WNĘTRZE STELLARATORA Large Helical Device – LHD Fot

VOL. 63 Z. 4 ISSN 0551-6846 WARSZAWA 2020

WNĘTRZE STELLARATORA Large Helical Device – LHD fot. Joe Nishizawa, czytaj na str. 2 INSTYTUT CHEMII I TECHNIKI JĄDROWEJ 4-2020 POLSKIE TOWARZYSTWO NUKLEONICZNE 2 PTJ

SPIS TREŚCI NR4/2020

BADANIA TERMOJĄDROWE W POLSCE. CZĘŚĆ 2 Monika Kubkowska, Andrzej Gałkowski...... 2

CO JEST PRZYCZYNĄ BIAŁACZEK U DZIECI MIESZKAJĄCYCH W POBLIŻU ELEKTROWNI Kwartalnik naukowo-informacyjny JĄDROWYCH? Postępy Techniki Jądrowej Marek K. Janiak...... 10 Wydawca: Instytut Chemii i Techniki Jądrowej ul. Dorodna 16, 03-195 Warszawa, PROGRAM POLSKIEJ ENERGETYKI JĄDROWEJ A MAŁE REAKTORY MODUŁOWE Kontakt Telefoniczny: Tel. 22 504 12 48 Maciej Lipka...... 18 Fax.: 22 811 15 32 Redaktor naczelny: REALNA ALTERNATYWA DLA DUŻEGO Stanisław Latek REAKTORA W POLSCE [email protected] Andrzej Mikulski...... 24 Komitet redakcyjny: Wojciech Głuszewski Marek Rabiński PRZEGLĄD KONSTRUKCJI DOZYMETRÓW Łukasz Sawicki DO UŻYTKU AMATORSKIEGO – WADY I ZALETY Elżbieta Zalewska Łukasz Karolewski...... 27 Współpracują z nami: Andrzej Mikulski Małgorzata Nowina-Konopka KRÓTKA HISTORIA NAGRÓD NOBLA Małgorzata Sobieszczak-Marciniak Małgorzata Sobieszczak-Marciniak...... 36 Redakcja: [email protected]

WIADOMOŚCI Z KRAJU...... 44 Adres strony internetowej PTJ: http://ptj.waw.pl Opracowanie graficzne: WIADOMOŚCI ZE ŚWIATA...... 52 Daniel Jaskóła (Agencja Reklamowa TOP) Zastrzegamy sobie prawo skracania i adjustacji WYDARZENIA...... 57 tekstów oraz zmian tytułów. Recenzowanie artykułów WARTO WIEDZIEĆ ...... 67 Większość manuskryptów przesyłana jest do recenzowania przez 1-2 ekspertów z dziedziny, której dotyczy artykuł. Na podstawie opinii recenzentów artykuły są akceptowane do INFORMACJE O KSIĄŻCE druku, kierowane do poprawy, lub odrzucane. „Z KAMERĄ WŚRÓD UCZONYCH” Prenumerata Wiktor Niedzicki...... 69 Zamówienia na prenumeratę kwartalnika POSTĘPY TECHNIKI JĄDROWEJ należy składać na adres redakcji jak wyżej. FELIETON Wpłaty proszę przekazać na konto: DOBRY CZAS DLA RODZIMYCH EKSPERTÓW Bank Pekao SA, 45 1240 3480 1111 0000 4278 2935 Marek Bielski...... 70 Koszt prenumeraty rocznej (4 zeszyty łącznie z kosztami przesyłki) wynosi 52 zł. Składając zamówienie należy podać adres osoby LISTY DO REDAKCJI...... 73 lub instytucji zamawiającej, na który ma być przesłane czasopismo oraz numer NIP.

IN MEMORIAM Skład i druk: DR RYSZARD GOKIELI (1947 – 2011) - WSPOMNIENIE Agencja Reklamowa TOP, Dariusz Witold Kulczyński...... 75 ul. Toruńska 148, 87-800 Włocławek

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ OD REDAKCJI 1

Szanowni Państwo

W poprzednim numerze naszego czasopisma pisaliśmy o kon- cześnie obniżając ich koszty. Niestety w rzeczywistości, z dziesiątek sultacjach publicznych dotyczących zaktualizowanego „Programu istniejących na papierze projektów, realizowane są na świecie w tej polskiej energetyki jądrowej”. Donosiliśmy m.in. o tym, że na po- chwili dwa i oba mają znaczne opóźnienia, a ich koszty znacząco czątku sierpnia 2020 r. Ministerstwo Klimatu skierowało do konsul- rosną względem początkowych zapowiedzi. Oznacza to, że tech- tacji publicznych projekt uchwały Rady Ministrów w sprawie aktu- nologia ta nie będzie komercyjnie dostępna jeszcze przez dekady, alizacji wieloletniego „Programu polskiej energetyki jądrowej”. a w związku z tym nawoływanie do uwzględnienia tego rozwiąza- Dalsze wydarzenia miały miejsce w październiku 5 październi- nia w Programie Polskiej Energetyki Jądrowej oznacza w istocie odka br., opublikowany został Raport z konsultacji publicznych wspo- sunięcie jego realizacji na nieokreśloną przyszłość”. mnianego projektu, a kilka dni wcześniej poprawiony PPEJ został Innego zdania jest Andrzej Mikulski, który w tekście REALNA przyjęty Uchwałą Rady Ministrów (2 października br.) i opublikowa- ALTERNATYWA DLA REAKTORA DUŻEJ MOCY W POLSCE uzasadnia ny. postulat, by włączyć do rozważań nad przyszłością energetyki ją- Także w październiku miało miejsce inne ważne wydarzenie. drowej w Polsce sprawę reaktorów średniej mocy. 22 października br. Polska podpisała umowę atomową z USA. Kilka W bogato ilustrowanym tekście Łukasz Karolewski dokonuje dni wcześniej (19 października br.) umowę podpisał szef Departa- PRZEGLĄDU KONSTRUKCJI DOZYMETRÓW DO UŻYTKU AMATOR- mentu Energii USA Dan Brouillette. SKIEGO, podając ich wady i zalety. 29 października zachodnie portale doniosły, że spółka SYN- Ostatni tekst w części artykułowej bieżącego numeru nosi ty- THOS Green Energy (SGE) rozpoczęła rozmowy z polskim regulato- tuł: KRÓTKA HISTORIA NAGRÓD NOBLA. Nasza współpracowniczka rem jądrowym na temat potencjalnego projektu budowy małego i autorka Małgorzata Sobieszczak-Marciniak prezentuje kulisy po- reaktora modułowego (SMR) GE Hitachi Nuclear BWRX-300. SGE wstawania i przyznawania nagród Nobla oraz sylwetki niektórych zwraca się do regulatora, Państwowej Agencji Atomistyki (PAA), o opi- nagrodzonych. Artykuł ilustrowany jest wieloma zdjęciami. Zachę- nię ogólną, którą określiła jako pierwszy etap procedury poprzedza- cam też do obejrzenia ilustracji na okładce naszego czasopisma. jącej proces regulacyjny dotyczący planowanej budowy elektrowni Część informacyjną numeru otwiera tekst o konferencji NU- jądrowej w Polsce. TECH. Konferencja, która odbyła się w dniach 4-7 października 2020 r. O tych i innych pozytywnych wydarzeniach, które miały miej- w Instytucie Chemii i Techniki Jądrowej w Warszawie poświęco- sce w październiku pisze szczegółowo niżej podpisany w tekście na była rozwojowi i zastosowaniom technologii jądrowych. Mate- „Jądrowy październik”. Zachęcam naszych Czytelników do tej lek- riał o konferencji przygotowały panie Urszula Gryczka i Dagmara tury. Chmielewska – Śmietanko. Odnotujmy jeszcze, że podczas konferencji „High Temperatu- Jedno z kolejnych doniesień dotyczy XLVI NADZWYCZAJNEGO re Reactors for deep decarbonisation: the Polish example from the JUBILEUSZOWEGO ZJAZDU FIZYKÓW POLSKICH I OBCHODÓW Gemini+ research project towards demonstration”, która odbyła się ROKU FIZYKI. Zjazd odbył się w dniach 16-18 października 2020 r. 25 listopada 2020 r., minister klimatu i środowiska Michał Kurtyka w Warszawie z okazji setnej rocznicy powstania Polskiego Towa- oświadczył, że „obok innych technologii niskoemisyjnych energia rzystwa Fizycznego. Doniesienie przygotowała Małgorzata Nowi- jądrowa powinna być uważana za głównego gracza”. na-Konopka. Minister Kurtyka podkreślił też, że rozwój bezemisyjnej energe- Ważna informacja dotyczy KONKURSU POLSKIEGO TOWARZY- tyki jądrowej przyczyni się nie tylko do powstania w Polsce nowej STWA NUKLEONICZNEGO na najlepsze prace doktorskie, magister- gałęzi przemysłu o wysokim stopniu zaawansowania technologicz- skie, inżynierskie i licencjackie związane tematycznie z atomistyką. nego, ale przede wszystkim pozwoli na dalszą dywersyfikację źró- Do konkursu mogą być zgłaszane również prace obronione na deł energii, znaczną redukcję emisji i stabilną pracę systemu elek- humanistycznych kierunkach studiów (prawo, ekonomia, turysty- troenergetycznego integrującego energię odnawialną na masową ka, dziennikarstwo itd.) Warunkiem uczestnictwa w konkursie jest skalę. przesłanie do 15.05.2021 r. zgłoszenia i dokumentów w postaci Pierwszy artykuł w bieżącym numerze nie dotyczy jednak elektronicznej: • streszczenia pracy, • egzemplarza pracy, • recenzji energetyki jądrowej. Tytuł artykułu: „BADANIA TERMOJĄDROWE pracy lub opinii opiekuna naukowego, • oceny pracy przez Komisję W POLSCE. CZĘŚĆ 2”. Autorzy Monika Kubkowska i Andrzej Gałkow- Egzaminacyjną, • dokumentu potwierdzającego obronienie pracy. ski piszą w podsumowaniu: „Badania nad kontrolowaną syntezą W konkursie mogą wziąć udział prace obronione w latach 2019, jądrową realizowane są w Polsce w wielu ośrodkach naukowych. 2020 oraz 2021. Autorzy najlepszych prac otrzymają nagrody. Przekrój prowadzonych prac obejmuje szereg różnych dziedzin na- Jako bardzo ciekawe doniesienie z zagranicy polecamy PRZE- uki – od fizyki, chemii, energetyki, poprzez inżynierię materiałową, SŁANIE AGNETY RISING: MUSIMY PRZEKROCZYĆ DZIELĄCE NAS aż po elektronikę. W Polsce nie ma urządzenia fuzyjnego, duża więc MOSTY „Pod wieloma względami przyszłość energii jądrowej jest część doświadczenia zdobywana jest za granicą, poprzez uczest- o wiele jaśniejsza niż była dotychczas. Jesteśmy coraz bardziej roz- nictwo w eksperymentach na działających tokamakach czy stellara- poznawalni i cenieni za wyjątkowe usługi, jakie energia jądrowa torach. Opanowanie technologii energetyki termojądrowej będzie oferuje ludzkości, i jestem niezmiernie dumna, że służyłam i pro- niewątpliwie przełomowym wydarzeniem dla całego świata, warto wadziłam nasz przemysł przez te ekscytujące czasy” – pisze Agneta więc wiedzieć, że także Polska będzie miała w tym swój udział”. Rising, ustępująca dyrektor generalna World Nuclear Association. Kolejny artykuł zatytułowany jest: CO JEST PRZYCZYNĄ BIAŁA- Warto przeczytać również podsumowanie III Polsko-Japoń- CZEK U DZIECI MIESZKAJĄCYCH W POBLIŻU ELEKTROWNI JĄDRO- skiego Seminarium poświęconego technologiom reaktorów wy- WYCH? A oto fragment streszczenia: „W latach 80. XX w. pojawiły sokotemperaturowych, które odbyło się w trybie zdalnym tak jak się doniesienia o występowaniu skupisk (ang. clusters) zachorowań większość tego typu wydarzeń. na białaczkę u dzieci mieszkających w pobliżu elektrowni atomo- O „Jądrowym Październiku” już wspominałem. Spośród innych wych i innych obiektów jądrowych. Ponieważ wykazano, że po- wydarzeń, o których piszemy, polecam teksty o tegorocznych nobli- ziom promieniowania jonizującego na terenach wokół elektrowni stach oraz przedruki artykułów byłych Prezesów Państwowej Agen- i innych instalacji jądrowych nie stanowi zagrożenia dla zdrowia cji Atomistyki, profesorów Jerzego Niewodniczańskiego i Michaela i życia mieszkających w pobliżu ludzi, najbardziej prawdopodobną Waligórskiego, opublikowane wcześniej w tygodniku „PAUza”. przyczyną okazał się brak wystarczającej odporności u dzieci tych Znany dziennikarz, popularyzator nauki Wiktor Niedzicki mieszkańców na wirusy i inne patogeny pojawiające na terenach przedstawia na naszych łamach swoją nową książkę „Z kamerą śród budowy zakładów jądrowych wraz z napływającymi z odległych uczonych”, a Marek Bielski w swoim felietonie pisze pozytywnie miejsc nowymi pracownikami tych zakładów”. Autor artykułu Ma- o rodzimych ekspertach z zakresu energetyki jądrowej. rek K. Janiak jest zastępcą Przedstawiciela Polski w Komitecie Na- W dziale LISTY DO REDAKCJI udostępniamy Czytelnikom skie- ukowym ONZ ds. Skutków Promieniowania Atomowego (UNSCE- rowane do nas teksty o wydźwięku polemicznym dr. Andrzeja Mi- AR) oraz członkiem Rady ds. Bezpieczeństwa Jądrowego i Ochrony kulskiego i Andrzeja Nawrockiego. Radiologicznej przy Prezesie PAA; w latach 1997-2020 kierował Za- Praktycznie na ostatnich stronach – tym razem obszerniejsze- kładem Radiobiologii i Ochrony Radiacyjnej Wojskowego Instytutu go numeru – publikujemy wspomnienie o zmarłym doktorze Ry- Higieny i Epidemiologii. szardzie Gokielim. Dyskutowany w mediach temat PROGRAM POLSKIEJ ENERGE- Na koniec jak co kwartał, moje życzenia. Życzę spokojnych, TYKI JĄDROWEJ A MAŁE REAKTORY MODUŁOWE podejmuje Ma- wesołych Świąt Bożego Narodzenia i jak najszybszego ustąpienia ciej Lipka z NCBJ. Autor pisze: „Małe reaktory modułowe (SMR) są pandemii – koronawirusa! często przedstawiane jako przyszłość branży jądrowej, rozwiązanie, które radykalnie skróci czas budowy elektrowni jądrowych, jedno- Stanisław Latek, redaktor naczelny

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 2 PTJ

BADANIA TERMOJĄDROWE W POLSCE: CZEŚĆ 2 Thermonuclear Research in Poland: part 2 Monika Kubkowska, Andrzej Gałkowski

Streszczenie: Artykuł przedstawia przegląd badań w dziedzinie fuzji jądrowej, prowadzonych przez polskie jednostki naukowe. W szczególności opisane są zadania realizowane przez Instytut Fizyki Plazmy i Laserowej Mikrosyntezy, będący koordynatorem badań i reprezentantem Polski w konsorcjum EUROfusion. Prace dotyczą zarówno prac doświadczalnych i udziału polskich na- ukowców w eksperymentach na układach typu tokamak czy stellarator, jak i modelowania zjawisk zachodzących w plazmie. Ponadto przedstawiono zaangażowanie w programie EUROfusion jednostek naukowych tworzących Centrum naukowo-prze- mysłowe Nowe Technologie Energetyczne (CeNTE). Zadania te dotyczą głównie fuzji z magnetycznym utrzymaniem, ale dotyczą także wsparcia naukowców od strony informatycznej, jak również badań socjo-ekonomicznych.

Abstract: The article presents an overview of research performed by Polish research units in the field of nuclear fusion. In particular, the tasks carried out by the Institute of Plasma Physics and Laser Microfusion, as the coordinator and Polish representative in the EUROfusion consortium, are described both in the part related to the magnetic and laser plasma confinement. The work covers experimental research and the participation of Polish scientists in experiments on tokamak or stellarator systems as well as modelling of plasma phenomena. Moreover, the involvement of the members of the Centre New Energy Technologies performing the EUROfusion tasks was presented. These tasks are mainly related to the magnetic fusion part but also are to support scientists from the IT side as well as socio-economic studies.

Słowa kluczowe: fuzja jądrowa, fizyka plazmy, energetyka termojądrowa, W7-X, JET, ITER, CeNTE

Keywords: nuclear fusion, plasma physics, thermonuclear energy, W7-X, JET, ITER, CeNTE

Wstęp Program EUROfusion ma dwa główne cele, zdefiniowane jako: Fuzja jądrowa może, w przyszłości, przyczynić się • przygotowanie eksperymentów i opracowanie do zaspokojenia rosnącego zapotrzebowania na ener- scenariuszy pracy dla budowanego obecnie w Ca- gię, w sposób zrównoważony, bezpieczny i przyja- darache we Francji międzynarodowego reaktora zny dla środowiska. Program badań nad energetyką ITER, oraz termojądrową realizowany jest w Europie i na całym • opracowanie koncepcji przyszłej demonstracyjnej świecie od wielu dekad. Obecnie najistotniejszy tego elektrowni termojądrowej DEMO. typu projekt związany jest z budową największego dotychczas eksperymentalnego reaktora opartego na Ważnym aspektem programu EUROfusion jest tak- fuzji, reaktora ITER (z łac. droga), którego celem jest że wspieranie kształcenia i szkolenia młodej kadry, za zademonstrowanie syntezy jądrowej jako realnego pośrednictwem programów badawczych i grantów i zrównoważonego źródła energii. Projekt jest przed- inżynierskich. sięwzięciem międzynarodowym; poza Unią Europej- ską zaangażowane są także Japonia, Stany Zjedno- Z drugiej strony działa w Europie agencja Fusion czone, Rosja, Chiny, Korea Południowa i Indie. Polskie for Energy (F4E, https://f4e.europa.eu), której zada- jednostki prowadzą badania naukowe i technologicz- niem jest wniesienie wkładu Wspólnoty EURATOM do ne w ramach europejskiego programu fuzji termoją- Międzynarodowej Organizacji Energii Termojądrowej drowej Wspólnoty EURATOM. Koordynatorem jest eu- (ITER IO). Agencja F4E finansuje i organizuje udział ropejskie Konsorcjum EUROfusion [www.euro-fusion. Wspólnoty EURATOM we wspólnym, europejsko-ja- org]. Polska reprezentowana jest w Konsorcjum przez pońskim przedsięwzięciu na rzecz rozwoju energetyki Instytut Fizyki Plazmy i Laserowej Mikrosyntezy termojądrowej. Przedsięwzięcie jest znane pod nazwą (IFPiLM), który koordynuje prace krajowe w ramach Broader Approach i realizowane jest na terenie Japo- Centrum naukowo-przemysłowego Nowe Technolo- nii jako uzupełnienie projektu ITER. Ponadto agencja gie Energetyczne (CeNTE) [www.cente.ifpilm.pl]. Cen- F4E uczestniczy w przygotowaniu i koordynacji dzia- trum skupia potencjał badawczy z 17 instytucji nauko- łań mających na celu opracowanie koncepcji budowy wo-badawczych w kraju (stan na listopad 2020 r.). demonstracyjnego reaktora termojądrowego DEMO, a także koncepcji powiązanych obiektów, w tym urzą-

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ MONIKA KUBKOWSKA, ANDRZEJ GAŁKOWSKI 3

dzenia IFMIF (z ang. International Fusion Materials Ir- wiastkiem o dużej liczbie atomowej Z (=74), powo- radiation Facility). duje więc straty radiacyjne w plazmie, a tym samym jej wychładzanie. Akumulacja zanieczyszczeń (w tym Europejskie konsorcjum EUROfusion opracowało wolframu) może prowadzić do słabego utrzymania (stale aktualizowaną) mapę drogową fuzji jądrowej, plazmy, a nawet do zerwania sznura plazmowego. w której zdefiniowane zostały tzw. misje mające do- W związku z powyższym kontrola zachowania wol- prowadzić do uzyskania energii elektrycznej z fuzji. framu (i innych zanieczyszczeń) w plazmie oraz opra- W pracach związanych z misjami Mapy Drogowej Fuzji cowanie zintegrowanych metod do utrzymania kon- Jądrowej (MDFJ) mają swój udział naukowcy z Polski. centracji domieszek na niskim poziomie ma ogromne Prace realizowane przez polskie jednostki naukowe znaczenie dla osiągnięcia wysokiej wydajności ener- dotyczą m.in. udziału w eksperymentach na działa- getycznej syntezy termojądrowej. jących urządzeniach fuzyjnych (JET, ASDEX Upgrade, W7-X itp.), rozwoju diagnostyk plazmy i produktów Naukowcy z Polski od lat prowadzą prace związane fuzji jądrowej, jak również modelowania i symulacji z badaniem zachowania zanieczyszczeń w plazmie, na zjawisk zachodzących w plazmie. tokamaku JET i na mniejszych urządzeniach, poprzez analizy danych ze spektrometrów promieniowania Udział Instytutu Fizyki Plazmy i Laserowej Mikro- ultrafioletowego oraz miękkiego promieniowania syntezy rentgenowskiego. Na podstawie linii widmowych wy- znaczana jest koncentracja metalicznych domieszek, Powstanie, w roku 2005, polskiej Asocjacji EURA- takich jak wolfram, nikiel, żelazo, miedź czy molibden. TOM-IFPiLM (związane z wejściem Polski rok wcze- Z kolei analiza sygnałów z kamer miękkiego promie- śniej do Wspólnoty EURATOM) otworzyło przed na- niowania rentgenowskiego umożliwia wyznaczenie ukowcami z kraju możliwości rozwijania kompetencji profili koncentracji zanieczyszczeń oraz uzyskanie w dziedzinie badań nad syntezą termojądrową. Udział dwuwymiarowych rekonstrukcji mocy promieniowa- w międzynarodowych eksperymentach pozwolił zdo- nia z plazmy. być doświadczenie, a także poznać możliwości oraz potrzeby prowadzonych badań. W celu kontroli gęstości plazmy stosuje się, mię- Celem badań, prowadzonych obecnie na najwięk- dzy innymi, wstrzykiwanie do komory próżniowej szym działającym obecnie tokamaku na świecie, toka- zamrożonych granulek, tzw. pelletów, wykonanych maku JET, jest opracowanie scenariuszy operacyjnych z wodoru lub jego izotopów. Pellety mogą być rów- na rzecz przyszłej kampanii deuterowo-trytowej (DT). nież wykorzystywane do zwiększenia częstotliwości W szczególności ma to służyć optymalizacji działa- lokalnych modów brzegowych, tzw. ELM-ów (z ang. nia urządzeń termojądrowych kolejnej generacji, ta- edge localized modes). W dzisiejszych urządzeniach kich jak ITER — eksperymentalny reaktor budowany z metalicznymi elementami wewnętrznymi wymaga- w Cadarache we Francji, czy DEMO — pierwsza pro- na jest duża częstotliwość ELM-ów po to, aby wzmoc- totypowa elektrownia termojądrowa. Oszacowania nić usuwanie zanieczyszczeń z plazmy, a tym samym prowadzone dla tokamaka ITER pokazują, że bilans zapobiec ich akumulacji. Tym tematem zajmują się energetycznego zysku z fuzji powinien być na po- również naukowcy z IFPiLM, a wyniki ich badań służą ziomie Q ≥ 10 (przy 50 MW dostarczonej mocy, wy- następnie do walidacji kodów numerycznych służą- tworzona zostanie moc na poziomie 500 MW w wyła- cych do modelowania plazmy brzegowej, co wspoma- dowaniu trwającym 400-600 s). Znaczna część czasu ga planowanie wyładowań plazmy i przygotowanie eksperymentalnego w JET poświęcona jest na przy- JET-a do kampanii deuterowo-trytowej. Do symulacji gotowanie scenariusza podstawowego (ang. baseline numerycznych wykorzystywany jest nieliniowy trój- scenario) oraz scenariusza hybrydowego (ang. hybrid wymiarowy kod magnetohydrodynamiczny (MHD). scenario), w celu uzyskania podczas kampanii DT 10- Celem jest zidentyfikowanie najbardziej niestabilnych 15 MW mocy z fuzji w stanie stacjonarnym trwającym modów MHD, prowadzących do generacji i ewolucji ok. 5 s. Scenariusze opracowane w JET mają być kom- ELMów. Ma to znaczenie dla kontroli i minimalizacji patybilne z materiałami pierwszej ściany w reaktorze strumieni ciepła wydzielanych podczas takich niesta- ITER. Ściana wewnętrzna tokamaka JET pokryta jest bilności, co jest kluczowe dla pracy urządzeń fuzyj- berylem, a dywertor wykonany jest z wolframu; są to nych. Warto dodać, że eksperymenty prowadzone na te same materiały, jakie przewidziane są dla ITER-a. średnich tokamakach, takich jak ASDEX-Upgrade (Gar- Głównym wyzwaniem jest w związku z tym zapewnie- ching, Niemcy), czy TCV (Lozanna, Szwajcaria), mają nie stabilności wyładowania plazmy, w tym dobrego również ogromne znaczenie dla badań fuzyjnych utrzymania plazmy przy zastosowaniu pełnej mocy i stanowią uzupełnienie badań prowadzonych na to- dodatkowego grzania i ograniczeniach wynikających kamaku JET. Urządzenia te mają unikalne możliwości z użycia dywertora wolframowego. Wolfram jest pier- eksperymentalne; celem prowadzonych badań jest

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 4 BADANIA TERMOJĄDROWE W POLSCE / Thermonuclear Research in Poland PTJ

Fot.1. Wnętrze tokamaka JET z widoczną po prawej stronie plazmą (fot. CCFE, JET) Photo 1. Tokamak JET inside with visible plasma on the right (Photo: CCFE, JET)

zapewnienie efektywnego wykorzystania doświad- w ITERze. Wynika to głównie z wysokiej temperatury czeń i ekstrapolacja wyników do przyszłych urządzeń topnienia tego metalu oraz jego zdolności do tworze- termojądrowych, takich jak ITER czy DEMO. Prowa- nia związków z pierwiastkami wchodzącymi w skład dzone badania obejmują warunki i reżimy, w których plazmy. Obecnie prowadzone są również badania nad średniej wielkości tokamaki mają wyjątkowe możliwo- zastosowaniem ciekłych metali jako materiału pokry- ści eksperymentalne. wającego płytę dywertora. W tym wypadku rozważa się użycie litu, cyny lub stopu litu z cyną. W ostatnich Prace dotyczące analiz danych eksperymental- latach w IFPiLM został rozwinięty numeryczny mo- nych, kalibracji i opracowania nowych diagnostyk del ciekłego dywertor. Modelowanie reaktora DEMO oraz modelowania plazmy są głównymi tematami po- z dywertorem pokrytym warstwą ciekłego litu wy- dejmowanymi przez polskie zespoły. Przeprowadzone kazało redukcję mocy do płyty dywertora poprzez obliczenia numeryczne umożliwiają weryfikację po- rozcieńczenie paliwa jądrowej w rdzeniu przez jony prawności modeli transportu plazmy zastosowanych litu, a następnie poprzez rozproszenie części energii w symulacjach oraz umożliwiają określenie wpływu na skutek promieniowania w warstwie brzegowej. domieszkowania na parametry plazmy. Naukowcy Redukcja mocy docierającej do dywertora przekłada z IFPiLM od lat uczestniczą w pracach związanych się jednak na zmniejszenie (nawet trzykrotne) mocy z symulacją różnych scenariuszy plazmy w kontekście reaktora w porównaniu do przewidywań dla reaktora reaktorów ITER i DEMO. Do otwartych kwestii należy z dywertorem wolframowym. W związku z tym pro- wciąż zagadnienie dopuszczalnego strumienia mocy wadzone są prace nad domieszkowaniem plazmy np. docierającej do płyty dywertora. Głównym kandyda- kryptonem, co, jak pokazują wyniki symulacji, może tem na materiał, z którego byłaby zbudowana płyta mieć korzystny wpływ na pracę reaktora z ciekłym dy- dywertora jest wolfram, który będzie zastosowany wertorem.

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ MONIKA KUBKOWSKA, ANDRZEJ GAŁKOWSKI 5

Naukowcy z IFPiLM we współpracy z IFJ PAN mają cji numerycznych dostarczających informacji o mocy swój udział w kalibracji diagnostyk neutronowych to- całkowitego promieniowania w centrum plazmy, jak kamaka JET, wykonanej za pomocą generatora neutro- również o mocy docierającej do dywertora przy róż- nów o energii 14 MeV, której celem było wyznaczenie nym domieszkowaniu – w tym przypadku rozważany współczynników kalibracyjnych dla komór rozszcze- jest zarówno dywertor węglowy, jak i wolframowy. Od pieniowych oraz współczynników aktywacyjnych dla dwóch lat grupa naukowców z Polski ma również swój aluminium, oraz niobu. Uzyskane wyniki zostaną zwe- udział w opracowaniu spektrometru promieniowania ryfikowane podczas kampanii deuterowo-trytowej. ultrafioletowego dla dywertora tokamaka JT-60SA. Naukowcy z IFPiLM rozwijają również metodę akty- Zadania dotyczą przygotowania generalnej koncepcji wacyjną, która stosowana jest do charakterystyki róż- spektrometru, jak również szczegółów dotyczących nych źródeł neutronów, w tym właśnie do generatora wyboru systemu pompującego dla uzyskania odpo- neutronów o energii 14 MeV użytego na JET. Polega wiedniej próżni w komorze spektrometru oraz dobo- ona na przygotowaniu odpowiednich kapsuł zawiera- rze odpowiedniego detektora. jących folie wykonane z różnych materiałów, które po umieszczeniu blisko źródła neutronów ulegają napro- W badaniach nad rozwojem energetyki termo- mienieniu. Następnie mierzone jest promieniowanie jądrowej istotnym tematem są również odziaływa- aktywowanych próbek, które, w połączeniu z obliczenia plazmy z elementami wewnętrznymi komory niami numerycznymi, świadczy o wydajności emisji reaktora. Warstwa kodepozytu gromadzącego się neutronów. na powierzchni ścianek zawiera materiał odparowa-

Poprzez uczestnictwo w projekcie W7-X polscy naukowcy stali się częścią międzynarodowej społecz- ności stellaratorowej, dzięki której zdobywają wiedzę i doświadczenie. Koncepcja stellaratora jako reaktora termojądrowego wciąż pozostaje do rozważenia, a kolejne kampanie eksperymentalne na W7-X służą optymalizacji pracy tego urządzenia.

Poza udziałem w badaniach na europejskich urzą- dzeniach naukowcy z IFPiLM biorą czynny udział w kampanii eksperymentalnej na stellaratorze LHD (Large Helical Device) znajdującym się w Narodowym Instytucie Badań Termojądrowych (National Institute for Fusion Studies – NIFS) w Japonii. Jest to drugie po W7-X urządzenie wykorzystujące cewki nadprzewod- nikowe, w tym wypadku w konfiguracji heliotronowej pola magnetycznego, odmiennej od konfiguracji pola magnetycznego w W7-X. Udział polskich naukowców związany jest z badaniem zachowania zanieczyszczeń plazmy (specjalnie wstrzykiwanych) w różnych warunkach eksperymentalnych.

Innym urządzeniem, w którego prace zaangażo- wani są pracownicy IFPiLM, jest japoński tokamak JT-60SA z cewkami nadprzewodnikowymi. Program badań na JT-60SA ma za zadanie uzupełnić w sposób komplementarny program badawczy tokamaka ITER. Tokamak JT-60SA będzie oddany do użytku wcześniej niż ITER, co pomoże w rozstrzygnięciu kilku kwestii techniczno-projektowych ITERa. Projekt powstający we współpracy Japonii i Unii Europejskiej jest obecnie na etapie finalizowania i sprawdzania podsystemów. Konstrukcja została zakończona w 2020 r., a wkrót- ce oczekiwana jest pierwsza plazma. Udział IFPiLM w tym programie polega na analizie różnych scenariu- Fot.2. Montaż GEM (fot. IPFiLM) szy pracy JT-60SA poprzez przeprowadzenie symula- Photo 2. GEM assembly

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 6 BADANIA TERMOJĄDROWE W POLSCE / Thermonuclear Research in Poland PTJ

Fot.3. Komora PHA Photo 3. PHA chamber

ny z elementów wewnętrznych urządzenia w cza- też zabsorbowane paliwo termojądrowe — deuter czy sie wyładowań plazmowych, osadzony wtórnie w przyszłości mieszaninę deuteru i trytu. Izotopy wo- w różnych miejscach komory. W skład tej warstwy, doru nie mogą gromadzić się w warstwie kodepozy- oprócz podstawowego materiału ścianek komory tu nieograniczenie; powinny być monitorowane oraz plazmowej (węgiel, wolfram lub beryl), wchodzą do- usuwane. IFPiLM od lat uczestniczy w pracach mają- mieszki (zanieczyszczenia) innych materiałów po- cych na celu opracowanie diagnostyki do badania chodzących z elementów układów pomiarowych np. retencji izotopów wodoru oraz depozycji materiałów z anten dostarczających wiązkę mikrofal do dodatko- na wewnętrznej powierzchni reaktorów termojądro- wego grzania plazmy. Warstwa kodepozytu zawiera wych. Jedną z proponowanych metod jest metoda analizy chemicznej z wykorzystaniem laserowej spek- troskopii wzbudzeniowej LIBS (z ang. Laser-Induced Breakdown Spectroscopy). W 2019 r. na tokamaku FTU (Frascati Tokamak Upgrade) zlokalizowanym we Wło- szech przeprowadzono eksperyment demonstrujący wykorzystanie metody LIBS w wariancie dwuimpulso- wym.

Badania nad energetyką termojądrową prowadzone w IFPiLM związane są w dużej mierze z rozwojem koncepcji reaktora z magnetycznym utrzymaniem plazmy. Jednak część naukowców prowadzi również badania mające znaczenie dla rozwoju koncepcji z inercyjnym utrzymaniem plazmy, a więc z wyko- Fot.4. Wnętrze stellaratora LHD, NIFS rzystaniem impulsów laserowych. W tym wariancie Photo 4. Stellarator LHD inside, NIFS

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ MONIKA KUBKOWSKA, ANDRZEJ GAŁKOWSKI 7

energia jest produkowana w krótkotrwałych eksplo- co z kolei ma znaczenie zarówno dla analizy mechani- zjach paliwa termojądrowego skupionego w kulistej zmów erozji ściany, jak i dla badań transportu domie- kapsule i ściśniętego do bardzo dużych gęstości pod szek w plazmie. działaniem promieniowania laserowego (metoda bezpośrednia) lub promieniowania rentgenowskiego Instytut Fizyki Jądrowej Polskiej Akademii Nauk wytworzonego przez laser (metoda pośrednia). Me- (IFJ PAN) obecny jest na układzie JET poprzez udział toda bezpośredniego naświetlania paliwa impulsami pracowników w prace nad charakterystyką i rozkła- laserowymi wymaga zapewnienia bardzo wysokiej dem cząstek alfa dla różnych scenariuszy plazmy oraz symetrii kompresji oraz użycia lasera o bardzo dużej w zadaniach związanych z pomiarami strumieni neu- energii, dlatego też obecnie badane są inne warianty tronów i aktywacji komponentów tokamaka. Na JET fuzji laserowej. Jednym z nich jest szybki zapłon jono- zainstalowane są, dostarczone przez IFJ PAN, detek- wy. W IFPiLM opracowany został zaawansowany, wie- tory termoluminescencyjne rozmieszczone wewnątrz lowymiarowy kod komputerowy typu ‘particle in cell’, i na zewnątrz pomieszczenia, w którym znajduje się który umożliwia przeprowadzenie symulacji procesu urządzenie. Służą one do pomiarów neutronowych, laserowej akceleracji jonów różnych elementów oraz a wyniki tych pomiarów są porównywane z rezultata- różnorodnych charakterystyk generowanych wiązek mi symulacji. jonowych. Akademia Morska w Szczecinie (AM) ma z kolei Innym tematem realizowanym w IFPILM są ba- swój udział w rozwoju modeli wykorzystywanych dania plazmy ablacyjnej wraz z emisją elektronów w kodach równowagi plazmy wykorzystujących po- i jonów, jak również pomiary silnych impulsów elek- miary polarymetryczne na JET. tromagnetycznych generowanych podczas oddzia- ływania impulsów laserowych z tarczą. Eksperymen- Tokamak JET, ze względu na swoją budowę i wy- ty te przeprowadzane są na układzie PALS w Pradze korzystanie materiałów przewidzianych do budowy oraz w Laboratorium Laserów Wielkiej Mocy w IFPiLM. reaktora ITER, ma duże znaczenie dla badań materia- Planowane są eksperymenty z użyciem lasera Vulcan łowych. Pracownicy Politechniki Warszawskiej (PW) w Wielkiej Brytanii (Rutherford-Appleton Laboratory). od lat zaangażowani są w prace nad badaniem pyłu osiadającego na elementach wewnętrznych komo- Udział jednostek CeNTE w badaniach termojądro- ry, jego morfologii, składu, wielkości, lokalizacji oraz wych

Poprzez członkostwo w Asocjacji-EURATOM, w latach 2005-2013, a od roku 2014 w Centrum Nowe Technologie Energetyczne (CeNTE) polskie jednostki naukowe uczestniczą w programie konsorcjum EURO- fusion, realizując zadania zgodne z europejską mapą drogową fuzji.

Na tokamaku JET naukowcy z Narodowego Cen- trum Badań Jądrowych (NCBJ) prowadzą badania spektroskopowych widm rentgenowskich, wyznacza- jąc koncentrację zanieczyszczeń plazmy oraz tempe- raturę jonową. Parametry te mają znaczenie w ocenie pracy urządzenia, jak również w badaniach zachowania się zanieczyszczeń w plazmie. Ponadto pracownicy NCBJ mają również swój udział w modernizacji kamery oraz spektrometru promieniowania gamma, który działa w oparciu o scyntylator z bromkiem lan- tanu aktywowanym cerem, wraz z dedykowaną elek- troniką i oprogramowaniem. Fot. 5. Zdjęcie z szybkiej kamery obrazujące odpadające elementy komory w wyniku oddziaływania z szybkimi elektronami na Tore Supra, Naukowcy z Uniwersytetu Opolskiego (UO) uczest- A. Loarte ITER (https://www.ugent.be/ea/appliedphysics/en/research/ niczą z kolei w kalibracji spektrometrów promie- fusion/research/data-analysis.htm) Photo 5. Image of plasma-facing components moving into the pla- niowania VUV na JET, co ma istotne znaczenie przy sma due to interaction with runaway electrons at Tore Supra tokamak, wyznaczaniu podstawowych parametrów plazmy. Po- A. Loarte ITER (https://www.ugent.be/ea/appliedphysics/en/research/ nadto biorą udział w badaniach widm molekularnych, fusion/research/data-analysis.htm)

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 8 BADANIA TERMOJĄDROWE W POLSCE / Thermonuclear Research in Poland PTJ

Fot. 6. Obszar budowy reaktora ITER, stan na 27 maja 2020. (fot. ITER Organization, EJF Riche) Photo 6. The ITER reactor construction area, as of May 27, 2020 (Photo: ITER Organization, EJF Riche)

ilości. Ma to znaczenie dla poprawnego działania sa- badanie obserwowanej asymetrii miękkiego promie- mego urządzenia, ale też dla działania diagnostyk. Ba- niowania rentgenowskiego, spowodowanej dodatko- dania luster stosowanych w systemach pomiarowych wym grzaniem plazmy. Na czeskim tokamaku COM- również wykazują pokrycie materiałem ze ściany toka- PASS, a wcześniej na portugalskim ISTTOK i włoskim maka, a zmodyfikowana w ten sposób powierzchnia FTU, pracownicy NCBJ testowali detektory promie- może zaburzać sygnały mierzone z plazmy. Elementy niowania Cherenkova, jako diagnostykę do pomiarów konstrukcyjne reaktora termojądrowego narażone są szybkich elektronów w plazmie. Detektory te korzy- na oddziaływanie z plazmą, a co za tym idzie na obcią- stają z diamentowej głowicy i mogą składać się z kilku żenia termiczne oraz strumienie neutronów. Powodu- kanałów, co umożliwia pomiary w różnych zakresach je to zmiany powierzchni materiału, jego degradację, energetycznych. Badania elektronów nadtermicznych a więc zmiany pierwotnych właściwości. Wyposażenie są bardzo istotne, ponieważ takie elektrony mogą na- laboratoriów PW w wysoko wykwalifikowany sprzęt wet doprowadzić do uszkodzenia komory reaktora, co do pomiarów materiałowych umożliwia badania labo- miało miejsce w przeszłości na tokamaku Tore Supra ratoryjne różnych materiałów, symulacje warunków we Francji (obecnie urządzenie to jest przekształcane istniejących w reaktorze i badania defektów powsta- w tokamak WEST (z ang. W (tungsten) Environment in jących w rozważanych materiałach. Steady-state Tokamak).

Polskie jednostki mają również znaczący udział Wartym podkreślenia jest wkład Polski do powsta- w eksperymentach prowadzonych na mniejszych to- nia stellaratora Wendelstein 7-X. Inżynierowie i tech- kamakach. Na układzie ASDEX Upgrade naukowcy nicy z IFJ PAN brali udział przy budowie urządzenia, z IFJ i UO uczestniczą w badaniu zachowania zanie- natomiast Narodowe Centrum Badań Jądrowych czyszczeń plazmy w różnych warunkach. Na drodze miało swój wkład w budowę komponentów iniekto- wprowadzania do plazmy kapsułek z azotem lub pier- ra atomów. Obecnie udział Polski w programie W7-X wiastków odparowanych laserowo przez system LBO dotyczy rozwoju diagnostyk miękkiego promieniowa- (z ang. laser blow-off) badany był transport wolframu nia rentgenowskiego, w czym – obok IFPiLM – uczest- oraz tworzenie molekuł i ich wpływ na zachowanie niczy również UO. Naukowcy z tych jednostek biorą plazmy. Podobnie na tokamaku TCV – naukowcy z IFJ udział w kampaniach eksperymentalnych obsługując PAN uczestniczą w eksperymentach mających na celu zaprojektowane i zbudowane przez siebie systemy,

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ MONIKA KUBKOWSKA, ANDRZEJ GAŁKOWSKI 9

jak również analizują wyniki badań w kontekście opty- cie budowy samego laboratorium powinno nastąpić malizacji pracy urządzenia. Samo urządzenie zostało w 2022 r. uruchomione stosunkowo niedawno, bo pod koniec Na zakończenie warto dodać, że Uniwersytet Mi- 2015 r., i w związku z tym nadal część diagnostyk wy- kołaja Kopernika w Toruniu (UMK) realizuje z kolei maga ujednoliconego systemu akwizycji. Naukowcy prace socjo-ekonomiczne związane z fuzją, poprzez z Politechniki Łódzkiej (PŁ) mają swój udział w projek- identyfikację ekonomicznych i społecznych warun- cie przygotowania ogólnego systemu akwizycji oraz ków sprzyjających rozwojowi badań nad energetyką oprogramowania, które pozwoli na szybką integrację termojądrową. Wnioski z prowadzonych analiz i ba- wybranych kamer na W7-X. dań opinii publicznej pokazują, jak efektywnie wspie- rać szerokie zastosowanie fuzji w przyszłym global- W badaniach nad energetyką termojądrową bar- nym rynku energii. dzo istotne jest wsparcie od strony technik informa- tycznych, obok prac eksperymentalnych, inżynierskich Podsumowanie i technicznych. Poznańskie Centrum Superkompute- rowo-Sieciowe (PCSS) – centrum naukowo-badawcze Badania nad kontrolowaną syntezą jądrową reali- afiliowane przy Instytucie Chemii Bioorganicznej PAN zowane są w Polsce w wielu ośrodkach naukowych. – należy do zespołu konsorcjum EUROfusion, wspie- Część jednostek, członków Centrum naukowo-prze- rającego naukowców tworzących kody numeryczne; mysłowego Nowe Technologie Energetyczne, prowa- wsparcie to dotyczy przystosowania kodów do stan- dzi projekty związane z europejską mapą drogową dardów wymaganych dla ITER-a. fuzji, uczestnicząc w projektach konsorcjum EURO- fusion, inne realizują niezależnie kontrakty badaw- Poza pracami na rzecz ITER-a Centrum NTE ma rów- cze zlecane bezpośrednio przez Organizację ITER (na nież swój udział w opracowaniu koncepcji przyszłej przykład Politechnika Łódzka), czy też przez agencję demonstracyjnej elektrowni termojądrowej DEMO. F4E, (IFJ PAN i Politechnika Wrocławska). Przekrój pro- Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny wadzonych prac obejmuje szereg różnych dziedzin w Szczecinie (ZUT) uczestniczy w zadaniu mającym na nauki – od fizyki, chemii, energetyki, poprzez inżynie- celu opracowanie systemu do odprowadzania ciepła rię materiałową, aż po elektronikę. W Polsce nie ma z reaktora. Naukowcy ZUT opracowali model obiegu urządzenia fuzyjnego, duża więc część doświadcze- parowo-wodnego dla elektrowni oraz badają jego nia zdobywana jest za granicą, poprzez uczestnictwo pracę w warunkach nominalnych i przy zredukowanej w eksperymentach na działających tokamakach czy mocy grzewczej, co ma znaczenie dla przyszłych kon- stellaratorach. Opanowanie technologii energetyki struktorów DEMO. Dodatkowo ZUT uczestniczy w pra- termojądrowej będzie niewątpliwie przełomowym cach nad analizą cieplno-hydrauliczną uzwojenia za- wydarzeniem dla całego świata, warto więc wiedzieć, projektowanego dla cewek magnetycznych reaktora. że także Polska będzie miała w tym swój udział.

DEMO to program, w ramach którego rozwój nowych materiałów jest jednym z kluczowych zadań dr hab. Monika Kubkowska, (materiały te będą narażone na wysokie strumienie dr hab. Andrzej Gałkowski, neutronów). W celu pomiaru odporności i zmian wła- Instytut Fizyki Plazmy ściwości materiałów napromieniowanych neutrona- i Laserowej Mikrosyntezy im. S. Kaliskiego, mi o energii 14 MeV, które są produktami najbardziej Warszawa wydajnej reakcji deuter-tryt, planowana jest budowa urządzenia IFMIF (z ang. International Fusion Materials Irradiation Facility) w Japonii oraz urządzenia DONES (z ang. DEMO-Oriented Neutron Source) w Europie. Obydwa urządzenia będą stanowiły unikalne źródła neutronów o parametrach występujących w przy- szłych reaktorach termojądrowych. W zadania zwią- zane z tymi projektami, w szczególności z projektem DONES, zaangażowani są naukowcy z IFJ PAN, NCBJ, PW oraz IFPiLM. Prace dotyczą analiz jądrowych służą- cych określeniu parametrów projektowanego źródła, jego optymalizacji oraz przygotowaniu wstępnych projektów niektórych modułów urządzenia. Projekt DONES jest obecnie w fazie przygotowań, rozpoczę-

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 10 PTJ

CO JEST PRZYCZYNĄ BIAŁACZEK U DZIECI MIESZKAJĄCYCH W POBLIŻU ELEKTROWNI JĄDROWYCH?1 On the origin of leukaemia clusters in children living around nuclear power plants Marek K. Janiak

Streszczenie: W latach 80. XX w. pojawiły się doniesienia o występowaniu skupisk (ang. clusters) zachorowań na białaczkę u dzieci mieszkających w pobliżu elektrowni atomowych i innych obiektów jądrowych. Niniejszy artykuł dokonuje przeglądu takich skupisk występujących w Niemczech, W. Brytanii, Francji i innych krajach i analizuje potencjalny związek między promieniowaniem emitowanym przez obiekty jądrowe a zachorowaniami na białaczkę. Ponieważ wykazano, że poziom promieniowania jo- nizującego na terenach wokół elektrowni i innych instalacji jądrowych nie stanowi zagrożenia dla zdrowia i życia mieszkających w pobliżu ludzi, najbardziej prawdopodobną przyczyną okazał się brak wystarczającej odporności u dzieci tych mieszkańców na wirusy i inne patogeny pojawiające na terenach budowy zakładów jądrowych wraz z napływającymi z odległych miejsc nowymi pracownikami tych zakładów.

