Fiets- en wandelroute...

langs 20 monumenten en cultuurhistorische plaatsen in zuidwest

Smallingerland

Boornbergum - Kortehemmen

De Wilgen - Smalle Ee

Buitenstvallaat - De Veenhoop Routekaart omschrijving

01 Easterbuorren 50 - Boornbergum 11 Windmolen Herkules - De Veenhoop 02 Easterbuorren 52 - Boornbergum 12 Voetgangersbrug Slûswei - De Veenhoop 03 Boerestreek 13 - Kortehemmen 13 Wipbrêge - De Veenhoop 04 Boerestreek 8 - Kortehemmen 14 It Polderhûs - De Veenhoop 05 Easterbuorren 96 - Boornbergum 15 Drachtsterheawei 38 - De Veenhoop 06 Nijewei 16 - Boornbergum 16 Drachtsterheawei 40 - De Veenhoop 07 Buitenstvallaat - Drachten 17 Drachtsterheawei 98 - De Wilgen 08 Bisschopsgraven - Drachten 18 Westerbuorren 56 - Boornbergum 09 Kloosterheuvel - Smalle Ee 19 Westerbuorren 35 - Boornbergum 10 Haven - Smalle Ee 20 Westerbuorren 11 - Boornbergum Voorwoord

Met trots presenteren wij hierbij de tracéfolder met fietsroute langs monumenten en cultuurhistorische plaatsen in zuidwest Smallingerland. De circa 20 kilometer lange fiets- en wandelroute leidt ons langs mooie oude locaties in de dorpen Boornbergum, Kortehemmen, Buitenstvallaat, De Wilgen, Smalle Ee en De Veenhoop. Op de informatieborden valt achtergrondinformatie te lezen over de monumenten en cultuurhistorische plaatsen in deze dorpen.

De route met informatieborden is tot stand gekomen in goed overleg met de gemeente Smallingerland en Smelne’s Erfskip. De gemeente Smallingerland en provincie Fryslân hebben deze informatieborden gefinancierd. Onze dank gaat uit naar deze partijen.

De monumenten en cultuurhistorische plaatsen moeten beleefbaar en herkenbaar worden. Deze beleefbaarheid en herkenbaarheid wordt vergroot door informatieborden te plaatsen, waarop de ontstaansgeschiedenis van het monument staat weergegeven. Monumentale panden, cultuurhistorische plaatsen en bomen maken deel uit van deze route.

Wij wensen u veel fiets- en wandelplezier in zuidwest Smallingerland.

Vereniging van Dorpsbelangen Boornbergum – Kortehemmen Plaatselijk Belang De Wilgen, Smalle Ee en Buitenstvallaat Plaatselijk Belang De Veenhoop

Route omschrijving

1. Boornbergum, Easterbuorren 50

De pastorie bij de Gereformeerde Kerk is in 1894 gebouwd door aannemer K.A. Tolman uit Beetsterzwaag. Het woonhuis voor de predikant vormt met de naastgelegen kerk een architectonische eenheid.

Na een grondige opknapbeurt van de pastorie, waarbij de verloren gegane elementen werden teruggebracht, kregen de kerk en de pastorie in 2005 de status van gemeentelijk monument. De restauratie bracht pronkstukjes van vroeger terug, zoals versieringen op de voorgevel, de baldakijn en de snijvoegen in het metselwerk.

2. Boornbergum, Easterbuorren 52

In 1911 werd de Gereformeerde kerk gebouwd door aannemer R.D. Beek uit Nijega voor de groeiende gereformeerde gemeente. Architect G.S. Kijlstra uit Drachten ontwierp het Godshuis in de Overgangsstijl.

Het gebouw is opgetrokken uit schone baksteen, waarbij het gevarieerde metselwerk zorgt voor reliëf en vlakverdeling in de wanden. In de vensters met ronde bogen zitten glas-in- lood ramen. In de symmetrische voorgevel springt de ingangspartij met deur, gedenksteen, kroonlijst, ruit en toren naar voren. De vierkante toren is bekleed met leien en voorzien van een smalle spits. In 1984 werd de kerk verbouwd. Tot 2004 was de kerk een Gereformeerde kerk, daarna is het een Voortgezette Gereformeerde kerk geworden. 3. Kortehemmen, Boerestreek 13

De rechthoekige gotische kerk uit circa 1300 is gebouwd van kloosterstenen. In het metselwerk worden de spitse ramen fraai afgewisseld door spaarvelden met spitsbogen. In 1620 is de kerk verbouwd. Het stoffige rieten dak werd vervangen door een felbegeerd pannendak en binnen kwam er een preekstoel. Zowel de muur- ankers op de oostkant als de plaquette met het engeltje in de zuidmuur herinneren aan deze renovatie.

