || [BhP 1.3.41-42] dvädaçe – sarva-vedänta-säraà hi çré -bhägavatam iñ yate | tad-rasämå ta-tå ptasya nänyatra syäd ratiù kvacit || [BhP 12.13.15] tathä prathame -- nigama-kalpa-taror galitaà phalaà çuka-mukhäd amå ta-drava-saàyutam | pibata bhägavataà rasam älayaà muhur aho rasikä bhuvi bhävukäù || [BhP 1.1.3]
15 TATTVA-SANDARBHA
ataeva tatraiva –
yaù svänubhävam akhila-çruti-säram ekam adhyätma-dé pam atitité rñ atäà tamo 'ndham | saàsäriëäà karuëayäha puräëa-guhyaà taà vyäsa-sünum upayämi guruà muné näm || [BhP 1.2.3]
çré -bhägavata-mataà tu sarva-matänäm adhé ça-rüpam iti sücakam | sarva-muné näà sabhä-madhyam adhyäsyopadeñ ö å tvena teñ äà gurutvam api tasya tatra suvyaktam ||24||
BD: çré -madhvamunes tu paramopäsyaà çré -bhägavatam ity äha yad eva kileti | çaìkareëa naitad vicälitaà kintv ädå tam eveti vibhävyety arthaù kintu tac-chiñ yaiù puëyäraëyädibhir etad anyathä vyäkhyätaà tena vaiñ ëavänäà nirguëa-cinmätra-param idam iti bhräntiù syäd iti çaìkayä hetunä tad-bhränti-cchedäya tatra tätparyäntaraà bhagavat-paratä-rüpaà tato’nyat tätparyaà likhadbhis tasya vyäkhyäna-vartmopadiñ ö aà vaiñ ëavän praté ti | madhväcärya-caraëair iti atyädara-sücaka- bahutva-nirdeçaù | sva-pürväcäryatväd iti bodhyam | väyudevaù khalu madhva-muniù sarvajïo’tivikramé yo dig-vijayinaà caturdaça-vidyaà caturdaçabhiù kñ aëair nirjityäsanäni tasya caturdaça jagräha | sa ca tac-chiñ yaù padmanäbhäbhidhäno babhüveti prasiddham | tasmäd iti prokta-guëakatväd dhetor ity arthaù | älayam iti mokñ am abhivyäpyety arthaù | ya iti andhaà tamo’vidyäm atitité rñ atäà saàsäriëäà karuëayä yaù puräëa-guhyaà çré -bhägavatam ähety anvayaù | svänuybhävam asädhäraëa-prabhävam ity arthaù ||24||
yataù --
tatropajagmur bhuvanaà punänä mahänubhävä munayaù sa-çiñ yäù | präyeëa té rthäbhigamäpadeçaiù svayaà hi té rthäni punanti santaù ||
atrir vasiñ ö haç cyavanaù çaradvän ariñ ö anemir bhå gur aìgiräç ca | paräçaro gädhi-suto 'tha räma utathya indrapramadedhmavähau ||
medhätithir devala ärñ ö iñ eëo bhäradväjo gautamaù pippalädaù | maitreya aurvaù kavañ aù kumbhayonir dvaipäyano bhagavän näradaç ca ||
anye ca devarñ i-brahmarñ i-varyä räjarñ i-varyä aruëädayaç ca | nänärñ eya-pravarän sametän abhyarcya räjä çirasä vavande ||
sukhopaviñ ö eñ v atha teñ u bhüyaù kå ta-praëämaù sva-ciké rñ itaà yat | vijïäpayäm äsa vivikta-cetä upasthito 'gre 'bhigå hé ta-päëiù || [BhP 1.19.8-12] ity ädy-anantaram –
16 TATTVA-SANDARBHA
tataç ca vaù på cchyam imaà vipå cche viçrabhya viprä iti kå tyatäyäm | sarvätmanä mriyamäëaiç ca kå tyaà çuddhaà ca taträmå çatäbhiyuktäù || [BhP 1.19.24]
iti på cchati räjïi –
taträbhavad bhagavän vyäsa-putro yadå cchayä gäm aö amäno 'napekñ aù | alakñ ya-liìgo nija-läbha-tuñ ö o vå taç ca bälair avadhüta-veñ aù || [BhP 1.19.25]
tataç ca -- pratyutthitäs te munayaù sväsanebhyaù (BhP 1.19.28) ity-ädy-ante
sa saàvå tas tatra mahän mahé yasäà brahmarñ i-räjarñ i-devarñ i-saìghaiù | vyarocatälaà bhagavän yathendur graharkñ a-tärä-nikaraiù paré taù || (BhP 1.19.30) ity uktam || 25||
BD: muné näà gurum ity uktam | tat katham ity aträha yata iti | yata ity asya ity uktam iti pareëa sambandhaù | aurva iti vipra-vaàçaà vinäçayadbhyo duñ ö ebhyaù kñ atriyebhyo bhayäd garbhäd äkå ñ yorau tan-mäträ sthäpitas tato jätaù kñ atriyäàs tän svena tejasä bhasmé cakära iti bhärate2 kathästi | nigå hé ta-päëi-yojitäïjali-puö aù | evaà kartavyasya bhäva itikartavyatä | tasyäà viñ aye sarvävasthäyäà puàsaù kià kå tyam | taträpi mriyamäëaiç ca kià kå tyam | tac ca çuddhaà hiàsä- çünyaà, taträmå çata yüyam | gäà på thivé m | anapekñ o niùspå haù | nijasya çuddhi-pürti-kartuù sva- sväminaù kå ñ ëasya läbhena tuñ ö aù | tatra sabhäyäm ||25||
atra yadyapi tatra çré -vyäsa-näradau tasyäpi guru-parama-gurü, tathäpi punas tan- mukha-niùså taà çré -bhägavataà tayor apy açrutacaram iva jätam ity evaà çré - çukas täv apy upadideça deçyam ity abhipräyaù | yad uktaà çuka-mukhäd amå ta- dravya-saàyutam (1.1.3) iti | tasmäd evam api çré -bhägavatasyaiva sarvädhikyam | mätsyädé näà yat puräëädhikyaà çrüyate tat tv äpekñ ikam iti | aho kià bahunä, çré -kå ñ ëa-pratinidhi-rüpam evedam | yata uktaà prathama-skandhe-- kå ñ ëe sva-dhämopagate dharma-jïänädibhiù saha | kalau nañ ö a-då çäm eñ a puräëärko 'dhunoditaù || (BhP 1.3.45) iti | ataeva sarva-guëa-yuktatvam asyaiva då ñ ö aà dharmaù projjhita-kaitavo’tra (1.1.2) ity ädinä, vedäù puräëaà kävyaà ca prabhur mitraà priyeva ca | bodhayanté ti hi prähus trivå d bhägavataà punaù || iti muktäphale hemädri-kära-vacanena ca | tasmän manyantäà vä kecit puräëäntareñ u veda-säpekñ atvaà çré -bhägavate tu tathä sambhävanä svayam eva nirastaity api svayam eva labdhaà bhavati | ataeva parama-çruti-rüpatvaà tasya | yathoktam --
2 äruñ é tu manoù kanyä tasya patné mané ñ iëaù | aurvas tasyäà samabhavad üruà bhittvä mahä- yaçäù || (Mbh 1.66.46)
17 TATTVA-SANDARBHA
kathaà vä päëòaveyasya räjarñ er muninä saha | saàvädaù samabhüt täta yatraiñ ä sätvaté çrutiù || (BhP 1.4.7) iti | atha yat khalu sarvaà puräëa-jätam ävirbhävyety ädikaà pürvam uktaà tat tu prathama-skandha-gata-çré -vyäsa-närada-saàvädenaiva prameyam ||26||
BD: vaktavyaà yojayaty atra yadyapé ty-ädinä | tasmäd evam iti tad-vaktuù çré -çukasya sarva- gurutvenäpé ty arthaù | äpekñ ikam iti etad-anya-puräëäpekñ ayety arthaù | atha paramotkarñ am äha aho kim iti # ataeveti kå ñ ëa-pratinidhitvät kå ñ ëavat sarva-guëa-yuktatvam ity arthaù | priyeva känteva | trivå t vedädi-traya-guëa-yuktam ity arthaù | tasmäd iti veda-säpekñ atvaà veda-väkyena puräëa-prämäëyam ity arthaù | ataeveti paramärthävedakatväd vedäntasyeva bhägavatasya parama- çruti-rüpatvam ity arthaù | yatra saàväde | sätvaté vaiñ ëavé ty arthaù | artheti – idaà bhagavatä pürvam ity ädi-dvädaçokter brahma-näräyaëa-saàväda-rüpam añ ö ädaçasu madhye prakaö itaà, vyäsa-närada-saàväda-rüpaà tatraiva praveçitaà, tad-ubhayasya lakñ aëa-saìkhye tu mätsyädäv ukte iti bodhyam ity arthaù | evam eva bhäratopakrame’pi då ñ ö am | ädäv äkhyänair vinä caturviàçati-sahasraà bhärataà tatas taiù sahitaà païcäçat-sahasraà tatas tais tato’py adhikam ito’py adhikam iti tadvat ||26|| tad evaà parama-niùçreyasa-niçcayäya çré -bhägavatam eva paurväparyävirodhena vicäryate | taträsmin sandarbha-ñ aö kätmake granthe sütra-sthäné yam avatärikä- väkyaà viñ aya-väkyaà çré -bhägavata-väkyam | bhäñ ya-rüpä tad-vyäkhyä tu samprati madhya-deçädau vyäptän advaita-vädino nünaà bhagavan-mahimänam avagähayituà tad-vädena karburita-lipé näà parama-vaiñ ëavänäà çré dhara-svämi- caraëänäà çuddha-vaiñ ëava-siddhäntänugatä cet tarhi yathävad eva vilikhyate | kvacit teñ äm evänyatra-då ñ ö a-vyäkhyänusäreëa draviòädi-deça-vikhyäta-parama- bhägavatänäà teñ äm eva bähulyena tatra vaiñ ëavatvena prasiddhatvät | çré - bhägavata eva, kvacit kvacin mahäräja draviòeñ u ca bhüriçaù (BhP 11.5.39) ity anena prathita-mahimnäà säkñ äc chré -prabhå titaù pravå tta-sampradäyänäà çré - vaiñ ëaväbhidhänäà çré -rämänuja-bhagavat-päda-viracita-çré -bhäñyädi-då ñ ö a-mata- prämäëyena müla-grantha-svärasyena cänyathä ca | advaita-vyäkhyänaà tu prasiddhatvän nätivitäyate ||27||
BD: tad evam iti | nanu veda eväsmäkaà pramäëam iti pratijïäya puräëam eva tat své karoté ti kim idaà kautukam iti cen maivaà bhramitavyam | evaà vä are’sya mahato bhütasya (Bå hadU 2.4.10) ity ädi-çrutyaiva puräëasya vedatväbhidhänät | vedeñ u vedäntasyaiva puräëeñ u çré -bhägavatasya çraiñ ö hya-nirëayäc ca tad eva pramäëam iti kim asaìgatam uktam iti | atha brahma-sütra-bhäñ ya- ré tyä sandarbhasyäsya pravå ttir ity äha tatrasminn iti | vicärärhaväkyaà viñ aya-väkyam | bhäñ ya- rüpä tad-vyäkhyeti | ayam arthaù çré dhara-svämino vaiñ ëavä eva, taö -ö é käsu bhagavad-vigraha- guëa—vibhüti-dhämnäà tat-pärñ ada-tanünäà ca nityatvokteù | bhagavad-bhakteù sarvotkå ñ ö a- mokñ änuvå ttyor ukteç ca tathäpi kvacit kvacin mäyävädollekhas tad-vädino bhagavad-bhaktau praveçayituà baòiçämiñ ärpaëa-nyäyenaiveti viditam iti | çuddha-vaiñ ëaveti yathä säìkhyädi- çästräëäm aviruddhäàçaù sarvaiù své kå tas tadvad idaà bodhyam | kvacit teñ äm eveti kvacit sthaläntaré ya-svämi-vyäkhyänusäreëa çré -bhäñ yädi-då ñ ö a-mata-prämäëyena müla-çré -bhägavata- svärasyena cänyathä ca bhäñ ya-rüpä tad-vyäkhyä mayä likhyata iti mat-kapola-kalpanaà kiïcid api nästé ti pramäëopetätra ö é kety arthaù | nanu pürva-pakñ a-jïänäyädvaitaà ca vyäkhyeyam iti taträha advaiteti ||27|| atra ca sva-darçitärtha-viçeñ a-prämäëyäyaiva, na tu çré mad-bhägavata-väkya- prämäëyäya, pramäëäni çruti-puräëädi-vacanäni yathä-då ñ ö am evodäharaëé yäni | kvacit svayam adå ñ ö äkaräëi ca tattva-väda-gurüëäm anädhunikänäà pracura- pracärita-vaiñ ëava-mata-viçeñ äëäà dakñ iëädi-deça-vikhyäta-çiñ yopaçiñ yé bhüta- vijayadhvaja-vyäsaté rthädi-veda-vedärtha-vid-varäëäà çré -madhväcärya-caraëänäà
