Προς Μια Συμπεριληπτικη Ευρωπαϊκη Πολιτοτητα Towards an Inclusive European Citizenship

ΠΡΟΣ ΜΙΑ ΣΥΜΠΕΡΙΛΗΠΤΙΚΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΠΟΛΙΤΟΤΗΤΑ

TOWARDS AN INCLUSIVE EUROPEAN CITIZENSHIP Σειρά: ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

Διεύθυνση σειράς: Ασπασία Ι. Τσαούση

Εκδόσεις ΠΑΠΑΖΗΣΗ ΑΕΒΕ ΠΡΟΣ ΜΙΑ ΣΥΜΠΕΡΙΛΗΠΤΙΚΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΠΟΛΙΤΟΤΗΤΑ

Επιμέλεια: Λίνα Παπαδοπούλου - Δέσποινα Αναγνωστοπούλου

ISBN: 978-960-02-3549-4

Υποκατάστημα Θεσσαλονίκης Σιατίστης 7, 54 631 Τηλ.: 2310 227410 e-mail: [email protected]

Εκτύπωση-Βιβλιοδεσία: grafima med!a | creat!ve | pr!nt Λ. Ελευθερίας 29 (Αμφιθέας), Άλιμος Τ.Κ. 174 55 Τηλ. Kέντρο: 210 72 51 600, Fax: 210 72 51 605 grafimaprint.gr

Απαγορεύεται η μερική ή ολική αναδημοσίευση του έργου αυτού, καθώς και η αναπαραγωγή του με οποιοδήποτε μέσο χωρίς σχετική άδεια του Εκδότη Σειρα: ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

ΠΡΟΣ ΜΙΑ ΣΥΜΠΕΡΙΛΗΠΤΙΚΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΠΟΛΙΤΟΤΗΤΑ

Επιμέλεια: Λίνα Παπαδοπούλου – Δέσποινα Αναγνωστοπούλου

ΚΕΝΤΡΟ ΑΡΙΣΤΕΙΑΣ JEAN MONNET ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ «ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΑ ΚΡΙΣΙΜΑ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗΣ»

ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΥΝΕΔΡΙΩΝ: Ρατσισμός και Ξενοφοβία στην Ευρωπαϊκή Ένωση (10.6.2016) Ενίσχυση Δικαιωμάτων Ευρωπαίων Πολιτών (27.4.2017) Ασφάλεια και Ισότητα στην Ευρωπαϊκή Ένωση (20.4.2018)

Η υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην παραγωγή της παρούσας έκδοσης δεν συνιστά αποδοχή του περιεχομένου, το οποίο αντικατοπτρίζει αποκλειστικά τις απόψεις των συντακτών, και η Επιτροπή δεν μπορεί να αναλάβει την ευθύνη για οποιαδήποτε χρήση των πληροφοριών που περιέχονται σε αυτήν.

Εκδόσεις Παπαζήση Αθήνα 2019 Series: LAW AND THE SOCIAL SCIENCES

TOWARDS AN INCLUSIVE EUROPEAN CITIZENSHIP

Lina Papadopoulou / Despoina Anagnostopoulou (eds.)

JEAN MONNET CENTRE OF EXCELLENCE Research on Crucial Issues of European Integration UNIVERSITY OF MACEDONIA, GREECE

PROCEEDINGS OF THE INTERNATIONAL CONFERENCES: Racism and Xenophobia in the European Union (10.6.2016) The enhancement of the rights of European citizens (27.4.2017) Equality and Social Exclusion in the European Union (20.4.2018)

The European Commission's support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the contents, which reflect the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which may be made of the information contained therein

PAPAZISSIS PUBLISHERS ATHENS 2019 Τα συνέδρια υλοποιήθηκαν με τη συνεργασία των παρακάτω φορέων:

● Δικηγορικός Σύλλογος Θεσσαλονίκης

● Ελληνική Ένωση Ευρωπαϊκού Δικαίου

● Έδρα Jean Monnet «Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου και Πολιτισμού» της Νομικής Σχολής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

● Έδρα UNESCO «Διαπολιτισμικής Πολιτικής για μία Δραστήρια και Αλληλέγγυα Ιθαγένεια» του τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας

● Έδρα Jean Monnet «Προστασίας των Κοινωνικών Δικαιωμάτων στην ΕΕ και Συγκριτικοί Νομικοί Πολιτισμοί» της Νομικής Σχολής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

The conferences were organized in collaboration with the following institutions:

● Thessaloniki Bar Association

● Hellenic Association of European Law

● Jean Monnet Chair “European Constitutional Law and Culture”, School of Law, Aristotle University of Thessaloniki

● UNESCO Chair “Intercultural Policy for an Active Citizenship and Solidarity”, Department of International and European Studies, University of Macedonia

● Jean Monnet Chair “EU Social Rights Protection and Comparative Legal Cultures”, School of Law, Aristotle University of Thessaloniki

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

Συγγραφείς

Προλογικό σημείωμα επιμελήτριας της σειράς Ασπασία Ι. Τσαούση...... 17 Εισαγωγικό σημείωμα επιμελητριών – Ευχαριστίες Λίνα Παπαδοπούλου και Δέσποινα Αναγνωστοπούλου...... 21 Editors' Introductory note – Acknowledgements Lina Papadopoulou and Despoina Anagnostopoulou...... 27

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ: Κράτος δικαίου, δημοκρατία και δράσεις για την ενίσχυση της ευρωπαϊκής πολιτότητας

1. Η ενίσχυση των δικαιωμάτων της ευρωπαϊκής ιθαγένειας – Προς μία συμπεριληπτική Ευρωπαϊκή Πολιτότητα; Δέσποινα Αναγνωστοπούλου...... 35

2. Η «οπισθοδρόμηση του κράτους δικαίου» σε κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και οι μηχανισμοί για την αντιμετώπισή της Μιχαήλ Χρυσομάλλης...... 77

3. Η Πρωτοβουλία Ευρωπαίων Πολιτών μεταξύ θεωρίας και πράξης Ιωάννης Παπαδόπουλος...... 103

4. Κοινωνική ιδιότητα του πολίτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και μετα- μαρσαλιανά δικαιώματα και υποχρεώσεις Θεοδώρα Κωστακοπούλου...... 167

5. Νέα οικονομική διακυβέρνηση κατά εθνικής και ευρωπαϊκής ιθαγένειας Βασίλης Χατζόπουλος...... 175

6. Social exclusion and the Eurozone crisis reforms: improvement or stalemate? Alexandros Kyriakidis...... 191

7. The cross-border continuity of family status as a means of ensuring free movement and residence rights for the European Union citizen Miguel Gardeñes Santiago...... 211

8. Ιδιότητα του πολίτη και «δικαίωμα στη φροντίδα» στο δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης Άννα-Μαρία Κώνστα...... 245 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ: Η αντιμετώπιση του ‘Άλλου’: καταπολεμώντας τις δυσμενείς διακρίσεις και τον ρατσισμό

1. O ρατσισμός και η ξενοφοβία στη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου Ροζάκης Χρήστος...... 267

2. Η ποινική καταστολή της ρατσιστικής ρητορείας, των εγκλημάτων ρατσισμού και της ρατσιστικής διάκρισης: προς μία ουσιαστική προστασία της αξίας του ανθρώπου Μαρία Καϊάφα – Γκμπάντι...... 275

3. Θεσμικές διακρίσεις: ο αθέατος ρατσισμός των θεσμικών δομών Στέργιος Κοφίνης...... 307

4. Ρατσιστικός λόγος και ελευθερία της έκφρασης Αναστάσιος Παυλόπουλος...... 321

5. Ρητορική μίσους και αυτονομία των θρησκευτικών κοινοτήτων στην Ευρώπη Λίνα Παπαδοπούλου...... 339

6. Cultural diversity and the European Court of Human Rights: Dealing with difference, groups and identities Nikos Gaitenidis...... 377

7. Je suis Achbita! Joseph H.H. Weiler...... 395

8. Διακρίσεις κατά ατόμων λόγω ταυτότητας φύλου και γενετήσιου προσανατολισμού στον Ευρωπαϊκό χώρο Κωνσταντίνος Κουρούπης...... 427

9. Policies and practices for fighting social exclusion of persons with disabilities in European Union: Focus on educational inclusion Ioannis Agaliotis...... 443