In 2013 werd het kerkgebouw eigendom van de Stichting Alde Fryske Tsjerken.

4. Kortehemmen, Boerestreek 8

Het bouwjaar van deze 19e eeuwse boerderij is onbekend. Naast het exterieur is ook het interieur van deze kop-rompboerderij bijzonder gaaf gebleven.

De indeling van het voorhuis van de boerderij is vanaf de bouwtijd onveranderd: een woonkamer met twee bedsteden, kast en provisiekel- der. De vensters in de in gele baksteen opgetrokken gevels zijn merendeels zesruits. Het deel van de boerderij dat een woonfunctie heeft is met pannen gedekt en het bedrijfsgedeelte met riet.

5. Boornbergum, Easterbuorren 96

Dit woonhuis met bedrijfsgedeelte werd in 1930 gebouwd. Het is een typerend voorbeeld van de populaire bouwstijl tussen de beide Wereldoorlogen. Kenmerken daarvan zijn onder andere gevels met uitstekende vlakken en monumentale kappen. Het huis is in opdracht van Sj. A. Oosterwoud ontworpen door Bosma’s Architectenbureau. Het pand moest ruimte bieden aan de destijds pas opgerichte Coöperatieve Aan- en Verkoopvereniging Friesland (CAF) en kende een woon- gedeelte (rechts), kantoor (midden) en pakhuis/loods (links). Het is tot in de jaren tachtig van de twintigste eeuw in gebruik geweest als bedrijf.

6. Boornbergum, Nijewei 16

Deze prachtige bruine beuk is particulier bezit en is in de periode 1900 - 1910 aangeplant. Tijdens de registratie kende de boom een stamomtrek van 268 centimeter.

7. Drachten, Buitenstvallaat, sluiswachterswoning en sluis

Het heropenen van de Drachtstervaart zal bij lange na niet zoveel handwerk verschaffen als het graven ervan in 1641. Honderden arbeiders hebben er toen voor gezorgd dat er binnen een jaar gevaren kon worden. Bovendien kon niet volstaan worden met alleen de vaart. In de monding ervan moest een schutsluis komen. Rond dit ‘Buitenstvallaat’ ontstond het gelijknamige buurtschap. In 1893 is een nieuwe schutsluis gebouwd. Hier overheen ligt een ophaal- of klapbrug voor voetgangers.

De sluiswachterswoning, waarschijnlijk ook van 1893, heeft de voor sluiswachters- en tolgaarderswoningen zo karakteristieke voorsprong. Rechts ervan staat een schuur, met dubbele inrij deuren en een zolderluik, die mogelijk als schotbal- kenloods fungeerde. Sluis, brug en woning vormen samen met het buurtschap een prachtig, welhaast idyllisch ensemble. En dat niet alleen: het zijn zeldzame overblijfselen uit een tijd dat de Drachtster Compagnonsvaart zo ongeveer de levensader van Drachten was.

Scheepsbouw van der Werff behoort tot de oudste bedrijven van Fryslân en is met name bekend om de bouw van snelle skûtsjes waarvan er nog vele in de vaart zijn. 8. Drachten, Bisschopsgraven, Poalsbrêge

In 1672 was “de republiek” Nederland in oorlog met Frankrijk, Engeland, Münster en Keulen. Smallingerland had hier weinig mee te maken, maar in dat jaar trok een leger van de bisschop van Münster door onze gemeente naar Leeuwarden. Op de Suameerderheide stond de Friese verdediger van Aylva klaar om de troepen terug te slaan. Dat lukt maar had tot gevolg dat plunderende groepen soldaten daarna verspreid door het hele gebied trokken. Bij de Poalsbrêge over de Drait kwam zo’n troep plunderaars. Ze werden opgewacht en er ontstonden gevechten. De drie graven op de Rúterpôlle zouden van de Münsterse soldaten van de bisschop zijn. In de volksmond werd gesproken over de “Bisschopsgraven”.

