14 e j a a r g a n g , n u m m e r 9, OKTOBER 2014

KERKBEHEER

In deze uitgave: n Sytze ten Hoeve uit zijn zorgen over roerend kerkelijk erfgoed n Eerste deel verslag actie Kerkbalans 2014 n Beknopte handleiding voor de actie Kerkbalans 2014 n Kerk verwarmen op maat en energiebesparing

vereniging voor

kerkrentmeesterlijk

beheer in de pkn De Leeuwenbergh Utrecht (boven) en de Rank Nieuwegein Bureau voor Architectuur en Restauratie

Bureau voor Consultancy

Bureau voor nieuwe inbouw Zuiderkerk Enkhuizen Architectuurhistorie Kariatiden

www.vanhoogevest.nl volg ons op

fotografie Joris Helming Joriskerk Amersfoort

Subsidie voor uw monument? Regel het nu!

De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Wilt u weten of uw gebouw ook onder de stelt ook dit jaar weer subsidie beschik- regeling valt en of de subsidie voor u baar voor onderzoek naar de herbestem- interessant kan zijn? Neem dan vrijblijvend mings- of voortbestemmingsmogelijkheden contact met ons op. De aanvraag moet van uw monumentale (kerk)gebouw. De voor 1 december ingediend zijn. subsidie bedraagt maar liefst 70% van de totale onderzoekskosten. Wij kunnen voor u de gehele aanvraag verzorgen. Vorig jaar zijn alle door ons Dit is uw kans om er op een betaalbare verzorgde aanvragen volledig toegekend! manier achter te komen welke mogelijk- Voor de volledige regeling verwijzen wij u heden uw kerkgebouw biedt! naar onze website: www.KAAder.nl.

KAAder kerkadvies Zomerhofstraat 86 | 3032 CM Rotterdam | T 06 24491848 | E [email protected] | KvK Den Haag 27348494

294 KERKBEHEER Kerkgeluidstechniek op z’n best! de techniek als hulpmiddel, ook in uw kerk

De kerkgeluidstechniek schrijdt voort ... met rasse schreden! Dialoog Church Sound is als specialist op kerkgeluidstechniek niet achtergebleven en heeft met meer dan 1800 kerken in Nederland een groot werkgebied. Met gebruikmaking van de nieuwste digitale techniek en zijn zowel grote galmrijke als kleinere kerken inmiddels voorzien van kerkgeluidsystem en die zorgen voor een uitmuntende spraakverstaanbaarheid en dat tegen budgettair verantwoorde aanschafprijzen.

Kennis is van tenzij je deze in geen waarde ... praktijk brengt!

Dialoog Church Sound Bolognalaan 6 5632 RL Eindhoven

www.cantorsound.nl 040 - 24 20 840 [email protected]

Optimaal sparen? SKG! Gemeenten en kerken die behoren tot de Protestantse Kerk in Nederland kunnen bij Stichting Kerkelijk Geldbeheer sparen, lenen en hun betalingsverkeer regelen. Bovendien biedt SKG Online u de mogelijkheid digitaal betalingen te verrichten. SKG werkt zonder winstoogmerk. Met gunstige rentepercentages en lage kosten voor betalingsverkeer. Want ons motto is: Geld van de kerk voor de kerk! www.skggouda.nl

SKG_advertentie_3_liggend.indd 1 06-04-11 18:40 OKTOBER 2014 295 14e jaargang - nummer 9 - oktober 2014

KERKBEHEER

Colofon i n h o u d

Dagelijks bestuur VKB De websites vernieuwd, om u beter van dienst te zijn 297 Mr. P.A. de Lange, Piershil, voorzitter Grote zorgen over roerend erfgoed 299 Drs. C. de Raadt, Bodegraven, vice-voorzitter Hervormde kerk Ter Aar ondergaat grondige restauratie 303 W.G. Roseboom, Nieuwegein, secretaris Drs. H. van der Wal, Heino, 2e secretaris Agenda voor kerkrentmeesters 304 Ing. D.J. van Cuilenburg AA/MA, Leiden, Verslag Kerkbalans 2014 RPG (1) 305 penningmeester, Beknopte handleiding Kerkbalans 306 Drs. H. van der Burg, Bedum, 2e penning- De orgelbank 308 meester mevr. E.J. Steensma-Dijk, Hoofddorp, lid Orgel Dorpskerk IJsselmuiden gerestaureerd 308 Prof. ir. M.J.L. Tiernego, Breda, lid Kerkgebouw Hardegarijp grondig aangepakt 308 Ir. B.P. de Wit RTD, Sprang-Capelle, lid. Kerk verwarmen op maat en energiebesparing 309 Met Kerkbalans het jaar rond 311 Ereleden D.G. Bijl, Th.L. van Hazel en De kerkelijk werker: werken met Zin 312 drs. G. van Soest Kalender voor de kerkrentmeester 312 Week van de begraafplaats 2014 313 Redactie Subsidie mogelijk voor uw kerkelijk monument 314 W.G. Roseboom, voorzitter, J.C. Riemersma, H.L. Roth en R.M. Belder, eindredacteur Koninklijke onderscheiding 315 Insignes van de Protestantse Kerk in Nederland 315 Centraal Bureau Onderscheidingen van de VKB 316 Nicolaas Maessingel 271D, 3311 KS Dordrecht E-mail: [email protected]; Tel. 078 - 639 36 66, fax. 078 - 631 59 49 Website: www.kerkrentmeester.nl

Postadres administratie en redactie Postbus 176, 3300 AD Dordrecht

Abonnementen Abonnementsprijs per jaar voor leden van de VKB: 1 t/m 5 abonnementen  24,-- per abonnement; 6 t/m 10 abonnementen  22,-- per abonnement en 11 en meer abonnementen  20,-- per abonnement. Abonnementsprijs voor niet-leden  27,-- per abonnement. Deze prijzen zijn exclusief 6 pct. BTW. ISSN 1568-8712

Vormgeving Grafisch Bureau DUS BV, Rotterdam

Druk Roto Smeets GrafiServices

Oplage

7.000 ex. © oktober 2014

Foto omslag Protestantse kerk van Hindeloopen v k b - i n d i e n s t v a n d e k e r k

296 KERKBEHEER Voorzitterskolom Mr. Peter A. de Lange De websites vernieuwd, om u beter van dienst te zijn

In “Kerkbeheer” van juli / augustus 2014 schreven we de techniek als hiervoor beschreven voor Kerkbalans zijn over het onderwerp: Kerkbalans 2015 anders. Op dat hier aangebracht met het oog op het toenemende moment kon er nog met enige afstand worden gekeken gebruik van mobiele apparaten, maar daarnaast ook een naar het onderwerp en was er nog tijd om na te denken stevige inhoudelijke verandering. Ook hier heeft de over de specifieke campagne in de eigen gemeente. webshop een meer centrale positie in de dienstverlening Inmiddels zijn we weer verder in de tijd. De concrete gekregen. uitwerking van de inhoud van brieven en folders is aan de orde; materialen worden besteld. De voorbereiding is Wanneer u als kerkrentmeester op zoek bent naar in volle gang om op 18 januari 2015 uit de startblokken gerichte informatie over onderwerpen uit de kerkrent- te kunnen. meesterlijke beleidsvelden Gebouwen, Geld, Mensen en Organisatie, kunt u nu via een menu per onderwerp de De website voor Kerkbalans is volledig vernieuwd. Niet actuele stand van zaken vinden, met verwijzingen alleen met het beeldmateriaal van het nieuwe thema (waaronder rechtstreekse doorlinks) naar andere websi- “Mijn kerk…”, maar ook met een nieuwe invulling van tes en naar toegevoegde documenten. Bij de start zijn de de ondersteuning van uw organisatie. Bij de mailing van onderwerpen allemaal op hoofdlijnen ingevuld, maar begin september trof u een Stappenplan Kerkbalans aan. hier liggen mogelijkheden om de inhoud voortdurend uit Een overzichtelijke uitgave waarin succesvolle manieren te bouwen naar aanleiding van nieuwe ontwikkelingen van actievoeren vanuit het verleden worden gedeeld. en/of door de leden gestelde vragen. Van die mogelijkhe- Voor veel gemeenten is het namelijk een terugkerende den zullen we zeker gebruik gaan maken. vraag: hoe pakken we Kerkbalans dit jaar aan? Die vraag wordt indringender bij het steeds meer invoeren van U treft op de website uiteraard ook nog andere zaken maatwerk elementen in de campagne. Eigen foto’s, eigen aan als advertenties, nieuwsberichten en dossiers. Mocht teksten voor brieven per doelgroep, etc. Het genoemde u de website nog niet bezocht hebben in de afgelopen stappenplan verwijst voortdurend naar extra informatie weken, dan is het dringende advies: Ga kijken, rondsnuf- die u kunt vinden op de website www.kerkbalans.nl felen en reageren. Kortom, de websites van Kerkbalans, onder Organiseren. Website en stappenplan zijn daarbij van de VKB - en niet te vergeten ook die van Kerkmarkt op elkaar afgestemd. Concrete hulpmiddelen, zoals - zijn ingrijpend gewijzigd om u beter van dienst te voorbeelden en modelteksten voor brieven en kerkblad- kunnen zijn! artikelen, treft u hier aan.

Een belangrijk element van www.kerkbalans.nl is de vernieuwde webshop. Niet alleen met het oog op het bestellen van campagnematerialen uit het vernieuwde en uitgebreide assortiment, maar ook met het oog op de ruimere mogelijkheden om de folder een eigen opmaak te geven. Naast de mogelijkheden voor de organiserende De kracht in vellen offset. colleges, is er ook informatie voor gemeenteleden op de website te vinden. Zo kunnen gemeenteleden bijvoor- beeld betrokken worden bij het delen van het filmpje over Kerkbalans via Facebook. Verder is er ook een vernieuwingsslag gemaakt bij de techniek van de website. Het nieuwe ontwerp biedt een Roto Smeets GrafiServices website die zich aanpast aan het gebruikte formaat Een bedrijf dat vecht voor beeldscherm. Dat is met name van belang door de de successen van zijn klanten. toename van mobiele apparaten als smartphones en Of het nu gaat om vellen offset, tablets. pre-media, nabewerking, T 030 - 282 28 22 pre-distributie of distributie... T 040 - 250 50 00 De website van de VKB, www.kerkrentmeester.nl, is Superstrong, sharp, safe & fast. www.rsgrafiservices.nl eveneens ingrijpend gewijzigd. Dezelfde aanpassingen in

OKTOBER 2014 297

RSGS-Utrecht-FC-ads.indd 1 21-7-10 10:15

De VKB biedt in samenwerking met Marsh en Mercer een breed assortiment aan verzekeringen. Deze verzekeringen zijn op maat gemaakt voor de VKB-leden en hebben zeer scherpe premies. Op de internetsite www.vkb-verzekeringen.nl kunt u verzekeringen afsluiten, schaden melden en informatie handig terugvinden. Voor gemeenten, betrokken medewerkers, predikanten, maar ook vrijwilligers zijn adequate verzekeringen beschikbaar. De meeste VKB-leden maken al gebruik van onderstaande verzekeringen:

Marsh: Mercer: • bestuurdersaansprakelijkheidsverzekering • groepsreis/ongevallenverzekering • brandverzekering • ongevallenverzekering voor vrijwilligers • fraude- en berovingverzekering • persoonlijke ongevallenverzekering • wettelijke aansprakelijkheidsverzekering • vervangingsverzekering predikanten • rechtsbijstandverzekering • verzuimverzekering • werkgeversaansprakelijkheid • WGA-gatverzekering • WGA-ERD verzekering • zorgverzekering

Uw contactpersoon Uw contactpersoon Pieter Stoeltie | T: 020 - 54 17 539 | E: [email protected] Sai Fong Lam | T: 010 - 40 60 962 | E: [email protected]

Partnering for impactSM Marsh en Mercer zijn twee van de Marsh & McLennan Companies, 298samen met Guy Carpenter en Oliver Wyman. KERKBEHEER

MarshMercerAd VKB 2014.indd 1 9/30/2014 6:20:09 PM

Grote zorgen over roerend kerkelijk erfgoed

Zonder kennis, geen keuze

Op 14 mei jl. had de redactie van gevolg van de secularisatie, die al machines, mag je niet verwachten “Kerkbeheer” een gesprek met de vele jaren in onze kerk aan de gang dat hij de waarde kent van een zilver heer Sytse ten Hoeve (1945) uit is, er veel kerkelijk erfgoed vrijkomt. avondmaalservies dat 200 jaar oud Nijland. De heer Ten Hoeve is o.a. De beheerders (met slinkende kennis is. bestuurslid van het Regionaal en bestuurskracht), weten er geen De heer Ten Hoeve: In Schraard was College voor de Behandeling van raad mee. Het roerend kerkelijk het roerend kerkelijke erfgoed Beheerszaken (RCBB) en bestuurslid erfgoed kan lang altijd niet naar destijds geīnventariseerd door de van de Stichting Alde Fryske musea, die selectief zijn gaan Stichting Kerkelijk Kunstbezit Tsjerken. Hij was museumdirecteur verzamelen of zelfs bezig zijn te Nederland en een paar jaar later en jaren lang kerkvoogd. Hij publi- ‘ontzamelen’. Er zijn in Friesland kreeg ik een telefoontje. Er was ceert op het gebied van locale alleen al zo’n 400 waardevolle iemand gestorven en bij die persoon kunst- en kerkgeschiedenis, met zilveren avondmaalsbekers. Het is vond men zilveren voorwerpen van name over kerkgebouwen en hun ondenkbaar dat die allemaal in een de kerk op zolder met een waarde interieurs. Onlangs is zijn boek “De museum gedeponeerd kunnen van  20.000. Men had dit nooit Nicolaaskerk van Nijland” versche- worden gezien en niemand wist er meer iets nen. Daarover stond in de editie van van. juni (pag. 205) een recensie. Hoe ziet de praktijk er uit? Of Dongjum, een dorpje met weinig De heer Ten Hoeve noemt vervol- kerkgangers, waar een oud-ambts- gens een aantal praktijkvoorbeelden drager overleed. Er lag kerkzilver op waaruit blijkt dat men vaak echt zolder dat door zijn familie verkocht geen kennis van zaken heeft van dit werd. Toen de kerkenraad dat te kerkelijk erfgoed. Eigenlijk kun je weten kwam, heeft die het voor het de mensen niet kwalijk nemen,  750 weer teruggekocht. Zo want van een boer die verstand gebeuren er allerlei merkwaardige heeft van tractoren en andere dingen met dit roerend erfgoed.