10. Violence against women: Persisting discrimination in Europe? Kalliopi Chainoglou...... 457 Table of contents

Contributors (in Greek and English)...... 17 Introductory Note by the Editor of the “Law and Social Sciences” series Aspasia I. Tsaousi ...... 21 Editors' Introductory Note and Acknowledgements (in Greek and in English) Lina Papadopoulou and Despoina Anagnostopoulou ...... 27

FIRST PART Rule of law, democracy and actions strengthening European citizenship

1. The enhancement of European citizenship – Towards an inclusive European Citizenship? (in Greek) Despina Anagnostopoulou...... 35

2. ‘Rule of law backsliding’ in EU Member States and mechanisms for dealing with it (in Greek) Michael Chryssomallis...... 77

3. European Citizens' Initiative between theory and practice (in Greek) Ioannis Papadopoulos...... 103

4. European Union social citizenship and post-Marshallian rights and duties (in Greek) Theodora Kostakopoulou...... 167

5. New economic governance versus national and European citizenship (in Greek) Vassilis Chatzopoulos...... 175

6. Social exclusion and the Eurozone crisis reforms: improvement or stalemate? Alexandros Kyriakidis...... 191

7. The cross-border continuity of family status as a means of ensuring free movement and residence rights of the European Union citizen Miguel Gardeñes Santiago...... 211

8. EU citizenship and the 'right to care' in European Union law (in Greek Anna-Maria Κonsta...... 245 CONTENTS

SECOND PART Addressing the “Other”: Fighting Discrimination and Racism

1. Racism and xenophobia in the case law of the European Court of Human Rights (in Greek) Christos Rozakis...... 267

2. Criminal law enforcement concerning racist discourse, racist crimes and racist discrimination: towards a substantive protection of human dignity (in Greek) Maria Kaiafa-Gbandi...... 275

3. Institutional discrimination: the invisible racism of institutional structures (in Greek) Stergios Kofinis...... 307

4. Racist discourse and freedom of expression (in Greek) Anastasios Pavlopoulos...... 321

5. Hate speech and autonomy of religious communities in Europe (in Greek) Lina Papadopoulou...... 339

6. Cultural diversity and the European Court of Human Rights: Dealing with differences, groups and identities Nikolaos Gaitenidis...... 377

7. Je Suis Achbita! (in Greek) Joseph H.H. Weiler...... 395

8. Discrimination against persons on the grounds of gender identity and sexual orientation in the European area (in Greek) Konstantinos Kouroupis...... 427

9. Policies and practices for fighting social exclusion of persons with disabilities in the European Union: Focus on educational inclusion Ioannis Agaliotis...... 443

10. Violence against women: Persisting discrimination in Europe? Kalliopi Chainoglou...... 457 ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

Miguel Gardeñes Santiago, Profesor Titular, Αυτόνομο Πανεπιστήμιο Βαρκελώνης, Ισπανία

Joseph H.H. Weiler, Καθηγητής, Νομική Σχολή, Έδρα Jean Monnet, Πα- νεπιστήμιο Νέας Υόρκης, Senior Fellow of the Minda de Gunzburg Center for European Studies, Harvard, HΠΑ - πρ. Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Πανεπι- στημιακού Ινστιτούτου

Ιωάννης Αγαλιώτης, Καθηγητής, Τμήμα Εκπαιδευτικής και Κοινωνικής Πολιτικής, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας

Δέσποινα Αναγνωστοπούλου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, Τμήμα Διε- θνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών, Έδρα Jean Monnet, Ακαδημαϊκή Συντονί- στρια του Κέντρου Αριστείας Jean Monnet «Έρευνα σε κρίσιμα θέματα της ευ- ρωπαϊκής ολοκλήρωσης», Πανεπιστήμιο Μακεδονίας

Νικόλαος Γαϊτενίδης, Διδάκτωρ, Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπου- δών, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας

Μαρία Καϊάφα – Γκμπάντι, Καθηγήτρια, Νομική Σχολή, Αριστοτέλειο Πα- νεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Στέργιος Κοφίνης, Δ.Ν. ΑΠΘ, Πρωτοδίκης Δ.Δ. Κωνσταντίνος Κουρούπης, Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Νομικής, Frederick University, Κύπρος

Αλέξανδρος Κυριακίδης, Υποψήφιος Διδάκτωρ με υποτροφία του Ιδρύ- ματος Κρατικών Υποτροφιών (ΙΚΥ), Αναπληρωτής Προϊστάμενος της Μονάδας Έρευνας «Ευρωπαϊκές Πολιτικές και Δημοκρατία», Τμήμα Διεθνών και Ευρω- παϊκών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας

Άννα-Μαρία Κώνστα, Λέκτορας, Νομική Σχολή, Αριστοτέλειο Πανεπιστή- μιο Θεσσαλονίκης

Θεοδώρα Κωστακοπούλου, Καθηγήτρια, Τμήμα Νομικής, Πανεπιστημίου του Warwick, Ηνωμένο Βασίλειο

Ιωάννης Παπαδόπουλος, Αναπληρωτής Καθηγητής, Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών, Προϊστάμενος της Μονάδας Έρευνας «Ευρωπαϊκές Πολιτικές και Δημοκρατία», Πανεπιστήμιο Μακεδονίας 14 ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

Λίνα Παπαδοπούλου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια, Έδρα Jean Monnet, Νομική Σχολή, Ακαδημαϊκή Συντονίστρια του Κέντρου Αριστείας Jean Monnet “Ευρωπαϊκός Συνταγματισμός και Θρησκεία/ες», Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Αναστάσιος Παυλόπουλος, Δ.Ν. ΑΠΘ, Δικηγόρος Χρήστος Ροζάκης, Πρόεδρος Διοικητικού Δικαστηρίου του Συμβουλίου της Ευρώπης, πρ. Δικαστής και Αντιπρόεδρος Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δι- καιωμάτων του Ανθρώπου, Ομότιμος Καθηγητής Διεθνούς Δικαίου, Τμήμα Πο- λιτικών Επιστημών και Δημόσιας Διοίκησης, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανε- πιστήμιο Αθηνών

Καλλιόπη Χαΐνογλου, Επίκουρη Καθηγήτρια, Τμήμα Διεθνών και Ευρω- παϊκών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας

Βασίλης Χατζόπουλος, Καθηγητής, Τμήμα Διεθνών, Ευρωπαϊκών και Πε- ριφερειακών Σπουδών, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Επισκέπτης καθηγητής, Κολλέ- γιο της Ευρώπης, - Κοσμήτορας προπτυχιακών σπουδών στο European Law & Governance School

Μιχαήλ Χρυσομάλλης, Καθηγητής, Έδρα Jean Monnet, Τμήμα Νομικής, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης CONTRIBUTORS

Ioannis Agaliotis, Professor, Department of Educational and Social Policy, University of Macedonia, Greece

Despoina Anagnostopoulou, Associate Professor, Department of International and European Studies, Jean Monnet Chair, Academic Coordinator of the Center of Excellence Jean Monnet “Research on Crucial Issues of European Integration”, University of Macedonia, Greece

Kalliopi Chainoglou, Assistant Professor, Department of International and European Studies, University of Macedonia, Greece

Michael Chryssomallis, Professor, Department of Law, Jean Monnet Chair, Democritus University of Thrace, Greece

Nikolaos Gaitenidis, PhD, Department of International and European Studies, University of Macedonia, Greece

Miguel Gardeñes Santiago, Profesor Titular at the Universitat Autònoma de Barcelona (Autonomous University of Barcelona), Spain

Vassilis Hatzopoulos, Professor, Department of International, European and Regional Studies, Panteion University, Greece; Visiting Professor, College of Europe-Bruges, Belgium - Dean of Undergraduate Studies at the European Law & Governance School

Maria Kaiafa-Gbandi, Professor, Law School, Aristotle University of Thessaloniki, Greece

Stergios Kofinis, Doctor Juris, Aristotle University of Thessaloniki, Administrative Court of First Instance Judge, Greece

Konstantinos Kouroupis, Assistant Professor, Department of Law, Frederick University, Cyprus

Theodora Kostakopoulou, Professor of Law, University of Warwick, United Kingdom

Alexandros Kyriakidis, PhD candidate on a scholarship from the Greek State Scholarship Foundation (IKY), Deputy Head of the Research Unit "European Policies and Democracy", Department of International and European Studies, University of Macedonia, Greece 16 CONTRIBUTORS

Ioannis Papadopoulos, Associate Professor, Department of International and European Studies, Head of the Research Unit "European Policies and Democracy”, University of Macedonia, Greece

