Nhà Nước Hoa Anh Trong Lịch Sử Phong Kiến

Nhà n ước Hoa Anh trong l ịch s ử phong ki ến

Nguy ễn Văn Giác 1

1 Tr ường Đạ i h ọc Th ủ D ầu M ột. Email: [email protected]

Nh ận ngày 25 tháng 10 n ăm 2018. Ch ấp nh ận đă ng ngày 7 tháng 3 n ăm 2019.

Tóm t ắt: Sau đại n ạn Vijaya, hai b ộ ph ận lãnh th ổ Aryaru (Phú Yên) và Kauthara (Khánh Hòa) hợp thành thu ộc qu ốc Hoa Anh. Lê Thánh Tông đã phong v ươ ng cho ngu ời đứ ng đầ u n ước Hoa Anh là Bàn La Trà Duy ệt. S ự ph ản kháng c ủa Bàn La Trà Duy ệt là nguyên nhân d ẫn đế n cu ộc chinh ph ạt l ần hai c ủa Lê Thánh Tông. Sau cu ộc chinh ph ạt này, Lê Thánh Tông chính th ức l ấy Đá Bia làm c ột m ốc lãnh th ổ. Trai Á Ma Ph ất Am được ch ỉ đị nh làm phiên v ươ ng c ủa n ước Hoa Anh trên ph ần đấ t Kauthara còn l ại; sau đó nh ập vào Panduranga và l ập nên nhà n ước H ậu Champa.

Từ khóa: Bàn La Trà Duy ệt, Lê Thánh Tông, Nhà n ước Hoa Anh, Trai Á Ma Ph ất Am.

Phân lo ại ngành: Sử h ọc

Abstract: After the Vijaya incident, the two territories of Aryaru (Phu Yen) and Kauthara (Khanh Hoa) were merged to form the Hoa Anh colony. The Vietnamese emperor Le Thanh Tong gave the title of Vươ ng, which means the king of a colony (under another country, the head of which, in this case, Le Thanh Tong himself, would be called đế, or Emperor) to the head of Hoa Anh, who was P’au Lo T’ou Yue. The latter's rebellion was later the cause of the second conquest of Le Thanh Tong, after which the Vietnamese emperor officially chose Da Bia as the landmark of the national border. Trai A Ma Phat Am was nominated to be the vươ ng of Hoa Anh in the remaining Kauthara territory. He then merged Kauthara into Panduranga and formed the Post-Champa state.

Keywords: P’au Lo T’ou Yue, Le Thanh Tong, Hoa Anh State, Trai A Ma Phat Am.

Subject classification: History

1. Mở đầ u li ệu v ề sau khi bàn định v ấn đề này c ũng không th ống nh ất v ới nhau. Qu ốc s ử quán Tên g ọi Nhà n ước Hoa Anh xu ất hi ện ch ỉ tri ều Nguy ễn gi ữ nguyên đoạn trích về Hoa một l ần trong b ộ qu ốc s ử tri ều H ậu Lê mà Anh trong chính s ử tri ều Lê, kèm thêm l ời không kèm thêm m ột ch ỉ d ẫn nào, các tài chú: “N ước Hoa Anh dòng dõi v ề sau mòn