De VKB biedt in samenwerking met Marsh en Mercer een breed assortiment aan verzekeringen. Deze verzekeringen zijn op maat gemaakt voor de VKB-leden en hebben zeer scherpe premies. Op de internetsite www.vkb-verzekeringen.nl kunt u verzekeringen afsluiten, schaden melden en informatie handig terugvinden. Voor gemeenten, betrokken medewerkers, predikanten, maar ook Sytse ten Hoeve vrijwilligers zijn adequate verzekeringen beschikbaar. De meeste VKB-leden maken al gebruik van onderstaande verzekeringen: De heer Ten Hoeve maakt zich grote Marsh: Mercer: zorgen over het feit dat, nu veel • bestuurdersaansprakelijkheidsverzekering • groepsreis/ongevallenverzekering kerken hun deuren moeten sluiten, • brandverzekering • ongevallenverzekering voor vrijwilligers avondmaalsbekers en andere • fraude- en berovingverzekering • persoonlijke ongevallenverzekering cultuurschatten zoek raken. Het • wettelijke aansprakelijkheidsverzekering • vervangingsverzekering predikanten gebeurt dat men dit roerend • rechtsbijstandverzekering • verzuimverzekering cultureel erfgoed, dat als monument • werkgeversaansprakelijkheid • WGA-gatverzekering geregistreerd staat, mee naar huis • WGA-ERD verzekering neemt, weggeeft of soms verkoopt. • zorgverzekering Het komt ook voor dat deze voor- werpen voor een appel en een ei van Uw contactpersoon Uw contactpersoon de hand worden gedaan omdat Pieter Stoeltie | T: 020 - 54 17 539 | E: [email protected] Sai Fong Lam | T: 010 - 40 60 962 | E: [email protected] kerkrentmeesters of andere beheer- ders hiervan de waarde niet kennen. De heer Ten Hoeve heeft geen directe oplossing bij de hand omdat SM Partnering for impact hij zich heel goed realiseert dat als Avondmaalsbekers Dearsum E Marsh en Mercer zijn twee van de Marsh & McLennan Companies, samen met Guy Carpenter en Oliver Wyman. OKTOBER 2014 299

MarshMercerAd VKB 2014.indd 1 9/30/2014 6:20:09 PM Soms gaat het om heel waardevolle gemaakt ‘uit een paapsken kelk’ uit stukken. Ik heb een poosje geleden 1321. Heel bijzondere voorwerpen. bemiddeld in Kimswerd. Een Dearsum is ook een gemeente die gemeente met weinig kerkelijk geen kerkenraad meer heeft. Ik wist leven. Daar was zilver dat geschat dat er in 1877 nog een achttiende- wordt op enkele tonnen in euro’s en eeuwse beker was. Er kwamen twee dat was erg onzorgvuldig opgebor- bekers uit de brandkast. Ik kreeg die gen. Het staat nu in bruikleen in het direct mee. Ik suggereerde om te museum in Harlingen en voor het overleggen om een bruikleenover- spaarzame gebruik wordt het naar eenkomst op te stellen, maar de de kerk gebracht. inwoner die op de kerkelijke zaken paste achtte dat niet nodig omdat er Dan is er het verhaal van een verder niemand was om mee te zeldzame kan uit de kerk van overleggen. Volgens de monumen- Aldeboarn. Die stond destijds voor tenlijst moesten er ook nog tinnen ƒ 80.000 te koop op de Antiekbeurs kannen zijn. Die kreeg ik ook mee. in Delft, nadat de kerkvoogden hem Ik heb maar wel een bruikleenover- voor ƒ 12.000 hadden verkocht om De zeldzame kan van Aldeboarn eenkomst gemaakt. Een kerk heeft van de opbrengst nieuwe kerkver- soms voor tienduizenden of zelfs lichting te betalen. Een stichting In Nederlandse musea staan veel tonnen euro’s aan waardevolle kocht hem al met al voor een inventarisstukken uit kerken in spullen staan, maar de beheerders museum voor ƒ 35.000. bruikleen, soms wel van honderd weten het zelf niet meer en in kleine jaar geleden. Veel kerken weten dat plaatsen zijn soms niet eens meer Dan de situatie in Balk, waar niet meer. Makkum heeft ook voor beheerders. koperen kroonluchters op de zolder zo’n tonnen euro’s aan zilver, dat van een kerkvoogd werden niet meer gebruikt wordt. Het staat De Doopsgezinde kerk van Woud- bewaard. Ik heb ervoor gewaar- in het Fries Museum als pronkstuk. send, is nu een restaurant, genaamd schuwd dat ze in de kerk hoorden, Moeten kerken, die maar beperkt Het Ponkje. Bij de opheffing van de want ze staan op de monumenten- subsidie krijgen voor de restauratie gemeente gingen de laatste lidma- lijst. Maar toen de predikant van hun gebouw, deze inventaris- ten lootjes trekken. De één kreeg wegging, werden ze verkocht voor stukken om niet beschikbaar blijven een tinnen kan, de ander gebrand-  80.000. De antiquair heeft ze voor stellen, zo vraagt de heer Ten Hoeve schilderde ruitjes en weer een ander een veelvoud daarvan verkocht. Een zich af? de avondmaalsbeker. Alles werd bij grove overtreding van de Monumen- loting verdeeld. Door fusies wordt tenwet en de kerkelijke regelgeving. De doopschaal en beker van Easter- het probleem groter, want dan wierrum zijn terecht gekomen in wordt het oude monumentale zilver De Jacobskerk in Den Haag had een ‘mijn’ museum in Sneek. De kerk had vaak van de hand gedaan en wordt gouden avondmaalsservies uit een geen lidmaten meer en er ontbrak voor het avondmaal gebruik legaat in de achttiende eeuw (In iemand om de zaken te behartigen. gemaakt van het veel jongere zilver. Nederland zijn er twee gouden Er bleek een lid van een ander Vroeger waren er inventarislijsten avondmaalsserviezen, één in kerkgenootschap te zijn die nog op opgesteld en werd er gecontroleerd Dordrecht en één in Den Haag). In deze spullen lette. Ik heb met hem of de spullen die er op stonden ook de Wet Cultuurbehoud was opgeno- contact gehad en kreeg de kostbaar- daadwerkelijk aanwezig waren. In men dat dit cultuurgoed niet zonder heden mee voor het museum. Ze zijn IJlst is een bekend veilinghuis. Daar toestemming van de minister werd twee jaar geleden een zilveren verkocht mocht worden. Het werd in schaal met inscriptie (een broodscho- bruikleen gegeven bij het Museum tel uit de Grote kerk van Leeuwar- Het Catharijneconvent. den) ingebracht. Ik wist dat er drie Er werd ingebroken en binnen een van die schalen behoorden te zijn en paar minuten was het gouden er waren nog maar twee. Ik was avondmaalstel weg. Een heel stom verbaasd en van de kerkrent- sensationele inbraak. De verzeke- meesters vernam ik dat niemand ringsmaatschappij loofde een deze derde schaal miste. De bedrag uit voor degene die het mevrouw die de schaal op de veiling terug zou brengen, maar daar kwam in IJlst bracht, had de schaal op een niets van terecht met als gevolg dat rommelmarkt in Apeldoorn voor een zij ƒ 950.000 moest betalen aan de rijksdaalder gekocht. hervormde gemeente van Den Haag. Die heeft het bedrag belegd en Het hiervoor genoemde bekertje van financiert er kerkenwerk uit. Ze was Schraard. Destijds sprak ik erover eigenlijk wel blij met de diefstal. De met een kerkvoogd en vroeg hem kerk had aan haar kostbare bezit in wat zo’n bekertje waard is. Hij het museum immers niets. Beker van Easterwierrum begreep wel dat dit niet goedkoop

300 KERKBEHEER was en noemde een prijs van ƒ 2.000. Ik zei hem dat dit het tienvoudige is. Hij wist wel wat een tractor kost, maar weinig kerkrent- meesters zijn op de hoogte van de handelswaarde van dit kerkelijk erfgoed.

In Arum is een kerk gerestaureerd. Het is een vermogende kerk, met vrijwel geen kerkleden. Er was een forse overschrijding van de restaura- tiekosten, maar dat was geen probleem. Er waren 150 prachtige biedermeier stoelen uit 1837. Ze zijn vervangen door een veel te groot aantal kostbare nieuwe stoelen. Waar de waardevolle oude stoelen weggedaan. In de Grote kerk van Hoe met overtollig roerend bleven is onbekend. Leeuwarden heeft men in de goed om te gaan? Ook in Noord-Holland zijn diverse negentiende eeuw een onderdeel hele kleine gemeenten waar zich van een bank van de Staten van In de Rooms-Katholieke Kerk kan dit dezelfde problemen met het Friesland en de Magistraat van niet. De bisschoppen hebben het zo omgaan met roerend goed voor- Leeuwarden verkocht en met geregeld dat wanneer een kerk doen. Dorpen met grote onkerkelijk- inschakeling van een stichting heeft gesloten wordt, er een plan voor de heid , waar de kerken erg vermo- men dit voor  7.000 weer terug roerende zaken wordt gemaakt. gend zijn maar waar geen kunnen kopen in de Verenigde Deskundigen bepalen welke voor- bestuurskracht meer aanwezig om Staten. werpen er weg kunnen en welke alles op een correcte wijze te regelen.

Boksum is een kerkdorp met nauwe- lijks kerkgangers. De kerkvoogden hebben midden negentiende eeuw een uiterst zeldzame drinkhoorn met zilverbeslag van circa 1615 in bruikleen gegeven aan het Fries Museum, maar dat weet men niet meer. Nu is de kerk overgedragen aan de Stichting Alde Fryske Tsjer- ken. De vraag is nu: wie is eigenaar van deze drinkhoorn? Is dat de Protestantse gemeente Deinum- Boksum of behoort deze drinkhoorn bij het kerkgebouw en is de stichting eigenares?