Lina Papadopoulou, Associate Professor, Law School, Jean Monnet Chair, Academic Coordinator of the Center of Excellence Jean Monnet “European Constitutionalism and Religion(s)”, Aristotle University of Thessaloniki, Greece

Anastasios Pavlopoulos, Doctor Juris, Aristotle University of Thessaloniki, Lawyer, Greece

Christos Rozakis, President of the Administrative Tribunal of the Council of Europe, former Judge and Vice-President of the European Court of Human Rights, Council of Europe - Emeritus Professor, Department of Political Science and Public Administration, National and Kapodistrian University of Athens, Greece

Joseph H.H. Weiler, Professor, Jean Monnet Chair, Law School, New York University - Senior Fellow of the Minda de Gunzburg Center for European Studies, Harvard, USA - former President of the European University Institute, Italy ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Αποτελεί για μένα ιδιαίτερη χαρά και τιμή να φιλοξενείται ο συλλογικός τόμος «Προς μια Συμπεριληπτική Ευρωπαϊκή Πολιτότητα» στη σειρά «Δίκαιο και Κοινω- νικές Επιστήμες», την οποία επιμελούμαι για τις εκδόσεις Παπαζήση. Τη συλλογή και την επεξεργασία των κειμένων έχουν επιμεληθεί με φροντίδα και υψηλό βαθ- μό επιστημονικότητας οι αγαπητές συναδέλφισσές μου, κα. Λίνα Παπαδοπούλου (Αν. Καθηγήτρια στη Νομική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλο- νίκης) και κα. Δέσποινα Αναγνωστοπούλου (Αν. Καθηγήτρια στο Τμήμα Διεθνών & Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας). Το αντικείμενο του συλλογικού αυτού τόμου καλύπτει θεματικά μια ευρύτατη περιοχή συγγραφής και έρευνας και έχει απασχολήσει έντονα κατά την τελευταία εικοσαετία κορυφαίους νομικούς όσο και πολλούς άλλους κοινωνικούς επιστή- μονες, ιδίως από τον χώρο της πολιτικής επιστήμης και της πολιτικής κοινωνιο- λογίας. Το ερευνητικό τοπίο που έχει μέχρι σήμερα σκιαγραφηθεί είναι ιδιαίτερα πλούσιο και πολυσχιδές κι έχει ήδη αναδείξει κάποιες κύριες κατευθύνσεις, στις οποίες κινούνται και οι συγγραφείς του παρόντος τόμου. Ο κεντρικός άξονας είναι σαφέστατα η έννοια της «συμπερίληψης» (inclusiveness) και ο πρωταρχικός στό- χος που συνάγεται από τα συμπεράσματα των επιμέρους μελετών είναι να επε- κταθούν τα όρια της πολιτότητας, έτσι όπως είχε γίνει αντιληπτή κατά την περίοδο της ύστερης νεωτερικότητας. Φιλοδοξία κοινή όσων ασχολούνται με το συγκεκριμένο γνωστικό αντικείμε- νο φαίνεται πως είναι «να φανταστούμε μια διευρυμένη πολιτότητα», όπως θα μας συμβούλευε ο Roberto Mangabeira Unger. Καθηγητής στη Νομική Σχολή του Harvard και ηγετική μορφή της Σχολής των Κριτικών Νομικών Σπουδών, ο Unger ήταν ένας από τους ελάχιστους θεωρητικούς που μπόρεσε, από τη θέση του Υπουργού Στρατηγικών Σχέσεων, να υλοποιήσει το όραμά του σε μια σειρά από ρηξικέλευθα πολιτικά μέτρα στη χώρα καταγωγής του, τη Βραζιλία. Δεν είναι τυχαίο πως στον πυρήνα της πρότασής του για μια «ενδυναμωμένη δημοκρα- τία» (empowered democracy) βρίσκεται μια «ενδυναμωμένη», θα λέγαμε, «πολι- τότητα», που ενισχύεται από μια δέσμη συλλογικών δικαιωμάτων, όπως είναι τα δικαιώματα αλληλεγγύης και αποδυνάμωσης των ελίτ. Οι ραγδαίες αλλαγές που έφερε μαζί της η παγκοσμιοποίηση στην αυγή της τρίτης χιλιετίας εντατικοποίη- σε τις προσπάθειες να ρυθμιστούν με επιστημονικά κριτήρια τα νεοεμφανιζόμενα πολύπλοκα φαινόμενα και να αντιμετωπιστούν τα νέας κοπής ηθικοπολιτικά και 18 ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

νομικά διλήμματα. Κάθε νέα θεωρητική πρόταση για την ποιοτική αναβάθμιση της σύγχρονης δημοκρατίας επικεντρώθηκε, σχεδόν αναγκαστικά, στην ιδιότητα του πολίτη (βλ. και το πρώτο βιβλίο της σειράς, Ασπ. Τσαούση, Δίκαιο και Συνεργα- τικότητα: Μια Νέα Προσέγγιση στην Κοινωνιολογία του Δικαίου, Εκδ. Παπαζήση 2013, Κεφάλαια 4 και 5). Καθώς τεράστιες μάζες πληθυσμού διαφορετικής εθνικότητας και θρησκευ- τικών πεποιθήσεων είχαν μεταναστεύσει εσωτερικά και εξωτερικά σε όλη τη δι- άρκεια του 20ου αιώνα, τα νομικά συστήματα των δυτικών δημοκρατιών προχώ- ρησαν στις απαραίτητες συνταγματικές αναθεωρήσεις ώστε να κατοχυρωθούν, έστω βαθμηδόν και έστω εν μέρει, τα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα αρκετών μειονοτήτων. Βέβαια, η κοινωνική επίγνωση ότι στις μειονότητες ανήκουν και με- γάλες πληθυσμιακές ομάδες, όπως οι γυναίκες, που παραδοσιακά στερήθηκαν την ιδιότητα του πολίτη, ενσταλάχτηκε στις δυτικές κοινωνίες με αρκετή βραδύτη- τα, αδικαιολόγητη και εσκεμμένη. Η δεκαετία του 1960, γνωστή στην Κοινωνιολογία και ως «η δεκαετία των κοι- νωνικών κινημάτων», κατέδειξε αυτήν τουλάχιστον την αλήθεια: ότι τα μέλη των μειονοτήτων παραμένουν αόρατα αν δεν διεκδικήσουν μαζικά, δημόσια και αγω- νιστικά τα δικαιώματά τους. Η κυρίαρχη σε κάθε κοινωνία πολιτισμική ομάδα δεν αναγνωρίζει την ύπαρξή τους, δεν ασχολείται με τα προβλήματά τους, δεν συμμε- ρίζεται το όραμά τους για ισότητα και κοινωνική δικαιοσύνη. Γιατί; Διότι συνήθως δεν έχει κανένα συμφέρον να “αλλάξουν τα πράγματα”, εφόσον οποιαδήποτε κοι- νωνική αλλαγή και ενδεχόμενη ανατροπή του status quo ενέχει και τον κίνδυνο να αναδιανεμηθεί ο πλούτος. Αυτό θα σήμαινε για τα μέλη της κυρίαρχης ομάδας να χαθούν τα παγιωμένα κοινωνικά και πολιτικά τους προνόμια και να μοιραστούν με έναν διευρυμένο κύκλο προσώπων όλα όσα ποτέ τους δεν μοιράστηκαν: δι- καιώματα και ελευθερίες. Επομένως, δεν θα έπρεπε καθόλου να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι οι δυ- τικές κοινωνίες εισήλθαν πολύ διστακτικά, και με διαφορετικό ρυθμό η καθεμία, στην εποχή της μετανεωτερικότητας. Είναι επίπονες, μακροχρόνιες και όχι πάντο- τε παρατηρήσιμες οι εσωτερικές διεργασίες που απαιτούνται για να μεταμορφω- θεί μια κοινωνία σε γνήσια πολυσυλλεκτική και πολυπολιτισμική. Μια τέτοια κοι- νωνία σέβεται κατ’ ουσίαν την ετερότητα, τον διαφορετικό άλλο, τον πρόσφυγα, τον μουσουλμάνο, τον ομοφυλόφιλο. Δεν τον ανέχεται. Τον αποδέχεται πλήρως. Τον σέβεται. Του αναγνωρίζει τα ίδια ακριβώς (και όχι παρόμοια) δικαιώματα. Αυ- τού του είδους οι μεταβολές σε μια πρώτη φάση επιβάλλονται άνωθεν, από τον εθνικό ή υπερεθνικό νομοθέτη, ή από δικαστήρια (όπως το Ευρωπαϊκό Δικαστή- ριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου) που με την συχνά πρωτοποριακή ερμηνεία τους πρωτοστατούν στη θεμελίωση ενός πανευρωπαϊκού κράτους δικαίου. Ωστό- σο, η μετάβαση σε μια κοινωνία «ισότητας για όλους» προϋποθέτει ότι ο πολίτης ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ 19