76 Nguy ễn V ăn Giá c mỏi suy y ếu, nay không th ể kh ảo c ứu được” khi mi ền B ắc b ị r ơi vào tay c ủa Đạ i Vi ệt, [17]. Lê Thành Khôi cho r ằng: “Champa t ừ vươ ng qu ốc Champa v ẫn còn ti ếp t ục hi ện nay thu h ẹp vào các qu ận Kauthara và hữu nh ưng b ị thu h ẹp l ại ở mi ền Nam n ằm Panduranga...”. “Champa l ấy l ại được m ột trên lãnh th ổ c ủa ti ểu v ươ ng qu ốc Kauthara ph ần trong s ố lãnh th ổ này vào th ế k ỷ XVI và Panduranga, n ơi mà ng ười dân có b ản nh ờ các v ụ l ộn x ộn đang x ảy ra t ại Đạ i ch ất r ất là hi ếu độ ng, luôn luôn đòi t ự tr ị và Vi ệt. Ranh gi ới s ẽ được đẩy t ới đèo Cù đôi lúc còn tìm cách tách r ời ra kh ỏi liên Mông. Năm 1611, Nguy ễn Hoàng s ẽ v ượt bang Champa để t ạo cho mình m ột quốc gia biên gi ới này khi chi ếm t ỉnh Phú Yên” [4, độc l ập” [13, tr.184-185]. L ập lu ận này tr.283]. Phần đấ t sau này được g ọi là Phú đồng ngh ĩa v ới s ự nhìn nh ận Hoa Anh và Yên thì t ừ sau n ăm 1471 có th ời điểm thu ộc Nam Bàn án ng ữ ph ần còn l ại n ằm gi ữa lãnh th ổ Hoa Anh. ranh gi ới phía nam Đại Vi ệt t ại Cù Mông Lươ ng Ninh di ễn gi ải: “N ăm 1611, và phía b ắc Champa t ại Đá Bia (núi Th ạch Nguy ễn Hoàng sai V ăn Phong làm t ướng Bi), tr ải r ộng t ừ b ờ bi ển đế n t ận th ượng đem quân vào đánh l ại, Chiêm Thành b ị nguyên. thua, vua là Po Nit (1603-1613) ph ải b ỏ đấ t Nh ư v ậy, lãnh th ổ Champa c ủa Bô Trì Hoa Anh rút quân v ề phía Nam Đèo C ả. Trì được Đạ i Vi ệt phong v ươ ng bao g ồm Lần này h ọ Nguy ễn l ấy h ẳn đấ t Hoa Anh, Panduranga và Kauthara; ti ểu qu ốc Hoa lập ra m ột ph ủ m ới là ph ủ Phú Yên...” [6, Anh t ồn tại trong kho ảng 1471-1611 t ại tr.213]. Nguy ễn Th ị H ậu cho r ằng: “… th ời vùng đất n ằm gi ữa Cù Mông v ới Đạ i L ĩnh điểm này (1611) c ũng được coi là th ời điểm và Nam Bàn. Không có d ẫn gi ải nào khác nước Hoa Anh chính th ức ch ấm d ứt s ự t ồn xung quanh v ấn đề Hoa Anh (từ ng ười tại c ủa nó trong kho ảng 140 n ăm k ể t ừ n ăm đứng đầ u đấ t n ước được th ụ phong đến các 1471” [17]. Theo Tạ Chí Đạ i Tr ường: “S ử bi ến c ố n ội tình c ủa v ươ ng qu ốc). Bài vi ết quan Nguy ễn h ẳn theo Phan Huy Chú, này góp ph ần tìm hi ểu v ề lãnh th ổ và ng ười ng ười cho Nam Bàn là vùng được coi là c ủa đứng đầ u Nhà n ước Hoa Anh trong l ịch s ử Th ủy Xá, H ỏa Xá t ức vùng B ắc và Trung phong ki ến. Tây Nguyên ngày nay, còn Hoa Anh thì không kh ảo c ứu được. Tuy nhiên, có th ể cho Hoa Anh là ở vùng Tây Nguyên vì hai 2. Lãnh th ổ c ủa Nhà n ước Hoa Anh ch ữ này có ý ngh ĩa nh ững bi ểu tr ưng v ẽ mình, c ờ xí giáo mác. Chuy ện Th ủy Xá, Đại Vi ệt và Champa đã bùng phát xung đột Hỏa Xá là c ủa th ời chúa Nguy ễn, ng ười Lê trong n ăm đầu th ập niên 70 c ủa th ế k ỷ XV. Sơ không bi ết chuy ện đó...” [19]. Sau s ự ki ện qu ốc v ươ ng Maha Bàn La Trà Các nhà Champa h ọc (Danny Wong Toàn thân hành đem h ơn 10 v ạn quân th ủy Tze-Ken, Po Dharma, P-B. Lafont), dù bộ đánh úp Hóa Châu, hoàng đế Lê Thánh không bàn v ề Hoa Anh cùng Nam Bàn, Tông l ập t ức th ống lĩnh 26 v ạn tinh binh song đều kh ẳng định t ừ sau n ăm 1471, dũng mãnh và nh ằm th ẳng h ướng kinh vươ ng qu ốc Champa c ủa Bô Trì Trì bao thành Vijaya c ủa đố i ph ươ ng ti ến đánh. gồm c ả hai đị a khu Panduranga và Kauthara Qu ốc v ươ ng Champa cùng 50 thành viên [13], [15], [16]. P-B. Lafont cho r ằng: “M ột hoàng gia b ị b ắt s ống và bị áp gi ải v ề Đông

