Colección De CANTARES GALLEGOS
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
CONSELLO DA CULTURA GALEGA DA CULTURA CONSELLO COLECCIÓN DE LINGUA CANTARES GALLEGOS por José Casal Lois PONENCIA DE Edición, introducción, notas e glosario por Domingo Blanco CONSELLO DA CULTURA GALEGA Colección de CANTARES GALLEGOS José Casal Lois Edición, introducción, notas e glosario por Domingo Blanco Consello da Cultura Galega Museo Sección de Lingua de Santiago de Compostela, 2000 Pontevedra LIMIAR Os pobos con linguas que tiveron un desenvolvemento normal como idiomas de estado e que posúen unha tradición escrita secular, cando presentiron que a modernidade ameazaba as manifestacións artísticas de transmisión oral, recolleron con agarimo as súas narracións, o seu refraneiro e o seu cancioneiro. Para esas linguas, que embalsaman na escri- tura algo que orixinariamente era só para ser dito, cantado ou recitado, estas colleitas son un producto cultural marxinal, máis lidas polo etnógrafo ca polo degustador de textos lite- rarios (aínda que ás veces, rescritos por literatos, poden ter moito éxito entre o público urbano, como os contos de Andersen, Grimm ou Calvino). Pero para linguas coma a nosa, nacidas ou renacidas á calor da primavera dos pobos, no século XIX, teñen un valor enga- dido; son a nosa tradición literaria. Unha literatura "culta" necesita unha tradición; non se pode fundar da nada ou de tradicións alleas. Por iso os fundadores da varias literaturas nacionais europeas teñen como alicerce a literatura popular respectiva, e máis concreta- mente as coleccións de textos (en xeral poemas) populares. As koinés literarias de Croacia e ^ de Serbia (que contaban xa cunha certa tradición^ escrita, principalmente relixiosa) baséanse nas grandes coleccións de textos orais cakavos e stokavos do século´^ XIX; no segundo caso foi fundamental a reforma lingüística levada a cabo por Karadzic arredor de 1850, consoli- dada só despois da primeira Guerra Mundial. Tamén é coñecido o caso de Finlandia: a súa lingua literaria moderna baséase nunha colleita de poesía popular feita por Elías Lönrot (1802-1884), médico, como o autor da colección que agora presentamos; o seu Kalevala é o libro fundador da literatura finlandesa moderna e converteuse en tan simbólico para as aspiracións nacionais finlandesas (aínda o seu país non lograse a emancipación política ata 1917), que os finlandeses institucionalizaron o 28 de febreiro como o día da súa festa nacio- nal, conmemorando que, nesa data, en 1835, aparecía a primeira edición do Kalevala. As vicisitudes políticas de Galicia non foron paralelas ás de Serbia ou de Finlandia, pero na nación imaxinada por moitos dos nosos románticos do séc. XIX tamén a literatura popular tiña un valor engadido considerable; valor que non existe certamente na literatura oral dos casteláns ou portugueses, aínda que tamén eles promovesen a formación de importantes cancioneiros ou coleccións de contos populares. Son moitas as cousas que separan o Kalevala dos nosos Cantares Galegos; aínda así a raíz folclórica dos Cantares é ben evidente. Tamén como fito emblemático o libro de Rosalía ten semellanzas co de Lönrot, porque a nosa festa nacional non celebra a derrota de ninguén; celebra o nacemento dunha literatura, arraigada como a dos finlandeses na tradición oral. No ambiente intelectual galego da época de Casal latexaba a inquietude pola for- mación dunha literatura galega emancipada. Non é nada estraño que Casal, sendo un mociño de 21 anos (1866), xuntase a que debeu de ser a segunda Colección de Poesías galle- gas de diversos autores, catro anos despois da do Álbum de la Caridad, con textos coinciden- tes ou novos. E tampouco é estraño que levado desa mesma inquietude se lanzase á colleita de cantigas populares, das que, tendo 24 anos, xuntou unha primeira colección de 800. O interese de Casal non era illado: Valladares, Murguía, Pérez Ballesteros, Saco, entre outros, tamén se dedicaron pola mesma época a colleitas semellantes con estímulos e finalidades idénticos ós de Casal. I Algúns destes colectores procuraron en vida facer públicas as súas coleccións, ben inseríndoas en revistas literarias ou ben coleccionándoas en forma de libro; os tres volumes do Cancionero de Pérez Ballesteros foron despois de 1886 e durante case 80 anos a máis completa colleita de cantigas dispoñible en forma de libro. Pero moitas coleccións, por motivos diversos, quedaron dispersas en publicacións periódicas ou, peor aínda, en manus- crito, inéditas ata que un editor moderno as rescatou. Os cancioneiros de Valladares ou o de Saco están entre os recuperados de edicións dispersas; os de Tobío ou o de Casal están entre os que non chegaron a libro ata que un editor moderno os trasladou do manuscrito. É verdade que os textos de Casal xa eran coñecidos para o lector moderno. O mesmo editor desta colección utilizounos para a súa recompilación A poesía popular en Galicia (1745-1885) publicada por Xerais hai agora nove anos; nesa colectánea as cantigas recollidas por Casal son case a metade das 3.912 