18 TATTVA-SANDARBHA bhägavata-tätparya-bhärata-tätparya-brahma-sütra-bhäñ yädibhyaù saìgå hé täni | taiç caivam uktaà bhärata-tätparye –
çästräntaräëi saàjänan vedäntasya prasädataù | deçe deçe tathä granthän då ñ ö vä caiva på thag-vidhän || yathä sa bhagavän vyäsaù säkñ än näräyaëaù prabhuù | jagäda bhäratädyeñ u tathä vakñ ye tad-é kñ ayä || iti | tatra tad-uddhå tä çrutiç caturveda-çikhädyä, puräëaà ca gäruòädé näà samprati sarvaträpracarad-rüpam aàçädikam | saàhitä ca mahä-saàhitädikä tantraà ca tantra-bhägavatädikaà brahma-tarkädikam iti jïeyam ||28||
BD: atreti | iha granthe yäni çruti-puräëädi-vacanäni mayä dhriyante täni svadarçitärtha-viçeñ a- prämäëyaiva | na tu çré -bhägavata-väkya-prämaëyäya, tasya svataù pramäëatvät | täni ca yathä- då ñ ö am evodäharaëé yäni müla-granthän vilokyotthäpitäné ty arthaù | känicid väkyäni tu mad- adå ñ ö äkaräëy asmad-äcärya-çré -madhvamuni-då ñ ö äkaräëy eva kvacin mayä dhriyanta ity äha kvacid iti | mad-vyäkhyänaà kvacid artha-viçeñ e prämäëyäya çré -madhväcärya-caraëänäà bhägavata- tätparyädibhyo granthebhyaù saìgå hé täni çruti-puräëädi-vacanäni dhriyanta ity anuñ aìgaù | aträsya grantha-kartuù satyaväditvaà dhvanitam | kaumära-brahmacaryavän naiñ ö hiko yaù satya- taponidhiù svapne’py anå taà noce ceti prasiddham | teñ äà ké då çänäm ity äha tattveti | sarvaà vastu satyam iti vädas tattva-vädas tad-upadeñ ö è ëäm ity arthaù | anädhunikänäm atipräcé nänäà kenacic chäìkareëa saha viväde madhvasya mataà vyäsaù své cakre | çaìkarasya tu tatyäjetyaitihyam asti | pracäriteti bhaktänäà vipräëäm eva mokñ aù | devä bhakteñ u mukhyäù | viriïcasyaiva säyujyam | lakñ myä jé vakoö itvam ity evaà mata-viçeñ aù | dakñ iëädideçeti tena gauòe’pi mädhavendrädayas tad- upaçiñ yäù katicid babhüvur ity arthaù | çästräntaräëé ti tena svasya då ñ ö a-sarväkaratä vyajyate dig- vijayitvaà cety upodghäto vyäkhyätaù ||28|| atha namaskurvann eva tathäbhütasya çré mad-bhägavatasya tätparya-tad-vaktur hå daya-niñ ö hä-paryälocanayä saìkñ epatas tävan nirdhärayati – sva-sukha-nibhå ta-cetäs tad-vyudastäny abhävo’ py ajita-rucir alé läkå ñ ö a-säras tadé yam | vyatanuta kå payä yas tattva-dé paà puräëaà tam akhila-vå jina-ghnaà vyäsa-sünuà nato’smi || [BhP 12.12.69]
ö é kä ca çré dhara-svämi-viracitä – çré -guruà namaskaroti | sva-sukhenaiva nibhå taà pürëaà ceto yasya saù | tenaiva vyudasto’nyasmin bhävo bhävanä yasya tathäbhüto’py ajitasya ruciräbhir lé läbhir äkå ñ ö aù säraù sva-sukha-gataà dhairyaà yasya saù | tattva-dé paà paramärtha-prakäçakaà çré -bhägavataà yo vyatanuta taà nato’smi ity eñ ä | evam eva dvité ye tad-väkyam eva präyeëa munayo räjan (BhP 2.1.7) ity ädi-padya-trayam anusandheyam | aträkhila-vå jinaà tädå ça-bhävasya pratkülam udäsé naà ca jïeyam | tad evam iha sambandhi-tattvaà brahmänandäd api prakå ñ ö o rucira-lé lävaçiñ ö aù çré män ajita eva | sa ca pürëatvena mukhyatayä çré - kå ñ ëa-saàjïa eveti çré -bädaräyaëa-samädhau vyakté bhaviñ yati | tathä prayojanäkhyaù puruñ ärthaç ca tädå ça-tad-äsakti-janakaà tal-lé läçravaëädi- lakñ aëaà tad-bhajanam evety äyätam | atra vyäsa-sünum iti brahma- vaivartänusäreëa çré -kå ñ ëa-varäj janmata eva mäyayä tasyäspå ñ ö atvaà sücitam || 12.12 || çré -sütaù çré -çaunakam ||29||
BD: atha yasya brahmeti (TattvaS, verse viii) padyoktam sambandhi-kå ñ ëa-tattvaà, tad-bhakti- lakñ aëam abhidheyaà, tat-prema-lakñ aëaà pumarthaà ca nirüpatayä padyena tävad-granthaà
19 TATTVA-SANDARBHA
pravartayan granthakå d avatärayati atheti maìgalärtham | yasmin çästra-vaktur hå daya-niñ ö hä praté yate tad eva çästra-pratipädya-vastu, na tv anyad ity arthaù | sveti tadé yam ajita-nirüpakaà puräëam ity arthaù | ö é kä ceti sva-sukheneti | svam asädhäraëaà jé vänändäd utkå ñ ö am | guòäd iva madhu, yad-anabhibyakta-saàsthäna-guëa-vibhüti-lé lam änanda-rüpaà sva-prakäçaà brahma- çabda-vyapadeçyaà vastu tenety arthaù | ruciräbhir iti päramaiçvarya-samaveta-mädhurya- sambhinnatvän manojïäbhir änandaika-rüpäbhiù pänaka-rasa-nyäyena sphurad-ajita-tat- parikarädibhir lé läbhir ity arthaù | aträkhileti | pratikülaà pratyäkhyäyakam | udäsé naà tyäjakam ity arthaù | aìka-yugmaà skandhädhyäyayor jïäpakam | çré -sütaù çré -çaunakaà prati nirdhärayaté ty avatärikäväkyena sambandhaù | evam uttaratra sarvatra bodhyam ||29||
tädå çam eva tätparyaà karisyamäëa-tad-grantha-pratipädya-tattva-nirëaya-kå te tat- pravaktå -çré -bädaräyaëa-kå te samädhäv api saìkñ epata eva nirdhärayati –
bhakti-yogena manasi samyak praëihite 'male | apaçyat puruñ aà pürëaà mäyäà ca tad-apäçrayam || yayä sammohito jé va ätmänaà tri-guëätmakam | paro 'pi manute 'narthaà tat-kå taà cäbhipadyate || anarthopaçamaà säkñ äd bhakti-yogam adhokñ aje | lokasyäjänato vidväàç cakre sätvata-saàhitäm || yasyäà vai çrüyamäëäyäà kå ñ ëe parama-püruñ e | bhaktir utpadyate puàsaù çoka-moha-bhayäpahä || sa saàhitäà bhägavaté à kå tvänukramya cätma-jam | çukam adhyäpayäm äsa nivå tti-nirataà muniù || (BhP 1.7.4-8) tatra -- sa vai nivå tti-nirataù sarvatropekñ ako muniù | kasya vä bå haté m etäm ätmärämaù samabhyasat || (BhP 1.7.9) iti çaunaka-praçnänantaraà ca – ätmärämäç ca munayo nirgranthä apy urukrame | kurvanty ahaituké à bhaktim ittham-bhüta-guëo hariù || harer guëäkñ ipta-matir bhagavän bädaräyaëiù | adhyagän mahad äkhyänaà nityaà viñ ëu-jana-priyaù || (BhP 1.7.10-11) bhakti-yogena premëä | astv evam aìga bhagavän bhajatäà mukundo muktià dadäti karhicit sma na bhakti-yogam || (BhP 5.6.18) ity atra prasiddheù | praëihite samähite samädhinänusmara tad-viceñ ö itam (BhP 1.5.13) iti taà prati çré -näradopadeçät | pürëadasya mukta-pragrahayä vå ttyä – bhagavän iti çabdo’yaà tathä puruñ a ity api | vartate nirupädhiç ca väsudeve’khilätmani || iti pädmottara-khaëòa-vacanävañ ö ambhena, tathä – käma-kämo yajet somam akämaù puruñ aà param || akämaù sarva-kämo vä mokñ a-käma udära-dhé ù | té vreëa bhakti-yogena yajeta puruñ aà param || (BhP 2.3.9-10)
20 TATTVA-SANDARBHA
ity asya väkya-dvayasya pürva-väkye puruñ aà paramätmänaà prakå ty-ekopädhim uttara-väkye puruñ aà pürëaà nirupädhim iti ö é känusäreëa ca pürëaù puruñ o’tra svayaà bhagavän ucyate ||30||
BD: grantha-vaktuù çukasya yatra niñ ö hävadhäritä | tatraiva grantha-kartur vyäsasyäpi niñ ö häm avadhärayitum avatärayati tädå çam eveti | nivå tti-nirataà brahmänandäd anyasmin spå hä-virahitam | kasyeti saàhitäbhyäsasya kià phalam ity arthaù | adhyagäd adhé tavän | mukta-pragrahayeti yathäçvaù pragrahe mukte balävadhi dhävaty evaà pürëa-çabdaù pravå ttaù pürëatvävadhi pravarteteti vaktuà tad-avadhiç ca svayaà-bhagavaty eveti tathocyata ity arthaù ||30||
pürvam iti päö he pürvam eväham ihäsam, iti tat-puruñ asya puruñ atvam iti çrauta- nirvacana-viçeñ a-puraskäreëa ca sa evocyate | tam apaçyat çré -veda-vyäsa iti svarüpa-çaktim antam evety etat svayam eva labdham pürëaà candram apaçyad ity ukte käntim antam apaçyad iti labhyate | ataeva –
tvam ädyaù puruñ aù säkñ äd é çvaraù prakå teù paraù mäyäà vyudasya cic-chaktyä kaivalye sthita ätmani || [BhP 1.7.23] ity uktam |
ataeva mäyäà ca tad-apäçrayam ity anena tasmin apa apakå ñ ö a äçrayo yasyäù | nilé ya sthitatväd iti mäyäyä na tat-svarüpa-bhütatvam ity api labhyate | vakñ yate ca – mäyä paraity abhimukhe ca vilajjamänä iti [BhP 2.7.47] | svarüpa-çaktir iyam atraiva vyakté bhaviñ yati anarthopaçamaà säkñ äd bhakti-yogam adhokñ aje [BhP 1.7.6] ity anena ätmärämäç ca [BhP 1.7.10] ity anena ca | pürvatra hi bhakti-yoga- prabhävaù khalv asau mäyäbhibhävakatayä svarüpa-çakti-vå ttitvenaiva gamyate | paratra ca te guëä brahmänandasyäpy uparicaratayä svarüpa-çakteù parama- vå ttitäm evärhanté ti | mäyädhiñ ö hätå -puruñ as tu tad-aàçatvena, brahma ca tadé ya- nirviçeñ ävirbhävatvena, tad-antarbhäva-vivakñ ayä på thaì nokte iti jïeyam | ato’tra pürvavad eva sambandhi-tattvaà nirdhäritam ||31||
BD: päö häntareëäpi sa evärtha iti vyäkhyätum äha pürvam iti | é çvarasyaiva pürva-vartitvät puruñ atvam ity arthaù | sa eveti svayaà bhagavän eva | svarüpa-çaktimattve pramäëam äha tvam iti | çrutiç cäträsti | paräsya çaktir vividhaiva çrüyate sväbhäviké jïäna-bala-kriyä ca iti (ÇvetU 6.8) | eñ aiva hlädiné sandhiné ty ädinä smaryate | ity uktam iti kaëö hataù päö hitam arjunenety arthaù | mäyäto’nyeyaà bodhyety äha ataevety ädinä | müla-väkyena svarüpa-bhütä cic-chaktir iyaà bodhitästé y äha ataevety ädinä | paö ö a-mahiñ é va svarüpa-çaktiù, bahir dvära-sevikeva mäyä-çaktir ity ubhayor mahad-antaraà bodhyam | bhagavad-bhakter bhagavad-guëänäà ca svarüpa-çakti- säräàçatvaà sayuktikam äha pürvatra hé tyädinä | brahmänandasyeti anabhivyakta-saàsthänädi- viçeñ asyeti bodhyam | nanu paramätma-rüpas tädå ça-brahma-rüpaç cävirbhävaù kuto vyäsena na då ñ ö a iti cet taträha mäyädhiñ ö hätr iti ||31||