De heer Ten Hoeve noemt ook het verhaal van Tzum. Een zeventiende- Bekken van Easterwierrum eeuwse kroonluchter is midden negentiende eeuw door de toenma- In de negentiende eeuw is er veel spullen er in een andere kerk terecht lige kerkvoogden gekocht. Zij weggeraakt en in die tijd heeft komen. Dat kan ook niet eindeloos, hebben er nieuwe schildjes met Victor de Stuers, de grondlegger van want wanneer een kerk een stel nieuwe jaartallen op laten zetten en de Monumentenzorg, aandacht zilveren kandelaars heeft, dan bij de laatste kerkrestauratie zijn de hiervoor gevraagd. Zijn artikel hebben ze aan één stel genoeg. schildjes in de sloot gegooid. Die zijn “Holland op z’n smalst” is daar erg In de Protestantse kerk is elke later weer teruggegeven. Maar er bekend om. gemeente zelfstandig. Weliswaar waren ook een zeventiende-eeuwse Hij heeft zich ingezet voor een schrijft de kerkorde voor dat men avondmaalsbank en een tafel die overheidsdienst die toeziet op het aan het RCBB (Regionaal College men op de brandstapel gelegd had. behoud van monumenten. Toen voor de Behandeling van Beheersza- Ze zijn gereed door vrijwilligers die werd er gedacht: “Dat mag nooit ken) toestemming moet vragen om ze opknapten. In Engelum was er weer gebeuren”. iets van monumentaal belang te een prachtige avondmaalsbank Maar nu, ruim 100 jaar later, gebeurt verkopen of te vervreemden, maar ingelegd met ebbenhout. Die is ook het weer. dat is in Friesland nooit gebeurd. E

OKTOBER 2014 301 Kroonluchter in kerk van Balk Kerkbank Engelum in stadhuis Bolsward

Veel kerken weten niet over welke Destijds heeft SKKN via de Stichting Eigenlijk is het ook een emotioneel kostbare bezittingen zij beschikken. Protestants Kerkelijk Kunstbezit aspect dat een belangrijke rol speelt. Er is geen toezicht meer, maar dit is inventarisaties gedaan door heel Dingen die zó lang bewaard en een van de weinige dingen die in de Nederland. Niet alle kerken hebben gekoesterd zijn. Een doopvont dat kerkorde geregeld zijn (ord. 11-22- hun kunstbezit laten registreren. In bij je doop gebruikt is en dat ook bij 2). Hoe kun je voorkomen dat dit Friesland zijn dat er zo’n 80. Er zijn de doop van je ouders en grootou- soort gekke dingen gebeuren. rapporten gemaakt, die op de ders gebruikt werd, dat er dan zo Het is altijd aan te bevelen om het steunpunten behoren te zijn en die onzorgvuldig omgesprongen wordt. RCBB in te schakelen. Dat is het ook in Utrecht liggen. Vaak komt Maar dat er steeds meer overtollige kerkelijk orgaan. Het heeft niet het voor dat ik door kerkrentmees- voorwerpen komen die niet allemaal altijd pasklare oplossingen voorhan- ters gebeld wordt over iets en dan naar een museum kunnen, dat is den, maar kan wel adviseren. Een verwijs ik naar hun rapport, maar duidelijk. andere mogelijkheid is de SKKN, die dan blijkt dat het er niet meer is. Het De vraag is dan of je ze moet nu opgenomen is in het museum Het blijkt dat er maar een paar gemeen- verkopen. Ik vind het een heel Catharijneconvent in Utrecht. Zie ten zijn die deze rapporten bewaard moeilijk dilemma. Afhankelijk van ook de website: www.religieuserf- hebben. Er staan foto’s met beschrij- de herbestemming van de kerk, kun goed.nl. Er is een aanbod voor een vingen in, geen (financiële) waarde je besluiten om deze inventaris in de quick scan. Als een kerk moet sluiten van het kerkelijk erfgoed. Destijds kerk te houden omdat deze in feite en er zijn problemen rondom het hebben GFR en Stichting Stormbrand onlosmakelijk met de kerk verbon- kerkelijk erfgoed, dan kan men forse subsidies verstrekt van ƒ 125 den is, toen de kerk gebruik werd tegen een gereduceerd tarief (kost per kerk om te bevorderen dat waarvoor die destijds is gebouwd. een paar dagen) globaal aangeven kerkelijke gemeenten (toen de Maar er kunnen ook situaties zijn welke richting de kerkelijke gemeen- hervormde gemeenten) hun roerend dat het juist beter is wanneer het te uit moet. kerkelijk erfgoed lieten beschrijven. roerend goed naar een museum gaat of aan een andere kerkelijke gemeente wordt overgedragen.

Het is geen diskwalificatie van de kerkrentmeesters als geconstateerd moet worden dat het beheer van kerkelijk erfgoed niet in orde is, alleen de kennis ontbreekt. Men realiseert zich niet over welke kostbare kunstschatten de kerken beschikken. Daarom is het belangrijk om deskun- dig advies in te winnen. Neem contact op met het RCBB, het Catha- rijneconvent of een museum of anders met andere kerken die interesse in deze inventarisstukken hebben. Of, wanneer dat is toege- staan, verkoop ze tegen een door deskundigen getaxeerde waarde, zo De Biedermeier stoelen in de kerk van Arum besluit de heer Ten Hoeve.

302 KERKBEHEER Enkele heel kleine protestantse gemeenten in Friesland aan de huidige eisen te kunnen voldoen, moeten we meer ruimte Tijdens ons gesprek met de heer Ten Hoeve (zie vorige artikel) laat hij een creëren. Dat doen we door de artikel met als titel “Friesland kerkenland?” zien. Hij publiceerde het in banken iets kleiner te maken, zodat het blad Fryslân van het Koninklijk Fries Genootschap in 2008, het Jaar van de hulpdiensten de ruimte hebben het Religieus Erfgoed. In dat artikel vermeldt hij o.m. dat de problemen om in de kerk hulp te kunnen van de kerkgebouwen in Nederland nergens zo groot zijn als in Friesland. verlenen, als dat nodig is’’. Dat Dat is een gevolg van de grote dorpen- en kerkendichtheid in Friesland, zo betekent dat het aantal zitplaatsen stelt hij. In 2008 had Friesland 362 protestantse kerkgebouwen, waarvan in de kerk vermindert naar driehon- 239 rijksmonumenten. Hiervan was 10 procent eigendom van de Stichting derd, 65 minder dan voorheen. Alde Fryske Tsjerken. In het artikel, dat een grote hoeveelheid wetens- De renovatie had letterlijk wat waardige informatie bevat over de monumentale kerkgebouwen en hun voeten in de aarde, omdat de inventaris, geeft de heer Ten Hoeve een overzicht van de zeer kleine, nog fundering zeer kritiek was. “Als je zelfstandige protestantse gemeenten. Hieronder volgt het overzicht van niet uitkijkt, wordt het voor de een vijftal categorieën gemeenten tot 50 lidmaten per gemeente. bezoekers onveilig en wordt de vergunning door de gemeente Géén tot 11 lidmaten: Dearsum, Herbaijum, Húns-Leons, Oldelamer-Olde- ingetrokken. Dat is gelukkig niet trijne en Waaxens-Brantgum, gebeurd, omdat we nog op tijd actie hadden ondernomen.’’ De heipalen Van 11 - 20 lidmaten: Baard, Hilaard, Lutkewierum, Morra-Lioessens, waar het gebouw op rustte, leden Pingjum-Zurich en Tjerkwerd-Dedgum, aan de palenpest: aantasting door bacteriën. “Maar dat is allemaal Van 21 - 30 lidmaten: Blije, Earnewâld, Elsloo, Itens-Hinaard, Jirnsum, Kims- verleden tijd. Nu is de fundering zó werd, Lekkum-Miedum, Nes (Ameland), Oldeholtwolde en Wânswert- stevig: als de muren omvallen, blijft Jislum, de constructie nog liggen”, grapt Meijer. Totdat de renovatie klaar is, Van 31 - 40 lidmaten: Arum, Ballum (Ameland), Boyl, Easterlittens, Gerkes- wordt er - sinds maart - gekerkt in klooster, Hollum (Ameland), Kûbaard, Langezwaag, Makkinga, Oldeholt- het voormalige postsorteercentrum. pade-Nijeholtpade, Raard, Reduzum-Idaerd-Friens-Eagum, Twijzel, Vlie- “Een prima plek, maar als we straks land, Wiuwert-Britswert en Easterwierrum, weer hier de diensten kunnen volgen, voelt dat absoluut als Van 41 – 50 lidmaten: Aldtsjerk-Readtsjerk, Augustinusga, Boazum, thuiskomen”. Het vernieuwen van Lippenhuizen, Mantgum, Nes-Wierum, Paesens-Moddergat en de Flieter- de fundering is het belangrijkste pen (Ginnum, Jannum Lichtaard,Reitsum). onderdeel van de renovatie, waarbij ook het schilderwerk, het stucwerk Sinds 2008 is het aantal lidmaten per gemeente nog verminderd en in en het dak meteen zijn meegeno- slechts een enkel geval vermeerderd door fusie van hervormde gemeenten men. De totale kosten bedragen en gereformeerde kerken. Er zijn gemeenten waar uiteraard niet meer ongeveer  350.000. een wettige kerkenraad en een wettig college van kerkrentmeesters kan worden samengesteld. De zaken van de kerk worden daar soms behartigd door één persoon. Dikwijls wordt vooral het beheerswerk van de colleges gedaan door personen zonder wettige bevoegdheid: niet-lidmaten/ kerkleden of leden van een ander kerkgenootschap, als bij voorbeeld rooms-katholieken. Het zicht en de controle op het beheer van de bezit- tingen van deze gemeenten ontbreekt, aldus de heer Ten Hoeve.

W Hervormde kerk Ter Aar “De renovatie van de kerk loopt op ondergaat grondige rolletjes”, vertelt kerkrentmeester restauratie Peter Meijer in het Leids Dagblad van 19 augustus 2014. “Maar voor Op dit moment wordt de kerk van wie de kerk - binnenstapt, is het de hervormde gemeente Ter Aar moeilijk voor te stellen dat hier over gerestaureerd. De houten heipalen twee maanden weer de eerste dienst Tafel(s) - Stoelen - Kapstokken van de kerk zijn door het veen wordt gehouden. Zo moet het aangetast waardoor de kerk is rijksmonument nog aan de binnen- voor uw kerkzaal of bijgebouw? verzakt. Onderheiing is nodig om kant worden geverfd en de muren Kijk voor modellen verder wegzakken te voorkomen. opnieuw gestuukt. De betonnen en prijzen: De kerk krijgt een nieuwe heipalen- ondervloer ligt er inmiddels wel, www.kantinemeubilering.nl constructie die op unieke wijze te maar de oude houten vloer moet Komt u bij ons kijken sponsoren was. De heipalen á  250 worden herplaatst. Ook de banken of komen wij naar U toe? per stuk waren te koop en zijn in komen terug, maar een timmerman korte tijd allemaal verkocht. moet deze eerst nog aanpassen. Om Tel. 0183-50 50 85

OKTOBER 2014 303 Oktober Behandeling van Beheerszaken Emmalaan 50, Geleen. Onder- 22 oktober: afdeling Zeeland te (RCBB). Aanvang: 19.45 uur. werpen: de fusie met de afde- Grijpskerke. Onderwerpen: beter ling Noord-Brabant-West en de inzetbaar maken van mens- 6 november: afdeling Zeeland te nieuwe ANBI-regeling. kracht in de regio, de SBKG Zuid- Terneuzen. Onderwerpen: beter Nederland en RCBB die de inzetbaar maken van mens- 17 november: afdeling Drenthe ANBI-wetgeving per 1.1.2016 kracht in de regio, de SBKG Zuid- in Sleen. Onderwerpen zijn bespreekt. Aanvang: 19.30 uur. Nederland en RCBB die de vrijwilligersverzekeringen ANBI-wetgeving per 1.1.2016 (Marsh Mercer) en ANBI (mr. J. 23 oktober: afdeling Groningen bespreekt. Aanvang: 19.30 uur. Broekhuizen). Aanvang: 19.45 te Harkstede. Inleider: Theo uur. Trox, gemeenteadviseur kerkbe- 6 november: afdeling Friesland heer regio noord, over: Toezien in de Rank, Zilverstraat 36 in 19 november: afdeling Overijssel door het Regionaal College voor Franeker. Aanvang: 19.45 uur. en Flevoland, jaarvergadering in de Behandeling van Beheersza- het Centrum, Constantijnstraat ken (RCBB). Aanvang: 19.45 uur. 10 november: afdeling Zuid- 7a in Nijverdal. Aanvang: 19.45 Holland te Alphen aan den Rijn. uur. 27 oktober: afdeling Friesland in Inleiders: mr. drs. J.C. Schaap, de Fontein, op de Keppels 3 in onderwerp: Kerksluiting: einde 20 november: afdeling Drenthe Dokkum. Aanvang: 19.45 uur. of nieuw begin? En: ir. B.P. de te Smilde in kerkelijk centrum Wit over het onderwerp: Het Kompas, naast de Koepel- 28 oktober: afdeling Friesland in Kerkgebouwen uw zorg, onze kerk. Onderwerpen zijn vrijwil- de Rank Kapelkerk, Berglaan 10 zorg. ligersverzekeringen (Marsh in Drachten. Aanvang: 19.45 uur. Mercer) en ANBI (mr. J. Broek- 11 november: afdeling Zeeland huizen). Aanvang: 19.45 uur. 30 oktober: afdeling Zeeland te te Tholen. Onderwerpen: beter Haamstede. Onderwerpen: beter inzetbaar maken van mens- 26 november: Regiobijeenkomst inzetbaar maken van mens- kracht in de regio, de SBKG Zuid- afdeling Groningen te Winsum. kracht in de regio, de SBKG Zuid- Nederland en RCBB die de Inleider: Theo Trox, gemeente- Nederland en RCBB die de ANBI-wetgeving per 1.1.2016 adviseur kerkbeheer regio ANBI-wetgeving per 1.1.2016 bespreekt. Aanvang: 19.30 uur. noord, over: Toezien door het bespreekt. Aanvang: 19.30 uur. Regionaal College voor de 11 november: afdeling Zuid- Behandeling van Beheerszaken November Holland te Papendrecht. Inlei- (RCBB). Aanvang:19.45 uur. 3 november: afdeling Friesland ders: mr. drs. J.C. Schaap, in de Oerdracht, E.A. Borger- onderwerp: Kerksluiting: einde 27 november: afdeling Gelder- straat 46 in Joure. Aanvang: of nieuw begin? En: ir. B.P. de land. Inleider: mr. drs. J.C. 19.45 uur. Wit over het onderwerp: Schaap. Aanvang en locatie Kerkgebouwen uw zorg, onze volgen nog. 6 november: afdeling Groningen zorg. te Veendam. Inleider: Theo Trox, Januari 2015 gemeenteadviseur kerkbeheer 12 november: afdeling Oost- 18 januari – 1 februari 2015: regio noord, over: Toezien door Noord-Brabant en Limburg in actie Kerkbalans. het Regionaal College voor de Geleen, Ontmoetingskerk,