9. Smalle Ee, Kloosterheuvel

De oorsprong heeft het te danken aan een Benedictijner Kloosterstichting die al vóór 1250 heeft plaatsgevonden. Het ‘Onser Lyewe Vrouwen Smel- geraconvent’ was een dubbelklooster. Er woonden en werkten mannen en vrouwen. Na 1400 is het nog steeds van de “Benedictijner orde, maar dan is het uitsluitend een vrouwen- klooster.

In de 15de eeuw sluit het zich aan bij een hervormingsbeweging. De klooster- lingen zullen zich met de zielzorg van de dunbevolkte omgeving hebben bezig- gehouden. De plek was gekozen omdat er een tamelijk hoge, nog steeds zicht- bare zandrug lag tussen de venen. Met laagveen in het westen, hoogveen in het oosten, en bovendien gelegen nabij waterlopen. Het klooster heeft geleidelijk zijn grondbezit aan de oeverwallen uitgebreid en de kloosterlingen hebben zich mogelijk met de verveningen beziggehouden. Het klooster trok allerlei activiteiten aan. De groeiende nederzetting werd zelfs de hoofdplaats van Smallingerland. Smalle Ee werd een belangrijke marktplaats voor de wijde omgeving met een jaarmarkt op de donderdag na midvasten, twee à drie weken voor Pasen.

In de 14de en 15de eeuw woonden de grietmannen in dit dorp. Nadat het klooster in 1580 moest sluiten, bleek er bijna 1200 ha aan grondbezit bij te horen. Het klooster werd afgebroken, maar archeologisch onderzoek heeft duidelijk gemaakt dat de kloosterkerk een tufstenen, éénbeukig gebouw is geweest met een iets inspringend, rondgesloten koor. Van dit gewijde verleden is niets meer te merken. Er staat zelfs geen kerk meer.

10. Smalle Ee, Haven

In het begin van de vorige eeuw lagen de skûtsjes te wachten in de haven van Smalle Ee om een kost- bare vracht wit zand, gegraven uit het oprijzend terrein rondom het dorp Smalle Ee, in hun buiken op te nemen. Dit zand werd op lorries getrokken en door paarden naar de haven gereden. In nog oudere tijden hadden beurtschippers hier een vaste aanlegplaats en was de haven één van de belangrijkste van Fryslân. Oorspronkelijk was de haven dan ook ruim vijf keer zo groot en stonden er meerdere panden rondom de haven. Tegenwoordig doet het nog altijd pittoreske haventje dienst als ligplaats voor diverse recreatieschepen. De antieke aankleding met keitjes en de oude hoge bomen geven het geheel een rustiek uiterlijk.

11. De Veenhoop, Windmolen Herkules

Een schitterend gezicht, zoals deze windmolen met zijn machtige vlucht van 11 meter boven het polderlandschap uittorent. Je kunt je goed voorstellen dat hij in zijn oorspronkelijke functie heel wat polderwater op de Friese boezem heeft geloosd. Toen stond de molen – van 1926 tot 1995 – nabij het Grietmansrak aan de Kromme Ee op de polderdijk van het voormalige waterschap ‘De Hooge Warren’. Het was een markant herkenningspunt. Op zijn nieuwe plaats, aan de zuidkant van de Wijde Ee, is de ‘Herkules’ dat weer. Na een grondige restauratie bemaalt de molen nu een natuurgebied van ‘It Fryske Gea’.

Het 18 meter hoge gevaarte staat op een betonnen onderbouw, de onderkant is ingebouwd in het molenhuis. De hoofdvaan bovenin zorgt ervoor dat het windrad met zijn dertig gegalvaniseerde stalen schoepen op de windrichting blijft, terwijl een zijvaan de molen afregelt op windsterkte.

12. De Veenhoop, Voetgangersbrug Slûswei

De voetbrug in de Slûswei werd in 1926 nodig toen de Boornbergumervaart werd aangesloten op de Ringvaart. De Ringvaart is nu niet meer te bevaren. De sierlijke voetbrug herinnert aan een tijd waarin vervoer over het water een voorname plaats innam. De brug is gemaakt van geklonken staal en de tuien zijn met elkaar verbonden door middel van een gebogen stang, die een poortje vormt. De brughoofden zijn opgemetseld met bakstenen en de randen zijn verstevigd met granieten blokken. De draaibrug kan niet meer draaien.

