ΠΡΟΣ ΜΙΑ ΣΥΜΠΕΡΙΛΗΠΤΙΚΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΠΟΛΙΤΟΤΗΤΑ TOWARDS AN INCLUSIVE EUROPEAN CITIZENSHIP Σειρά: ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ Διεύθυνση σειράς: Ασπασία Ι. Τσαούση Εκδόσεις ΠΑΠΑΖΗΣΗ ΑΕΒΕ ΠΡΟΣ ΜΙΑ ΣΥΜΠΕΡΙΛΗΠΤΙΚΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΠΟΛΙΤΟΤΗΤΑ Επιμέλεια: Λίνα Παπαδοπούλου - Δέσποινα Αναγνωστοπούλου ISBN: 978-960-02-3549-4 Copyright © Αύγουστος 2019: Eκδόσεις ΠAΠAZHΣH AEBE Nικηταρά 2 & Eμμ. Mπενάκη, 106 78 Aθήνα Tηλ.: 210-38.22.496, 210-38.38.020 Fax: 210-38.09.150 site: www.papazisi.gr e-mail: [email protected] Υποκατάστημα Θεσσαλονίκης Σιατίστης 7, 54 631 Τηλ.: 2310 227410 e-mail: [email protected] Εκτύπωση-Βιβλιοδεσία: grafima med!a | creat!ve | pr!nt Λ. Ελευθερίας 29 (Αμφιθέας), Άλιμος Τ.Κ. 174 55 Τηλ. Kέντρο: 210 72 51 600, Fax: 210 72 51 605 grafimaprint.gr Απαγορεύεται η μερική ή ολική αναδημοσίευση του έργου αυτού, καθώς και η αναπαραγωγή του με οποιο δήποτε μέσο χωρίς σχετική άδεια του Εκδότη Σειρα: ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΠΡΟΣ ΜΙΑ ΣΥΜΠΕΡΙΛΗΠΤΙΚΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΠΟΛΙΤΟΤΗΤΑ Επιμέλεια: Λίνα Παπαδοπούλου – Δέσποινα Αναγνωστοπούλου ΚΕΝΤΡΟ ΑΡΙΣΤΕΙΑΣ JEAN MONNET ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ «ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΑ ΚΡΙΣΙΜΑ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗΣ» ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΥΝΕΔΡΙΩΝ: Ρατσισμός και Ξενοφοβία στην Ευρωπαϊκή Ένωση (10.6.2016) Ενίσχυση Δικαιωμάτων Ευρωπαίων Πολιτών (27.4.2017) Ασφάλεια και Ισότητα στην Ευρωπαϊκή Ένωση (20.4.2018) Η υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην παραγωγή της παρούσας έκδοσης δεν συνιστά αποδοχή του περιεχομένου, το οποίο αντικατοπτρίζει αποκλειστικά τις απόψεις των συντακτών, και η Επιτροπή δεν μπορεί να αναλάβει την ευθύνη για οποιαδήποτε χρήση των πληροφοριών που περιέχονται σε αυτήν. Εκδόσεις ΠΑΠΑΖΗΣΗ Αθήνα 2019 SERIES: LAW AND THE SOCIAL SCIENCES TOWARDS AN INCLUSIVE EUROPEAN CITIZENSHIP Lina Papadopoulou / Despoina Anagnostopoulou (eds.) JEAN MONNET CENTRE OF EXCELLENCE Research on Crucial Issues of European Integration UNIVERSITY OF MACEDONIA, GREECE PROCEEDINGS OF THE INTERNATIONAL CONFERENCES: Racism and Xenophobia in the European Union (10.6.2016) The enhancement of the rights of European citizens (27.4.2017) Equality and Social Exclusion in the European Union (20.4.2018) The European Commission's support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the contents, which reflect the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which may be made of the information contained therein PAPAZISSIS PUBLISHERS ATHENS 2019 Τα συνέδρια υλοποιήθηκαν με τη συνεργασία των παρακάτω φορέων: ● Δικηγορικός Σύλλογος Θεσσαλονίκης ● Ελληνική Ένωση Ευρωπαϊκού Δικαίου ● Έδρα Jean Monnet «Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου και Πολιτισμού» της Νομικής Σχολής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ● Έδρα UNESCO «Διαπολιτισμικής Πολιτικής για μία Δραστήρια και Αλληλέγγυα Ιθαγένεια» του τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας ● Έδρα Jean Monnet «Προστασίας των Κοινωνικών Δικαιωμάτων στην ΕΕ και Συγκριτικοί Νομικοί Πολιτισμοί» της Νομικής Σχολής, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης The conferences were organized in collaboration with the following institutions: ● Thessaloniki Bar Association ● Hellenic Association of European Law ● Jean Monnet Chair “European Constitutional Law and Culture”, School of Law, Aristotle University of Thessaloniki ● UNESCO Chair “Intercultural Policy for an Active Citizenship and Solidarity”, Department of International and European Studies, University of Macedonia ● Jean Monnet Chair “EU Social Rights Protection and Comparative Legal Cultures”, School of Law, Aristotle University of Thessaloniki ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Συγγραφείς Προλογικό σημείωμα επιμελήτριας της σειράς Ασπασία Ι. Τσαούση .......................................................................................17 Εισαγωγικό σημείωμα επιμελητριών – Ευχαριστίες Λίνα Παπαδοπούλου και Δέσποινα Αναγνωστοπούλου .................................21 Editors' Introductory Note – Acknowledgements Lina Papadopoulou and Despoina Anagnostopoulou ....................................27 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ: Κράτος δικαίου, δημοκρατία και δράσεις για την ενίσχυση της ευρωπαϊκής πολιτότητας 1. Η ενίσχυση των δικαιωμάτων της ευρωπαϊκής ιθαγένειας – Προς μία συμπεριληπτική Ευρωπαϊκή Πολιτότητα; Δέσποινα Αναγνωστοπούλου.........................................................................35 2. Η «οπισθοδρόμηση του κράτους δικαίου» σε κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και οι μηχανισμοί για την αντιμετώπισή της Μιχαήλ Χρυσομάλλης ....................................................................................77 3. Η Πρωτοβουλία Ευρωπαίων Πολιτών μεταξύ θεωρίας και πράξης Ιωάννης Παπαδόπουλος ..............................................................................103 4. Κοινωνική ιδιότητα του πολίτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και μετα- μαρσαλιανά δικαιώματα και υποχρεώσεις Θεοδώρα Κωστακοπούλου ..........................................................................167 5. Νέα οικονομική διακυβέρνηση κατά εθνικής και ευρωπαϊκής ιθαγένειας Βασίλης Χατζόπουλος ..................................................................................175 6. Social exclusion and the Eurozone crisis reforms: improvement or stalemate? Alexandros Kyriakidis...................................................................................191 7. The cross-border continuity of family status as a means of ensuring free movement and residence rights for the European Union citizen Miguel Gardeñes Santiago ..........................................................................211 8. Ιδιότητα του πολίτη και «δικαίωμα στη φροντίδα» στο δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης Άννα-Μαρία Κώνστα ....................................................................................245 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ: Η αντιμετώπιση του ‘Άλλου’: καταπολεμώντας τις δυσμενείς διακρίσεις και τον ρατσισμό 1. O ρατσισμός και η ξενοφοβία στη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου Ροζάκης Χρήστος ........................................................................................267 2. Η ποινική καταστολή της ρατσιστικής ρητορείας, των εγκλημάτων ρατσισμού και της ρατσιστικής διάκρισης: προς μία ουσιαστική προστασία της αξίας του ανθρώπου Μαρία Καϊάφα – Γκμπάντι ............................................................................275 3. Θεσμικές διακρίσεις: ο αθέατος ρατσισμός των θεσμικών δομών Στέργιος Κοφίνης .........................................................................................307 4. Ρατσιστικός λόγος και ελευθερία της έκφρασης Αναστάσιος Παυλόπουλος ...........................................................................321 5. Ρητορική μίσους και αυτονομία των θρησκευτικών κοινοτήτων στην Ευρώπη Λίνα Παπαδοπούλου ....................................................................................339 6. Cultural diversity and the European Court of Human Rights: Dealing with difference, groups and identities Nikos Gaitenidis ...........................................................................................377 7. Je suis Achbita! Joseph H.H. Weiler ......................................................................................395 8. Διακρίσεις κατά ατόμων λόγω ταυτότητας φύλου και γενετήσιου προσανατολισμού στον Ευρωπαϊκό χώρο Κωνσταντίνος Κουρούπης ...........................................................................427 9. Policies and practices for fighting social exclusion of persons with disabilities in European Union: Focus on educational inclusion Ioannis Agaliotis ...........................................................................................443 10. Violence against women: Persisting discrimination in Europe? Kalliopi Chainoglou ...................................................................................457 Table of contents Contributors (in Greek and English)...............................................................17 Introductory Note by the Editor of the “Law and Social Sciences” series Aspasia I. Tsaousi .........................................................................................21 Editors' Introductory Note and Acknowledgements (in Greek and in English) Lina Papadopoulou and Despoina Anagnostopoulou ...................................27 FIRST PART Rule of law, democracy and actions strengthening European citizenship 1. The enhancement of European citizenship – Towards an inclusive European Citizenship? (in Greek) Despina Anagnostopoulou ............................................................................ 35 2. ‘Rule of law backsliding’ in EU Member States and mechanisms for dealing with it (in Greek) Michael Chryssomallis ...................................................................................77 3. European Citizens' Initiative between theory and practice (in Greek) Ioannis Papadopoulos .................................................................................103 4. European Union social citizenship and post-Marshallian rights and duties (in Greek) Theodora Kostakopoulou .............................................................................167 5. New economic governance versus national and European citizenship (in Greek) Vassilis Chatzopoulos ..................................................................................175 6. Social exclusion and the Eurozone crisis reforms: improvement or stalemate? Alexandros Kyriakidis...................................................................................191 7. The cross-border continuity of family status as a means of ensuring free movement and residence rights of the European Union citizen