Abstract: A few reports of increased numbers of leukaemia cases (clusters) in children living in the vicinity of nuclear power plants (NPPs) and other nuclear installations have triggered a debate over the possible causes of the mordibity. In this review the most important cases of such clusters are described and analyzed with emphasis on the relationship between the environmental exposure to ionizing radiation and the risk of leukaemia. Since, as indicated, a lifetime residency in the proximity of an NPP does not pose any specific health risk to people and the emitted ionizing radiation is too small to cause cancer, a number of hypotheses have been proposed to explain the childhood leukaemia clusters. The most likely explanation is the so called 'population mixing', i.e., the influx of outside workers to rural regions where nuclear installations are being set up and where local people are not immune to viruses and other pathogens brought along with the incomers.

Słowa kluczowe: skupiska białaczki dziecięcej, elektrownie jądrowe, promieniowanie jonizujące

Keywords: childhood leukaemia; ionizing radiation exposure; nuclear installations

[30]1 Pracownicy elektrowni jądrowej (EJ) oraz, Rossig i Juergens 2008]. Są także dane wskazujące, że w mniejszym stopniu, okoliczna ludność eksponowa- pola magnetyczne o bardzo niskich częstotliwościach, ni są na działanie uwalnianego z reaktora atomowego jakie występują przy generacji i przesyłaniu prądu elektromagnetycznego promieniowania gamma, róż- elektrycznego, mogą wywoływać białaczki u dzieci nych emiterów beta i gamma (jakich jak Ar-41, C-14, [WHO 2002]. Co-60, Cs-134 and Cs-137, H-3, I-131, Ir-192, Xe-133 i Xe-135), które wydostają się przez kominy (tzw. stack Dawka promieniowania jonizującego uwalniane- emissions), a także niejonizujących pól elektromagne- go z EJ w ciągu roku wynosi od 0,0001 do 0,007 mSv tycznych generowanych przez linie przesyłowe wy- [Strupczewski 2010; Lane i wsp. 2013], co stanowi zni- sokiego napięcia znajdujące się wokół każdej EJ. Jak komą część średniej rocznej dawki promieniowania wiadomo, pochłonięcie odpowiednio wysokich da- naturalnego (1-3 mSv/rok) pochłanianego przez czło- wek promieniowania jonizującego (alfa, beta i gam- wieka na Ziemi. Pomimo tego, istnieje przekonanie, ma) może prowadzić do rozwoju nowotworów [Bur- podsycane przez różne grupy tzw. ekologów, a także – kart i wsp. 1997; Tubiana 2000 ; UNSCEAR 2000, 2008]. niestety – niektórych naukowców, że dłuższe przeby- Jednym z najbardziej typowych nowotworów popro- wanie w pobliżu EJ może być przyczyną różnych cho- miennych, które pojawiają się najszybciej (już po ok. 2 rób, a nawet śmierci [Nussbaum 2009; Fairlie i Körblein latach) po ekspozycji na promieniowanie, są białaczki 2010; Fairlie 2013]. (wyjątkiem jest tzw. przewlekła białaczka limfatyczna) [Doll i Wakeford 1997; UNSCEAR 2000; BEIR VII 2006; Produkcja energii w elektrowniach atomowych wzbudzała obawy społeczne od czasu uruchomie- 1 Artykuł jest autorską wersją publikacji w języku angielskim: Ja- nia w latach 50. XX w. pierwszych EJ w USA, ZSRR niak M.K. Epidemiological evidence of childhood leukaemia aro- i W. Brytanii. Problem wpływu tych elektrowni na und nuclear power plants, Dose Response 12(3): 349-364, 2014. zdrowie ludzi, szczególnie na rozwój nowotworów doi: 10.2203/dose-response.14-005.Janiak.

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ MAREK K. JANIAK 11

złośliwych, zaczął być analizowany jednak dopiero W roku 1990 publikacja w prestiżowym British Me- w latach 80. XX w. [Black 1984]. W roku 1983 reporte- dical Journal informowała o wzroście zapadalności rzy telewizji w Yorkshire (W. Brytania) donieśli o sied- na białaczki w regionie Nord Cotenin w Normandii: miu przypadkach białaczki wykrytej u ludzi poniżej w latach 1978-1990 wykryto tam 23 przypadki zacho- 25 lat, którzy od roku 1955 mieszkali w Seascale, mia- rowań u ludzi, którzy nie przekroczyli 25. roku życia steczku w Cumbrii oddalonym o ok. 5 km od Sellafield mieszkających w promieniu 35 km od trzeciego co do — głównego brytyjskiego ośrodka przerobu i maga- wielkości na świecie zakładu przerobu paliwa jądro- zynowania paliwa jądrowego [Cutler 1983]. Wykry- wego w La Hague (SWZ = 2,99) i 3 przypadki zacho- cie tego znanego wkrótce jako „ognisko w Seascale” rowań na białaczkę u młodych mieszkańców kantonu (Seascale cluster) stało się sensacją, ponieważ – we- Flamanville, gdzie znajdowała się EJ [Viel i Richardson dług dotychczasowych statystyk – w tym czasie licz- 1990]. Późniejsze analizy tych zachorowań wykazały ba nowo wykrytych zachorowań na białaczkę wśród jednak, że w większości przypadków ich zwiększo- młodych ludzi nie powinna przekroczyć jedności na częstość nie była istotna statystycznie [Viel i wsp. [Urquhart i wsp. 1984]. Niedługo potem, w Thurso, ma- 1993, 1995], z wyjątkiem zwiększenia liczby zachoro- łym mieście na północnym wybrzeżu Szkocji, 12,5 km wań na ostrą białaczkę limfocytową dzieci między 4. od działającej od połowy XX wieku EJ w Douneray, a 9. rokiem życia (SWZ = 6,38; CF: 1,32, 18,65) [Guizard wykryto pięć przypadków białaczki u ludzi poniżej i wsp. 2001]. 24 roku życia (trzy z nich dotyczyły dzieci poniżej 4 roku życia [Heasman i wsp. 1986]. Trzecie doniesienie Pomimo znanego faktu, że skupiska (klastry) bia- pochodziło z Niemiec, gdzie w na początku lat 1990. łaczki dziecięcej występują w sposób przypadkowy wykryto 5 przypadków ostrej białaczki u dzieci poni- w czasie i przestrzeni [Petridou i wsp. 1996; McNally żej 10 roku życia, które w latach 1989-1996 mieszkały i wsp. 2002; Bellec i wsp. 2006; Amin i wsp. 2010] wy- na terenie gminy Elbmarsch w promieniu ok. 5 km od żej wymienione doniesienia wzbudziły zrozumiane EJ w Krümmel (Kernkraftwerk Krümmel, KKK), wykorzy- zaniepokojenie wśród lekarzy i ogółu społeczeństwa. stującej największy wówczas na świecie reaktor wrzą- Postanowiono więc bliżej przyjrzeć się tym zachoro- cy (boiling reactor) ulokowany na Łabie ok. 35 km na waniom. wschód od Hamburga [Hoffmann i wsp. 1997; Schmitz -Feuerhake i wsp. 1997]. Hoffmann i współpracownicy Raporty na temat białaczek diagnozowanych przeanalizowali przypadki białaczek wykrywanych u dzieci z okolic instalacji jądrowych w Sellafield, w latach 1990-2005 u dzieci mieszkających nie dalej Dounreay i gminie Elbmarsch były wynikiem tzw. niż 5 km of KKK, i stwierdzili statystycznie znamien- opisowych badań ekologicznych (geograficznych), ny wzrost zachorowalności, szczególnie u dzieci po- które korelują występowanie jakiegoś czynnika ryzy- niżej 4 roku życia (SWZ = 4,9; CI = 2,4-9,0) [Hoffmann ka (w tym przypadku, ekspozycji na promieniowanie i wsp. 2007]. Schmitz-Feuerhake i jej współpracowni- jonizujące) z potencjalnym skutkiem działania tego cy zasugerowali, że wysoka zachorowalność dzieci na czynnika (w tym przypadku, zachorowaniem na bia- białaczkę w gminie Elbmarsch była wywołana przez łaczkę) w danym okresie na danym obszarze geogra- radionuklidy uwolnione w czasie awarii instalacji ją- ficznym. Wyniki badań ekologicznych umożliwiają drowej przylegającej do KKK, jaka wystąpiła w roku stawianie hipotez badawczych (w tym przypadku, 1986 [Schmitz-Feuerhake i wsp. 2005]. Wcześniejszy istnienia związku między działaniem promieniowania nieco raport ekspertów z Komitetu Schleswig-Holste- a zachorowaniem na białaczkę), ale nie pozwalają na in także wskazywał, że promieniowanie emitowane wykrywanie zależności przyczynowo-skutkowych, po- w czasie tego wypadku mogło być przyczyną zwięk- nieważ nie dostarczają informacji czy, w naszym przy- szonej zachorowalności dzieci na białaczkę [Wasser- padku, chorzy z wykrytą białaczką byli rzeczywiście mann i wsp. 2004]. Jednakże, jak wykazali Hoffmann wcześniej poddani działaniu promieniowania, a jeśli i współpracownicy, awaria instalacji jądrowej przyle- tak to w jakim stopniu [Jekel i wsp. 2001]. Zależność gającej do KKK, która nie mogła przejść niezauważo- taką dokumentować mogą bardziej „wyrafinowane” na, nie była przedmiotem żadnych działań ze strony analizy epidemiologiczne, takie jak badania „kohor- władz Dolnej Saksonii, gdzie znajduje się gmina Elb- towe” i badania typu „przypadek-kontrola” [Laurier marsch [Hoffmann i wsp. 2007]. Faktycznie, specjal- i Bard 1999; Jekel i wsp. 2001]. Prawdopodobieństwo na komisja powołana przez te władze stwierdziła, że istnienia badanego związku między (potencjalną) w czasie normalnego funkcjonowania instalacji nukle- przyczyną a obserwowanym skutkiem określają uzy- arnych w Elbmarsch nie da się wykryć żadnego związ- skiwane w tych badaniach wskaźniki, do których za- ku między zachorowaniami dzieci na białaczkę a emi- liczamy ryzyko względne (relative risk, RR2), nadmia- sją promieniowania jonizującego i że nie wszystkie lokalnie występujące czynniki ryzyka zachorowania 2 Ryzyko względne (ang. relative risk lub risk ratio, RR) jest sto- zostały zidentyfikowane [Wichmann i Greiser 2004]. sunkiem ryzyka (prawdopodobieństwa) zachorowania/zgonu w grupie osób eksponowanych na działanie czynnika ryzyka

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 12 CO JEST PRZYCZYNĄ BIAŁACZEK / On the origin of leukaemia clusters PTJ

rowe ryzyko względne (excess relative risk, ERR3) oraz od roku 2002 prowadzono analizy typu „przypadek iloraz szans (odds ratio, OR3), wraz z odpowiednio wy- -kontrola” w celu wykrycia przyczyn zachorowań na liczonymi przedziałami ufności (CI). białaczki u młodych ludzi żyjących w latach 1980- 2003 w pobliżu szesnastu niemieckich EJ. Analizy te, Dla określenia związku przyczynowo-skutkowe- znane jako „badanie KiKK” (Krebs bei Kindern in der go między działaniem promieniowania jonizującego Umgebung von Kernkraftwerken – rak u dzieci z okolic a występowaniem chorób (przede wszystkim bia- EJ) objęły prawie 1600 chorych dzieci („przypadków”) łaczek, ale także chłoniaków i innych nowotworów) w wieku do pięciu lat zamieszkujących w promieniu w latach 90. XX w. opublikowano wyniki wielu badań do 10 km od EJ i ponad 4700 odpowiednio dobranych analitycznych (kohortowych i/lub typu „przypadek „kontroli” – dzieci z okolic, które nie sąsiadują z insta- kontrola”) przeprowadzonych na badanych popula- lacjami nuklearnymi. Wyniki tych badań wykazały, że cjach w Anglii, Kanadzie, Francji, Niemczech i Szkocji przebywanie przez pierwsze 5 lat życia w odległości [przegląd tych badań w: Michaelis i wsp. 1992; Laurier do 10 km od EJ wiąże się ze zwiększonym ryzykiem i Bard 1999]. Uzyskane wyniki nie były zgodne: niektó- zachorowania na nowotwór, zwłaszcza taki jak bia- re sugerowały istnienie statystycznie znamiennego łaczka: wyliczony iloraz szans (OR) w tych badaniach związku pomiędzy odległością od instalacji nukle- wynosił – zależnie od modelu badawczego – od 1,12 arnej, w jakiej zamieszkiwały dzieci a wystąpieniem do 2,19 z dolną granicą przedziału ufności (CI) więk- choroby, inne nie wykryły żadnej takiej zależności szym od jedności [Kaatsch i wsp. 2008a; Spix i wsp. [Laurier i Bard 1999; Nussbaum 2009]. Niektórzy bada- 2008]. Jednakże, wartości SWZ wyliczone przez tych cze analizujący „ognisko w Seascale”, zasugerowali, że samych badaczy nie były znamienne statystycznie, białaczki te wynikały z pochłonięcia promieniowania wynosząc – zależnie od odległości od EJ – od 0,97 przez ojców chorych dzieci w czasie ich pracy przy in- (przy dolnej wartości CI = 0,74) do 1,41 (przy dolnej stalacjach nuklearnych przed narodzeniem się ich po- wartości CI = 0,98) [Kaatsch i wsp. 2008b]. Niewątpli- tomstwa [Gardner i wsp. 1990; Gardner 1991]. wymi zaletami „badania KiKK” była wyjątkowo duża liczba zachorowań u dzieci pochodzących z okolic W tej sytuacji, rządy Francji, Niemiec i Wielkiej wszystkich niemieckich EJ (37 chorych do 5 roku życia Brytanii poprosiły ekspertów o przeprowadzenie bar- mieszkających w promieniu 5 km od EJ wśród ogó- dziej wnikliwych analiz. I tak, brytyjski Komitet COMA- łem 593 przypadków białaczki wykrytych w 24-letnim RE (Committee on Medical Aspects of Radiation in the okresie badawczym) oraz określenie odległości od Environment) stwierdził w raporcie z 1996 r., że poziom miejsca zamieszkania każdego chorego dziecka do promieniowania wokół Sellafield był co najmniej 200 najbliższej EJ (czego nie definiowały wcześniej prze- razy za niski, aby doprowadzić do powstania „ogniska prowadzone obserwacje ekologiczne). Jak jednak za- w Seascale” [COMARE 1996]. W późniejszym raporcie uważyli sami autorzy, badanie to miało też poważne z roku 2006 Komitet COMARE zaznaczył, że białaczki wady, takie jak: a) niekompletna i często niewłaściwa dziecięce, szczególnie ostra białaczka limfocytowa, rekrutacja przypadków „kontrolnych”, b) nieuwzględ- mają trudną do wyjaśnienia tendencję do tworzenia nienie działania tzw. czynników zakłócających, szcze- „klastrów” w czasie i przestrzeni i że nie ma przekonu- gólnie statusu społecznego badanych dzieci (co, jak jących dowodów na to, aby skupiska białaczki i innych wiadomo wpływa na częstość występowania białacz- nowotworów u dzieci zamieszkujących tereny wo- ki), c) określenie jedynie miejsca przebywania dzieci kół brytyjskich instalacji nuklearnych były wywołane w czasie postawienia diagnozy, bez uwzględnienia działaniem promieniowania jonizującego emitowane- miejsca ich wcześniejszego zamieszkiwania, lokaliza- go przez te instalacje [COMARE 2006]. W Niemczech, cji żłobków i przedszkoli, domów dziadków, pobytów wakacyjnych itp., d) nieuwzględnienie wahań pozio- do takiego samego ryzyka występującego w grupie osób nie- mu promieniowania naturalnego, które w Niemczech narażonych na działanie danego czynnika ryzyka: RR = ryzyko może 1000-krotnie przekraczać wielkość promie- w grupie eksponowanej/ryzyko w grupie nieeksponowanej. niowania emitowanego przez jakąkolwiek EJ [Smith RR = 1 oznacza takie samo ryzyko w grupie eksponowanej i wsp. 2002], e) oparcie analiz na poglądzie wyrażone- i nieeksponowanej na czynnik ryzyka. Nadmiarowe ryzyko względne (ang. excess relative risk, ERR) oblicza się przez odję- go w raporcie komitetu BEIR (Biological Effects of Ioni- cie jedności od ryzyka względnego, czyli ERR = RR – 1. RR i ERR zing Radiation) amerykańskiej Narodowej Rady Badań obliczane są w badaniach kohortowych. Iloraz szans (ang. odds (National Research Council), że nie należy spodziewać ratio, OR) jest stosunkiem „szansy" (prawdopodobieństwa) nara- się korzystnych skutków działania bardzo niskich da- żenia grupy chorych na dany czynnik chorobotwórczy do takiej wek promieniowania [BEIR VII 2006], co sprawiło, że samej »szansy« u grupy osób zdrowych. OR = 1 oznacza, że szanse narażenia na czynnik chorobotwórczy są takie same w grupie w analizie statystycznej wyników stosowano jedynie chorych i w grupie zdrowych. OR może być równoważny RR, jeśli testy jednostronne (jednokierunkowe), które częściej ryzyko zachorowania (na określoną chorobę) w danej populacji niż testy dwustronne wykrywają istnienie znamien- jest niskie. Ten wskaźnik obliczany jest w analizach epidemiolo- ności statystycznej badanego parametru, który może gicznych typu „przypadek-kontrola” [Jekel i wsp. 2001].

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ MAREK K. JANIAK 13

zmieniać się tylko w jednym „kierunku” [Jekel i wsp. 2011], analiza typu „przypadek-kontrola” przeprowa- 2001; Dallal 201]. Biorąc te wady pod uwagę, autorzy dzona we Francji [Sermage-Fuare i wsp. 2012], a także „badania KiKK” stwierdzili, że „nie można wykluczyć, szeroko zakrojona obserwacja ekologiczna z Kanady iż uzyskane wyniki są wynikiem nieuwzględnionych (badanie RADICON) [Lane i wsp. 2013] nie wykazały czynników zakłócających lub czystego przypadku” związku pomiędzy zamieszkiwaniem w pobliżu EJ [Kaatsch i wsp. 2008a; Spix i wsp. 2008]. a zwiększonym ryzykiem zachorowania przez dzieci na białaczkę lub inny nowotwór złośliwy. Co cieka- Wyniki „badania KiKK” nie znalazły zresztą poparcia we, ta ostatnia obserwacja pokazała, że zapadalność w innych szeroko zakrojonych analizach. Na przykład, na wszystkie nowotwory złośliwe, w tym radiogenne Dominique Laurier i Denis Bard dokonali w roku 1999 (tj. wywoływane przez promieniowanie jonizujące) przeglądu wcześniej przeprowadzonych 29 lokalnych u dzieci z okolic trzech EJ w prowincji Ontario nie róż- i 14 większych (multi-site) obserwacji ekologicznych ni się, a nawet jest nieco niższa od częstości zachoro- i badań typu „przypadek-kontrola” zachorowań na wań obserwowanej w całej populacji dzieci z Ontario. białaczki wśród dzieci żyjących w pobliżu instalacji W dodatku Lane i koledzy, stosując dwie różne meto- nuklearnych [Laurier i Bard 1999]. Okazało się, że jak- dy szacowania dawki pochłoniętego promieniowania kolwiek obserwacje ekologiczne wykazały obecność jonizującego, zauważyli, że ekspozycja dzieci na pro- skupisk białaczki dziecięcej wokół niektórych insta- mieniowanie zwiększała się, a nie zmniejszała, wraz ze lacji, nie było to regułą i podobne skupiska występo- wzrostem odległości od EJ, co podaje w wątpliwość wały też daleko od takich instalacji, a także, że analizy wyniki wielu przeprowadzonych wcześniej badań, typu „przypadek-kontrola” nastawione na wykrycie w których dystans do instalacji jądrowej stanowił, wo- przyczyn takich skupisk nie dały jednoznacznych wy- bec braku możliwości bezpośredniego pomiaru, suro- ników, pozwoliły natomiast wyeliminować takie hipo- gat dawki pochłoniętej [Lane i wsp. 2013]. tezy jak napromienienie ojców przed zapłodnieniem lub działanie promieniowania naturalnego. Późniejsze Są także ciekawe wyniki badań amerykańskich analizy zachorowań na białaczkę wśród dzieci z okolic i brytyjskich, w których analizowano zachorowania na aż 198 zakładów nuklearnych z 10 krajów przeprowa- białaczkę dziecięcą w tych samych rejonach przed i po dzone przez Laurier i jej kolegów wykazały, że choć uruchomieniu na ich terenie instalacji jądrowych. I tak lokalnie występowały skupiska tej choroby, ryzyko Jablon i współpracownicy stwierdzili, że na terenach zachorowania nie było zwiększone, jeśli brano pod wokół 62 takich instalacji w USA śmiertelność dzieci uwagę większe obszary badawcze (multi-site studies) z powodu białaczki (oceniana za pomocą standardo- [Laurier i wsp. 2008a]. Badacze ci stwierdzili, że głów- wego współczynnika śmiertelności, SWŚ) była niższa ną przeszkodą w wyjaśnieniu genezy skupisk zacho- po (SWŚ = 1,03) niż przed (SWŚ = 1,08) uruchomieniem rowań lokalnych jest brak danych co do faktycznych tych instalacji [Jablon i wsp. 1991]. Podobne wyniki czynników ryzyka białaczki dziecięcej i że najbardziej uzyskano w Anglii i Walii, gdzie stwierdzono, że nad- prawdopodobna jest hipoteza „mieszania się” lud- miarowe ryzyko zgonu z powodu białaczki i innych ności (population mixing), do jakiego dochodzi na nowotworów w regionach, w których już znajdowały terenach wokół instalacji jądrowych (zob. niżej). Co się instalacje jądrowe, było takie samo, jak w regio- ciekawe, nawet tzw. niezależni badacze, którzy uwa- nach gdzie dopiero planowano budowę takich in- żają, że występowanie nowotworów u dzieci i mło- stalacji [Cook-Mozaffari i wsp. 1989]. Także 14. Raport dzieży z okolic zakładów jądrowych spowodowane Komitetu COMARE wykazał, że ryzyko względne (RR) jest działaniem emitowanego promieniowania joni- zachorowania na białaczkę lub chłoniaka ziarniczego zującego, przyznają, że wyniki „znacznej większości” u dzieci mieszkających do 4. roku życia w rejonach badań epidemiologicznych wykazujących wzrost za- wokół 13 brytyjskich EJ miało wartość równą 1,01 (CI, chorowań nie mają znamienności statystycznej [Fair- 0,70-1,46), podczas gdy w sześciu podobnych okoli- lie i Körblein 2010; Fairlie 2013]. Istotnie, brak wyraźnie cach nieposiadających EJ to ryzyko wynosiło 1,72 (CI, (jeśli w ogóle) zwiększonego ryzyka zachorowania 1,12-2,52) [COMARE 2011]. na białaczkę u dzieci z okolic zakładów nuklearnych wykazano w wielu publikacjach zawierających wyniki W ww. przeglądu wiarygodnych danych wynika badań przeprowadzonych w latach 1991-2008 w Izra- więc, że występowanie skupisk białaczek dziecię- elu [Sofer i wsp. 1991], USA [Jablon i wsp. 1991; Talbott cych potwierdzono jedynie w okolicach instalacji i wsp. 2003], Szwecji [Waller i wsp. 1995], Niemczech jądrowych w Sellafield w Anglii, Dounreay w Szkocji [Kaatsch i wsp. 1998], Japonii [Yoshimoto i wsp. 2004] i Krümmel w Niemczech [Lane i wsp. 2013]. Skoro jed- i Francji [Laurier i wsp. 2008b]. Także późniejsze ogól- nak, jak wielokrotnie wskazywano, ekspozycja na pro- nokrajowe badanie kohortowe pochodzące ze Szwaj- mieniowanie jonizujące nie jest w tych przypadkach carii [Spycher i wsp. 2011], kolejny raport Komitetu CO- podstawową przyczyną zachorowań, przez dłuższy MARE z W. Brytanii (tzw. badanie CANUPIS) [COMARE czas zadawano sobie pytanie, co mogło je wywołać.

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 14 CO JEST PRZYCZYNĄ BIAŁACZEK / On the origin of leukaemia clusters PTJ

Brano pod uwagę takie potencjalne czynniki takie ków itp.) przywleczonych przez przybyszów. W tym jak predyspozycja genetyczna [Birch 1999; Lichten- przypadku centrum przemysłowe powstało w tere- stein i wsp. 2000], działanie klastogenów (czynników nie słabo zaludnionym, gdzie tzw. odporność stadna uszkadzających chromosomy), tytoniu, pestycydów, populacji (herd immunity)3 na czynnik zakaźny – po- leków i wirusów [Bithel i wsp. 1973; Blot i wsp. 1980; tencjalną przyczynę rozwoju białaczki – była niższa Golding i wsp. 1990; Doll i Wakeford 1997; Lichtenstein od przeciętnej krajowej [John i Samuel 2000]. Na tym i wsp. 2000; Rossig i Juergens 2008], trisomia 21 (jako terenie Kinley wykrył znamienny statystycznie wzrost przyczyna prawie wszystkich przypadków zespo- liczby zachorowań na białaczkę ludzi poniżej 25. roku łu Downa, który predestynuje do rozwoju białaczki życia szczególnie dzieci do 5. roku życia (7 faktycz- u dzieci) [Bhatnagar i wsp. 2016], wysoki status spo- nych przypadków zachorowań wobec 1,5 zachorowań łeczny [Alexander i wsp. 1991; Rossig i Juergens 2008] „spodziewanych”) [Kinlen 1988]. Sugestia, że popula- oraz dysfunkcja układu odpornościowego w reakcji na tion mixing jest istotną przyczyną rozwoju białaczki zakażenia [Graves 2006]. Jednak, w 75-90% przypad- limfocytowej oraz chłoniaka ziarniczego u dzieci po- ków wykrytych białaczek prawdziwy czynnik spraw- twierdzona została w wielu późniejszych badaniach czy pozostał nieznany i wydaje się, że – aby doszło prowadzonych na Szetlandach i Orkadach [Kinlen do zachorowania – musiało zadziałać kilka różnych i wsp. 1993, 1995] i w Cumbrii w W. Brytanii [Dickin- czynników [Anderson i wsp. 2000; Lichtenstein i wsp. son i Parker 1999], a także w innych krajach [Kinlen 2000; Greaves 2006; Rossig i Juergens 2008]. Suge- 2011]. Te obserwacje zgodne są z obecnie przyjętym rowano, że metabolizm i/lub usuwanie z organizmu poglądem, że spaczona reakcja immunologiczna na toksyn środowiskowych jest u dzieci mniej wydajne długotrwałą ekspozycję na czynnik zakaźny stanowi niż u dorosłych i że istnieją krytyczne „okna czasowe”, prawdopodobną przyczynę progresji nowotworowej w których czynniki chorobotwórcze działają szcze- klonów komórek szpikowych u dzieci podatnych na gólnie skutecznie [Anderson i wsp. 2000; WHO 2010]. rozwój choroby [Rossig i Juergens 2008]. Niewątpliwe, Jak już wspomniano, jedną z przywoływanych poten- do przyjęcia tego stanowiska przyczynił się znany bry- cjalnych przyczyn skupiska białaczek w Seascale było tyjski epidemiolog, Sir Richard Doll, który już w 1999 r. napromieniowanie gonad zatrudnionych w zakładach stwierdził, że hipotezę Kinlena o population mixing jądrowych ojców chorych dzieci [Gardner i wsp. 1990; jako przyczynie rozwoju białaczki limfocytowej u dzie- Gardner 1991]. Bardziej szczegółowe analizy pozwoli- ci można uznać za udowodnioną [Doll 1999]. ły jednak odrzucić hipotezę Gardnera, wskazując, że narażeni na działanie promieniowania ojcowie byli za- Podsumowanie trudnieni w wielu różnych zakładach jądrowych w An- glii, a skupisko białaczek u ich dzieci wykryto jedynie Większość wiarygodnych analiz epidemiologicz- w okolicy Seascale [Urquhart i wsp. 1991; Kinlen 1993; nych wykazała, że poziom promieniowania jonizują- Parker i wsp. 1993; Draper i wsp. 1997; Pobel i Viel cego na terenach wokół EJ jest stanowczo za niski, aby 1997]. Podobnie, brak związku między napromienie- mógł być wiązany z zachorowaniami młodych miesz- niem ojców, zanim doszło do zapłodnienia a choroba- kańców tych terenów na białaczki i inne nowotwory. mi u ich dzieci, stwierdzono w badaniach potomstwa Najbardziej prawdopodobną przyczyną występowa- ofiar ataków bombowych na Hiroshimę i Nagasaki, nia ognisk białaczek dziecięcych w pobliżu niektórych a także pracowników zakładów jądrowych z różnych EJ jest przywlekanie przez napływających z odległych krajów [COMARE 2002]. Wydaje się więc, że – jak już regionów przybyszów wirusów i innych czynników podkreślono – możliwą przyczyną ognisk zachorowań zakaźnych, na które miejscowa ludność nie jest wy- wykrytych w Seascale i innych miejscach jest niewyja- starczająco odporna. Ten i inne czynniki mogą być śniona „tendencja” białaczek do skupiania się w okre- także podłożem znanego, choć słabo wyjaśnionego, ślonych miejscach i czasie [Greaves 2006; Kaatsch zjawiska „skupiania się” przypadków zachorowań na i wsp. 2010]. białaczki w „przypadkowych” miejscach i czasie. Być może, bardziej szczegółowe badania dotyczące, np. Jeszcze bardziej prawdopodobną przyczynę tych znaczenia ekspozycji i reakcji organizmu na czynniki ognisk zaproponował w 1988 r. Leo Kinlen, który anali- kancerogenne w okresie płodowym i tuż po urodze- zował występowanie białaczki u młodych rezydentów szkockiego miasteczka New Town of Glenrothes, gdzie 3 odporność stadna (ang. herd immunity), zwana też odpornoś- na początku lat 50. XX w. powstało nowe przemysło- cią zbiorową, populacyjną lub grupową, jest formą ochrony we centrum Szkocji przyciągające licznych pracowni- przed chorobami zakaźnymi, która występuje, gdy znaczna część danej zbiorowości (populacji, grupy) stała się odporna na ków z innych części Wielkiej Brytanii [Kinlen 1988]. Ta- infekcję, zapewniając tym samym ochronę osób niezaszczepio- kie mieszanie się populacji (population mixing) sprzyja nych lub takich, u których szczepionka nie działa. W środowisku, rozprzestrzenianiu się wśród miejscowej ludności w którym wiele osób jest odpornych, łańcuchy zakażeń czynników zakaźnych (wirusów, bakterii, pierwotnia- prawdopodobnie zostaną przerwane, co zatrzyma lub opóźni rozprzestrzenianie się choroby.

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ MAREK K. JANIAK 15

[8] Birch JM. Genes and cancer. Arch Dis Child. 1999;80:1–3. niu pozwolą zidentyfikować przyczyny zachorowań [PubMed] [Google Scholar] na białaczkę u dzieci. Już teraz jednak można stwier- [9] Bithell JF, Draper GJ, Gorbach PD. Association between dzić, że długotrwałe przebywanie w pobliżu EJ w cza- malignant disease in children and maternal virus infec- sie jej normalnej pracy nie stawowi żadnego zagro- tion. Br Med J. 1973;1:706–708. [PubMed] [Google Scho- żenia dla zdrowia. Potwierdzeniem tej tezy jest fakt, lar] że nawet najpoważniejsza katastrofa w EJ, z jaką mie- [10] Black D. Investigation of the Possible Increased Inciden- liśmy do czynienia w roku 1986 w Czarnobylu, zwią- ce of Cancer in Cumbria Report of the Independent zana z masywnym uwolnieniem do środowiska wielu Advisory Group. HMSO; London: 1984. [Google Scholar] radionuklidów i rodzajów promieniowania jonizujące- [11] Blot WJ, Draper G, Kinlen L, Wilson MK. Childhood can- go, nie spowodowała znaczącego wzrostu zachoro- cer in relation to prenatal exposure to chickenpox. Br J Cancer. 1980;42:342–344. [PubMed] [Google Scholar] wań na białaczki i inne nowotwory (z wyjątkiem raków [12] Burkart W, Finch GL, Jung T. Quantifying health effects tarczycy) wśród mieszkańców najbardziej skażonych from the combined action of low-level radiation and terenów na Białorusi, Ukrainie i Rosji, wliczając w to other environmental agents: can new approaches solve dzieci, które były narażone na działanie podwyższo- the enigma? Sci Total Environ. 1997;205:51–70. [Pub- nego poziomu promieniowania w okresie płodowym Med] [Google Scholar] i po urodzeniu [UNSCEAR 2008]. [13] COMARE. Committee on Medical Aspects of Radiation in the Environment. 4th Report: The Incidence of Can- Autor jest zastępcą Przedstawiciela Polski w Komi- cer and Leukaemia in Young People in the Vicinity of tecie Naukowym ONZ ds. Skutków Promieniowania the Sellafield Site, West Cumbria: Further Studies and Atomowego (UNSCEAR) oraz członkiem Rady ds. Bez- an Update of the Situation since the Publication of the pieczeństwa Jądrowego i Ochorny Radiologicznej przy Report of the Black Advisory Group in 1984. Depart- ment of Health; London, 1996. [Google Scholar] Prezesie PAA; w latach 1997-2020 kierował Zakładem Ra- [14] COMARE. Committee on Medical Aspects of Radiation diobiologii i Ochrony Radiacyjnej Wojskowego Instytutu in the Environment. 7th Report: Parents Occupational Higieny i Epidemiologii; obecnie na emeryturze. Exposure to Radiation prior to the Conception of their Children. A Review of the Evidence Concerning the prof. dr hab. n. med. Marek K. Janiak, Incidence of Cancer in their Children. National Radiolo- Komitet Naukowy ONZ gical Protection Board; London, 2002. [Google Scholar] ds. Skutków Promieniowania Atomowego [15] COMARE. Committee on Medical Aspects of Radiation (UNSCEAR) in the Environment. 11th Report: The Distribution of Childhood Leukaemia and Other Childhood Cancers Literatura: in Great Britain 1969–1993. Health Protection Agency; London, 2006. [Google Scholar] [1] Alexander FE, Ricketts TJ, McKinney PA, Cartwright [16] COMARE. Committee on Medical Aspects of Radiation RA. Community lifestyle characteristics and lymphoid in the Environment. 14th Report: Further Considera- malignancies in young people in the UK. Eur J Cancer. tion of the Incidence of Childhood Leukaemia Around 1991;27:1486–1490. [PubMed] [Google Scholar] Nuclear Power Plants in Great Britain. Health Protection [2] Amin R, Bohnert A, Holmes L, Rajasekran A, Assanasen Agency; London, 2011. [Google Scholar] C. Epidemiologic mapping of Florida childhood cancer [17] Cook-Mozaffari PJ, Darby SC, Doll R, Forman D, Hermon clusters. Pediat Blood Cancer. 2010;54:511–518. [Pub- C, Pike MC, Vincent T. Geographical variation in mor- Med] [Google Scholar] tality from leukemia and other cancers in England and [3] An Q, Fan C-H, Xu S-M. Recent perspectives of pediatric Wales in relation to proximity to nuclear installations, leukemia - an update. Eur Rev Med Pharmacol Sci 21(4 1969–78. Br. J. Cancer. 1989;59:476–485. [PubMed] [Go- Suppl):31-36, 2017. ogle Scholar] [4] Anderson LM, Diwan BA, Fear NT, Roman E. Critical [18] Cutler J. Windscale, the Nuclear Laundry. 1983. Yorkshi- windows of exposure for children’s health: cancer in re Television. human epidemiological studies and neoplasms in [19] Dallal GE. 2012. The Little Handbook of Statistical Prac- experimental animal models. Environ Health Perspect. tice, Version 1.10. 2000;108(Suppl. 3):573–94. [PubMed] [Google Scholar] [20] Dickinson H, Parker L. Quantifying the effect of popula- [5] BEIR VII 2006: Health Risks from Exposure to Low Levels tion mixing on childhood leukaemia risk: the Seascale of Ionizing Radiation BEIR VII Phase 2. The National Aca- cluster. Br J Cancer. 1999;81:144–151. [PubMed] [Google demies Press; Washington D.C: 2006. [Google Scholar] Scholar] [6] Bellec S, Hemon D, Rudant J, Goubin A, Clavel J. Spatial [21] Doll R, Wakeford R. Risk of childhood cancer from fetal and space-time clustering of childhood leukaemia in irradiation. Br J Radiol. 1997;70:130–139. [PubMed] [Go- France from 1990 to 2000: a nationwide study. Br J Can- ogle Scholar] cer. 2006;94:763–770. [PubMed] [Google Scholar] [22] Doll R. The Seascale cluster: a probable explanation. Br. [7] Bhatnagar N, Nizery L, Tunstall O, Vyas P, Roberts I. Tran- J. Cancer. 1999;81:3–5. [PubMed] [Google Scholar] sient Abnormal Myelopoiesis and AML in Down Syndro- [23] Draper GJ, Little MP, Sorahan T, Kinlen LJ, Bunch KJ, me: an Update. Curr Hematol Malig Rep. 2016;11:333-41. Conquest AJ, Kendall GM, Kneale GW, Lancashire RJ, Muirhead CR, O’Connor CM, Vincent TJ. Cancer in the

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 16 CO JEST PRZYCZYNĄ BIAŁACZEK / On the origin of leukaemia clusters PTJ

offspring of radiation workers: a record linkage study. Dtsch Arztebl Int. 2008b;105:725–732. [PubMed] [Go- Br Med J. 1997;315:1181–1188. [PubMed] [Google Scho- ogle Scholar] lar] [40] Kaatsch P, Sikora E, Pawelec G. Epidemiology and [24] Fairlie I, Körblein AA. Review of epidemiology stu- childhood cancer. Cancer Treat Rev. 2010;36:277–285. dies of childhood leukemia near nuclear faciltities: [PubMed] [Google Scholar] commentary on Laurier et al. Radiat. Prot. Dosimetry. [41] Kinlen L. Evidence for an infective cause of childho- 2010;138:194–195. [PubMed] [Google Scholar] od leukaemia: comparison of a Scottish new town [25] Fairlie I. A hypothesis to explain childhood cancers with nuclear reprocessing sites in Britain. Lancet. near nuclear power plants. J Environ Radiact. 2013 doi: 1988;2:1323–1326. [PubMed] [Google Scholar] 10.1016/j.jenvrad.2013.07.024. [PubMed] [CrossRef] [Go- [42] Kinlen LJ. Can paternal preconceptional radiation ac- ogle Scholar] count for the increase of leukaemia and non-Hodgkin’s [26] Gardner M, Snee MP, Hall AJ, Powell CA, Downes S, Ter- lymphoma in Seascale? Br Med J. 1993;306:1718–1721. rell JD. Results of the case-control study of leukaemia [PubMed] [Google Scholar] and lymphoma among young people near Sellafield [43] Kinlen LJ, O’Brien F, Clarke K, Balkwill A, Matthews F. nuclear plant in West Cumbria. Br Med J. 1990;300:423– Rural population mixing and childhood leukaemia: 429. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar] effects of the North Sea industry in Scotland, inclu- [27] Gardner M. Father’s occupational exposure to radia- ding the area near Dounreay nuclear site. Br Med J. tion and the raised level of childhood leukemia near 1993;306:743–748. [PubMed] [Google Scholar] the Sellafield nuclear plant. Environ Health Perspect. [44] Kinlen LJ, Dickinson M, Stiller CA. Childhood leukaemia 1991;94:5–7. [PubMed] [Google Scholar] and non-Hodgkin’s lymphoma near large rural con- [28] Golding J, Paterson M, Kinlen LJ. Factors associated struction sites, with a comparison with Sellafield nuc- with childhood cancer in a national cohort study. Br. J. lear site. Br Med J. 1995;310:763–768. [PubMed] [Google Cancer. 1990;62:304–308. [PubMed] [Google Scholar] Scholar] [29] Greaves M. Infection, immune responses and the [45] Kinlen L. Childhood leukaemia, nuclear sites, and po- aetiology of childhood leukemia. Nat Rev Cancer. pulation mixing. Br J Cancer. 2011;104:12–18. [PubMed] 2006;6:193–203. [PubMed] [Google Scholar] [Google Scholar] [30] Guizard AV, Boutou O, Pottier D, Troussard X, Pheby D, [46] Lane R, Dagher E, Burtt J, Thompson PA. Radiation Launoy G, Slama R, Spira A. The incidence of childhood exposure and cancer incidence (1990 to 2008) around leukaemia around the La Hague nuclear waste repro- nuclear power plants in Ontario, Canada. J Environ Prot. cessing plant (France): a survey for the years 1978–1998. 2013;4:888–913. [Google Scholar] J Epidemiol Community Health 2001;55:469–474. [Pub- [47] Laurier D, Bard D. Epidemiologic studies of leukemia Med] [Google Scholar] among persons under 25 years of age living near nuc- [31] Heasman MA, Kemp IW, Urquhart JD, Black R. Childho- lear sites. Epidemiol Rev. 1999;21:188–206. [PubMed] od leukaemia in Northern Scotland. Lancet. 1986;1:266. [Google Scholar] [PubMed] [Google Scholar] [48] Laurier D, Jacob S, Bernier MO, Leuraud K, Metz C, Sam- [32] Hoffmann W, Schmitz-Feuerhake I, Dieckemann H. son E, Laloi P. Epidemiological studies of leukaemia in A cluster of childhood leukemia near a nuclear re- children and young adults around nuclear facilities: actor in Northern Germany. Arch. Environ. Health. A critical review. Rad Prot Dos. 2008a;132:182–190. [Pub- 1997;52:275–280. [PubMed] [Google Scholar] Med] [Google Scholar] [33] Hoffmann W, Terschueren C, Richardson DB. Childho- [49] Laurier D, Hémon D, Clavel J. Childhood leukaemia in- od leukemia in the vicinity of the Geesthacht nuclear cidence below the age of 5 years near French nuclear establishment near Hamburg, Germany. Environ Health power plants. J Radiol Prot. 2008b;28:401–403. [Pub- Perspect. 2007;115:947–952. [PubMed] [Google Scholar] Med] [Google Scholar] [34] Jablon S, Hrubec Z, Boice JD., Jr Cancer in populations [50] Lichtenstein P, Holm NV, Verkasalo PK, Iliadou A, Ka- living near nuclear facilities. 8. [PubMed] [Google Scho- prio J, Koskenvuo M, Pukkala E, Skytthe A, Hemminki lar] K. Environmental and heritable factors in the causation [35] Jekel JF, Katz DL, Elmore JG. Epidemiology, Biostatistics, of cancer – analyses of cohorts of twins from Sweden, and Preventive Medicine. 2nd Edition. Sounders; Phila- Denmark, and Finland. N Engl J Med. 2000;343:78–85. delphia: 2001. [Google Scholar] [PubMed] [Google Scholar] [36] John TJ, Samuel R. Herd immunity and herd effect: new [51] McNally RJQ, Alexander FE, Birch JM. Space-time cluste- insights and definitions. Eur J Epidemiol. 2000;16:601– ring analyses of childhood acute lymphoblastic leuka- 606. [PubMed] [Google Scholar] emia by immunophenotype. Br. J Cancer. 2002;87:513– [37] Kaatsch P, Kaletsch, Meinert R, Michaelis J. An exten- 515. [PubMed] [Google Scholar] ded study on childhood malignancies in the vicinity of [52] Michaelis J, Keller B, Haaf G, Kaatsch P. Incidence of German nuclear power plants. Cancer Causes Control. childhood malignancies in the vicinity of west Ger- 1998;9:529–533. [PubMed] [Google Scholar] man nuclear power plants. Cancer Causes Control. [38] Kaatsch P, Spix C, Schultze-Rath R, Schmiedel S, Blett- 1992;3:255–263. [PubMed] [Google Scholar] ner M. Leukemia in young children living the vici- [53] Nussbaum RH. Childhood leukemia and cancers near nity of German nuclear power plants. Int J Cancer. German nuclear reactors: Significance, context, and 2008a;1220:721–726. [PubMed] [Google Scholar] ramifications of recent studies. Int J Environ Heath. [39] Kaatsch P, Spix C, Jung I, Blettner M. Childhood leuke- 2009;15:318–323. [PubMed] [Google Scholar] mia in the vicinity of nuclear power plants in Germany.

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ MAREK K. JANIAK 17

[54] Parker L, Craft AW, Smith J, Dickinson H, Wakeford R, [68] UNSCEAR 2000: Sources and Effects of Ionizing Radia- Binks K, McElvenny D, Scott L, Slovak A. Geographi- tion. New York: United Nations; 2000. United Nations cal distribution of preconceptional radiation doses to Scientific Committee on the Effects of Atomic Radia- fathers employed at the Sellafield nuclear installation. tion. Report 2000. [Google Scholar] Br Med J. 1993;307:966–971. [PubMed] [Google Scholar] [69] UNSCEAR 2008: Sources and Effects of Ionizing Radia- [55] Petridou E, Revinthi K, Alexander FE, Haidas S, Koliouskas tion. Report 2008. New York: United Nations; 2008. D, Kosmidis H, Piperopoulou F, Tzortzatou F, Trichopo- United Nations Scientific Committee on the Effects of ulos D. Space-time clustering of childhood leukaemia in Atomic Radiation. Vol. II Effects. Google[ Scholar] Greece: evidence supporting a viral aetiology. Br J Can- [70] Urquhart J, Palmer M, Cutler J. Cancer in Cumbria: the cer. 1996;73:1278–1283. [PubMed] [Google Scholar] Windscale connection. Lancet. 1984;1:217–218. [Pub- [56] Pobel D, Viel JF. Case-control study of leukaemia Med] [Google Scholar] among young people near La Hague nuclear reproces- [71] Urquhart JD, Black RJ, Muirhead MJ, Sharp L, Maxwell sing plant: the environmental hypothesis revisited. Br M, Eden OB, Jones DA. Case-control study of leakaemia Med J. 1997;314:101–106. [PubMed] [Google Scholar] and non-Hodgkin’s lymphoma in children in Caith- [57] Rossig C, Juergens H. Aetiology of childhood acute le- ness near the Dounreay nuclear installation. Br Med J. ukaemias: Current status of knowledge. Rad Prot Dos. 1991;302:687–592. [PubMed] [Google Scholar] 2008;132:114 –118. [PubMed] [Google Scholar] [72] Viel J-F, Richardson ST. Childhood leukaemia around [58] Schmitz-Feuerhake I, Dannheim B, Heimers A, Oberha- the La Hague nuclear waste reprocessing plant. Br Med itmann B, Schröder H, Ziggel H. Leukemia in the J. 1990;300:580–581. [PubMed] [Google Scholar] proximity of a German boliling water reactor: Evidence [73] Viel J-F, Richardson S, Danel P, Boutard P, Malet M, of population exposure by chromosome studies and Barrelier P, Reman O, Carré A. Childhood leukemia in- environmental radioactivity. Environ Health Perspect. cidence on the vicinity of La Hague nuclear-waste re- 1997;105:1499–1504. [PubMed] [Google Scholar] processing facililty (France) Cancer Causes Control. [59] Schmitz-Feuerhake I, Dieckmann H, Hoffmann W, Len- 1993;4:3410343. [PubMed] [Google Scholar] gfelder E, Pflugbeil S, Stevenson AF. The Elbmarsch [74] Viel J-F, Pobiel D, Carré A. Incidence of leukaemia in leukemia cluster: are there conceptual limitations in young people around the La Hague nuclear waste re- controlling emission from nuclear establishments in processing plant : A sensitivity analysis. Statist Med. Germany? Arch Environ Contam Toxicol. 2005;49:589– 1995;14:2459–2472. [PubMed] [Google Scholar] 600. [PubMed] [Google Scholar] [75] Waller LA, Turnbull BW, Gustafsson G, Hjalmars U, An- [60] Sermage-Faure C, Laurier D, Goujon-Bellec S, Char- dersson B. Detection and assessment of clusters of di- tier M, Guyot-Goubin A, Rudant J, Hémon D, Clavel J. sease: An application to nuclear power plant facilities Childhood leukemia around French nuclear Power and childhood leukaemia in Sweden. Statist Medicine. plants – The geocap study, 2002–2007. Int J Cancer. 1995;14:3–16. [PubMed] [Google Scholar] 2012;131:E769–E780. [PubMed] [Google Scholar] [76] Wassermann O, Dieckmann H, Schmitz-Feuerhake I, [61] Smith JG, Bexton A, Boyer FHC, et al. Assessment of the Kuni H, Scholz R, Lengfelder E. Childhood leukaemia radiation impact on the population of the European in the proximity of the nuclear facilities of Geesthacht. Union from European Union nuclear sites between 1987 Findings of the Expert Commission of the German Fe- and 1996. Luxembourg: Office for Official Publications of deral State of Schleswig-Holstein in the period 1993– the European Communities; 2002. [Google Scholar] 2004 on the causes of the increased incidence. Umwelt [62] Sofer T, Goldsmith JR, Nusselder I, Katz L. Geographical Medizin Gesellschaft. 2004;18:32–34. (w jęz. niemiec- and temporal trends of childhood leukemia in relation kim) [Google Scholar] to the nuclear plant in the Negev, Israel, 1960–1985. [77] WHO 2002: Non-Ionizing Radiation, Part 1: Static and Publ. Health Rev. 1991;19:191–198. [PubMed] [Google Extremely Low-Frequency (ELF) Electric and Magnetic Scholar] Fields (IARC Monographs on the Evaluation of the Car- [63] Spix C, Schmiedel S, Kaatsch P, Schulze-Rath R, Blettner cinogenic Risks). Geneva: World Health Organisation. M. Case-control study on childhood cancer in the vicini- 2002, str. 332–333, 338. ISBN 978-92-832-1280-5 ty of nuclear power plants in Germany 1980–2003. Eur [78] WHO 2010: Children’s Health and the Environment An- J Cancer. 2008;44:275–284. [PubMed] [Google Scholar] nual Report – 2010. 2010. www.who.int/ceh/publica- [64] Spycher BD, Feller M, Zwahlen M, Röösli M, von der tions/ceh_annualreport_2010.pdf. Weid NX, Hengartner H, Egger M, Kuehni CE. Childhood [79] Wichmann E, Greiser E. Untersuchungsprogramm Le- cancer Nd nuclear Power plants in Switzerland: a cen- ukämie in der Samtgemeinde Elbmarsch– Fragestel- zus-based cohort study. Int J Epidemiol. 2011;40:1247– lung, Ergebnisse, Beurteilungen–Expertkomission und 1260. [PubMed] [Google Scholar] Arbeitsgruppe Belastungsindikatoren. 2004. Nieder- [65] Strupczewski A. Nie bójmy się energii jądrowej. Rem sächsisches Ministerium für Soziales, Fraune, Familie Script, Warszawa, 2010 [Google Scholar] und Gesunheit Hannover. [66] Talbott EO, Youk AO, McHugh-Pemu KP, Zborowski JV. [80] Yoshimoto Y, Yoshinaga S, Yamamoto K, Fijimoto K, Long-term follow up of the residents of the Three Mile Nishizawa K, Sasaki Y. Research on potential radiation Island accident area: 1979–1998. Environ. Health Per- risks in areas with nuclear power plants in Japan: le- spect. 2003;111:341–348. [PubMed] [Google Scholar] ukaemia and malignant lymphoma mortality between [67] Tubiana M. Radiation risks in perspective: radiation-in- 1972 and 1997 in 100 selected municipalities. J Radiol duced cancer among cancer risks. Radiat. Environ. Bio- Prot. 2004;24:343–368. [PubMed] [Google Scholar] phys. 2000;39:3–16. [PubMed] [Google Scholar]

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 18 PTJ

PROGRAM POLSKIEJ ENERGETYKI JĄDROWEJ A MAŁE REAKTORY MODUŁOWE Polish Nuclear Power Programme and small modular reactors Maciej Lipka

Streszczenie: Małe reaktory modułowe (SMR) są często przedstawiane jako przyszłość branży jądrowej, rozwiązanie, które radykalnie skróci czas budowy elektrowni jądrowych, jednocześnie obniżając ich koszty. Niestety w rzeczywistości, z dziesiątek istniejących na papierze projektów, realizowane są na świecie w tej chwili dwa i oba mają znaczne opóźnienia, a ich koszty zna- cząco rosną względem początkowych zapowiedzi. Oznacza to, że technologia ta nie będzie komercyjnie dostępna jeszcze przez dekady, a w związku z tym nawoływanie do uwzględnienia tego rozwiązania w Programie Polskiej Energetyki Jądrowej oznacza w istocie odsunięcie jego realizacji na nieokreśloną przyszłość.