W Grafkeldercomplex voor Europa. Nederland heeft een zeer Een ingenieursbureau rekende uit Syrisch-orthodoxen grote Syrisch-orthodoxe gemeen- dat een nieuw grafkeldercomplex de schap. De meeste gelovigen wonen meest efficiënte en goedkoopste Het Friesch Dagblad van 16 juli jl. in Twente en hebben zich daar in de oplossing is. Voordeel is dat daar- meldt dat de Syrisch-orthodoxe jaren zestig en zeventig van de door ook familiegraven mogelijk gemeenschap in Nederland een vorige eeuw als gastarbeider zijn. grafkeldercomplex krijgt bij het St. gevestigd. In het klooster in Glane, De lijkkisten worden per vier op Ephrem-klooster in Glane, een dat in 1981 van de katholieke kerk is elkaar gestapeld. Een speciale kraan dorpje bij Enschede. Het onder- gekocht, woont de aartsbisschop takelt de kisten in de grafkelders. grondse complex gaat duizend Polycarpus van Nederland. Op elk graf geven naambordjes aan grafkamers tellen met daarin plaats De huidige bovengrondse begraaf- wie er begraven ligt. Het grafkelder- voor telkens vier kisten. De nieuwe plaats bij het klooster Mor Ephrem is complex wordt aangelegd door begraafplaats wordt een van de vrijwel vol, terwijl het aantal Duitse bedrijven. Het Syrisch-ortho- grootste grafkeldercomplexen van begrafenissen jaarlijks toeneemt. doxe bisdom betaalt de kosten.

304 KERKBEHEER Verslag Kerkbalans 2014 Raad voor de Plaatselijke Geldwerving (1) Enkele beleidszaken van de RPG

Begin september jl. bracht de Raad voor de Plaatselijke Geldwerving (RPG) verslag uit van de actie Kerkbalans 2014, die van 12 tot 26 januari 2014 onder het motto “Wat is de kerk u/jou waard?” werd gehouden. In deze editie van “Kerkbe- heer” wordt het eerste deel opgenomen. De resterende twee delen volgen in november en december.

De Raad voor de Plaatselijke Geldwerving van de Protes- aanzien van plaatselijke geldwerving gegenereerd, en tantse Kerk in Nederland (RPG) stelt zich ten doel het met name die kennis heeft een belangrijke rol gespeeld bevorderen en stimuleren van de geldwerving ten bij de ideeën die zijn ontwikkeld voor Kerkbalans 2015 behoeve van het kerkenwerk in de plaatselijke gemeen- (zie in een volgende aflevering). Het project OPG krijgt ten, waarvoor zowel aan de kerkenraad als aan het een vervolg in 2014. In samenwerking met het toerus- college van kerkrentmeesters ingevolge ordinantie 11 tingscentrum PCTE is een aantal cursussen ontwikkeld van de kerkorde van de Protestantse Kerk in Nederland voor kerkrentmeesters op het gebied van onder meer taken zijn toebedeeld. De belangrijkste activiteit op dit communicatie, omgaan met erfstellingen, legaten en vlak is het ondersteunen van de actie Kerkbalans, de periodieke schenkingen, en alternatieve vormen van belangrijkste inkomstenbron van de gemeenten in de geldwerving. Protestantse Kerk in Nederland. Deze interkerkelijke actie wordt gecoördineerd door de Interkerkelijke Samenstelling RPG Commissie Geldwerving (ICG), waarin de Raad met twee De Raad wordt voorgezeten door Leonie Bos, predikant leden en drie adviseurs vertegenwoordigd is. te Gouda. Secretaris is Matthijs van Seventer en Alie Hellinga vervult de functie van penningmeester. Daar- Project Ondersteuning Plaatselijke naast zijn ook Elly de Haan en Willem Roseboom lid van Geldwerving de raad. De Raad wordt geadviseerd door Kees van den In 2013 is door de Dienstenorganisatie een projectteam Berg (Dienstenorganisatie), Rook Belder en Bert van ingericht dat zich heeft bezig gehouden met ondersteu- Rijssen (beiden VKB). nen van plaatselijke gemeenten bij de organisatie van de actie Kerkbalans 2014 en andere geldwervingsactiviteiten ten behoeve van het plaatselijke kerkenwerk. Dit initia- tief mocht zich in een grote belangstelling verheugen; de doelstelling van 100 deelnemende gemeenten werd ruimschoots gehaald.

De deelnemende gemeenten kregen een analyse van hun financiële situatie, maakten een plan van aanpak, kregen een “gereedschapskist” met wervingsmiddelen beschik- baar, werden toegerust voor het segmenteren van apart te benaderen doelgroepen en de beste manieren om dat te doen, en hun voorstellen werden door het projectteam beoordeeld en geoptimaliseerd.

Een deel van de gemeenten bleek onvoldoende in staat de beoogde aanpak te effectueren zodat de kwantita- tieve effecten van OPG niet direct in de totaalopbrengst Bij kerkelijkdrukwerk.nl kunt u o.a. een kerkblad, liturgie,fl yer of poster laten drukken. van Kerkbalans zichtbaar zijn. Ook hier bleek weer: gemeenten die met de aanpak voortvarend aan de slag Vaste lage prijzen en geen verzendkosten. Productie in eigen huis en binnen 24 uur gaan, zien hun inkomsten toenemen, maar teveel gereed. gemeenten haken af, vermoedelijk vaak door gebrek aan menskracht. De RPG buigt zich over een project waarin Vraag de speciale kortingscode aan. UW een (groot) aantal vrijwilligers plaatselijke geldwervers Ga naar kerkelijkdrukwerk.nl/actie KERKBLAD concreet gaat bijstaan, niet alleen met advies, maar ook met “hands-on” activiteiten. GRATIS GEDRUKT Het project OPG heeft ook belangrijke kwalitatieve voordelen opgeleverd: Bij de Dienstenorganisatie is veel belangstelling, betrokkenheid en kennis/ervaring ten Achterwetering 31, Schoonhoven | 0182 - 305200

OKTOBER 2014 305 Aandachtspunten actie voor kerkrentmeesters Beknopte handleiding Kerkbalans

In onderstaand overzicht zijn de  150,  150 -  300, enz.) en van de • De kerkelijke gemeente, die zich meest elementaire onderdelen leeftijdscategorieën, zodat er een inzet voor de medemens, zoals genoemd die voor kerkrentmees- duidelijk beeld ontstaat over het door het bezoeken van zieken, ters van belang zijn voor de actie geefgedrag in uw gemeente. ouderen en zwakken in onze Kerkbalans, waaruit blijkt dat de Ga vervolgens het bijdragersbestand samenleving die extra aandacht kerkrentmeester vrijwel het in categorieën verdelen en neem nodig hebben. gehele jaar door met Kerkbalans ieder jaar een afzonderlijke catego- • De kerkenraad, die aandacht bezig is. rie die apart benaderd wordt. Om te geeft aan de jeugd door middel Verder wordt verwezen naar het beginnen met de categorie bijdra- van jeugd- en jongerenwerk. Stappenplan Kerkbalans dat in gers vanaf 55 jaar. Vervolgens de • De kerkgemeenschap, die augustus aan alle colleges van categorie 35 – 55 jaar. En benader probeert mensen die aan de kerkrentmeesters is verzonden een volgend jaar degenen die  50 rand van de samenleving terecht waar in gedetailleerde vorm of minder per jaar geven. gekomen zijn, weer een mens- beschreven wordt hoe men de waardig bestaan te bieden. actie Kerkbalans het beste kan 4. Beoordeling teksten • De kerk, die zich inzet voor onze aanpakken. Tenslotte wordt Maak voor iedere doelgroep dus een samenleving in haar geheel. geadviseerd toch vooral de aparte brief. Als u twijfelt of u de • De kerkelijke gemeente, die een website www.kerkbalans.nl te juiste snaar geraakt heeft, kunt u uw al dan niet monumentaal raadplegen. brief voorleggen aan de Raad voor kerkgebouw onderhoudt, dat in de Plaatselijke Geldwerving die over ons dorp of in onze wijk het 1. Nazorg enkele deskundigen beschikt die beeld bepaalt. Ga deze maand (oktober) na of alle bereid zijn uw tekst te beoordelen. Gebruik hiervoor b.v. het kerkblad opmerkingen die de Kerkbalanslo- Aan deze service zijn geen kosten dat met kerst verschijnt en maak pers in januari noteerden, verwerkt verbonden. Concept-teksten mailen daar een Kerkbalansspecial van zijn en of daaraan de nodige naar: [email protected] of door alle onderdelen van het aandacht is besteed? Voorkomen [email protected]. De eventueel kerkenwerk, voorzien van foto’s, moet worden dat Kerkbalanslopers herziene tekst krijgt u zo spoedig onder de aandacht van de gemeen- het verwijt krijgen dat niets met hun mogelijk terug. teleden te brengen. opmerkingen gedaan is. 5. Publicaties 7. Website 2. Begrotingsoverleg Naast een folder - maar beter is dus Veel gemeenten beschikken inmid- De meerjarenbegroting bijstellen op om per doelgroep gemeenteleden te dels over een eigen website. Maak basis van het door de kerkenraad benaderen door middel van een daarvan ook voor de actie Kerkba- vastgestelde beleidsplan. Vervolgens gepersonifieerde brief - is het lans optimaal gebruik. Wanneer u de begroting voor het nieuwe jaar belangrijk om in het kerkblad dit zelf niet zo beheerst, zijn er vast opstellen. Tevoren overleg voeren regelmatig berichten over Kerkba- (vaak jonge) gemeenteleden die u met het college van diakenen en de lans op te nemen. Modelteksten zijn daarbij willen helpen. zendingscommissie of ZWO-commis- te downloaden van de website sie. In dat overleg wordt tevens het www.kerkbalans.nl 8. Overige publiciteit collecterooster voor het nieuwe jaar Ga in overleg met omliggende opgesteld. 6. Kerkbalansspecial kerkelijke gemeenten en biedt Gemeenteleden confronteren met gezamenlijk de redactie van huis- 3.Bespreking van uitkomsten een uitgebreide begroting om zo aan-huis-bladen een artikel aan over Alle resultaten van de actie Kerkba- het bijdrageniveau te verhogen, de betekenis van het kerkenwerk. lans van januari zijn in het najaar werkt meestal niet. Het gaat erom Wanneer dit zo breed mogelijk, dus geanalyseerd. Hoe zit het met de dat gemeenteleden duidelijk wordt samen met verschillende gemeenten, gemiddelde bijdrage per betaal- gemaakt waar hun bijdrage voor wordt aangepakt, zullen redacties adres? Wijkt deze in negatieve zin af nodig is. Met andere woorden: van deze bladen zeker bereid zijn van die van omliggende gemeenten duidelijk maken wat de betekenis vóór de actieperiode ruimte in hun of van die van de regio? Dat kan een van de kerk is. Dat kan b.v. als volgt: krant ter beschikking te stellen. handvat zijn om gemeenteleden aan • De kerk, waar elke zondag de te sporen meer te geven. verkondiging van het Evangelie Dit krijgt nog meer effect wanneer u Maak een selectie van de hoogte van plaatsvindt en die veel mensen een welwillende journalist bereid de bijdragen (b.v. <  50,  50 - tot steun is. vindt dit vakkundig te begeleiden.