atha präk-pratipäditasyaiväbhedhyeasya prayojanasya ca sthäpakaà jé vasya svarüpata eva parameçvaräd vailakñ aëyam apaçyad ity äha— yayä mäyayä sammohito jé vaù svayaà cid-rüpatvena triguëätmakäj jaòät paro’py ätmänaà triguëätmakaà jaòaà dehädi-saìghätaà manute | tan-manana-kå tam anarthaà saàsära-vyasanaà cäbhipadyate | tad evaà jé vasya cid-rüpatve’pi yayä sammohita iti manute iti ca svarüpa-bhüta-jïäna-çälitvaà vyanakti prakäçaika-rüpasya tejasaù svapara-prakäçana-çaktivat | ajïänenävåtaà jïänaà tena muhyanti jantavaù (Gé tä 5.25) iti çré -gé täbhyaù | tad evaà upädher eva jé vatvaà tan-näçasyaiva mokñ atvam
21 TATTVA-SANDARBHA iti matäntaraà parihå tavän | atra yayä sammohitaù ity anena tasyä eva tatra kartå tvaà bhagavatas tatrodäsé natvaà matam | vakñ yate ca -- vilajjamänayä yasya sthätum é kñ ä-pathe’muyä vimohitä vikatthante mamäham iti durdhiyaù || [BhP 2.5.13] iti | atra vilajjamänayä ity anenedam äyäti tasyä jé va-sammhohanaà karma çré - bhagavate na rocata iti yadyapi sä svayaà jänäti, tathäpi bhayaà dvité yäbhiniveçataù syäd é çäd apetasya (BhP 11.2.37) iti diçä jé vänäm anädi- bhagavad-ajïäna-maya-vaimukhyam asahamänä svarüpävaraëam asvarüpäveçaà ca karoti ||32|| jé vo yençvaraà bhajet bhaktyä ca tasmin premäëaà vindet tato mäyayä vimuktaù syät tam é çvaräj jé vasya västavaà bhedam apaçyad iti vyäcañ ö e, atha präg ity ädinä | jé vasyeti vailakñ aëyam iti sevakatva-sevyatväëutva-vibhutva-rüpa-nitya-dharma-hetukaà bhedam ity arthaù | nanu cin-mätro jé vaù yo vijïäne tiñ ö han (Bå hadU 3.7.22), vijïänaà yajïaà tanute (TaittU 2.5.1) ity ädau cid- dhätutva-çravaëät, na tasya dharma-bhütaà nityaà jïänam asti yena moha-manane varëané ye | tasmät sattvä saïjäyate jïänam (Gé tä 14.17) ity ädi-väkyät, sattve yä caitanyasya cchäyä, tad eva sattvopahitasya tasya jïänaà yena moha-manane vyäsena då ñ ö e syätäm iti cet taträha tad evam ity ädinä | chäyäbhäväc ca na tat-kalpanaà yuktam iti bhävaù | nanu svarüpa-bhütaà jïänaà katham iti cet taträha parkäçaiketi | ahi-kuëòalädhikaraëe (Vs. 3.2.28) bhäñ itam etad drañ ö avyam | tå té ya- sandarbhe vistaré ñ yäma etat | tad evam upädher iti antaùkaraëaà jé vaù antaù-karaëa-näço jé vasya mokñ a iti çaìkara-mataà düsitam | tathä sati paro’pé ty ädi-vyäkopäd iti bhävaù | atreti tatra jé va- mohane karmaëi | tasyä mäyäyäù | vilajjeti brahma-väkyam | amuyä mäyayä | asahamäneti däsyä ucitam etat karma yat svämi-vimukhän duùkhäkaroté ti | é ça-vaimukhyena pihitaà jé vaà mäyä pidhatte, ghaö enävå taà dé paà yathä tama ävå ëoté ti ||32||
çré -bhagaväàç cänädita eva bhaktäyäà prapaïcädhikäriëyäà tasyäà däkñ iëyaà laìghituà na çaknoti | tathä tad-bhayenäpi jé vänäà sva-sämmukhyaà väïchann upadiçati -- daivé hy eñ ä guëa-mayé mama mäyä duratyayä | mäm eva ye prapadyante mäyäm etäà taranti te || iti [Gé tä 7.14] satäà prasaìgän mama vé rya-saàvido bhavanti hå t-karëa-rasäyanäù kathäù | taj-joñ aëäd äçv apavarga-vartmani çraddhä ratir bhaktir anukramiñ yati || (3.25.25) lé layä çré mad-vyäsa-rüpeëa tu viçiñ ö ayä tad-upadiñ ö avän ity anantaram eväyäsyati | anarthopaçamaà säkñ äd iti | tasmäd dvayor api tat tat samaïjasaà jïeyam | nanu mäyä khalu çaktiù çaktiç ca kärya-kñ amatvaà | tac ca dharma-viçeñ aù | tasyäù kathaà lajjädikam | ucyate evaà saty api bhagavati täsäà çakté näm adhiñ ö hätå - devyaù çrüyante, yathä kenopaniñ adi mahendra-mäyayoù saàvädaù | tad ästäà, prastutaà prastüyate ||33||
BD: nanv é çvaraù kathaà tan mohanaà sahate | taträha bhagaväàç ceti | tarhi kå pälutä-ksiù | taträha tatheti | tad-bhayenäpé ti mäyäto yaj-jé vänäà bhayaà tenäpi hetunety arthaù | tataç ca na tat- ksatir ity arthaù | daivé ti prapattiç ceyaà sat-prasaìga-hetukaiva tad-upadiñ ö ä yayä sämmukhyaà syät tad viddhi praëipätena (Gé tä 4.34) ity ädi tad-väkyät | satäà prasaìgät ity ädy-agrima-väkyäc ca | lé layeti lé lävatäreëa | viçiñ ö atayeti äcärya-rüpeëety arthaù | tasmäd iti dvayor mäyä-bhagavator api |
22 TATTVA-SANDARBHA tat tad iti | mohanaà sämmukhya-väïchä cety arthaù | nanu mäyäyä mohana-lajjana-kartå tvam uktaà tat kathaà jaòäyäs tasyäù sambhaved iti çaìkate – nanu mäyeti | dharma-viçeñ a utsähädivad ity arthaù | siddhäntayati ucyata iti | adhiñ ö hätå -devya iti | vindhyädi-giré ëäà yathädhiñ ö hätå - mürtayas tadvat | keneti tasyäà brahma ha devebhyo vijigye (KenaU 3.1) ity ädi-väkyam asti | taträgni-väyu-maghonaù sagarvän vé kñ ya tad-garvam apanetuà paramätmävirabhüt | tam ajänantas te jijïäsayämäsuù | teñäà vé ryaà paré kñ amäëaù sa tå ëaà nidadhau | sarvaà daheyam ity agniù | sarvam ädadé yeti väyuç ca bruvaàs tan-nirdagdhum ädayetuà ca näçakat | jïätuà pravå ttän madhonas tu sa tiro’dhatta | tad-äkäçe maghavä haimavaté m umäm äjagäma | kim etad iti papraccha | sä ca brahmaitad ity uväceti niñ kå ñ ö am ||33|| tatra jé vasya tädå ça-cid-rüpatve’pi parameçvarato vailakñ aëyaà tad-apäçrayam iti, yathä sammohita iti ca darçayati ||34||
BD: tatra jé vasyeti mäyäà ca tad-apäçrayäm ité çvarasya mäyä-niyantå tvaà yayä sammohito jé va iti jé vasya mäyä-niyamyatvaà ca | tena svarüpata é çäj jé vasya bheda-paryäyaà vailakñ aëyaà då ñ ö avän iti prasphuö am | apaçyat ity anena kälo’py äné taù | tad evam é çvara-jé va-mäyä-käläkhyäni catväri tattväni samädhau çré -vyäsena då ñ ö äni | täni nityäny eva | atha ha väva nityäni puruñ aù prakå tir ätmä kälaù ity evaà bhällaveya-çruteù | nityo nityänäà cetanaç cetanänäm eko bahünäà yo vidadhäti kämän (Kaö haU 2.2.13) iti käö hakät | ajäm ekäà lohita-çukla-kå ñ ëäà bahvé ù prajäù så jamänäà sarüpäù | ajo hy eko juñ amäëo’nuçete jahäty enäà bhukta-bhogäm ajo’nyaù || iti çvetäçvataräëäà manträc ca (ÇvetU 4.5) | avikäräya çuddhäya nityäya parmätmane | sadaika-rüpa-rüpäya viñ ëave sarva-jiñ ëave || (ViP 1.2.1) pradhänaà puruñ aà cäpi praviçyätmecchayä hariù | kñ obhayämäsa sampräpte sarga-käle vyayävyayau || (ViP 1.2.29) avyaktaà käraëaà yat tat pradhäna å ñ i-sattamaiù | procyate prakå tiù sükñ mä nityaà sad-asad-ätmakam || (ViP 1.2.19) anädir bhagavän kälo nänto’sya dvija vidyate | avyucchinnäs tatas tv ete sarga-sthity-anta-saàyamäù || (ViP 1.2.26) iti çré -vaiñ ëaväc ca | teñ v é çvaraù çaktimän svatantraù jé vädayas tu tac-chaktayo’svatanträù | viñ ëu-çaktiù parä proktä kñ etrajïäkhyä tathäparä | avidyä-karma-saàjïänyä tå té yä çaktir iñ yate || (ViP 6.7.61) iti çré -vaiñ ëavät | sa yävad urvyä bharam é çvareçvaraù svakäla-çaktyä kñ apayaàç cared bhuvi (BhP 10.1.22) iti çré -bhägavatäc ca | tatra vibhuvijïänam é çvaraù, aëu-vijïänaà jé vaù | ubhayaà nitya- jïäna-guëakam | sattvädi-guëa-traya-viçiñ ö aà jaòaà dravyaà mäyä | guëa-traya-çünyaà bhüta- vartamänädi-vyavahära-käraëaà jaòaà dravyaà tu kälaù | karmäpy anädi vinäçi cästi na karmävibhägäd iti cen nänäditvät iti (Vs 2.1.35) iti süträd iti vastu-sthitiù çruti-små ti-siddhä veditavyä ||34|| yarhy eva yad ekaà cid-rüpaà brahma mäyäçrayatä-valitaà vidyämayaà tarhy eva tan-mäyä-viñ ayatäpannam avidyä-paribhütaà cety uktam iti jé veçvara-vibhägo ‘vagataù | tataç ca svarüpa-sämarthya-vailakñ aëyena tad dvitayaà mitho vilakñ aëa- svarüpam evety ägatam ||35||
BD: yat tu ekam evädvité yam (ChäU 6.2.1), vijïänam änandaà brahma (Bå hadU 3.9.28), neha nänästi kiïcana (Bå hadU 4.4.19) ity ädi-çrutibhyo nirviçeñ a-cin-mäträdvaitaà brahma västavyam | atha sadasad-vilakñ aëatväd anirvacané yena vidyävidyä-vå ttikenäjïänena sambandhät tasmäd vidyopahitam é çvara-caitanyam avidyopahitaà jé va-caitanyaà cäbhüt | svarüpa-jïänena nivå tte tv ajïäne na tatreçvara-jé va-bhävaù, kintu nirviçeñ ädvité ya-cinmätra-rüpävasthitir bhaved ity äha mäyé
23 TATTVA-SANDARBHA
çaìkaraù | taträha yarhy eva yad ekam iti visphuö ärtham | ity uktam iti | yugapad eväkasmäd eväjïäna-yogäd ekasya bhägasya vidyäçrayatvam anyasyävidyä-paräbhütir iti | kim aparäddhaà tena brahmaëä yena vividha-vikñ epa-kleçänubhavabhäjanatäbhüt | punar apy äkasmikäjïäna- sambandhasyäçakyatväd vaktum iti na tad uktaré tyä tad-vibhägo väcyaù kintu çré -vyäsa-då ñ ö a- ré tyaiva so’smäbhir avagata ity arthaù ||35|| na copädhitäratamyamaya-pariccheda-pratibimbatvädi-vyavasthayä tayor vibhägaù syät ||36||