77 Khoa họ c xã hội Vi ệt Nam, số 4 - 2019

Đô, còn ph ần đấ t đai v ừa chi ếm được thì Đường biên gi ới phía b ắc c ủa Hoa Anh lập thành đạo th ừa tuyên Qu ảng Nam (đơ n được xác đị nh t ại Cù Mông. N ăm 1446, Lê vị hành chính c ấp đạ o, xứ th ừa tuyên th ứ 13 Nhân Tông đem h ơn 60 v ạn quân đánh l ấy trên toàn lãnh th ổ Đạ i Vi ệt). Sau khi chi ến Vijaya, b ắt qu ốc v ươ ng Maha Vijaya v ề th ắng, Lê Thánh Tông đã định đoạt đế ch ế Đông Đô; đồng th ời c ũng trao tr ả quy ền cai Champa, s ử sách ghi chép nh ư sau: “Sau tr ị toàn b ộ v ươ ng qu ốc l ại cho ng ười cháu khi Trà Toàn b ị b ắt, t ướng c ủa h ắn là Bô là Maha Quý Lai. Sau chi ến th ắng này, Lê Trì Trì ch ạy đế n Phiên Lung, chi ếm c ứ đấ t Thánh Tông đã ra l ệnh niêm phong t ất c ả ấy, x ưng là chúa Chiêm Thành, Trì Trì l ấy kho tàng, c ủa c ải trong thành, không được được 1 ph ần 5 đấ t c ủa n ước Chiêm, sai s ứ đốt cháy. Nhằm ng ăn ng ừa tình tr ạng c ướp sang x ưng th ần, n ộp c ống, được phong làm bóc l ộn x ộn c ủa binh lính, Lê Thánh Tông vươ ng. Vua l ại phong v ươ ng cho c ả Hoa đã b ố trí một b ộ ph ận l ớn quân lính lưu l ại Anh và Nam Bàn g ồm 3 n ước để ràng để làm nhi ệm v ụ tr ấn gi ữ và thi ết l ập h ệ bu ộc” [12, t.1, tr.450]. th ống dinh điền [12, t.2, tr.449]. Lê Thánh Ph ần đấ t đai do Bô Trì Trì chi ếm gi ữ Tông không có ý định t ấn phong m ột h ậu thu ộc Panduranga, m ột trong nh ững địa khu du ệ nào để duy trì tri ều đình Champa trên th ời ph ục h ưng Champa d ưới tri ều đạ i Ch ế đất Vijaya. Còn đường ranh gi ới phía Nam Bồng Nga (1360-1390), được viên t ướng k ế của lãnh th ổ Hoa Anh là sông Phan Rang vị La Ngai (1390-1400) th ừa h ưởng (bao (ch ủ ý c ủa Lê Thánh Tông càng đẩy