Abstract: Small modular reactors (SMRs) are often portrayed as the silver bullet for the nuclear industry, a solution that will vastly reduce the construction time of nuclear power plants while lowering their costs. In reality, out of dozens of projects that exist on paper, only two are currently being implemented in the world, both of which are significantly delayed, and their costs soar compared to the initial announcements. These unfortunate circumstances mean that SMR technology will not be commercially available for decades, and therefore calling for this solution to be included in the Polish Nuclear Power Programme means that its implementation will be postponed for an indefinite future.

Słowa kluczowe: SMR, PPEJ, Program Polskiej Energetyki Jądrowej, małe reaktory modułowe

Keywords: Polish Nuclear Power Programme, Small Modular Reactors

Wstęp SMR – skąd się wzięły?

W październiku bieżącego roku Ministerstwo Kli- Początkowo cywilne reaktory jądrowe, których jed- matu po konsultacjach publicznych ogłosiło aktualiza- nym z celów obok prac badawczo-rozwojowych, było cję Programu Polskiej Energetyki Jądrowej (PPEJ), jego wytwarzanie energii elektrycznej, były dość małymi celem jest budowa w ciągu najbliższych 20 lat 6–9 GW obiektami. Pierwszy z nich, radziecki AM-1 zbudowa- mocy zainstalowanej w oparciu o duże, sprawdzone ny w roku 1954 w Obninsku miał moc 6 MW. Kolejne reaktory typu PWR (ang. Pressurized Water Reactors – elektrownie miały już większe bloki: w brytyjskim Cal- reaktory lekkowodne ciśnieniowe). To działanie, wraz der Hall były to obiekty wielkości 60 MW, zaś w ame- ze wcześniejszym podpisaniem amerykańsko-polskiej rykańskim Shippingport 68 MW. Moce rosły wraz umowy w sprawie rozwoju cywilnej technologii ją- z kolejnymi pokoleniami reaktorów i rozwojem tech- drowej oraz zapowiadanym odkupieniu przez Skarb nologii, osiągając w latach 60. kilkaset MW, jak choćby Państwa całości udziałów w spółce odpowiedzialnej w przypadku WWER-440/213 o mocy 465 MW, które za budowę pierwszej polskiej elektrowni jądrowej, po- miały powstać w Żarnowcu. Współcześnie budowa- zwala mieć nadzieję, że po latach braku aktywności, ne konstrukcje osiągnęły już dawno ponad 1000 MW, projekt ten nabierze wreszcie skrzydeł. Przy tej oka- z największym jak dotąd 1750 MW EPR w wersji chiń- zji, kolejną falą, z różnych stron powróciły propozycje, skiej (wszystkie moce w tekście podane są jako moce żeby zamiast klasycznych, dużych jednostek wytwór- brutto). Przyczyn takiego trendu było kilka: przede czych oprzeć go na małych reaktorach modułowych wszystkim istotne znaczenie miał efekt skali, powo- (ang. Small Modular Reactor – SMR), które miałyby dujący spadek kosztów jednostkowych oraz stale za- być tańsze, szybsze w budowie i na wiele sposobów ostrzane wymagania dozorów jądrowych związane lepsze. Dyskusja na ten temat została streszczona z bezpieczeństwem jądrowym – takie same dla dużych w ostatnim (3-2020) numerze Postępów Techniki Ją- i dla małych obiektów. Takie podejście doprowadziło drowej, a niniejszy artykuł jest próbą usystematyzo- do znacznej komplikacji projektów i trudności tech- wania najnowszych informacji związanych z tym ty- nologicznych oraz do konieczności poniesienia przez pem reaktorów. inwestora (a więc zazwyczaj, przynajmniej pośrednio

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ MACIEJ LIPKA 19

– państwo) dużych kosztów kapitałowych, nawet jeśli znacznych opóźnień. Pisząc „ciężkie”, mam na my- finalnie reaktory te w długim horyzoncie czasowym śli setki ton, co rodzi oczywiste problemy związane produkują tanią energię elektryczną w dużej ilości. z precyzją wykonania i montażu: takich elementów może być nawet kilkanaście, np. w przypadku gargan- SMR – czym są? tuicznego francuskiego reaktora EPR są to m.in. zbiornik ciśnieniowy (526 t), reflektor (90 t), stabilizator ci- Przede wszystkim są to, przynajmniej z założenia, śnienia (150 t) oraz po cztery wytwornice pary i cztery stosunkowo nieduże reaktory (litera S w skrócie ozna- pompy obiegowe (odpowiednio 500 i 112 t każda) cza mały, ang. small) o mocy od kilku do kilkuset MW, [1]. Sprawia to, że jest to kosztowny, skomplikowany przy czym Międzynarodowa Agencja Energii Atomo- i długi proces, podatny na ryzyka związane z opóźnie- wej (MAEA) w swojej definicji zawęża ten przedział do niami. Tymczasem w wypadku SMR, na plac budowy mocy elektrycznej mniejszej od 300 MW. Z kolei litera miałyby trafiać gotowe jądrowe układy wytwarzania M (ang. modular – modułowy, modularny), oznacza pary, a więc sekcje zawierające kompletny pierwotny dwie rzeczy: modularyzację i modułowość. Pierwsza układ chłodzenia, wraz z wytwornicami pary i stabili- z nich zakłada, że reaktor byłby składany w kontro- zatorem ciśnienia, co zmniejszyłoby zakres skompliko- lowanych warunkach fabrycznych, niemal jak na linii wanych prac, związanych ze spawaniem elementów produkcyjnej i w całości przewożony na miejsce bu- obiegu pierwotnego, przeprowadzanych na miejscu dowy. W zamyśle miałoby to uprościć i przyspieszyć budowy. W wypadku amerykańskiego NuScale taki proces jego budowy, a także dzięki seryjnej produkcji układ miałby być zamknięty w gotowym zbiorniku zmniejszy koszty inwestycyjne. Z kolei modułowość ciśnieniowym, który z kolei montowany będzie w do- sprawiałaby, że pojedyncze reaktory można będzie starczanej w dwóch częściach stalowej obudowie łączyć w większe instalacje, co ułatwiałoby ich pracę bezpieczeństwa. Łącznie amerykański NuScale ma we współczesnym systemie elektroenergetycznym ważyć ok. 635 ton [2] [3]. Nowatorskość tego projektu i umożliwiło stopniowe podnoszenie mocy poprzez polega również na tym, że ma on pracować bez pomp dobudowywanie kolejnych reaktorów. Definicja nie obiegowych, w układzie cyrkulacji naturalnej. Powo- mówi o dokładnym typie reaktora, w artykule skupię duje to zmniejszenie masy i liczby elementów obiegu się jednak tylko na najbardziej rozpowszechnionej pierwotnego oraz w teorii zwiększa niezawodność. technologii reaktorów energetycznych – lekkowod- Problem polega jednak na tym, że nie powstał do tej nej. Pozostałe, takie jak choćby reaktory chłodzone pory ani jeden energetyczny reaktor ciśnieniowy ta- gazem lub ciekłym metalem, nie są dojrzałymi, spraw- kiego typu, choć podobne, należące do typu S8G są dzonymi konstrukcjami, lecz zaledwie pojedynczymi stosowane jako napęd atomowych okrętów podwod- w skali globu prototypami. nych klasy Ohio (chociaż w specyficznych warunkach i wyłącznie do określonego poziomu mocy, powyżej W tej chwili jedynymi istniejącymi fizycznie reakto- którego uruchamiane są pompy obiegowe). Również rami, które można podciągnąć pod określenie SMR, są z tego powodu należy więc traktować NuScale jako dwa rosyjskie KLT-40S, zainstalowane na barce „Aka- prototyp. demik Łomonosow”, które generują elektryczność i ciepło w położonym na Dalekiej Północy, rosyjskim Nieco podobne rozwiązanie związane z modula- Okręgu Czukockim. Ponadto w Argentynie budowany ryzacją zastosowano przy budowie istniejących już, jest CAREM-25. Poza nimi najbliższy możliwej realiza- dużych reaktorów AP1000 – tam, gdzie to możliwe, cji jest amerykański NuScale, ubiegający się obecnie na placu budowy instalowano gotowe sekcje, łączone o homologację dozoru jądrowego USA – Nuclear Re- jednak na miejscu. Początkowo zakładano, że takie po- gulatory Comission (NRC). Szczegółom homologacji dejście skróci czas budowy do 36 miesięcy [4], okazało poświęcona jest dalsza część tekstu. się jednak, że pierwsze dwa obiekty w chińskim San- men budowano 9 lat [5] [6], co mimo wszystko w świe- SMR a duże reaktory – modułowość i modularność tle danych historycznych należy uznać za przyzwoity wynik [7]. Pod względem tempa budowy pierwszych W pewnym sensie budowa współczesnych elek- bloków palmę pierwszeństwa dzierżą reaktory ABWR trowni jądrowych nie odbiega od budowy żadnego o mocy elektrycznej 1350 MW, budowane w Japonii innego obiektu przemysłowego: najpierw wylewa na przełomie wieków w zaledwie 4 lata [8]. się fundamenty, później stawia budynki, do których za pomocą dźwigów wstawiane są ciężkie elementy Jak już wspomniałem, w wypadku SMR, modulary- łączone spawanymi na miejscu rurociągami. Spawy zacja idzie dalej, bowiem instalowane na miejscu były- te jak pokazuje przykład budowanych w Europie re- by gotowe jądrowe układy wytwarzania pary. To roz- aktorów EPR, bywają problemem i konieczność od- wiązanie według zamysłu powodowałoby radykalne powiednio dokładnego ich wykonania prowadzi do skrócenie czasu budowy, przede wszystkim poprzez

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 20 PROGRAM POLSKIEJ ENERGETYKI JĄDROWEJ / Polish Nuclear Power Programme PTJ

znaczne ograniczenie zakresu prac spawalniczych na Wydaje się więc, że rozwiązanie związane ze zmia- placu budowy: początkowo producent obiecywał czas ną rozmiaru zbiornika ciśnieniowego nie wpłynie zna- budowy 36 miesięcy [9]. Obecnie jednak zapowiada- cząco na skrócenie czasu budowy i redukcję kosztów. ny okres wydłużył się do 4 lat [10], jednak nie jest do Problemem z kolei może być seryjna produkcja – przy- niego wliczany trzyletni okres przygotowawczy [11] pominam, że elektrownia oparta na NuScale ma mieć konieczny do wytworzenia prefabrykowanych modu- 12 reaktorów co oznacza, że konieczne będzie wypro- łów. Finalnie więc elektrownia jądrowa oparta na tech- dukowanie większej liczby takich elementów w prze- nologii NuScale powstawałaby co najmniej 7 lat, czyli liczeniu na 1 GW mocy, niż ma to miejsce w stosunku zaledwie o rok krócej od pracującego już w Barakah do klasycznego, dużego reaktora. Dodatkowo przy (Zjednoczone Emiraty Arabskie) APR-1400 MW [12]. kilku jednoczesnych zamówieniach istnieje ryzyko, Należy przy tym pamiętać, że wspominany w tekście że odbiorcy będą musieli konkurować o to, do kogo EPR ma moc elektryczną 1750 MW, AP1000 – 1250 MW, trafią gotowe elementy, zwłaszcza że ich wykonawcą APR-1400 – 1400 MW, zaś NuScale tylko 60 MW w jed- ma być zakład w koreańskim Doosan, który produkuje nym reaktorze, przy czym modułowość oznacza, że zbiorniki ciśnieniowe również do dużych elektrowni pojedyncze reaktory łączone będą w większy zespół: [17][18][19]. A znaczna liczba jednoczesnych zamó- docelowo 12 reaktorów o łącznej mocy 720 MW [13]. wień jest jednym z warunków powodzenia projektu, o czym za chwilę. SMR – odpowiedź na problemy branży jądrowej? SMR z fabryki i ich łańcuch dostaw Z racji wielkości, budowa dużych reaktorów napo- tyka na szereg trudności technologicznych, a jedną Obok, w założeniu, krótszego czasu budowy, ko- z nich jest wykonanie zbiornika ciśnieniowego reakto- lejną, pozytywną cechą SMR miałaby być optymaliza- ra i odkuwek do niego – obecnie tylko kilka zakładów cja łańcucha dostaw. Na klasyczną budowę ściągane na świecie jest zdolnych do wykonania takich elemen- są elementy z połowy świata: w przypadku AP1000 są tów. Wykonywanie mniejszych zbiorników miałoby to kraje od USA, przez Włochy i Szwajcarię, aż po Ko- według zamysłu SMR rozwiązać ten problem. Jednak reę Południową i Japonię, przy czym sama produkcja w wypadku NuScale, taki zbiornik nie jest z punktu w USA jest rozsiana w kilkunastu stanach [20]. W wy- widzenia technologii jego wykonania wyraźnie mniej- padku NuScale, koncepcja zakłada znaczne skrócenie szy: ma on średnicę ok. 2,8 m przy wysokości 19,8 m [3]. łańcucha dostaw i zlokalizowanie go niemal w całości Zbiornik ciśnieniowy AP1000 ma co prawda większą na terenie USA, tak by finalnie wspomniane już mo- średnicę (4,5 m), lecz za to jest sporo krótszy (12,2 m) duły składać niemal jak na linii produkcyjnej i wysyłać [14]. Dodatkowo w przypadku NuScale należało bę- na place budowy. Z pewnością ułatwiłoby to prace dzie wykonywać do każdego reaktora oddzielną obu- konstrukcyjne, jednakże z punktu widzenia odbior- dowę bezpieczeństwa o średnicy 4,6 m i wysokości cy technologii jądrowej może to również być minus 24,6 m. W wypadku dużych reaktorów jest to budynek – skutkiem jest istotne ograniczenie transferu tech- z żelazobetonu, w którego miejscu umieszczona jest nologii oraz minimalizacja udziału krajowego prze- dodatkowa, ogromna konstrukcja (tzw. liner) z połą- mysłu w budowie i co za tym idzie wzrost strumienia czonych, stalowych płyt o boku 11 m [15]. Ponadto pieniędzy wydawanego za granicą zamiast w kraju. NuScale, ze względu na kwestie związane łatwością Oznacza to również konieczność stworzenia nowego, obsługi układu dwunastu reaktorów, zdecydowano kompletnego i w sporej części alternatywnego wobec się na umieszczenie wszystkich dwunastu reaktorów istniejących obecnie łańcucha dostaw. Nie istnieje też w jednym, wypełnionym wodą basenie o wymiarach obecnie fabryka, która mogłaby składać gotowe mo- ok. 78 x 20 m i głębokości ponad 22 m [16]. Budowa duły jądrowego systemu wytwarzania pary. takiego obiektu, spełniającego odpowiednie wymagania techniczne, nie jest oczywiście wyzwaniem na Aby taki łańcuch istniał i utrzymywał się na zasa- miarę wysłania człowieka na Marsa, niemniej jednak dach komercyjnych, muszą się początkowo znaleźć jest to poważne zadanie inżynierskie, które częściowo odbiorcy na co najmniej kilkadziesiąt reaktorów okre- przynajmniej skomplikuje budowę elektrowni NuSca- ślonego typu, tymczasem w tej chwili w grze jest tylko le. Nie jest również jasne, w jaki sposób taki układ re- jeden potencjalny nabywca: Carbon Free Power Pro- aktorów otrzyma zezwolenie na uruchomienie – jak ject, czyli inicjatywa zmniejszenia emisyjności źródeł już wspomniałem, NuScale zapowiada uruchamianie energii, zainicjowana przez zrzeszenie dostawców reaktorów po kolei, co oznacza, że pierwsze jednostki i odbiorców energii elektrycznej Utah Associated Mu- miałyby działać jeszcze na placu budowy i nie wiado- nicipal Power Systems (UAMPS). Elektrownia miałaby mo, jak oceni taką sytuację dozór jądrowy, który ma być zlokalizowana na terenie federalnego instytutu decydujący głos w sprawie ich rozruchu i oddania do badawczego Idaho National Laboratory. Dodatkowo eksploatacji. potencjalny rynek SMR będzie zapewne podzielo-

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ MACIEJ LIPKA 21

ny pomiędzy większą liczbę dostawców technologii: czwarte miejsce [29] i to jeszcze przed położeniem ka- swoje projekty rozpoczęło szereg firm, zgodnie z po- mienia węgielnego. działem geograficznym i politycznym: m.in. brytyjski Rolls-Royce i francuski Framatome, które co prawda Dodatkowo z powodu opisywanych opóźnień nie mają jeszcze zapewnionego finansowania, jednak i wzrostu prognozowanych kosztów NuScale ma też zwłaszcza dla Francji, która nadal jest dostawcą tech- ostatnio problemy z inwestorami: z konsorcjum wyco- nologii jądrowych może to być kwestia prestiżowa. fały się miasta Logan oraz Lehti, zaś trzecie – Bountiful rozważa podążenie ich śladem [30]. Co prawda z kolei Problemy NuScale720 dołączenie rozważa spółka energetyczna Wells Rural Electric Company [31], nie rozwiązuje to jednak pro- Powiększają się opóźnienia związane z projektem: blemu pozyskania kapitału – do tej pory zakontrak- według pierwotnego harmonogramu w roku 2021 towano zaledwie 213 z planowanych 720 MW [32], co miała się rozpocząć produkcja modułów, zaś budo- stawia pod znakiem zapytania sfinansowanie projektu wa elektrowni miała ruszyć w 2023 r., tak by pierw- na zasadach komercyjnych. Dodatkowym ogranicze- szy z modułów zaczął pracować w 2026 r., a kolejne niem jest próba zastosowania suchej chłodni komi- 11 w 2027 r. [21]. Obecnie mowa jest o uruchomieniu nowej, co w dobie postępujących zmian klimatu jest pierwszego modułu w roku 2029, a kolejnych w roku bardzo dobrym pomysłem minimalizującym wyko- 2030 [22]. Zachowanie nawet zmodyfikowanego har- rzystanie wody do chłodzenia reaktorów, doprowadzi monogramu będzie wyzwaniem. Ostatnie doniesienia jednak do ograniczenia mocy netto o 5-7% [34]. prasowe o wydaniu przez amerykańskiego regulatora (NRC) homologacji nie są ścisłe – otrzymał ją, po nie- SMR – kiedy jest użyteczne? mal czteroletnim postępowaniu, zupełnie inny model reaktora NuScale – generujący 50 MW mocy elek- Odpowiem po inżyniersku – to zależy: może to być trycznej, którego egzemplarze, według pierwotnego rozwiązanie w dość szczególnych warunkach dla izo- projektu miały być łączone w elektrownię o łącznej lowanych geograficznie, stosunkowo niedużych sys- mocy 600 MW. Obecnie rozważana jest jednak bu- temów energetycznych, zamiast konieczności kosz- dowa, wspominanego tu wcześniej modelu o nazwie townego, stałego dostarczania paliwa bądź budowy NuScale720. Złożenie zgłoszenia, które jest podstawą ekstremalnie długich linii przesyłowych. W celu pra- do rozpoczęcia procesu homologacji, było początko- cy w takich właśnie warunkach powstała pływająca wo planowane na czwarty kwartał 2021 r. [23], jednak elektrownia jądrowa „Akademik Łomonosow”, która z nieznanych powodów zostało odsunięte w czasie do zapewnia elektryczność części Okręgu Czukockiego roku 2022 [24]. Kolejna procedura potrwa zapewne w Rosji. krócej, od tej już zakończonej, bowiem pomimo więk- szej mocy, są to podobne konstrukcyjnie reaktory. Nie jest to jednak do końca SMR – choć zainstalo- Należy jednak wspomnieć, że nie istnieje pojedynczy wane na jej pokładzie reaktory KLT-40S generują moc dokument zezwalający na budowę reaktora. Po otrzy- elektryczną 35 MW każdy, a więc mieszczą się w zakre- maniu homologacji konieczne jest co najmniej jesz- sie podawanym przez MAEA, to gorzej z modułowo- cze zezwolenie lokalizacyjne, zezwolenie na budowę ścią i modularnością – jest to rozwinięcie reaktorów i wreszcie pozwolenie budowlane (dwa ostatnie są OK-900 oraz KLT-40, które napędzały radziecki lodo- odrębnymi dokumentami). Ich wydanie również trwa, łamacz atomowy „Lenin” oraz późniejsze należące do zwłaszcza że na ich potrzeby trzeba opracować osob- typów „Arktika” i „Tajmyr”. Reaktor jako taki od po- ną, szczegółową dokumentację. czątku projektu miał zajmować specjalnie zaprojektowany przedział maszynowy na przystosowanym do Oprócz opóźnień rośnie niestety także koszt jego instalacji, pozbawionym napędu statku. Nie będą przewidywanego reaktora: jeszcze niedawno mowa również budowane kolejne reaktory tego typu, choć była o niecałych 3 mld USD [25], teraz jest to już aż rozwinięto je w model RITM-200. Jest to w pewnym 6,1 mld USD [26], a więc ok. 8470 USD/kW. Powoduje sensie powrót do korzeni projektu – jego pierwsze to wzrost prognozowanych cen wytwarzania, wzglę- egzemplarze będą napędzały atomowe lodołamacze dem podawanych w roku 2016 przez NuScale widełek projektu 22220. 96-106 USD/MWh [27] (107–114 USD w roku 2020, uwzględniając inflację), obecnie według różnych źró- Z podobnych powodów, z których rząd Rosji zlecił deł, w zależności od szczegółów finansowania, będzie opracowanie i budowę KLT-40S, rząd Indonezji wyraził to nawet 125 USD/MWh w roku 2023 [28]. W świetle wstępne zainteresowanie projektem CAREM: obecnie tych danych nie byłby to oczywiście projekt jądrowy musi codziennie dostarczać paliwo, głównie w posta- o najwyższych nakładach jednostkowych w historii, ci ciekłych paliw na 3500 wysp [33], zaznaczając jed- zająłby jednak mało w tym kontekście zaszczytne, nak przy tym, że o ile małe reaktory to potencjalnie

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 22 PROGRAM POLSKIEJ ENERGETYKI JĄDROWEJ / Polish Nuclear Power Programme PTJ

dobre rozwiązanie dla małych wysp, to na dużych dzonych rozwiązaniach. A takimi są wyłącznie duże (na największej z nich – Jawie, mieszka 141 mln osób) elektrownie jądrowe. powinny powstać duże reaktory [35]. Jednak tak jak NuScale również CAREM ma problemy, choć innego Maciej Lipka, rodzaju. Jego prototyp o mocy 27 MW jest budowa- kierownik Działu Analiz i Pomiarów Reaktorowych, ny z problemami od 2014 r., ostatnio w związku z kło- Zakład Badań Reaktorowych (EJ4), potami finansowymi, prace na placu budowy były Narodowe Centrum Badań Jądrowych, przez pół roku wstrzymane [36] [37], a po sześciu la- Otwock tach budowy inwestor ocenia jej postęp na 56% [38]. W tym czasie koszty wzrosły z 446 mln do co najmniej Literatura: 700 mln USD, przy czym najnowsze dostępne szacun- ki pochodzą z roku 2017. Tymczasem docelowy reak- [1] Areva. The Path of Greatest Certainty [Internet]. [cited tor o mocy 100 MW ma ewentualnie powstać dopiero 2020 Sep 3]. Available from: http://www.epr-reactor. po sprawdzeniu prototypu, przy czym nie jest znany co.uk/ssmod/liblocal/docs/EPR%20Interactive/Brochu- stan zaawansowania prac nad jego projektem. res/300709_EPR_52pages.pdfhttp://www.epr-reactor. co.uk/ssmod/liblocal/docs/EPR Interactive/Brochu- res/300709_EPR_52pages.pdf Podsumowanie i droga dla Polski [2] NuScale Power. Technology Overview | NuScale Power [Internet]. [cited 2020 Sep 3]. Available from: https:// Polska nie ma na swoim terenie odizolowanych od www.nuscalepower.com/technology/technology-o- reszty kraju systemów elektroenergetycznych – ople- verview ciona jest stale modernizowaną siecią przesyłową, któ- [3] NuScale Power. NuScale Plant Design Overview [Inter- ra rozprowadza po kraju energię wytwarzaną w elek- net]. 2013. Available from: http://pbadupws.nrc.gov/ trowniach, przy tym stosunkowo duża liczba ludności docs/ML1432/ML14329B307.pdf i stale rosnące zapotrzebowanie na elektryczność wy- [4] Westinghouse AP1000 Advanced US Nuclear Plants, magają dużej podaży energii. Dodatkowo jesteśmy China – Power Technology | Energy News and Market ściśle powiązani z innymi krajami zachodnioeuropej- Analysis [Internet]. [cited 2020 Sep 3]. Available from: skimi przez obszar pracy synchronicznej Europy kon- https://www.power-technology.com/projects/we- stinghouseap100/ tynentalnej (dawniej UCTE). Przywołane wcześniej [5] PRIS – Reactor Details [Internet]. [cited 2020 Sep 3]. przykłady rosyjski i indonezyjski dość jasno pokazują Available from: https://pris.iaea.org/PRIS/CountryStati- przy tym, że należy dostosowywać plany związane stics/ReactorDetails.aspx?current=879 z energetyką (nie tylko jądrową) do regionalnych wa- [6] PRIS – Reactor Details [Internet]. [cited 2020 Sep 3]. runków, a nie szukać specyficznych zastosowań dla Available from: https://pris.iaea.org/PRIS/CountryStati- potencjalnie dostępnych konstrukcji szczególnego stics/ReactorDetails.aspx?current=880 typu w sytuacji, kiedy zastosować można inne, lepiej [7] Locatelli G. Why are Megaprojects, Including Nuclear dopasowane. Power Plants, Delivered Overbudget and Late? Reasons and Remedies – Report MIT-ANP-TR-172, Center for Na koniec należy pamiętać, że finalnym celem Advanced Nuclear Energy Systems (CANES), Massachu- Programu Polskiej Energetyki Jądrowej nie jest samo setts Institute of Technology. 2018; (January). [8] Kim, S.-B., & Keppler, J.-H. (2014). CASE STUDIES ON w sobie budowanie, ani nawet zbudowanie reaktora “PROJECT AND LOGISTICS MANAGEMENT IN NUCLEAR jądrowego, lecz dywersyfikacja źródeł energii elek- NEW BUILT” The ABWR Project at Shimane-3, Japan. In trycznej i powiązana z tym dekarbonizacja (obecnie OECD NEA Workshop on Project and Logistics Manage- ponad 80% generowanej elektryczności pochodzi ment. z paliw kopalnych), przy zachowaniu przewidywal- [9] NuScale Power Modular and Scalable Reactor [Inter- nego i możliwie niskiego koszu wytwarzanej energii net]. [cited 2020 Sep 3]. Available from: https://aris.iaea. elektrycznej. Trudno byłoby zrealizować ten cel nie- org/PDF/NuScale.pdf wielkimi reaktorami o mocy kilkudziesięciu MW, które [10] NuScale’s first SMR plant should be completed by 2027 w dodatku prawdopodobnie nie będą komercyjnie – Nuclear Engineering International [Internet]. [cited dostępne jeszcze przez wiele lat. Ktoś oczywiście musi 2020 Sep 3]. Available from: https://www.neimagazine. budować prototypy, jednak być może związane z tym com/news/newsnuscales-first-smr-plant-should-be- completed-by-2027-7254981 ryzyka i koszty nie powinny być ponoszone przez pań- [11] Bailey S. NuScale Presentation [Internet]. 2014. Availa- stwo, które energetyki jądrowej nie posiada w ogóle ble from: https://nupic.com/NUPIC/GetFile.aspx – jego rolą jest oczywiście stymulacja rozwoju tech- [12] PRIS – Reactor Details [Internet]. [cited 2020 Sep 3]. nologicznego jednak obok, a nie w miejsce budowy Available from: https://pris.iaea.org/PRIS/CountryStati- niskoemisyjnej energetyki. W tej sytuacji jedyną moż- stics/ReactorDetails.aspx?current=1050 liwością jest oparcie PPEJ na istniejących już, spraw-

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ MACIEJ LIPKA 23

[13] Generating Carbon-Free Energy | NuScale Power [Inter- [29] Energy Technologies Institute. The ETI Nuclear Cost net]. [cited 2020 Oct 15]. Available from: https://www. Drivers Project: Summary Report. Lucid Strategy [In- nuscalepower.com/environment/carbon-free-energy ternet]. 2018; (April 2018). Available from: https:// [14] Reactor Coolant System and Connected Systems d2umxnkyjne36n.cloudfront.net/documents/D7.3-ETI AP1000 Design Control Document. [cited 2020 Oct -Nuclear-Cost-Drivers-Summary-Report_April-20. 15]. Available from https://www.nrc.gov/docs/ML0715/ pdf?mtime=20180426151016 ML071580904.pdf [30] Some U.S. cities turn against first planned small-scale [15] World Nuclear Association – World Nuclear News nuclear plant | Reuters [Internet]. [cited 2020 Oct 13]. [Internet].[cited 2020 Sep 3]. Available from: https:// Available from: https://www.reuters.com/article/us-u- www.world-nuclear-news.org/NN-Construction_on_ sa-nuclearpower-nuscale-idUSKBN25T30E schedule_for_first_Sanmen_unit-2109107.html [31] Logan withdraws from nuclear power project seen [16] NP-ER-0000-1198, Rev. 0, “NuScale Plant Design as cutting-edge but risky | KSL.com [Internet]. [cited Overview”. (2012). Retrieved from www.nuscalepower. 2020 Sep 6]. Available from: https://www.ksl.com/ar- com ticle/50008552/logan-withdraws-from-nuclear-power [17] RPV In Place At Vogtle-4 AP1000, Says Georgia Power: -project-seen-as-cutting-edge-but-risky The Independent Global Nuclear News Agency [Inter- [32] In the Mix: Testing Small Modular Reactors as a Futu- net]. [cited 2020 Sep 3]. Available from: https://www. re Energy Source | Northwest Power and Conservation nucnet.org/news/rpv-in-place-at-vogtle-4-ap1000- Council [Internet]. [cited 2020 Sep 6]. Available from: says-georgia-power https://www.nwcouncil.org/news/mix-testing-small [18] Reactor vessel installed at Shin Kori 5 – Nuclear Engi- -modular-reactors-future-energy-source neering International [Internet]. [cited 2020 Sep 3]. Ava- [33] Argentina aims to sell the SMR Carem to Indonesia [In- ilable from: https://www.neimagazine.com/news/new- ternet]. Available from: https://nbn.media/argentina-a- sreactor-vessel-installed-at-shin-kori-5-7534634 ims-to-sell-the-smr-carem-to-indonesia/ [19] Investors and Partners | NuScale Power [Internet]. [cited [34] Irwin T. NuScale SMR-On Track for Deployment [In- 2020 Sep 3]. Available from: https://www.nuscalepo- ternet]. 2019 [cited 2020 Oct 13]. Available from: wer.com/about-us/investors http://www.nuclearaustralia.org.au/wp-content/ [20] United States Nuclear Manufacturing Infrastructure As- uploads/2019/07/Irwin20190626.pdf sessment [Internet]. 2018 [cited 2020 Sep 3]. Available [35] Made Udiyani P. SAFETY, SITTING, EMERGENCY PLAN- from: https://www.osti.gov/servlets/purl/1494317 NING ISUES FOR SMR DEPLOYMENT IN INDONESIA [21] Yurman D. Interview with NuScale’s Jose Reyes [Inter- INPRO Dialogue Forum on Legal and Institutional Issu- net]. Neutron Bytes. 2019 [cited 2020 Oct 15]. Available es in The Global Deployment of Small Modular Reactors from: https://neutronbytes.com/2019/06/04/interview [Internet]. [cited 2020 Sep 6]. Available from: https:// -with-nuscale-ceo-jose-reyes/ nucleus.iaea.org/sites/INPRO/df13/Presentations/018_ [22] Carbon Free Power Project | NuScale Power [Internet]. Safety, siting, emergency planning issues for SMR in [cited 2020 Oct 15]. Available from: https://www.nusca- Indonesia.pdf lepower.com/projects/carbon-free-power-project [36] Construction Work Stops at Carem 25 SMR at Atucha [23] NRC: Standard Design Approval (SDA) Application – Nuclear Power Plant in Argentina [Internet]. [cited 2020 NuScale720. (n.d.). Retrieved September 4, 2020, from Sep 6]. Available from: https://steelguru.com/power/ https://www.nrc.gov/reactors/new-reactors/smr/ construction-work-stops-at-carem-25-smr-at-atucha nuscale-720-sda.html -nuclear-power-plant-in-argentina/552591 [24] NuScale SMR receives NRC design approval – ANS / [37] Argentinean projects to resume after hiatus: New Nuc- Newswire [Internet]. [cited 2020 Sep 6]. Available from: lear – World Nuclear News [Internet]. [cited 2020 Sep 6]. https://www.ans.org/news/article-481/nrc-completes Available from: https://world-nuclear-news.org/Artic- -final-safety-report-for-nuscale-smr-design/ les/Argentinean-projects-to-resume-after-hiatus [25] Mundy T.P. NuScale Power Submission to the Standing [38] de Aranza I. Carem25 current status [Internet]. 2019. Committee on Environment and Energy [Internet]. Available from: https://nucleus.iaea.org/sites/INPRO/ NuScale; 2020 Aug. Available from: https://www.aph. df17/IV.2-de Arenaza-CAREM.pdf gov.au/DocumentStore.ashx?id=fd9e29d3-f810-4bcd- [39] Cho A. Smaller, cheaper reactor aims to revive nuclear 9487-ba21f12e01aa&subId=669307 industry, but design problems raise safety concerns [In- [26] Cho A. Smaller, cheaper reactor aims to revive nuclear ternet]. Science | AAAS. 2020 [cited 2020 Oct 15]. Availa- industry, but design problems raise safety concerns [In- ble from: https://www.sciencemag.org/news/2020/08/ ternet]. Science | AAAS. 2020 [cited 2020 Oct 15]. Availa- smaller-cheaper-reactor-aims-revive-nuclear-industry ble from: https://www.sciencemag.org/news/2020/08/ -design-problems-raise-safety smaller-cheaper-reactor-aims-revive-nuclear-industry [40] BNamericas – Argentine nuclear reactor due to start -design-problems-raise-safety up in... [Internet]. BNamericas.com. [cited 2020 Oct [27] Breckenridge N. NuScale Power SMR: [Internet]. 2016. 15]. Available from: https://www.bnamericas.com/ Available from: https://www.sseb.org/wp-content/ en/news/argentine-nuclear-reactor-due-to-start-up uploads/2010/05/Nils-Breckinridge.pdf -in-2020 [28] Integrated Resource Plan 2019 [Internet]. 2020. Availa- ble from: https://docs.idahopower.com/pdfs/AboutUs/ PlanningForFuture/irp/2019/2019_IRPUpdated.pdf

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 24 PTJ

REALNA ALTERNATYWA DLA REAKTORA DUŻEJ MOCY W POLSCE A Real Alternative for a High Power Reactor in Poland Andrzej Mikulski

Streszczenie: Uaktualniony ostatnio, a pierwotnie przygotowany w 2010 r., Program Polskiej Energetyki Jądrowej nie przewi- dywał i nadal nie uwzględnia możliwości budowy reaktorów o mniejszej mocy rzędu 200-300 MWe. Wiele pomysłów małych reaktorów pojawiło się w ostatnich latach i można wśród nich znaleźć reaktory o mocy 200-300MWe chłodzone wodą, które powinny być przedmiotem zainteresowania decydentów rządowych. Artykuł wylicza takie cztery konstrukcje znane pod skrótami SMR-160, BWRX-300, UK SMR i NUWARD wraz z krótkimi opisami. Pierwsze dwa z wymienionych reaktorów są obecnie przedmiotem oceny przez urzędy dozoru jądrowego w Kanadzie i USA, a dostawcy obiecują ich uruchomienie do 2028 r. Drugi z tych reaktorów (BWRX-300) rozpatrywany jest do budowy przez prywatny kombinat chemiczny Synthos do w Oświęcimiu. Na końcu podane jest autorskie uzasadnienie by włączyć do rozważań nad przyszłością energetyki jądrowej w Polsce sprawę reaktorów średniej mocy.

Abstract: The Polish Nuclear Power Program, recently updated and originally prepared in 2010, did not and still does not take into account the possibility of building reactors with a lower capacity of 200-300 MWe. Many ideas for small reactors have emerged in recent years, including water-cooled 200-300MWe reactors that should be of interest to government decision makers. The article lists four such designs known as SMR-160, BWRX-300, UK SMR, and NUWARD, along with brief descriptions. The first two of these reactors are currently being assessed by the Canadian and US nuclear regulators, and suppliers promise to start up by 2028. The second of these reactors (BWRX-300) is being investigated for construction by the private chemical plant Synthos in Oswiecim. At the end, the author's justification is given to include the issue of medium-power reactors in the considerations on the future of nuclear power in Poland.

Słowa kluczowe: PPEJ (Program Polskiej Energetyki Jądrowej), SMR, SMR-160, BWRX-300, UK SMR, NUWARD

Keywords: PNPP (Polish Nuclear Power Program), SMR, SMR-160, BWRX-300, UK SMR, NUWARD

W październiku 2020 r. opublikowana została aktu- 400 MWe realizowane w sprawdzonej technologii, czyli alizacja Programu Polskiej Energetyki Jądrowej (PPEJ), reaktory chłodzone wodą, które mogą być wybudowane a w niej nie pozostawiono wątpliwości, że przyszłość w ciągu najbliższych kilku lat. Na podstawie tego raportu energetyki jądrowej w Polsce należy do bloków wiel- oraz po analizie poszczególnych rozwiązań i przymierze- koskalowych i w perspektywie lat 2033-2043 zainsta- niu się do krajowych warunków można wymienić cztery lowanych zostanie 6-9 GWe mocy w elektrowniach konstrukcje podane w Tabeli 1, według przewidywanej jądrowych. Takie podejście wywodzi się bezpośrednio daty uruchomienia pierwszego bloku. z pierwotnego planu przyjętego przez rząd jeszcze w 2009 r., gdy na horyzoncie nie było żadnej innej alter- Reaktor wodny ciśnieniowy SMR-160 o mocy natywy – tylko reaktory dużej mocy. Po 11 latach jeste- 160 MWe proponowany przez firmę Holtec Int. (USA) śmy już w innym miejscu i znane są koncepcje reaktorów stanowi modernizację dobrze znanych reaktorów wod- mniejszej mocy występujących pod skrótem SMR (small no-ciśnieniowych (PWR) polegającą na umieszczeniu medium reactors albo small modular reactors). Tych kon- w jednej obudowie całego obiegu pierwotnego wraz cepcji, w różnym stadium realizacji, raport Międzynaro- z wytwornicami pary i stabilizatorem ciśnienia, ale bez dowej Agencji Energii Atomowej w Wiedniu wymienia głównych pomp cyrkulacyjnych zastąpionych przez gra- ponad 50. W tej chwili nie interesują nas na pewno re- witacyjny (naturalny) obieg chłodzenia i określany skró- aktory bardzo małej mocy, a reaktory w zakresie 200- tem iPWR (zintegrowany reaktor wodno-ciśnieniowy).

Tabela 1: Reaktory lekko-wodne interesujące dla Polski Nazwa Producent Moc [MWe] Status Uruchomienie

SMR-160 Holtec Int. (USA) 160 projekt wstępny ~ 2028 General Electric Hitachi Nuclear (USA BWRX-300 300 przed licencyjny 2028 -Japonia) UK SMR Rolls-Royce (Wielka Brytania) 440 projekt koncepcyjny 2030 EDF, CEA, TechnicAtome, Naval Group ~ 2030 NUWARD 2 × 170 projekt koncepcyjny (Francja) (pocz. budowy)

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ ANDRZEJ MIKULSKI 25

tym podobny reaktor ESBWR o znacznie większej mocy równej 1300 MWe uzyskał licencję na budowę wydaną przez US NRC w 2014 r., ale nie został nigdzie zbudowany. Koncepcja obiegu chłodzenia reaktora bez pomp obiegowych przyczynia się do zwiększenia bezpieczeństwa, a rozmiary zbiornika pozwalają na konstrukcję moduło- wą z wykorzystaniem dotychczasowych doświadczeń eksploatacyjnych reaktorów BWR. Rozpoczęte zostały procesy uzyskiwania licencji wydawanych przez kana- dyjskie i amerykańskie urzędy dozoru jądrowego (CNSC Fot.1. Reaktor SMR-160 (za zezwoleniem Holtec Int.) i US NRC). Według ostatnio opublikowanych informacji przez GEH Nuclear Energy pierwszy taki reaktor ma być Przyczynia się to do zwiększenia bezpieczeństwa elimi- uruchomiony w 2028 r. W październiku 2019 r. podpisana nując zewnętrzne wytwornice pary, stabilizator ciśnie- została wstępna umowa na zbadanie możliwości budo- nia, główne pompy cyrkulacyjne oraz związane z nimi wy takiego reaktora w Estonii, gdzie w ostatnich dniach rurociągi, a tym samym awarię polegającą na rozerwaniu rząd powołał specjalną komisję dla zbadania możliwo- rurociągu obiegu pierwotnego. Obniżona moc jednost- ści rozwoju energetyki jądrowej w tym kraju. Wiadomo kowa i zmniejszone wymiary w stosunk u do reaktorów również o podpisaniu podobnego porozumienia w lu- wielkoskalowych czynią z niego reaktor modułowy. Wia- tym 2020 r. z koncernem CEZ w Czechach. domo, że prace nad tym reaktorem prowadzone są od Reaktorem BWRX-300 poważnie zainteresowany jest 10 lat, a zgromadzone doświadczenia eksploatacyjne w Polsce prywatny koncern chemiczny Synthos dla za- dużych reaktorów PWR, a w tym ostatnio przechodzenie opatrywania zakładów w Oświęcimiu we własną energię na bardziej bezpieczne paliwo pozwala sądzić, że uzy- elektryczną. W tym celu podpisane zostało w paździer- skanie zezwolenia i budowa będzie przebiegać zgodnie niku 2019 r. porozumienie na zbadanie możliwości jego z przewidywaniami. Przewidywany czas budowy reak- zbudowania w kraju. Ostatnio rozpoczęta została dysku- tora ma wynosić 36 miesięcy, a pierwszy blok ma być sja z urzędem dozoru w Polsce, którym jest Państwowa uruchomiony w 2028 r. Reaktorem tym zainteresowane Agencja Atomistyki na temat wymaganych dokumen- są w pierwszym rzędzie Kanada, gdzie zakończona zo- tów przy składaniu wniosku o uzyskanie pozwolenia na stała pierwsza faza przeglądu licencyjnego przez urząd budowę takiego reaktora. dozoru jądrowego (CNSC). Również w USA rozpoczęty został proces licencyjny przez tamtejszy urząd dozoru Reaktor UK SMR jest konstrukcją konsorcjum dzia- jądrowego (US NRC). Poza tym wiadomo o podpisanych łającego pod przewodnictwem brytyjskiej firmy Rolls porozumieniach na zbadanie możliwości jego budowy -Royce zaangażowanej równolegle w produkcję reakto- na Ukrainie z poważnym udziałem tamtejszego przemy- rów dla angielskich łodzi podwodnych. Reaktor o mocy słu i w Czechach oraz ostatnio w Indiach, gdzie mówi się 440 MWe wykorzystuje znaną, klasyczną technologię o budowie setek takich reaktorów dla zaspokojenia szyb- reaktorów PWR z trzema zewnętrznymi pętlami chło- ko rosnącego zapotrzebowania na energię elektryczną. dzącymi. Zaprojektowany został jako reaktor modułowy z możliwością dostarczania elementów wyposażenia Reaktor wodny wrzący BWRX-300 o mocy drogą morską lub lądową (transport kolejowy lub dro- 300 MWe firmy General Electric Hitachi Nuclear (USA) wy- gowy) z przewidywanym czasem budowy wynoszącym wodzi swoją koncepcję obiegu naturalnego sprawdzoną 500 dni. Nie znane są wstępne jego lokalizacje na tere- w dwóch obiektach, a mianowicie w EJ Dodewaard (Ho- nie Wielkiej Brytanii. Wiadomo jedynie, że konsorcjum landia) o mocy 55 MWe pracującej przez 29 lat i EJ Hum- podjęło szeroką akcję nawiązania współpracy z takimi boldt Bay (USA) o mocy 65 MWe pracującej 23 lata. Poza organizacjami jak Komisja Energii Atomowej w Jordanii (celem oferowania reaktorów w krajach Środkowego Wschodu), EUAS w Turcji i CEZ w Czechach.