306 KERKBEHEER 9.Benaderen lijkt het werk van de Kerkbalanslo- lanslopers ook persoonlijk bedankt Kerkbalanslopers per. voor hun medewerking. Bij die Iedereen heeft het tegenwoordig gelegenheid is het aardig om het erg druk en veel agenda’s zijn vol Om het contact met de Kerkbalans- bedrag van hun wijk te vermelden gelopen wanneer geprobeerd wordt lopers te onderhouden, is het en als vergelijking het bedrag van de om afspraken te maken voor een belangrijk dat er een inzamelavond actie Kerkbalans van vorig jaar. bespreking of ontmoeting. De wordt gehouden, te organiseren actieperiode van Kerkbalans is al door het college van kerkrentmees- 13. Tussentijdse publicatie vroeg bekend. Ga daarom nu reeds ters. De Kerkbalanslopers worden In vrijwel alle gemeenten zal in april uw Kerkbalanslopers benaderen uitgenodigd om op die avond hun duidelijk zijn welk financieel beeld voor hun medewerking in januari enveloppen en de opmerkingen op de actie Kerkbalans te zien geeft. a.s. de looplijsten in te leveren. Omdat het van belang is dat Zorg dat op die avond ook een gemeenteleden ook op dit punt zo 10.Betrokkenheid jongeren predikant en een ouderling aanwe- volledig mogelijk worden In veel gemeenten wordt jaarlijks zig zijn, zodat de Kerkbalanslopers geīnformeerd, is het denkbaar een een teken-/kleuractie gehouden over hun opmerkingen van b.v. pastorale publicatie op te nemen waarin Kerkbalans. Via de leiding van de aard, direct kwijt kunnen. vergelijkingen worden gemaakt met jongerenclubs wordt de jeugd Alle opmerkingen die op de looplijs- de situatie van het jaar daarvoor. benaderd en zo komt zij al in een ten vermeld staan, worden geïnven- Zoals: het bedrag aan toezeggingen, vroeg stadium in aanraking met de tariseerd. Aantekeningen van het aantal toezeggers, het aantal actie Kerkbalans. pastorale en/of diaconale aard leden, e.d. Maak voor een intensieve benade- kunnen direct ter afwerking aan de ring van jongeren gebruik van de kerkenraad worden doorgegeven. 14. Eindrapportage diensten van het Jongerenproject Het is dan de taak van de kerken- Voor de zomer zal het in vrijwel elke Protestantse Kerk (JOP). Zie ook de raad om er voor te zorgen dat aan gemeente bekend zijn wat de informatiekrant die daarover in mei deze opmerkingen op een of andere eindstand is van de in januari 2011 verschenen is en die toen aan manier aandacht wordt besteed gehouden actie Kerkbalans. In het alle colleges van kerkrentmeesters is kerkblad van juni kan dan een verzonden. Tel. 030 – 880 18 80 en 12. Bedankje en publicatie eindrapportage geplaatst worden. e-mail www.pkn.nl Om de gemeenteleden zo spoedig De Raad voor de Plaatselijke Geld- mogelijk te informeren over het werving publiceert in zijn verslag 11. Organisatie en verloop van de actie Kerkbalans die veel financiële gegevens over o.a. de inzamelavond in de voorgaande maand is gehou- hoogte van de toezeggingen van Belangrijk is om vlak voordat de den, is het noodzakelijk om in het Kerkbalans, de werkelijk betaalde actie begint in het kerkblad een kerkblad van februari, en vanzelf- bijdragen van het jaar daarvoor en bericht op te nemen dat b.v. in de sprekend ook op de website van de andere belangrijke gegevens. Vaak komende week de Kerkbalanslopers gemeente, een publicatie op te worden deze gegevens per regio/ langs komen voor de vrijwillige nemen. Er zijn gemeenten die de provincie vermeld. Dan blijkt dat de bijdrage voor het nieuwe jaar en dat gemeenteleden een persoonlijk verschillen in omvang van de de antwoordenveloppe op (datum bedankbriefje schrijven, hetgeen een bijdragen soms relatief groot zijn. noemen) door de Kerkbalansloper stimulerende werking heeft. Vaak is dit historisch verklaarbaar wordt opgehaald. Dat vergemakke- Vanzelfsprekend worden de Kerkba- omdat bepaalde gemeenten sinds vele tientallen jaren elk jaar een forse opbrengst uit bezit boeken (pacht- en huuropbrengsten). Om de Hoe krijg je in een situatie in de eigen gemeente goed prachtige kerk ook te kunnen vergelijken, is het aan te bevelen om bij enkele omliggende een prachtig geluid? kerkelijke gemeenten de gegevens op te vragen over de gemiddelde bijdrage per bijdrager, per toezeg- ger en per lid. Gemeenteleden worden dan bepaald bij het geefge- drag in omliggende gemeenten. Dat spreekt vaak erg aan.

www.geluidburo.nl | 088 681 88 20 Haarlem | Arnhem | Hannover

Advertentie akoestiek kerken-1.indd 1 01-09-14 15:24 OKTOBER 2014 307 W Orgel Dorpskerk ten staat, werd in 1716 door orgel- W Kerkgebouw Hardegarijp IJsselmuiden bouwer Matthijs Verhofstadt uit grondig aangepakt gerestaureerd Gemert gebouwd voor de lutherse kerk van Utrecht. In 1885 werd het Het Reformatorisch Dagblad van 22 Het 18e eeuwse orgel in de hervorm- instrument door de hervormde augustus jl. meldt dat het kerkge- de Dorpskerk van IJsselmuiden gemeente IJsselmuiden gekocht. bouw Nieuw Perspectief van de wordt gerestaureerd, zo meldt het Inmiddels is groot onderhoud nodig. Protestantse gemeente Hardegarijp Reformatorisch Dagblad van 12 juni De restauratie wordt uitgevoerd grondig wordt aangepakt. Op advies 2014. door orgelbouwer Van Vulpen uit van de liturgiecommissie heeft de Het tweeklaviers instrument, dat op Utrecht. Als adviseur is Peter van Dijk kerkenraad besloten de indeling van de lijst van beschermde monumen- erbij betrokken. de kerk een kwartslag te draaien. Ook komen er een nieuw liturgisch centrum en een stiltehoek in de kerkzaal. Verder krijgt de hal een opknapbeurt en wordt de toilet- ruimte aangepakt. Het nieuwe ontwerp is van architect Adema uit Dokkum.De zalen worden voorzien De Orgelbank van de Vereniging voor Kerkrentmeesterlijk Beheer biedt van nieuwe vloerbedekking en de plaatselijke gemeenten de mogelijkheid hun pijporgel te koop aan te muren worden door vrijwilligers bieden. Geīnteresseerden kunnen specifieke informatie over de aangebo- gesaust. Met dit vrijwilligerswerk den orgels opvragen. bespaart de gemeente zo’n  50.000 en blijven de kosten beperkt tot zo’n Momenteel zijn er in totaal 9 orgels in ons bestand opgenomen. Dit  300.000. De financiering gebeurt betreft instrumenten gebouwd door o.a. D.A. Flentrop, S.F. Blank, Kaat en uit de opbrengst van de verkochte Tijhuis, Pels en Van Leeuwen Orgelbouw, Leeflang Orgelbouw en Gebr. (tweede) pastorie en uit de reserves. Van Vulpen. Het is de bedoeling dat de verbou- wing voor de Kerst klaar is. Tot die Voor gedetailleerde informatie over de orgelbank kunt u contact opne- tijd kerkt de gemeente in de men met: Centraal Bureau VKB, tel. 078 639 36 63, e-mail : n.dejong@ Hofkerk, het andere kerkgebouw kerkrentmeester.nl. van de protestantse gemeente Hardegarijp.

KERKORGELBOUWERS Liturgisch vormgeven aan historische interieurs

HEUVEL

www.pimvandijkdesigns.nl telefoon 0575-52 88 03

VELLEMA TORENUURWERKEN Vellema Torenuurwerken is al meer dan zestig jaar gespecialiseerd in reparatie, restauratie en periodiek onderhoud van (monumentale) torenuurwerken en klokken. Vellema combineert kennis en respect voor historische- en monumentale waarde met de vele mogelijkheden van

J.L. VANJ.L. DEN toepassing van eigentijdse (automatiserings)technieken.

Kijk op onze website voor meer informatie of bel ons voor een vrijblijvende afspraak: 0518 43 22 99.

Vellema. Passie voor Mens en Techniek. [email protected] http://vandenheuvel-orgelbouw.nl

VELLEMA TORENUURWERKEN - GRIENEDYK 48 - HALLUM - WWW.VELLEMA.NL Amstelwijckweg 44, 3316 BB DORDRECHT Tel. 078 6 17 95 40

308 KERKBEHEER Kerk verwarmen op maat en energiebesparing

Besparing op het gebruik van bepalend voor het comfort en de wat van het aanwezige vocht op en energie – ten behoeve van het kosten ervan. verlaat met dat vocht vervolgens de verwarmen van een kerkgebouw – is kerk. Dit proces is bekend onder de te realiseren door isolatie van het De opslag van warmte in het benaming “droogstoken”. gebouw, toepassen van ketels met menselijk lichaam is niet evenredig Voor het houtwerk in het algemeen een hoog rendement en andere voor verdeeld. In de onderbenen en en voor het orgel in het bijzonder is de hand liggende mogelijkheden. voeten is deze minimaal. Een gevolg een minimale luchtvochtigheid een Minder gebruikelijk, maar minstens daarvan is, dat de huidtemperatuur eis. Bij een te lage luchtvochtigheid zo belangrijk is het om uitgebreid vanaf de heupen richting de voeten droogt het hout uit en kan het door aandacht te geven aan de keuze van daalt. De temperatuur van de tenen krimp gaan scheuren en beschadi- regelapparatuur en de instellingen is het laagst en is bij benadering gen. Voor een orgel kan als onder- ervan. “Goed regelen bespaart gelijk aan de omgevingstempera- grens een minimale luchtvochtigheid energie” is een bekende uitdruk- tuur. De warmte daar te brengen van 50% aangehouden worden. king. De in dit artikel beschreven waar dat gewenst is, bij de voeten, Behalve het inbrengen van vocht manier van regelen wordt al bijna kan gerealiseerd worden met door verdamping, zijn er nog andere twintig jaar – in een installatie met vloerverwarming en met verwar- maatregelen, die genomen kunnen verwarmingsbuizen in de kerkban- mingsbuizen in de kerkbanken. worden om een minimale luchtvoch- ken – met succes toegepast. Beide systemen kunnen op een tigheid te handhaven. Deze maatre- effectieve manier bijdragen aan het gelen zijn bedoeld om het droogsto- De behaaglijkheid voor een mens realiseren van het gewenste com- ken te voorkomen. Genoemd wordt niet alleen bepaald door de fort. kunnen worden: luchttemperatuur, maar ook door - door het zoveel mogelijk stralingstemperatuur, relatieve Temperatuur en comfort gesloten houden van ramen en luchtvochtigheid, luchtsnelheid, Welke temperatuur is gewenst en deuren de ventilatie beperken, kleding en activiteitenniveau. In de waar wordt die bepaald? In de - de kerk niet verder te verwar- praktijk wordt over het algemeen praktijk wordt in veel gevallen men dan beslist noodzakelijk is getracht, een zekere mate van volstaan met het op één plaats bepa- en dan vooral zo kort mogelijk. comfort te realiseren, door alléén de len van de luchttemperatuur. Deze Een over langere periode opge- luchttemperatuur te regelen. Niet de temperatuur is dan vervolgens warmde kerk bij een lage buiten- hele ruimte moet op temperatuur bepalend voor het te realiseren temperatuur, zoals rond de kerstda- gebracht worden. In principe kan comfort. Het werkelijke comfort zal gen kan voorkomen, verdient dan volstaan worden met de warmte in de zaal van plaats tot plaats ook extra aandacht. daar te brengen, waar dat gewenst kunnen verschillen. Installaties met is, bij de mensen. verwarmingsbuizen in de kerkban- Het orgel ken of vloerverwarming, hebben Een orgel is in principe koud even Het proces van verwarmen voor het regelen van de warmtetoe- goed te bespelen als warm. Dit geldt Het verwarmen van een kerkzaal is voer andere mogelijkheden. Bij deze zolang het instrument egaal van een proces, waarbij een afweging installaties kan een gewenste temperatuur is. Is dat niet het geval, gemaakt moet worden tussen watertemperatuur gedefinieerd dan kan het orgel ontstemd raken. gewenst comfort en kosten. Dat kan worden. Door deze watertempera- Dit kan gedurende het opwarmen of ingewikkelder zijn, dan vaak wordt tuur gedurende de gebruiksperioden afkoelen van de kerk het geval zijn. aangenomen. van de zaal voldoende hoog te Er zijn twee mogelijkheden om dit Een optimale situatie ontstaat door: kiezen, kan er warmte bij de mensen probleem te voorkomen: - de warmte daar te brengen gebracht worden op het moment - langzaam aanwarmen, dus ver waar dat gewenst is, dat het ook gewenst is. voor de dienst beginnen, - niet meer te verwarmen dan waardoor het orgel een egale nodig is, Uit de natuurkunde is bekend, dat temperatuur kan aannemen, - alleen dan als daar behoefte aan koude lucht weinig vocht kan - de periode van verwarmen zo is en bevatten, warme lucht daarentegen kort mogelijk kiezen, het orgel - in verband met de luchtvochtig- veel meer. Bij koude bevat de krijgt dan geen gelegenheid op heid gedurende een zo kort buitenlucht dus weinig vocht. Door te warmen. mogelijke tijd. ventilatie komt deze lucht in de Dit zijn twee uitersten, de eerste Plaats, temperatuur en tijd zijn kerk, wordt daar opgewarmd, neemt oplossing kost de meeste energie en E