composicións. Aínda así, iso non fai inne- cesaria a edición individualizada do libro de Casal. Ben ó contrario. Trátase dun cancio- neiro tan importante que merece unha edición e un estudio singulares. Tardou en publicarse 117 anos desde que o seu autor lle dese forma de libro para ser presentado a un concurso, e 89 desde que o seu autor desaparecese desta vida. Pero dentro do lamentable que resulta que un libro tan valioso bote máis dun século gardado nos arquivos dun museo, cábelle cando menos a fortuna de que a edición se fai da maneira máis digna posible: de mans dun editor que é entre nós a persoa que mellor coñece o cancioneiro popular galego na súa vertente literaria e é, por outra parte, un investigador de moi sólida formación no campo da etnografía e da filoloxía. A edición xa a ten o lector nas mans e ben ve as súas cualidades sen que eu as pon- dere. Tratándose dun texto histórico a escolla dos criterios de D. Blanco coido que foi a máis adecuada, empezando polo de dar preferencia ó códice que o autor preparara un día como "definitivo" ata dar del unha versión paleográfica, sen modernizar ortograficamente. O editor, cando cómpre, dá conta das lecturas alternativas correspondentes ós diversos manuscritos e, en nota, advírtenos das fontes e correspondencias. Por todo iso este canti- gueiro é seguramente o mellor editado ata agora. Complétase o texto de Casal cunha bri- llante introducción filolóxica, cun vocabulario de voces hoxe inusuais e cun índice de "incipit" obra do editor. Temos que agradecerlle ó Museo de Pontevedra que recuperase e conservase os manuscritos de Casal e que prestase o seu apoio á iniciativa desta publicación concedendo as autorizacións oportunas; ó Consello da Cultura Galega que incluíse esta edición no seu prestixioso catálogo; e a Domingo Blanco que prestase o seu traballo e o seu talento no res- cate dun texto tan importante. Estamos nun momento en que a música popular galega está a coñecer un "revival" moi notable. Todas estas cantigas de Casal, que eran inseparables dunha música que non chegou a nós (ou se chegou foi separada delas), son hoxe perfectamente reciclables para os modernos intérpretes porque, como é ben sabido, non hai músicas que teñan letras fixas; unha melodía vale para calquera letra, con tal que a métrica o permita. E entre as cantigas desta colleita hai algunhas que son verdadeiras xoias poéticas que merecen ser de novo difundidas (ou conti- nuar sendo difundidas porque moitas seguen aínda a ter vida na tradición). Santiago de Compostela, 26 de xullo do 2001 Antón Santamarina II Colección de Cantares Gallegos / [recompilación] José Casal Lois ; edición, introducción, notas e glosario por Domingo Blanco. — Santiago de Compostela : Consello da Cultura Galega, Sección de Lingua — Museo de Pontevedra, 2001. — II, 372 p. ; 24 cm D.L. VG - 1254 - 2001. — ISBN 84-95415-21-61 Cancións populares-Galicia. I. Casal Lois, José. II. Blanco, Domingo. III. Consello da Cultura Galega. Sección de Lingua — Museo de Pontevedra. 398.8 (461.1) EDITA: © Consello da Cultura Galega Pazo de Raxoi, 2ª planta Praza do Obradoiro 15705 Santiago de Compostela Teléf.: 981 569 020 Fax: 981 588 699 Enderezo electrónico: [email protected] © Museo de Pontevedra Pasantería, 10 36001 Pontevedra Teléf.: 986 851 415 - 986 843 238 Fax: 986 840 693 Enderezo electrónico: [email protected] Realización: Táktika Comunicación Vigo ISBN 84-95415-21-6 D.L. VG - 1254 - 2001 INTRODUCCIÓN O AUTOR Poucas veces se deu en Galicia ao longo dos últimos cento cincuenta anos un caso tan paradoxal como o de Xosé Casal e Lois, quen, despois de levar a cabo ao longo da súa vida un destacado labor como estudioso da cultura galega (en espe- cial, da literatura feita en galego) do século XIX, que se reflectiu nunha obra de ele- vado interese –tanto pola cantidade como pola calidade dos materiais culturais que recolleu e sistematizou–, pasou case desapercibido no seu tempo (fóra da súa vila natal) e segue a ser hoxe case un descoñecido para a maioría dos galegos instruídos1. Non resulta fácil de comprender que non se publicara, nin en vida do autor nin con posterioridade, polo menos unha mínima parte da súa ampla obra. Naceu Casal en Pontevedra en 1845 e faleceu nesa vila en 1912. Estudiou o Bacharelato no Instituto nunha época especialmente brillante desta institución e, posteriormente, fíxose agrimensor perito (o que lle proporcionou moitos contactos no medio rural dos arredores de Pontevedra) e, pouco despois, pasou a Santiago, onde cursou a carreira de Medicina, profesión que exerceu na súa cidade ata a súa morte. Decidido colaborador nas principais empresas culturais que xurdían na Pontevedra da segunda metade do XIX, ademais de ser fundador da benemérita Sociedad Arqueológica e exercer moitos anos como vicepresidente, en estreita colabo- ración con Casto Sampedro, “presidiu tamén –afirma Filgueira Valverde– sociedades gremiais, recreativas e artísticas, entre elas o Orfeón Pontevedrés”, e “interesouse en todo o que dixera con Galicia, á que quixo e serviu afervoadamente.