BD: yat tu indro mäyäbhiù puru-rüpa é yate (RV 6.47.18, Bå hadU 2.5.19) ity ädi-çrutes tasyädvité yasya brahmaëo mäyayä paricchedäd é çvara-jé va-vibhägaù syät | tatra vidyayä paricchinno mahän khaëòa é çvaraù | avidyayä paricchinnaù kané yän khaëòas tu jé vaù | yathä ghaö enävacchinnaù çaräveëävacchinnaç cäkäça-khaëòo mahad-alpatä-vyapadeçaà bhajati | yathä hy ayaà jyotir ätmä vivasvän apo bhittvä bahudhaiko’nugacchan | upädhinä kriyate bheda-rüpo devaù kñ etreñ v evam ajo’yam ätmä || (çruti?) ity ädiñu brahmaëas tasya pratibimba-çravaëät tad-vibhägaù syät | vidyäyäà pratibimba é çvaraù | avidyäyäà pratibimbas tu jé vaù | yathä sarasi raveù pratibimbaù yathä ca ghaö e pratibimbo mahad- alpatva-vyapadeçaà bhajate tadvad ity äha çaìkaraù | tad idaà nirasanäya darçayati na ceti | anayä ré tyä tayor vibhägo na ca syäd ity anvayaù ||36|| tatra yady upädher anävidyakatvena västavatvaà tarhy aviñ ayasya tasya pariccheda-viñ ayatväsambhavaù | nirdharmakasya vyäpakasya niravayavasya ca pratibimbatväyogo’pi | upädhi-sambandhäbhävät bimba-pratibimba-bhedäbhävät, då çyatväbhäväc ca | upädhi-paricchinnäkäçastha-jyotir-aàçasyeva pratibimbo då çyate, na tv äkäçasya då çyatväbhäväd eva ||37||
BD: kuto na väcya iti tad-anupapatter evety äha tatra yady upädher iti | pariccheda-pakñ aà niräkaroti anävidyakatvena rajju-bhujaìgavad-ajïäna-racitatväbhävena vastu-bhütatve saté ty arthaù | aviñ ayasyeti agå hyo na hi gå hyate iti (Bå hadU 3.9.26) çruteù sarväspå çyasya tasya brahmaëa ity arthaù | idam atra bodhyam – na ca ö aìka-cchinna-päñ äëa-khaëòavad-västavopädhi-cchinno brahma-khaëòa-viçeñ a é çvaro jé vaç ca | brahmaëo’cchedyatväd akhaëòatväbhyupagamäc ca | ädimattväpattaiç ceçvara-jé vayoù | yata ekasya dvidhä tridhä vidhänaà chedaù | näpy acchinna evopädhi-saàyukto brahma-pradeça-viçeñ a eva sa saù | upädhau calaty upädhi-saàyukti-brahma- pradeça-calanäyogät pratikñ aëam upädhi-saàyukta-brahma-pradeça-bhedäd anukñ aëam upahitatvänupahitatväpatteù | na ca kå tsnaà brahmaivopahitaà sa saù | anupahita-brahma- vyapadeçäsiddheù | näpi brahmädhiñ ö hänam | upädhir eva sa saù | muktävé ça-jé väbhäväpatter iti tucchaù pariccheda-vädaù | atha pratibimba-pakñ aà niräkaroti nirdharmakasyety ädinä | nirdharmakasyopädi- sambandhäbhävät | vyäpakasya bimba-pratibimba-bhedäbhävät | niravayavasya då çyatväbhäväc ca brahmaëaì pratibimba é çvaro jé vaç ca nety arthaù | rüpädi-dharma-viçiñ ö asya paricchinnasya sävayavasya ca süryädes tad-vidüre jalädy-upädhau pratibimbo då ñ ö aù tad-vilakñ aëasya brahmaëaù sa na çakyo vaktum ity arthaù | nanv äkäçasya tädå çasyäpi pratibimba-darçanäd brahmaëaù sa bhaviñ yaté ti cet taträha upädhé ti graha-nakñ atra-prabhä-maëòalasyety arthaù | anyathä väyukäla- diçäm api sa darçané yaù | yat tu dhvaneù partidhvanir iva brahmaëaù pratibimbaù syäd ity äha tan na cäru | arthäntaratväd iti pratibimba-vädo’py atitucchaù ||37|| tathä västava-paricchedädau sati sämänädhikaraëya-jïäna-mätreëa na tat-tyägaç ca bhavet | tat-padärtha-prabhävas tatra käraëam iti ced asmäkam eva mata- sammatam ||38||
24 TATTVA-SANDARBHA
BD: brahmaiväham iti jïäna-mätreëa tad-rüpävasthitiù syäd iti yad-abhimataà tat kahlüpädher västavatva-pakñ e na sambhavaté ty äha tathä västaveti | ädinä pratibimbo grähyaù | na khalu nigaòitaù kaçcid dé no räjaiväham iti jïäna-mäträd räjä bhavan då ñ ö a iti bhävaù | nanu brahmänusandhi-sämarthyäd bhaved iti cet taträha tat-padärtheti | tathä ca tvan-mata-kñ atir iti ||38|| upädher ävidyakatve tu tatra tat-paricchinnatväder apy aghaö amänatväd ävidyakatvam eveti ghaö äkäçädiñ u västavopädhimaya-tad-darçanayä na teñ äm avästava-svapna-då ñ ö äntopajé vinäà siddhäntaù sidhyati, ghaö amänäghaö amänayoù saìgateù kartum açakyatvät | tataç ca teñ äà tat tat sarvam avidyävilasitam eveti svarüpam apräptena tena tena tat-tad-vyavasthäpayitum açakyam ||39||
BD: athopädher ävidyakatva-pakñ e pariccehdädi-väda-dvayaà niräkaroti upädher iti | ävidyakatve rajju-bhujaìgädivan mithyätve saté ty arthaù | tatropädhi-paricchinnatva-tat-pratibimbatvayor apy anupapadyamänatvän mithyätvam eveti hetoù | ghaö äkäçädiñ ghaö a-paricchinnäkäçe ghaö ämbu- pratibimbäkäçe ca västavoopädhimaya-tad-ubhaya-då ñ ö änta-darçanayä teñ äà cinmäträdvaitnäm ekajé vaväda-pariniñ ö hatväd avästava-svapna-då ñ ö äntopajé vinäà siddhänto na sidhyati | upädher mithyätve tena paricchedaù pratibimbaç ca brahmaëo mithaiva syät | ato mithyopädhi- då ñ ö äntatvena satya-ghaö a-ghaö ämbunoù pradarçanam asamaïjasam eva | ghaö a-ghaö ämbu-då ñ ö änta- pradarçanaà ghaö amänaà, vidyävidhä-vå tti-rüpa-därñ ö äntika-pradarçanaà sva-ghaö a-mänam | tayoù saìgatiù sädå çya-vilakñ aëä kartum açakyaiva sädå çyäbhävät | tataç ceti tat tat sarvaà pariccheda-pratibimba-kalpanam avidyävilasitam ajïäna-vijå mbhitam eva | iti evam-ukta-ré tyä | svarüpam apräptena asiddhena | tena paricchedavädena | tena pratibimbavädena ca | tat-tad- vyavasthäpayituà pratipädayitum açakyam | tataç ca hantå -hata-nyäyena vyäsa-då ñ ö a-prakärakas tad-vibhägo dhruvaù ||39|| iti brahmävidyayoù paryavasäne sati yad eva brahma cin- mätratvenävidyäyogasyätyantäbhäväspadatväc chuddhaà tad eva tad-yogäd açuddhyä jé vaù | punas tad eva jé vävidyä-kalpita-mäyäçrayatväd é çvaras tad eva ca tan-mäyä-viñ ayatväj jé va iti virodhas tad-avastha eva syät | tatra ca çuddhäyäà city avidyä | tad-avidyä-kalpitopädhau tasyäm é çvaräkhyäyäà vidyeti, tathä vidyävattve’pi mäyikatvam ity asamaïjasä ca kalpanä syäd ity ädy anusandheyam ||40||
BD: nanu paricchedädi-väda-dvaye näsmäkaà tätparyaà tasyäjïa-bodhanäya kalpitatvät | kintv eka-jé va-väda eva tad asti | sa eva mäyä parimohitätmä çaré ram ästhäya karoti sarvam | striyanna-pänädi-vicitra-bhogaiù sa eva jägrat parituñ ö im eti || (KaivalyaU 12) ity ädi kaivalyopaniñ adi tasyiavopapäditatvät | tad-vädaç cettham ekam evädvité yam ity ädy ukta- çrutibhyo’dvité ya-cin-mätro hy ätmä | sa cätmany avidyayä guëamayé à mäyäà tad-vaiñ amyajäà kärya-saàhitaà ca kalpanyann asmad-artham ekaà yuñ mad-arthäàç ca bahün kalpayati | taträsmad-arthaù sva-svarüpaù puruñ aù | yuñ mad-arthaç ca mahad-ädé ni bhümy-antäni jaòäni | sva- tulyäni puruñ äntaräëi, savaçvaräkhyaù puruñ a-viçeñ aç cety evaà trividhaù | jé veçäv äbhäsena karoti mäyä cävidyä ca svayam eva bhavati iti (NTU 2.9) iti çruty-antaräc ca | guëa-yogäd eva kartå tva- bhoktå tve taträtmany adhyaste | yathä svapne kaçcid räjadhäné à räjänaà tat-prajäç ca kalpayati, tan-niyamyam ätmänaà ca manyate, tadvat | jäte ca jïäne, jägare ca sati, tato’nyan na kiïcid asté ti cinmätram ekam ätma-svastv iti | tam imaà vädaà niräkartum äha iti brahmeti | iti evaà pürvokta-ré tyä paricchedädi-väda-dvayasya pratyäkhyäne jäte, brahma cävidyä ceti dvayoù paryavasäne saté ty arthaù | atyantäbhäväspadatväd iti agå hyo na hi gå hyate (Bå hadU 3.9.26) ity ädi çruter evety arthaù | virodhas tad-avastha iti
25 TATTVA-SANDARBHA vorodhatväd eväçakya-vyavasthäpana ity arthaù | tava ca çuddhäyäm iti çuddhe brahmaëy akasmäd avidyä-sambandhas tat-sambandhät tasya jé vatvam | tena jé vena kalpitäyä mäyäyä äçrayo bhütvä tad brahmaiveçvaraù | tasyeçvarasya mäyayä paribhütaà brahmaiva taj-jé vaù | ity ädi vipraläpo’yam aviduñ äm eva, na tu viduñ äm iti bhävaù | mäyikatvaà pratärakatvam ity arthaù | sa eva mäyä iti çrutis tu brahmäyatta-vå ttikatva-brahma-vyäpyatväbhyäà brahmaëo’natirikto jé va ity eva nivedayanté gatärthä | jé veçau iti çrutis tu mäyä-vimohita-tärkikädi-parikalpita-jé veça-paratayä gatârtheti na kiïcid anupapannam || 40 || kià ca, yady aträbheda eva tätparyam abhaviñ yat tarhy ekam eva brahmäjïänena bhinnaà, jïänena tu tasya bhedamayaà duùkhaà vilé yata ity apaçyad ity evävakñ yat | tathä çré -bhagaval-lé lädé näà västavatväbhäve sati çré -çuka-hå daya- virodhaç ca jäyate ||42||
BD: anupapatty-antaram äha kià ceti | atra çré -bhägavate çästre | ity eveti pürëaù puruñ aù kaçcid asti tad-äçritayä mäyayä jé vo vimohito’narthaà bhajati | tad-anarthopaçamané ca pürëasya tasya bhaktiù ity apaçyat | ity evaà nävakñ yad ity arthaù ||41|| tasmät pariccheda-pratibimbatvädi-pratipädaka-çästräëy api kathaïcit tat- sädå çyena gauëyaiva vå ttyä pravarteran | ambuvad agrahaëät tu na tathätvam (Vs. 3.2.19), vå ddhi-hräsa-bhäktvam antar- (page 98) bhäväd ubhaya-sämaïjasyodevam (Vs 3.2.20) iti pürvottara-pakñ amaya-nyäyäbhyäm ||42||
BD: tasmäd iti | tat-sädå çyena paricchinna-pratibimba-tulyatvenety arthaù | siàho devadattaù ity atra yathä gauëyä vå ttyä siàha-tulyatvaà devadattasyocyate, na tu siàhatvaà tadvad ity arthaù | nanv evaà kena nirëé tam iti cet | sütrakå tä çré -vyäsenaiveti tat sütra-dvayaà darçayati | tatraikena tadväda-dvayam asambhavän nirasyati ambuvad iti | yathämbunä bhü-khaëòasya paricchedaù, evam upädhinä brahma-pradeçasya sa syät | na, ambunä bhükhaëòasyevopädhinä brahma-pradeçasya grahaëäbhävät | agå hyo na hi gå hyate (Bå hadU 3.9.26) iti hi çrutiù | ato na tathätvaà brahmaëa upädhi-paricchinnatvaà nety arthaù | yad vä, ambuni yathä raveù partibimbaù paricchinnasya gå hyate, evam upädhau brahmaëaù pratibimbo vyäpakasya na gå hyate | ato na tathätvam tasya pratibimbo nety arthaù | tarhi çästra- dvayaà kathaà saìgacchate | taträha, vå ddhé ti dvité yena | tad dvayaà na mukhya-vå ttyä pravartate | kintu vå ddhi-hräsa-bhäktvaà guëäàçam ädäyaiva | yathä mahad-alpau bhü-khaëòau, yathä ca ravi- tat-pratibimbau vå ddhi-hräsa-bhäjau, tathä pareça-jé vau syätäm | kutaù? antarbhävät | etasminn aàçe çästra-tätparya-pürteù | evaà saty ubhayor då ñ ö äntäntikayoù sämaïjasyät saìgater ity arthaù | pürva-nyäyena paricchedädi-väda-dvayasya khaëòanam, uttara-nyäyena tu gauëa-vå ttyä tasya vyavasthäpanam iti | brahmaëaù khaëòaùy pratibimbo vä jé va eveti sütra-kå täà matam | é ço’pi brahmaëaù khaëòaù pratibimbo veti mäyinäm é ça-vimukhänäà matam iti bodhavyam ||42|| tata eväbheda-çästräëy ubhayoç cid-rüpatve jé va-samühasya durghaö a-ghaö anä- paö é yasyä sväbhävika-tad-acintya-çaktyä svabhävata eva tad-raçmi-paramäëu-guëa- sthäné yatvät tad-vyatirekeëävyatirekeëa ca virodhaà parihå tyägre muhur api tad etad-vyäsa-samädhi-labdha-siddhänta-yojanäya yojané yäni ||43||