θα μεταμορφωθεί πρώτα ο ίδιος/η ίδια, εσωτερικά, προκειμένου να μεταμορφωθεί ριζικά η κοινωνία του. Αυτή είναι η δεύτερη, κρίσιμη φάση, της πρακτικής υλοποί- ησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, την οποία πρέπει να μετέλθουν οι ώριμες πολιτικά δημοκρατίες. Εμπειρικές έρευνες που έχουν διενεργηθεί από δημόσια, ιδιωτικά και πανεπι- στημιακά κέντρα κοινωνικών ερευνών καταδεικνύουν ότι έχουμε ακόμη πολύ δρόμο να διανύσουμε για να επιτευχθεί η πολυπόθητη «συμπερίληψη». Τόσο η «παλιά» Ευρώπη, που γέννησε πολλά έθνη-κράτη, όσο και νεότερα ομοσπονδιακά κράτη όπως οι ΗΠΑ και η Αυστραλία, μαστίζονται από σοβαρά κοινωνικά προβλήματα, όπως ο θεσμικός ρατσισμός, η ξενοφοβία και η μισαλλοδοξία. Τα προβλήματα αυτά εκδηλώνονται ολοένα και περισσότερο μέσα από εξάρσεις βίας, εγκλήματα μίσους και στοχευμένες επιθέσεις εις βάρος μεταναστών. Επιπρόσθετα, ο φόβος και το μίσος για «τον διαφορετικό άλλο» διαχέονται μέσα από θεσμούς, όπως η οικογένεια, το σχολείο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, εμπεδώνοντας αρνητι- κά στερεότυπα και παγιώνοντας προκαταλήψεις. Ταυτόχρονα, η διαγενεακή μετα- βίβαση της φτώχειας και η χρόνια ανεργία κρατούν εγκλωβισμένα στο κοινωνικό περιθώριο μεγάλα τμήματα του πληθυσμού που θα μπορούσαν να συμμετέχουν στην οικονομία και στον πολιτισμό σαν ενεργοί πολίτες. Παρά τη δυσοίωνη αυτή κατάσταση, που μας αναγκάζει η ρεαλιστική ματιά του κοινωνικού επιστήμονα να λάβουμε υπόψη μας, υπάρχει χώρος για ελπίδα και πολλοί επιμέρους λόγοι για αισιοδοξία. Αξιόλογες και σοβαρές είναι οι πρωτο- βουλίες των πολιτών, συντονισμένες μέσα από Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις ή αυθόρμητες, εκφρασμένες μέσα από εθελοντική ή φιλανθρωπική δράση σε επίπε- δο γειτονιάς, κοινότητας και δήμου. Σημαντικές είναι οι μεταβολές οι οποίες αποτυ- πώνονται στις δικαστικές αποφάσεις, οι οποίες δείχνουν την αυξημένη κοινωνική νοημοσύνη των ερμηνευτών του Δικαίου που συμμετέχουν σε εθνικά και διεθνή δικαιοδοτικά όργανα. Τα νομοθετικά σώματα έχουν αντιληφθεί ότι το τεράστιας δι- καιοπολιτικής και ηθικής σημασίας διακύβευμα της πρόσβασης στη Δικαιοσύνη «ολοένα και περισσότερων πολιτών» απαιτεί ένα νέο, διευρυμένο και συμπεριλη- πτικό νομικό πλαίσιο για την ιθαγένεια. Οι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι, όπως κα- θίσταται φανερό από την εξαιρετική συλλογή μελετών που περιλαμβάνονται στον παρόντα τόμο, έχουν εμβαθύνει τον προβληματισμό τους, αναλύοντας με οξυδέρ- κεια αθέατες μέχρι σήμερα πτυχές του φαινομένου και δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στη διεπιστημονική προσέγγιση. Περισσότερο εμφανής από ποτέ είναι η κοινωνική ευαισθησία των μελών επαγ- γελματικών σωματείων, συλλόγων και οργανώσεων. Στηρίζουν πιο συμμετοχικές διαδικασίες επίλυσης των διαφορών όπως είναι η Διαμεσολάβηση και προσπα- θούν να συνεργαστούν για την επίλυση κοινωνικών προβλημάτων, διευκολύνοντας την πρόσβαση μελών διαφορετικών μειονοτήτων σε τυπικές και άτυπες θεσμικές 20 ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

δομές. Τέλος, και αυτό πιστεύω πως είναι το πιο ελπιδοφόρο σημάδι προόδου, συγκινητική και κοινωνικά ορατή είναι η συνειδητοποίηση της νέας γενιάς νομικών πως το μέλλον μας πρέπει να είναι συμπεριληπτικό, πολύφωνο και πολυποίκιλο. Η προσήλωση των νέων αυτών ανθρώπων στα δημοκρατικά ιδεώδη εκφράζεται και μέσα από την επίδειξη μηδενικής ανοχής σε περιστατικά εκφοβισμού, σεξουαλικής παρενόχλησης και βίας (λεκτικής ή ψυχολογικής) στον χώρο του Πανεπιστημίου. Κάτι έχει αλλάξει. Αργοχαράζει ένας νέος κόσμος όπου η διαφορετικότητα έχει νομικό έρεισμα και κοινωνικό νόημα. Έχει ήδη σημειωθεί μια ποιοτική στροφή προς έναν νομικό πολιτισμό με επίκεντρο τον άνθρωπο και την αναλλοίωτη αξία του. Με την συμπερίληψη περισσότερων και εν τέλει όλων των «διαφορετικών άλλων» πολιτών, θα ενισχυθεί η κοινωνική συνοχή και θα βαθύνει η δημοκρατία. Με την ολοκλήρωση της συμπερίληψης, θα εξασφαλιστεί η πλήρης κοινωνική, οικονομική, πολιτική και πολιτισμική συμμετοχή όλων των πολιτών στους θεσμούς, ανεξάρτη- τα από φύλο, φυλή, εθνική ή εθνοτική καταγωγή, σεξουαλικό προσανατολισμό, θρησκεία, ηλικία, αναπηρία ή άλλη κοινωνική θέση που είχε ιστορικά αποτελέσει πηγή για μεροληπτικές εις βάρος τους διακρίσεις και άνιση μεταχείριση. Οι κοινωνίες θα είναι πιο ελεύθερες και ανοιχτές, μέσα από την ουσιαστική κατανόηση της θέσης και της κατάστασης του άλλου, δηλαδή μέσα από την βε- μπεριανή «ενσυναίσθηση». Την ανάγκη να αναδομήσουμε πρακτικές και αντιλή- ψεις για να διαμορφώσουμε περισσότερο «συμπεριληπτικές κοινωνίες» την είχε εντοπίσει ήδη από το 1933 ο Franklin D. Roosevelt, o oποίος χρησιμοποίησε τον όρο “inclusive society” σε έναν λόγο του που ανακοίνωνε τα μέτρα του New Deal. Ήρθε η ώρα να υλοποιηθεί το μέλλον που οι λαβωμένοι από τον καταστροφικό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο λαοί οραματίστηκαν και να βαδίσουμε προς κοινωνίες στις οποίες, κατά τη ρήση του Roosevelt, «κανείς δεν θα μείνει εκτός».