13. De Veenhoop, Wipbrêge

Het waterrijke gebied rond De Veen- hoop telde talrijke bruggen. Dit is één van de weinige, die gespaard is gebleven. De brug over de Veenhoopstervaart was een beweegbare oeververbinding in de weg richting Piers Hiem. Hij is gebouwd in 1926 bij de aanleg van de dijk om de polder.

Toen de brug moest verdwijnen bij de ruilverkaveling van 1990, omdat de weg verbreed werd voor het steeds zwaarder wordende verkeer, heeft stichting de Wipbrêge De Feanhoop zich ontfermd over de stalen kolos en een nieuw plekje gezocht voor deze laatste klapbrug. In het verlengde van het Eijzengapaed verbindt hij sinds 1993 opnieuw twee oevers. 14. De Veenhoop, It Polderhûs

Nu een restaurant, eerder een café, maar oorspronkelijk bedoeld als brug- wachterswoning is dit het eerste huis dat gebouwd werd in de Groote Veen- polder in Opsterland en Smallingerland. Het Polderhoofdkanaal was ooit de drukke vaarverbinding tussen de Wijde Ee en de Nieuwe Vaart bij Tijnje en de brugwachter bediende de draaibrug in de Drachtster Heawei.

Eind jaren zestig verminderde de scheepvaart, die helemaal stil kwam te liggen toen aan beide zijden van het kanaal de sluizen werden gedempt. De gemeenten Smallingerland en Opsterland hebben in juli 2015 de vaarverbinding heropend als toeristische route.

In de topgevel zit een versiering in de vorm van een zogeheten aedicula, deze bestaat uit een basisplaat met daarop zuilen met verdiepte spiegels en kapiteeltjes. Deze dragen een geprofileerde boog. Of er binnen de lijst iets heeft gezeten, is niet bekend.

15. De Veenhoop, Boerderij Drachtsterheawei 38

De boerderij is genoemd naar Johannes Benedictus Kan, tussen 1926 en 1929 minister van Binnenlandse Zaken en Landbouw in het eerste kabinet De Geer. Hij was de vader van de bekende kleinkunstenaar Wim Kan. De boerderij werd in 1930 gebouwd in opdracht van de N.V. Ontginningsmaat- schappij De Drie Provinciën, als werkver- schaffingsproject ter bestrijding van de grote werkloosheid, tegelijk met de iets verderop staande Jhr. Mr. Ch. C.M. Ruys de Beerenbrouck Hoeve.

De stelpboerderij is opgetrokken in schone baksteen en heeft een symmetrische voorgevel en een met muldenpannen bedekt schilddak met uilenborden. 16. De Veenhoop, Boerderij Drachtsterheawei 40

De boerderij is genoemd naar Jhr. Mr. Ch. C.M. Ruys de Beerenbrouck, die van 1929 tot 1933 zijn derde kabinet leidde (de eerste twee regeringen leidde hij tussen 1918 en 1925). Als minister van landbouw verleende hij de subsidies voor de ontginning van de Veenhoopster petgaten tot landbouwgronden en de bouw van drie boerderijen aan de Drachtster Heawei. De stelpboerderij is in 1930 gebouwd in dezelfde stijl als de Mr. J.B. Kan Hoeve en de Mr. M. Slingenbergh Hoeve, even- eens in opdracht van de N.V. Ontginnings-maatschappij De Drie Provinciën, als werkverschaffingsproject ter bestrijding van de grote werkloosheid.

17. De Wilgen, Drachtster Heawei 98

Tussen de beide Wereldoorlogen in de twintigste eeuw werd het uitgeveende gebied ten westen van Drachten in ontwik- keling gebracht als landbouwgrond. De in 1924 opgerichte N.V. Ontwikkelings-maat- schappij De Drie Provinciën was bedoeld om de petgaten in cultuur te brengen. In het gebied werden boerderijen gebouwd, die genoemd zijn naar hoogwaardigheids- bekleders uit die jaren. Mr. M. Slingenberg, naar wie deze hoeve is genoemd, was in 1933 minister. Het woonhuis heeft een symmetrische voorgevel met een wolfskap en een iets vooruitspringend midden- gedeelte met een steekkap. Door middel van een lange “hals” wordt het woon- gedeelte verbonden met de schuur.