BD: tata iti paricchedädi-çästra-dvayasya tat-sädå çyärthakatvena né tatväd eva hetoù | tvaà vä aham asmi bhagavo deva, ahaà vai tvam asi tattvam asi ity ädé ny abheda-çästräëi | tad etad vyäsa- samädhi-siddhänta-yojanäya muhur apy agre yojané yäné ti sambandhaù | kena hetunety äha ubhayor é ça-jé vayoç cid-rüpatvena hetunä | yathä gaura-çyämayos taruëa-kumärayor vä viprayor vipratvenaikyam | tataç ca jätyaiväbhedo, natu vyaktor ity arthaù | tathä jé va-samühasya durghaö a- ghaö anä-paö é yasyä tad-acintya-çaktyä svabhävata eva tad-raçmi-paramäëu-guëa-sthäné yatvät tad- vyatirekeëa, avyatirekeëa ca hetunä virodhaà parihå tyeti | pareçasya kahlu svarüpänubandhiné paräkhyä çaktir uñ ëateva raver asti | paräsya çaktir vividhaiva çrüyate sväbhäviké jïäna-bala-kriyä ca (ÇvetU 6.8) iti mantra-varëät | viñ ëu-çaktiù parä proktä (ViP 6.7.61) iti smaraëäc ca | sä hi tad-
26 TATTVA-SANDARBHA
itarän nikhilän niyamayati | yasmät tad anye sarve’rthäù svasvabhävam atyajanto vartante | prakå tiù kälaù karma ca sväntaù-sthitam apé çvaraà sparñ ö uà na çaknoti | kintu tato bibhyed eva svasvabhäve tiñ ö hati | jé va-gaëäç ca tat-sajäté yo’pi na tena samparcituà çaknoti kintu tamäçrayann eva vå ttià labhate | mukhya-präëam iva çroträdir indriya-gaëa iti | tathä yad-attir yad-adhé nä sa tad- rüpaù ity abheda-çästrasyäpi bheda-çästreëa särdham avirodho’yaà çré -vyäsa-samädhi-labdha- siddhänta-savyapekñ a iti | tathä cätreça-jé vayoù svaruüpäbhedo nästé ti siddham ||43||
tad evaà mäyäçrayatva-mäyä-mohitatväbhyäà sthite dvayor bhede tad- bhajanasyaiväbhidheyatvam äyätam ||44||
tad evam iti sphuö ärtham | tad-bhajanasya mäyä-nivärakasyety arthaù ||44||
ataù çré -bhagavata eva sarva-hitopadeñ ö å tvät, sarva-dhuùkha-haratvät, raçmé näà süryavat sarveñ äà parama-svarüpatvät sarvädhika-guëa-çälitvät, parama- premayogatvam iti prayojanaà ca sthäpitam ||45||
BD: mäyä-moha-nivärakatväd yasya bhajanam abhidheyaà, sa bhagavän eva bhajatäà prema-yogya ity arthäd ägatam ity äha ata iti | ato mäyämoha-niväraka-bhajanatväd bhagavata eva parama-prema- yogyatvam iti sambandhaù | jé vätmä prema-yogyaù, paramätmä bhagaväàs tu parama-prema-yogya ity arthaù | kuta ity apekñ äyäà hetu-catuñö ayam äha sarveti | raçmé näm ity ädi – süryo yathä raçmé näà svarüpaà na, kintu parama-svarüpam eva bhavaty evaà jé vänäà bhagavän iti svarüpaikyaà nirastam | antaryämi-brähmaëät saubäla-brähamaëäc ca jé vätmanaù paramätmanaù çaré räëi bhavanti, sa tu teñ äà çaré ré iti bhedaù prasphuö o jïätaù | ataù sarvädhiketi ||45||
taträbhidheyaà ca tädå çatvena då ñ ö avän api, yatas tat-pravå tty-arthaà çré - bhägavatäkhyäm imäà sätvata-saàhitäà pravartitavän ity äha anartheti | bhaktiyogaù çravaëa-ké rtanädi-lakñ aëaù sädhana-bhaktiù, na tu prema-lakñ aëaù | anuñ ö hänaà hy upadeçäpekñ aà prema tu tat-prasädäpekñ am iti tathäpi tasya tat- prasäda-hetos tat-prema-phala-garbhatvät säkñ äd evänarthopaçamanatvaà, na tv anyasäpekñ atvena | yat karmabhir yat tapasä jïäna-vairägyataç ca yat ity ädau (BhP 11.20.32), sarvaà mad-bhakti-yogena mad-bhakto labhate’ïjasä | svargäpavargaà (BhP 11.20.33) ity ädeù | jïänädes tu bhakti-säpekñ atvam eva çreyaù-så tià bhaktim (BhP 10.14.4) ity ädeù | athavä anarthasya saàsära-vyasanasya tävat säkñ äd-avyavadhänenopaçamanaà sammohädi-dvayasya tu premäkhya-své ya-phala-dvärety arthaù | ataù pürvavad eväträbhidheyaà darçitam ||46||
BD: taträbhé ti | tädå çatvena mäyänivärakatvena | då ñ ö avän api çré -vyäsaù | anuñ ö hänaà kå ti-sädhyam | tat-prasädeti bhagavad-anugrahety arthaù | tasya çravaëädi-lakñ aëasya | anya-säpekñ atvena karmädi-parikaratvena | jïänädes tv iti jïänam atra yasya brahma (page 6) ity ukta-brahma- viñ ayakam | sammohädé yädi-padäd ätmano jaòa-dehädi-rüpatä-mananaà grähyam | ata iti | atra anartheti väkye ||46||
atha pürvadeva prayojanaà ca spañ ö ayituà pürvoktasya pürëa-puruñ asya ca çré - kå ñ ëa-svarüpatvaà vyaïjayituà, grantha-phala-nirdeça-dvärä tatra tad- anubhaväntaraà pratipädayann äha yasyäm iti | bhaktiù premä çravaëa-rüpayä (page 109) sädhana-bhaktyä sädhyatvät | utpadyate ävirbhavati | tasyänuñ aìgikaà guëam äha çoketi | atraiñ äà saàskäro’pi naçyaté ti bhävaù | (page 110) pré tir na yävan mayi väsudeva na mucyate deha-yogena tävat iti (BhP 5.5.6) çré -å ñ abhadeva- väkyät | parama-puruñ e pürvokta-pürëa-puruñ e | kim äkära ity apekñ äyäm äha kå ñ ëe | kå ñ ëas tu bhagavän svayam ity ädi çästra-sahasra-bhävitäntaù-karaëänäà
27 TATTVA-SANDARBHA
paramparayä tat-prasiddi-madhya-pätinäà cäsäìkhya-lokänäà tan-näma-çravaëa- mätreëa yaù prathama-praté ti-viñ ayaù syät, tathä tan-nämnaù prathamäkñ ara- mätraà manträya kalpamänaà yasyäbhimukhyäya syät tad-äkära ity arthaù | ähuç ca näma-kaumudé -käräù | kå ñ ëa-çabdasya tamäla-çyämala-tviñ i yaçodäyäù stanandhaye para-brahmaëi rüòhiù iti ||47||
BD: atheti | prayojanaà bhagavat-prema-lakñ aëam | tatreti tatra samädhau çré -vyäsasyänyam anubhavam ity arthaù | ävirbhavaté ti premëaù paräsäräàçatvenotpatty-asambhaväd ity arthaù | tasyeti premëaù | atra premëi sati | kå ñ ëas tu bhagavän svayaà iti çré -sütädé näà çré -jayadevädé näà cäsaìkhya-lokänäm ity arthaù | tan-näma iti tan-nämnaù iti cobhayatra kå ñ ëeti näma bodhyam | rüòhir iti prakå ti-pratyaya-sambandhaà vinaiva yaçodä-sute prasiddhir maëòapa-çabdasyeva gå ha- viçeñ a ity arthaù ||47||
atha tasyaiva prayojanasya brahmänandänubhaväd api paramatvam anubhütavän | yatas tädå çaà çukam api tad-änanda-vaiçiñ ö ya-lambhanäya täm adhyäpayämäsety äha sa saàhitäm iti | kå tvänukramya ceti prathamataù svayaà saìkñ epeëa kå tvä paçcät tu çré -näradopadeçäd anukrameëa vivå tyety arthaù | ataeva çré mad- bhägavataà bhäratänantaraà yad atra çrüyate, yac cänyaträñ ö ädaça- puräëänantaraà bhäratam iti tad-dvayam api samähitaà syät | brahmänandänubhava-nimagnatvät nivå tti-nirataà sarvato nivå ttau nirataà, taträvyabhicäriëam apé ty arthaù ||48||
BD: atheti brahmänandäd yasya brahmety ukta-vastu-sukhäd api | paramatvam utkå ñ ö atvam anubhütavän çré -vyäsaù | tädå çaà tad-änandänubhavainam api | tad-änandeti kå ñ ëa-premänanda- präpaëäyety arthaù | ata eveti | yad atreti atra çré -bhägavate | ayatra mätsyädau añ ö ädça-puräëäni kå tvä satyavaté -sutaù | cakre bhäratam äkhyänaà vedärthair upabå àhitam ity anenety arthaù | tatreti nivå ttäv ity arthaù ||48||
tam etaà çré -veda-vyäsasya samädhi-jätänubhavaà çré -çaunaka-praçnottaratvena viçadayan sarvätmärämänubhavena sahetukaà saàvädayati ätmärämäç ceti | nirgranthä vidhi-niñ edhäté tä nirgatähaìkära-granthayo vä | ahaituké à phalänusandhi-rahitäm | atra sarväkñ epaparihärärtham äha itthambhüta ätmärämäëäm apy äkarñ aëa-svabhävo guëo yasya sa iti | tam evärthaà çré - çukasyäpy anubhavena saàvädayati harer guëeti | çré -vyäsadeväd yat-kiïcic- chrutena guëena pürvam äkñ iptä matir yasya saù | paçcäd adhyagät mahad- visté rëam api | tataç ca tat-saìkathä-sauhärdena nityaà viñ ëu-janäù priyä yasya tathäbhüto vä, teñ äà priyo vä svayam abhavad ity arthaù |
ayaà bhävaù brahma-vaivartänusäreëa pürvaà tävad ayaà garbham ärabhya çré - kå ñ ëasya svaritayä mäyä-nivärakatvaà jïätavän | tatra çré -vyeda-vyäsas tu taà vaçé kartuà tad-ananya-sädhanaà çré -bhägavatam eva jïätvä, tad-guëätiçaya- prakäçamayäàs tadé ya-padya-viçeñ än kathaïcc chrävayitvä tena tam äkñ ipta-matià kå tvä, tad eva pürëaà tam adhyäpayämäseti çré -bhägavata-mahimätiçayaù proktaù | tad evaà darçitaà vaktuù çré -çukasya vedavyäsasya ca samäna-hå dayam | tasmäd vaktur hå dayänurüpam eva sarvatra tätparyaà paryälocané yaà nänyathä | yad yat tad anyathä paryälocanaà, tatra tatra kupatha-gämitaiveti niñ ö aìkitam || 1.7 || çré - sütaù || 49 ||
BD: samädhi-då ñ ö asyärthasya sarva-tattvajïa-sammatatvam äha tam ity ädinä | nirgatähaìkäreti | mahat-tattväj jäto’yam ahaìkäraù | na tu svarüpänubandhé ti bodhyaà, dvité ye sandarbhe evam eva nirëeñ yamäëatvät | tadé ya-padya-viçeñ än iti pütanädhätré -gati-däna-päëòava-särathya-