OKTOBER 2014 309 veroorzaakt bovendien uiteindelijk gebruik zijn en er vraag naar basistemperatuur van 5 °C, een een lage luchtvochtigheid. Voldoen- warmte kan zijn. aanwarmtemperatuur van 14 °C en de redenen om aandacht te beste- Verder voor elke verwarmingsgroep een gebruikstemperatuur van 18 °C. den aan de tweede mogelijkheid. een luchttemperatuurregelaar Afhankelijk van onder andere de eveneens voorzien van een week- ketelcapaciteit en het verwarmend In het voorgaande zijn redenen klok. Deze regelaar stuurt de oppervlakte van de buizen en aangegeven, waarom het aan te mengklep van de groep. Bij deze radiatoren moeten de schakeltijden raden is de tijdsduur van het weekklokken is het van belang te gekozen worden. Deze tijden verwarmen kort te kiezen. Een letten op het aantal mogelijke kunnen experimenteel bepaald opsomming ervan: schakelingen per dag (bedrijfsperio- worden. - voorkomt droogstoken en den) en op het aantal in te stellen Als voorbeeld het volgende: daarmee een te lage luchtvoch- temperatuurniveaus. - Op zondag om 00:00 uur de tigheid, Meer mogelijkheden hebben de overgang van basistemperatuur - maakt het mogelijk een wat zogenaamde gebouwautomatise- naar aanwarmtemperatuur. Dat hogere watertemperatuur ringssystemen. wil zeggen dat de gewenste kiezen, zodat er voldoende Extra functies van gebouwautomati- luchttemperatuur van 5 °C naar warmte op de gewenste plaats seringssystemen kunnen bijvoor- 14 °C gaat. en tijd – bij de voeten – gebracht beeld zijn: - Vervolgens om 08:30 uur kan worden en - beheer op afstand, overgang naar de gewenste - bespaart energie. - storingsmelding, gebruikstemperatuur van 18 °C, Tijd is geld, is ook hier van toepas- - bijhouden van het aantal waarna om 10:00 uur de dienst sing. bedrijfsuren per ketel, begint. - een datalogger, - Gedurende de dienst, bijvoor- De installatie - vorstbeveiliging en dergelijke. beeld om 11:00 uur kan weer Om de warmte alleen daar te Beheer op afstand kan ook inhou- teruggeschakeld worden naar brengen, waar dat nodig is, moet de den, dat gebruik gemaakt kan de basistemperatuur. installatie in meerdere verwarmings- worden van expertise van het Bij het kiezen van de schakeltijden is groepen zijn ingedeeld. Grote betreffende bedrijf. Bij het – in de het belangrijk, dat bij de aanvang ruimten, zoals bijvoorbeeld een gemeente - ontbreken van voldoen- van de dienst, de luchttemperatuur kerkzaal, aansluiten op een aparte de kennis van de installatie en het de gewenste waarde van 18 °C nog groep. Kleinere ruimten kunnen regelen ervan, kan dat belangrijk niet bereikt heeft. Er wordt dan nog afhankelijk van het gebruik soms zijn. Niet alleen goed regelen gestookt, de buizen van de voetver- wel gecombineerd worden. De bespaart energie, maar goed warming zijn nog goed warm, zodat ruimten die op een zeker moment onderhoud is ook van belang. Het de mensen in de opstijgende warme niet in gebruik zijn, kunnen dan op melden van storingen en het lucht zitten. Dit geeft een behaaglijk een lagere temperatuur gehouden bijhouden van het aantal bedrijfsu- gevoel, terwijl de kerk zelf nog niet worden. In een ruimte, zoals een ren per ketel kunnen daarbij van doorgewarmd is. De warmte wordt kerkzaal, is het gewenst, de warmte dienst zijn. Met een datalogger op deze manier bij de mensen alleen daar te brengen, waar dat worden meetgegevens over langere gebracht op het moment dat het gewenst is. Met verwarmingsbuizen perioden in het geheugen van de ook gewenst is. De watertempera- in de banken of vloerverwarming is regelaar opgeslagen. Met deze tuur is in eerste instantie belangrijk, veel mogelijk. Om koudeval (tocht) informatie kan het functioneren van pas daarna de luchttemperatuur. te voorkomen, kunnen aanvullend de installatie in beeld gebracht Voor het geval de buizen van de radiatoren onder ramen geplaatst worden. voetverwarming vóór of tijdens de worden. dienst niet warm genoeg meer zijn, Schakelprogramma kerkzaal kan het tijdstip van aanvang van de Het regelen van een verwarmingsin- Een kerkzaal is een ruimte, waar gebruikstemperatuur later gekozen stallatie bestaat uit het regelen van door goed regelen energie bespaard worden. ketels en van verwarmingsgroepen. kan worden. Daarom is zo’n ruimte Regelapparatuur is verkrijgbaar van als voorbeeld genomen. Behaaglijk- Het resultaat eenvoudig tot geavanceerd. Eenvou- heid wordt onder andere bepaald Nadat in de kerk van Renkum en dige regelaars zijn voorzien van door omgevingstemperatuur en Heelsum oude verwarmingsketels basisfuncties. Geavanceerde rege- activiteitenniveau. Tijdens de dienst met bijbehorende regelapparatuur laars hebben tal van extra functies. – als men stil zit – moet bij de voeten door nieuwe vervangen waren, Een voorbeeld van een eenvoudige voldoende warmte worden aange- bleek in de jaren daarna, dat het installatie: voor de ketels kan een op boden. Hoe dat gerealiseerd kan gasverbruik was gestegen in plaats de buitentemperatuur reagerende worden, is uitgewerkt voor een van gedaald. Onderzoek leerde, dat watertemperatuurregelaar in installatie bestaande uit verwar- de installateur geen uitleg over het combinatie met een weekklok mingsbuizen in de kerkbanken en instellen van de regelaars gegeven gebruikt worden. De weekklok een luchttemperatuurregelaar met had. Na deze constatering zijn de zodanig programmeren, dat de weekklok. Voor de gewenste regelaars - als hierboven is beschre- perioden met “dagbedrijf” aanslui- luchttemperatuur zijn drie verschil- ven - ingesteld. Verder zijn er geen ten bij de tijden, dat er ruimten in lende niveaus aangehouden. Een aanvullende maatregelen genomen.

310 KERKBEHEER De behaalde winst is derhalve het resultaat van anders ingestelde regelaars. Voor het experiment was 1992 het Oktober referentie jaar. De nieuwe ketels en Terecht wordt door de Interkerkelijke Commissie Geldwerving, die Kerkba- de door de installateur ingestelde lans altijd voorbereidt, veel aandacht en zorg besteed aan deze jaarlijkse regelaars waren in gebruik. geldwervingsactie van de plaatselijke kerken en gemeenten. De folder Dan volgt een overgangsjaar, deels moet herkenbaar zijn en duidelijk overeenkomsten vertonen met de met de instellingen van het vorige visualisering van b.v. raambiljetten en posters. Verder is het noodzakelijk jaar en deels met de nieuwe. om gemeenteleden in een vroeg stadium er op te wijzen dat in januari a.s. Vanaf 1994 is uitsluitend met de de actie Kerkbalans weer wordt gehouden. Regelmatige aankondigingen, nieuwe instellingen gewerkt. waarvan voorbeelden door de Raad voor de Plaatselijke Geldwerving (RPG) Het resultaat was als volgt: gemaakt worden (te downloaden van de website www.kerkbalans.nl), verhogen de betrokkenheid. Jaar Verbruik in m3 Verbruik in % Benaderen gemeenteleden 1992 21849 100 Gemeenteleden confronteren met een uitgebreide begroting om daarmee 1993 21034 96 het bijdrageniveau te verhogen, werkt meestal niet. Het gaat erom dat 1994 14093 64 gemeenteleden duidelijk wordt gemaakt waar hun bijdrage voor nodig is. 1995 12271 56 Met andere woorden: duidelijk maken wat de betekenis van de kerk is. Dat kan b.v. als volgt: Interessant is, om na te gaan of de • De kerk, waar elke zondag de verkondiging van het Evangelie plaats- behaalde winst in de jaren erna is vindt en die veel mensen tot steun is. gebleven. Het verbruik over de jaren • De kerkelijke gemeente, die zich inzet voor de medemens, zoals door het 2009 t/m 2013 is opgevraagd, bezoeken van zieken, ouderen en zwakken in onze samenleving die gemiddeld over deze jaren was dat extra aandacht nodig hebben. 52%, dat wil zeggen een besparing • De kerkenraad, die aandacht geeft aan de jeugd door middel van van 48% ten opzichte van het jeugd- en jongerenwerk. referentiejaar. • De kerkgemeenschap, die probeert mensen die aan de rand van de samenleving terecht gekomen zijn, weer een menswaardig bestaan te Conclusies bieden. Het verwarmen van een kerk is in • De kerk, die zich inzet voor onze samenleving in haar geheel. principe geen moeilijke aangelegen- • De kerkelijke gemeente, die een al dan niet monumentaal kerkgebouw heid. Zuinig stoken vereist echter onderhoudt, dat in ons dorp het beeld bepaalt. wel kennis van zaken. Het plaatsen Bij het vaststellen van folderteksten of teksten van brieven kunnen boven- van nieuwe ketels en regelappara- staande zaken betrokken worden. Wilt u bepaalde doelgroepen benade- tuur, zonder voldoende aandacht te ren, b.v. de categorie bijdragers van  100 -  250, en twijfelt u of u de geven aan instellingen en regelprin- juiste toon in de brief hebt aangeslagen, leg dan het concept aan de RPG cipe, hoeft niet te leiden tot betere (postbus 176, 3300 AD Dordrecht) voor. Die laat het door echte professio- resultaten. Bij het – in gemeenten – nals beoordelen zonder dat dit u geld kost. ontbreken van voldoende kennis van de installatie en het regelen ervan, Benaderen Kerkbalanslopers kan het uitbesteden van het beheer Iedereen heeft het tegenwoordig erg druk en veel agenda’s zijn vol een oplossing zijn. Een kortere gelopen wanneer wordt geprobeerd afspraken te maken voor een bespre- aanwarmtijd, dan in het voorbeeld is king of ontmoeting. De actieperiode van Kerkbalans is reeds vroeg bekend. gegeven, wordt in de literatuur Ga daarom in oktober reeds uw Kerkbalanslopers benaderen voor hun aanbevolen. In genoemde kerk is dat medewerking in januari a.s. in een later stadium ook ingevoerd. Benaderen leiding jongerenclubs Goed regelen bespaart energie. In In veel gemeenten wordt jaarlijks een tekenkleuractie gehouden over Kerk- de praktijk is aangetoond, dat zo’n balans. Via de leiding van de jongerenclubs worden jongeren benaderd en besparing aanzienlijk kan zijn. zo komen zij al in een vroeg stadium in aanraking met de actie Kerkbalans. Benader daarom vroegtijdig de leiding van deze clubs, leg hen uit waar het Ing. J.J. van Doorn is meet- en om gaat en vraag of zij in de periode van de actie Kerkbalans bereid zijn regeltechnicus. om door middel van een teken-kleurplatenactie aandacht aan Kerkbalans te besteden.

Bespreking in kerkenraad Omdat geldwerving in feite een zaak is van gemeenteopbouw, is het noodzakelijk dat geldwerving vanuit de kerkenraad wordt aangepakt. Het college van kerkrentmeesters moet er op toezien dat het onderwerp “Plaatselijke geldwerving” periodiek, maar zeker in deze tijd, op de agenda van de kerkenraad wordt geplaatst.