xa gồm: Indrapura, Amavarati, Vijaya, vùng đệm bao nhiêu càng an toàn cho b ờ Kauthara, Panduranga, Aryaru 2. Nhà H ồ cõi Đại Vi ệt v ừa được xác l ập b ấy nhiêu). (1400-1407) trong giai đoạn tr ị vì ng ắn ng ủi từng chi ếm gi ữ Indrapura và Amavarati, nh ưng sau đó d ựa vào th ế l ực c ủa Minh 3. Ng ười đứ ng đầ u Nhà n ước Hoa Anh tri ều, Jaya Sinhavarman (1400-1441), trong l ịch s ử ng ười con kế v ị La Ngai đã thu ph ục đem tr ả v ề cho v ươ ng qu ốc. Ng ười được hoàng đế Lê Thánh Tông Nam Bàn có địa gi ới n ằm v ề phía Tây phong v ươ ng đầu tiên c ủa v ươ ng qu ốc Hoa dãy Đại L ĩnh, bao g ồm đấ t đai c ủa hai ti ểu Anh vào mùa xuân n ăm 1471 là Bàn La Trà qu ốc Th ủy Xá và H ỏa Xá; trong khi đó Hoa Duy ệt, anh c ủa Bàn La Trà Toàn. Bàn La Anh là ph ần đất đai còn l ại d ọc dài ở phía Trà Duy ệt nguyên là m ột v ị đạ i quan trong đông giáp bi ển. C ả hai thu ộc qu ốc Hoa Anh tri ều đình Maha Vijaya (1441-1446), nắm và Nam Bàn tr ước đó đề u n ằm trong đị nh gi ữ nh ững ch ức v ụ quan tr ọng d ưới các ch ế Champa theo c ơ c ấu h ợp bang. Rõ tri ều Maha Quý Lai (1446-1449), Maha ràng, s ự phân chia này nh ằm khi ến cho đố i Quý Do (1449-1458). Bàn La Trà Duy ệt ph ươ ng t ự ki ềm ch ế l ẫn nhau theo th ế chân quê ở Cri Vini (Thi N ại), l ấy cùng lúc con vạc, m ặt khác t ạo thành m ột vùng đệm ng ăn gái và cháu gái c ủa qu ốc v ươ ng Maha cách gi ữa Đạ i Vi ệt v ới Champa t ừ mi ền Vijaya làm v ợ. N ăm 1458, Bàn La Trà th ượng nguyên tr ải ra bi ển c ả. Duy ệt t ổ ch ức cu ộc ám sát Maha Quý Do, Lãnh th ổ c ủa Hoa Anh qu ốc n ằm kho ảng đoạt ngôi, c ầu phong hoàng đế nhà Minh và gi ữa núi Cù Mông và sông Phan Rang. được công nh ận. Nh ờ s ự che ch ở c ủa nhà