28 TATTVA-SANDARBHA
praté häratvädi-pradarçakän katicic chlokän ity arthaù | brahma-vaivarte çuko yoni-jätaù, bhärate tv ayoni-jätaù kathyate | dära-grahaëaà kanyä-santatiç ceti | tad etat sarvaà kalpa-bhedena saìgamané yam ||49||
atha krameëa vistaratas tathaiva tätparyaà nirëetuà sambandhäbhidheya- prayojaneñ u ñ aòbhiù sandarbhair nirëeñ yamäëeñ u prathamaà yasya väcya- väcakatä-sambandhé daà çästraà tad eva dharmaù projjhita-kaitavaù ity ädi-padye sämänyäkäratas tävad äha vedyaà västavam atra vastu (BhP 1.1.2) iti || ö é kä ca atra çré mati sundare bhägavate västavaà paramärtha-bhütaà vastu vedyaà, na tu vaiçeñ ikädivad dravya-guëädi-rüpam ity eñ ä ||1.1|| veda-vyäsaù ||50||
BD: saìkñ epeëoktaà sambandhädikaà vistareëa darçayitum upakramate athetyädi | tathaiveti çré - çukädi-hå dayänusäreëety arthaù | sämänyata iti anirdiñ ö a-svarüpa-guëa-vibhüti-kathanäyety arthaù | vaiçeñ ikädivad iti kaëäda-gautamokta-çästravad ity arthaù ||50||
atha kià rüpaà tad-vastu-tattvam ity aträha vadanti tat tattva-vidas tattvaà yaj jïänam advayam iti (BhP 1.2.11) | jïänaà cid-eka-rüpam | advayatvaà cäsya svayaà-siddhatädå çätädå çatattväntaräbhävaät svaçaktyeka-sahäyatvät | paramäçrayaà taà vinä täsäm asiddhatväc ca | tattvam iti parama-puruñ ärthatä- dyotanayä parama-sukha-rüpatvaà tasya bodhyate | ataeva tasya nityatvaà ca darçitam ||1.2|| çré -sutaù ||52||
BD: svarüpa-nideça-pürvakaà tattvaà vaktum avatärayati atha kim iti | svayaà siddheti ätmanaiva siddhaà khalu svayaà siddham ucyate | svayaà däsäs tapasvinaù ity atra tapasv-däsyam ätmanä tapasvinaiva siddhaà praté yate tadvat | tädå çaà ca pareça-vastv eva, na tu tädå çam api jé va- caitanyaà, na tv atädå çaà prakå ti-käla-lakñ aëaà jaòa-vastu | tad-abhäväd advayatvam | tayoù svayaàsiddhatväbhävaù kutaù | ity aträha paramäçrayaà taà vineti | sva-çaktyeka-sahäye’py advaya-padaà prayujyate dhanur dvité yaù päëòur iti | nanu vedänte vjïänam änandaà brahma iti | vijïänänada-svarüpaà brahma paö hyate, iha jïänam iti katham | taträha tattvam iti | idam atra tattvam ity ukte säre vastuni tattva-çabdo né yate | säraà ca sukham eva sarveñ äm upäyänäà tad-arthatvät | tathä ca sukha-rüpatvam api tasyägatam | nanu jïänaà sukhaà cänityaà då ñ ö aà taträha ataeveti | svayaàsiddhatvena vyäkhyänän nityaà tad ity arthaù | sad-akäraëaà yat tan nityaà iti hi té rthakäräù | evaà ca tädå ça-brahma-sambandhé daà çästram ity uktam ||51||
nanu né la-pé tädy-äkäraà kñ aëikam eva jïänaà då ñ ö am, tat punar advayaà nityaà jïänaà kathaà lakñ yate yan-niñ ö ham idaà çästram | ity aträha sarva-vedänta- säraà yad brahmätvekatva-lakñ aëam | vastv advité yaà tan-niñ ö ham iti (BhP 12.13.12) satyaà jïänam anantaà brahma iti yasya svarüpam uktam, yenäçrutaà çrutaà bhavati (Chä 6.1.3) iti yad-vijïänena sarva-vijïänaà pratijïätam | sad eva saumyedam agra äsé t (Chä U 6.2.1) ity ädinä nikhila-jagad-eka-käraëatä | tad aikñ ata bahu syäm (ChäU 6.2.3) ity anena satya-saìkalpatä ca yasya pratipäditä, tena brahmaëä svarüpa-çaktibhyäà sarva-bå hattamena särdham | anena jé venätmanä (Chä U 6.3.2) iti tadé yoktävidantänirdeçena tato bhinnatve’py ätmatänirdeçena tad-ätmäàça-viçeñ atvena labdhasya bädaräyaëa-samädhi-då ñ ö a- yukter atyabhinnatä-rahitasya jé vätmano yad ekatvaà tattvam asi (ChäU 6.8.7) ity ädau jätyä tad-aàça-bhüta-cid-rüpatvena samänäkäratä | tad eva lakñ aëaà prathamato jïäne sädhakatamaà yasya tathäbhütaà yat sarva-vedänta-säram advité yaà vastu tan-niñ ö haà tad-eka-viñ ayam idaà çré -bhägavatam iti präktana- padyasthenänuñ aìgaù | yathä janma-prabhå ti kaçcid gå ha-guhävaruddhaù süryaà vividiñ uù kathaìcid gaväkñ a-patitaà süryäàçu-kaëaà darçayitvä kenacid
29 TATTVA-SANDARBHA
upadiçyate eñ a sa iti | etat tad-aàça-jyotiù-samänäkäratayä tan-mahä-jyotir- maëòalam anusandhé yatäm ity arthas tadvat | jé vasya tathä tad-aàçatvaà ca tac- chakti-viçeñ a-siddhatvenaiva paramätma-sandarbhe sthäpayiñ yämaù | tad etaj- jé vädi-lakñ aëäàça-viçiñ ö atayaivopaniñ adas tasya säàçatvam api kvacid upadiçanti | niraàçatvopadeçikä çrutis tu kevala-tan-niñ ö hä | atra kaivalyaika-prayojanam iti caturtha-pädaç ca kaivalya-padasya çuddhatva-mätra-vacanatvena çuddhatvasya ca çuddha-bhaktitvena paryavasänena pré ti-sandarbhe vyäkhyäsyate ||12|13|| çré -sütaù ||52||
BD: ärthikaà nityatvaà sthiraà kurvan, çästrasya viçiñ ö a-brahma-sambandhitvam äha – nanu né lety ädinä | anena jé venety ädi | tadé yoktau paradevatä-väkye | tad-ätmäàça-viçeñ atvena tad- vibhinnäàçatvena, na tu matsyädivat sväàçatvenety arthaù | jé vätmano yad ekatvam iti jé vasya cid- rüpatvena jätyä yad-brahma-samänäkäratvaà tad eva tasya brahmaëä sahaikyam iti vyakti-bhedaù prasphuö aù | evam eva yathetyädi-då ñ ö äntenäpi darçitaù | tad etad iti upaniñ adaù so’kämayata bahu syäm ity ädyäù | niraàçatvopadeçiketi satyaà jïänam anantam (TaittU 2.1), niñ kalaà niñ riyaà çäntaà niravadyaà niraïjanam (ÇvetU 6.19) ity ädyä çrutis tu kevala-tan-niñ ö hä viçeñ yamätra- parety arthaù | anabhivyakta-saàsthäna-guëakaà brahma vadaté ti yävat ||52||
tatra yadi tvam-padärthaysa jé vätmano jïänatvaà nityatvaà ca prathamato vicära- gocaraù syät tadaiva tat-padärthasya tädå çatvaà subodhaà syäd iti | tad bodhayitum anyärthaç ca parämarçaù (Vs. 1.3.20) iti nyäyena jé vätmanas tad- rüpatvam äha |
nätmä jajäna na mariñ yati naidhate’sau na kñ é yate savanavid-vyabhicäriëäà hi | sarvatra çaçvad anapäyy upalabdhi-mätraà präëo yathendriya-balena vikalpitaà sat || (BhP 11.3.38)
ätmä çuddho jé vaù | na jajäna na jätaù | janmäbhäväd eva tad-anantarästitä-lakñ aëo vikäro’pi nästi | naidhate na vardhate | vå ddhy-abhäväd eva vipariëämo’pi nirastaù | hi yasmät | vyabhicäriëäm ägamäpäyinäà bäla-yuvädi-dehänäà deva-manuñ yädy- äkära-dehänäà vä | savanavit tat-tat-käla-drañ ö ä | nahy avasthävatäà drañ ö ä tad- avastho bhavaté ty arthaù | niravasthaù ko’säv ätmä | ata äha upalabdhi-mätraà jïänaika-rüpam | kathambhütam | sarvatra dehe, çaçvat sarvadä anuvartamänam iti |
nanu né la-jïänaà nañ ö aà pé ta-jïänaà jätam iti praté ter na jïänasyänapäyitvam | taträha indriya-baleneti | sad eva jïänam ekam indriya-balena vividhaà kalpitam | né lädy-äkärä vå ttaya eva jäyante naçyanti ca na jïänam iti bhävaù | ayam ägamäpäyitadavadhi-bhedena prathamas tarkaù | drañ ö å -då çya-bhedena dvité yo’pi tarko jïeyaù | vyabhicäriñ v avasthä-vyabhicäre då ñ ö äntaù präëo yatheti |
BD: jé vätmani jïäte paramätmä sujïätaù syäd ity uktam | tad arthaà jé vätmänaà nirüpayiñ yann avatärayati tatra yadé ty ädinä | anyärthaç ceti brahma-sütram | dahara-vidyä chändogye paö hyate yad idam asmin brahma-pure daharaà puëòaré kaà veçma daharo’sminn antar-äkäças tasmin yad-antas tad anveñ ö avyam (ChäU 8.1.1) iti | atropäsakasya çaré raà brahma-puraà, tatra hå t-puëòaré kastho daharaù paramätmä dhyeyaù kathyate | taträpahata-päpmatvädi-guëäñ ö akam anveñ ö avyam upadiçyata iti siddhäntitam | tad-väkya-madhye sa eñ a samprasädo’smäc charé rät samutthäya paraà jyotir upasampadya svena rüpeëäbhiniñ padyate, sa uttamaù puruñ aù (Chä 8.12.3) iti väkyaà paö hitam | atra samprasädo labdha-vijïäno jé vas tena yat paraà jyotir upapannaà sa eva puruñ ottama ity arthaù | dahara-väkyäntaräle jé va-parämarçaù kim artham iti cet taträha anyärtha iti
30 TATTVA-SANDARBHA
| tatra jé va-parämarço’nyärthaù | yaà präpya jé vaù sva-svarüpeëäbhiniñ padyate sa paramätmeti paramätma-jïänärtha ity arthaù | na jajäneti jäyate’sti vardhate vipariëamate’pakñ é yate naçyati ca iti bhäva-vikäräù ñ aö paö hitäù | te jé vasya na santi iti samudäyärthaù | nanu né la-jïänam ity ädi jïäna- rüpam ätmavastu jïätå bhavati | prakäça-vastu süryaù prakäçayitä yathä | tataç ca svarüpänubandhitväj jïänaà tasya nityaà, tasyendriya-praëälyä né lädi-niñ ö hä yä viñ ayatä vå tti- pada-väcyä saiva né lädyapagame naçyaté ti ||53||
då ñ ö äntaà vivå ëvann indriyädilayena nirvikärätmopalabdhià darçayati --
aëòeñ u peçiñ u taruñ v aviniçciteñ u präëo hi jé vam upadhävati tatra tatra | sanne yad indriya-gaëe’hami ca prasupte küö astha äçayam å te tad anusmå tir naù || [BhP 11.3.39]
aëòeñ u aëòajeñ u | peçiñ u jaräyujeñ u | taruñ u udbhijjeñ u | aviniçciteñ u svedajeñ u | upadhävati anuvartate | evaà då ñ ö änte nirvikäratvaà pradarçya därñ ö äntike’pi darçayati | katham | tadaivätmä savikära iva praté yate yadä jägare indriya-gaëaù | yadä ca svapne tat-saàskäravän ahaìkäraù | yadä tu prasuptaà tadä tasmin prasupta indriya-gaëe sanne lé ne | ahami anaìkäre ca sanne lé ne | küö astho nirvikära evätmä | kutaù | äçayam å te liìga-çaré ram upädhià vinä | vikära-hetor upädher abhävät ity arthaù |