18. Boornbergum, Westerbuorren 56

Deze prachtige lindeboom is particulier bezit en is in de periode 1870 – 1880 aangeplant. Tijdens de registratie kende de boom een stamomtrek van 280 centimeter. 19. Boornbergum, Westerbuorren 35

Een keuterij wordt dit genoemd, of een Wâldhûske. Het is een kenmerkend woningtype voor dit deel van de Friese Wouden.

De huizen werden goedkoop gebouwd, met eenvoudig bouwmateriaal. Dak- spanten waren vaak sparretjes, of zoals hier hergebruikte balken en de muren werden gemetseld van âlde gieltsjes (gele steentjes). Het huis is in 1895 gebouwd voor een boerenarbeider, die er de mogelijkheid kreeg om in de stal in het achtergedeelte ook zelf een paar beestjes te houden. In de woonkamer waren twee bedsteden en ook op het zoldertje konden voor de vaak grote gezinnen slaapplaatsen worden ingericht.

20. Boornbergum, Westerbuorren 11

De Nederlands Hervormde kerk, thans Protestantse kerk is gebouwd in 1734. De kerk verrees op de fundamenten van een tufstenen voorganger uit de 12e eeuw. Hiervan waren de klokkentoren met zadeldak op 5 december 1733 deels ingestort. Met de opbrengsten van de verkoop van de oude tufstenen van de ‘oude’ kerk kon de ‘nieuwe’ kerk gefinancierd worden. De klok van de kerk overleefde de tweede wereldoorlog niet. Dankzij een breed gedragen actie in Boornbergum luidde er in 1948 weer een nieuwe klok.

Het kerkgebouw is van het type zaalkerk. Het heeft een interieur met onder meer enkele eeuwenoude grafzerken, een 17de eeuwse preekstoel en een in 1925, door Leeuwardense firma Bakker en Timmenga, gebouwd orgel.

Bij de kerk aan de Westerbuorren staan 13 bruine beuken. De bomen staan in twee rijen: 6 bomen in een rij aan de oostzijde en 7 bomen aan de westzijde van de kerk. De bomen zijn in de periode 1900 - 1910 aangeplant. Tijdens de registratie kenden de bomen gemiddeld een stamomtrek van 230 centimeter. Parkeren

Parkeren in Boornbergum is mogelijk bij dorpshuis ‘t Bynt (Westerbuorren 1) en naast de pastorie bij de Gereformeerde kerk (Easterbuorren 50).

Parkeren in De Veenhoop is mogelijk bij It Polderhûs, (Kraenlânswei 1).

Parkeren in Smalle Ee is mogelijk bij het recreatiestrand.

Horeca

Voor een kop koffie, broodje of een ijsje kunt u bij de volgende adressen terecht:

Bakkerij Baarsma, Westerbuorren 4, 9212 PL Boornbergum. Hier kunt u terecht voor een kop koffie met gebak of een lekker broodje.

Restaurant Het Spijshuys, Westerbuorren 2, 9212 PL Boornbergum. Het Spijshuys is iedere dag, behalve op maandag, geopend vanaf 15.00 uur. Hier kunt u terecht voor een kop koffie, hapje en drankje of een diner.

Cafetaria De Bikker, Easterbuorren 1, 9212 PX Boornbergum. Cafetaria De Bikker is in de zomerperiode iedere dag, behalve op maandag, geopend vanaf 11.30 uur. U kunt hier terecht voor een kop koffie, een ijsje, een drankje en/of een maaltijd.

Restaurant It Polderhûs, Kraenlânswei 1, 9215 VZ De Veenhoop. Op maandag uitsluitend geopend op afspraak voor groepen boven de 10 personen, dinsdag tot en met zondag geopend vanaf 12.00 uur.

Deze folder is mede mogelijk gemaakt door:

In opdracht van:

Boornbergum - De Wilgen - Smalle Ee - De Veenhoop Kortehemmen Buitenstvallaat

Referentie: Boornbergum_­_Kortehemmen December 6, 2013 11:31:44