Ασπασία Ι. Τσαούση Αν. Καθηγήτρια Κοινωνιολογίας του Δικαίου Νομική Σχολή ΑΠΘ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΩΝ ΕΠΙΜΕΛΗΤΡΙΏΝ - ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

Με το παρόν βιβλίο, το Κέντρο Αριστείας Jean Monnet «Έρευνα στα κρί- σιμα θέματα της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης» του Πανεπιστημίου Μακεδονί- ας δημοσιεύει τα πρακτικά των τριών επιστημονικών συνεδρίων που συνδιορ- γάνωσε και την έρευνα που διεξήγαγε στον 4ο ερευνητικό άξονά του με τίτλο «Συνταγματικές Αξίες, Δικαιώματα και Ιθαγένεια στην Ευρωπαϊκή Ένωση». Το Κέντρο Αριστείας Jean Monnet “Research on Crucial Issues of European Integration” δημιουργήθηκε το 2015 με συγχρηματοδότηση του Προγράμμα- τος ERASMUS+ Δράση Jean Monnet και φιλοξενείται στο Εργαστήριο Διεθνών Σχέσεων και Ευρωπαϊκής Ενοποίησης του τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας. Κύριος στόχος του είναι η έρευνα στα κρίσιμα ζητήματα της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Η βασική αποστολή του Κέντρου είναι η προώθηση του διαλόγου, η συμβολή στην αναβίωση της «Ευ- ρωπαϊκής ιδέας» μεταξύ των πολιτών της Ένωσης, η αύξηση του ενδιαφέρο- ντος για τις σπουδές ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και, τέλος, η εδραίωση της ευρωπαϊκής αρχής της αλληλεγγύης. Οι κύριοι ερευνητικοί άξονες (2015-2018) περιλαμβάνουν τις εξής θεματι- κές: 1) Η Ευρωπαϊκή Ένωση στο Διεθνές Σύστημα: Ασφάλεια και Άμυνα, 2) Η Ευρωπαϊκή Οικονομική Διακυβέρνηση, 3) Η Ανάπτυξη της Ευρωπαϊκής Ένω- σης, 4) Οι Συνταγματικές Αξίες, τα Δικαιώματα και η Ιθαγένεια στην Ευρωπαϊ- κή Ένωση και 5) Η Έρευνα, η Εκπαίδευση και οι Πολιτικές Νεολαίας στην Ευ- ρωπαϊκή Ένωση. Ο κάθε άξονας είχε 3 ερευνητικά έργα ενώ για την ως άνω έρευνα εργάστηκαν 38 ερευνητές κυρίως από το Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, αλλά και από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και άλλα Πανεπι- στήμια και ερευνητικά κέντρα της Ελλάδας και του εξωτερικού. Η έρευνα ενισχύθηκε με επισκέψεις των ερευνητών στο εξωτερικό και διορ- γάνωση 18 εκδηλώσεων, δηλαδή «συζητήσεων στρογγυλής τραπέζης» (round tables) και συνεδρίων, στις ανωτέρω θεματικές. Επίσης διοργανώθηκαν τρεις θερινές ακαδημίες για τον Χώρο Ελευθερίας, Ασφάλειας και Δικαιοσύνης της ΕΕ, ένα σεμινάριο και ένα webinar με θέμα τη ρητορική μίσους. Αποσπάσματα των παραπάνω εκδηλώσεων και εκπαιδευτικών προγραμμάτων έχουν αναρ- τηθεί στην ηλεκτρονική σελίδα jmcexcellence.uom.gr. 22 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ - ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

Ακόμη, στα πλαίσια της λειτουργίας του Κέντρου Αριστείας, έχει δημιουργη- θεί το «Παρατηρητήριο των Συνταγματικών Αξιών της ΕΕ», που ασχολήθηκε με δραστηριότητες καταγραφής, σχολιασμού νομοθεσίας και νομολογίας ΕΕ, ηλε- κτρονικές δημοσιεύσεις και σχόλια (Observatory of EU Constitutional Values). Ακαδημαϊκή συντονίστρια του Κέντρου Αριστείας Jean Monnet του Πανεπι- στημίου Μακεδονίας είναι η Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Δέσποινα Αναγνωστο- πούλου, κάτοχος Έδρας Jean Monnet, Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπου- δών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας. Συντονίστρια του 4ου ερευνητικού άξονα ήταν η Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Λίνα Παπαδοπούλου, κάτοχος Έδρας Jean Monnet, Νομική Σχολή Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Στο πλαίσιο του 4ου ερευνητικού άξονα ολοκληρώθηκαν τρία ερευνητικά έργα. Στο πρώτο ερευνητικό έργο με τίτλο «Ρατσισμός και Ξενοφοβία», εργά- στηκαν οι κκ. Λίνα Παπαδοπούλου, Δέσποινα Αναγνωστοπούλου, Νικόλαος Γαϊτενίδης, Κωνσταντίνος Κουρούπης και Αναστάσιος Παυλόπουλος. Στο δεύ- τερο ερευνητικό έργο με τίτλο «Ενίσχυση των Δικαιωμάτων των Ευρωπαίων Πολιτών» ερευνητές ήταν οι κκ. Ευγενία Αλεξανδροπούλου-Αιγυπτιάδου, Δέ- σποινα Αναγνωστοπούλου, Μιχαήλ Χρυσομάλλης, Βασίλης Χατζόπουλος και Miguel Gardeñes Santiago. Στο τρίτο ερευνητικό έργο με τίτλο «Ισότητα και κοινωνικός αποκλεισμός» ερευνητές ήταν οι κκ. Δέσποινα Αναγνωστοπούλου, Ιωάννης Αγαλιώτης, Καλλιόπη Χαϊνογλου, Αλέξανδρος Κυριακίδης και Σπύρος Μακρής. Η κ. Αλεξανδροπούλου και ο κ. Μακρής ανακοίνωσαν την έρευνά τους σε συνέδρια και τη δημοσίευσαν σε άλλα πρακτικά συνεδρίων στο πλαίσιο της εξωστρέφειας του Κέντρου Αριστείας. Στo πλαίσιo του Κέντρου Αριστείας, συγκεκριμένα του 4ου ερευνητικού άξο- να με τίτλο «Συνταγματικές αξίες, δικαιώματα και ιθαγένεια», πραγματοποιή- θηκαν τρία συνέδρια και μία συζήτηση στρογγυλής τραπέζης. Το πρώτο συνέδριο που ακολουθήθηκε από συζήτηση στρογγυλής τρά- πεζας με εκπροσώπους της κοινωνίας των πολιτών, με τίτλο «Ρατσισμός και Ξενοφοβία στην Ευρωπαϊκή Ένωση» πραγματοποιήθηκε στις 10 Ιουνίου 2016 σε συνεργασία με την Έδρα UNESCO «Διαπολιτισμικής Πολιτικής για μία δρα- στήρια και αλληλέγγυα ιθαγένεια» του Πανεπιστημίου Μακεδονίας. Στο συνέ- δριο δόθηκε κεντρική διάλεξη από τον Ομότιμο Καθηγητή κ. Χρήστο Ροζάκη, π. Δικαστή στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Την πρώτη συνεδρία συντόνισε η κ. Παρούλα Νάσκου-Περράκη, π. Καθηγήτρια Τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών και π. Διευθύντρια Έδρας UNESCO Δι- απολιτισμικής Πολιτικής του Πανεπιστημίου Μακεδονίας και οι ομιλητές ήταν οι κκ. η Καθηγήτρια Μαρία Καϊάφα-Γκμπάντι, ο Δρ. Νικόλαος Γαϊτενίδης και ο Δρ. Αναστάσιος Παυλόπουλος. Στην δεύτερη συνεδρία προέδρευε η Αναπλη- ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ - ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ 23