Reactor NUWARD proponowany jest przez fran- cuskie konsorcjum pod przewodnictwem CEA i EDF i wchodzi w skład elektrowni składającej się z dwóch niezależnych małych reaktorów modułowych typu iPWR należących do generacji III+, każdy o mocy 170 MWe. Konstrukcja modułowa zapewnia pełną integrację głów- nych elementów wewnątrz ciśnieniowego zbiornika reaktora, jak napędy prętów sterujących, kompaktowe Fot.2. Reaktor BWRX-300 (za zezwoleniem GE Hitachi Nuclear Energy wytwornice pary i stabilizator ciśnienia. Prace nad wy- Americas LLC)

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 26 REALNA ALTERNATYWA DLA REAKTORA DUŻEJ MOCY W POLSCE / A Real Alternative for a High Power Reactor in Poland PTJ

konaniem podstawowego projektu przewidywane są szym rzędzie ma prowadzić do zbudowania takiego re- w latach 2022-2025, a nad projektem technicznym w la- aktora badawczego w Polsce. tach 2025-2030 łącznie z uzyskaniem certyfikatu i okre- Uzasadnienie zainteresowania się małymi reaktora- śleniem łańcucha dostaw, tak by budowa mogła się mi, w moim przekonaniu, powinno wynikać z następu- rozpocząć w 2030 r. i przewidziana jest na 3 lata. W skład jących przesłanek: konsorcjum wchodzą dwie firmy mające doświadczenie • postulowany jeden z reaktorów SMR może być uru- w budowie kompaktowych reaktorów dla francuskich chomiony w Polsce z niewielkim opóźnieniem w sto- łodzi podwodnych i lotniskowca. Nawiązywane są kon- sunku do planowanych terminów uruchomiania za takty z innymi krajami i firmami (np. Westinghouse), któ- granicą i na pewno wcześniej niż w 2033 r. oraz z wy- re mogłyby być zainteresowane tym reaktorem. korzystaniem prowadzonych badań środowisko Dokonany przegląd nie uwzględnia trzech konstruk- wych i lokalizacyjnych dla wytypowanych lokalizacji cji reaktorów lekkowodnych. A mianowicie reaktora na Pomorzu, CAREM typu iPWR o mocy 30 MWe, który budowany jest • budowa mniejszych bloków w rozwiązaniu modu- obecnie w Argentynie z planowanym uruchomieniem łowym jest bardziej opłacalna finansowo, gdyż trwa w 2022 r. ze względu na zbyt niską moc, ale jego do- krócej, kredyt zaciągany jest na znacznie niższą sumę świadczenia eksploatacyjne mogą okazać się bardzo in- i na krótszy czas, a poza tym kredyt na drugi (następ- teresujące przy weryfikacji konstrukcji reaktora SMR-160. ny) reaktor może już być spłacany, gdy poprzedni re- Z tego samego powodu, zbyt mała moc, nie opisano aktor już pracuje (dostarcza energię elektryczną), reaktora ACP100 o mocy 125 MWe, który projektowany • budowa wielu reaktorów o mniejszej mocy wcale nie jest w Chinach z przewidywanym terminem rozpoczęcia musi być droższa niż budowa jednego dużego reak- budowy jeszcze w 2020 r. i która ma trwać 58 miesięcy, tora i znacznie efektywniej zaangażuje polski prze- czyli do 2025 r. mysł wykonawczy niż budowa kilku (obecnie sześciu) Trzecią konstrukcją jest reaktor firmy NuScale typu reaktorów dużej mocy, iPWR o mocy 77 MWe (według najnowszych informacji), • posiadanie reaktorów o mniejszej mocy pozwoli którego 12 bloków tworzy elektrownię o mocy 924 MWe. na znacznie łatwiejsze dostosowanie się do przerw Umieszczone są one obok siebie w jednej hali technolo- w dostawach energii elektrycznej ze źródeł OZE, gicznej i korzystają ze wspólnej sterowni. Ta konstrukcja • pomyślna realizacja pierwszego reaktora otworzy jest najbardziej zaawansowana pod względem formal- drogę do budowy następnych dla zastępowania nym, gdyż firma NuScale uzyskała w sierpniu br. Końco- wycofywanych z eksploatacji bloków konwencjo- wy Raport Oceny Bezpieczeństwa (tzw. FSER) wydany nalnych o mocy 200 MW z wykorzystaniem całej przez amerykański urząd dozoru jądrowego (US NRC) infrastruktury wyprowadzenia mocy i zachowaniem mimo obaw o bezpieczeństwo ze względu na usytu- istniejących miejsc pracy. owanie obok siebie i wspólną sterownię. Obecnie przy- Rozpatrzenie alternatywy budowy w Polsce wybrane- gotowywana jest dokumentacja w celu uzyskania tzw. go reaktora SMR w świetle podpisanego porozumienia ze Wspólnego Zezwolenia na Lokalizację i Eksploatację (tzw. Stanami Zjednoczonymi w sprawie współpracy w ener- COL), a firma korzysta z licznych dofinansowań z Depar- getyce jądrowej jest dobrym momentem, by na nowo tamentu Energii USA. Elektrownia, a raczej reaktory te są rozważyć przyszłość energetyki jądrowej i rozpatrzeć najczęściej wymieniane w polskiej prasie jako możliwość wszelkie możliwości z punktu widzenia techniki i ekono- zbudowania ich w Polsce, ale z drugiej strony ze względu mii. Dużo się ostatnio pisze na świecie o reaktorach SMR, na ich liczbę, 25 sztuk potrzebną dla uzyskania porów- a ostatnią informacją niech będą wiadomości o zaintere- nywalnej mocy z dużym reaktorem, moim zdaniem nie- sowaniu Holandii małymi reaktorami modularnymi. wielkie są szanse na uzyskanie zgody dozoru jądrowego na budowę tej elektrowni w Polsce. Niemniej jednak firmy Dr inż. Andrzej Mikulski, wieloletni pracownik In- w Estonii, Czechach i Rumunii zawarły ramowe porozu- stytutu Badań Jądrowych i Instytutu Energii Atomowej mienia na przygotowanie studium wykonalności tej elek- w Świerku, inspektor dozoru jądrowego w Państwowej trowni w tych krajach. Agencji Atomistyki, przewodniczący Komitetu Sterującego Do małych reaktorów modułowych zaliczane są strategicznym projektem badawczym NCBR „Technologie też reaktory wysokotemperaturowe chłodzone gazem wspomagające rozwój bezpiecznej energetyki jądrowej” i określane skrótem HTGR z głównym przeznaczeniem w latach 2011-2014 oraz przewodniczący Sekcji Energetyki do wytwarzania ciepła przemysłowego. Nie stanowią Jądrowej w Polskim Towarzystwie Nukleonicznym od 2002 r. one alternatywy dla wyżej opisanych reaktorów lekko-wodnych, ale są interesującą koncepcją z przewidy- dr inż. Andrzej Mikulski, wanym zastosowaniem przemysłowym w latach 2035- Polskie Towarzystwo Nukleoniczne, Warszawa 2040. Znajdują one zainteresowanie w ramach projektu GOSPOSTRATEG-HTR realizowanego przez Ministerstwo Skrócona wersja artykułu ukazała się w dzienniku Rzecz- Klimatu i Środowiska w latach 2019-2022, który w pierw- pospolita w dniu 26 listopada 2020 r.

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ 27

PRZEGLĄD KONSTRUKCJI DOZYMETRÓW DO UŻYTKU AMATORSKIEGO – WADY I ZALETY Overview of the design of dosimeters for amateur use - advantages and disadvantages Łukasz Karolewski

Streszczenie: Aparatura dozymetryczna od wielu lat dostępna jest masowemu użytkownikowi. W produkowanych obecnie miernikach można wyróżnić kilka trendów konstrukcyjnych, z których każdy ma pewne wady i zalety. Najczęściej występuje układ z detektorem osłoniętym jedynie kratką w obudowie, miernik taki mierzy większość promieniowania beta i gamma. Jego wskazania nie są miarodajne z uwagi na brak kompensacji energetycznej licznika Geigera-Mullera, co powoduje znaczne zawy- żenie wskazań od niskoenergetycznego promieniowania gamma oraz emisji beta. Mniej popularny jest układ z detektorem osło- niętym obudową przyrządu, ale bez dodatkowego filtra odcinającego promieniowanie beta i wyrównującego charakterystykę energetyczną. Zawyżenie wyniku jest tu mniejsze, jednak nadal występuje, miernik mierzy większość emisji gamma i silniejsze promieniowanie beta. Problem nie występuje w pełnoprawnych radiometrach beta-gamma, w których zdejmowany filtr umoż- liwia pomiar zarówno łącznej emisji, jak i samego promieniowania gamma. Na rynku dostępne są też dozymetry z licznikiem okienkowym o cienkim okienku mikowym, które mierzą promieniowanie alfa, beta i gamma. Są one jednak drogie i podatne na uszkodzenia detektora. Nie spotyka się obecnie, przynajmniej w klasie popularnej, mierników ze stałym filtrem na detektorze, które mierzą jedynie emisję gamma. Układ ten był popularny w indykatorach promieniowania, produkowanych w ZSRR po awarii w Czarnobylu. O wyborze układu konstrukcyjnego decyduje przeznaczenie danego miernika. Jeżeli przyrząd ma służyć do szybkiego wykrywania źródeł promieniowania, wówczas najskuteczniejszy będzie układ z odsłoniętym detektorem. Jeśli zaś miernik ma służyć do oceny narażenia na promieniowanie jonizujące, gdzie pod uwagę bierze się głównie emisję gamma, wów- czas stosowny będzie dozymetr z licznikiem skompensowanym energetycznie. Może to być miernik z filtrem zdejmowalnym, jeśli zależy nam również na zastosowaniu do poszukiwania źródeł, lub stałym, jeśli ma pełnić wyłącznie funkcję dawkomierza.

Abstract: Dosimetric equipment has been available to mass users for many years. Several design trends can be distinguished in the gauges produced today, each of which has certain advantages and disadvantages. The most common is a system with a detector covered only by a grille in the housing, such a meter measures most of the beta and gamma radiation. Its indications are not reliable due to the lack of energy compensation of the Geiger-Muller counter, which significantly overestimates the indications due to low-energy gamma radiation and beta emission. The system with a detector covered by the instrument\u0027s housing is less popular, but without an additional filter that cuts off beta radiation and equalizes the energy characteristics. The overestimation of the result is smaller here, but still present, the meter measures most of the gamma emissions and stronger beta radiation. The problem does not occur with full-fledged beta-gamma radiometers, where a removable filter allows the measurement of both the total emission and the gamma radiation itself. There are also dosimeters with a window counter with a thin mica window that measure alpha, beta and gamma radiation. However, they are expensive and susceptible to detector failure. Currently, at least in the popular class, there are no meters with a fixed filter on the detector that measure only gamma emission. This system was popular in radiation indicators produced in the USSR after the Chernobyl accident. The purpose of the given gauge determines the choice of the structural system. If the instrument is to be used for rapid detection of radiation sources, then the system with the detector exposed will be the most effective. If the meter is to be used to assess exposure to ionizing radiation, where mainly gamma emission is taken into account, then a dosimeter with an energy-compensated meter will be appropriate. It can be a meter with a removable filter, if we also want to be used for searching for sources, or a permanent one, if it is to serve only as a dosimeter.

Słowa Kluczowe: dozymetria, ochrona radiologiczna, licznik Geigera-Mullera, dozymetr, radiometr, dawkomierz, pomiar ra- dioaktywności, detekcja promieniowania

Keywords: dosimetry, radiological protection, Geiger-Muller counter, dosimeter, radiometer, dosimeter, radioactivity measurement, radiation detection

Wstęp jakości i funkcjonalności, a przyjęte w nich rozwiązania konstrukcyjne często bywają dość dyskusyjne. Sprzęt dozymetryczny dawno przestał być domeną wyłącznie naukowców i od wielu lat na rynku dostęp- Obserwując od wielu lat rynek dozymetrów kla- na jest bardzo szeroka oferta dozymetrów do użytku sy popularnej, mogę zaobserwować kilka trendów amatorskiego. Są to przyrządy o bardzo zróżnicowanej w projektowaniu tych przyrządów. Przyjrzyjmy się

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 28 PRZEGLĄD KONSTRUKCJI DOZYMETRÓW DO UŻYTKU AMATORSKIEGO/ Overview of the design of dosimeters for amateur use PTJ

więc ich charakterystyce oraz zasadności stosowania to głównie wyroby firmy Soeks (01M, 112, Ecovisor F4, z punktu widzenia dozymetrii i ochrony radiologicz- Quantum), a także Rodnik 3 firmy Ideal Ratio czy Ra- nej. Zamierzam skupić się na dystrybuowanych obec- dex RD-1503. Warto również wspomnieć o amerykań- nie (2020) dozymetrach do użytku amatorskiego, choć skich dozymetrach GQ GMC-300E i 320 Plus. w celach porównawczych wspomnę również o radzieckich miernikach produkowanych dla ludności po Wadą tych dozymetrów jest fakt, iż mierzą całość katastrofie w Czarnobylu oraz niektórych przyrządach promieniowania, które dociera do detektora, czyli profesjonalnych z Zjednoczonych Zakładów Urządzeń swoisty „groch z kapustą”, mieszankę kwantów gam- Jądrowych „POLON" (obecnie POLON Biuro Handlowe ma o różnych energiach i cząstek beta. Jeśli używamy sp. z o.o.), stosowanych w polskim przemyśle jądro- dozymetru do poszukiwania niskoaktywnych źródeł wym. promieniowania, np. szkła uranowego, ceramiki czy minerałów, nie będzie to istotną wadą, gdyż w takim Swoje opinie opieram przede wszystkim na wyni- przypadku niezbędne jest szybkie i jednoznaczne kach testów i recenzji, które prowadziłem na łamach stwierdzenie podwyższonej emisji z danego obiektu. bloga promieniowanie.blosgpot.com w latach 2013- Jeżeli jednak chcemy go użyć do oceny indywidual- 2020, a także charakterystyk technicznych, podawa- nego narażenia na promieniowanie, jego wskazania nych przez producentów sprzętu w specyfikacjach nie będą użyteczne i to z dwóch powodów. Po pierw- i ofertach handlowych. sze, przez nierozróżnianie rodzajów promieniowania. Przykład — wynik 100 µSv/h na dozymetrze z częścio- Układ z odsłoniętym detektorem wo odkrytym detektorem jest możliwy do uzyskania przez następujące źródła: Najczęściej stosowany jest układ, w którym po- • źródło kontrolne od rentgenoradiometru DP-66 jedynczy licznik G-M osłonięty jest jedynie kratką (sama emisja beta o wysokich energiach, pocho- w ściance obudowy, zatem dociera do niego więk- dząca od strontu-90 i itru-90), szość promieniowania ze źródła, zarówno gamma, jak • naczynie ceramiczne z polewą uranową (emisja i też beta. Na wydajność układu składa się, oprócz gru- beta i słaba gamma od pierwiastków z urano- bości ścianki samego licznika G-M, również rozmiar wo-radowego i uranowo-aktynowego szeregu oczek kratki, jak również w dużo mniejszym stopniu promieniotwórczego, wynik dodatkowo zawyżo- oddalenie detektora od powierzchni obudowy. ny przez większą czułość nieskompensowanego energetycznie licznika G-M), Najpopularniejsze dozymetry w tym układzie to • zegar lotniczy z radową farbą świecącą (słaba emi- głównie konstrukcje chińskie i rosyjskie. W pierwszych sja gamma radu-226, a także silne promieniowanie stosowany jest zwykle szklany licznik M4011, w dru- gamma i beta jego produktów rozpadu, np. bizmu- gich metalowy SBM-20. Licznik M4011 jest uważany za tu-214) odpowiednik SBM-20, choć nie jest do w pełni uzasad- • przemysłowe lub medyczne źródło izotopowe po- nione, gdyż ma szklaną ściankę o gęstości powierzch- zbawione osłony, z odległości kilku metrów (pro- niowej 50 mg/cm2 (+/- 10 mm) zamiast metalowej 40 mieniowanie gamma o dużej energii z cezu-137, mg/cm2 jak rosyjski pierwowzór. Oznacza to mniejszą kobaltu-60 lub irydu-192). czułość na niskoenergetyczne promieniowanie oraz wolniejszy czas reakcji niż SBM-20, który dowiódł swo- Jak widać, wynik ten sam, a stopień zagrożenia dla jej skuteczności w bardzo wielu udanych przyrządach zdrowia człowieka zupełnie inny. Brak filtra, który od- dozymetrycznych. Przykładowe dozymetry chińskie cina promieniowanie beta (choćby 1 mm aluminium), w tym układzie to BR-6 i Lerow LR-4011, rosyjskie zaś może prowadzić do bardzo mylących wyników, choć

Fot. 1. Dozymetry z odsłoniętym detektorem - od lewej: KB-4011, LR-4011, FS-2011, Soeks 01M Photo 1. Dosimeters with an exposed detector - from the left: KB-4011, LR-4011, FS-2011, Soeks 01M

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ ŁUKASZ KAROLEWSKI 29

z punktu widzenia ochrony radiologicznej mniej szko- ności beta w jednostkach mocy dawki promieniowa- dliwe jest zawyżenie pomiaru niż jego zaniżenie. nia gamma, o czym jeszcze wspomnę.

Druga kwestia to nieliniowa charakterystyka ener- Zaletą tego układu jest prostota konstrukcji oraz getyczna licznika Geigera-Mullera, wynikająca z jego swoista widowiskowość pomiaru. Taki dozymetr daje zasady działania. Licznik ten jest bowiem znacznie wskazanie rzędu 150 µSv/h przy pomiarze promie- bardziej czuły na promieniowanie o niższej energii niż niowania emitowanego przez wiele przedmiotów co- o wyższej. Zatem, aby liczba zliczeń w liczniku była dziennego użytku bez praktycznego narażania się na względnie niezależna od energii padających kwan- wysokie dawki promieniowania jonizującego. Jednak tów, należy znacznie osłabić niskoenergetyczne pro- wynik ten nie będzie miał dużo wspólnego z rzeczy- mieniowanie. Zwykle uzyskuje się to za pomocą kilku wistością, a nawet wprowadzi w błąd uczestników warstw ołowianej folii, owijającej licznik, bądź też fa- pokazu, podważając jego naukową rzetelność. Jedy- brycznego pogrubienia ścianek licznika, ewentual- ną faktyczną zaletą tego typu dozymetru jest szybki nie przez dodatkowy, odejmowany filtr, jeśli chcemy czas reakcji, nawet na źródła o niewielkiej aktywności, zachować możliwość pomiaru promieniowania beta. szczególnie przy zastosowaniu nieskompensowane- Pierwsze rozwiązanie stosowane było w prostych go licznika metalowego. Zawyżenie wyniku może być dozymetrach i indykatorach z metalowym, wysoko- tu nawet pewną zaletą, umożliwiając szybką i jedno- czułym licznikiem SBM-20, aby mierzyły tylko emisję znaczną identyfikację np. szkła uranowego. Okupione gamma. Drugie zaimplementowano w tanich chiń- będzie to jednak nieprzydatnością miernika do celów skich miernikach ze szklanym licznikiem M4011, który ochrony radiologicznej, chyba że zamontujemy do- ze względu na grubsze szklane ścianki określany jest, datkowy, zewnętrzny filtr z blachy aluminiowej lub nieco na wyrost, jako „energy compensated”. Trzeci stalowej. układ występuje tylko w bardziej zaawansowanych przyrządach o przeznaczeniu profesjonalnym lub pół- Układ z zakrytym detektorem profesjonalnym. Drugi układ jest znacznie rzadziej spotykany Osłabienie za pomocą ekranu większości nisko- w produkowanych obecnie dozymetrach. W tym energetycznego promieniowania powoduje, że licz- przypadku licznik jest całkowicie schowany w obudo- ba zliczeń od tych resztek słabego promieniowania, wie, ale nie ma żadnego dodatkowego ekranowania, które ledwie przedostanie się przez ołów, będzie odcinającego promieniowanie beta. Częściowo rolę zbliżona do liczby zliczeń silnego promieniowania, takiego ekranu spełnia obudowa dozymetru, choć jej dla którego ołów nie będzie przeszkodą, a na które wydajność jako filtra jest dość niska, a częściowo sama licznik jest znacznie mniej czuły. W przeciwnym przy- ścianka licznika G-M, jeśli jest to licznik szklany, opi- padku odsłonięty, nieskompensowany energetycznie sywany jako „skompensowany”. Zatem przyrząd mie- licznik G-M będzie przesadnie reagował na słabe pro- rzy swoistą mieszankę silniejszego promieniowania mieniowanie, a niewystarczająco na mocne. Problem beta i większości emisji gamma, jednocześnie mając ten bardziej dotyczy liczników metalowych niż szkla- mniejszą czułość i wolniejszy czas reakcji na słabsze nych, choć i tak, szklana ścianka licznika nie jest zbyt źródła. Użycie kombinacji szklanej ścianki licznika wydajna w roli filtra kompensacyjnego. Dobrym przy- i plastiku obudowy przyrządu pozwala zaoszczędzić kładem mogą być pomiary mocy dawki od wyrobów na profesjonalnej kompensacji energetycznej, która z glazurą uranową, które emitują głównie niskoenege- wymagałaby odpowiedniego doboru grubości i ro- tyczne promieniowanie beta i gamma. Przy większych dzaju materiałów na ekran oraz właściwego ich roz- powierzchniach tej glazury dozymetry z nieskompen- mieszczenia na długości licznika. Przyjęcie takiego sowanym, odsłoniętym licznikiem metalowym poka- rozwiązania nieco zmniejsza błąd pomiaru wywołany zują wyniki nawet rzędu 100-150 µSv/h, podczas gdy nieliniową charakterystyką licznika G-M i czyni dozy- szklany licznik skompensowany wskaże zaledwie 30- metr bardziej przydatnym do oceny indywidualnego 50 µSv/h, zaś dozymetr z ołowianym filtrem odcina- narażenia na promieniowanie jonizujące. Z drugiej jącym promieniowanie beta – zaledwie ok. 0,5 µSv/h. strony taki przyrząd jest mniej użyteczny do szybkiej identyfikacji niskoaktywnych źródeł. Zatem pomiar dozymetrem z odsłoniętym licznikiem GM będzie podwójnie niemiarodajny — emi- Konstrukcje w tym układzie są znacznie mniej sja gamma będzie zawyżona zarówno obecnością popularne na polskim rynku, tak naprawdę głów- cząstek beta, jak i przez nieliniową charakterystykę nym ich przedstawicielem jest chiński BR-9B, będący czułości licznika na promieniowanie gamma. Do tego rozwinięciem wspomnianego BR-6 oraz tanie mier- dochodzi jeszcze kwestia zasadności pomiaru aktyw- niki z serii GMV-2, wszystkie wykorzystujące szklany licznik M4011. Warto wymienić też chiński Greentest

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 30 PRZEGLĄD KONSTRUKCJI DOZYMETRÓW DO UŻYTKU AMATORSKIEGO/ Overview of the design of dosimeters for amateur use PTJ

Fot. 2. Dozymetry w układzie z zakrytym detektorem — od lewej: BR-9B, Cajoe JMV-2, BlackWings Photo 2. Dosimeters with a covered detector — from the left: BR-9B, Cajoe JMV-2, BlackWings

ECO5 — dozymetr połączony z miernikiem zawartości Dozymetry ze zdejmowanym filtrem azotanów w żywności, czy rosyjski Atom Simple, dozymetr na liczniku SBM-20, współpracujący ze smart- Dla ścisłości warto wspomnieć też o pełnopraw- fonami. Z kolei niemiecki Voltcraft Gamma Check i ro- nych radiometrach beta-gamma, wyposażonych syjski Radex One swoją konstrukcją wskazują wręcz w odejmowaną klapkę-filtr, która odcina promienio- na zastosowanie ukierunkowane bardziej na ochronę wanie beta. Układ ten zapewnia większą wiarygod- radiologiczną. Warto też wspomnieć o niefabrycznej ność wskazań, gdyż pokazuje, jaki procent wyniku konstrukcji, jaką są polskie dozymetry z serii Radiatex przypada na najbardziej szkodliwe wysokoenerge- – modele MDR-1 i MRD-2 – w obu zastosowano licznik tyczne promieniowanie gamma, a jaki na mniej prze- SBM-20. nikliwą emisję beta i słabą gamma, która z kolei jest Ze starszych konstrukcji można wymienić: groźniejsza przy skażeniach. Rozwiązanie to nastrę- • RK-63 (licznik metalowy STS-5 lub szklany BOB-33) cza jednak wiele dodatkowych problemów kon- • Poisk (odmiana Biełły, od pierwowzoru odróżniają- strukcyjnych, co skutkuje rzadkim jego stosowaniem ca się brakiem ekranowania licznika G-M) we współczesnych przyrządach. Przede wszystkim • DBGB-01 Łotta pomiar promieniowania beta w jednostkach mocy • DBGB-01 Raton 901 (występował w wersji z meta- dawki wymaga kalibracji dla każdego izotopu osob- lowym licznikiem SBM-20 i szklanym PRGI-101) no, stosownie do jego energii. W przeciwnym wypadku wynik będzie jedynie indykacją, i tak też przyjęto Wady układu są takie same jak poprzedniego – na- podchodzić do pomiaru beta w profesjonalnych kie- dal mierzymy „groch z kapustą”, tylko w innych pro- szonkowych radiometrach beta-gamma z ZZUJ Polon porcjach, w przypadku złożonego widma odcinana (KR-67, RK-10, RK-21). Kompromisowym rozwiązaniem jest jego niskoenergetyczna część, zarówno promie- może być podawanie wyniku pomiaru emisji beta niowania beta, jak i gamma. Do tego dochodzą do- w impulsach na sekundę (cps) lub gęstości strumienia datkowe wady, czyli mniejsza czułość na niskoener- cząstek z jednostki powierzchni (zwykle 1/s*cm2 lub getyczne promieniowanie oraz dłuższy czas reakcji 1/min*cm2). Drugą kwestią jest grubość filtra, która na zmiany mocy dawki, choć tutaj część winy pono- zawsze albo zatrzyma zbyt wiele cząstek beta, albo szą też algorytmy układu zliczającego i uśredniające- przepuści za dużo kwantów gamma, zaburzając po- go. Pomiar np. niskoaktywnego szkła uranowego ta- miar. Na ogół temat zagrożenia od promieniowania kim miernikiem zajmie nam znacznie więcej czasu niż beta jest w dozymetrii traktowany po macoszemu, w przypadku odkrytego detektora. Zawyżenie wyni- choć zarówno skażenia, jak i silne źródła beta-ak- ku przez niskoenergetyczne promieniowanie będzie tywne mogą stanowić poważne zagrożenie dla życia tutaj mniejsze niż przy odkrytym liczniku, zwłaszcza i zdrowia. Promieniowanie beta, ponieważ jest mniej nieskompensowanym, nadal nie będzie to jednak ani przenikliwe niż gamma, może powodować groźne pomiar całej emisji, ani tylko pomiar samego promie- oparzenia skóry, na której traci swoją energię. Przy du- niowania gamma. Niemniej jednak, przekłamania po- żych mocach dawek może nawet spowodować ciężką miaru będą mniejsze, co zwiększa użyteczność przy- chorobę popromienną, jak w przypadku drwali z Gru- rządu do celów oceny indywidualnego narażenia na zji, którzy znaleźli odsłonięte źródła ze strontem-90, radiację. pochodzące z generatorów termoelektrycznych.

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ ŁUKASZ KAROLEWSKI 31

Ze współcześnie produkowanych mierników układ sie. Rzadziej występuje filtr wbudowany w dozymetr ze zdejmowanym filtrem stosują nieliczne dozymetry, i nasuwany na okienko pomiarowe za mocą dźwigni zwykle z wyższej półki. Przykładem może być ukra- lub przycisku. Ze współczesnych przyrządów można ińska Terra P (wszystkie wersje) i niemiecki Gamma wymienić praktycznie tylko dozymetr Gamma Scout, Scout — dozymetr ten ma nawet dwie przysłony, w którym obrót przełącznika nasuwa na okienko licz- osobno dla emisji alfa i beta, gdyż zastosowano w nim nika filtr promieniowania alfa, beta, bądź zostawia je okienkowy licznik G-M czuły na wszystkie 3 rodzaje odsłonięte. Z kolei w pierwszym polskim kieszonko- promieniowania. Niestety oba filtry są dość cienkie wym radiometrze — RK-60 z początku lat 60 — ruch i przepuszczają niepożądane promieniowanie, gdyż przycisku na przednim panelu przesuwał przesłonę, jakość samego dozymetru zostawia wiele do życzenia. odsłaniającą szczeliny w obudowie miernika. Warto Warto też wspomnieć o białoruskim RKS-107, następcy jeszcze wspomnieć o dwustronnych sondach po- RKSB-104 miarowych, znanych głównie z radiometrów RK-67, RK-67-3 i RK-21 produkcji Zjednoczonych Zakładów Układ ten częściej stosowano w starszych kon- Urządzeń Jądrowych „Polon”. W tym przypadku po strukcjach. Są to mierniki stosowane w polskim prze- jednej stronie licznika G-M znajduje się filtr, a po dru- myśle jądrowym (RK-60, RK-67, RK-67-3, RK-21), albo giej okienko pomiarowe. W zależności od tego, czy nieliczne radzieckie dozymetry poczarnobylskie, ale mierzymy emisję łączną, czy tylko gamma, zwracamy z wyższej półki: ANRI 01-02 Sosna, RKS-20.03 Pripyat, sondę odpowiednią stroną w kierunku źródła. Roz- RKSB-104 Radian i RKGB-01 Gorin. wiązanie takie ograniczone jest jednak tylko do mier- ników z osobną sondą, natomiast pomiar emisji beta W powyższych przyrządach użyto trzech różnych w jednostkach mocy dawki będzie w rzeczywistości sposobów montażu filtra. Najczęstszy jest filtr nakła- tylko indykacją z powodów, które wymieniłem wyżej. dany na okienko pomiarowe i trzymający się na nim Sonda dwustronna nie sprawdzi się też w przypadku za pomocą zatrzasku. To rozwiązanie możemy spo- przestrzennego pola promieniowania, otaczającego tkać w dozymetrze Terra-P oraz w radzieckich RKS- detektor ze wszystkich stron. W takim wypadku lep- 20.30 Pripyat, RKSB-104 i RKGB-01 Gorin. Jego główną sze będzie rozwiązanie stosowane w wojskowych ren- wadą jest możliwość zgubienia zdjętego filtra, co roz- tgenoradiometrach, zarówno polskich (DP-66, DP-75), wiązano w ANRI 01-02 Sosna, mocując filtr na zawia- jak i radzieckich (seria DP-5). W tych miernikach filtr

Fot. 3. Dozymetr RKS-20.03 Pripyat’. Widoczna klapka-filtr, osłaniająca detektory — dwa liczniki G-M typu SBM-20 Photo 3. Dosimeter RKS-20.03 Pripyat \u0027. A visible flap-filter that covers the detectors — two G-M counters type SBM-20

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 32 PRZEGLĄD KONSTRUKCJI DOZYMETRÓW DO UŻYTKU AMATORSKIEGO/ Overview of the design of dosimeters for amateur use PTJ

• IMI Inspector Alert IA-V2 • Mazur PRM-9000

Licznik okienkowy był dość chętnie stosowany w ZSRR i Rosji nawet w dozymetrach klasy popularnej (MS-04B Expert), czy prostych indykatorach promieniowania (Poisk-2). Produkowano z nim również bardziej zaawansowane radiometry jak IRD-02 czy EKO-1. Z polskich konstrukcji warto wymienić laboratoryjny monitor skażeń EKO-C firmy Polon-Ekolab.

Zaletą układu jest znacznie większa czułość na sła- be źródła, szybszy czas reakcji na zmiany mocy dawki, a także wykrywanie emisji alfa, która nie jest w stanie przeniknąć ścianek liczników metalowych i szklanych. Wadą, oprócz wysokiej ceny, jest również łatwość ska- żenia okienka mikowego. Jest ono trudne do czysz- czenia z racji wrażliwości cienkiej miki oraz osłonięcia siatką ochronną o drobnych oczkach. Warto też posta- wić tutaj pytanie o faktyczny zysk na czułości przy zastosowaniu licznika okienkowego z okienkiem

2-3 mg/cm2 względem układu 2 liczników SBM-20 (40 mg/cm2) przy pomiarze szkła uranowego, ceramiki z polewą uranową czy przedmiotów zawierających Fot.4. Radiometr-dozymetr EKO-1 produkcji radzieckiej tor-232. Z moich obserwacji wynika, że zysk ten przy Photo 4. EKO-1 radiometer-dosimeter of Soviet production wspomnianych źródłach wynosi ok. 10 % na korzyść licznika okienkowego. Oznacza to, że większość z nich ma postać tulei obejmującej całą sondę, a do pomiaru równie dobrze zidentyfikujemy za pomocą tańszego beta należy go z niej zsunąć (DP-66 i DP-75) lub obró- dozymetru na 2 licznikach SBM-20. W wielu przypad- cić, by odsłonić okienko pomiarowe (seria DP-5). Zwy- kach dozymetr z licznikiem okienkowym będzie swo- kle jednak kieszonkowe dozymetry do użytku amator- istym strzelaniem z armaty do wróbla. skiego nie mają zewnętrznej sondy, zatem najbardziej praktyczne byłoby rozwiązanie z RK-60. W tym miejscu warto wspomnieć o jeszcze jednej konstrukcji, jaką jest Radex RD-1008 firmy Quarta Rad. Dozymetry z licznikiem okienkowym Dozymetr ten wykorzystuje dwa okienkowe liczniki G-M typu pancake, z czego licznik Beta-2 ma okienko Odmianą radiometrów beta-gamma są jeszcze mikowe i jest odkryty, a drugi, Beta-2M z okienkiem rzadsze (i droższe) dozymetry wykorzystujące okien- metalowym, jest dodatkowo osłonięty ekranem. Wy- kowy licznik G-M, zwykle typu pancake, czyli z okrą- głym okienkiem, wyposażone w przesuwną klapkę- filtr. W tym przypadku albo mierzymy tylko emisję gamma, albo łączną emisję alfa, beta i gamma. Gęstość powierzchniowa zastosowanego okienka mikowego wynosi zwykle 2-3 mg/cm2, zatem jest ono przepusz- czalne jedynie dla silniejszych cząstek alfa. Detektor taki wykazuje również większą czułość dla cząstek beta, zwykle już od 100 do 200 keV, w porównaniu z 500 keV liczników metalowych i 700 keV szklanych.

Urządzenia z tego rodzaju licznikiem występują w Polsce bardzo rzadko, z produkowanych obecnie Fot. 5. Dozymetr Radex RD1008 — z lewej zaznaczony środek licznika warto wymienić: promieniowania gamma typu Beta-2M, z prawej licznik promieniowania alfa i beta typu Beta-2 z częściowo uchyloną osłoną • MKS-01CA1M Photo 5. Radex RD1008 dosimeter — Beta-2M type gamma radiation • RadiaScan 701A counter marked on the left, Beta-2 type alpha and beta radiation coun- • Genitron Mini Trace ter with a partially opened cover on the right

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ ŁUKASZ KAROLEWSKI 33

nik pomiaru z każdego z nich jest podawany osobno — licznik zakryty mierzy moc dawki gamma w µSv/h, natomiast odkryty — łączną emisję alfa i beta w roz- padach na minutę z centymetra kwadratowego. Do- datkowo zastosowano układ antykoincydencyjny, aby kwant gamma, który w tej samej chwili wywoła wyła- dowania w obu licznikach, nie powodował podwójne- go zliczenia impulsu.

Eliminuje to wady poprzednich układów, które nie rozróżniały rodzajów promieniowania i mierzy- ły „groch z kapustą”. Tutaj od razu wiemy, jaka moc dawki przypada na kwanty promieniowania gamma, a jaka aktywność na cząstki alfa i beta. Oczywiście pamiętajmy, że rozróżnienie nie jest ścisłe i niektóre niskoenergetyczne kwanty gamma będą zliczane ra- Fot. 6. Indykator promieniowania gamma IRG-01A zem z cząstkami beta i alfa. Tym niemniej jest to szcze- Photo 6. IRG-01A gamma radiation indicator gólnie cenne np. w terenie skażonym, w którym warto wiedzieć, czy promieniowanie pochodzi od izotopów Dawniej ten układ był bardzo popularny, gdyż związanych w glebie, czy znajdujących się na po- pozwalał na produkcję prostych, tanich mierników wierzchni ziemi, roślin i budynków. Pozwala również jednoznacznie informujących o mocy dawki najbar- przekonać się o faktycznym składzie promieniowania dziej niebezpiecznego promieniowania, czyli gam- ceramiki z glazurą uranową czy szkła uranowego i wyma. Pomiar beta niepotrzebnie komplikowałby ob- eliminować wspomniane wyżej „wyniki” rzędu 150 sługę, a błędna interpretacja wyników, zawyżonych µSv/h. Pod względem ochrony radiologicznej jest to przez pomiar beta i niskoenergetyczną emisję gam- układ idealny. Jeśli jednak chcemy mierzyć aktywność ma, mogłaby wywołać panikę. Dozymetry takie albo i moc dawki od punktowych źródeł promieniowania, podawały wynik na wyświetlaczu LCD, albo jedynie korzystniejsze byłoby zastosowanie dwuczęściowego informowały zapaleniem odpowiedniej diody LED licznika G-M, łączącego w jednej obudowie licznik o bezpiecznym (do 0,6 µSv/h), podwyższonym (0,6-1,2 okienkowy i tradycyjny, umieszczony za nim i odpo- µSv/h) i niebezpiecznym (powyżej 1,2 µSv/h) poziomie wiednio ekranowany. Dzięki temu do drugiego licz- promieniowania. Najprostsze miały tylko sygnalizację nika, znajdującego się za licznikiem okienkowym, za pomocą dźwięków z głośniczka i błysków świetl- docierałyby tylko kwanty gamma. Dodatkowa, cienka nych. Duża ich liczba nadal jest dostępna na polskim przesłona mogłaby być nasuwana na okienko celem rynku wtórnym, choć ich zastosowanie ogranicza się odcięcia cząstek alfa. Zastosowanie takiego rozwiąza- jedynie do oceny indywidualnego narażenia na pro- nia rozszerzyłoby użyteczność przyrządu przy ama- mieniowanie gamma i pomiaru bardziej aktywnych torskiej dozymetrii, nie likwidując jego zastosowania emiterów tego promieniowania. Mierniki to m.in. w ochronie radiologicznej. Powstałby wtedy dozy- • DBG-01I Biełła, metr uniwersalny, łączący potrzeby obu najważniej- • DBG-01N Biełła (wersja na 2 licznikach, z rozszerzo- szych grup użytkowników sprzętu dozymetrycznego nym zakresem pomiarowym), klasy popularnej. • Master-1, • DBGB-01U Fon, Dozymetry promieniowania gamma • Palesse 26K-86, • Jupiter SIM-05, Ostatnią grupą, o której wypada wspomnieć, są • DBGB-04, radiometry gamma, w których schowany w obudowie • Gryf-1, licznik G-M jest dodatkowo owinięty folią ołowianą, • Sinteks DBG-01S, wyrównującą charakterystykę energetyczną. Spo- • DBG-04A, śród obecnie produkowanych przyrządów nie znala- złem żadnego, w którym by zastosowano ten układ. Indykatory zaś to: Najbliższy byłby japoński Air Counter S, jednak wy- • SIM-01NB, korzystuje on detektor półprzewodnikowy w postaci • SIM-03, czterech diod PIN, zatem ich metalowa osłona służy • DBG-0,5B, głównie do ekranowania od pola elektromagnetycz- • Bierieg IRI-1, nego i przepuszcza silniejszą emisję beta. • IRG-01A.

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 34 PRZEGLĄD KONSTRUKCJI DOZYMETRÓW DO UŻYTKU AMATORSKIEGO/ Overview of the design of dosimeters for amateur use PTJ

Podsumowanie gamma w widmie emitowanym przez najpowszech- niej występujące radioizotopy, czyli uran natural- Przedstawiłem główne układy konstrukcyjne ny (235 i 238), tor-232 i rad-226. W przypadku uranu dozymetrów klasy popularnej, z którymi można się naturalnego z ceramicznej polewy większość emisji obecnie zetknąć. Powstaje pytanie, jakie znaczenie przypada na miękkie promieniowanie gamma oraz praktyczne ma wybór zastosowanego układu? Odpo- beta. Udział „twardego” promieniowania jest bardzo wiedzią niech będzie zestawienie wyników uzyska- niewielki, ale niskoenergetyczna emisja spowoduje nych podczas pomiaru mocy dawki od soczewki za- zawyżony wzrost wskazań dozymetru. W przypadku wierającej dodatek toru-232. Jest to izotop, który wraz naczyń z glazurą uranową wynik może wahać się od ze swymi produktami rozpadu emituje wszystkie trzy 20 do 150 µSv/h, choć gdyby dozymetr był wyposa- rodzaje promieniowania: alfa, beta i gamma. Spójrzmy żony w filtr odcinający niskoenergetyczną emisję, najpierw na radiometry beta-gamma, w większości pomiar samego promieniowania gamma nie przekro- wykorzystujące licznik G-M typu SBM-20. W zestawie- czyłby 0,5 µSv/h. Jeśli jednak ten sam poziom łącznej niu na pierwszej pozycji podano pomiar gamma, na mocy dawki emitowany był przez tor-232, udział pro- drugiej łączny, beta+gamma. Wszystkie wyniki prze- mieniowania gamma wyniesie już 10% emisji łącznej, liczono na µSv/h, gdyż niektóre mierniki mierzą w mi- natomiast w przypadku promieniowania radu-226 aż lirentgenach na godzinę: ok. 50%. Nie można zatem bezpośrednio porównywać • Polaron Pripyat - 5,5/33 µSv/h, wskazań emisji łącznej, jeśli chodzi o skutki biologicz- • ANRI 01-02 Sosna - 3/27 µSv/h (wersja z 2 licznika- ne, gdyż dojdziemy do wniosku, że 30 µSv/h łącznej mi blisko siebie), emisji z siatki żarowej Auera (Th-232) jest bardziej • ANRI 01-02 Sosna - 2,2/10 µSv/h (wersja z 2 licznika- szkodliwe niż 10 µSv/h z kompasu Adrianowa (Ra- mi daleko od siebie), 226). A tymczasem w przypadku siatki Auera promie- • RK-67 - 4/25 µSv/h, niowanie gamma będzie stanowić 3 µSv/h z 30 µSv/h, • RK-21C - 4/8 µSv/h (zaniżenie przez mały licznik a przy kompasie Adrianowa 5 µSv/h z 10 µSv/h. Co GM, przeznaczony dla wyższych mocy dawek), innego, gdy wykonamy dwa pomiary (gamma+beta, • DP-5WB - 4/19 µSv/h. sama gamma) i będziemy wiedzieć, jaki procent łącz- nej emisji przypada na emisję gamma. Stąd też potrze- Łączny pomiar beta+gamma dozymetrami z czę- ba filtra, odcinającego promieniowanie beta i umożli- ściowo odsłoniętym licznikiem G-M: wiającego wykonanie pomiaru samej emisji gamma, • Soeks Ecovisor 11 µSv/h, a następnie porównanie z łącznym pomiarem. Oczy- • LR-4011 - 11,5 µSv/h, wiście pamiętajmy, że pomiar promieniowania beta • Rodnik 3 - 13 µSv/h. w jednostkach mocy dawki będzie miał tylko znaczenie orientacyjne z uwagi na konieczność indywidual- Pomiar radiometrem z detektorem zasłoniętym nej kalibracji dla energii emisji beta danego izotopu. obudową, ale bez dodatkowego ekranowania: • Radiatex MRD-2 - 8,5 µSv/h, Jaki dozymetr ostatecznie wybrać? • Air Counter S - 5,5 µSv/h. Aby ocenić przydatność poszczególnych układów Jak widać, wyniki uzyskane dozymetrami z częścio- konstrukcyjnych, trzeba najpierw postawić pyta- wo odsłoniętym lub całkiem zakrytym licznikiem G-M nie o przeznaczenie danego dozymetru. Amatorski leżą gdzieś w połowie między wartością mocy dawki sprzęt dozymetryczny służy głównie do poszukiwa- samego promieniowania gamma a łączną mocą daw- nia przedmiotów codziennego użytku zawierających ki beta+gamma. Co ciekawe, pomiar nieskompenso- izotopy promieniotwórcze oraz pokazów popular- wanym licznikiem SBM-20, osłoniętym jedynie kratką nonaukowych z ich użyciem. W mniejszym stopniu w obudowie (Soeks Ecovisor F4), nie różni się znacznie używany jest do oceny indywidualnego narażenia na od pomiaru osłoniętym kratką szklanym licznikiem promieniowanie jonizujące, głównie podczas lotów skompensowanym energetycznie (Lerow LR-4011). samolotami czy wycieczek na tereny o podwyższo- Zatem taki pomiar nie informuje nas ani o „czystym” nym poziomie promieniowania. W pierwszym przy- promieniowaniu gamma, gdyż do licznika dociera padku liczy się głównie duża czułość i szybki czas re- też część promieniowania beta, zawyżając wynik, ani akcji na zmiany mocy dawki. Zawyżenie wyniku przez o łącznej mocy dawki beta+gamma, gdyż jego część niskoenergetyczne promieniowanie, charakteryzują- jest pochłaniana w przeszkodach między powierzch- ce odsłonięty, nieskompensowany licznik G-M, może nią obudowy a objętością czynną licznika. być nawet pewną zaletą, jeśli mierzymy moce dawek nieznacznie przekraczające tło naturalne i zależy nam Jest to szczególnie istotne ze względu na znaczne na szybkim, jednoznacznym pomiarze. Sytuacja taka różnice w procentowej zawartości promieniowania najczęściej występuje przy szkle uranowym o niewiel-

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ ŁUKASZ KAROLEWSKI 35

kiej aktywności, zwykle produkowanym z użyciem plam”, głównie podczas wycieczek do Czarnobylskiej uranu zubożonego, którego aktywność właściwa jest Strefy Wykluczenia czy byłych kopalni uranu na Dol- o połowę mniejsza niż uranu naturalnego. Łączna nym Śląsku. Brak kompensacji energetycznej jest też moc dawki mierzona dozymetrem Pripyat’ (2 odsło- częściowo niwelowany przez dokonywanie pomiaru nięte liczniki SBM-20) przy tych wyrobach zawiera się mocy dawki w powietrzu na wysokości 1 m, co czę- pomiędzy 0,3 a 0,7 µSv/h, zaś wynik w tym mierniku ściowo osłabia niskoenergetyczną emisję. ustalony jest już w czasie jednego okresu uśredniania, trwającego 20 s. Użycie pojedynczego licznika SBM- Podsumowując, najbardziej uniwersalne zasto- 20, osłoniętego kratką, zmniejsza ten wynik do po- sowanie dla amatora mają dozymetry beta-gamma łowy, przy dwukrotnym wydłużeniu czasu pomiaru. z odejmowanym filtrem promieniowania beta. Nieste- Pojedynczy licznik szklany M4011 osłonięty kratką da ty jedynym modelem dostępnym obecnie na rynku podobny wynik, jeśli jednak osłonimy go plastikiem, pierwotnym jest Terra P, w najtańszej wersji kosztująca pomiar będzie oscylował na poziomie 0,2 µSv/h i choć 200 dol. Ceny dozymetrów ‘Pripyat’ z początku lat 90 będzie najbardziej zbliżony do rzeczywistego pozio- oscylują między 400 a 500 zł z tendencją zwyżkową. mu mocy dawki, to jego ustalenie się zajmie ponad Nowoczesne dozymetry z licznikiem okienkowym minutę. typu pancake kosztują powyżej 300 dol. Alternatywą mogą być mierniki z odsłoniętym detektorem, jeśli W przypadku ceramiki z glazurą uranową mierzo- używamy ich głównie do poszukiwań, a nie do do- na moc dawki jest znacznie wyższa, zarówno przez zymetrii indywidualnej. Koszt tych przyrządów waha liczniki skompensowane energetycznie, jak i bez kom- się między 200 a 400 zł. Jeśli jednak interesuje nas pensacji, choć przy cienkiej warstwie glazury licznik orientacyjna wielkość przyjętej dawki podczas prze- nieskompensowany szybciej wykaże wzrost wyniku bywania na terenie skażonym, niewielką przewagę i będzie on wyraźniejszy. Jeszcze szybszy wzrost daw- będą mieć mierniki z licznikiem zasłoniętym ścianką ki zaobserwujemy, używając licznika okienkowego, obudowy. jest on jednak nieporównywalnie droższy i bardziej wrażliwy na uszkodzenia. Łukasz Karolewski, Podsumowując, przy zastosowaniu dozymetru do autor bloga popularnonaukowego poszukiwań źródeł lepiej wybrać przyrząd z nieosło- promieniowanie.blogspot.com niętym metalowym licznikiem G-M, mając świado- mość zawyżania przezeń wyniku. Literatura: Oczywiście mierząc tego typu dozymetrami, na- leży pamiętać o ich charakterystyce energetycznej [1] Aparatura jądrowa – informator techniczny, Warszawa i traktowaniu wyniku jako orientacyjnego, umożliwia- brw [1961] jącego szybką identyfikację źródła. [2] Aparatura jądrowa – informator techniczny, Warszawa brw [1963] [3] B. Gostkowska, A. Skłodowska, Promieniowanie jonizu- Jeśli zaś dozymetr ma służyć ocenie indywidual- jące a człowiek i środowisko, Warszawa 1994 nego narażenia na promieniowanie, wówczas istotne [4] G. Jezierski, Radiografia przemysłowa, Warszawa 1993 jest skuteczne wyrównanie charakterystyki licznika [5] A. Piątkowski, W. Scharf, Aparatura radiometryczna G-M, aby uniknąć zawyżenia wyniku przez niskoener- w medycynie i biologii, Warszawa 1972 getyczne promieniowanie gamma. Wymaga to za- [6] A. Piątkowski, W. Scharf, Elektroniczne mierniki promie- stosowania ekranu (stałego lub zdejmowanego) albo niowania jonizującego, Warszawa 1979 licznika skompensowanego energetycznie, przy czym [7] Katalog podstawowego sprzętu obrony cywilnej, War- zdejmowany ekran umożliwi zastosowanie miernika szawa 1981 również do poszukiwania źródeł. W tym wypadku [8] Izotopowa aparatura przemysłowa i radiometryczna – oferta dozymetrów klasy popularnej jest znacznie katalog 37-R, Warszawa 1969 uboższa z uwagi na znacznie mniejsze zapotrzebo- [9] Współczesne metody detekcji promieniowania w za- wanie. Większość użytkowników korzysta w tym celu stosowaniach cywilnych i wojskowych – seminarium, Warszawa 2005 z tych samych dozymetrów, co do poszukiwania źró- [10] Blog popularnonaukowy: dozymetria.wordpress.com deł, szczególnie że pomiar taki odbywa się okazjonal- [11] Blog popularnonaukowy: promieniowanie.blogspot. nie, a narażenie nie jest związane z pracą zawodową com i służy jedynie własnej informacji. Dokładność pomia- [12] Blog popularnonaukowy: http://c4r0.byethost9.com/ ru nie jest tutaj tak istotna, zwykle chodzi o orienta- [13] Fora internetowe: strefazero.org.pl cyjny pomiar łącznej dawki i wykrywanie „gorących [14] Fora internetowe: forum.rhbz.org

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 36 PTJ

KRÓTKA HISTORIA NAGRÓD NOBLA A brief history of the Nobel Prizes Małgorzata Sobieszczak-Marciniak

Streszczenie: Nagrody Nobla wręczane są od 1901 r. dzięki ich twórcy i fundatorowi, Alfredowi Noblowi. W swoim testamencie spisanym 125 lat temu, w 1895 r. we włoskim San Remo, na rok przed śmiercią wynalazca dynamitu spisał wyraźnie swoją wolę dotyczącą ogromnego majątku, który udało mu się zgromadzić przez 63 lata niezwykle aktywnego i pracowitego życia. Wymie- nił 5 dziedzin, które miały być nagradzane, podając wyraźne wskazówki, czym powinni się kierować członkowie jury. Wskazał także osoby i instytucje, które miały być odpowiedzialne za realizację jego testamentu. W każdym, przypadku kierował dobrem ludzkości. Tekst prezentuje kulisy powstawania i przyznawania nagród Nobla oraz sylwetki niektórych nagrodzonych.