OKTOBER 2014 311 WORKSHOP OP VKB-CONGRES De kerkelijk werker: werker met Zin

De workshop over de kerkelijk belang om kennis te nemen van de mogelijke fouten in de tekst. werker die op het VKB-Congres van Gids voor werving en aanstelling van Uiteindelijk volgt aanstelling. Daar is 12 april 2014 werd gehouden, werd een kerkelijk werker. Daarin komen een model voor beschikbaar, geleid door mevr. M.W. Volders, zaken aan de orde als kerkordelijke aangepast aan de recente wijzigin- terwijl de heer H.L. Roth het verslag bepalingen, register voor kerkelijk gen in de regelgeving. Met de maakte. De inleidingen werden werkers, aanstelling, bevestiging als aanstelling is nog niet alles rond. gehouden door mevr. M. van Andel ambtsdrager en notities bij de Introductie en begeleiding spelen en de heer P. Quakkelaar, beiden van arbeidsvoorwaardenregeling. De een rol. Onderwerpen als functione- de Vereniging Kerkelijk Werkers gids is te vinden op de website van ringsgesprekken, permanente educa- (VKW). Een korte voorstelronde de landelijke kerk. tie en werkbegeleiding komen brengt in beeld met welke achter- daarbij in beeld. Het was een grond en met welk doel de aanwezi- Werving boeiende workshop die het hele veld gen de workshop bijwonen. De Na een goede voorbereiding komt van de kerkelijk werker/HBO-theo- redenen zijn heel divers. Sommige de daadwerkelijke werving en loog weer eens op een rijtje zette, gemeenten zoeken op dit moment selectie. Gemeenten kunnen een met verwijzing naar recente ontwik- een kerkelijk werker. Anderen willen vacature ook plaatsen op de website kelingen en beschikbare bronnen. graag wat horen over de relatie van de VKW, waar leden regelmatig Tenslotte bedankte mevr. Volders de tussen kerkelijk werker en predikant, zullen kijken of er vacatures zijn. beide inleiders voor de goede of over de relatie met vrijwilligers. Ook kan de VKW meedenken over inhoud van de workshop. Ook nieuwe ontwikkelingen als het de tekst voor de advertentie. Vanuit Websites: www.kerkelijkwerkers.nl; bevestigen als ambtsdrager komen de kennis en ervaring van de VKW www.pkn.nl (Ik ben…Kerkelijk aan de orde. kan er gekeken worden naar werker).

Profiel Er ontstaat een interactief gesprek tussen de inleiders en de groep over onder meer de volgende onderwer- pen. Vanuit de VKW wordt bena- drukt dat het van belang is om Voor de colleges van kerkrentmeesters is het van belang in de komende vooraf na te denken over het profiel maanden o.m. aan de volgende zaken aandacht te besteden: van de kerkelijk werker/HBO-theo- loog. Wordt er samengewerkt met Oktober: een predikant? Moeten er ook • Betaling Maandnota. werkzaamheden van een predikant • Vóór 1 november dient het college van kerkrentmeesters de begroting worden waargenomen? Of zijn er 2015 in bij de kerkenraad, vergezeld van het collecterooster waarover juist andere werkzaamheden die de tevoren met het college van diakenen overeenstemming is bereikt. Zie aandacht moeten krijgen? Wat is hiervoor o.m. pag. 277 en 278 van het vorige nummer van “Kerkbeheer”. nodig in de specifieke gemeente? • Bestellingen foldermateriaal Kerkbalans 2015: uiterlijk eind september Gaat het om gesprekskringen of juist opgave van aantallen; uiterlijk eind oktober teksten aanleveren van door om projecten? In de oriëntatiefase is drukkers op te maken folders en uiterlijk eind november opgave van het ook van belang om te kijken wat online bestellingen. een kerkelijk werker zoal als bagage • Herziening pachtprijzen (aanpassing eens per drie jaar). heeft. De notitie “Een professional met diepgang” – domeincompeten- November: ties voor de Bachelor of Theology • Betaling Maandnota. geeft daar een goede indruk van. • Publicatie in het kerkblad over de definitieve afwikkeling van de actie Het domeincompetentieprofiel Kerkbalans 2014. bevat een negental competenties: • Na voorlopige vaststelling van de begroting 2015 door de kerkenraad hermeneutische, pastorale, liturgi- publicatie hiervan in het kerkblad en ter inzage legging van de begro- sche, missionaire, educatieve, ting voor gemeenteleden. agogische, leiderschap, communica- • De meerjarenbegroting bijstellen. tie en persoonlijke competentie. De • Bespreking in de kerkenraad over de voorbereiding van de actie Kerkba- notitie is te vinden op de website lans 2015. van de VKW. Vervolgens is het van • Aankondiging van de actie Kerkbalans 2015 in het kerkblad.

312 KERKBEHEER Week van de begraafplaats 2014 op Zorgvlied Amsterdam Een bron van inspiratie

R.M. Belder

Dit jaar viel “De Week van de begraafplaats” in de periode 31 mei – 8 juni 2014. De Week van de Begraafplaats is een initiatief van de ASCE, de Association of Significant Cemeteries in Europe (www.signifi- cantcemeteries.org). Bij deze organisatie zijn op dit moment 179 begraafplaatsen uit 22 landen aangesloten. De Week is dit jaar voor de twaalfde maal georgani- seerd en voor het eerst deed Nederland mee. De Landelijke Organisatie van Begraafplaatsen (LOB) en de Vereniging De Terebinth faciliteer- den deze bijzondere gebeurtenis dit jaar voor het eerst. De Week van de Begraafplaats Zorgvlied Begraafplaats levert een goede bijdrage aan de gemeenschappelijke men, heeft ook Zorgvlied besloten • renovatie en innovatie; doelstelling om het publiek meer een crematorium te bouwen. • een kijkje op en in ’t Lalibellum; vertrouwd te maken met alle Verwacht wordt dat dit in 2015 en aspecten die de begraafplaatsen in wordt gerealiseerd. Hierna sprak • de producten van Zorgvlied. Nederland bieden. mevr. Ada Wille van WILLE Land- schaps- & begraafplaatsarchitectuur Vernieuwing en binding Adviesgroep begraafplaatsen over het ontwerpen van begraaf- Zorgvlied verwacht dat het uiteinde- Voor de beheerders van begraaf- plaatsen en de rol van de groenvoor- lijke percentage crematies in de plaatsen organiseerde de Advies- ziening hierbij. Zij heeft een bureau regio van Amsterdam zo rond 85 groep Begraafplaatsen op 5 juni voor landschapsarchitectuur met als procent komt te liggen. Het is dan 2014 op de begraafplaats Zorgvlied specialisatie (her)inrichtingsplannen belangrijk om aandacht te besteden in Amsterdam een interessante voor kerkhofjes, begraafplaatsen en aan het inpassen van de verschil- praktijkexcursie. Deze excursie werd crematoriaterreinen. lende asbestemmingen op deze begeleid door Arpad Nesvadba, De Adviesgroep begraafplaatsen historische begraafplaats. manager Zorgvlied, Albert van der bestaat naast o.a. mevr. Ada Wille Tijdens de excursie werden de Laan, adviesbureau begraafplaats uit Albert van der Laan, die een mogelijkheden hiervan bekeken. beheer en Ada Wille, Wille Land- adviesbureau leidt dat gespeciali- Ondergronds verstrooien van schaps & Begraafplaatsarchitectuur. seerd is in begraafplaatsbeheer, asmonumenten, het sterretjesveld De bijeenkomst werd door zo’n 60 projectmanagement, actualiseren en voor te vroeg geboren kindjes en het beheerders van algemene en digitaliseren van de grafadministra- bijzetten in familie-urnen, waarin de kerkelijke begraafplaatsen bezocht. tie en directievoering en interim as van familieleden kan worden beheer. samengevoegd, zijn gerealiseerde De heer Nesvadba, die de bijeen- vernieuwde concepten. Een colum- komst in de aula van Zorgvlied Na deze introductie van Zorgvlied en barium langs de waterkant, een opende, deelde mee dat de begraaf- de Adviesgroep volgde er een ecologische grafwijk en een alge- plaats uit 1870 dateert en dat veel interactieve excursie over de meen grafkeldercomplex (naar bekende Nederlanders op deze begraafplaats Zorgvlied, waarbij o.a. ontwerp van mevr. Ada Wille) zijn begraafplaats begraven liggen. Op aan de orde kwamen: andere voorbeelden van vernieu- dit moment heeft de begraafplaats • beheer en onderhoud; wing en verbreding van keuzemoge- nog een capaciteit voor 3.000 • management; lijkheden. graven. Maar omdat het cremeren • service en dienstverlening; steeds grotere vormen gaat aanne- • ontwerp en inrichting; Als speciaal thema werden vanaf 1 E

OKTOBER 2014 313 Subsidie mogelijk voor uw kerkelijk monument

Kerkrentmeesters hebben steeds meer moeite om hun kerkgebouwen te behouden voor de toekomst. Vooral als het gaat om oude monu- menten die met regelmaat kostbaar onderhoud behoeven. Het zijn kosten die men vaak niet meer kan opbrengen. Via aanpassingen in het kerkgebouw kan het gebruik worden verbreed waarmee de kerk extra inkomsten genereert. Denk daarbij bijvoorbeeld aan congressen, De Zuiderkerk te Enkhuizen. Fotograaf: Frans Hanswijk beurzen, lezingen, concerten. Daartoe zijn voorzieningen nodig onlangs gerealiseerd in de laatmid- van de oude kerk met zijn bijzon- die een kerkgebouw doorgaans niet deleeuwse Zuiderkerk in Enkhuizen. dere bouwgeschiedenis. Niet voor heeft, zoals toiletten, een garde- De nieuwe, strak vormgegeven niets is de interventie genomineerd robe, extra meubilair en bergruimte inbouw in de Kruiskapel is ontwor- voor de Arie Keppler prijs 2014, in daarvoor, een koffiecorner of zelfs pen door Ron Verduijn en Herman de categorie cultuurhistorisch een professionele keuken. Een heel Bakker van Van Hoogevest Architec- erfgoed. De zelfdragende inbouw mooi voorbeeld van een dergelijke ten en lijkt nu al een vanzelfspre- herbergt op de begane grond onder verbreding van het gebruik is kend onderdeel te zijn geworden meer een foyer en een keuken. Op

juni rondleidingen gegeven langs plaats Zorgvlied daardoor ver aan toekomstige belanghebben- enkele op Zorgvlied aanwezige uitstijgt boven de gemiddelde den en/of rechthebbenden. Domus Aeterna. De naam betekent: begraafplaats. Het Lalibellum - een • Volg de ontwikkelingen op het Eeuwig huis, een term uit de soort mausoleum - dat ontworpen is gebied van crematie en probeer Romeinse tijd. In de afgelopen tien door mevr. Ada Wille, biedt een binnen de mogelijkheden die in jaar is op Zorgvlied een trend capaciteit van 2.200 bijzettingen. een kerkelijke gemeente ontstaan waarbij in kleine kastjes of aanwezig zijn, in te spelen op de huisjes (Domus Aeterna) dierbare Betekenis voor beheerders behoefte die er bestaat om spulletjes of urnen worden bewaard. kerkelijke begraafplaatsen urnen te plaatsen en de moge- Een interessante ontwikkeling Wat betekent dit nu voor beheer- lijkheid te bieden tot het omdat een graf op deze wijze een ders van kerkelijke begraafplaatsen? uitstrooien van de urnen. extra dimensie krijgt. Zeker als men In elk geval is het van groot belang in de Domus Aeterna zaken bewaart om met onderstaande aandachts- Het wordt zo vaak gezegd: de die aan de overledene toebehoor- punten rekening te houden: wereld om ons heen verandert - en den of voor deze bedoeld zijn. • Besteed aandacht aan het dat proces voltrekt zich in een ijltem- Producenten kunnen deze zo wensenpakket van de mensen po. Daarom is het noodzakelijk dit ontwerpen dat er kleine familieco- die interesse hebben om op een proces goed te volgen en op basis lumbaria gaan ontstaan. kerkelijke begraafplaats te daarvan een nieuw beleid te gaan worden begraven. ontwikkelen. Een beleid dat geba- De manager van Zorgvlied stelde dat • Veel mensen beschouwen een seerd is op de huidige trends en het het beleid van Zorgvlied er op begraafplaats als een park waar verwachtingspatroon waar de gebaseerd is dat met ieders wensen het goed toeven is. Besteed dus praktijkexcursie op de begraafplaats over het soort graf, de grafbedek- goede aandacht aan de bomen Zorgvlied in Amsterdam een duide- king e.d. rekening wordt gehouden. en de struiken. lijk voorbeeld voor was. Maar zodanig dat ondanks de grote • Bied binnen de mogelijkheden diversiteit van mogelijkheden, de die een kerkelijke begraafplaats gehele inrichting van de begraaf- kan geven, keuzemogelijkheden