ρώτρια Καθηγήτρια Δέσποινα Αναγνωστοπούλου με τη συμμετοχή των κκ. Κα- θηγητή Κωνσταντίνου Τσιτσελίκη, Δρ. Στέργιου Κοφίνη και Λέκτορα Άννας Μα- ρίας Κώνστα. Τη συζήτηση στρογγυλής τράπεζας που ακολούθησε συντόνιζε η Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Λίνα Παπαδοπούλου με τη συμμετοχή των κκ: Σοφίας Παπαδοπούλου (δημοσιογράφου), Δρ. Χρήστου Μπαξεβάνη, Δρ. Άγ- γελου Χατζηνικολάου, Κατερίνας Φλωράν - Ιωάννου, Ραχήλ Σοέλ, και Αλέξαν- δρου Μαραγκού. Η συζήτηση αυτή αποτυπώνεται στην ιστοσελίδα του Κέντρου Αριστείας και ειδικότερα στο Παρατηρητήριο Συνταγματικών Αξιών της ΕΕ. Το δεύτερο συνέδριο με τίτλο «Ενίσχυση Δικαιωμάτων Ευρωπαίων Πολι- τών» έγινε στις 27 Απριλίου 2017, σε συνδιοργάνωση με τον Δικηγορικό Σύλ- λογο Θεσσαλονίκης και την Ελληνική Ένωση Ευρωπαϊκού Δικαίου. Την πρώ- τη συνεδρία συντόνισε ο Καθηγητής Βασίλειος Σκουρής, ενώ εισηγήθηκαν οι κκ. Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Δέσποινα Αναγνωστοπούλου, Αναπληρωτής Καθηγητής Ιωάννης Παπαδόπουλος και Καθηγητής Μιχαήλ Χρυσομάλλης. Τη δεύτερη αγγλόφωνη συνεδρία, συντόνισε η Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Λίνα Παπαδοπούλου και μίλησαν ο Καθηγητής Miguel Gardeñes Santiago και η Λέ- κτορας Άννα-Μαρία Κώνστα. Το τρίτο διήμερο συνέδριο, με τίτλο «Ασφάλεια και Ισότητα στην Ευρωπαϊ- κή Ένωση», έλαβε χώρα στις 19 και 20 Απριλίου 2018. Το συνέδριο αποτελού- σε κοινή εκδήλωση δύο ερευνητικών αξόνων, του 1ου «Η Ευρωπαϊκή Ένωση στο διεθνές σύστημα» και του 4ου «Συνταγματικές αξίες, Δικαιώματα και Ιθα- γένεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης». Η δεύτερη μέρα είχε τίτλο «Ισότητα και κοι- νωνικός αποκλεισμός» και συνδιοργανώθηκε με την Έδρα «Η Προστασία των Κοινωνικών Δικαιωμάτων στην Ευρωπαϊκή Ένωση και Συγκριτικές Νομικές Προκλήσεις» που κατέχει η Καθηγήτρια Νομικής ΑΠΘ κ. Χριστίνα Δεληγιάννη. Η πρώτη κεντρική διάλεξη έγινε από τον Καθηγητή διεθνούς φήμης Joseph H.H. Weiler με τη συμμετοχή των: Αναπληρωτή Καθηγητή Ιωάννη Παπαδό- πουλο και Αναπληρώτριας Καθηγήτριας Λίνας Παπαδοπούλου. Η δεύτερη κε- ντρική διάλεξη έγινε από την Καθηγήτρια Θεοδώρα (Δώρα) Κωστακοπούλου, με τη συμμετοχή των κκ. Επίκουρης Καθηγήτριας Καλλιόπης Χαΐνογλου και Καθηγητή Κωνσταντίνου Τσιτσελίκη. Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε, και από τη θέση αυτή, όλους τους διακε- κριμένους ομιλητές, καθεμία και καθένα ξεχωριστά, καθώς και τους συνεργα- ζόμενους φορείς, έναν έναν ιδιαιτέρως, που άπλετα έδωσαν την υποστήριξή τους στα συνέδρια. Κυρίως όμως, είμαστε ευγνώμονες για τη συμμετοχή τους: - στον π. Πρόεδρο του Δικαστηρίου της ΕΕ, Ομότιμο Καθηγητή κ. Βασίλειο Σκουρή, που άμεσα αποδέχθηκε την πρόσκληση της Έδρας για το Συνέδριο 24 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ - ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

- στον Πρόεδρο του Διοικητικού Δικαστηρίου του Συμβουλίου της Ευρώπης, Ομότιμο Καθηγητή κ. Χρήστο Ροζάκη, π. δικαστή στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, - στον Καθηγητή Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης κ. Joseph H.H. Weiler, Κάτοχο Έδρας Jean Monnet, - στην Καθηγήτρια της Νομικής Σχολής ΑΠΘ, κ. Μαρία Καϊάφα-Γκμπάντι, - στην Καθηγήτρια της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Warwick, κ. Θεοδώρα (Δώρα) Κωστακοπούλου. Επίσης, ευχαριστούμε τους κκ. Άννα Μαρία Κώνστα, Στέργιο Κοφίνη και Ιωάννη Παπαδόπουλο που δέχθηκαν να μας δώσουν τις εισηγήσεις τους και όλους τους ομιλητές, συντονιστές και συμμετέχοντες στη συζήτηση. Σημαντική ήταν η συμβολή του Δικηγορικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης ως επιστημονικού συλλόγου που πάντα πρόθυμα συνέδραμε στα συνέδρια που διοργάνωσε το Κέντρο Αριστείας αποστέλλοντας τις απαραίτητες ανακοινώ- σεις στα μέλη του ενώ συνδιοργάνωσε το δεύτερο συνέδριο στην αίθουσά του. Θερμές ευχαριστίες απευθύνουμε επίσης στον διδάκτορα Νικόλαο Γαϊτε- νίδη, ερευνητή και υπεύθυνο του Παρατηρητηρίου Συνταγματικών Αξιών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που βοήθησε στην υποβολή της αίτησης υποψηφιότη- τας στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή για το Κέντρο Αριστείας Jean Monnet. Επίσης, στην υποβολή της αίτησης συνεισέφεραν οι απόφοιτοι του Τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών, κάτοχοι μεταπτυχιακού τίτλου σπουδών, κκ. Δέ- σποινα Αντωνοπούλου, Σοφία Μαραγκίδου, Δέσποινα Σαραντίδου και ο τότε υποψήφιος διδάκτωρ Βασίλειος Κόνιαρης. Επιπλέον, Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε για την αποτελεσματικότητά τους τις υποψήφιες διδάκτορες του Τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, που ανέλαβαν τη διοικητική στήριξη των συ- νεδρίων, για το πρώτο συνέδριο, την κ. Χρυσοθέα Μπασιά, και για τα υπόλοι- πα δύο συνέδρια την κ. Θεοφανώ Μαντζάρη. Σημαντική ήταν η συμβολή των ομάδων ασκουμένων του Κέντρου Αρι- στείας, που προήλθαν από το τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, αλλά και συναφών τμημάτων, όπως Νομικής, Πο- λιτικών Επιστημών, Εκπαιδευτικής και Κοινωνικής Πολιτικής κλπ. Κάθε έτος οι ασκούμενοι συνέβαλαν στην οργάνωση των συνεδρίων, στις απομαγνητο- φωνήσεις των ομιλιών και ετοίμαζαν τα ερευνητικά τετράδια (notebooks) για θέματα του ερευνητικού άξονα με σκοπό την ανάρτησή τους στην ηλεκτρονική ιστοσελίδα. Στον 4ο ερευνητικό άξονα και στο Παρατηρητήριο επιλέχθηκαν οι ασκούμενοι Αναστασία Μπουρσανίδου, Μάρθα Συμεωνίδου, Μαριάννα Ανα- στασοπούλου, Κοραλία Κοντού, Ιωάννα Τσάτσε, Μάρθα Ντούνα, Βάσω Γκρι- ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ - ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ 25

ζοπούλου, Χριστιάννα Βρουβάκη, Μαριάννα Μπίκου, Δήμητρα Καρακιουλάκη, Μαρία Σαπαρδάνη, Μαρία Δημητριάδου, Κατερίνα Χειμώνα και Δημήτριος Μι- ζιθράς-Γρηγοράκος. Η ομάδα ασκουμένων έτους 2019 που στήριξε την έκδοση του ανά χείρας συλλογικού τόμου απαρτιζόταν από τους μεταπτυχιακούς φοιτητές Ayodele Lawrence Onijigin και Ιωάννα Δεσλή, καθώς και τους προπτυχιακούς φοιτη- τές Χρήστο Ζώη, Μαρία Ελευθεριάδου, Μαρία Πολυνάκη, Ιωάννα Πασκώνη και Αλίκη-Αγγελική Χαψανίδου-Βιδάκη. Η ομάδα αυτή ανέλαβε την απομαγνη- τοφώνηση ορισμένων ομιλιών, την πρώτη ανάγνωση ορισμένων εισηγήσεων καθώς και την εξεύρεση και ανάρτηση χαρακτηριστικών στιγμιότυπων από τα Συνέδρια στην ιστοσελίδα του Κέντρου Αριστείας http://jmcexcellence.uom.gr/. Ακόμη, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τους υποψήφιους διδάκτορες του τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας και βοηθούς έρευνας του Κέντρου Αριστείας για την στήριξή τους στην έκδοση του τόμου, σύμφωνα με τις οδηγίες μας: α) κ. Αλέξανδρο Κυριακίδη, υπότροφο του ΙΚΥ, που συνέβαλε στον έλεγχο της μετάφρασης των κειμένων ή χρήσης της αγγλικής γλώσσας και στην τελική διόρθωση ορισμένων κειμένων και β) κ. Διονυσία Τσολάκη, που επιμελήθηκε τη μετάφραση της συμβολής του κα- θηγητή J.H.H. Weiler, τον έλεγχο της χρήσης της αγγλικής γλώσσας, τον έλεγ- χο απομαγνητοφώνησης άλλων ομιλητών και την τελική διόρθωση ορισμένων αγγλόφωνων κειμένων. Επίσης, θέλουμε να ευχαριστήσουμε τον προϊστάμενο της Μονάδας Έρευ- νας «Ευρωπαϊκές Πολιτικές και Δημοκρατία» του Πανεπιστημίου Μακεδονίας Αναπληρωτή Καθηγητή κ. Ιωάννη Παπαδόπουλο, τον αναπληρωτή προϊστάμε- νο κ. Αλέξανδρο Κυριακίδη και τους ασκούμενους της μονάδας για τη βοήθειά τους στην αρχική μετάφραση και επιμέλεια ορισμένων κειμένων. Επίσης, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τη βοηθό έρευνας του Κέντρου Αρι- στείας, κ. Αντωνία Κουμποτή. Με εντυπωσιακή αποτελεσματικότητα, προθυμία και συνέπεια, μας συνεπικούρησε στον έλεγχο της μορφής των κειμένων και της τυχόν μετάφρασής τους από και προς την αγγλική γλώσσα και στον συ- ντονισμό της ομάδας των ασκούμενων. Η έκδοση του τόμου που έχετε ανά χείρας, καθώς και η έρευνα και η διορ- γάνωση των συνεδρίων δεν θα μπορούσαν να επιτευχθούν χωρίς την άψογη συνεργασία των συνεπιμελητριών του τόμου, μίας συνεργασίας που ξεκίνησε από το 2012 με τη συνδιοργάνωση συνεδρίων των Εδρών Jean Monnet που μας είχαν απονεμηθεί ταυτόχρονα και θεσμοποιήθηκε το 2015 με το Κέντρο Αριστείας Jean Monnet. O τίτλος του τόμου που επιλέξαμε «προς μία συμπε- ριληπτική Ευρωπαϊκή πολιτότητα» αντί του τίτλου του ερευνητικού άξονα, εί- 26 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ - ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