nanv ahaìkära-paryantasya sarvasya laye çünyam evävaçiñ yate | kva tadä küö astha ätmä | ata äha tad-anusmå tir naù | tasyäkhaëòätmanaù suñ pti-säkñ iëaù små tiù naù asmäkaà jägrad-drañ ö è ëäà jäyate etävantaà kälaà sukham aham asväpsaà na kiïcid avediñ am iti | ato’nanubhütasya tasyäsmaraëäd asty eva suñ ptau tädrg- ätmänubhavaù | viñ aya-sambandhäbhäväc ca na spañ ö a iti bhävaù | ataù sva- prakäça-mätra-vastunaù süryädeù prakäçavad upalabhdi-mätrasyäpy ätmana upalabhdiù sväçraye’sty evety äyätam | tathä ca çrutiù -- yad vai tan na paçyati paçyan vai drañ ö avyän na paçyati, na hi drañ ö ur då ñ ö orviparilopo vidyate (Bå hadU 4.3.23) iti |
ayaà säkñ i-säkñ ya-vibhägena tå té yas tarkaù | duùkhi-premäspadatva-vibhägena caturtho’pi tarko’vagantavyaù ||55||
BD: då ñ ö äntam iti präëasya nänä-deheñ v aikarüpyän nirvikäratvam ity arthaù | tasminn ätmani | upädher liìga-çaré rasya | abhäväd viçleñ äd ity arthaù | tadäpy atisükñ mäyä väsanäyäù sattvän mukter abhäva iti jïeyam | präkå tähaìkäre lé ne’pi svarüpänubandhino’ham arthasya sattvät tena sukham aham asväpsam iti vimarço bhavaté ti pratipädayitum äha nanv ity ädi | çünyam eveti ahaà-pratyayà vinätmano’praté ter iti bhävaù | akhaëòätmana iti | aëu-rüpatväd vibhägänarhasyety arthaù |
nanu sväpäd utthitasyätmano,haìkäreëa yogät sukham aham asväpsam iti vimarço jägare sidhyati | suñ uptau tu cin-mätraù sa iti cet taträha ato’nanubhütasyeti | anubhava-smaraëayoù sämänädhikaraëyäd ity arthaù | tasmät tasyäm apy anubhavitaivätmeti siddham | nanüpalabdhi- mätram ity uktam | tasyopalabdhå tvaà katham | taträha ata ity ädi | yad vai iti | tad-ätma-caitanyaà kartå | suñ uptau na paçyaté ti yad ucyate tat khalu drañ ö avya-viñ ayäbhäväd eva, na tu drañ ö å tväbhäväd ity arthaù | sphuö am anyat ||54||
tad uktaà –
anvaya-vyatirekäkhyas tarkaù syäc caturätmakaù |
31 TATTVA-SANDARBHA
ägamäpäyitadavadhi-bhedena prathamo mataù || drañ ö å -då çya-vibhägena dvité yo’pi matas tathä | säkñ i-säkñ ya-vibhägena tå té yaù sammataù satäm || duùkhi-premäspadatvena caturthaù sukha-bodhakaù ||
||11.3|| iti çré -pippaläyano nimim ||55||
BD: padyayor vyäkhyäne catväras tarkä yojitäs tän abhiyuktoktäbhyäà särdhakärikäbhyäà nirdiçati anvayeti | tarka-çabdena tarkäìgakam anumänaà bodhyam | ägamäpäyino dåçyät säkñyäd duùkhäspadäc ca dehäder ätmä bhidyate | tad-avadhitvät, tad-drañ ö å tvät, tat-säkñ itvät, premäspadatväc ceti krameëa hetavo neyäù | vyatirekaç cohyaù ||55||
evambhütänäà jé vänäà cin-mätraà yat svarüpaà tayaiväkå tyä tad-aàçitvena ca tad-abhinnaà yat tattvaà tad atra väcyam iti vyañ ö i-nirdeça-dvärä proktam | tad eva hy äçraya-saàjïakaà mahäpuräëa-lakñ aëa-rüpaiù sargädibhir arthaiù samañ ö i- nirdeça-dväräpi lakñ yata ity aträha dväbhyäm --
atra sargo visargaç ca sthänaà poñ aëam ütayaù | manvantareçänukathä nirodho muktir äçrayaù || daçamasya viçuddhy-arthaà navänäm iha lakñ aëam | varëayanti mahätmänaù çrutenärthena cäïjasä || (BhP 2.10.1-2)
manvantaräëi ceçänukathäç ca manvantareçänukathäù | atra sargädayo daçärthä lakñ yanta ity arthaù | tatra ca daçamasya viçuddhy-arthaà tattva-jïänärthaà navänäà lakñ aëaà svarüpaà varëayanti | nanv atra naivaà praté yate | ata äha çrutena çrutyä kaëö hoktyaiva stutayädi-sthäneñ u, aïjasä säkñ äd varëayanti | arthena tätparya-vå ttyä ca tat-tad-äkhyäneñ u ||56||
BD: é çvara-jïänärthaà jé va-svarüpa-jïänaà nirëé tam | atha tat-sädå çyeneçvara-svarüpaà nirëetuà pürvoktaà yojayati evambhütänäm ity ädinä | cin-mätraà yat svarüpam iti cetayitå ceti bodhyaà pürva-nirüpaëät | tatahiväkå tyeti cinmätratve sati cetayitå tvaà yäkå tir jätis tayety arthaù | äkåtis tu striyäà rüpe sämänya-vapuñ or api iti mediné | tad-aàçitvena jé väàçitvena cety arthaù | tad- abhinnaà jé väbhinnaà yad brahma-tattvam | aàçaù khalv aàçino na bhidyate vyañ ö ir ity arthaù | jé vädi-çaktimad brahma samañ ö iù | jé vas tu vyañ ö iù | tädå ça-samañ ö i-brahma-nirüpaëena tasya tathätvaà vaktavyam ity arthaù | daçamasya ceçvarasya | avaçiñ ö aù sphuö ärthaù ||56||
tam eva daçamaà vispañ ö ayituà teñ äà daçänäà vyutpädikäà sapta-çloké m äha –-
bhüta-mätrendriya-dhiyäà janma sarga udähå taù brahmaëo guëa-vaiñ amyäd visargaù pauruñ aù små taù || (BhP 2.10.3)
bhütäni khädé ni | mäträëi ca çabdädé ni indriyäëi ca | dhé -çabdena mahad- ahaìkärau | guëänäà vaiñ amyät pariëämät | brahmaëaù parameçvarät kartå - bhütädé näà janma sargaù | puruñ o vairäjo brahmä, tat-kå taù pauruñ aç caräcara- sargo visarga ity arthaù |
sthitir vaikuëö ha-vijayaù poñ aëaà tad-anugrahaù manvantaräëi sad-dharma ütayaù karma-väsanäù avatäränucaritaà hareç cäsyänuvartinäm puàsäm é ça-kathäù proktä nänäkhyänopabå àhitäù || (BhP 2.10.4-5)
32 TATTVA-SANDARBHA vaikuëö hasya bhagavato vijayaù så ñ ö änäà tat-tan-maryädä-pälanenotkarñ aù | sthitiù sthänam | tataù sthiteñ u svabhakteñ u tasyänugrahaù poñ aëam | manvantaräëi tat- tan-manvantara-sthitänäà manvädé näà tad-anugå hé tänäà satäà caritäni, täny eva dharmas tad-upäsanäkhyaù sad-dharmaù | tatraiva sthitau nänä-karma-väsanä ütayaù | sthitäv eva harer avatäränucaritam asyänuvartinäà ca kathä é çänukathäù proktä ity arthaù | nirodho 'syänuçayanam ätmanaù saha çaktibhiù | muktir hitvänyathä rüpaà sva-rüpeëa vyavasthitiù || (BhP 2.10.6) sthity-anantaraà cätmano jé vasya çaktibhiù svopädhibhiù sahäsya harer anuçayanaà, hari-çayanänugatatvena çayanaà nirodha ity arthaù | tatra hareù çayanaà prapaïcaà prati då ñ ö i-nimé lanam | jé vänäà çayanaà tatra laya iti jïeyam | tatraiva nirodhe’nyathärüpam avidyädhyastam ajïatvädikaà hitvä svarüpeëa vyavasthitir muktiù ||57||
BD: sargädé n daça vyutpädayati tad evam ity ädinä | brahmaëaù parameçvaräd iti | käraëa-så ñ ö iù pärameçvaré | kärya-så ñ ö is tu vairiïcé ty arthaù | muktir iti bhagavad-vaimukhyänugatayä’vidyayä racitam anyathä-rüpaà devam änavädibhävaà hitvä tat-sämmukhyänupravå ttayä tad-bhaktyä vinäçya, svarüpeëäpahata-päpmatvädi-guëäñ ö aka-viçiñ ö ena jé va-svarüpeëa jé vasya vyavasthitir viçiñ ö ä punar ävå tti-çünyä punar ävå tti-çünyä bhagavat-sannidhau sthitir muktir ity arthaù ||57||
äbhäsaç ca nirodhaç ca yato 'sty adhyavasé yate sa äçrayaù paraà brahma paramätmeti çabdyate | [BhP 2.10.7]
äbhäsaù så ñ ö iù | nirodho layaç ca yato bhavati | adhyavasé yata upalabhyate jé vänäà jïänendriyeñ u prakäçate ca | sa brahmeti paramätmeti prasiddha äçrayaù kathyate | iti çabdaù prakärärthaù | tena bhagavän iti ca | asya vivå tir agre vidheyä ||58||
BD: atha navabhiù sargädibhir lakñ aëé yam äçraya-tattvam äha äbhäsaç ceti | yata iti hetau païcamé ||58|| sthitau ca taträçraya-svarüpam aparokñ änubhavena vyañ ö i-dväräpi spañ ö aà darçayitum adhyätmädi-vibhägam äha – yo 'dhyätmiko 'yaà puruñ aù so 'säv evädhidaivikaù | yas tatrobhaya-vicchedaù puruñ o hy ädhibhautikaù || ekam ekataräbhäve yadä nopalabhämahe | tritayaà tatra yo veda sa ätmä sväçrayäçrayaù || [BhP 2.10.8-9] yo’yam ädhyätmikaù puruñ aç cakñ ur-ädi-karaëäbhimäné drañ ö ä jé vaù | sa evädhidaivikaç cakñ ur ädy-adhiñ ö hätä süryädiù | deha-så ñ ö eù pürvaà karaëänääm adhiñ ö hänäbhävenäkñ amatayä karaëa-prakäça-kartå tväbhimäni-tat-sahäyayor ubhayor api tayor vå tti-bhedänudayena jé vatva-mäträviçeñ ät | tataç cobhayaù karaëäbhimäni-tad-adhiñ ö hätå -devatä-rüpo dvirüpo vicchedo yasmät | sa ädhibhautikaç cakñ ur golakädy-upalakñ ito då çyo dehaù puruñ a iti puruñ asya jé vasyopädhiù | sa vä eñ a puruñ o’nna-rasa-mayaù [TaittaU 2.1] ity ädi çruteù ||59||
BD: nanu karaëäbhimänino jé vasya karaëa-pravartaka-süryäditvam atra katham | taträha deha- så ñ ö eù pürvam iti karaëänäm iti | adhiñ ö hänäbhävena cakñ r golakädyabhävenety arthaù | ubhayor api
33 TATTVA-SANDARBHA
tayor vå tti-bhedänudayeneti karaëänäà viñ aya-grahaëaà vå ttiù | devatänäà tu tatra pravartakatvaà vå ttiù | ayam atra niñ karñ aù dehotpatteù pürvam api jé vena särdham indriyäëi tad-devatäç ca santy eva | tadä teñ äà vå tty-abhäväj jé ve’ntarbhävo vivakñ itaù | utpanne tu dehe tayor vibhägo yad- bhavaté ty äha tataç cobhaya iti ||59||
ekam ekataräbhäva ity eñ äm anyonya-säpekñ a-siddhatve nänäçrayatvaà darçayati | tathä hi då çyaà vinä tat-praté ty-anumeyaà karaëaà na sidhyati | näpi drañ ö ä na ca tad vinä karaëa-pravå tty-anumeyas tad-adhiñ ö hätä süryädiù | na ca taà vinä karaëaà pravartate | na ca tad vinä då yam ity ekatarasyäbhäva ekaà nopalabhämahe | tatra tadä tat-tritayam älocanätmakena pratyayena | yo veda säkñ itayä paçyati sa paramätmä äçrayaù | teñ äm api parasparam äçrayatvam asté ti tad-vyavacchedärthaà viçeñ aëaà sväçrayo’nanyäçrayaù | sa cäsäv anyeñ äm äçrayaç ceti | taträàçäàçinoù çuddha-jé va-paramätmanor abhedäàça-své käreëaiväçraya uktaù | ataù paro’pi manute’nartham [BhP 1.7.5] iti | jägrat-svapna-suñ uptaà ca guëato buddhi-vå ttayaù | täsäà vilakñ aëo jé vaù säkñ itvena vivakñ itaù || [BhP 11.13.27] iti |