314 KERKBEHEER de verdieping zijn twee zalen Ouderling-kerkrentmeester Henk Wijnveen zegt hierover: gemaakt voor de kinderopvang die verhuurd kunnen worden aan De Protestantse gemeente te Wageningen heeft laten onderzoeken welke derden, maar ook gebruikt worden mogelijkheden er zijn om via herbestemming de toekomstige financiering voor repetities van het koor zonder van onze monumentale Grote Kerk op de Markt te verbeteren. Nieuwe hinder te veroorzaken in de kerk- functies kunnen hiertoe bijdragen, maar deze stellen nieuwe eisen aan het ruimte zelf. Op de inbouw zijn leuke gebouw, waaraan kan worden voldaan door o.a. het optimaliseren van functionele ruimtes gecreëerd onder bestaande ruimten en het creëren van nieuwe ruimten. de houten gewelven met een prachtig uitzicht in de kerk en voor Van Hoogevest architecten heeft in samenwerking met KAAder kerkad- velerlei doelen te gebruiken. In de vies met kennis van zaken en respect voor de historische en architectoni- kerkruimte zelf zijn ook veranderin- sche waarden van het monument, de ingrijpende veranderingen op een gen doorgevoerd om looproutes te goede manier vormgegeven. Bovendien is een marktonderzoek uitge- structureren en specifieke functies voerd dat inzicht geeft in potentiele medegebruikers en het rendement op toe te kennen per beuk. De herin- de benodigde investeringen. richting van de Zuiderkerk is niet alleen een herbestemming van de Hopelijk lukt het ons de financiën voor de metamorfose rond te krijgen en kerk, maar ook een voortbestem- een vernieuwd kerkgebouw te verwezenlijken. Een gebouw dat een ming. Deze term is door de architect goede plek blijft om als gemeente ons geloof te beleven en waarvan ook geīntroduceerd en geeft goed aan de stad en de omgeving volop gebruik kunnen maken. dat het in Enkhuizen gaat om de integratie van nieuwe functies met behoud van de oorspronkelijke, Verduijn (VHA) heeft samen met financieel en ruimtelijk haalbaar kerkelijke functie. Alwin Kaashoek (KAAder) mogelijk- plan dat de Protestantse Gemeente Om een dergelijke voortbestemming heden onderzocht voor toekomstig in Wageningen nieuwe kansen mogelijk te maken is geld nodig. gebruik. Om te komen tot een biedt. Gelukkig geeft de overheid ook dit duurzame interventie is niet alleen jaar weer een financiële impuls aan gekeken naar wat er mogelijk is Carien de Boer-van Hoogevest behoud van monumenten via de vanuit de architectuur, maar ook (architectuurhistoricus) subsidieregeling stimulering herbe- naar hetgeen vanuit de markt wordt Alwin Kaashoek stemming monumenten. Eigenaren gevraagd. Naast de vraag ‘wat kan en belanghebbenden van monumen- er met het gebouw’ is de vraag ‘wie ten of gebouwen met een cultuur- is er geīnteresseerd in het gebruik W Koninklijke historische waarde kunnen via deze van het gebouw’ even zo belangrijk. onderscheiding regeling aanspraak maken op een Door KAAder kerkadvies is gekeken financiële ondersteuning voor het naar markttechnische mogelijkhe- Ter gelegenheid van zijn aftreden als uitvoeren van een haalbaarheidson- den, waarbij gezocht is naar poten- ouderling is Andries van Roekel derzoek. Van 1 oktober tot en met tiele partijen die een rol willen (Doetinchem) benoemd tot lid in de 30 november 2014 kan hiervoor een spelen bij het gebruik van de kerk in Orde van Oranje-Nassau. aanvraag worden ingediend. Wageningen. Vanuit dit multidisci- Van Roekel heeft een onvoorstelbare Bij een haalbaarheidsonderzoek plinaire onderzoek naar de gebruiks- staat van dienst. Van 1994 tot 2006 wordt gekeken naar mogelijkheden mogelijkheden heeft Ron Verduijn was hij voorzitter van de wijkkerken- voor een breder gebruik van het een plan gemaakt dat voorziet in raad Catharinakerk. Sinds 2000 was (kerk)monument. Een voorbeeld van een breder gebruik van de Grote hij kerkrentmeester, per 2007 een dergelijk onderzoek is door Van Kerk. Door toevoeging van een voorzitter van het college. Hoogevest Architecten in samenwer- nieuw stijgpunt in de toren wordt king met KAAder kerkadvies uitge- een nieuwe museale route ontsloten voerd voor de Protestantse Gemeen- en nieuwe multifunctionele ruimtes te te Wageningen. Architect Ron toegankelijk gemaakt. Het is een

Insignes van de

Protestantse Kerk in Nederland ZILVER toegekend aan:

Bartje Aarke Schreuders, Heerewaarden, 7 jaar diaconale activiteiten, 8 jaar kerkrentmeester, 20 jaar leidster zondagsschool en 10 jaar lid kerkkoor

OKTOBER 2014 315 Onderscheidingen van de VKB

GOUD MET BRILJANT Marinus van Westen, Borssele, 40 toegekend aan: jaar organist

Arie Geluk, Cillaarshoek, 50 jaar Johan Oenk, Emmauskerk te Hattem, organist 40 jaar organist

Cees van Drongelen, Hendrik Ido Ambacht, 50 jaar organist

W.L. Eenink, Dieren

Lydia Paulina Gertrude Vuijk, Nijmegen 25 jaar kosteres

Gerard Wellink, Hofkerk Oldenzaal, J. Oenk, Hattem 25 jaar kerkrentmeester, administra- teur Henk van Lingen, IJsselstein, 40 jaar C. van Drongelen, Hendrik Ido organist Ambacht Foekje Nijland-Krikke, Steggerda, 40 Jan Bakker, ’t Zandt-Godlinze, 50 jaar organiste jaar organist

G. Wellink, Oldenzaal

Jan van Elst, Welkomkerk Rockanje, 25 jaar organist

F. Nijland-Krikke, Steggerda Hendrik Adriaan Quist, Tholen, 29 J. Bakker, ’t Zandt-Godlinze jaar notabel, kerkrentmeester, ZILVER reserve organist en organist Francina Goosensen-Lagrouw, toegekend aan: Hoofdhofgemeente Zwolle, 51 jaar medewerkster verjaardag fonds en Cor van der Harst, Apeldoorn, 38 diverse functies jaar organist

GOUD Gijsbertus Johannes Vink, Arnhem, toegekend aan: 36 jaar koster

Cornelia Bakker, Amsterdam – Zuid- oost, 25 jaar verspreiden van het kerkblad H.A. Quist, Tholen

BRONS toegekend aan:

Trijntsje Wierda- van der Heide, Op ‘e Noed, o.a. 16 jaar koster zorg- G.J. Vink, Arnhem centrum Doniahiem

Willem Louis Eenink, Dieren, 25 jaar C. Bakker, Amsterdam – Zuidoost koster

316 KERKBEHEER Den Hoed Aannemers B.V. De ambachtelijke bouwer Bergambacht 0182 - 351 225

Gespecialiseerd in restauratie en onderhoud van uw kerkgebouw

Kijk voor referenties en meer info op www.denhoed.nl

RESTAURATIE ONDERHOUD NIEUWBOUW

A dviesbureau Kerkfusies hortensiastraat 10, 8903 JN leeuwarden telefoon: (058) 233 00 00 www.dekkerdrukwerken.nl u kunt nu ook via onze website bestellen, zie “webdrukkerij” Notarieel jurist met veel ervaring, adviseert en begeleidt plaatselijke kerken in het notariële COLLECTEBONNEN traject van vereniging (fusie) tot en met de VOORDELIGE notariële akte.

Info: mr. M.J. van Vliet-de Vos, T: 071-5210272, 0625 020 352, E: [email protected], www.advieskerkfusies.nl

Lakerveld ingenieurs- & architectuurbureau BV architectuur · instandhouding · onderhoud · bouwhistorie

ins uren klepel klokkens minuten Velhorstweide 18 5709 MJ Helmond wijzerplaat Tel: +31 (0)6 55330003 betrouwbaar web: www.klokkenservice.nl renovatie e-mail: [email protected] onderhoud Noordzijde 95¹ 4225 PL Noordeloos luidklokken tel. 0183-582600 fax. 0183-581049 klokkenspelen

[email protected] www.lakerveld-noordeloos.nl torenuurwerken advies Betrokken en Betrouwbaar

OKTOBER 2014 317 De specialist in onDerhouD en restauratie

ook kunt u bij ons terecht voor een vrijblijvende begroting t.b.v. een subsidieaanvraag.

Vestiging ridder noord: Vestiging ridder Zuid: marowijne 41 Dommelstraat 31 1689 ar Zwaag 5347 Jk oss acaDemiegebouw utrecht

www.riDDerleiD ekkers.com info@skinsforbuilD ings.com t +31 (0) 888 111 888

Leidekkers-A5-1401.indd 1 23-01-14 17:41

Een goede verstaanbaarheid in de kerk is niet altijd eenvoudig te realiseren. Door een veelheid aan akoestische factoren is het nodig een professionele en ervaren partner in te schakelen.

Schaapsound is dé leverancier op het gebied van kerkgeluids-installaties, projectie en videoapparatuur en moderne oplossingen voor de kerktelefoon.

Niet alleen door jarenlange ervaring in honderden kerken, maar ook door ons specialisme in het zelf ontwikkelen van hoogwaardige, innovatieve producten. Zo kunnen we optimaal inspelen op uw specifieke situatie.

Dorpskerk Schipluiden

Kaartenmakerstraat 18 Baileystraat 2a, Mussenberg 7 www.schaapsound.nl 2984 CB Ridderkerk 8013 RV Zwolle 6049 GZ Roermond [email protected] 0180-41 46 00 038-785 19 77 0475-33 69 44

3181132-adv-SchaapSound-180x120-schipluiden.indd 1 24-01-2014KERKBEHEER 09:53:12 Donatus het vertrouwde verzekeringsloket van A tot Z

Voor kerken en kerkelijke gebouwen heeft Donatus een aantal specifieke verzekerings­ producten ontwikkeld. Ook voor kerkelijke werkers in loondienst en kerkelijke vrijwilligers heeft Donatus verzekeringen op maat. Bijvoorbeeld:

• aansprakelijkheid en rechtsbijstand • monumenten • auto/verkeersschade • ongevallen vrijwilligers • CAR­verzekering • orgels • inboedel/inventaris • verenigingsgebouwen • kerkgebouwen, pastorieën en woonhuizen • ziekengeld • kostbaarheden (loondoorbetaling bij ziekte) • milieuschade • ziektekosten/zorgverzekering

Graag informeren wij u nader. Bel ons gerust voor een informatiefolder of een afspraak. Ook kunt u via onze website vrijblijvend een offerte aanvragen.

www.donatus.nl tel. 073 - 5221700

OKTOBER 2014 319 vereniging voor

kerkrentmeesterlijk

beheer in de pkn

belangenbehartiging • dienstverlening • kennis instituut

De Vereniging voor Kerkrentmeesterlijk Beheer is de organisatie van beheerders in de Protestantse Kerk in Nederland. De VKB zorgt voor de belangenbehartiging en de dienstverlening voor haar leden.

Daarnaast is de Vereniging een kennisinstituut ten dienste van kerkrentmeesters en alle andere beheerders in de Kerk. De VKB beschikt daartoe over veel kennis en ervaring op het gebied van geldwerving, gebouwen en monumenten, beheer van begraaf- plaatsen, verzekeringen, enz.

De VKB weet wat er speelt in de kerk en in de wereld daar omheen. Zij weet wat kerkelijke gemeenten nodig hebben en zoekt daar betaalbare oplossingen voor. Protestantse gemeenten, Hervormde gemeenten, Gereformeerde kerken en Evangelisch- Lutherse gemeenten, maar ook externe relaties die binnen de doelstellingen van de Vereniging vallen, kunnen gebruik maken van de volgende diensten van de VKB:

• MAATWERK IN VERZEKERINGEN: nu al ruim 6000 verzekeringen, ondergebracht bij Marsh/Mercer, voor WA, bestuurdersaansprakelijkheid, rechtsbijstand, ongevallen, fraude en beroving, vervanging van predikanten, zorg en inkomen, inkomensverzekeringen onder op maat gemaakte polisvoorwaarden en tegen uiterst scherpe premies.

• STEUN BIJ GELDWERVING: al het materiaal voor de actie Kerkbalans, eigen folders en brochures voor uw gemeente, advies voor de plaatselijke geldwerving.

• ADVIEZEN VOOR BEHEERDERS: over kerktorens, orgels en kerkverwarming, belastingwetgeving en beheer van kerkelijke begraafplaatsen.

• PUBLICATIES: handleiding voor kerkrentmeesters, modellen voor plaatselijke regelingen, overeenkomsten en tarieven.

• ONDERSCHEIDINGEN VOOR VRIJWILLIGERS: draaginsignes en speldjes bij jubilea van kerkelijke medewer- kers.

vkb - in dienst van de kerk

Centraal Bureau Vereniging voor Kerkrentmeesterlijk Beheer in de Protestantse Kerk in Nederland Nicolaas Maessingel 271D, 3311 KS Dordrecht Postadres: Postbus 176, 3300 AD Dordrecht. Telefoon: 078 - 639 36 66, Fax: 078 - 631 59 49 E mail: [email protected] Website : www.kerkrentmeester.nl 320 KERKBEHEER