ναι πιο περιεκτικός, σύστοιχος με μια δημοκρατική και πολυεθνική Πολιτεία, όπου οι πολίτες απολαμβάνουν ίσα δικαιώματα και φέρουν ίσες υποχρεώσεις. Αντίθετα, ο μεν όρος «ιθαγένεια» φέρει μέσα του την έννοια του γένους, που αποκλείει γλωσσολογικά όσους είναι εθνοτικά «διαφορετικοί» και όχι γηγενείς, η δε έννοια «υπηκοότητα» απηχεί το καθεστώς της μοναρχίας, με κατοίκους υποτελείς και όχι ενεργούς πολίτες. Από το 2001, η πρώτη εξ ημών είχε προ- τείνει στις δημοσιεύσεις της τον όρο πολιτότητα (ως μετάφραση των όρων citoyenneté / citizenship) αντί του συνήθους όρου «ιθαγένεια» για να τονίσει τον δημοκρατικό και φιλελεύθερο χαρακτήρα της «ιδιότητας του πολίτη» της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Από την άλλη ο όρος «συμπεριληπτική» απηχεί την απαγόρευση των διακρίσεων και την κοινωνική ένταξη, που αφορούν το πρώ- το και τρίτο ερευνητικό έργο. Τέλος, ευχαριστούμε τις εκδόσεις Παπαζήση, και ιδίως τον κ. Παναγιώ- τη Αλεξόπουλο και την κ. Τζένη Πάλμου, καθώς και τους συνεργάτες τους κκ. Αντώνιο Βικελή και Αργυρώ Νικολουδάκη, για την άψογη συνεργασία κατά την έκδοση του τόμου αυτού, καθώς και την αγαπητή συνάδελφο κ. Ασπασία Τσα- ούση, επιμελήτρια της σειράς «Δίκαιο και Κοινωνικές Επιστήμες», που υποδέ- χθηκαν ευμενώς τον τόμο αυτόν στη σειρά «Δίκαιο και Κοινωνικές Επιστήμες» των εκδόσεων Παπαζήση.

Θεσσαλονίκη, Αύγουστος 2019

Λίνα Παπαδοπούλου Δέσποινα Αναγνωστοπούλου, Δ.Ν. Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Νομική Σχολή ΑΠΘ - Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Ακαδημαϊκή Συντονίστρια του Σπουδών 4ου ερευνητικού άξονα Πανεπιστήμιο Μακεδονίας - Κέντρου Αριστείας Jean Monnet Ακαδημαϊκή Συντονίστρια Πανεπιστημίου Μακεδονίας Κέντρου Αριστείας Jean Monnet Πανεπιστημίου Μακεδονίας Editors' Introductory Note and Acknowledgements

In the present book, the Jean Monnet Centre of Excellence “Research on Crucial Issues of European Integration” of the University of Macedonia presents the proceedings of three related scientific conferences and the research carried out within the framework of the Centre’s 4th Research Axis entitled “Constitutional Values, Rights and Citizenship in the European Union”. The Jean Monnet Centre of Excellence “Research on Crucial Issues of European Integration” was established in 2015 with the co-funding of the ERASMUS+ Jean Monnet Action Program and is hosted by the Institute of International Relations and European Integration of the Department of International and European Studies at the University of Macedonia, Greece. Its main purpose is to conduct research on topical and crucial issues of European integration. The core mission of the Centre is to promote dialogue, to contribute to the revival of the “European idea” among the citizens of the Union, to increase interest in European integration studies and, finally, to promote the European principle of solidarity. The main research areas (2015-2018) include the following topics: 1) The European Union in the International System: Security and Defence; 2) European Economic Governance; 3) The Development of the European Union; 4) Constitutional Values, Rights and Citizenship in the European Union, and 5) Research, Education and Youth Policies in the European Union. Each axis had 3 research projects while 38 researchers participated in the research projects. While most of the researchers were from the University of Macedonia, there were also others from the Aristotle University of Thessaloniki and other universities and research centres in Greece and abroad. The research was supported by researchers’ study visits abroad, the organization of 18 “Round Table Discussions” and conferences on the aforementioned topics. Three summer academies for the EU Area of Freedom, Security and Justice, a seminar and a webinar on hate speech were also organized. Excerpts have been posted on the website “jmcexcellence.uom. gr”. In addition, within the operating framework of the Centre of Excellence, the “Observatory of EU Constitutional Values” was created, which engaged in 28 Editors' Introductory Note monitoring and commenting on EU legislation and case law, online publications and comments. The Academic Coordinator of the Jean Monnet Centre of Excellence of the University of Macedonia is the Associate Professor Despoina Anagnostopoulou, Jean Monnet Chair, Department of International and European Studies of the University of Macedonia. The coordinator of the 4th Research Axis was Lina Papadopoulou, Associate Professor, Jean Monnet Chair, Law School, Aristotle University of Thessaloniki, Greece. Three research projects were carried out within the framework of the 4th Research Axis. In the first research project, entitled “Racism and Xenophobia”, the researchers were Lina Papadopoulou, Despoina Anagnostopoulou, Nikolaos Gaitenidis, Konstantinos Kouroupis and Anastasios Pavlopoulos. In the second research project entitled “Enhancing the Rights of European Citizens”, the researchers were Mr Eugenia Alexandropoulou-Egyptiadou, Despoina Anagnostopoulou, Michael Chrysomallis, Vassilis Hatzopoulos and Miguel Gardeñes Santiago. In the third research project entitled “Equality and Social Exclusion” the researchers were Despoina Anagnostopoulou, Ioannis Agaliotis, Kalliopi Chainoglou, Alexandros Kyriakidis and Spyros Makris. Professor E. Alexandropoulou-Egiptiadou and Assistant Professor S. Makris presented their research at the conferences and published it in other conference proceedings outputs as part of the open and outward-looking policies of the Centre for Excellence. Three conferences and a round table discussion were held within the Centre of Excellence operating framework, specifically within the 4th Research Axis entitled “Constitutional Values, Rights and Citizenship”. The first conference, followed by a round table discussion with civil society representatives and entitled “Racism and Xenophobia in the European Union”, took place on 10 June 2016 in collaboration with the UNESCO Chair for Intercultural Policy for an Active Citizenship and Solidarity of the University of Macedonia. The keynote speech of the conference was presented by Professor Emeritus Christos Rozakis, former Judge of the European Court of Human Rights. The first session was chaired by Mrs Paroula Naskou-Perraki, former professor of the Department of International and European Studies and former Director of the UNESCO Chair of Intercultural Policy of the University of Macedonia. The speakers were Professor Maria Kaiafa-Gbandi, Dr. Nikolaos Gaitenidis and Dr. Anastasios Pavlopoulos. The second session was chaired by Associate Professor Despoina Anagnostopoulou with the participation of Professor Konstantinos Tsitselikis, Dr. Stergios Kofinis and Lecturer Anna Editors' Introductory Note 29