Abstract: The Nobel Prizes have been awarded since 1901 thanks to their founder and founder, Alfred Nobel. In his will, written 125 years ago, in 1895 in San Remo, Italy, a year before his death, the inventor of dynamite clearly wrote down his will regarding the enormous fortune that he had accumulated over 63 years of extremely active and hardworking life. He listed 5 areas that were to be awarded, giving clear guidelines on what should be followed by the members of the jury. He also indicated the persons and institutions that were to be responsible for the implementation of his will. In any event, he guided the welfare of man- kind. The text presents the background of the creation and awarding of the Nobel Prizes and the profiles of some of the winners.

Słowa kluczowe: Alfred Nobel, fundacja noblowska, nagrody, testament, nagroda literacka, nagroda pokojowa

Keywords: Alfred Nobel, Nobel Foundation, Awards, Testament, Literary Prize, Peace Prize

„Ja niżej podpisany, Alfred Bernhard Nobel, oświad- czy nie. Wykonawcami tego testamentu mianuję pana czam niniejszym po długiej rozwadze, iż moja ostatnia Ragnara Sohlmanna, zamieszkałego w Boforsie oraz wola odnośnie majątku, jest następująca. Wszystkie pana Rudolfa Liljecjuista, zamieszkałego w Sztokhol- pozostałe po mnie, możliwe do zrealizowania aktywa, mie. […] mają być rozdysponowane w sposób następujący: ka- pitał zostanie przez egzekutorów ulokowany bezpiecz- nie w papierach tworzących fundusz, którego procenty każdego roku mają być rozdzielone w formie nagród tym, którzy w roku poprzedzającym przynieśli ludzko- ści największe korzyści…” „Jedna część dla osoby, która dokonała bardzo waż- nego odkrycia na polu fizyki, jedna część dla osoby, która dokonała bardzo ważnego chemicznego udosko- nalenia bądź odkrycia, jedna część dla osoby, która do- konała bardzo ważnego odkrycia w dziedzinie fizjologii i medycyny, część dla twórcy, najwybitniejszego dzieła literackiego o tendencji idealistycznej, część temu, kto dokonał rzeczy najlepszej lub najwięcej przyczynił się do braterstwa pomiędzy narodami i znoszenia, lub ograniczenia istniejących armii oraz do zwoływania i rozpowszechniania kongresów pokojowych. Nagrody w dziedzinie fizyki i chemii przydzielać będzie Szwedz- ka Akademia Nauk; nagrody za prace w dziedzinie fizjologii czy medycyny – Karoliński Institut (Królewski Karo- liński Instytut Medyczno-Chirurgiczny) w Sztokholmie; w dziedzinie literatury – Akademia w Sztokholmie, a za działalność na rzecz pokoju – komisja składająca się z pięciu osób wybieranych przez norweski parlament Storting. Jest moim wyraźnym życzeniem, aby podczas przyznawania nagród nie brano w żaden sposób pod uwagę narodowości kandydatów, tak by najbardziej za- Fot. 1. Alfred Nobel (1833-1896) sługujący otrzymał nagrodę, czy jest on Skandynawem, Photo 1. Alfred Nobel (1833-1896)

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ MAŁGORZATA SOBIESZCZAK-MARCINIAK 37

bierców Nobla, którzy nie mogli się pogodzić z tym, że ucieka im sprzed nosa tak wielka fortuna. Podważano stan umysłu Nobla, doszukiwano się objawów demen- cji, czy celowego działania na szkodę rodziny. Zresztą o prawnikach, Alfred Nobel miał niezbyt dobre zdanie. Nazywał ich pijawkami, a najgorzej wyrażał się o dzien- nikarzach, mówiąc; „wszy, to błogosławieństwo w po- równaniu z tymi dwunożnymi zarazkami dżumy…”. Nie wiem, jakie konkretnie miał doświadczenia w relacjach z dziennikarzami, ale chyba musiały być bardzo nie- przyjemne, skoro używał takich określeń. Może warto tu przywołać opinię innej uczonej, Marii Skłodow- skiej-Curie także na temat dziennikarzy. Uważała ona bowiem, że są niedouczeni, przekręcają fakty, czyhają tylko na tanią sensację. Według niej rzadko można było trafić na solidnego, profesjonalnego, chcącego słuchać dziennikarza. Może więc coś było na rzeczy? Jak wspomniałam, treść testamentu próbowano podważyć, zarówno zresztą w Szwecji, jak i w Norwe- gii. Na szczęście dzięki uporowi i zaangażowaniu wspomnianych w testamencie osób oraz jednego z bratan- ków Nobla, utworzono specjalny fundusz. W czerwcu 1900 r. powstała w Sztokholmie Fundacja Nobla, której przekazano wszystkie aktywa zgromadzone przez Al- freda Nobla i która zarządza do tej pory pieniędzmi zgromadzonymi przez uczonego, przeznaczając pro- Fot. 2. Testament Alfreda Nobla 1895 centy na wypłacanie nagród. Testament został zdepo- Photo 2. The last will of Alfred Nobel 1895 nowany w sejfie Fundacji, a po raz pierwszy pokazano go publicznie w 2015 r. w Muzeum Noblowskim, w 120 […] Testament ten jest odtąd jedynym ważnym do- rocznicę jego powstania. Kilka lat temu podczas mego kumentem i unieważnia wszystkie moje wcześniejsze pobytu w Szwecji i poszukiwań związanych z osobą Al- ustanowienia spadkowe, o ile takie miałyby się odna- freda Nobla, miałam przyjemność poznać szefa Funda- leźć po mojej śmierci. cji Nobla, potomka Regnara Sohlmana. Wreszcie oznajmiam tu swoje wyraźne życzenie i niezachwianą wolę, aby po mojej śmierci żyły na rę- Czytając dziś treść ostatniej woli Alfreda Nobla, kach zostały otwarte, a po orzeczeniu przez kompe- mnie osobiście, sformułowania w niej zawarte wydają tentnych lekarzy wyraźnych oznak śmierci, spalono się nieco naiwne. Bo jak ocenić np. takie: „najważniejszy zwłoki w tak zwanym krematorium. Paryż 27 listopada wynalazek, najważniejsze odkrycie, najważniejsze ulep- 1895 r.” szenie, najwybitniejsze dzieło”? Paradoksalnie wskaza- Swoją ostatnią wolę Alfred Nobel spisał mniej wię- nia przyznania do pokojowej Nagrody Nobla powinny cej rok przed swoją śmiercią (zmarł 10 grudnia 1896 r. być najbardziej czytelne, „temu, kto dokonał rzeczy w swoim domu w San Remo we Włoszech na atak ser- najlepszej, lub najwięcej przyczynił się do braterstwa ca).Testament był zwięzły, konkretny, spisany odręcz- pomiędzy narodami i znoszenia, lub ograniczenia ist- nie w języku szwedzkim na czterech kartkach papieru. niejących armii oraz do zwoływania i rozpowszechnia- Właściwie, poza jednym zdaniem całkowicie dotyczył nia kongresów pokojowych”. A jednak okazuje się, że ta jego ogromnego kapitału zgromadzonego w ciągu właśnie nagroda budzi najwięcej kontrowersji, że w jej trwającego 63 lata niezwykle pracowitego życia. Al- przyznawaniu widzi się najwięcej manipulacji czy dzia- fred Nobel bał się, żeby nie zostać pochowanym za ży- łań tzw. politycznych. Ale o tym za chwilę… cia, stąd w testamencie zdanie na temat podcięcia żył. Uczony nie miał najbliższej rodziny, miał jednak świa- Alfred Nobel był idealistą, był także romantykiem. domość ogromu swego majątku (było to 31 mln koron Chciał wierzyć i wierzył w człowieka, wierzył w mądrość szwedzkich, co w przeliczeniu na dzisiejsze wartości i dobroć homo sapiens. Kiedy w 1905 r. małżonkowie dałoby sumę 1,5 mld). Na szczęście miał także ogromne Curie odbierali przyznaną im w 1903 r. Nagrodę Nobla poczucie odpowiedzialności i myślał perspektywicznie. w dziedzinie fizyki, Piotr Curie w przemowie noblow- Testament, jak można było się tego spodziewać, był skiej powołał się na słowa twórcy nagrody: „Jestem podważany przez prawników potencjalnych spadko- z tych, którzy, tak jak Nobel, wierzą, że ludzkość wyko-

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 38 KRÓTKA HISTORIA NAGRÓD NOBLA/ A brief history of the Nobel Prizes PTJ

rzysta odkrycia naukowe dla swojego dobra”. Tu także mi przyczynili się do dobra ludzkości, czyli nagradzać okazało się, że zarówno Alfred Nobel, jak i Piotr i Maria rozwiązania praktyczne. Współcześni matematycy nie Curie byli idealistami. Alfred Nobel był autorem 355 pa- pozostali bez nagrody, ponieważ najlepszym matema- tentów, w tym na sztuczne włosy, sztuczną skórę, sys- tykom przyznaje się Nagrodę Abela (nazywaną czasem temy alarmowe oraz te najbardziej dla niego samego Matematycznym Noblem). Nazwa nagrody pochodzi kontrowersyjne, zapalnik Nobla i potem dynamit. Ma- od nazwiska norweskiego matematyka, Nielsa Abela wiał, że jeśli w ciągu roku ma 300 pomysłów, a zrealizu- (1802-1829) który, choć zmarł w wieku 27 lat, zapewnił je jeden, czuje się usatysfakcjonowany. sobie trwałe miejsce w historii matematyki. Otóż udo- Produkcją bomb, pocisków, min morskich i kara- wodnił on, że można udowodnić nierozwiązywalność binów zajmował się ojciec Alfreda, Immanuel, który jakiegoś równania. Choć matematycy cenią sobie bar- dzięki tej działalności właśnie stał się potentatem w tej dziej Medal Fieldsa, to wiąże się z nim równowartość dziedzinie. Był on także pionierem w produkcji silników „tylko” 15 tys. dolarów, zaś Nagroda Abela to kwota ok. parowych. Dzięki doskonałym warunkom finansowym 6 mln koron norweskich (ok. 750 tys. euro), nie ma kry- młody Alfred otrzymał gruntowne wykształcenie w za- terium wiekowego i jest przyznawana co roku. Medal kresie nauk ścisłych (chemia, fizyka, matematyka), znał Fieldsa, ustanowiony w roku 1924 przyznawany jest co francuski, angielski, pisał także wiersze. Wybrał jednak cztery lata, a laureaci nie mogą mieć więcej niż 40 lat. ścieżkę wynalazcy. W 1864 r. miał na swoim koncie Pierwszą kobietą nagrodzoną tą nagrodą jest irańska pierwszy patent tzw. zapalnik Nobla, a dwa lata później, matematyczka, 37-letnia Maryam Mirzakhami. Nagrodę kolejny, zwany dynamitem, który znalazł zastosowanie otrzymała wraz z trzema innymi uczonymi w roku 2014. w budowie dróg, mostów, tuneli. Nagroda Abela (Fundacja Abela) powstała w roku Praca nad dynamitem, nitrogliceryną przyniosła Al- 2002, a jej fundusz został utworzony przez rząd norwe- fredowi Noblowi ogromny majątek, otwierał swoje fa- ski. Wśród laureatów znajdziemy jedną kobietę, Karen bryki i przedsiębiorstwa na całym świecie. Mimo tych Uhlenbeck, która otrzymała ją w roku 2019. sukcesów pisał w 1883 r. do agencji exportu w Wielkiej Brytanii: „Absolutnie chcę się wycofać z biznesu i nie Co do ekonomii zaś, zachodzi tu pomyłka wynika- mieć z nim nic do czynienia. Nic nie rozumiem z kon- jąca ze stosowania pewnego skrótu myślowego. Otóż taktów i koterii. Dręczy mnie rola negocjatora pokojo- od 1968 r. przyznaje się Nagrodę Banku Szwecji im. wego w tym gnieździe sępów. […] Jestem chory cią- Alfreda Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych. Na- głym handlem materiałów wybuchowych, w którym groda jest przyznawana przez Komitet Noblowski, ale ciągle zdarzają się wypadki, zmęczony przepisami pieniądze nie pochodzą z konta Fundacji Noblowskiej, ograniczającymi, biurokracją, pedantami i łotrostwem. o tej nagrodzie nie wspominał oczywiście Alfred Nobel Tęsknię za ciszą, chcę poświęcić swój czas na badania w swym testamencie. Jej ustanowienie wydaje mi się naukowe, co jest niemożliwe, gdy każdy dzień przyno- być swoistym znakiem czasu. Wśród nagrodzonych tą si nowe zmartwienie. […]”. Chyba właśnie to miała na nagrodą są dwie kobiety. W 2019 r. dostała ją E. Duflo myśli Maria Skłodowska-Curie, kiedy w jednym z listów wraz z M. Kremerem i A. Banerjee za eksperymentalne do rodziny pisała po otrzymaniu pierwszej Nagrody podejście do łagodzenia ubóstwa na świecie, a wcze- Nobla, że nie mogą pracować, nie mają spokoju, wszę- śniej w roku 2009 E. Ostrom wraz O. E. Williamsonem za dzie pełno dziennikarzy i hałasu. Chichot historii, Alfred analizę ekonomicznych aspektów zarządzania. I mate- Nobel będąc uczonym, któremu przeszkadzał rozgłos, matyka i ekonomia, jako nauki bardziej teoretyczne niż ufundował nagrodę, która w przyszłości innym uczo- praktyczne choćby z tego powodu nie znalazły się na nym przyniesie oprócz prestiżu i majątku, także sławę liście Alfreda Nobla. utrudniającą życie i pracę. Utworzenie przez Alfreda Nobla pokojowej nagro- Co kierowało twórcą najważniejszej, najbardziej dy jest uzewnętrznieniem osobistych poglądów jej prestiżowej naukowej i literackiej nagrody, że wybrał te twórcy oraz związane jest z pewnym przypadkiem. właśnie dziedziny naukowe? Dlaczego nie ma Nagro- Ktoś powie, Alfred Nobel, wielki pacyfista, który całe dy Nobla z matematyki czy ekonomii? Tu należy wyja- życie eksperymentował z dynamitem i nitrogliceryną, śnić pewne szczegóły. Otóż anegdota głosi, że Nobel który wzbogacił się na produkcji i handlu materiałami celowo nie wpisał do swego testamentu matematyki, wybuchowymi, poczuł wyrzuty sumienia? Trochę tak ponieważ zrobił to na złość pewnemu matematykowi. to może wyglądać, ale pamiętajmy, że materiały wybu- Cóż, w każdej opowieści może być ziarnko prawdy, ale chowe, proch służą i służyły nie tylko do zabijania. Dzię- też wydaje mi się, że matematyka, rozwiązania mate- ki nim można budować mosty, drogi, wysadzać skały, matyczne były wtedy bardziej narzędziami wspoma- aby drążyć w nich tunele. Gdyby odpowiedzialnością gającymi inne nauki. Poza tym nagroda miała według za to, jak ludzie wykorzystają odkrycia naukowe obcią- testamentu trafiać do tych, którzy swoimi działania- żać uczonych i wynalazców, to albo nie byłoby odkryć

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ MAŁGORZATA SOBIESZCZAK-MARCINIAK 39

wcale, a co za tym idzie, nie byłoby rozwoju cywilizacyj- wcześniej w Wiedniu jako guwernantka. Kiedy uczucie nego, albo uczeni popełnialiby masowe samobójstwa. wyszło na jaw, została zwolniona z pracy i wyjechała To oczywiście mocno zawężone spojrzenie, ale można do Francji, gdzie w paryskiej prasie znalazła ogłosze- zadawać sobie pytanie, czy wszystkie odkrycia nauko- nie Nobla. Kiedy Arthur von Suttner na przekór swoim we powinny być rozpowszechniane, czy jest jakaś gra- rodzicom wyraził chęć jej poślubienia, postanowiła nica prowadzenia badań, co z etyką uczonego w tym wrócić do Wiednia i związać się z ukochanym. Pozo- zakresie. Alfred Nobel miał jednak poczucie, że pośred- stała jednak w przyjaźni z Noblem, do końca życia, ich nio przyczynił się do rozwoju produkcji broni, a co za korespondencja trwała 20 lat. Losy rzuciły Berthę wraz tym idzie, ułatwił ludziom wzajemne niszczenie się. z mężem do Gruzji, tam też zastała ich wojna rosyjsko Jednak pewnych rzeczy pewnie nie da się zatrzymać, -turecka. Tam także zainteresowała się ruchami pacyfi- należy próbować tworzyć instytucje, wspierać eduka- stycznymi. Napisała książkę pt. „Precz z orężem”, w któ- cję, nie walcząc o pokój, a propagując działania pokojo- rej opisała okropności wojny i cierpienia, jakie ze sobą we. Kolejny powód był trochę bardziej prozaiczny. Otóż niesie. Książkę przetłumaczono na wiele języków, także wiele pracując i dużo podróżując, Nobel potrzebował na polski. W 1892 r. założyła Austriackie Towarzystwo sekretarki. W roku 1876 napisał słynne już ogłoszenie Pokoju, zaś jej mąż Stowarzyszenie przeciw antysemi- do gazety. „Bogaty, wykształcony, starszy dżentelmen tyzmowi. Oboje bardzo angażowali się w działalność szuka pani w dojrzałym wieku, biegłej w językach jako na rzecz pokoju. Okazało się, że Bertha von Suttner sekretarki i gospodyni domu”. potrafi swoimi przemówieniami porwać tłumy. Jeździ- ła na kongresy po Europie i USA. Uważała, że należy ograniczyć produkcję broni i liczbę armii na świecie, organizować kongresy, konferencje pokojowe, pisać. Według Alfreda Nobla, aby zachować pokój należa- ło zrównoważyć siły militarne. Berha von Suttner była idealistką i mocno stojącą na ziemi działaczką pokojo- wą. Wydaje się, że to właśnie ona przekonała Nobla do utworzenia pokojowej Nagrody Nobla i takiego, a nie innego sformułowania w testamencie. Przypomnijmy. Nagroda miała trafić do tych, którzy wykonali najwięk- szą lub najlepszą pracę na rzecz braterstwa między narodami, likwidacji bądź ograniczenia stałych armii i udziału oraz promowania kongresów pokojowych. 10 grudnia 1905 r. pokojową Nagrodę Nobla otrzymała Bertha von Suttner. Pierwsza nominacja do tej nagrody wpłynęła już w 1897 r., zaś pierwszą nagrodę wrę- czono w roku 1901 i otrzymali ją Frederic Passy, jeden z głównych założycieli Unii Międzyparlamentarnej i współorganizator pierwszego kongresu pokojowe- go i Henri Jean Dunant założyciel Czerwonego Krzyża i twórca Konwencji Genewskiej. Jest to jedyna nagroda ufundowana przez Alfreda Nobla przyznawana przez instytucję norweską, parlament norweski Storting. Jaki jest powód? Otóż w czasie tworzenia testamentu przez Nobla Szwecja i Norwegia pozostawały w unii politycznej. Parlament norweski popierał idee pokojowe (koncepcje rozbrojenia i arbitralnego rozwiązywania kon- fliktów między państwami). Kandydatury zgłaszane są Fot. 3. Baronowa Bertha von Suttner (1843-1914) do Norweskiego Komitetu Noblowskiego, poddawane Photo 3. Baroness Bertha von Suttner (1843-1914) są ocenie specjalistów i zazwyczaj w połowie września zapada werdykt. Nazwisko osoby mającej otrzymać Zgłosiła się Bertha Kinsky. Pracowała u Nobla krót- nagrodę podawane jest do powszechnej wiadomości ko, ale zdążył on bardzo się do niej przywiązać, a nawet na początku października. Pokojową Nagrodę Nobla zakochać. Bertha Kinsky była inteligentną, oczytaną, przyznano dotychczas 101 razy. Były wśród nomina- odważną kobietą. Doskonałą kandydatką nie tylko na cji nazwiska, które zadziwiają. Dwa razy (w roku 1945 sekretarkę, ale także na żonę. Jednak serce młodej Ber- i 1948) nominowano Józefa Stalina ze wskazaniem za thy należało od jakiegoś czasu do młodszego od niej dążenie do zakończenia II wojny światowej, a było to o 7 lat Arthura von Suttnera, którego zresztą uczyła już po Wielkim Głodzie na Ukrainie!!!!!! Adolfa Hitlera

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 40 KRÓTKA HISTORIA NAGRÓD NOBLA/ A brief history of the Nobel Prizes PTJ

nominował w 1939 r. członek norweskiego parlamentu, nia samych nominowanych, nawet w prywatnych roz- zadeklarowany antyfaszystka jako ironiczną krytykę ów- mowach. Jak pokazuje życie, to już tylko teoria. Teraz czesnej debaty politycznej w Szwecji. Pięciokrotnie no- trochę statystyki. Wśród nagrodzonych jest dwóch minowano Mahatmę Ghandiego, jednak jego kandyda- Polaków. W roku 1983 nagrodę otrzymał Lech Wałęsa, tura upadała z powodu kontrowersji, jakie wzbudzały jak podpisano na oficjalnej liście nagrodzonych „Lider jego metody. Ostatecznie ostatnia nominacja wpłynęła związku zawodowego Solidarność”, a w 1995 r. fizyk, w styczniu 1948 r., niedługo przed zamachem, a po- prof. Józef Rotblat wraz z Konferencją Pugwash w Spra- nieważ Nagrody Nobla przyznawane są tylko osobom wie Nauki i Problemów Światowych za „ich wysiłki na żyjącym, rozważano przyznanie jej pośmiertnie. Zre- rzecz umniejszenia roli odgrywanej przez broń jądrową zygnowano jednak z tego pomysłu i w roku 1948 na- w polityce międzynarodowej i, w dłuższej perspekty- grody nie przyznano. Statut Fundacji przewiduje, że wie, do wyeliminowania takiej broni”. w przypadku nieprzyznania nagrody w danym roku środki pieniężne przechodzą na rok następny. Nie przy- Nagrodą wyróżnionych zostało łącznie 133 lau- znawano ich także w okresie I i II wojny światowej i in- reatów, w tym 107 to laureaci indywidualni, zaś 27 to nych latach. Według statystyk Norweskiego Komitetu organizacje, przy czym Międzynarodowy Komitet Czer- Noblowskiego osobą najczęściej nominowaną była wonego Krzyża był wyróżniony trzykrotnie, a urząd Wy- nagrodzona w roku 1931, amerykańska socjolog Jane sokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Addams. W latach 1916-1931 nominowano ją aż 91 razy. Uchodźców, dwukrotnie. Wśród indywidualnych laure- Opowiadała się za zakończeniem I wojny światowej na atów Pokojowej Nagrody Nobla jest 17 kobiet i 90 męż- drodze mediacji, była zdeklarowaną pacyfistką, femi- czyzn. Trzech nagrodzonych w dniu jej przyznawania nistką, starała się o utworzenie sądów dla nieletnich, było w więzieniu, a jeden odmówił jej przyjęcia. Choć broniła praw kobiet, czarnoskórych, emigrantów, wal- w zasadzie Nagrody Nobla nie można nie przyjąć, moż- czyła o ośmiogodzinny dzień pracy dla kobiet. Nomi- na odmówić jej odbioru, ale nagrodzonym się nadal po- nowane i nagradzane mogą być organizacje, instytu- zostaje. Pokojowa Nagroda Nobla jest wręczana tego cje, osoby prywatne działające zgodnie z wolą twórcy samego dnia co inne nagrody, 10 grudnia, w rocznicę testamentu. Do tej nagrody w roku 1934 nominowany śmierci ich fundatora, w Norwegii w ratuszu w Oslo (od był także Marszałek Józef Piłsudski. Wśród nagrodzo- 1990 r.), w obecności rodziny królewskiej, członków par- nych pokojową Nagrodą są osoby, które budzą pewne lamentu, dyplomatów. Nagrodzony otrzymuje wów- kontrowersje, jak np. Michaił Gorbaczow, Jasir Arafat, czas dyplom i medal. Swoją mowę noblowską wygłasza Icchak Rabin, Al. Gore, Barack Obama. Wydaje mi się, że podczas wieczornego bankietu. Dyplom tej nagrody ta nagroda jest najbardziej „obciążona politycznie”, jest od roku 1991 jest wypisywany ręcznie i co roku zmienia też najbardziej narażoną na manipulację czy wpływy się jego grafika. Jego treść jest jednak niezmienna od polityczne nagrodą. Nominacje oraz nazwiska nomi- początku: „Komitet Noblowski Stortingu, zgodnie z wa- nujących i wszystkie informacje dotyczące nominacji, runkami opisanymi w testamencie Alfreda Nobla z dnia tak publiczne, jak i prywatne, pozostają tajne przez 27 listopada 1895 r. odznaczył [imię i nazwisko laureata] 50 lat. Klauzula tajności zabrania również informowa- Pokojową Nagrodą Nobla za rok …..”.

Medal, który otrzymuje laureat, wykonany jest z 18 karatowego złota (do roku 1980 było to złoto 24 kara- towe) i waży 196 gramów. Na jego awersie znajduje się podobizna Alfreda Nobla, na obwodzie zaś umieszczone jest jego imię, nazwisko oraz daty: narodzin i zgonu. Na rewersie umieszczony jest wizerunek trzech nagich mężczyzn obejmujących się wzajemnie i inskrypcja w języku łacińskim, „Dla pokoju i braterstwa między ludźmi”. Na rancie medalu wyryte jest imię i nazwisko laureata, rok, w którym został on wyróżniony oraz na- pis w języku francuskim Prix Nobel de la Paix. W grudniu 2020 r. nagrodzona zostanie agencja Organizacji Narodów Zjednoczonych do walki z głodem — Świa- towy Program Żywnościowy (World Food Programme), a wartość tegorocznej nagrody to 95 tys. euro. Dotyczy to każdej nagrodzonej dziedziny.

Tyle o Pokojowej Nagrodzie Nobla. Bardzo ważną Fot. 4. Józef Rotblat 1995 Photo 4. Józef Rotblat 1995 z punktu widzenia liczby nagrodzonych Polaków na-

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ MAŁGORZATA SOBIESZCZAK-MARCINIAK 41

grodą, jest Literacka Nagroda Nobla. Po raz pierwszy dzą szwedzcy poeci, pisarze, historycy, filozofowie. przyznano ją w roku 1901 i otrzymał ją francuski po- Członkami Akademii pozostają dożywotnio, spośród eta Sully Prudhomme. Przyznawana jest przez Akade- nich do pracy z Komitetem Noblowskim wybranych mię Szwedzką za najbardziej wyróżniające się dzieło zostaje pięć osób na 3 lata. To oni na początku paź- w kierunku idealistycznym. W skład Akademii wcho- dziernika w głosowaniu większościowym wybierają

Fot. 5. Władysław Reymont 1924 Fot. 6. Wisława Szymborska 1996 Photo 5. Władysław Reymont 1924 Photo 6. Wisława Szymborska 1996

Fot. 7. Dyplom literackiej Nagrody Nobla dla Czesława Miłosza (fot. Towarzystwa Marii Skłodowskiej-Curie w Hołdzie) Photo 7. Nobel Prize Diploma in Literature for Czesław Miłosz

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 42 KRÓTKA HISTORIA NAGRÓD NOBLA/ A brief history of the Nobel Prizes PTJ

narodu”, Władysław Reymont (1924) za „wybitny epos narodowy, powieść Chłopi”, Czesław Miłosz (1980) za to, że z „bezkompromisową jasnością postrzegania wyraził warunki, na jakie jest wystawiony człowiek w świecie ostrego konfliktu”, Wisława Szymborska (1996) za „poezję, która z ironiczną precyzją pozwala historycznemu i biologicznemu kontekstowi ukazać się we fragmentach ludzkiej rzeczywistości”, Olga Tokar- czuk (za 2018 r. wręczona w roku 2019) za „wyobraźnię narracyjną, która z encyklopedyczną pasją reprezentu- je przekraczanie granic jako formę życia”. Przesunięcie wręczenia nagrody Oldze Tokarczuk wynikało ze skan- dalu związanego z przeciekami, jaki wybuchł w otocze- niu jednej z jurorek w Akademii Szwedzkiej. Czytając uzasadnienia przyznania nagród, nie mogłam oprzeć się wrażeniu, że niektóre z nich same w sobie stanowić mogą literackie wyzwania. Także wśród tych nagród nie brakowało pewnych skandali czy gorących dyskusji. Przykładem może być, chociażby zeszłoroczna Fot. 8. Dyplom pokojowej Nagrody Nobla dla Lecha Wałęsy nagroda dla kontrowersyjnego pisarza austriackiego Photo 8. Nobel Peace Prize Diploma for Lech Wałęsa Petera Handke za „wpływową pracę, która z językową pomysłowością badała peryferie i specyfikę ludzkiego jednego kandydata. W tym roku nagrodzona została doświadczenia”. Kontrowersje wzbudziły poglądy poli- amerykańska poetka, Louise Glück za jej „niepowta- tyczne noblisty, wyrażone w eseju napisanym, w 1996 r., rzalny poetycki głos”, który swoim surowym pięknem w którym przedstawił on Serbów jako ofiary wojen. Zy- czyni życie każdego z nas uniwersalnym — (słowa se- skał sobie opinię serbskiego nacjonalisty. Postanowie- kretarza Akademii Szwedzkiej). Gdy zajrzymy do staty- nie o przyznaniu Peterowi Handke literackiej Nagrody styk, okaże się, że jest to pierwsza poetka nagrodzona Nobla skrytykował między innymi ambasador Kosowa Literacką Nagrodą Nobla od roku 1996, kiedy nagrodę w USA, minister spraw zagranicznych Albanii, pisarz otrzymała Wisława Szymborska. Do roku 2019 nagrodą Salman Rushdie oraz słoweński filozof Slavoj Zizek. wyróżniono 116 osób, w tym 15 kobiet. W latach 1940- W roku 1953 literacką Nagrodę Nobla otrzymał Winston 1943 nagród nie przyznawano. Pierwszą nagrodzoną Churchill za „wielkie mistrzostwo utworów o charakte- kobietą była w roku 1909, Szwedka, Selma Lagerlöf. rze historycznym i biograficznym, a także błyskotliwą Dwie osoby odmówiły przyjęcia nagrody, w roku 1958 sztukę oratorską, z pomocą, której bronił najwyższych Borys Pasternak, który uczynił to pod naciskiem władz ludzkich wartości”. sowieckich oraz w roku 1964 Jean-Paul Sartre, któ- ry nie przyjmował w ogóle żadnych nagród za swoją Podczas wręczenia nagrody w budynku filharmonii twórczość. W roku 2016 nagrodzony został piosenkarz, sztokholmskiej, laureat otrzymuje nagrodę pieniężną, kompozytor, autor tekstów kultowych piosenek swego medal oraz dyplom. Treść dyplomu jest niezmienna, pokolenia – Bob Dylan, który najpierw zadeklarował, kaligrafowana w języku szwedzkim, sam dyplom nie że nagrody nie przyjmie, potem jednak zmienił zdanie. ma stałej szaty graficznej. Jest ona zależna od rodzaju Uzasadnienie nagrody brzmiało: „za stworzenie nowe- twórczości. Po jednej stronie medalu (jak na wszystkich go, poetyckiego wyrazu wewnątrz całej amerykańskiej medalach noblowskich) znajduje się podobizna Alfreda tradycji muzycznej”. Nagrodę odebrał 1 kwietnia 2017 r. Nobla, po drugiej nazwisko laureata oraz postać mło- podczas skromnej ceremonii (takie było jego życzenie) dego mężczyzny siedzącego pod wawrzynem, słucha- w hotelu, Dylan złamał noblowski dress code i odebrał jącego i spisującego pieśń Muzy. Umieszczona jest tak- nagrodę w czarnej bluzie z kapturem zamiast smokin- że inskrypcja z Eneidy „»Poprawmy życie przez sztukę«". gu, nie wygłosił także mowy noblowskiej. Dał za to dwa koncerty. Na koniec pozwolę sobie na krótkie podsumowanie i ciekawostki: W historii przyznawania literackich Nagród Nobla Najmłodsza osoba, nagrodzona Nagrodą Nobla to najczęściej nagradzani byli twórcy piszący po angiel- pakistańska działaczka na rzecz praw kobiet, zwłaszcza sku, francusku i niemiecku. Polska literatura może po- na rzecz ich prawa do nauki Malala Yousafzai (Pokojowa chwalić się nagrodami, w kolejności: Henryk Sienkie- Nagroda Nobla 2014) urodzona w 1997 r. Rok wcześniej wicz (1905) za „wybitne osiągnięcia w dziedzinie epiki otrzymała nagrodę A. Politkowskiej, Międzynarodową i rzadko spotykany geniusz, który wcielił w siebie ducha Dziecięcą Nagrodę Pokojową, Nagrodę Sacharowa,

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ MAŁGORZATA SOBIESZCZAK-MARCINIAK 43

Fot. 9. Ceremonia noblowska (fot: Pi Frisk) Photo 9. Nobel ceremony (Photo: Pi Frisk)

Dwie nagrody Nobla otrzymał także Linus Pauling, w dziedzinie chemii (1954), pokojowa Nagroda Nobla (»Poprawmy życie przez sztukę 1962«)

Ciekawostką „noblowską” niewątpliwie jest rodzina Marii Skłodowskiej-Curie. W rodzinie tej doliczyć się można 6 Nagród Nobla. Pozwolę sobie je wymienić. 1903 rok, w dziedzinie fizyki nagroda dla Marii Skło- dowskiej-Curie oraz Piotra Curie, 1911 rok w dziedzinie chemii nagroda w dziedzinie chemii dla Marii Skłodow- skiej-Curie, 1935 rok nagrody Nobla w dziedzinie chemii dla Ireny Joliot-Curie i Fryderyka Joliot, 1966 rok, pokojowa Nagroda Nobla dla organizacji UNICEF, na którego czele stał wówczas Henry Labouisse, mąż Ewy Curie.

„Mój dynamit lepiej przyczyni się do pokoju niż ty- siąc światowych kongresów. Kiedy człowiek zrozumie, że całe armie mogą zostać unicestwione to będzie mógł Fot. 10. Bankiet Noblowski (fot. nobelprize org) Photo 10. Nobel Banquet (Photo: nobelprize org) żyć w wiecznym pokoju” mawiał fundator najważniej- szej nagrody na świecie. Choć tak mądry i wrażliwy, nie Nagrodę Simone de Beauvoir. W 2016 r. została uhono- był niestety wystarczająco przewidujący. Świadomość rowana Orderem Uśmiechu, stając się najmłodszą nim samounicestwienia nie powstrzymuje ludzi przed dzia- wyróżnioną. łaniem w tym kierunku, zmusza ich tylko do działań Najstarszym laureatem jest laureat nagrody w dzie- bardziej, nazwijmy to wysublimowanych. dzinie chemii (2019 r.) John B. Goodenough (97 lat). Jedyną osobą nagrodzoną dwukrotnie naukową Małgorzata Sobieszczak-Marciniak, Nagrodą Nobla w różnych dziedzinach naukowych fi- prezes Towarzystwa zyka (1903) oraz chemia (1911) jest Maria Skłodowska- Marii Skłodowskiej-Curie w Hołdzie, Curie. Warszawa Nagrodzonymi dwukrotnie w tej samej dziedzinie naukowej byli: John Bardeen – fizyka (1956, 1972), Fre- derick Sanger – chemia (1958, 1980)

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 HISTORIA KONFERENCJI NUTECH

44 PTJ

INTERNATIONAL CONFERENCE ON DEVELOPMENT AND APPLICATIONS OF NUCLEAR TECHNOLOGIES NUTECH-2020

W dniach 4-7 października 2020 r. w Instytucie Chemii i Techniki Jądrowej w Warszawie odbyła się międzynarodowa konferencja poświęcona rozwojowi i zastosowaniom technologii jądrowych Interna- Fot. 1. Konferencji NUTECH-2020 przewodniczył prof. Andrzej G. tional Conference on Development and Applications Chmielewski (fot. Sylwester Wojtas) of Nuclear Technologies NUTECH-2020. Konferencja NUTECH-2020 jest kontynuacją Ogólnopolskich Sym- my konferencyjnej. W konferencji wzięło udział 100 na- pozjów Zastosowań Techniki Jądrowej w Przemyśle, ukowców z całego świata, w tym 38 z zagranicy. Połowa Rolnictwie, Medycynie i Ochronie Środowiska, które od zarejestrowanych uczestników brała udział w konferen- roku 1960, co trzy lata odbywają się w Polsce. W 2008 r. cji osobiście, a połowa on-line. Na konferencję zgłoszo- sympozjum uzyskało status międzynarodowy i ze no łącznie 92 abstrakty, z tego 45 prezentacji ustnych znacznym udziałem zagranicznych uczestników stano- oraz 47 prezentacji posterowych, które miały postać wi platformę do dzielenia się doświadczeniami oraz po- krótkich (5 min) komunikatów. znania najnowszych nuklearnych osiągnięć naukowych Organizatorami konferencji były: Instytut Chemii i aplikacyjnych. i Techniki Jądrowej, Akademia Górniczo-Hutnicza z Kra- Ze względu na panującą pandemię COVID 19 pierw- kowa oraz Polskie Towarzystwo Nukleoniczne. Konfe- szy raz konferencja była zorganizowana w formie hy- rencji przewodniczyli prof. Andrzej G. Chmielewski oraz brydowej. Uczestnicy mieli możliwość wzięcia udziału prof. M. Lankosz. Honorowy Patronat nad konferencją w konferencji osobiście lub on-line. Wszystkie wykłady objęły: Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, były transmitowane za pomocą dedykowanej platfor-

Fot. 2. Uczestnicy konferencji NUTECH przed salą konferencyjną (fot. Sylwester Wojtas)

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ 45

Ministerstwo Klimatu, Państwowa Agencji Atomistyki • Prof. Wacław Gudowski „High Temperature Gas oraz Urząd Dozoru Technicznego. Cooled Reactors – good choice for Poland to enter W otwarciu konferencji NUTECH-2020 wzięli udział nuclear energy deployment”, osobiście: Prezes Państwowej Agencji Atomistyki (PAA) • Dr Mirco Grosse “Thermal Limits of Promising Candi- dr Łukasz Młynarkiewicz, który powitał uczestników date Materials for Accident Tolerant Fuel Claddings”. konferencji oraz Wiceprezes PAA Andrzej Głowacki. Dy- rektor Departamentu Energetyki Jądrowej w Minister- Sesję dedykowaną badaniom prowadzonym w ob- stwie Klimatu dr Tomasz Nowacki, również przywitał szarze reaktorów wysokotemperaturowych (HTR) uczestników konferencji podczas wystąpienia on-line. otworzył dr Heinz Nabielek wykładem „TRISO particle W sesji planarnej w dniu otwarcia konferencji wykła- nuclear fuel at the heart of the High Temperature Re- dy wygłosili: actor”. W trakcie sesji zaprezentowano wyniki realiza- • Prof. Piotr Ulański „Radiation crosslinking of poly- cji projektu „Przygotowanie instrumentów prawnych, mers – facing new paradigms, creating new oppor- organizacyjnych i technicznych do wdrażania reakto- tunities”, rów HTR w Polsce”, który jest realizowany w ramach • Dr Jerzy Majcher „Electricity market and power sys- strategicznego programu badań naukowych i prac tem conditions for financing the construction of rozwojowych GOSPOSTRATEG „Społeczny i gospodar- a nuclear power plant in Poland”, czy rozwój Polski w warunkach globalizujących się ryn- • Prof. Suresh Pillai „The next frontier for understan- ków”oraz projektu EU Horyzont 2020 w obszarze EURA- ding how microorganisms respond to ionizing tech- TOM GEMINI+, którego koordynatorem jest Narodowe nologies”, Centrum Badań Jądrowych. • Prof. Mohamad AL-Sheikhly „Electron Beam Synthe- Trzeci dzień konferencji w całości poświęcony był sis of Novel Fabrics for Extraction of Uranium from różnym aspektom wykorzystania technologii radiacyj- Seawater”, nych, radioizotopów oraz technik radioanalitycznych. • a także przedstawiciele Międzynarodowej Agen- W trakcie tego dnia odbyły się dwie sesje specjalne. cji Energii Atomowej (International Atomic Energy Pierwsza z nich dedykowana była projektowi ARIES „AC- Agency IAEA) dr Bumsoo Han „Radiation Techno- CELERATOR RESEARCH AND INNOVATION FOR EUROPE- logy for Sustainable Development” oraz dr Partrick AN SCIENCE AND SOCIETY”, którą wykładem „Plans for Brisset „IAEA Programs in the field of RT, NCS and future electron beam activities in Horizon 2020” rozpo- NDT”. czął prof. Rob Egdecock. Wprowadzaniem do tematyki tej sesji był wykład prof. A. G. Chmielewskiego doty- Drugi dzień konferencji w całości dedykowany był czący zastosowań akceleratorów elektronów w ochro- zagadnieniom energetyki jądrowej. Wśród zaproszo- nie środowiska „New Developments in Environmental nych gości znaleźli się: Radiation Technology Applications”. Druga sesja spe- • Prof. Mariusz Dąbrowski „Polish GOSPOSTRATEG cjalna ISTRIA „TRACERS AND RADIOTRACERS APPLICA- HTR project – what has been done and what to do TIONS” poświęcona była zagadnieniom wykorzystania next?”, radioizotopów w badaniach nieszczelności i w zasto- • Dr Ziemowit Iwański “Modern Power Generation sowaniach przemysłowych. W ramach wykładów prof. Technologies and Strategy to Achieve Optimal Ener- Thorsten Jentsch przedstawiał status prac normaliza- gy Mix”, cyjnych dotyczących zastosowania radioizotopowych metod detekcji.