çuddho vicañ ö e hy aviçuddha-kartuù [BhP 5.11.12] ity ädy uktasya säkñ i-saàjïinaù çuddha-jé vasyäçrayatvaà na çaìkané yam | athavä nanv ädhyätmikädé näm apy äçrayatvam asty eva | satyam | tathäpi parasparäçrayatvän na taträçrayatäkaivalyam iti te tv äçraya-çabdena mukhyatayä nocyanta ity äha ekam iti | tarhi säkñ iëa evästäm äçrayatvam | taträha tritayam iti | sa ätmä säkñ é jé vas tu yaù sväçrayo’nanyäçrayaù paramätmä sa eväçrayo yasya tathäbhüta iti | vakñ yate ca haàsa-guhya-stave sarvaà pumän veda guëäàç ca taj-jïo na veda sarvajïam anantam é òe iti [BhP 6.4.25] | tasmät äbhäsaç ca ity ädinoktaù paramätmaiväçraya iti ||2.10|| çré -çukaù ||60||
BD: ädhyätmikädé näà trayäëäà mithaù säpekñ atvena siddhes teñ äm äçrayatvaà nästé ti vyäcañ ö e ekam ekatarety ädinä | tritayam ädhyätmikädi-tritayam | nanu çuddhasya jé vasya dehendriyädi- säkñ itväbhidhänenänyän apekñ atva-siddhes tasyäçrayatvaà kuto na brüsa taträha aträàçäàçinor iti | aàçinäàço’pé ha gå hé ta ity arthaù | asantoñ äd vyäkhyäntaram athaveti | tarhé ti säkñ iëaù çuddha- jé vasya | sarvam iti pumän jé vaù ||60||
asya çré -bhägavatasya mahä-puräëatva-vyaïjaka-lakñ aëaà prakäräntareëa ca vadann api tasyaiväçrayatvam äha dvayena –
sargo’syätha visargaç ca vå tté rakñ äntaräëi ca | vaàço vaàçänucaritaà saàsthä hetur apäçrayaù || daçabhir lakñ aëair yuktaà puräëaà tad-vido viduù | kecit païca-vidhaà brahman mahad-alpa-vyavasthayä ||[BhP 12.7.9-10]
antaräëi manvantaräëi | païca-vidham –
sargaç ca pratisargaç ca vaàço manvantaräëi ca | vaàçänucaritaà ceti puräëaà païca-lakñ aëam || iti kecid vadanti |
sa ca matabhedo mahad-alpa-vyavasthayä mahä-puräëam alpa-puräëam iti bhinnädhikaraëatvena | yadyapi viñ ëu-puräëädäv api daçäpi täni lakñ yante | tathäpi païcänäm eva prädhänyenoktatväd alpatvam | atra daçänäm arthänäà skandheñ u
34 TATTVA-SANDARBHA yathäkramaà praveço na vivakñ itaù | teñ äm dvädaça-saìkhyatvät | dvité ya- skandhoktänäà teñ äà tå té yädiñ yathä-saìkhyaà na samäveçaù | nirodhädé näà daçamädiñ v añ ö ama-varjam | anyeñ äm apy anyeñ u yathokta-lakñ aëatayä samäveçanäçakyatväd eva | tad uktaà çré -svämibhir eva – daçame kå ñ ëa-sat-ké rti-vitänäyopavarëyate | dharma-gläni-nimittas tu nirodho duñ ö a-bhübhujäm || iti | präkå tädi-caturdhä yo nirodhaù sa tu varëitaù | iti | ato’tra skandhe çré -kå ñ ëa-rüpasyäçrayasyaiva varëana-prädhänyaà tair vivakñ itam | uktaà ca svayam eva – daçame daçamaà lakñ yam äçritäçraya-vigraham iti | evam anyaträpy unneyam | ataù präyaçaù sarve’rthäù sarveñ v eva skandheñ u guëatvena vä mukhyatvena vä nirüpyanta ity eva teñ äm abhimatam | çrutenärthena cäïjasä ity atra ca tathaiva pratipannaà sarvatra tat-tat-sambhavät | tataç ca parthama- dvité yayor api mahä-puräëatäyäà praveçaù syät | tasmät kramo na gå hé taù ||61||
BD: asyeti | prakäräntareëeti kvacin-nämäntaratväd arthäntaratväc cety arthaù | etäni daça-lakñ aëäni kecit tå té yädiñ u krameëa sthüla-dhiyo yojayanti | tän niräkurvann äha dvité ya-skandhoktänäm iti | añ ö ädaça-sahasritvaà dvädaça-skandhitvaà ca bhägavata-lakñ aëaà vyäkupyeta | adhyäya-pürtau bhägavatatvoktiç ca na sambhaved iti ca bodhyam | çuka-bhäñ itaà ced bhägavataà tarhi prathamasya dvädaça-çeñ asya ca tattvänäpattiù | tasmäd añ ö ädaça-sahasri tat-pitur äcäryäc chukenädhé taà kathitaà ceti sämprataà saàvädäs tu tathaivänädi-siddhä iti sämpratam ||61|| atha sargädé näà lakñ aëam äha – avyäkå ta-guëa-kñ obhän mahatas trivå to’hamaù | bhüta-mätrendriyärthänäà sambhavaù sarga ucyate || (BhP 12.7.11) pradhäna-guëa-kñ obhän mahän, tasmät triguëo’haìkäraù | tasmäd bhüta- mäträëäà bhüta-sükñ mäëäm indriyäëäà ca | sthüla-bhütänäà ca | tad-upalakñ ita- tad-devatänäà ca sambhavaù sargaù | käraëa-så ñ ö iù sarga ity arthaù | puruñ änugå hé tänäm eteñ äà väsanämayaù | visargo’yaà samähäro bé jäd bé jaà caräcaram || (BhP 12.7.12) puruñ aù paramätmä | eteñ äà mahad-ädé näà, jé vasya pürvakarma-väsanä- pradhäno’yaà samähäraù | kärya-bhütaç caräcara-präëi-rüpo bé jäd bé jam iva pravähäpanno visarga ucyate | vyañ ö i-så ñ ö i-visarga ity arthaù | anenotir ay uktä – våttir bhütäni bhütänäà caräëäm acaräëi ca | kå tä svena nè ëäà tatra kämäc codanayäpi vä || (BhP 12.7.13) caräëäà bhütänäà sämänyato’caräëi, cakäräc caräëi ca kämäd vå ttiù | tatra tu nè ëäà svena svabhävena kämäc codanayäpi vä yä niyatä vå ttir jé vikäkå tä, sä vå ttir ucyata ity arthaù | rakñ äcyutävatärehä viçvasyänuyuge yuge | tiryaì-martyarñ ideveñ u hanyante yais trayé -dviñ aù || (BhP 12.7.14)
35 TATTVA-SANDARBHA
yair avatäraiù | aneneçakathä | sthänaà poñ aëaà ceti trayam uktam |
manvantaraà manur devä manu-puträù sureçvaräù | å ñ ayo’àçävatäräç ca hareù ñ aò-vidham ucyate || (BhP 12.7.15)
manvädyäcaraëa-kathanena sad-dharma evätra vivakñ ita ity arthaù | tataç ca präktana-granthenaikärthyam |
räjïäà brahma-prasütänäà vaàças traikäliko’nvayaù | vaàçyänucaritaà teñ äà vå ttaà vaàçadharäç ca ye || (BhP 12.7.16)
teñ äà räjïäà ye ca vaàça-dharäs teñ äà vå ttaà vaàçyänucaritam || 62 ||
BD: uddiñ ö änäà sargädé näà krameëa lakñ aëäni darçayitum äha – athetyädi | avyäkå teti trivå t-padaà mahato’pi viçeñ aëaà bodhyam | sättviké räjasaç caiva tämasaç ca tridhä mahän (ViP 1.2.34) iti çré - vaiñ ëavät | puruñ aù paramätmä viriïcäntaùstha iti bodhyam | sphuö ärthäni çiñ ö äni ||62||
naimittikaù präkå tiko nitya ätyantiko layaù | saàstheti kavibhiù proktaç caturdhäsya svabhävataù || (BhP 12.7.17)
asya parameçvarasya | svabhävataù çaktitaù | ätyantika ity anena muktir apy atra praveçitä |
hetur jé vo’sya sargäder avidyä-karma-kärakaù | yaà cänuçayinaà prähur avyäkå tam utäpare || (BhP 12.7.18) hetur nimittam | asya viçvasya | yato’yam avidyayä karma-kärakaù | yam eva hetuà kecic caitanya-prädhänenänuçayinaà prähuù | apara upädhi-prädhänyenävyäkå tam iti | vyatirekänvayo yasya jägrat-svapna-suñ uptiñ u | mäyämayeñ u tad brahma jé va-vå ttiñ v apäçrayaù || (BhP 12.7.19)
çré -bädaräyaëa-samädhi-labdhärtha-virodhäd atra ca jé va-çuddha-svarüpam eväçrayatvena na vyäkhyäyate kintv ayam evärthaù | jägrad-ädiñ v avasthäsu, mäyämayeñ u mäyä-çakti-kalpiteñ u mahad-ädi-dravyeñ u ca | kevala-svarüpeëa vyatirekaù parama-säkñ itayänvayaç ca yasya tad brahma jé vänäà vå ttiñ u çudda- svarüpatayä sopädhitayä ca vartaneñ u sthitiñ v apäçrayaù | sarvam aty atikramyäçraya ity arthaù | apa ity etat kahlu varjane, varjanaà cätikrame paryavasyaté ti | tad evam apäçrayäbhivyakti-dvära-bhütaà hetu-çabda- vyapadiñ ö asya jé vasya çuddha-svarüpa-jïänam äha dväbhyäm | padärtheñ u yathä dravyaà tan-mätraà rüpa-nämasu | bé jädi-païcatäà täsu hy avasthäsu yutäyutam || virameta yadä cittaà hitvä vå tti-trayaà svayam | yogena vä tad-ätmänaà vedehäyä nivartate || (BhP 12.7.20-21)
36 TATTVA-SANDARBHA rüpa-nämätmakeñ u padärtheñ u ghaö ädiñ u yathä dravyaà på thivyädi yutam ayutaà ca bhavati | kärya-då ñ ö ià vinäpy upalambhät | tathä tan-mätraà çuddhaà jé va- caitanya-mätraà vastu garbhädhänädi-païcatäntäsu navasv apy avasthäsv avidyayä yutaà svatas tv ayutam iti çuddham ätmänam itthaà jïätvä nirviëëaù sann apäçrayänusandhäna-yogyo bhavaté ty äha virameteti | vå tti-trayaà jägrat-svapna- suñ upti-rüpam | ätmänaà paramätmänam | svayaà väsudeväder iva mäyämayatvänusandhänena deva tyäder iväniñ ö hitena yogena vä | tataç cehäyäs tad-anuçé lana-vyatirikta-ceñ ö äyäù || 1.7 || çré -sütaù || uddiñ ö aù sambandhaù ||63||
BD: pürvoktäyäà daça-lakñ aëyäà muktir eka-lakñ aëam | asyäà tu caturvidhänäà saàsthäyäà ätyantika-laya-çabditä muktir äné teti | yaà cänuçayinam iti bhukta-çiñ ö a-karma-viçiñ ö o jé vonuçayé ty ucyate | rüpeti mürtyä saàjïayä copeteñ v ity arthaù | kärya-då ñ ö im iti ghaö ädibhyaù på thag api på thvyädeù präpter ity arthaù | apäçrayeti é çvara-dhyäna-yogyo bhavaté ty arthaù | svayam iti vämadevaù khalu garbhasya eva paramätmänaà bubudhe, yogena devahüté ty arthaù ||63|| iti çré -kali-yuga-pävana-sva-bhajana-vibhäjana-prayojanävatära-çré -çré -bhagavat- kå ñ ëa-caitanya-deva-caraëänucara-viçva-vaiñ ëava-räja-sabhäjana-bhäjana-çré -rüpa- sanätanänuçäsana-bhäraté -garbhe çré -bhägavata-sandarbhe tattva-sandarbho näma prathamaù sandarbhaù ||
BD: iti kalé ti kali-yuga-pävanaà yat sva-bhajanaà tasya vibhajanaà vistaraëaà prayojanaà yasya tädå ço’vatäraù prädurbhävo yasya, tasya çré -bhagavat-kå ñ ëa-caitanya-devasya caraëayor anucarau, viçvasmin ye vaiñ ëava-räjäs teñ äà sabhäsu yat sa-bhäjanaà sat-käras tasya bhäjane pätre ca yau çré - rüpa-sanätanau tayor anuçäsana-bhäratya upadeça-väkyäni garbhe madhye yasya tasmin ||
ö ippaëé tattva-sandarbhe vidyä-bhüñ aëa-nirmitä | çré -jé va-päö ha-saàpå ktä sadbhir eñ ä viçodhyatäm || iti çré mad-baladeva-vidyä-bhüñ aëa-viracitä tattva-sandarbha-ö ippaëé samäptä ||
37