Maria Consta. The round table discussion moderator was Associate Professor Lina Papadopoulou, with the participation of Sofia Papadopoulou (journalist), Dr. Christos Baxevanis, Dr. Angelos Hatzinikolaou, Katerina Floran-Ioannou, Rahil Soel, and Alexandros Marangou. This discussion is available on the Centre of Excellence’s website and more specifically in the Observatory of EU Constitutional Values section. The second conference entitled “Enhancing the Rights of European Citizens” was held on April 27, 2017 in collaboration with the Thessaloniki Bar Association and the Hellenic Union of European Law. The first session was coordinated by Professor Vassilios Skouris, former President of the EU Court of Justice, and speeches were presented by Associate Professor Despoina Anagnostopoulou, Associate Professor Ioannis Papadopoulos and Professor Michael Chrysomallis. The second session in English was chaired by Associate Professor Lina Papadopoulou, while the speakers were Professor Miguel Gardeñes Santiago and Lecturer Anna-Maria Konsta. The third two-day conference, entitled “Security and Equality in the European Union”, took place on the 19 and 20 April 2018. The conference was a joint event of the two research axes, the 1st, entitled “The European Union in the International System”, and the 4th, entitled “Constitutional Values, Rights and Citizenship of the European Union”. The second day of the Conference on the topic "Equality and Social Exclusion" was co-organised with the Jean Monnet Chair “EU Social Rights Protection and Comparative Legal Cultures” held by Professor Christina Deligianni of the Law School of Aristotle University of Thessaloniki. The first keynote lecture was given by internationally renowned Professor Joseph H.H. Weiler with the participation of: Associate Professor Ioannis Papadopoulos and Associate Professor Lina Papadopoulou. The second keynote lecture was given by Professor Theodora (Dora) Kostakopoulou, with the participation of Assistant Professor Kalliopi Chainoglou and Professor Konstantinos Tsitselikis. In our capacity as editors of this publication, we would like to thank all the distinguished speakers, each and everyone individually, as well as the contributors and all those who supported the Centre of Excellence in organizing all the conferences and events. Most of all, however, we are grateful for the support of: - the former President of the EU Court of Justice, Emeritus Professor Vassilios Skouris, who immediately accepted the Chair's invitation to the Conference; 30 Editors' Introductory Note

- the President of the Administrative Tribunal of the Council of Europe, Emeritus Professor Christos Rozakis, former Judge at the European Court of Human Rights; - Professor of Law at the University of New York, Mr Joseph H.H. Weiler, Jean Monnet Chair; - Professor Maria Kaiafa-Gbandi, Professor at the Aristotle University of Thessaloniki; - Professor Theodora (Dora) Kostakopoulou, Professor at the Law School of the University of Warwick; We would also like to thank Anna Maria Konsta, Stergios Kofinis and Ioannis Papadopoulos for agreeing to give us their contributions, as well as all the speakers, moderators and participants in the discussion. The contribution by the Thessaloniki Bar Association was also important because, as a scientific association, it has always contributed to the success of the conferences organized by the Centre of Excellence by making the necessary announcements to its members and co-organizing the second conference in its conference hall. We also extend our heartfelt thanks to Dr. Nikolaos Gaitenidis, a researcher and Head of the Observatory of EU Constitutional Values, who helped submit the application to the European Commission for the award of a Jean Monnet Centre of Excellence. Graduates of the Department of International and European Studies, Master's degree holders, Despoina Antonopoulou, Sofia Maragidou, Despoina Sarantidou and the then PhD candidate Vasilios Koniaris also contributed to the successful application. We would also like to thank two PhD candidates at the Department of International and European Studies of the University of Macedonia, for their efficiency in providing administrative support for the three conferences, namely Ms Chrysothea Basia for the first conference, and Ms Theofano Mantzari for the other two conferences. Also significant was the contribution made to the Centre of Excellence by the interns consisting of students from the Department of International and European Studies of the University of Macedonia, as well as related departments, such as the Departments of Law, Political Science, Educational and Social Policy, who assisted in the transcription of lectures and the preparation of notebooks on topics of the research axes posted on the website. The trainees selected by the 4th Research Axis and the Observatory were Boursanidou Anastasia, Martha Simeonidou, Marianna Anastasopoulou, Κoralia Kontou, Ioanna Tsatse, Martha Ntouna, Vasiliki Grizopoulou, Christianna Vrouvaki, Marianna Bikou, Editors' Introductory Note 31

Dimitra Karakioulaki, Maria Sapardani, Maria Dimitriadou, Katerina Heimona and Dimitrios Mizithras-Grigorakos. The 2019 intern group that supported the publication of this collective volume consisted of postgraduate students Ayodele Lawrence Onijigin and Ioanna Desli, as well as undergraduate students Christos Zois, Maria Eleftheriadou, Maria Polynaki, Ioanna Paskoni and Angeliki Aliki Hapsanidou Vidaki. This team undertook the transcription of some of the speeches, the first review of some of the presentations, and also the selection and posting of representative snapshots from the conferences on the Centre of Excellence’s website http:// jmcexcellence.uom.gr/. In addition, we would like to thank the following PhD candidates at the Department of International and European Studies of the University of Macedonia and research assistants of the Centre of Excellence for their support in the publication of the volume, in accordance with our instructions: a) Mr. Alexandros Kyriakidis, a State Scholarships Foundation recipient, who contributed to the review of the translations some of the texts and to the final correction of other contributions; and (b) Ms. Dionysia Tsolaki, who edited the translation of Professor J.H.H. Weiler's contribution and checked the transcriptions and the final versions of some of the English texts in terms of the correct use of the English language. We would also like to thank the Head of the Research Unit “European Policies and Democracy” of the University of Macedonia, Associate Professor Ioannis Papadopoulos, the Deputy Head, Mr. Alexandros Kyriakidis, and their intern team for their assistance with the first translation and editing of some of the texts. In addition, we wish to thank the Centre of Excellence research assistant Ms Antonia Koumpoti. With impressive efficiency, willingness and consistency, she assisted us by checking the format of the texts in accordance with our guidelines, checking the translations to and from the English language, and coordinating the group of interns. The publication of the present volume, as well as the research and organization of the conferences, could not have been achieved without the harmonious collaboration of the co-editors of the volume. Our collaboration began in 2012 with the co-organization of conferences of the Jean Monnet Chairs awarded to us simultaneously by the European Commission and was established in 2015 with the Jean Monnet Centre of Excellence. The chosen title 'Towards an Inclusive European Citizenship', instead of the research axis title, is more comprehensive and in accordance with a democratic and multinational 32 Editors' Introductory Note

Union, where citizens enjoy equal rights and have equal obligations. On the contrary, the official Greek term ‘ιθαγένεια’ (ithagenia, meaning ‘nationality’) contains (linguistically speaking) the notion of originating or occurring naturally in a particular place and being native (implying racial or culturally national ties), and thus linguistically excludes people who are ethnically “different” and not indigenous. Similarly, the term ‘υπηκοότητα’ (ypikootita, meaning ‘being a subject’) is associated with monarchical political regimes where people were considered as subjects under non-elected rulers and not as active citizens. Since 2001, one of the editors has proposed in her published work the term ‘πο- λιτότητα’ (politotita, as a Greek translation of the word ‘citoyenete’ / ‘citizenship’) instead of ‘ιθαγένεια’ or ‘υπηκοότητα’, to stress the status of full democratic citizenship, including citizenship of the European Union. Moreover, the term ‘inclusive’ denotes the non-discrimination principle and the social inclusion policies which were the topics of the first and third research projects of the Jean Monnet Centre of Excellence. Finally, we would like to thank Papazisis Publications, and in particular Mr Panagiotis Alexopoulos and Ms Tzeni Palmou, as well as their collaborators Mr Antonios Vikelis and Ms Argiro Nikoloudaki, for their excellent work in publishing this volume, as well as our dear colleague Aspasia Tsaousi, editor of the “Law and Social Sciences” series, for accepting the book as part of this series.

Thessaloniki, August 2019

Lina Papadopoulou Despoina Anagnostopoulou Associate Professor Associate Professor Law School Department of International and Aristotle University of Thessaloniki - European Studies Academic Coordinator of University of Macedonia - the 4th Research Axis Academic Coordinator Jean Monnet Centre of Excellence Jean Monnet Centre of Excellence of the University of Macedonia of the University of Macedonia