Fot. 3. Uczestnicy konferencji na sali obrad (fot. Sylwester Wojtas)

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 46 PTJ

Podczas kolejnych sesji prezentowane były wykła- • Dr hab. Krystyna Cieśla, “Ionising radiation influence dy dotyczące medycznych zastosowań radioizotopów, on the physico - chemical and functional properties wykorzystania promieniowania jonizującego w synte- of the materials”, zie materiałów biomedycznych oraz napromieniowa- • Dr Andrzej Rafalski: “Radiation sterilization of medi- nia żywności. Najnowsze rozwiązania aparaturowe ofe- cal equipment, personal protection equipment, and rowane przez Budker Institute of Nuclear Physics, Rosja the other microbiologically infected objects”. zaprezentowali dr Aleksandr Bryazgin oraz dr Nikolay Webinaria cieszyły się ogromnym zainteresowa- Kuksanov. niem, a limit 100 uczestników został wyczerpany. Warto zauważyć, że znaczna część komunikatów Konferencję NUTECH-2020 zorganizowano przy za- konferencyjnych, których uczestnicy mieli możliwość chowaniu wszystkich środków bezpieczeństwa, jak za- wysłuchać podczas trzeciego dnia konferencji, była chowanie dystansu społecznego, obowiązek zasłania- poświęcona różnorodnym aspektom wykorzystania nia ust i nosa podczas obecności na sali konferencyjnej, akceleratorów elektronów, w tym urządzeń niskoener- pomiar temperatury, dezynfekcja sal konferencyjnych getycznych. Akutanie badania prowadzone w tej te- itp. Rozdawane uczestnikom pakiety konferencyjne dla matyce rozwijają się bardzo dynamicznie i pojawia się bezpieczeństwa wysterylizowano uprzednio przy za- coraz więcej obszarów zastosowań, takich jak: ochrona stosowaniu wiązki elektronów z akceleratora na Stacji środowiska, dekontaminacja mikrobiologiczna żywno- Sterylizacji Radiacyjnej Wyrobów Medycznych i Przesz- ści lub radiacyjna inaktywacja bakterii i wirusów do za- czepów będącej częścią IChTJ. stosowań medycznych. Pomimo trudnej sytuacji epidemicznej konferencja W trakcie ostatniego dnia konferencji odbyła się zakończyła się sukcesem. Bieżące informacje na temat sesja posterowa, w formie 5 min prezentacji ustnych. konferencji dostępne są na stronie www.nutech2020.pl. Sesja obejmowała 32 postery pogrupowane w nastę- pujące bloki tematyczne: irradiation facilities, dosi- Urszula Gryczka, metry and process control, radioisotopes and medical Dagmara Chmielewska-Śmietanko, applications, materials modification, environmental Instytut Chemii i Techniki Jądrowej, applications, radiation technologies application – food Warszawa irradiation. Konferencję zakończył prof. A. Chmielewski wystą- pieniem podsumowującym obecny stan i perspektywy rozwoju w obszarze energetyki jądrowej i technologii WEBINARIA radiacyjnych, w świetle zaprezentowanych w trakcie “APPLICATION OF NUTECH-2020 wykładów. Wydarzeniem towarzyszącym konferencji NUTECH IONISING RADIATION – 2020 były, webinaria, które zostały zorganizowane FOR STERILIZATION OF 7 października br. w ramach realizacji projektu CEI (Cen- tral European Initiative) “Dissemination of the Knowled- MEDICAL EQUIPMENT, ge on Application of Ionising Radiation for Sterilization PERSONAL PROTECTION of Medical Equipment, Personal Protection Equipment EQUIPMENT and the other Microbiologically Infected Objects” oraz w ramach projektu Międzynarodowej Agencji Energii AND THE OTHER Atomowej IAEA RER1021 “Enhancing the Use of Radia- MICROBIOLOGICALLY tion Technologies in Industry and Environment”. Tema- tyka prezentacji dotyczyła zastosowania promieniowa- INFECTED OBJECTS” nia jonizującego do sterylizacji sprzętu medycznego, środków ochrony indywidualnej i innych obiektów za- każonych mikrobiologicznie. Wygłoszono następujące prezentacje: • Dr Zbigniew Zimek, “Ionizing radiation sources used in the process of radiation sterilization, • Dr Sylwester Sommer, “Microbiological aspects of Szkolenie na temat “Application of Ionising Radia- the process of radiation sterilization with the em- tion for Sterilization of Medical Equipment, Personal phasis of virus sterilization possibility” oraz “Low Protection Equipment and the other Microbiologically dose of radiation chest therapy – is it possible and Infected Objects” (Zastosowanie promieniowania joni- effective in case of Covid-19?”, zującego do sterylizacji sprzętu medycznego, środków ochrony osobistej i innych mikrobiologicznie zainfeko- wanych obiektów) zorganizowano jako imprezę towa-

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ 47

rzyszącą konferencji NUTECH 2020 w ramach projektu Czarnogóra, Mołdawia, Polska, Północna Macedonia, CEI (Central European Initiative) p.t:. „Dissemination of Republika Czeska, Rumunia, Serbia, Słowacja, Słowenia, the Knowledge on Application of Ionising Radiation for Ukraina, Węgry, Włochy. Uczestników z Polski, łącznie Sterilization of Medical Equipment, Personal Protection z obecnymi na sali było ok. 20. Na zakończenie każdy Equipment and the other Microbiologically Infected uczestnik otrzymał Certyfikat. Objects”. Szkolenie odbyło się w dniu 7 października Więcej informacji na temat webinarium, łącznie 2020 r., w formie webinarium. z dostępem do prezentacji, można uzyskać na stronie Webinarium w języku angielskim zorganizowane internetowej CEI (Central European Initiative) oraz na zostało przez Zespół z Instytutu Chemii i Techniki Ją- stronie internetowej Instytutu Chemii i Techniki Jądro- drowej (IChTJ). Uczestnictwo w nim było otwarte dla wej (w zakładce „Central European Initiative (CEI) Pro- szerokiej publiczności, i bezpłatne. ject CEI Extraordinary Call for Proposals 2020) http:// W sesji, (przeprowadzonej w formie hybrydowej), www.ichtj.waw.pl/drupal/?q=node/1080 poza uczestnikami połączonymi via Internet, brali Zespół z IChTJ przygotowuje cykl Webinariów na udział uczestnicy obecni na sali wykładowej. ten sam temat w języku polskim (planowany termin: Program obejmował cykl czterech wykładów w ję- listopad-grudzień 2020. zyku angielskim: • dr Zbigniew Zimek, “Ionizing radiation sources used Krystyna Cieśla, in the process of radiation sterilization („Źródła pro- Instytut Chemii i Techniki Jądrowej, mieniowania jonizującego stosowane w procesie Warszawa radiacyjnej sterylizacji”); • dr Sylwester Sommer, “Microbiological aspects of the process of radiation sterilization with the em- pha-sis of virus sterilization possibility” („Mikro- XLVI NADZWYCZAJNY biologiczne aspekty procesu sterylizacji radiacyj- JUBILEUSZOWY ZJAZD nej ze szczególnym uwzględnieniem możliwości sterylizacji wirusów”) oraz “Low dose of radiation FIZYKÓW POLSKICH chest therapy – is it possible and effective in case I OBCHODY ROKU FIZYKI of Covid-19?” („Niska dawka radio-terapii klatki pier- siowej – czy jest możliwa i skuteczna w przypadku W SENACIE RP Covid-19?”); • dr hab. Krystyna Cieśla, “Ionising radiation influence W dniach 16-18 października 2020 r. odbył się on the physico – chemical and functional properties w Warszawie 46 Nadzwyczajny Zjazd Fizyków Polskich of the materials” („Wpływ pro-mieniowania jonizu- zorganizowany z okazji setnej rocznicy powstania Pol- jącego na właściwości fizyko-che-miczne i użytko- skiego Towarzystwa Fizycznego. Ze względu na epi- we materiałów”); demię koronowirusa liczba osób biorących na żywo • dr Andrzej Rafalski: “Radiation sterilization of medi- udział w uroczystościach jubileuszowych nie mogła cal equipment, personal protection equipment, and przekroczyć 50 osób. Przybyli polscy dostojnicy ze the other microbiologically infected objects” („Ste- świata nauki i polityki oraz reprezentanci Towarzystw rylizacja radiacyjna sprzętu me-dycznego, środków Fizycznych z wielu krajów europejskich. Prezydenci ochrony indywidualnej oraz innych przedmiotów europejskich i pozaeuropejskich Towarzystw Fizycz- zakażonych mikrobiologicznie”. nych, a także przedstawiciele władz państwowych Podczas spotkania przedyskutowane zostały, mię- i samorządowych przekazali na ręce Prezesa PTF ży- dzy innymi, następujące zagadania: czenia dla polskiego środowiska fizycznego i Polskie- (1) oddziaływanie promieniowania jonizującego z ma- go Towarzystwa Fizycznego. Całe wydarzenie trans- terią, porównania promieniowania gamma i wiązki mitowano w otwartym, bezpłatnym kanale w serwisie elektronów, YouTube. Z możliwości uczestnictwa hybrydowego (2) skutki biologiczne promieniowania i mikrobiolo- skorzystało blisko 600 osób. giczne aspekty procesu sterylizacji radiacyjnej, Otwierając Zjazd Prezes PTF prof. Leszek Sirko wy- (3) zmiany właściwości użytkowych poszczególnych głosił okolicznościowe przemówienie, po czym wrę- materiałów, które mogą wystąpić w procesie stery- czył zasłużonym Medale Jubileuszowe, z wizerunkiem lizacji, Władysława Natansona – pierwszego prezesa PTF, za- (4) sterylizacja radiacyjna wyrobów medycznych. projektowane przez prof. Wojciecha Mendzelewskie- W webinarium łącznie brało udział ok. 120 uczest- go. Zjazd stał się okazją do szczególnie uroczystego ników z 33 krajów z całego świata, w tym 67 uczest- wręczenia statutowych nagród PTF. ników z 17 państw wchodzących w skład CEI (Albania, W gmachu Politechniki Warszawskiej, gdzie Białoruś, Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Chorwacja, 11 kwietnia 1920 r. podczas organizacyjnego zjazdu

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 48 PTJ

fizyków powstało Polskie Towarzystwo Fizyczne, od- • Radioterapia protonowa – od fizyki do medycyny słonięto tablicę upamiętniającą to wydarzenie. (prof. Paweł Olko – IFJ PAN), Pierwsze sesje jubileuszowego zjazdu poświęco- • Pozytonium w fizyce, biologii i medycynie (prof. no historii Towarzystwa. W półgodzinnych referatach Paweł Moskal – UJ), przedstawili ją profesorowie – reprezentanci ośrodków • Solaris – promieniowanie X dla fizyki, chemii, bio- założycieli PTF: Warszawy – Jerzy Garbarczyk (Poli- logii i medycyny (prof. Marek Stankiewicz – UJ). technika Warszawska), Wilna i Torunia – Józef Szudy Wieczorem odbyły się cztery sesje plakatowe (Uniwersytet Mikołaja Kopernika), Lwowa i Wrocławia w małych pomieszczeniach po 30 plakatów ekspo- – Adam Kiejna (Uniwersytet Wrocławski), Krakowa – nowanych do północy. Trzeci i ostatni dzień Zjazdu Wojciech Gawlik Uniwersytet Jagielloński) i Poznania – poświęcono dydaktyce ze szczególnym naciskiem na Henryk Drozdowski (Uniwersytet Adama Mickiewicza). ważność nowoczesnych technologii, eksperymentów Drugi dzień obrad był zatytułowany: „Fizyka i demonstracji w nauczaniu fizyki na wszystkich pozio- w Polsce – gdzie jesteśmy”. W audytorium Wydzia- mach. łu Fizyki UW wygłoszono 13 referatów dających całe Nie był to koniec wydarzeń celebrujących jubileusz spektrum najaktualniejszych badań prowadzonych 100-lecia powstania Polskiego Towarzystwa Fizyczne- na świecie i w największych polskich ośrodkach fizyki. go. Ósmego października 2019 r. na ostatnim posie- A oto ich tytuły: dzeniu Senatu w IX kadencji podjęto uchwałę ustana- • Co nowego w astronomii fal grawitacyjnych (prof. wiającą Rok 2020 Rokiem Fizyki. Senat pragnął w ten Tomasz Bulik – UW), sposób podkreślić zasługi polskich fizyków dla świato- • Spektroskopia, optyczne zegary i ciemna materia wej nauki oraz przypomnieć niezwykły rozwój fizyki (prof. Roman Ciuryło – UMK), polskiej, jaki nastąpił po odzyskaniu przez Polskę nie- • Oscylacje neutrin (prof. Jan Sobczyk – Uniwersytet podległości w roku 1918. W ramach obchodów Roku Wrocławski), Fizyki w Senacie RP, 28 października 2020 r. otwarto • Cząstka Higgsa – koniec pewnej historii i co dalej? wystawę pt. Polscy Fizycy dla Nauki Światowej. (prof. Jan Pokorski – UW), Transmisję online z otwarcia wystawy można było zo- • Egzotyczne nuklidy i promieniotwórczość dwu- baczyć na stronie www.senat.gov.pl oraz w internecie. protonowa (prof. Marek Pfützner – UW), Z powodu pandemii koronowirusa zaplanowana na • Nanotechnologie, fotonika i alternatywne źródła 28 października 2020 konferencja w Senacie zatytuło- energii (prof. Maria Kamińska – UW), wana Stulecie Polskiego Towarzystwa Fizycznego • Od półprzewodników półmagnetycznych do spin- – Rok 2020 Rokiem Fizyki została przełożona na maj troniki i materii topologicznej (prof. Tomasz Dietl 2021 r. Udział w niej zapowiedzieli Marszałek Senatu – UW), prof. Tomasz Grodzki oraz Przewodniczący Komisji • Informacja kwantowa (prof. Ryszard Horodecki – Nauki, Edukacji i Sportu Senatu prof. Kazimierz Wiatr. Uniwersytet Gdański), • Fizyka dla polityków (prof. Janusz Hołyst – Poli- technika Warszawska), dr Małgorzata Nowina Konopka, • Terapeutyki nowej generacji: czy chemicznie mo- Oddział Krakowski Polskiego dyfikowane mRNA są największą nadzieją terapii Towarzystwa Fizycznego, Kraków genowej? (dr hab. Joanna Kowalska – UW),

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ 49

PODSUMOWANIE POLSKIEGO UCZESTNICTWA W PROGRAMIE EURATOM-FISSION

Komisja Europejska w latach 2014-2020, w ramach programu EURATOM-Fission przeprowadziła 8 konkur- sów. Na 257 wniosków o koordynację, 205 złożyli koor- dynatorzy z UE15, 45 z UE13 oraz 7 z Krajów Stowarzy- szonych (2 z Ukrainy, 5 ze Szwajcarii).

Dofinansowanie Liczba Liczba Wskaźnik Liczba NETTO uczestników Świat w EURATOM-Fission uczestnictw we uczestnictw Sukcesu organizacji projektów wnioskach [mln €] (w podpisanych i przygotowywanych GA) UE28 3 270 1 696 51,87% 512 397,18 UE13 734 318 43,32% 97 43,18 Udział UE13 w UE28 22,45% 18,75% 18,95% 10,87% Polska 88 35 39,77% 16 4,66 PL Participation in EU28 2,69% 2,06% 3,13% 1,17% PL Participation in EU13 11,99% 11,01% 16,49% 10,80% Rest of the world 362 151 41,71% 67 15,16 Total 3 632 1 847 50,85% 579 412,34 Polskie organizacje składając 8 wniosków o koor- dynację znalazły się na 10 pozycji wśród 21 państw UE Polska odzyskuje w programie EURATOM-Fission składających wnioski. 1,17% budżetu przypadającego krajom UE, podczas 16 polskich organizacji podpisało 24 umowy gdy nasze wpłaty do budżetu UE są na poziomie 3,19%. o udzielenie dofinansowania o łącznej wartości blisko 4,66 mln €. Polscy beneficjenci stanowią 3,13% ogó- Polscy uczestnicy projektów EURATOM-Fission łu dofinansowanych zespołów UE i 17,35% uczestni- ków nowych państw członkowskich (UE13). Uzyskane Wśród polskich organizacji najaktywniejsze jest przez Polskę dofinansowanie stanowi 1,17% budżetu Narodowe Centrum Badań Jądrowych, Instytut Chemii UE i 10,92% budżetu UE13, a także 31,05% środków po- i Techniki Jądrowej oraz Politechnika Warszawska. zyskanych przez 12 krajów spoza UE biorących udział w projektach EURATOM-Fission.

Poniżej przedstawione miary polskiego uczestnictwa w EURATOM-Fission na tle wyników całej UE po- kazują, że Polska zajmując 12. pozycję w UE dobrze wykorzystuje swój potencjał badawczy. Świadczy o tym również 10. pozycja w rankingu uczestnictwa Uczestnictwo w projektach według typu organizacji w koordynacjach projektów. Analizując te dane należy pamiętać, że Polskę wyprzedzają pod względem liczby Dane statystyczne wyraźnie wskazują, że wśród czynnych reaktorów atomowych takie kraje jak Słowa- polskich instytucji uczestniczących w Programie EURA- cja, Bułgaria czy Rumunia zajmując równocześnie zde- TOM-Fission dominują instytuty badawcze – 74,07%. cydowanie dalsze pozycje. Niewiele jest uczelni – 17,06%, jeszcze mniej firm (7,31%)

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 50 PTJ

Polskie organizacje w programie EURATOM-Fission

oraz jednostek publicznych (1,56%) a także całkowity WIZYTA brak udziału małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP). Jest to związane z tym, że Polska nie posiada progra- PRZEDSTAWICIELI mu rozwoju energetyki jądrowej. Tylko cztery uczelnie AMBASADY FRANCJI w Polsce (Akademia Górniczo-Hutnicza, Politechnika Lubelska, Politechnika Łódzka i Politechnika Gdańska) Instytut Chemii i Techniki Jądrowej odwiedzili oferują studia doktoranckie w zakresie energetyki ją- przedstawiciele Ambasady Francji w Polsce: p. Maëlle drowej. Niektóre uczelnie oferują studia podyplomowe BOUGHATTAS i p. Thierry SALMON (oboje z biura Servi- z zakresu energetyki jądrowej (Politechnika Gdańska, ce Nucléaire Régional). W czasie spotkania dyskutowa- Warszawska i Wrocławska). Opisany potencjał uczelni no działania dotyczące współpracy polsko – francuskiej odpowiada bieżącemu krajowemu zapotrzebowaniu, w zakresie energetyki jądrowej i innych zastosowań a może nawet nieco go przewyższa, natomiast gwał- nukleoniki. townie wzrośnie po podjęciu decyzji o budowie elektrowni jądrowej, co znajdzie swoje przełożenie na zain- Instytut współpracuje z organizacjami francuskimi teresowanie udziałem w Programie EURATOM-Fission w ramach projektów Euroatom: „GEN IV Integrated Oxi- wszystkich typów organizacji. de fuels Recycling Strategies” (GENIORS), którego koor- Zwiększenie polskiego udziału w programie Eu- dynatorem jest CEA Marcoule, a członkami konsorcjum ratom usprawnić mogą działania strategiczne takie IRSN, AREVA i EdF oraz dwóch projektów dotyczących jak powołanie sektorowych programów badawczych odpadów promieniotwórczych: „Characterization of w dziedzinie fuzji jądrowej i rozszczepienia, umożliwia- conditioned nuclear waste for its safe disposal in Eu- jących wsparcie działań wyłączonych z zakresu wspar- rope Activity” (CHANCE) i „European joint programme cia Euratom czy uruchomienie zachęt na poziomie kra- on radioctive waste management” (EURAD), których jowym do silniejszej współpracy instytucji badawczych koordynatorem jest ANDRA, a członkami konsorcjum z przemysłem. CEA, IRSN, CNRS, EDF i ORANO, KEP Nuclear; „European Szczegółowe informacje znajdą Państwo w raporcie tools and methodologies for an efficient ageing mana- przygotowanym przez Krajowy Punkt Kontaktowy Pro- gement of plant cables” (TeaM Cables), którego koor- gramów Badawczych UE. Raport będzie można pobrać dynatorem jest EdF, a członkami konsorcjum IRNS, CEA ze strony www.kpk.gov.pl i IMBE – AMU.

Aneta Maszewska, Ponadto w dużym projekcie H2020 „Accelerator Re- Krajowy Punkt Kontaktowy search and Innovation for European Science and Socie- Programów Badawczych UE, ty” (ARIES), uczestniczą IChTJ (Polska) oraz CEA, CNRS, Warszawa SOLEIL (Francja). Konsorcjum o podobnym składzie

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ 51

Polskie Towarzystwo Nukleoniczne – Polish Nuclear Society Towarzystwo Członkowskie / Member of European Nuclear Society

ul. Dorodna 16, 03-195 Warszawa www.ptn.nuclear.pl

Fot.1. Od lewej: Thierry SALMON, Maëlle BOUGHATTAS – Service Nucléaire Régional, od prawej: dyrektorzy IChTJ – Jacek Michalik, Andrzej Chmielewski uzyskało nowy projekt “Innovation Fostering in Acce- • egzemplarza pracy, PolskiegoPolskiego TowarzystwaTowarzystwa NukleonicznegoNukleonicznego lerator Science and Technology” (IFAST), który będzie • recenzji pracy lub opinii opiekuna naukowego, realizowany w latach 2021-2025. • oceny pracy przez Komisję Egzaminacyjną, 20202020 ––20212021 • dokumentu potwierdzającego obronienie pracy. prof. dr hab. inż. Grażyna Zakrzewska-Kołtuniewicz, Instytut Chemii i Techniki Jądrowej, Polskie Towarzystwo Nukleoniczne (PTN) ogłasza kolejny Warszawa konkurs na najlepsze prace doktorskie, magisterskie, inżynierskie i licencjackie związane tematycznie z atomistyką (energetyka jądrowa, zastosowania medyczne KONKURS POLSKIEGO technik nuklearnych, technologie radiacyjne), TOWARZYSTWA lub nawiązujące do wykorzystania, ekonomiki oraz odbioru NUKLEONICZNEGO społecznego zastosowań energii jądrowej. 2020+2021 Do konkursu mogą być zgłaszane również prace obronione na humanistycznych kierunkach studiów (prawo, ekonomia, Polskie Towarzystwo Nukleoniczne (PTN) ogłasza turystyka, dziennikarstwo, itp.). kolejny konkurs na najlepsze prace doktorskie, magisterskie, inżynierskie i licencjackie związane tematycznie z atomistyką (energetyka jądrowa, zastosowania Warunkiem uczestnictwa w konkursie jest przesłanie do dnia medyczne technik nuklearnych, technologie radiacyj- 15.05.2021 zgłoszenia oraz następujących dokumentów ne, inne prace tematyką nawiązujące do problematy- w postaci elektronicznej: ki korzyści i zagrożeń związanych z wykorzystaniem zjawisk, procesów i technik jądrowych, technicznymi aspektami, ekonomiką i odbiorem społecznym zasto- streszczenia pracy sowań energetyki jądrowej i inne). Do konkursu mogą egzemplarza pracy być zgłaszane również prace obronione na humanistycznych kierunkach studiów (prawo, ekonomia, tury- recenzji pracy lub opinii opiekuna naukowego styka, dziennikarstwo itd.) oceny pracy przez Komisję Egzaminacyjną Warunkiem uczestnictwa w konkursie jest prze- dokumentu potwierdzającego obronienie pracy słanie do 15.05.2021 roku zgłoszenia i dokumentów w postaci elektronicznej: Fot. 1. Prof. Jerzy Minczewski (1916-1995) nestor polskiej atomistyki, • streszczenia pracy, Prof.pierwszy PrezesJerzy PTN (fot. Minczewski IChTJ) (1916-1995) W konkursie mogą wziąć udział prace obronione w latach nestor polskiej atomistyki, 2019, 2020 i 2021. pierwszy Prezes PTN PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 Autorzy najlepszych prac otrzymają nagrody, o przyznaniu których zadecyduje powołana przez Zarząd Główny PTN Komisja Konkursowa, z udziałem:

Celami statutowymi PTN jest: prof. dr hab. Andrzej G. Chmielewski (przewodniczący) dr inż. Krzysztof Fornalski działanie na rzecz bezpiecznego prof. dr hab. Jerzy Niewodniczański wykorzystywania dla dobra dr inż. Bożena Sartowska (koordynator) społeczeństwa zjawisk, procesów prof. dr hab. Jan Składzień i technik jądrowych inicjowanie i popieranie działalności prof. dr hab. Grażyna Zakrzewska-Kołtuniewicz naukowej i technicznej we wszystkich dziedzinach atomistyki Zgłoszenia i dokumenty należy przesyłać na adres: obiektywne informowanie [email protected] społeczeństwa o warunkach tel: 22 504 1112; 22 504 1071 bezpiecznego wykorzystywania energii jądrowej 52 PTJ

W konkursie mogą wziąć udział prace obronione Komisja w swojej ocenie będzie brać pod uwagę w latach 2019, 2020 oraz 2021. Autorzy najlepszych oryginalność i nowatorstwo rozwiązań technicznych, prac otrzymają nagrody. technologicznych oraz organizacyjnych, a także walory O przyznaniu nagród zadecyduje powołana przez Za- poznawcze nadesłanych prac. rząd Główny PTN Komisja Konkursowa w składzie: prof. dr hab. Andrzej G. Chmielewski (przewodniczący), prof. dr dr inż. Bożena Sartowska, hab. Jerzy Niewodniczański, prof. dr hab. Jan Składzień, Koordynator konkursu PTN 2020-2021, prof. dr hab. Grażyna Zakrzewska, dr inż. Krzysztof For- Polskie Towarzystwo Nukleoniczne, nalski, dr inż. Nikołaj Uzunow, dr inż. Wojciech Głuszewski Instytut Chemii i Techniki Jądrowej, Warszawa oraz dr inż. Bożena Sartowska (koordynator).

niewiele osób łączy wiedzę naukową ze zdolnością do PRZESŁANIE przekazywania wiedzy opinii publicznej. AGNETY RISING: Po Czarnobylu ludzie najwyraźniej bali się energii MUSIMY PRZEKROCZYĆ jądrowej, ale nigdy nie dano im szansy zareagować w inny sposób niż ze strachu. Nie podjęto wystarczają- DZIELĄCE NAS MOSTY cych wysiłków, aby rozmawiać z ludźmi spoza dziedzin nauki, w ich codziennym języku i spojrzeć na promie- „Pod wieloma względami przyszłość energii jądro- niowanie z odpowiedniej perspektywy. W przypadku wej jest o wiele jaśniejsza niż była dotychczas. Jesteśmy promieniowania powinniśmy porównać promieniowa- coraz bardziej rozpoznawalni i cenieni za wyjątkowe nie z elektrowni jądrowej z promieniowaniem natural- usługi, jakie energia jądrowa oferuje ludzkości, i jestem nym i innymi zagrożeniami, aby uzyskać odpowiednią niezmiernie dumna, że służyłam i prowadziłam nasz perspektywę. przemysł przez te ekscytujące czasy” – pisze Agneta Niemniej jednak pytania dotyczące Czarnobyla, Rising, ustępująca dyrektor generalna World Nuclear promieniowania i wypadków były najczęściej zadawa- Association. nymi przez wiele lat. Ludzie przychodzili na publiczne „Kiedy zastanawiam się nad moimi wieloma latami spotkania wyraźnie zaniepokojeni, pytając, czy zerwa- spędzonymi w świecie energii jądrowej, paradoksalnie ne przez nich jagody lub mięso z ich zamrażarek są stwierdzam, że wiele ważnych osobistych wydarzeń bezpieczne do spożycia. Zwykle mówiłam moim słu- podążało za zmianami, które były wynikiem wypadków chaczom, że jeśli nie chcą swoich jagód lub mięsa, to jądrowych. Objęłam stanowisko dyrektora generalne- chętnie je wezmę! To zdecydowanie skłoniło ludzi do go World Nuclear Association w 2013 r., kiedy przemysł myślenia! jądrowy walczył o przegrupowanie po wypadku w Fu- Uważam, że pomogłam uczynić Szwecję bardziej kushima Daiichi. pragmatyczną wobec energii jądrowej. W latach 80. Opuściłam uniwersytet w 1980 r., zaledwie rok po i 90. spędziłam dużo czasu, informując wszystkich wypadku na Three Mile Island, w roku, w którym moja szwedzkich parlamentarzystów o faktach związanych rodzinna Szwecja głosowała nad własną nuklearną z energią jądrową i pomagałam wprowadzić naukę przyszłością. W tym momencie ludzie byli już karmie- w polityczną debatę. ni błędnymi przekonaniami na temat promieniowania. Powracającym tematem w szwedzkiej debacie był Zanim poszłam na uniwersytet, myślałam, że coś musi uran i postrzegany wpływ na ludzi procesu wydoby- być nie tak z energią jądrową. Jednak nawet po spędze- wania uranu. Były to bezpodstawne twierdzenia o po- niu pięciu lat na uniwersytecie nie udało mi się odkryć, ważnym wpływie na zdrowie lokalnych i rodzimych po- co jest „nie tak” z energią jądrową, więc kontynuowa- pulacji, w które laikom łatwo było uwierzyć, ale trudno łam poszukiwanie dalej i głębiej. było je zweryfikować. Te twierdzenia najwyraźniej nie Pierwsze 10 lat mojej kariery spędziłam na pracy miały podstaw naukowych, ale w ramach mojej pracy nad ochroną przed promieniowaniem, modelami kom- w Vattenfall uczestniczyłam w inspekcji kopalń uranu puterowymi i analizowaniem różnych projektów pod na całym świecie i pomogłam opracować ramy najlep- kątem bezpieczeństwa radiacyjnego. Jednak dopiero szych praktyk – ramy, które obowiązują do dziś. Jedno po Czarnobylu moja kariera na zawsze się zmieniła. było bardzo jasne: kopalnie uranu są wyjątkowo dobrze Miałam okazję porozmawiać ze społecznościami, utrzymane, zwłaszcza w porównaniu z wydobyciem in- zarówno w mojej rodzinnej Szwecji, jak i poza nią, na nych produktów, i powinny być powodem do dumy. temat promieniowania i środowiska. Jako naukowiec W 1999 r. zostałam pierwszą kobietą wybraną na z wykształcenia nie otrzymałam formalnego szkolenia przewodniczącą Instytutu Uranu, który pod wieloma w zakresie komunikacji, ale musiałam się uczyć, po- względami był kluczowym miejscem dla górników stępując zgodnie z przyjętym planem. Odkryłam, że i kupców uranu, mało zaangażowanych w debatę

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ 53

o energii jądrowej. Wierzyłam jednak, że jest w tym polityka powinna być neutralna pod względem tech- duży potencjał i podczas mojego przewodnictwa nologii – gdyby tak było, robilibyśmy o wiele większy postanowiłam przekonać członków Instytutu o jego postęp niż obecnie. Niemcy są najlepszym przykładem znaczeniu i roli w rozmowach o energii jądrowej i zna- tego, jak ogromne inwestycje, gdy są źle ulokowane, czeniu rozwoju energetyki jądrowej na świecie. Wyma- nie przynoszą rzeczywistego spadku emisji. gało to znacznych wysiłków, aby przezwyciężyć inercję Jednak obraz się zmienia, w dużej mierze dzięki wi- części organizacji, która opierała się proponowanym zji, jaką zapewnia – program harmonii. Ludzie przycho- zmianom. Razem z Zarządem udało nam się uzyskać dzą do rodziny nuklearnej, chcąc, aby energia jądrowa jednomyślne poparcie członków i byłam zachwycona, spełniała ich potrzeby, wspomagała ich marzenia i aspi- mogąc przewodniczyć przekształceniu Instytutu Uranu racje. Musimy zmienić wizerunek branży – zarówno na w Światowe Stowarzyszenie Jądrowe, które wszyscy zewnątrz, jak i wewnątrz samej branży – dlatego jestem znamy dzisiaj. szczególnie dumna z rezultatu celu Harmony, z którego Kilka lat wcześniej byłam współzałożycielką Wo- skorzystał przemysł jądrowy, a jednocześnie stanowi men in Nuclear (WiN) Global. Kobiety generalnie baron punkt odniesienia dla decydentów. dziej boją się promieniowania, mając ogromne obawy Jeśli przyjmiemy holistyczne podejście do energii, o przyszłe pokolenia. My, przemysł jądrowy, musimy le- zobaczymy całe społeczeństwo, a także zrozumiemy piej wysłuchiwać obaw ludzi – ważne jest, aby kobiety dlaczego niezawodna, całodobowa energia jądrowa zawodowo zajmujące się energią jądrową rozmawiały jest tak ważna. Przemysł jądrowy dostarcza czystą i ta- z kobietami spoza branży o ich pracy. Założenie/zorga- nią energię, kiedy tylko jej potrzebujemy – pod wieloma nizowanie WiN było częścią tego wysiłku. Przewodni- względami jest ona siłą napędową społeczeństwa. Ener- czyłam pierwszemu spotkaniu Kobiet w Energii Jądro- gia jądrowa jest nie tylko przystępna cenowo, ale ma tak wej – poprzedniczce WiN – a później pełniłam funkcję mały wpływ na środowisko, że można ją umieścić w do- drugiego prezesa WiN. Podczas mojej prezydentury wolnym miejscu, w którym ludzie jej potrzebują. WiN przekształciło się z organizacji europejskiej w or- W ciągu ostatnich kilku lat toczy się coraz więcej ganizację międzynarodową i czterokrotnie zwiększyło dyskusji na temat kosztów energii – mimo że energia liczbę członków. Z wielką przyjemnością obserwuję, jak jądrowa jest najbardziej opłacalnym źródłem energii ta organizacja rozwija się i rozkwita, kontynuując swoją dla społeczeństwa. Musimy jednak zadać sobie pyta- ważną misję na całym świecie. nie – jeśli zbudujemy krótkoterminowe rozwiązania/ Czas spędzony na uniwersytecie i ogólne wykształ- urządzenia, takie jak panele słoneczne lub turbiny wia- cenie naukowe pomogły mi uświadomić sobie korzyści trowe, które nie są skuteczne dla systemu społecznego, płynące z posiadania głębokiej wiedzy z zakresu nauk to co stanie się z samym systemem? Działają na małą przyrodniczych i ich zastosowań w każdej dziedzinie skalę i nie mogą rozwiązać problemów na dużą skalę, życia. W prezentacjach dla publiczności zwykle mówię, z którymi mamy do czynienia. Słońce i wiatr są z natu- że „z prawami natury nie można dyskutować”. Oczywi- ry bardzo rozproszonymi formami energii, co sprawia, ście dotyczy to również świata energii. Oczywiste jest, że pozyskiwanie z nich energii jest bardziej kosztowne że będziemy potrzebować więcej energii elektrycznej, i nie można ich (łatwo) przechowywać. Energia wodna aby zasilać wszystko, co robimy i wszystko, co chcemy jest zdecydowanie bardziej wydajnym źródłem energii, robić. Efektywność energetyczna będzie odgrywać ponieważ krople deszczu są z natury skoncentrowane pewną rolę, ale musimy zasilać o wiele więcej, a o wiele w strumieniach i rzekach. więcej ludzi będzie potrzebować energii elektrycznej Będąc najbardziej skoncentrowaną formą energii, w przyszłości. Musimy mieć w pamięci szerszy obraz energia jądrowa jest najbardziej inteligentnym spo- i nie skupiać się na małych częściach układanki. sobem wytwarzania energii elektrycznej również dla Ludzkość boryka się z wieloma poważnymi proble- innych usług. Osiągamy ogromną produkcję z energii mami – ludzie potrzebują elektryczności, ludzie potrze- jądrowej przy bardzo niewielkim wkładzie. Energia bują czystej energii, a my musimy zająć się zmianami odnawialna jest jak rower, może zabrać Cię w różne klimatycznymi. Prąd jest potrzebny w każdej sekundzie miejsca i może odgrywać pewną rolę; ma jednak też każdego dnia, niezależnie od pory dnia i pogody. Po ograniczenia – niemożliwe jest zbudowanie zaawan- prostu nie możemy się bez niego obejść. Musimy jed- sowanego społeczeństwa opartego na rowerach. Do nak znaleźć rozwiązania, a technologia jest w tym klu- tego zadania będziemy potrzebować energii jądrowej czowa. lub podążać za metaforą transportu – koleją – gdzie Obecnie energia jądrowa jest szanowana, ale nie możesz przetransportować ogromne ilości, przy nie- jest pożądana. Energia jądrowa jest naprawdę istotną wielkim wysiłku. W ten sposób budujemy silniejsze ju- częścią rozwiązania w zakresie zmian klimatycznych – tro, zapewniając, że używamy najbardziej wydajnych, ale energia jądrowa nadal nie może być przedmiotem najbardziej inteligentnych systemów energetycznych, rozmów w UE, nawet jeśli IEA/MAE, kilka organów ONZ jakie są obecnie dla nas dostępne. i OECD mocniej i pilniej podkreślają jej znaczenie. Każda

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 54 PTJ

Ważne jest, aby decyzje polityczne były podejmo- KANADYJSKA wane na podstawie tego, co jest rzeczywiście ważne ENERGETYKA JĄDROWA i w co powinniśmy inwestować. Post-pandemiczne, długoterminowe inwestycje w systemy budujące spo- W DOBIE COVID 19 łeczeństwo muszą mieć miejsce, a inwestycje jądrowe są ostateczne, przeznaczone na 80-100 lat. Potrzebuje- Rok 2020 jest niezwykły we wszystkich zakątkach my budowy nowych elektrowni jądrowych i dołączenia świata. W Kanadzie, mającej przy ogromnym teryto- nowych krajów do rodziny atomowej. Jestem szczegól- rium 37 mln mieszkańców, czyli mniej więcej tyle lud- nie dumna z wielu wydarzeń programu Spotlight, które ności co Polska, epidemia rozwija się bardzo podobnie. podjęliśmy na całym świecie, gromadząc rządy i spo- W Prowincji Ontario, w której mieszka 13 mln ludzi, łeczność jądrową, aby dzielić się wieloma korzyściami, liczba zachorowań i zgonów była początkowo bardzo jakie przynosi program energii jądrowej. wysoka per capita, jeszcze gorzej było w Quebecu. Jednym z znaczących etapów mojej pracy wyko- Gros ofiar stanowili na początku mieszkańcy domów nywanej w World Nuclear Association było zaintereso- starców. Sprywatyzowane dwadzieścia lat temu domy wanie i angażowanie ludzi sprawami kwestii jądrowej. opieki długoterminowej posiadały niedostateczną licz- Angażowanie ludzi – zwłaszcza tych spoza przemysłu bę personelu i fatalne warunki sanitarne. Wymagało to jądrowego – ma kluczowe znaczenie, ponieważ poma- skierowanie tam wojska do zapanowania nad sytuacją, ga im znaleźć słownictwo umożliwiające rozmowę z in- co się powiodło. Pod koniec czerwca krzywa zachoro- nymi na temat energii jądrowej i wyjaśnienie, dlaczego wań zaczęła spadać, co związane było z utrzymywa- ma to znaczenie. nym do dziś nakazem używania masek w pomiesz- Jestem bardzo pozytywnie nastawiona do przyszło- czeniach zamkniętych, w tym we wszystkich sklepach ści energetyki jądrowej i dlatego tak trudno mi ustąpić i w otwartych ponownie restauracjach. W pewnym mo- ze stanowiska dyrektora generalnego World Nuclear mencie we wszystkich prowincjach Kanady notowano Association. To był fantastyczny czas i jestem wdzięcz- dziennie jedno lub maksimum dwucyfrowe liczby osób na za mandat i wszelkie wsparcie jakie otrzymałam od zakażonych i zerową śmiertelność. Wydaje się, że Kana- Zarządu, członków i Sekretariatu Stowarzyszenia. Nie da wdrożyła ograniczenia przemieszczania się i nakaz mogę się teraz doczekać, kiedy będę mogła spędzać masek później niż Polska, ale konsekwencja w ich utrzy- więcej czasu z moją ukochaną rodziną. maniu przyniosła pożądane rezultaty. W sierpniu i we Idąc dalej, przemysł jądrowy musi przestać koncen- wrześniu jednak podobnie jak w Polsce liczba nowych trować się na przekonywaniu opinii publicznej o swoim zachorowań zaczęła wzrastać i tym razem dotyczyła bezpieczeństwie. Pierwsze 20 lat mojej kariery spędzi- ludzi młodych, głównie wskutek imprez masowych i to- łam na przekonywaniu ludzi, że energia jądrowa nie warzyskich. Nadal zamknięta pozostaje granica między stanowi zagrożenia dla środowiska. Teraz powinniśmy Kanadą i USA, poza ruchem towarowym. skupić się na tym, dlaczego w rzeczywistości środowi- Od początku pandemii dwie firmy eksploatujące sko potrzebuje energii jądrowej, a także na korzyściach elektrownie jądrowe w Ontario, sprywatyzowana Bru- dla społeczeństwa, atutach gospodarczych, czystym ce Power i państwowa Ontario Power Generation, włą- powietrzu i niezawodności. Ważne jest również, aby czyły się w proces wspomagania pracowników służby dać ludziom czas na zrozumienie i refleksję. Musimy po- zdrowia. Obie firmy przekazały szpitalom sprzęt ochro- święcić trochę czasu i podjąć wysiłek, aby przekroczyć ny osobistej, w tym przede wszystkim odzież ochronną mosty, które nas dzielą, prowadząc rozmowę nuklearną stosowaną do prac przy odkażaniu urządzeń w elek- z ludźmi w miejscach, w których nigdy wcześniej nie trowniach. Sprzęt ten doskonale nadawał się do szpitali, byliśmy – i zabrać ich ze sobą w nuklearną przyszłość ”. a energetyka posiadała go wystarczająco dużo. Podjęto także produkcję tzw. wentylatorów, nieco różniących się od respiratorów. Na szczęście służba zdrowia nie po- Agneta Rising, trzebowała ich tak wiele, jak się na początku spodzie- dyrektor generalna World Nuclear Association, wano. Obie firmy energetyczne pozostają w ścisłym Londyn, Wielka Brytania kontakcie z władzami lokalnymi gotowe uzupełnić za- spisane przez World Nuclear News pasy sprzętu ochronnego w szpitalach w razie potrze- 27 października 2020 r. by. Przez szereg tygodni duża część pracowników technicznych i inżynieryjnych w elektrowni Darlington pra- cowała zdalnie. Następnie wprowadzono pracę zdalną, ale co drugi tydzień, w końcu powrót wszystkich pra- cowników do biur. Oczywiście prace remontowe i eksploatacyjne wymagają fizycznej obecności personelu, zwłaszcza że epidemia Covid 19 nie zwolniła tempa

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ 55

Fot.1. EJ Darlington od strony północnej (fot. Dariusz Kulczyński) remontu kapitalnego bloku 2 i 3. Blok 2 (878 MW net- wane ok. 16:00 dnia 14 sierpnia 2003 r., czyli na krótko to) został odstawiony w 2016 r., a 4 czerwca 2020 r. po- przed rozpadem sieci we wschodniej części Kanady nownie zsynchronizowano go z siecią. Wyremontowa- i USA (Big Blackout). Jednak w przeciwieństwie do sy- ny blok 2 będzie pracował, co najmniej przez kolejne tuacji sprzed 17. lat, Ontario nie polega dziś na imporcie 30 lat, z możliwością przedłużenia eksploatacji, jak to energii elektrycznej. W 1998 r. z przyczyn głównie po- miało miejsce w Pickering. Ze względu na dobry stan litycznych odstawiono ok. 4000 MW w sześciu blokach techniczny, elektrownia jądrowa w Pickering będzie w elektrowniach Pickering i Bruce. 14 sierpnia 2003 r. pracowała o rok dłużej, a więc do końca 2025 r. Po re- wskutek awarii w stanie Ohio, Ontario straciło 2400 MW moncie kapitalnym rozruch bloku 2 w Darlington został importowanej z USA energii elektrycznej. Obecnie nie- nieznacznie opóźniony ze względu na konieczność do- awaryjne wyłączanie bloków w elektrowniach jądro- datkowych prac przy generatorze i dostawę części. Pod wych w Ontario jest zawsze koordynowane z potrzeba- względem kosztów, remont wykonano według założeń mi sieci. Jak wspomniano, blok 3 elektrowni Darlington budżetowych. Z powodu epidemii Covid 19 i bardzo odstawiono do remontu kapitalnego z pewnym opóź- gorącego lata odstawienie kolejnego przewidzianego nieniem. We wrześniu 2020 r. zapotrzebowanie mocy do remontu bloku 3 nastąpiło nieco później. 3 września w Ontario spadło wraz z temperaturą oscylując pomię- 2020 r. rozpoczęto usuwanie 6240 wiązek paliwowych dzy 12 i 17 tys. MW. Energia jądrowa stanowi 58,2% do- z 480 poziomych kanałów reaktora, co potrwa 90 dni. staw do sieci prowincji w ilości 90,4 TWh na rok. Strategia usuwania paliwa z rdzenia reaktora nr 3 bę- dzie nieco zmieniona w stosunku do reaktora nr 2 ze Do lutego 2015, autor artykułu był pracownikiem względu na obserwacje poczynione w czasie prac re- wydziału usług inżynieryjnych elektrowni jądrowej Dar- montowych. lington 4 x 930 MW(e) brutto. W sekcjach technicznych Elektrownia Darlington może się pochwalić dodat- elektrowni jądrowych typu PHWR (inaczej CANDU) prze- kowym sukcesem. 15 września 2020 r. blok 1 przepra- pracował 33 lata. cował bez wyłączenia przez 962 dni i tym samym pobił rekord światowy ciągłej pracy, który należał do elektrowni Kaiga w Indiach. Dariusz Witold Kulczyński, W lipcu i w sierpniu moc szczytowa w Ontario osią- P. Eng., gała codziennie ok. 24 tys. MW. Warto zauważyć, że tyle Darlington, Kanada właśnie wynosiło zapotrzebowanie w szczycie odnoto-

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 56 PTJ

3 POLSKO-JAPOŃSKIE legom szeroki wgląd w zakres potencjalnych tematów SEMINARIUM HTGR - do dalszych dyskusji. Dokonano przeglądu zagadnień prawnych, społecznych i ekonomicznych aspektów PODSUMOWANIE wdrażania technologii HTGR w Polsce wraz z technicznymi aspektami badań materiałowych i paliwowych W tym roku Polsko-Japońskie Seminarium po- związanych z tym problemem. W pierwszej kolejności święcone technologiom reaktorów wysokotem- przedstawiono najważniejsze zadanie drugiego etapu peraturowych odbyło się w trybie zdalnym, tak – projekt badawczego reaktora wysokotemperatu- jak większość tego typu wydarzeń. Organizatorzy rowego „TeResa”, który ma powstać w Świerku i jego tego udanego przedsięwzięcia przygotowali krót- ewentualne licencjonowanie zgodnie z polskim pra- kie podsumowanie i zaproszenie do uczestnictwa wem. w kolejnej edycji. Strona japońska przedstawiła referaty na temat roli HTGR w dekarbonizacji i jej rozwoju. Na przykładzie jednostki badawczo-demonstracyjnej HTR50S przedstawiono szczegółowo zagadnienia projektowania spalania paliwa oraz cyklu paliwowego. Ponadto przedstawiono dwa ogólne i bardzo pouczające wykłady na temat zastosowań ciepła, wśród nich, na temat produkcji wodoru.

Warto wspomnieć, że dyskusja zamykająca była poświęcona trzem „gorącym tematom” wybranym przez prowadzących, dr. Ohashi i dr. Kowala. Tematy te dotyczyły projektu reaktora badawczego w Świerku, sprzężenia elektrowni jądrowej i chemicznej do celów ciepłowniczych oraz poszukiwania nowych metod produkcji radiofarmaceutyków w HTGR.

Spotkanie zakończyło się wielkim sukcesem. Na se- Podsumowanie 3 Seminarium na temat rozwoju minarium zarejestrowało się ponad 90 polskich uczest- technologii HTGR dla zastosowań kogeneracyjnych ników, przyłączyło się ok. 20 japońskich naukowców. i cieplnych odbyło się online w dniach 22-23.10.2020 r. W szczycie frekwencji 22 października było 91 uczest- ników, a 23 października – 78 uczestników. Seminarium Seminarium zostało zorganizowane wspólnie przez miało formułę otwartą, co oznacza, że mogli wziąć Japońską Agencję Energii Atomowej (JAEA) i Narodowe w nim udział wszyscy zainteresowani technologią Centrum Badań Jądrowych (NCBJ) w wyniku wcześniej- HTGR ze strony polskiej. Może to pomóc w integracji szej umowy o współpracy w zakresie rozwoju techno- krajowych kompetencji w tej dziedzinie. Tryb online logii wysokotemperaturowych reaktorów chłodzonych konferencji wymagał dopasowania stref czasowych, gazem (HTGR). Organizatorem seminarium byli dr co oznaczało, że polscy uczestnicy brali udział w godzi- Yoshitomo Inaba i dr Hirofumi Ohashi z JAEA oraz prof. nach porannych, a japońscy w godzinach popołudnio- Mariusz Dąbrowski i dr Karol Kowal z NCBJ. Seminarium wych/wieczornych. zostało objęte patronatem Ministerstwa Edukacji, Kul- tury, Sportu, Nauki i Technologii Japonii (MEXT) oraz Kolejne seminarium ma się odbyć, w zależności od Ministerstwa Klimatu i Środowiska (MCE). Powitalne sytuacji pandemii, osobiście lub online w okresie od przemówienia wygłosili S. Matsuura – dyrektor Pionu czerwca do października 2021 r. Planowane jest jeszcze Energii Atomowej Biura Badań i Rozwoju MEXT oraz dr większe wydarzenie wspierane z zewnętrznego fundu- J. Sobolewski – doradca Ministra Klimatu i Środowiska. szu. Zaproszony referat wygłosił prof. Okamoto z Uniwersy- tetu Tokijskiego. Marek Pawłowski, W programie znalazły się prezentacje ekspertów Narodowe Centrum Badań Jądrowych, polskich i japońskich. Dla polskich uczestników była Otwock to pierwsza okazja do pełnego przedstawienia wyni- ków projektu GOSPOSTRATEG-HTR fazy A oraz krót- kiego przeglądu zadań fazy B. Dało to japońskim ko-

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ 57 WYDARZENIA JĄDROWY PAŹDZIERNIK teresowane podmioty propozycje uwag do projektu, oraz odniosło się do nich. Zakres przedmiotowy przesy- Aktualizacja PPEJ łanych uwag był szeroki i dotyczył samego projektu, jak również ogólnego stosunku do energetyki jądrowej. W poprzednim numerze naszego czasopisma pisa- Uwagę zwracają w szczególności liczne głosy po- liśmy o konsultacjach publicznych dotyczących zaktu- parcia dla rozwoju energetyki jądrowej pochodzące od alizowanego „Programu polskiej energetyki jądrowej”. organizacji społecznych, w tym ekologicznych, a także Donosiliśmy m.in. o tym, że na początku sierpnia 2020 r. od osób fizycznych. W tym kontekście wymienić należy Ministerstwo Klimatu skierowało do konsultacji pu- następujące organizacje ekologiczne: Stowarzyszenie blicznych projekt uchwały Rady Ministrów w sprawie „Prawo do Przyrody”, Stowarzyszenie MOST, Fundacji aktualizacji wieloletniego „Programu polskiej energe- Dzika Polska, Stowarzyszenie Ekologów na Rzecz Ener- tyki jądrowej”. Uwagi do dokumentu można było zgła- gii Nuklearnej, FOTA4Climate oraz następujące inne or- szać do 21 sierpnia br. ganizacje społeczne i pozarządowe: Obywatelski Ruch Autorzy zaktualizowanej wersji dokumentu napi- na Rzecz Energetyki Jądrowej, Federacja Stowarzyszeń sali: „celem »Programu polskiej energetyki jądrowej« Naukowo-Technicznych Naczelna Organizacja Tech- (PPEJ) jest budowa w Polsce od 6 do 9 GWe zainstalo- niczna, Fundacja nuclear.pl, Fundacja Forum Atomowe. wanej mocy jądrowej w oparciu o sprawdzone, wiel- Główną osią tych komentarzy i spostrzeżeń jest rola, koskalowe, wodne ciśnieniowe reaktory jądrowe gene- jaką energetyka jądrowa odgrywa w walce ze zmiana- racji III i III+. Od przyjęcia pierwszej wersji PPEJ w 2014 r. mi klimatycznymi z uwagi na bezemisyjny cykl pracy uzasadnienie do wdrożenia energetyki jądrowej się nie oraz inne korzyści dla środowiska (np. ochrona bioróż- zmieniło. Opiera się ono na trzech filarach: bezpieczeń- norodności w porównaniu do innych źródeł). Zwracano stwo energetyczne, klimat i środowisko, ekonomia”. uwagę także na przyczynienie się energetyki jądrowej Dalsze wydarzenia miały miejsce w październiku. do wzmocnienia bezpieczeństwa energetycznego Pol- 5 października br. opublikowany został Raport ski oraz korzyści dla społeczeństwa i gospodarki, jakie z konsultacji publicznych projektu uchwały Rady wiążą się z wdrożeniem tej technologii, m.in. wskazy- Ministrów w sprawie aktualizacji programu wielo- wano na pozytywny wpływ na konkurencyjność pol- letniego pod nazwą „Program polskiej energetyki skiego przemysłu, jak również możliwości związane jądrowej”1. z zaangażowaniem polskich firm w realizację projektu. W Raporcie przypomniano, że konsultacje odbyły Kierunkowemu poparciu dla rozwoju energetyki jądro- się z udziałem następujących podmiotów: wej wyrażanemu w stanowiskach wyżej wymienionych • związków zawodowych, organizacji często towarzyszyły uwagi merytoryczne • organizacji pracodawców, dotyczące bezpośrednio dokumentu bądź uwagi ogól- • fundacji, instytutów i szkół wyższych, stowarzyszeń, ne dotyczące szerszego wymiaru polityki energetycz- niektórych samorządów. nej i klimatycznej, jak np. konieczność oparcia miksu Łącznie wysłano projekt do 69. podmiotów. Pod- energetycznego na energetyce jądrowej w podstawie mioty w ramach konsultacji mogły zgłaszać uwagi systemu z zagwarantowaniem równie istotnej roli OZE. w ciągu 14 dni od otrzymania pisma informującego Nie brakowało sugestii przyspieszenia działań w zakre- o możliwości zgłaszania uwag. sie budowy elektrowni jądrowych w Polsce. Projekt został także umieszczony na stronie Biulety- Przeciwnicy wdrożenia energetyki jądrowej doma- nu Informacji Publicznej ze wskazaniem adresu, na któ- gali się (mimo braku takiej potrzeby) przeprowadze- ry każdy mógł wysyłać uwagi (dej.konsultacje@klimat. nia strategicznej oceny oddziaływania na środowisko gov.pl). W toku konsultacji tą ścieżką wpłynęły także projektu aktualizacji PPEJ, podnosili, że informacje nt. uwagi od podmiotów innych niż podane powyżej. istotnych czynników wpływających na środowisko A oto obszerne fragmenty Raportu Ministerstwa Kli- (np. wydobycia uranu, składowania odpadów promie- matu. niotwórczych) są niewystarczające oraz podnosili brak W ramach konsultacji publicznych uwagi do projek- zasadności wprowadzania energetyki jądrowej. Jedno- tu w sumie zgłosiło 88 podmiotów, w tym podmioty znaczny sprzeciw wobec planów wdrożenia energetyki spoza Polski. Łączna liczba uwag do projektu, w tym jądrowej wyraziły: Stowarzyszenie Ekologiczno-Tury- głosów poparcia i sprzeciwu dla wdrożenia programu styczne Lubiatowska Wydma, Polski Klub Ekologiczny energetyki jądrowej w Polsce, wynosiła 539 (nie licząc Okręg Pomorski oraz niektóre osoby fizyczne. uwag powtarzających się). Ministerstwo Klimatu zebra- Oddzielną grupę stanowiły uwagi niekwestionujące ło oraz przeanalizowało wszystkie wysłane przez zain- PPEJ jako całości ani ogólnej idei wdrożenia energetyki jądrowej, ale odnoszące się do poszczególnych ele- 1 Raport można znaleźć pod adresem: https://bip.mos.gov.pl/ mentów dokumentu. Uwagi te dotyczyły zarówno pro- prawo/inne-projekty/projekt-uchwaly-rady-ministrow-w-spra- ponowanego harmonogramu wprowadzenia w Polsce wie-aktualizacji-programu-wieloletniego-pod-nazwa-program energetyki jądrowej, jak i kwestii technicznych, szcze- -polskiej-energetyki-jadrowej-etap-rady-ministrow/

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 58 PTJ

gólnie tych zawartych w procesie wyboru technologii, wynikające z nich rekomendacje podmiotów z wielu wyboru partnera strategicznego, kwestii cyklu paliwo- środowisk po przeanalizowaniu przez Ministerstwo Kli- wego, kwestii należytych środków ochrony środowiska. matu w uzasadnionych przypadkach zostały uwzględ- Uwagi dotyczyły także rozwoju kadr oraz infrastruktury nione w zaktualizowanym projekcie. krajowej na potrzeby energetyki jądrowej (przy wska- Proces konsultacji społecznych został przeprowa- zaniu dróg rozwoju krajowego systemu energetycz- dzony w sposób prawidłowy. Czas wyznaczony na nego na jej potrzeby), kwestii wsparcia krajowego konsultacje był odpowiedni, a ilość uwag przesłanych przemysłu w przygotowaniach do udziału w budowie przez podmioty uczestniczące w procesie konsultacji i eksploatacji elektrowni jądrowych oraz roli instytucji była znacząca. dozoru jądrowego w Polsce. Autor niniejszego przeglądu wydarzeń dotyczących WYDARZENIA Dużo uwag dotyczyło kwestii założeń do analizy PPEJ dokonał bardzo pobieżnej analizy Zestawienia kosztów wytwarzania energii elektrycznej. Znaczna uwag zgłoszonych w ramach konsultacji publicz- ich część miała charakter redakcyjny lub związana była nych i opiniowania PPEJ.2 z czytelnością dokumentu i uwzględniono je w zależno- A oto moje spostrzeżenia. Zdecydowana większość ści od stopnia zasadności. Warto również zaznaczyć, że uwag nie została uwzględniona. Znaczną ilość uwag ze względu na strategiczny charakter programu rozwoju zakwalifikowano jako polemiczne albo jako niewyma- energetyki jądrowej dla Państwa, analizy zostały prze- gające zmian w ocenianym dokumencie. prowadzone w oparciu o metodykę kosztu całkowitego, uwzględniając wszelkie koszty ponoszone przez gospo- Uchwała Rady Ministrów w sprawie aktuali- Dokument darkę z tytułu produkcji energii elektrycznej. Różnicą za- zacji PPEJ podpisany przez Krzysztof Madej stosowanej metodyki względem standardowych analiz Data: 2020.10.16 sektora elektroenergetycznego jest rozszerzenie puli Poprawiony PPEJ został przyjęty uchwałą15:42:34 CEST Rady Mi- kosztów rozpatrywanych przez model o dodatkowe po- nistrów w dniu 2 października 2020 r. i opublikowany zycje (koszt systemowy i środowiskowy). w Monitorze Polskim poz. 946 w dniu 16 październi- Szeroki odzew różnego rodzajuMONITOR podmiotów wska- ka br. 3 POLSKI zuje na wagę projektu i jego znaczenie w przestrzeni publicznej. Wnioski z konsultacjiDZIENNIK publicznych URZĘDOWY oraz PoniżejRZECZYPOSPOLITEJ treść tej, być może historycznej, POLSKIEJ Uchwały

Warszawa, dnia 16 października 2020 r.

Poz. 946

UCHWAŁA NR 141 RADY MINISTRÓW

z dnia 2 października 2020 r.

w sprawie aktualizacji programu wieloletniego pod nazwą „Program polskiej energetyki jądrowej”

Na podstawie art. 19 ust. 2 ustawy z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (Dz. U. z 2019 r. poz. 1295 i 2020 oraz z 2020 r. poz. 1378) oraz art. 108d ust. 1 ustawy z dnia 29 listopada 2000 r. – Prawo atomowe (Dz. U. z 2019 r. poz. 1792 oraz z 2020 r. poz. 284 i 322) Rada Ministrów uchwala, co następuje:

§ 1. Przyjmuje się aktualizację Programu polskiej energetyki jądrowej, zwanego dalej „Programem”, stanowiącego za- łącznik do uchwały.

§ 2. Okres realizacji Programu ustala się na lata 2020–2033 (z perspektywą do 2040 r.).

§ 3. Koordynowanie i nadzorowanie realizacji Programu powierza się ministrowi właściwemu do spraw energii.

§ 4. Traci moc uchwała nr 15/2014 Rady Ministrów z dnia 28 stycznia 2014 r. w sprawie programu wieloletniego pod nazwą „Program polskiej energetyki jądrowej” (M.P. poz. 502).

§ 5. Uchwała wchodzi w życie z dniem następującym po dniu ogłoszenia.

Prezes Rady Ministrów: M. Morawiecki

2 Zestawienie znaleźć można pod adresem podanym na pierwszej stronie niniejszego tekstu). 3 http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WM- P20200000946/O/M20200946.pdf)

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ 59 WYDARZENIA Umowa o współpracy w dziedzinie ener- „– Tworzymy komitet sterujący polsko-amerykań- getyki jądrowej z USA ski, który będzie monitorował postęp prac. Równo- cześnie po naszej stronie wszczęliśmy kroki formalne, Także w październiku miało miejsce inne ważne które przekształcą istniejącą spółkę-córkę PGE EJ1 wydarzenie. w podmiot gospodarczy, który zrealizuje nasz pro- 22 października br. Polska podpisała umowę ato- gram i w przynajmniej początkowym okresie będzie mową z USA. Kilka dni wcześniej (19 października stuprocentową własnością skarbu państwa – tłuma- br.) umowę podpisał szef Departamentu Energii USA czył gospodarz konferencji”. Dan Brouillette. Biuro pełnomocnika informuje, że całość prac ko- Oto szczegółowe informacje na temat umowy ordynować będzie wspólny, polsko-amerykański Ko- opublikowane przez portal BiznesAlert.4 mitet Sterujący. W jego pracach przez najbliższe mie- siące uczestniczyć będą przedstawiciele obu rządów, Pełnomocnik rządu ds. strategicznej infra- ale także agend i instytucji finansowych, oraz eksperci struktury energetycznej Piotr Naimski podpisał z doświadczeniem w realizacji strategicznych inwesty- w imieniu Polski porozumienie z USA o trzydzie- cji w sektorze energetyki. Komitet przygotuje końco- stoletniej współpracy w cywilnym sektorze jądro- wy raport koncepcyjno-wykonawczy, który stanowić wym. Za 18 miesięcy poznamy propozycję finan- będzie podstawę dla polskiego rządu do decyzji o wy- sową i techniczną Amerykanów mającą umożliwić borze technologii oraz strategicznego partnera przy budowę pierwszej polskiej elektrowni jądrowej. realizacji 20-letniego programu budowy elektrowni jądrowych w Polsce. W spotkaniu wzięli udział także ambasador Polski w USA Piotr Wilczek oraz szef departamentu energii „– Przewidujemy w programie udział partnera za- jądrowej ministerstwa klimatu i środowiska Tomasz równo kapitałowy, jak i praktyczny, także w postaci Nowacki. objęcia udziałów we wspólnej spółce joint venture. To jest przedmiot rozważań przez następne 18 miesięcy. Bardzo ważnym elementem tej oferty dla polskiego rządu jest struktura finansowania, która będzie oma- wiana wspólnie, bo przewidujemy, że partner powinien być zaangażowany kapitałowo w tę inwestycję. Pozostanie z nami w fazie eksploatacyjnej elektrowni. To oznacza, że będziemy razem odpowiadali za funk- cjonowanie tej elektrowni przez kilkadziesiąt lat – po- wiedział minister przed podpisaniem dokumentu”.

Minister tłumaczył, że atom zapewni stabilność dostaw energii w tak zwanej podstawie. „– To także kwestia wybicia się Polski do rangi krajów, które są energetycznie niezależne i suwerenne – przekony- wał”.

„– Nie wyobrażam sobie, abyśmy w perspektywie 20, 30 lat mogli doprowadzić do transformacji energetycznej w Polsce z sukcesem bez udziału sektora energetyki jądrowej. To kwestia w zasadzie zrozumiała dla większości także tych firm i polityków, którzy dzisiaj optują za odnawialnym, zielonym ładem i transfor- macją. Jest już coraz bardziej jasne dla wszystkich, że to będzie możliwe, jeżeli równolegle i równocześnie będziemy rozwijali te źródła i technologie produkcji prądu elektrycznego, które są stabilne i pracują w podstawie. Jeżeli w perspektywie kilkudziesięciu lat Fot.1. Piotr Naimski podpisuje umowę o współpracy przy atomie z USA. wykluczamy paliwa kopalne, to wydaje się, że alterna- (fot. Biuro pełnomocnika) tywa jest w energetyce jądrowej i to jest już przyjęte, także na poziomie formułowanych strategii i planów 4 (https://biznesalert.pl/polska-usa-umowa-piotr-naimski-pod- inwestycyjnych – mówił Piotr Naimski”. pis-energetyka-atom/)

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 60 PTJ

Biuro pełnomocnika dodaje, że w perspektywie Polska zwróci się do Komisji Europejskiej o za- wieloletniej opisywana umowa definiuje całe spek- twierdzenie pomocy publicznej na budowę pierwszej trum obszarów współpracy pomiędzy Polską i Sta- w kraju elektrowni jądrowej – poinformował 22 paź- nami Zjednoczonymi. Dotyczy to zarówno wsparcia dziernika br. dziennikarza Reutera sekretarz stanu ds. zaangażowanych podmiotów gospodarczych, jak Strategicznej infrastruktury energetycznej Piotr Naim- i działań na poziomie rządowym. Działania te będą ski. „W dzisiejszych czasach nie da się zbudować elek- dotyczyć m.in.: trowni atomowej bez wsparcia państwa” – powiedział Naimski.6 • regulacji, badań, szkolenia kadr, • rozwoju łańcuchów dostaw, SYNTHOS rozpoczął proces regulacyjny WYDARZENIA • kampanii mających na celu wzrost świadomości z PAA w sprawie budowy reaktora SMR społecznej w zakresie cywilnej energetyki jądro- wej, Głównie zachodnie portale (NUCNET, World Nuc- • współpracy przy projektach w energetyce jądro- lear News) doniosły właśnie, (29 października br.)7, wej w Europie. że spółka SYNTHOS Green Energy (SGE) rozpoczę- ła rozmowy z polskim regulatorem jądrowym na „– Nie ma takiej możliwości, by w dzisiejszych cza- temat potencjalnego projektu budowy małego sach zbudować elektrownię jądrową bez wsparcia reaktora modułowego (SMR) GE Hitachi Nuclear państwa, czyli pomocy publicznej. To kwestia finanso- BWRX-300. SGE zwraca się do regulatora, Pań- wa po naszej stronie tej polskiej części w programie stwowej Agencji Atomistyki (PAA), o opinię ogól- trwającym 20 lat. To kwestia przewidywalności tego ną, którą określiła jako pierwszy etap procedury wydatkowania i przygotowania się do poniesienia poprzedzającej proces regulacyjny dotyczący pla- tych kosztów – tłumaczył. – Inna sprawa to zgoda Ko- nowanej budowy elektrowni jądrowej w Polsce. misji Europejskiej na pomoc publiczną przy tej inwestycji. Będziemy kontynuować rozmowy na ten temat Zgodnie z ustawą z dnia 29 listopada 2000 r. – Pra- z Komisją Europejską mając strukturę finansowania wo atomowe, SGE może zwrócić się do PAA o wydanie i budżet – dodał”. ogólnej opinii o rozwiązaniach organizacyjno-technicznych, jakie należy zastosować przy budowie i eks- „– Na poziomie dokumentów unijnych (m.in. tak- ploatacji potencjalnego obiektu jądrowego w Polsce sonomii) trwa dyskusja o tym, czy technologia nukle- przed wystąpieniem o pozwolenie na budowę. SGE, arna ma być traktowana jako wspomagająca zieloną wchodząca w skład Grupy Synthos SA, poinformowa- transformację, czy jest obojętna. My jesteśmy za tym, ła, że jej propozycja została przygotowana we współ- aby potraktować ją jako wspomagającą – powiedział pracy ze strategicznymi partnerami Fortum Power minister w odpowiedzi na pytanie BiznesAlert.pl o to, and Heat Oy, Exelon Generation i GEH. czy atom polski może być blokowany na poziomie Prezes SGE Rafał Kasprów powiedział, że zapyta- unijnym. – Nie spodziewamy się, aby z poziomu Unii nie do PAA pozwoli określić zakres pełnego wniosku Europejskiej była możliwość finansowania, czy dofi- o opinię ogólną. „To pierwszy krok i jesteśmy goto- nansowania energetyki jądrowej. To będą suwerenne wi, aby przejść do procesu regulacyjnego wspólnie decyzje na poziomie krajowym, także w Polsce. Wy- z PAA” – powiedział. datki będą ponoszone na tym poziomie. Kraje, które będą chciały być czysto zielone doskonale będą rozu- „SGE i jej partnerzy strategiczni są głęboko prze- miały, że jeśli potraktujemy Unię Europejską jako je- konani, że technologia SMR, taka jak BWRX-300 firmy den rynek energetyczny, to on musi się zbilansować”. GEH, może być częścią planu głębokiej dekarbonizacji Umowa ta wyznacza kilka ważnych kamieni milo- polskiej energetyki i przemysłu” – powiedział Michał wych, nie tylko umacnia stosunki polsko-amerykańskie, Sołowow, właściciel Grupy Synthos. ale jest zapowiedzią dla reszty świata, że dzięki przeło- mowej technologii Ameryka powróciła do biznesu nukle- GEH i Synthos SA ogłosiły w październiku 2019 r. arnego. Energia jądrowa nigdy nie była bezpieczniejsza, Porozumienie o współpracy w zakresie potencjalnych bardziej przystępna cenowo i bardziej elastyczna. Jeste- aplikacji wdrożeniowych dla BWRX-300 w Polsce. SGE śmy gotowi pomóc naszym partnerom w osiągnięciu i GEH podpisały na początku tego miesiąca strategicz- bezpieczeństwa energetycznego i korzyści dla środowi- ną umowę o współpracy w zakresie rozwoju i wdro- ska poprzez zapewnienie zarówno technologii, jak i fi- żenia BWRX-300, 300 MWe SMR, wywodzącego się nansowania – mówi cytowana w komunikacie ambasador USA w Polsce, Georgette Mosbacher.5 6 https://biznesalert.pl/wrobel-gate-brussels-polska-atom-prawo-ue-energetyka 5 https://businessinsider.com.pl/wiadomosci/jest-umowa-ws-a- 7 https://www.nucnet.org/news/geh-and-synthos-begin-discus- tomu-miedzy-polska-a-usa/e5tjtns sions-with-regulator-for-potential-smr-10-4-2020

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ 61 WYDARZENIA z projektu ekonomicznego uproszczonego reaktora Otóż 23 października 2020 r. Prezes Państwo- z wrzącą wodą (ESBWR) firmy GEH o mocy 1520 MWe. wej Agencji Atomistyki (PAA), jako organ regulacyjny, zatwierdził Raport oceny okresowej bez- „Dzięki naszemu podejściu od projektu do kosz- pieczeństwa (PSR, z ang. Periodic Safety Review) tów uważamy, że jesteśmy przygotowani do pomocy reaktora badawczego MARIA.8 SGE i Polsce w zaspokojeniu zapotrzebowania na czy- stą, stabilną i przystępną cenowo energię” – powie- Przegląd ten odbył się w latach 2018-2019 i wyka- dział Jon Ball, wiceprezes wykonawczy ds. produk- zał, że w reaktorze spełniane są wszelkie standardy do- tów jądrowych w GEH. „Z niecierpliwością czekamy tyczące bezpieczeństwa i zarekomendowana została na wsparcie SGE, ponieważ rozważa ona wdrożenie jego dalsza eksploatacja. Ma to wpływ na dalsze losy tej przełomowej technologii w celu zaspokojenia po- obiektu, gdyż reaktor posiada pozwolenie na eksplo- trzeb energetycznych Polski i pomoc w osiągnięciu atację do 2025 r. Ocena potwierdziła, że jedyny pracu- celów dekarbonizacji". jący reaktor w Polsce jest bezpiecznym urządzeniem i zasadne będą starania o przedłużenie jego pracy. SGE powstała w celu opracowania i wdrożenia technologii zeroemisyjnych i produkcji energii elektrycznej Celem ocen okresowych jest weryfikacja pozio- z odnawialnych źródeł energii dla Grupy Synthos, która mu bezpieczeństwa obiektu poprzez szczegółową jest największą prywatną grupą przemysłową w Polsce. analizę istotnych dla eksploatacji obiektu zagadnień, w tym potwierdzenie, że: Bezpieczna praca reaktora MARIA po- • systemy, wyposażenie i urządzenia obiektu jądro- twierdzona wego zapewnią bezpieczną pracę obiektu w kolejnych latach eksploatacji, I wreszcie ostatnia październikowa informacja ją- • obiekt jądrowy jest dostosowany do przepisów drowa. Nie dotyczy ona energetyki jądrowej, lecz je- prawnych, a podczas eksploatacji stosuje między- dynego polskiego reaktora badawczego MARIA. narodowe dobre praktyki,

Fot.2. Reaktor badawczy MARIA (fot. NCBJ)

8 https://www.paa.gov.pl/aktualnosc-572-prezes_paa_zatwier- dzil_raport_z_oceny.html, https://www.ncbj.gov.pl/aktualnosci/raport-okresowej-oceny -bezpieczenstwa-marii-zatwierdzony, https://www.ncbj.gov.pl/aktualnosci/bezpieczna-praca-reaktora-maria-potwierdzona

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 62 PTJ

• dokumentacja obiektu jądrowego jest aktualna PROJEKT BADAWCZO- i adekwatna do prowadzonej działalności. ROZWOJOWY W ZAKRESIE Przegląd pozwala też ocenić, czy obiekt spełnienia NIEKOMERCYJNYCH BADAŃ krajowe i międzynarodowe wymagania bezpieczeń- KLINICZNYCH Z AGENCJI BADAŃ stwa oraz, czy posiada aktualną dokumentację eks- ploatacyjną. MEDYCZNYCH

Zgodnie ze zmianą przepisów z 2011 r., każdy obiekt jądrowy nie rzadziej niż raz na 10 lat musi prze- WYDARZENIA prowadzić okresową ocenę bezpieczeństwa. Każdora- zowo skupia się ona na zmianach w obiekcie od zakoń- czenia poprzedniej oceny okresowej, a w przypadku pierwszej oceny – na okresie od początku eksploatacji obiektu jądrowego. Z tego powodu obecna pierwsza ocena okresowa bezpieczeństwa reaktora MARIA uwzględnia modernizacje i zmiany przeprowadzone Celem badania jest ocena skuteczności leczenia od początku eksploatacji w 1974 r. i ocenia ich wpływ za pomocą innowacyjnej metody, z użyciem zu- na bezpieczeństwo jądrowe i ochronę radiologiczną. pełnie nowego radiobiokoniugatu znakowanego Ocena uwzględnia więc 45 lat bezawaryjnej pracy re- emiterem alfa – 225Ac-DOTATATE chorych z nowo- aktora. tworami neuroendokrynnymi i nieresekcyjnymi przerzutami do wątroby i/lub zmianami w innych Ze względu na swoją kompleksowość, ocena okre- narządach, z postępującym obrazem choroby na sowa bezpieczeństwa reaktora MARIA została po- dotychczas stosowanych metodach leczenia. dzielona na 13 zagadnień tematycznych. Pod uwagę wzięto m.in. stan elementów wchodzących w skład re- Projekt realizowany jest w ramach konsorcjum ze aktora, wpływ na środowisko oraz ocenę procedur. Na Szpitalem Klinicznym MSWiA w Warszawie, Pomorskim podstawie analiz zagadnień tematycznych opracowa- Uniwersytetem Medycznym w Szczecinie oraz Europe- ny został raport zawierający podsumowanie przeglą- an Commission, Joint Research Centre w Karlsruhe. Pro- du oraz program modernizacji i działań naprawczych. jekt uzyskał 17,2 mln dofinansowania na niekomercyjne badania kliniczne ze środków ABM na okres 4,5 roku. Zatwierdzenie raportu przez Prezesa PAA dowo- dzi, że reaktor MARIA jest wykorzystywany w sposób bezpieczny i zgodny z przepisami, i otwiera drogę do dr inż. Agnieszka Majkowska-Pilip, dalszej jego eksploatacji. MARIA służy nie tylko do Instytut Chemii i Techniki Jądrowej, prowadzenia badań materiałowych i technologicz- Warszawa nych, ale także do naświetla materiały tarczowe do produkcji radioizotopów oraz znajduje zastosowanie w badaniach medycznych poprzez prace nad terapią borowo-neutronową. NOBLIŚCI Z FIZYKI

Sir Roger Penrose to jeden z najwybitniejszych fi- Fragmenty tekstów zyków i matematyków. Po raz pierwszy zasłynął, gdy z podanych w tekście źródeł wybrał razem ze Stephenem Hawkingiem udowodnił twier- dr Stanisław Latek, dzenie o osobliwościach w ogólnej teorii względności. Instytut Chemii i Techniki Jądrowej, Naukowiec został nagrodzony za odkrycie, że tworze- Warszawa nie czarnych dziur jest solidną przepowiednią ogólnej teorii względności.

Reinhard Genzel to niemiecki astrofizyk. Jako jeden z pierwszych naukowców śledził ruchy gwiazd w centrum Drogi Mlecznej wykazując, że krążyły one wokół bardzo masywnego obiektu, prawdopodobnie czarnej dziury.

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ 63

PROF. MEISSNER: WYDARZENIA PENROSE TO CZŁOWIEK MYŚLĄCY W SPOSÓB PROSTOPADŁY DO TEGO, CO SIĘ NARZUCA

Roger Penrose to człowiek skoncentrowany na fizyce, myślący w sposób prostopadły do tego, co się narzuca — powiedział fizyk, prof. Krzysztof Meis- sner. Dodał, że noblista jest jego przyjacielem, z któ- rym spędził na rozmowach tysiące godzin i przygo- tował wspólną publikację.

Roger Penrose, Richard Genzel i Andrea Ghez – to tegoroczni laureaci Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki. Ko- mitet Noblowski nagrodził ich za wykazanie, że istnienie czarnych dziur wynika z ogólnej teorii względności oraz za odkrycie supermasywnego gęstego obiektu w cen- Fot.1. Tegoroczni laureatci Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki. Od le- trum naszej Galaktyki. wej: Roger Penrose, Reinhard Genzel i Andrea Ghez – kosmolog i dwóch astronomów (źródło nobelprize.org, (rys. Niklas Elmehed)) Prof. Krzysztof Meissner z Wydziału Fizyki Uniwersy- Andrea Ghez to amerykańska astronom pracująca tetu Warszawskiego podczas debaty w Centrum Współ- na Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles, znana pracy i Dialogu UW zorganizowanej z okazji tygodnia no- przede wszystkim z pracy nad badaniem Drogi Mlecznej. blowskiego powiedział, że Roger Penrose to jego bardzo bliski przyjaciel. „Korespondujemy ze sobą w zasadzie Genzel i Ghez otrzymali nagrodę za odkrycie „su- codziennie od wielu lat” — powiedział Meisser. permasywnego obiektu kompaktowego w centrum naszej galaktyki”. „Penrose wniósł niebywale dużo do Ogólnej Teorii Względności, rozumie ją najlepiej na świecie” — uważa Redakcja Postępów Techniki Jądrowej, Meissner. Wyjaśnił, że Penrose, kiedy zaczął się zajmo- Warszawa wać teorią względności, miał doskonałe przygotowa-

Fot.1. Komitet Noblowski nagrodził Rogera Penrose, Richarda Genzel i Andrea Ghez w dziedzinie fizyki Nagrodą Nobla (źródło EPA 06.10.2020)

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 64 PTJ

nie matematyczne, więc zaczął bardzo szybko widzieć NOBLE Z CHEMII DLA KOBIET w niej to, co innym trudno było zobaczyć.

Penrose zajmował się też jednak równolegle proble- Do znakomitego grona noblistek w dziedzinie che- mami matematycznymi. Np. tzw. kafelkowaniem (jego mii dołączyły w roku 2020 dwie wybitne uczone: prof. pomysłem jest tzw. parkietaż Penrosa, w którym poka- Emmanuelle Charpentier i prof. Jennifer A. Doudna. zał, jak pokryć płaszczyznę za pomocą dwóch rodzajów Badaczki nagrodzono za przełomowe odkrycie, które figur tak, aby wzór nie powtarzał się okresowo po prze- środowisko naukowe określiło jako najpotężniejsze sunięciu). Przykładem takiego nieokresowego parkieta- w historii biologii molekularnej. Opracowały one me- żu obserwowanym w przyrodzie są kwazikryształy, za chanizm znany jako „Crispr/Cas9”, czyli „nożyczki mo- WYDARZENIA które przyznano w 2011 r. Nagrodę Nobla w dziedzinie lekularne”, zdolne do modyfikowania genomów. Dzię- chemii. Zdaniem prof. Meissnera Nobel należał się Pen- ki „nożycom DNA“ naukowcy będą mieli możliwość rose’owi już za kwazikryształy. wprowadzenia zmian w kodzie genetycznym roślin i w ten sposób tworzyć nowe odmiany roślin upraw- „To człowiek skoncentrowany na fizyce, myślący nych, charakteryzujących się odpornością na choroby prostopadle do zwykłego narzucającego się sposobu wirusowe, bakteryjne i grzybowe. Odkrycie otwiera myślenia. Mawiam, że gdyby student przyszedł do mnie również drogę do nowych terapii antynowotworo- i mówił to, co Penrose, to bym go wyrzucił. Ale ponieważ wych i pomoże w leczeniu chorób genetycznych. mówi to Penrose, to muszę się cztery razy zastanowić, Warto dodać, że ostatni raz Nagroda Nobla w dzie- zanim powiem, że coś jest nie tak. A on na ogół ma rację” dzinie chemii została przyznana kobiecie ponad 100 — mówił ze śmiechem Meissner w rozmowie z PAP. lat temu, w 1911 r., kiedy to nagrodzono prof. Marię Skłodowską-Curie. W latach późniejszych wyróżniono Dodał, że Penrose ma wprawdzie słaby wzrok, ale jeszcze cztery kobiety: Irenę Joliot-Curie (1935), Do- dzięki swojej wyobraźni — widzi to, czego nie widzą inni. rothy Crowfoot Hodgkins (1964), Adę Jonath (2009), Dlatego rozmowa z matematykiem bywa trudna — jest i Frances Arnold (2018), ale wspólnie z mężczyznami. on sobie w stanie wyobrazić coś, z czym inni mają problemy. Za „nożyczki molekularne“ obie badaczki otrzy- mały już w 2016 r. międzynarodową nagrodę L’Oréal- „Kiedyś zamknąłem się z nim na trzy dni w klasztorze UNESCO For Women in Science International Awards. w Czerwińsku, żeby nam nikt nie przeszkadzał. I trzy dni O polskich edycjach tych nagród piszemy co roku. rozmawialiśmy o pewnej koncepcji” – wspominał prof. W dzisiejszych czasach mamy do czynienia z poważ- Meissner. nymi kryzysami zdrowotnymi, społecznymi i gospo- darczymi, dlatego właśnie teraz, bardziej niż kiedy- Fizyk z UW opowiedział, że wspólnie z noblistą na- kolwiek świat potrzebuje nauki, a nauka potrzebuje pisał publikację naukową. „Dotyczy ona koncepcji Pen- kobiet – powiedziała Alexandra Palt, wiceprezes Fun- rosa, że nasz Wszechświat jest jednym z wielu nastę- dacji L’Oréal. Pomimo naturalnych predyspozycji i wy- pujących po sobie kolejno Wszechświatów — które on jątkowych osiągnięć, kobiety na całym świecie sta- nazywa eonami” — opisał. Prof. Meissner wyjaśnił, że nowią zaledwie 29% naukowców. Ma to rzeczywisty chodziło o to, czy w naszym Wszechświecie są ślady po poprzednim Wszechświecie, czy może jest to koncepcja, której nie można sprawdzić. „My twierdzimy, że promieniowanie tła, które nas otacza, sprzed 14 mld lat, niesie ze sobą informacje, co było w poprzednim Wszechświe- cie” — powiedział.

Dodał, że badania Penrose’a o czarnych dziurach do- tyczą teorii. Zaś Richard Genzel i Andrea Ghez — czyli pozostała dwójka tegorocznych noblistów — prowadzili obserwacje związane z tymi obiektami. Obserwując ruch gwiazd wokół centrum galaktyki byli w stanie potwier- dzić, że w centrum naszej Galaktyki jest czarna dziura.

Ludwika Tomala, Fot.1. Francuzka Emmanuelle Charpentier i Amerykanka Jennifer A. PAP — Nauka w Polsce, Doudna to tegoroczne laureatki Nobla z chemii. Zostały nagrodzone Warszawa za opracowanie metody edycji genomu (źródło https://sciencebusiness. net/)

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ 65

POLSKIE NOBLE 2020 WYDARZENIA

Tegoroczna gala wręczenia Nagród Fundacji na rzecz Nauki Polskiej 2020 odbyła się jak zwykle na po- czątku grudnia, ale tym razem w formie internetowej. Nagrody uznawane za najważniejsze wyróżnienie naukowe w Polsce są przyznawane za szczególne osią- gnięcia i odkrycia naukowe, które przesuwają granice poznania i otwierają nowe perspektywy poznawcze, wnoszą wybitny wkład w postęp cywilizacyjny i kul- turowy naszego kraju oraz zapewniają Polsce znaczą- ce miejsce w podejmowaniu najbardziej ambitnych wyzwań współczesnego świata. Wysokość nagrody wynosi 200 tys. zł. Symbolicznie wyróżnienia ode- Fot. 2. Emmanuelle Charpentier jest dyrektorem oddziału zajmujące- brali wybitni polscy uczeni: prof. Jacek Radwan, prof. go się badaniem patogenów w Instutcie Biologii Zakaźnej im. Maxa Ewa Górecka, prof. Krzysztof M. Górski, prof. Romuald Plancka w Berlinie Schild. Nagrody zostały wręczone po raz dwudzie- sty dziewiąty, ale po raz pierwszy w formule on-line. W programie wydarzenia znalazły się przemówienia czworga laureatów, a także wystąpienia prof. Tomasza Guzika, przewodniczącego Rady FNP i prof. Macieja Ży- licza, prezesa Fundacji na rzecz Nauki Polskiej. Zapre- zentowano również krótkie filmy na temat osiągnięć naukowych laureatów. Nagroda Fundacji na rzecz Na- uki Polskiej jest nagrodą indywidualną, przyznawaną przez Radę FNP w drodze konkursu. Kandydatów do tego wyróżnienia zgłaszają wybitni przedstawiciele nauki zaproszeni imiennie przez Zarząd i Radę Funda- cji. Rada FNP pełni rolę Kapituły konkursu i dokonuje wyboru laureatów na podstawie opinii niezależnych ekspertów i recenzentów – głównie z zagranicy – oce- niających dorobek kandydatów.

Fot. 3. Jennifer A. Doudna jest profesorem Uniwersytetu Kalifornij- Profesor Jacek Radwan z Uniwersytetu im. Ada- skiego w Berkeley, prowadzi też badania w Instytucie Medycznym Ho- ma Mickiewicza w Poznaniu – nagroda w obszarze warda Hughesa (fot. archiwum L'Oreal) nauk o życiu i o Ziemi za wykazanie roli ewolucyjnego mechanizmu optymalizacji zmienności genetycznej i bezpośredni wpływ na jakość badań. Od roku 1901, w kształtowaniu odporności na patogeny i tolero- kiedy to Nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki, chemii waniu własnych antygenów. Nagrodzone przez FNP i medycyny przyznano po raz pierwszy, nagrodzono badania prof. Radwana dotyczą układu odpornościo- nią łącznie 621 naukowców, w tym tylko 22 badacz- wego, a konkretnie wyjaśnienia, dlaczego nie zawsze ki. Dotychczas trzy laureatki globalnego Programu jest on zdolny odpowiedzieć na atak organizmów pa- L’Oréal-UNESCO for Women in Science Internatio- togennych. nal Awards otrzymały Nagrodę Nobla: Nüsslein-Vol- hard (w dziedzinie medycyny w 1995 r.), Ada Yonath Profesor Ewa Górecka z Uniwersytetu Warszaw- (w dziedzinie chemii w 2009 r.), Elizabeth H. Blackburn skiego – nagroda w obszarze nauk chemicznych (w dziedzinie medycyny w 2009 r.). To grono w tym i o materiałach za otrzymanie materiałów ciekłokry- roku powiększyło się o dwie wybitne uczone. stalicznych o strukturze chiralnej zbudowanych z nie- chiralnych molekuł. Efekty tego osiągnięcia mogą być w przyszłości zastosowane do stworzenia materiałów dr inż. Wojciech Głuszewski , ciekłokrystalicznych nowej generacji. Otwierają też Instytut Chemii i Techniki Jądrowej, perspektywy zastosowań w zakresie nowatorskich Warszawa materiałów optycznych oraz urządzeń przechowują- cych informacje.

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 66 PTJ

Profesor Romuald Schild z Instytutu Archeologii cal Equal Area isoLatitude Pixelization of the Sphere). i Etnologii PAN w Warszawie – nagroda w obszarze Jest to wszechstronne, innowacyjne narzędzie do nauk humanistycznych i społecznych za wskazanie konstrukcji, wizualizacji i analizy map sygnałów astro- klimatycznych i środowiskowych uwarunkowań pro- nomicznych rozłożonych na całej sferze niebieskiej, cesów społeczno-kulturowych w epoce kamienia na w szczególności mikrofalowej emisji promieniowania obszarach Afryki Północnej i Niżu Europejskiego. tła. Jest ono bardzo często wykorzystywane przez misje kosmiczne i projekty prowadzone z Ziemi. Z al- Profesor Krzysztof M. Górski z Uniwersytetu gorytmu tego korzystano w wielkoskalowych prze- Warszawskiego i NASA Jet Propulsion Laboratory, Ca- glądach całego nieba, takich jak WMAP, Planck, Fermi lifornia Institute of Technology (Caltech) – nagroda LAT, czy Gaia. Badacz stał się ekspertem w dziedzinie WYDARZENIA w obszarze nauk matematyczno-fizycznych i inżynier- matematycznej konstrukcji i analizy map nieba. Arty- skich za opracowanie i wdrożenie metodologii anali- kuł opisujący ten algorytm był cytowany już 3,1 tys. zy map promieniowania reliktowego, kluczowych dla razy, a oparta na nim biblioteka oprogramowania zo- poznania wczesnych etapów ewolucji Wszechświata. stała pobrana przez ok. 60 tys. użytkowników na ca- łym świecie.

W badaniach kosmicznego promieniowania tła prof. Krzysztof Górski uczestniczył od wczesnych lat 90. XX wieku. Pierwszą bardzo znaną misją NASA, w której brał udział, był COBE (Cosmic Background Explorer). Był to pierwszy sztuczny satelita zbudowany specjalnie do badań nad wczesnym Wszechświa- tem poprzez obserwacje mikrofalowego promieniowania tła. Prof. Górski zrealizował pionierską metodę analizy danych zgromadzonych przez to urządzenie. Tak zanalizowane, pomiary wykonane przez COBE umożliwiły przeprowadzenie odkrywczych badań nad pierwotną niejednorodnością Wszechświata.

Fot.1. Prof Krzysztof Górski (fot. FNP) Jednak największym naukowym przedsięwzię- ciem umożliwiającym badanie mikrofalowego pro- Prace prof. Krzysztofa M. Górskiego obejmują od- mieniowania tła była misja Planck zrealizowana przez krycia w dziedzinie kosmologii obserwacyjnej, wiel- Europejską Agencję Kosmiczną, z udziałem NASA. Sa- koskalowej struktury Wszechświata i powstawania telita został wystrzelony w 2009, a w roku 2013 zakoń- galaktyk. W ostatnich trzech dekadach zaangażowany czył misję po stworzeniu bezprecedensowo bogatego był w dynamicznie rozwijającą się dziedzinę kosmo- zbioru danych pomiarowych rozkładu mikrofalowej logii – badania mikrofalowego promieniowania tła emisji na całym niebie w dziewięciu pasmach czę- (CMB). stotliwości. W kolejnych latach dane te wraz z ich na- ukową interpretacją upubliczniono jako wyniki misji Kosmiczne mikrofalowe promieniowanie tła, zwa- Planck. A te były olśniewające. ne promieniowaniem reliktowym, to najstarszy znany nam rodzaj promieniowania we Wszechświecie, Na podstawie pomiarów dokonanych przez sateli- autentyczny ślad Wielkiego Wybuchu. Mapa jego tę naukowcy zespołu Planck skonstruowali najbardziej temperatury na astronomicznym niebie – „niemow- precyzyjne mapy kosmicznego promieniowania tła lęce zdjęcie Wszechświata” – wyjawia nam pierwotne dochodzącego do nas z epoki ok. 380 tys. lat po Wiel- niejednorodności przestrzennego rozkładu materii, kim Wybuchu. Dzięki temu naukowcy mogą prowa- z których z upływem czasu powstały wszechobecne dzić niezwykle dokładne badania 13,8 mld lat historii galaktyki i całe zoo obiektów niebieskich. Precyzyjne Wszechświata po Wielkim Wybuchu. pomiary promieniowania tła mają znaczenie funda- mentalne dla badań procesów, jakie zachodziły daw- Jednym z kluczowych członków amerykańskiego no temu we Wszechświecie i pozwalają rozszyfrowy- zespołu misji Planck był właśnie prof. Górski, zaan- wać jego historię. gażowany we wszystkie stadia analizy danych CMB zebranych przez satelitę. Kierował grupą odpowie- Prof. Górski opracował rewolucyjną metodę for- dzialną za opracowywanie algorytmów stosowanych matowania liczbowego i analizy danych astronomicz- w procesie wyodrębniania wyników naukowych misji. nych z przeglądów całego nieba – HEALPix (Hierarchi- Wniósł znaczący wkład w proces eliminacji tzw. za-

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ 67

nieczyszczeń sygnałów pochodzących z wczesnego rozkładu przestrzennego. Poprzez stale członkostwo Wszechświata przez m.in. mikrofalową emisję naszej w Planck Editorial Board, prof. Górski wspomagał Galaktyki – co umożliwiło skonstruowanie bezpre- przygotowanie do publikacji wszystkich, ponad 160 cedensowo dokładnego obrazu początkowej epoki recenzowanych artykułów zawierających podsumo- w ewolucji Wszechświata. W ramach naukowego pro- wanie kosmologicznych i astrofizycznych wyników gramu misji Planck kierował m.in. badaniami global- misji Planck. nej geometrii i topologii Wszechświata, precyzyjnej statystyki anizotropii (czyli zależności od kierunku dr inż. Wojciech Głuszewski, obserwacji) kosmicznego promieniowania tła, oraz Instytut Chemii i Techniki Jądrowej, analizą anomalnych aspektów jego obserwowanego Warszawa WARTO WIEDZIEC ELEKTROWNIA JĄDROWA obserwowana dynamika zmian klimatu podważa za- sadność użycia danych z dwuletnich obserwacji do W OŚWIĘCIMIU? prognoz dla całego 60-letniego okresu eksploatacji elektrowni). Analizując odpowiednie przepisy można Ostatnio wszystkie polskie media obiegła wiado- odnieść wrażenie, że organy decyzyjne wolą raczej mość, że Michał Sołowow, właściciel wielkiej firmy utrącić planowaną inwestycję, jeśli może powodować chemicznej SYNTHOS, będącej między innymi głów- obawy społeczeństwa, niż współpracować z inwesto- nym w Europie producentem kauczuków syntetycz- rem dla uzyskania najlepszych (najbezpieczniejszych) nych, zamierza w swoim zakładzie w Oświęcimiu rozwiązań. Proponowane reaktory nie mają za sobą zbudować elektrownię jądrową. Ma to być bez-emi- długoletniej eksploatacji, co może oznaczać, że Pol- syjne źródło energii elektrycznej i ciepła dla samej scy inspektorzy jądrowi przed wydaniem stosownych fabryki, jak i dla okolicznych osiedli. Wybór padł na zezwoleń (jeśli w ogóle dopuszczą możliwość pozy- oferowaną przez amerykańsko-japońską firmę GEH tywnej decyzji) będą musieli dokładnie zbadać doku- (General Electric-Hitachi) ciepłownię jądrową średniej mentację elektrowni (projekt, parametry techniczne mocy, z reaktorem typu BWR (z wodą wrzącą) o mocy wszystkich elementów, planowany przebieg budowy, 300 MWe, a więc klasy SMR (ten skrót tłumaczy się jako procedury eksploatacyjne ze wszystkimi możliwy- Small Modular Reactors, czyli reaktory małe modular- mi wariantami zdarzeń w czasie działania elektrowni ne, lub – co jest chyba bardziej stosowne w tym wy- itp.), a to może trwać nawet 10 lat! Z drugiej strony padku – Small and Medium Size Reactors, czyli reak- w reaktorach tych zastosowano technologię wziętą tory małe i średnie). Wybrana technologia odpowiada z najbardziej obecnie zaawansowanych reaktorów najwyższym standardom bezpieczeństwa jądrowego typu ESBWR (planowane SMRy to niejako ich młod- (reaktory tzw. generacji 3+) i jest atrakcyjna z uwagi sze i znacznie skromniejsze siostry), które uzyskały na cenę produkowanej energii i procedury eksploata- licencję niesłychanie restrykcyjnego amerykańskiego cyjne. Odpowiednie – na razie wstępne – dokumenty dozoru jądrowego (NRC, Nuclear Regulatory Com- zostały podpisane i partnerzy mają nadzieję na uru- mission), a oferent technologii to również producent chomienie elektrowni już za ok. 10 lat. reaktorów ESBWR. Zresztą obydwa człony kontrahen- Czy to realne? Chyba tak, choć łatwo nie będzie. ta (General Electric i Hitachi), należą do najbardziej Co prawda pewnym ułatwieniem jest fakt, że nowa doświadczonych światowych weteranów przemysłu elektrownia ma wykorzystać część infrastruktury jądrowego. Oznacza to, że można mieć nadzieję, iż obecnie pracujących elektrowni (konwencjonalnych). polski dozór uprości swoje procedury bez obniżania Ale przeszkody będą. Przede wszystkim będą to kryteriów bezpieczeństwa. Ale pozostaje jeszcze ko- trudne i niesłychanie żmudne w polskich warunkach nieczność uzyskania akceptacji lokalnej społeczności, starania o uzyskanie stosownych zezwoleń i licen- co mimo małej stosunkowo skali inwestycji i wyśrubo- cji. Polskie przepisy – te „jądrowe”, czyli wynikające wanych parametrów bezpieczeństwa będzie wyma- z ustawy Prawo atomowe, jak i te bardziej ogólne – gało trudnego, dobrze przygotowanego i rzetelnie nazwijmy je środowiskowymi, zawierają sformułowa- przeprowadzonego procesu edukacji i informacji. nia nie zawsze logiczne. Na przykład pożądane jest A co myślę o tym projekcie? Mam nadzieję, że zo- wprowadzanie najbardziej nowoczesnych rozwiązań, stanie zrealizowany, „trzymam kciuki”. Oświęcimski a jednocześnie sugeruje się budowę reaktorów ma- SYNTHOS uzyska stabilne – technologicznie i cenowo jących za sobą dłuższy okres eksploatacji. Wymaga – zabezpieczenie energochłonnych procesów produk- się przeprowadzenia przed rozpoczęciem inwestycji cyjnych, a mieszkańcy tego tak bardzo uprzemysło- dwuletniego monitoringu meteorologicznego, jak wionego regionu będą mogli oddychać powietrzem gdyby w Polsce nie istniały szczegółowe i rzetelne wolnym od smogu i innych zanieczyszczeń. Nie bę- dane w tym zakresie (nie mówiąc o tym, że obecnie dzie to istotna rewolucja w krajowym systemie elek-

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 68 PTJ

tro-energetycznym (moc nowej elektrowni to ok. 1% nia stanów reumatycznych i zapalnych za pomocą ni- mocy całego systemu), ale powodzenie projektu bę- skich dawek promieniowania jonizującego – LDR (LDR dzie ważnym elementem eliminacji źródeł kopalnych – Low Dose Radiotherapy) wiedziano już od dawna, z polskiej energetyki. Ważnym technicznie – bo po- stosując tę metodę z powodzeniem do lat sześćdzie- zwoli na praktyczne przetestowanie wszystkich pro- siątych ubiegłego stulecia. Ostatnie doniesienia (jak cedur wymaganych w trakcie budowy i uruchomiania dotąd o charakterze kazuistycznym) wskazują na sku- elektrowni jądrowej, ale również ważnym społecznie: teczne hamowanie przez LDR postępów w chorobach inwestycja ta – mam nadzieję – ułatwi uzyskać akcep- Alzheimera i Parkinsona. Potwierdzono też, że w mo- tację społeczną dla czekającej Polskę budowy blo- delach zwierzęcych z celowo wywołanym stanem ków jądrowych dużej mocy. Na razie (do ok. 2040 r.) zapalnym płuc, LDR skutecznie hamuje „burzę cyto- mają to być elektrownie jądrowe o łącznej mocy 6 000 kinową”, oczekuje się więc podobnego działania LDR MWe, ale względy finansowe i konieczność poważne- u pacjentów z ostrym zapaleniem płuc wywołanym go potraktowania udziału Polski w obronie klimatu wirusem SARS-CoV-2. Według ostatnich doniesień,

WARTO WIEDZIEC będą wymagały budowy dalszych bloków jądro- LDR – w przeciwieństwie do środków farmakologicz- wych i osiągnięcia w następnych dekadach istotnego nych – nie powoduje transformacji wirusa do odmian udziału energetyki jądrowej w naszym bilansie ener- bardziej opornych na jego leczenie. Na co więc czeka- getycznym. Będą to prawdopodobnie bloki o mocy my? Jednym z powodów zwłoki jest wymóg uzyskania 1000-1500 MWe, ale istnieje też duże zainteresowa- obiektywnego potwierdzenia skuteczności nowych nie elektrowniami jądrowymi z reaktorami typu SMR, metod leczenia, czyli tzw. zasada EBM – Evidence-Ba- a doświadczenie zdobyte w Oświęcimiu będzie tu nie- sed Medicine – nawet jeśli skuteczność LDR znana jest słychanie cenne. już od dawna. Współczesna medycyna jest oparta na „twardych dowodach”, potwierdzonych wieloetapo- wymi (i najczęściej wieloletnimi) badaniami klinicz- prof. dr hab. Jerzy Niewodniczański, nymi z udziałem dużych liczb pacjentów. Dotyczy to Akademia Górniczo-Hutnicza, zarówno oceny skuteczności opracowywanych szcze- Kraków pionek, jak i LDR w leczeniu pandemii COVID-19. Obec- nie badania kliniczne skuteczności LDR w zapobiega- Pauza nr 496, 9 stycznia 2020 niu „burzy cytokinowej” prowadzone są już w ponad dziesięciu ośrodkach – w USA, Hiszpanii, Włoszech, Iranie i Indiach. A dlaczego nie w Polsce, choć udo- stępnione zostały polskim specjalistom szczegółowe O MOŻLIWOŚCI WSPOMAGANIA protokoły takich badań klinicznych? Najbardziej istot- LECZENIA COVID-19 NISKIMI ną przeszkodą w zaakceptowaniu LDR jako metody leczenia jest ogólne przekonanie w świecie medycyny DAWKAMI PROMIENIOWANIA (i nie tylko), że każda, nawet najmniejsza dawka pro- JONIZUJĄCEGO mieniowania jonizującego jest szkodliwa, bo powoduje nowotwory i zmiany genetyczne u człowieka, przy czym ryzyko to ma rosnąć proporcjonalnie do dawki, Uzupełniając artykuł prof. Jacka Kubiaka (Polity- począwszy od dawki zerowej, czyli bez progu – jest to ka nr. 35 (3286)) znakomicie wyjaśniający rolę „burzy tzw. zasada LNT (Linear No Threshold). Wiarę w para- cytokinowej” w przebiegu ostrego zapalenia płuc po- dygmat LNT od ponad 70 lat skutecznie podtrzymuje wodowanego wirusem SARS-CoV-2, pragnę zwrócić środowisko ochrony radiologicznej (np. ICRP – Inter- uwagę na możliwość zapobiegania tej „burzy” przez national Commission on Radiological Protection), sys- napromienienie płuc pacjenta niewysoką łączną daw- tematycznie obniżając limity dawek, pomimo braku ką ok. 100–500 mGy promieniowania jonizującego. naukowego uzasadnienia dla takich decyzji. Przeko- Dla porównania – dawka od pojedynczego badania nanie o wyłącznie szkodliwym działaniu promienio- tomografii komputerowej TK to ok. 2–4 mGy. Odpo- wania jonizującego jest tak głębokie, że ignoruje się wiada to w przybliżeniu rocznej dawce od natural- wyniki wielu badań wskazujących na stymulujące nego tła promieniowania w Polsce, którą otrzymuje efekty niskich dawek – a to przecież przeczy podsta- każdy z nas. Ale np. mieszkańcy miejscowości Ramsar wowym zasadom nauki. Przykład? We wrześniu 2019 r., w Iranie mogą od tamtejszego tła naturalnego otrzy- w ramach Zjazdu Polskiego Towarzystwa Badań Ra- mywać do 260 mGy rocznie – bez żadnej szkody dla diacyjnych, prof. Ludwik Dobrzyński z Narodowego ich zdrowia. W radioterapii nowotworowej guz na- Centrum Badań Jądrowych zorganizował międzynaro- promieniany jest zwykle ponad sto razy wyższą łącz- dowe sympozjum z udziałem wybitnych specjalistów ną dawką 60 Gy, która rzeczywiście „zabija” komórki z USA i innych krajów, poświęcone pozytywnym skut- nowotworowe guza. O korzystnych wynikach lecze- kom niskich dawek promieniowania, w szczególności

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ 69 WARTO WIEDZIEC LDR1) . Pomimo uczestnictwa w Zjeździe wielu uzna- wyniki badania klinicznego LDR wykonanego w Emo- nych w Polsce lekarzy i specjalistów, bardzo niewielu ry University Hospital (USA) na małej próbie starszych z nich zdecydowało się uczestniczyć w obradach tego pacjentów z COVID-19 wspomaganych respiratorami. Sympozjum. A szkoda, gdyż prezentowane tam były Zastosowanie LDR szybko i skutecznie uratowało im opublikowane w poważnych czasopismach nauko- życie. Zachęcające są także wstępne wyniki pozo- wych przykłady skutecznego leczenia licznych scho- stałych badań klinicznych. W bieżącej literaturze na- rzeń za pomocą LDR (ale oczywiście nie związanych ukowej możliwość wspomagania leczenia pacjentów jeszcze z wirusem COVID-19). z COVID-19 niskimi dawkami promieniowania X jest Lekarze – nie tylko w Polsce – choć powszechnie coraz szerzej dyskutowana. Mam nadzieję, że środowi- korzystają z radiodiagnostyki (badań RTG., TK, czy sko medyczne będzie umiało jak najszybciej wyzwolić medycyny nuklearnej), nadal głęboko wierzą w szko- się z paradygmatu LNT i wdrożyć radioterapię niskimi dliwość niskich dawek promieniowania jonizującego dawkami promieniowania jonizującego dla ratowa- – zgodnie z paradygmatem LNT. Polska nie jest tu wy- nia życia pacjentów zarażonych wirusem SARS-CoV-2 jątkiem – światowe gremia lekarskie i narodowe odpo- z ostrym zapaleniem płuc – do czego przygotowany wiedzialne za walkę z pandemią także ignorują liczne jest już teraz każdy ośrodek prowadzący radioterapię apele i publikacje wskazujące na możliwość wykorzy- nowotworową. Może wtedy uda się zapobiec choćby stania LDR do leczenia chorych na COVID-19, szcze- części zgonów z powodu tego wirusa. gólnie w najgroźniejszych dla życia przypadkach. Za jeden z przykładów niech posłuży ostatnio opublikowana w amerykańskim czasopiśmie Dose Response prof. dr hab. Michael Waligórski, praca Cuttlera i współpracowników1) – pod wymow- Instytut Fizyki Jądrowej PAN, nym tytułem: Unethical not to Investigate Radiothera- Kraków py for COVID-19. Podano tam wykaz aktualnie prowadzonych badań klinicznych oraz omówiono wstępne Pauza nr 496, 9 stycznia 2020 INFORMACJA PRASOWA NA TEMAT WIKTOR NIEDZICKI KSIĄŻKI „Z KAMERĄ WŚRÓD UCZONYCH”

Przychodzi dziennikarz do uczonego i... zderzają się światy. – Panie Profesorze, proszę możliwie najprościej opowiedzieć o swoich badaniach. – Nie mogę. Koledzy mogliby pomyśleć, że się na tym nie znam. Muszę powiedzieć mądrze.

I tu zaczyna się wywód, którego nie sposób zrozu- mieć. Tak zderzają się światy. KULISY PROGRAMÓW „LABORATORIUM” I „KUCHNIA” Precyzja, skrupulatność i sprawdzanie każdej informacji zderzają się z poszukiwaniem ciekawostki lub sensacji. A czas liczony latami – z minutami lub z kamerą sekundami wypowiedzi dla telewizji. Po prostu iskrzy. Ponad 44 lata pracuję na styku tych dwóch światów. wśród Bywa ciężko lub zabawnie, ale zawsze ciekawie. Nigdy się nie nudziłem. uczonych Dla nas, laików, świat nauki jest równie egzotyczny, jak świat plemion żyjących w dalekiej dżungli. Miałem wiele okazji, by tam zajrzeć. Widziałem pierwsze prace nad rozwiązaniami, które po latach trafiły do szpi-

1 JM Cuttler, J Bevelaqua, SJM Mortazawi, Dose Response: An International Journal, July–Sept. 2020:1–2, DOI:10.1177/ 1559325820950104

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 70 PTJ

tali, ale także do fabryk, sklepów i do naszych domów. jest przeznaczony dla rodzin dzieci leczonych długo Podziwiałem nowe, gigantyczne narzędzia badawcze w Szpitalu Pediatrycznym Warszawskiego Uniwersy- i proste urządzenia, które umożliwiały dokonywanie tetu Medycznego. wielkich odkryć. Wiadomo, że jeśli poważnie choruje dziecko, cho- Do tego świata trafiłem z... instytutu naukowego. ruje cała rodzina. Rodzice spędzają czas w szpitalu, Szczęśliwy traf sprawił, że zacząłem pracę w Polskim gdzie nie ma warunków, by się wykąpać, przespać Radiu. Wtedy z zupełnie innej perspektywy zobaczy- i odpocząć, by nabrać sił do dalszej opieki. A przecież łem instytuty, laboratoria i samych naukowców. Coś, nierzadko przyjechali do Warszawy z daleka. Nie mają co jeszcze miesiące wcześniej wydawało się oczywi- pieniędzy na opłacenie hotelu. ste, nagle jawiło się jako coś niezwykłego. Do Domu Ronalda McDonalda kieruje lekarz. Ro- Ten egzotyczny świat pokazuję właśnie przez moje dzic otrzymuje tam bezpłatnie luksusowe noclegi, spotkania z uczonymi. Jedne były zabawne, a inne za- możliwość wykąpania się, wyprania ubrania czy bieli- skakujące (dla mnie). zny, wypoczynku, a nawet ugotowania czegoś dobrego dziecku. W publikacji „Z kamerą wśród uczonych” znala- zło się również wiele fotografii, głównie kolorowych. Jeden taki Dom od 2015 r. z powodzeniem działa Książka jest skierowana nie tylko do tych, którzy kie- w Krakowie. W Warszawie w grudniu 2020 r. nastąpi dyś oglądali moje programy: „Laboratorium”, „Kuch- otwarcie drugiego Domu Ronalda McDonalda. Ja, nia”, „Od kuchni”, „Nobel dla Polaka” i „Cyrk fizyków”. swoją książką i skromną pracą wolontariusza wspie- Może zainteresować naukowców z instytutów i uczel- ram pomoc rodzinom chorych dzieci i zachęcam do ni, które odwiedzałem z kamerą i mikrofonem, a także tego wszystkich. osoby, których ciekawi telewizja od strony kulis.

„Z kamerą wśród uczonych” to także „książka, któ- Wiktor Niedzicki, ra buduje”. Ja napisałem ją w charakterze prezentu dziennikarz radiowy i telewizyjny, fizyk i muzyk, dla Fundacji Ronalda McDonalda. Na wydanie (pro- Warszawa jekt, druk) złożyli się darczyńcy, czyli osoby, które wsparły budowę Domu Ronalda McDonalda. Ten dom

Czyż jednak nie przeskalowaliśmy ról, jakie peł- DOBRY CZAS DLA RODZIMYCH nią w życiu społecznym i gospodarczym politycy, EKSPERTÓW decydenci gospodarczy, naukowcy i eksperci? Po co przywoływać i odwoływać się do filozofii prawa, po- Baron de La Brède et de Montesquieu (wł. Char- lityki i propagandy, a nawet filozofii techniki i para- les Louis de Secondat), czyli – cieszący się od wieków dygmatu technologicznego. Wszyscy wszak wiemy, FELIETON w świecie zasłużoną sławą, chwałą i niekwestionowa- że nikt zdrowo myślący nie będzie chciał instalować nym autorytetem z dziedziny filozofii prawa Monte- wiatraków na terenach bezwietrznych, czy stawiać skiusz – w traktacie „O duchu praw” pisał „Prawa po- elektrowni wodnych tam, gdzie nie ma wody. Oczy- lityczne i cywilne każdego narodu [...] powinny być wista oczywistość, że przywołamy tu zwrot, który dostrojone do fizycznych warunków kraju, do klimatu upowszechnił się już w naszej zbiorowej komunikacji. zimnego, skwarnego lub umiarkowanego, do właści- Acz tu pytanie, dlaczego nie my inwestujemy w ener- wości gruntu, do położenia...” getykę słoneczną na Saharze, byłoby wartościowym testem na inteligencję! Wszystko więc widzieć w oko- W naszej coraz bardziej poplątanej, niczym „splot wach ideologii, włącznie z technologią? Toż to prze- kwantowy” współczesnej rzeczywistości pełna mą- sada. Tymczasem inercyjność naszego oglądu świata drości zasada tworzenia prawa – biorącego pod jest zadziwiająca. Zarówno, co do siły oddziaływania uwagę uwarunkowania geograficzne, klimatyczne, jak i także czasu trwania. Ktoś światły już dawno za- demograficzne, ekonomiczne nabiera coraz większe- uważył, że człowiek łatwo przyjmie określone poglą- go praktycznego znaczenia. Wymaga od rządzących dy – pod jednym tylko warunkiem – o ile wcześniej i rządzonych mądrości i rozwagi oraz ogromnej odpo- nie miał żadnych. Ale już bez ironii. Warto przyjrzeć wiedzialności przy podejmowaniu decyzji i ich reali- się klasycznemu przykładowi, jakim jest rola eksplo- zacji. atacji naszych rodzimych pokładów węgla kamien-

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ 71 FELIETON nego i brunatnego w narodowej gospodarce. Chcia- du i pięknej polskiej górniczej tradycji trzeba otwar- łoby się też rzec i w kulturze. I to szeroko rozumianej cie powiedzieć, że korzystanie z bloków opalanych kulturze, także w sensie twórczości artystycznej oraz węglem kamiennym, czy brunatnym jest przejawem – co bardzo ważne – kulturze pracy (ethos pracy gór- anachronizmu przemysłowego. Ten sposób produkcji nika – stanowiący swoisty wzór do naśladowania – energii elektrycznej jest w obecnym kształcie tech- w dziejach Polski). nologią schyłkową. Co nie oznacza, że w przypadku opracowania i wdrożenia innowacyjnej niskoemisyj- Po 1945 r. mieliśmy kraj zniszczony wojenną pożo- nej węglowej technologii, spełniającej normy ochrony gą. Wydawało się, że skoro węgiel posiadamy strate- środowiska nie znajdzie się dla niej miejsca w energe- gicznie na niego i bezdyskusyjnie stawiamy. tycznym miksie.

Żadna alternatywa w grę nie wchodzi. I całkowicie Przez bardzo długi czas korzystaliśmy bez żadnych takie zdroworozsądkowe właśnie spojrzenie wyda- ograniczeń z dóbr Matki-Ziemi. W myśl zasady, że to wało się gospodarczym trafieniem w przysłowiową my mamy do tego prawo, bo dobra ziemskie należą dziesiątkę. Okazało się jednak w XXI w. optyką dla do tych, którzy chcą i potrafią je zagospodarować krótkowidzów. Przez wiele lat nikt nie chciał zauwa- i spożytkować na swoje (ustalone przez siebie) cele. żyć w Polsce, że opieranie gospodarki wyłącznie o wę- Pisze z rozmysłem o celach, a nie ludzkich potrzebach. glową monokulturę jest rozwiązaniem, które na polu Uzyskanie takiego stopnia samoświadomości, aby ekonomicznym, technicznym, ekologicznym – okaza- móc odpowiedzieć, iż „moim bogactwem jest umie- ło się – fatalnym błędem. Generuje trudności. I będzie jętność ograniczenia własnych potrzeb” dopiero jest przysparzać nam coraz większych kłopotów. A ich roz- przed nami. Zagadnienia tzw. świadomości klimatycz- miar jest wprost proporcjonalny do węglowego urob- nej powoli zaczyna dopiero badać nowa dyscyplina ku, że o rosnących hałdach szerzej nie wspomnimy. wiedzy. Jest nią socjologia środowiska (sociology of Czy dyskredytowanie pozycji węgla na krajowej go- the environment), a w USA podejmowane są owe za- spodarczej scenie nie jest modelowym przykładem gadnienia w ramach socjologii środowiskowej (ang. niepotrzebnego zacietrzewienia? Nie trudno nie za- environmental sociology). uważyć, że współczesne dyskusje na mniej lub waż- niejsze tematy przebiegają w ostrej kontrze. Jeśli ktoś W tym przypadku nawet zwykła ludzka logika po- chce zwrócić na siebie – choć chwilę – uwagę opinii stępowania powinna nam podpowiadać optymalne publicznej, pragnie zdyskredytować inne – niż jego podejście. Wykorzystanie zasobów naturalnych nie własne – poglądy. Węgiel przez długie lata był nie- powinno przekraczać stopnia możliwości ich regene- kwestionowaną potęgą. racji. Proste równie. A sprawia najwięcej trudności. Za- soby przyrody są mocno limitowane. Pusty pieniądz W Polsce II połowy XX w. miał stanowić o sile na- elektronicznie generowany może długo funkcjono- szej gospodarki. Był przez dziesięciolecia naszym wać w bankowym obiegu. I też nie wiecznie. Ale już rodzimym znakiem rozpoznawczym na światowych wirtualnie nawet w 3D nie da się stworzyć przyrodni- rynkach. Polskim złotem. Jego pozycja była na tyle czych zasobów świata. silna, iż uniemożliwiła nam przygotowywanie ela- stycznej strategii gospodarczej, w której znajdą Pytanie zasadnicze brzmi: czy chcemy się przyczy- się i inne technologie energetyczne. Od tego cza- niać do rozwoju cywilizacji mierzonego w kategoriach su minęło wiele dekad. Teraz nasz węgiel nie moż- ekonomicznych, czy ekologicznych? Tylko nie chcemy na nawet nazwać tombakiem polskiej gospodarki. przy tym brać pod uwagę, że obsesyjne stanie na stra- (Pominąwszy, iż jesteśmy liczącym się eksporterem ży swoich opinii, nic dobrego dla podniesienia pozio- w świecie miedzi, srebra, a nawet złota). Krajowy wę- mu dobrostanu społeczeństw nie wróży. giel kamienny jest bardzo drogi i nie zawsze wysokiej jakości. A bardzo tani mają i w Rosji, na Ukrainie, Okopanie się na swoich pozycjach też nie prowa- a nawet w dalekiej Australii. Spalając w elektrowniach dzi do wzbogacenia wiedzy. polskich z rodzimych kopalń niegdysiejsze nasze zło- to teraz dopłacimy do niego wszyscy. Bez wyjątku. To Bez ryzyka popełnienia błędu możemy – a priori – taki nieformalny, ale realny podatek. Haracz płacony założyć, że w krajach, w których gospodarka rozwija przez obywateli za wieloletnią ideologizację polskie- się pomyślnie, proces taki następuje dzięki efektyw- go węgla. (Co nie ma nic wspólnego, z tym że ciężko nie wykorzystywanej wiedzy eksperckiej. Natomiast pracującym górnikom – analogicznie, jak i przedstawi- tam, gdzie zamiast holistycznego i zarazem pragma- cielom innych profesji z nauczycielami i pracownikami tycznego stosunku do wiedzy, nauki i programów służby zdrowia włącznie – należy się za pracę godziwa badawczych następuje ich ideologizacja – wcześniej zapłata). I przy całym szacunku dla górniczego tru- niż później – tryby gospodarki ulegają zatarciu. Po-

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 72 PTJ

wyższe prawidłowości występują u naszych bliższych, Podobnie, jak nie znaleźli się specjaliści twierdzący, że dalszych, czy bardzo dalekich sąsiadów. I nie inaczej energetyka jądrowa w Polsce to pomysł chybiony, jest u nas, po obu stronach Wisły. a może wręcz całkowicie błędny. Okazuje się, że nie tylko trzeba, ale i w praktyce można prowadzić dialog Nie pozostając na gruncie uogólnień, przypomnij- na podstawie argumentów merytorycznych, a nie ide- my nieodległy czas, w którym przeciwstawiano – mię- ologicznych. dzy innymi – pozyskiwanie energii wiatrowej – ener- FELIETON getyce jądrowej. Kształtując miks energetyczny w naszym kraju, gdzie nadal pierwsze skrzypce grają elektrownie opa- Natomiast podczas seminarium, które odbyło się lane węglem kamiennym, a drugie skrzypce, elektrow- 9 listopada br. w ramach konferencji online EkoStrefa, nie na węgiel brunatny, znajdzie się poczesne miejsce postawiono kapitalne pytanie: Czy bez energetyki ją- dla każdej nowoczesnej (czytaj: bezemisyjnej) techno- drowej można uratować planetę? I taki też tytuł nosiła logii generowania prądu elektrycznego. Inaczej unij- cała debata! Już samo sformułowanie pytania – wokół ny program pod nazwą „Zielony ład” nie ma w Polsce którego miała się zogniskować dyskusja – świadczy, że żadnych realnych szans na urzeczywistnienie. A sam pozycja energetyki atomowej jest silna. odbiorca energii elektrycznej może się spodziewać tylko jednego – drożejącego prądu elektrycznego. Skoro musimy się zastanowić, czy rezygnacja z niej zaważyć ma w zasadniczy sposób na dalszych losach Znamienne słowa padły na sygnalizowanym wyżej planety Ziemia! Nawiasem kreślone przez ekologów – webinarium ze strony pana Tomasza Nowackiego, dy- w kontekście zmian klimatycznych – scenariusze przy- rektora Departamentu Energii Jądrowej Ministerstwa szłości Ziemi nie napawają zbytnim optymizmem. Do Klimatu i Środowiska: „Państwo musi brać odpowie- tej pory wykazaliśmy się tylko nadmierną ofensywno- dzialność za całe społeczeństwo i przygotowywać ścią w eksploatacji otaczającej nas przyrody. Zapomi- rozwiązania energetyczne nie tylko na kolejne lata, ale namy, że jesteśmy w niej zaledwie niewielką, aby nie na całe dekady. Energetyka jądrowa jest częścią tego rzec mikroskopijną cząstką świata, a nie jego epicen- rozwiązania”. trum. Antropocentryzm w uproszczonym ujęciu, iż człowiek jest miarą wszechrzeczy, nie służy już dobrze W kontekście tego, co przyniósł dla polskiej ener- i światu i samemu człowiekowi. Warto zmienić wektor getyki jądrowej październik Anno Domini 2020 – kierunku dotyczący polityki ekologicznej. o czym informuje w bieżącym zeszycie „Postępów Techniki Jądrowej” redaktor naczelny, dr Stanisław Nie musimy widzieć wszystkiego w kontrze. To Latek – można skonstatować, że nadszedł najwyższy nader ułatwia dialog. A więc? Nie dla kontry. Tak – czas na zintensyfikowanie pracy rodzimych eksper- dla ...tak! Spojrzenie na świat oczyma św. Franciszka tów w tej dziedzinie. Moment znamienny i wyjątkowo z Asyżu i wsłuchanie się w ujęcie problematyki eko- ważny. logicznej, jak ją obecnie widzi papież Franciszek. Wzięcie pod uwagę konieczności systematycznej re- Patrząc zaś na problematykę energetyki historycz- zygnacji z technologicznych form antropocentryzmu. nie, ale z czysto osobistej perspektywy mógłbym tyl- Ale jednocześnie musimy stawiać na kreatywność, in- ko przypomnieć pewne zdarzenie. Na konferencji pra- nowacyjność i nie tracić chęci ciągłego przekraczania sowej w 2007 r. w ministerstwie gospodarki pan Piotr granic wyobraźni. Naimski, zapytany przeze mnie o przyszłe losy krajowej energetyki jądrowej odpowiedział: Bardzo dobre Zrównoważony rozwój w najbliższej perspektywie pytanie, ale już nie dla naszego rządu, gdyż było to dwóch – trzech dziesięcioleci jest możliwy do osią- faktycznie – o czym nas wcześniej powiadomiono – gnięcia. I zależy to od nas samych. Od naszej hierarchii pożegnalne spotkanie z dziennikarzami. A trzynaście wartości. My ludzie musimy sobie odpowiedzieć na lat później tenże sam minister podpisuje stosowane pytanie: czy chcemy mieć zyski krótko – czy długoter- międzynarodowe umowy w kwestii energetyki jądro- minowe. I dotyczy to właśnie także – a może przede wej. Szczęśliwa trzynastka? wszystkim – naszego miejsca we Wszechświecie.

Zejdźmy jednak na koniec na nasze polskie po- Marek Bielski, dwórko. Na szczęście wspomniana wcześniej w niniej- Przegląd Techniczny, szym tekście dyskusja na temat energetyki jądrowej Warszawa napawa nutką optymizmu. Nikt z zabierających głos podczas debaty nie próbował udowadniać, że bez energetyki jądrowej świat sobie zupełnie nie poradzi.

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ 73 LISTY DO REDAKCJI DUŻE CZY MAŁE – POLEMIKA który stosowany jest w obecnie budowanych dużych reaktorach PWR. Reaktorem tym zainteresowane są Z DR. JÓZEFEM SOBOLEWSKIM Indie i Ukraina, gdzie sugerowano jego budowę w EJ Równe. W dwóch pierwszych numerach PTJ w bieżącym Oba reaktory są przedmiotem weryfikacji przez roku zamieszczone zostały artykuły dr. Józefa Sobo- CNSC (kanadyjski urząd dozoru jądrowego), a ten lewskiego pt. „PPEJ: duże reaktory energetyczne czy pierwszy również przez US NRC. Zgodnie z zapowie- małe reaktory modułowe?” (nr 1/2020) i „Nieelektrycz- dziami ich producentów powinny być uruchomione ne zastosowania energii jądrowej – kogeneracja i wo- w USA w latach 2028-2030. dór” (nr 2/2020) dotyczące przyszłości energetyki ją- W drugim artykule dr J. Sobolewski przedstawia drowej w Polsce, które określone zostały słowami, „są konstrukcje wysokotemperaturowego reaktora cho- to prywatne opinie i nie reprezentują stanowiska żadnej dzonego gazem, który przede wszystkim może zna- instytucji”. Energetyka jądrowa w Polsce nie jest spra- leźć zastosowanie w przemyśle chemicznym jak źródło wą prywatną i powinna kształtować się w ogólnej dys- ciepła technologicznego, a w przyszłości do produkcji kusji, więc pozwalam sobie przedstawić swoją pole- wodoru. Jest to obiecująca technologia, przede wszyst- miczną opinię jako obywatela i podatnika. kim ze względu na bezpieczeństwo stosowanego pa- Autor stwierdza, że mamy wybierać między reak- liwa odpornego na bardzo wysokie temperatury. Ale torami o dużej mocy, ok. 1500 MWe, czyli na przykład problem jest w tym, że zbudowane dotychczas dwa reaktorem EPR lub AP1000, a reaktorami małej mocy, takie reaktory w wersji przemysłowej: Fort St. Vrain od 5 do 200 MWe, ale ta alternatywa wymaga uzasad- (USA) pracował przez 10 lat i THTR (Niemcy) pracował nienia i doprecyzowania. Decyzja o wyborze dużego 2 lata i oba zostały wyłączone ze względów na proble- reaktora podjęta została ponad 10 lat temu, a obec- my techniczne. Obecnie reaktor wysokotemperaturo- nie sytuacja w technologii jądrowej wygląda zupełnie wy HTR-PM budowany jest w Chinach z planowanym inaczej. Zwrot dostawców ku reaktorom o małej mocy uruchomieniem w 2021 r. i dopiero po uzyskaniu pozy- wynika z rosnących kosztów inwestycyjnych i przedłu- tywnych doświadczeń eksploatacyjnych będzie można żającego się czasu budowy poszczególnych obiektów. stwierdzić, czy konstrukcja nadaje się do powielania. Opowiadając się za małymi reaktorami, mam na myśli Reaktorem tym zainteresowana jest Polska i dla oceny reaktory o mocy 200-300 MWe oparte na sprawdzo- jego przydatności powołany został przez ówczesnego nych konstrukcjach. Mniejsze moce nie są interesujące ministra energii zespół specjalistów. Zespół ten uznał w naszych warunkach, kiedy mamy na myśli nowe lo- w 2016 r. technologię tego reaktora za wartą rozwija- kalizacje na północy Polski i zastępowanie wycofywa- nia, ale od tego czasu prowadzone są tylko prace teo- nych z eksploatacji bloków konwencjonalnych. retyczne, w ramach projektu Gospostrateg-HTR. Jeśli Do tych reaktorów należy wymieniony przez chcemy się liczyć w konkurencji światowej, to prace dr. J. Sobolewskiego reaktor wodny wrzący BWRX-300 należy znacznie przyspieszyć, a w tym uruchomienie projektowany przez General Electric Hitachi i oparty reaktora badawczego w NCBJ w Świerku. Niestety ter- na pojedynczym obiegu wodno-parowym. Stanowi min przemysłowego zastosowania tych reaktorów jest on uproszczoną wersję posiadającego licencję ame- dosyć odległy i jak stwierdzono na konferencji w NCBJ rykańskiego urzędu dozoru jądrowego (US NRC) reak- czerwcu br., są to lata 2035-2040. tora ESBWR o zmniejszonej mocy z 1520 do 300 MWe Perspektywa uruchomienia pierwszego w Polsce wykorzystującego naturalny (grawitacyjny) obieg pierwszego dużego reaktora w 2033 r., tj. za 13 lat jest chłodzenia rdzenia. Rozwiązane to zostało sprawdzo- bardzo odległa i sposoby pokrycia wysokich kosztów ne w dwóch elektrowniach. W EJ Humboldt Bay (USA) jego budowy pozostają nierozstrzygnięte od wielu lat, z blokiem o mocy 35 MWe pracującym przez 13 lat wobec tego nie rezygnujmy z koncepcji oparcia naszej i w EJ Dodewaard (Holandia) z blokiem o mocy 60 MWe energetyki o wskazane wyżej reaktory średniej mocy. pracującym przez 28 lat, w obu elektrowniach bez pro- Argumentami za takim rozwianiem jest to, że może blemów technicznych. Reaktorem tym zainteresowany to być zrealizowane: znacznie wcześniej, taniej w per- jest w Polsce koncern chemiczny Synthos z Oświęcimia spektywie niższego kredytu zaciąganego w momen- oraz takie kraje jak Estonia, Czechy, Kanada. cie rozpoczynania kolejnych inwestycji, przy większym Drugim reaktorem jest konstrukcja zintegrowane- udziale rodzimego przemysłu, znacznie jaśniejszych go reaktora wodnego ciśnieniowego SMR-160 pro- perspektywach eksportu, a poza tym mniejsze reakto- ponowana przez Holtec Int. o mocy 160 MWe. W tej ry łatwiej wpisują się w nasz system energetyczny. konstrukcji cały obieg pierwotny z wytwornicami pary umieszczony jest w jednym zbiorniku i na zewnątrz dostarczana jest para na turbinę. Jest to nowatorskie dr inż. Andrzej Mikulski, rozwiązanie zwiększające bezpieczeństwo poprzez Polskie Towarzystwo Nukleoniczne, Warszawa wyeliminowanie zewnętrznego obiegu pierwotnego,

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 74 PTJ

UWADZE ZAINTERESOWANYCH jednostek), dyspozycyjności i elastyczności tych czy to ENERGIĄ ELEKTRYCZNĄ 6, czy 9 GW polskiej energetyki jądrowej. Zastanawia również tak duże niezdecydowanie oczekiwań, bo aż 3 GW! Co też ważne, brakuje mi wymagania co do ilości Po publikacji przedstawionej do konsultacji pu- oczekiwanej energii „jądrowej”, tj. GWh w skali roku. blicznych zaktualizowanej wersji Programu Polskiej Trochę więcej i nieco inaczej, napisałem na ten temat Energetyki Jądrowej (PPEJ) w sierpniu 2020 r. zauważy- w liście adresowanym do Ministerstwa Klimatu – auto- łem pewne ożywienie wokół spraw szeroko rozumia- ra PPEJ A.D.2020. nej energetyki. Mnie interesuje szczególnie sytuacja w elektroenergetyce. Jesteśmy bardzo mocno uzależ- Za drugi przejaw ożywienia uznaję zasygnalizo- nieni od energii elektrycznej: wszelkiego rodzaju pro- waną (a może już zrealizowaną) aktualizację Strategii dukcja, życie w aglomeracjach, życie w mieszkaniach, Energetycznej Polski do roku 2040. Chyba się nie mylę, łączność itd. itp. To wszystko bez energii elektrycznej ale zauważyłem, że tegoroczna aktualizacja Strategii, nie istnieje. A tu jeszcze zapowiedź masowego prze- w porównaniu do poprzedniej aktualizacji, przyjmuje

LISTY DO REDAKCJI stawiania transportu, głównie indywidualnego, na pogłębienie redukcji wytwarzania energii elektrycz- napęd elektryczny. Hulajnogi i skutery już są, a przed nej z węgla i, chyba szerzej, ze spalania. Jeżeli tak, to nami milion samochodów z napędem elektrycznym. bardzo dobrze, ale co w to miejsce? Czy my w ogóle Doświadczamy pandemię, a w konsekwencji praca on- dysponujemy wiarygodnym rozpoznaniem dostęp- line, nauka online – a te, bez energii elektrycznej, nie nych GWh: ze spalania, z wiatru, z fotowoltaiki, z wody, istnieją! a importu itd.? I czy te dostępne GWh wystarczają dla pokrycia naszych potrzeb? Pierwszym dla mnie przejawem ożywienia, o któ- rym napisałem w pierwszym zadaniu, było opubliko- Natknąłem się również na wystąpienie któregoś wanie parę tygodni temu i poddanie po dyskusję Pro- z ministrów naszego rządu na jakimś panelu World gramu Polskiej Energetyki Jądrowej (PPEJ A.D.2020). Nuclear Association, na którym mówił m.in. o tym, że Jest kilka powodów, dla których od tego dokumentu „energetyka jądrowa jest szansą dla polskiego prze- rozpocząłem, ale podstawowy powód to pytanie: czy mysłu”. Tu znowu brakuje mi konkretnej wizji. Który to polska elektroenergetyka poradzi sobie bez polskiej przemysł: maszynowy, elektryczny, informatyczny, czy energetyki jądrowej, czy też nie poradzi? To dla mnie może mniej wyrafinowany, ma prawo w energetyce ją- kluczowe pytanie, bo obok troski o „elektroenerge- drowej upatrywać swojej szansy? tyczny komfort”, z racji swego wykształcenia i niektó- rych okresów późniejszej pracy zawodowej, dosyć do- Chciałbym, by mój ogląd sprawy, tj. przyszłości brze wiem, co to znaczy energetyka jądrowa. Wiem, że zaopatrzenia nas w energię elektryczną, okazał się jest intelektualnie atrakcyjna, że energetycznie atrak- wysoce amatorski i niemający niczego wspólnego cyjna, że dużo może i jak każde urządzenie, może sta- z rzeczywistością. Proszę mnie wyprowadzić z błędu, nowić zagrożenie. Zagrożenia ze strony energetyki ją- pokazać i uspokoić, że nowelizowane i aktualizowane drowej mogą być poważne, ale są dobrze rozpoznane. programy czy strategie, albo wystąpienia, to nie jest A dzięki kompetentnemu rozpoznaniu i stosowaniu żadna gra pozorów, że nie jest to aktualizacja dla ak- odpowiednich rozwiązań technicznych, zminimalizo- tualizacji, a nowelizacja dla nowelizacji, a treści tych wane. Nie wyeliminowane, ale skutecznie zminimali- aktualizacji i nowelizacji nie są jedynie odpowiedziami zowane. I to właśnie minimalizacja zagrożenia stanowi na zalecenia i wymagania, że są wiążącymi decyzjami o tym, że energetyka jądrowa jest kosztowna. No, ale do realizacji. jeżeli nie ma innego wyjścia, jeżeli „niejądrowe” technologie wytwarzania polskiej energii elektrycznej są Dokumenty, nowelizacje i wystąpienia są potrzeb- niewystarczające, to polska energetyka jądrowa staje ne, ale – parafrazując niegdysiejszą wypowiedź pew- się bezdyskusyjną koniecznością! Innymi słowy: „płacz nego profesora odnośnie relacji między wątpliwą i płać”. jakością paliwa i ilością ciepła – same dokumenty, nowelizacje i wystąpienia – prądu nie dadzą! Niestety, dokument PPEJ A.D.2020 wielce mnie rozczarował! Nie znalazłem w nim należytego opisa- nia oczekiwań polskiej elektroenergetyki od polskiej Andrzej Nawrocki, energetyki jądrowej. Trudno bowiem za „należyte” Wrocław, 14.09.2020. uznać te „6 – 9 GW”. Wolałbym, by zamiast przekony- wania mnie, że energetyka jądrowa nie emituje dwu- tlenku węgla, dało się znaleźć wymagania polskiej sieci elektroenergetycznej co do struktury (wielkości

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 PTJ 75 IN MEMORIAM DR RYSZARD GOKIELI „Przewidywania modelu wymiany jednego pionu w za- (1947 – 2011) stosowaniu do reakcji »П + + p -> ρ 0 + Δ ++«. – WSPOMNIENIE W 1975 r. Ryszard Gokieli obronił pracę doktorską pt. „Badanie produkcji mezonów π0 w oddziaływa- Prawie 10 lat temu zmarł fizyk doświadczalny wiel- niach hadronów wysokiej energii”. Mezony π0 odgry- kich energii dr Ryszard Gokieli, wieloletni pracownik wają rolę w silnych oddziaływaniach cząstek elemen- Instytutu Badań Jądrowych i Instytutu Problemów Ją- tarnych wysokiej energii. Obliczenia przeprowadzał drowych na Hożej 69. Uczestniczył w organizacji Naro- na superkomputerze CDC CYBER 72, który do Świer- dowego Centrum Badań Jądrowych, z którym zamie- ku sprowadził prof. Andrzej Targowski, (co wymagało rzał współpracować po przejściu na emeryturę. Przez uchylenia amerykańskiego embarga). wiele lat pracował w Europejskiej Organizacji Badań Jądrowych (CERN). Zgodnie z tym, co z obrony pracy doktorskiej pa- mięta autor tego artykułu, udowodniła ona, że prze- Ryszard Gokieli, wuj autora tego wspomnienia, był widywania reakcji przepowiedziane przez pewnych absolwentem VI L.O. im. Tadeusza Reytana, jednej z naj- fizyków doświadczalnych były bardziej uniwersalne, lepszych szkół w Warszawie. Ukończył studia magister- niż sądzono pierwotnie. skie na wydziale Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego, specjalizując się w mezonach – П (pi) i w komorach pę- Ryszard Gokieli pracował przy eksperymentach cherzykowych. Tytuł jego pracy dyplomowej brzmiał: w Dubnej, ZSRR, a następnie przez wiele lat w Szwaj-

Fot.1. Dr Ryszard Gokieli (fot. z archiwum rodzinnego p. Kulczyńskich)

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 76 PTJ

carii. CERN (Conseil Européen pour la Recherche Na początku lat siedemdziesiątych pomógł mi Nucléaire) to europejskie centrum badań jądrowych również zgłębić arkana równań trygonometrycznych. mieszczące się pod Genewą w okolicach granicy szwaj- Miało to wpływ nie tylko na oceny u Reytana, ale tak- carsko-francuskiej. Oficjalna nazwa centrum w języku że na zdobycie względów mojej obecnej żony. Sto- angielskim brzmi obecnie European Organization for sując technikę Rysia, udało mi się skutecznie pomóc Nuclear Research. Członkami CERN jest większość jej w opanowaniu tej gałęzi matematyki. Chociaż dr państw europejskich. Od 1991 r. jest nim także Pol- Ryszard Gokieli nie miał nic wspólnego z techniką re- ska finansująca 2,80% budżetu tej organizacji. Polacy aktorową, bardzo interesowały Go informacje o awarii uczestniczyli jednak w badaniach jądrowych w Gene- elektrowni Fukushima. Wiosną 2011 r., jako pracownik wie dużo wcześniej. Z byłych państw RWPG członkami elektrowni atomowej Darlington, otrzymywałem sze- IN MEMORIAM CERN-u są jeszcze Czechy, Słowacja, Węgry, Bułgaria, reg e-maili i prezentacji. Rysio potrafił czytać e-maile Rumunia i Serbia. W latach 70. dr Ryszard Gokieli pra- na temat EJ Fukushima Daiichi o trzeciej rano czasu cował przy pierwszym wielkim akceleratorze z wiąz- warszawskiego. Niestety niedane nam już było się zo- kami przeciwbieżnymi Intersecting Storage Rings baczyć. (ISR), w przedsięwzięciu SFM (Split Field Magnet expe- riment). Przeprowadzając ten eksperyment naukow- Trudno powiedzieć, czy Jego śmierć nastąpiła cy CERN-u uzyskali dane, które potwierdziły realność 20 lipca 2011 r., czy też w maju, gdy uległ zawałowi, hipotetycznych jeszcze wówczas kwarków. W latach który wstrzymał akcję serca. Popularny angielski mu- 80. dr Ryszard Gokieli pracował przy zderzaczu elek- zyk Sting (Gordon Matthew Thomas Sumner) w jed- tronów i pozytonów LEP, a w następnej dekadzie był nym swoich przebojów śpiewa „Lest we forget how odpowiedzialny za oprogramowanie eksperymentu fragile we are” (żebyśmy nie zapomnieli, jak kruchymi DELPHI na stanowisku ‘Leader of the DELPHI Central istotami jesteśmy). Możemy żyć jedynie w bardzo wą- Computing Project’. Był członkiem zespołu ekspery- skim przedziale parametrów fizycznych, takich jak za- mentu CMS (Compact Muon Solenoid) związanego wartość tlenu niezbędna do funkcjonowania mózgu. z wielkim zderzaczem hadronów (Large Hadron Colli- Umysł ludzki wznosi się czasem na wysokości galak- der – LHC). Muony to występujące w promieniowaniu tyk, ale ściąga nas na ziemię nieubłagana biologia. kosmicznym cząstki elementarne zbliżone do elektro- nów i pozytonów (leptony), ale o masie 200 razy więk- Ryszard Gokieli trenował w młodości Judo, a przez szej. W uruchomionym w 2008 r. superakceleratorze całe życie był zakochany w sporcie. Chociaż stan zdro- LHC naukowcy przewidują powtórzenie warunków, wia ograniczał jego aktywność fizyczną, był zapalo- jakie istniały bezpośrednio po wielkim wybuchu (Big nym kibicem szczególnie piłki nożnej i tenisa, który Bang), kiedy pojawił się czas, cząstki elementarne, przed wojną uprawiał Jego ojciec inż. Witold Gokieli, temperatura, a w dalszej kolejności atomy, galaktyki, dyrektor techniczny i pierwszy wicedyrektor fabryki gwiazdy i planety. Otrzymanie danych z eksperymen- amunicji w Kraśniku [FA Nr 2 w Dąbrowie-Bór], pod- tu wymaga superszybkiej elektroniki i superpotęż- czas okupacji był Szefem Produkcji Konspiracyjnej nych komputerów w laboratoriach CERN-u. Ich analiza (Broni) i członkiem Komendy Głównej AK. Jego pseu- potrzebuje jednak możliwości obliczeniowych prawie donim konspiracyjny brzmiał „Ryszard” i tak właśnie całego świata. Istnieje sieć komputerów ulokowanych ochrzcił syna. Matka Ryszarda, Eugenia z Okońskich w wielu państwach, także w Polsce. Każdego roku eks- była także żołnierzem AK i wraz z mężem uczestni- perymenty Wielkiego Zderzenia generują 15 petabaj- czyła w Powstaniu Warszawskim. Wszyscy troje są po- tów danych, czyli 15 mln gigabajtów. Dr Ryszard Go- chowani w kwaterze AK na Powązkach Wojskowych. kieli był wiceszefem wielkiego i ambitnego projektu Kiedyś nad grobem wznosił się brzozowy krzyż. CIŚ – Centrum Informatyczne (komputerowe) Świerk, któremu poświęcał mnóstwo czasu i entuzjazmu. Nie- stety nie dokończył już tego przedsięwzięcia. Dariusz Witold Kulczyński, P. Eng. Wspomnienia o Ryszardzie Gokielim nie można (siostrzeniec d-ra R. Gokielego), redukować do osiągnięć naukowych. Wuj, starszy ode Kanada mnie zaledwie o sześć lat, był dobrym, ciepłym czło- wiekiem, kochającym świat i ludzi. Dużo podróżował; był w Brazylii, w ZSRR (w tym w Gruzji, gdzie w 1973 r. odnalazł swoją rodzinę). Odwiedzał USA i większość krajów europejskich. Pomimo wielkich talentów naukowych i językowych nikogo nie traktował z góry. Był praktykującym katolikiem, a przez wiele lat ministran- tem w kaplicy św. Andrzeja Boboli.

PTJ VOL. 63 Z. 4 2020 NUTECH 2020 MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA NA TEMAT ROZWOJU I ZASTOSOWANIA TECHNOLOGII JĄDROWYCH

Prof. Andrzej Chmielewski dyr. Instytutu Chemii i Techniki Prezes Państwowej Agencji Atomistyki dr Łukasz Młynarkie- Jądrowej otwiera konferencję NUTECH 2020 wicz - Patron honorowy konferencji

Prof. Cogueret Xavier University of Reims Champagne- Dr. Thorsten Jentsch Helmholtz-Zentrum Dresden- -Ardenne, Francja Rossendorf, Niemcy

Dr Colbani Juliette Institute for Radiological Protection Komunikat wygłasza Suresh Pillai Texas A&M University, USA and Nuclear Safety -IRSN, Francja

Prof . Piotr Ulański Jerzy Majcher Bumsoo Han International Atomic Energy Agency, Austria MITR PŁ otwiera referat ekspert od energetyki inauguracyjny jądrowej członek PTN

Fot. Sylwester Wojtas Czytaj na str. 44 NAGRODY NOBLA

Awers medalu Nagrody Nobla –profil Alfreda Nobla wraz z datą jego urodzenia i śmierci zapisaną cyframi rzymskimi

Okolicznościowy rysunek przedstawiający amerykańską poetkę Louise Glück, laureatkę tegorocznej Nagrody Nobla w dziedzinie literatury

(fot. Niklas Elmehed) Czytaj na str. 36, 62, 63, 64