78 Nguy ễn V ăn Giá c

Minh (Bàn La Trà Duy ệt cống n ạp h ậu h ĩnh vua x ứ Nam Bàn (Th ủy Xá, H ỏa Xá). Bàn cho nhà Minh), Bàn La Trà Duy ệt công La Trà Duy ệt không nh ận được s ự tr ợ giúp khai ch ống l ại Đại Vi ệt và tái th ực hi ện của Bô Trì Trì (viên t ướng này chi ếm l ĩnh đường l ối t ự ch ủ th ời tr ị vì c ủa qu ốc v ươ ng mi ền Phiên Lung và sai s ứ sang x ưng th ần, Maha Vijaya (b ố vợ của Bàn La Trà Duy ệt) nộp c ống để Đạ i Vi ệt th ụ phong). Bô Trì [1, tr.420]. Bàn La Trà Duy ệt c ũng có cái Trì (tr ước kia phò tá cho Bàn La Trà Toàn tên Trung Hoa là P ’an Loyue, cái tên này ch ống l ại Bàn La Trà Duy ệt) đang tranh được nhà Minh ghi nh ận vào n ăm Thiên ch ấp s ự k ế th ừa v ươ ng quy ền Champa Thu ận th ứ 2 (1458) [14, tr.234]. Năm 1460, chính th ống v ới Bàn La Trà Duy ệt. Bô Trì Bàn La Trà Duy ệt thoái v ị, nh ường ngôi Trì mu ốn làm “ng ư ông đắc lợi” trong cu ộc cho em. Tuy nhiên, theo tài li ệu t ừ th ời thì giao tranh này, nên không động binh. ông b ị ép bu ộc ch ứ không ph ải t ự nguy ện Bàn La Trà Duy ệt sai s ứ đoàn sang nhà rời b ỏ ngôi v ị mà bản thân ph ải t ốn nhi ều Minh th ỉnh c ầu s ắc phong và xin s ự tr ợ công s ức và th ời gian m ới giành được. Theo giúp. Sự ki ện này được ghi chép nh ư sau: tài li ệu t ừ th ời nhà Minh: “Quốc v ươ ng “Vào tháng 2 n ăm Thành Hóa th ứ 7, quan Maha Bàn La Trà Duy ệt mới đây được An Nam đến đánh phá kinh thành, b ắt qu ốc phong t ước v ươ ng, n ối nghi ệp qu ản lý vi ệc vươ ng Bàn La Trà Toàn cùng gia thu ộc h ơn nước, ch ưa được 4 n ăm đã v ội m ất, cái lý 50 ng ười, t ịch thu ấn quí, phá h ủy nhà c ửa, kế th ừa không th ể thi ếu. Ng ười em là Bàn cướp gi ết quân dân nam n ữ nhi ều không k ể La Trà Toàn, tính tình đôn h ậu, bi ết gi ữ l ễ xi ết. Nay em của v ươ ng là Bàn La Trà khiêm cung (...) phong ch ức qu ốc v ươ ng Duy ệt t ạm th ời coi vi ệc n ước, cúi xin được Chiêm Thành” [11, tr.69] (Bàn La Trà Toàn phân x ử” [11, tr.86]. “… phong cho Bàn La đ ệ ế đ ứ ã tung tin Bàn La Trà Duy t ch t do i s Trà Duy ệt, em cố qu ốc v ươ ng Bàn La Trà sang Trung Hoa (m ục đích là để h ợp th ức Toàn, k ế t ập ch ức qu ốc v ươ ng Chiêm hóa s ự ti ếm quy ền của mình). Th ực t ế, v ị Thành” [11, tr.87]. Nh ư v ậy, Vijaya (b ố v ợ qu ốc v ươ ng (con r ể c ủa Maha Vijaya) v ẫn của Bàn La Trà Duy ệt) và Bàn La Trà còn s ống và đang b ị ng ười em trai giam Duy ệt đều được các hoàng đế Minh tri ều lỏng ở m ột n ơi bí m ật nào đó t ại kinh thành, chính th ức th ừa nh ận quyền v ươ ng ngay t ại ròng rã 11 n ăm trong niên đại ch ấp chính ứ ở ị Đ ề của Bàn La Trà Toàn (1460-1471). Bàn La x s tr vì. ây là vinh quang trong tri u đại th ứ XIII và th ứ XIV trong l ịch s ử đế ch ế Trà Duy ệt được hoàng đế Lê Thánh Tông 3 gi ải thoát và ph ục h ồi ngôi v ị. Champa . Tinh th ần ph ản kháng c ủa Bàn La Trà Biến c ố đã x ảy ra tr ước khi Bàn La Trà Duy ệt l ại tr ỗi d ậy dù nh ận được s ự khoan Duy ệt th ụ h ưởng ân hu ệ s ắc phong t ừ thiên dung c ủa hoàng đế Lê Thánh Tông. Bàn La sứ Minh tri ều. Hoàng đế Lê Thánh Tông Trà Duy ệt ng ấm ng ầm v ận độ ng các th ế l ực nổi c ơn th ịnh n ộ tr ước s ự b ất ph ục c ủa k ẻ quý t ộc đị a ph ươ ng để xây d ựng l ực l ượng. phiên th ần do chính mình d ựng lên, ngày 8 Bàn La Trà Duy ệt d ốc toàn l ực m ở cu ộc tấn tháng 11 n ăm Tân Mão (1471) đích thân công b ất ng ờ ra ph ủ l ỵ Hoài Nhân, nh ằm nhà vua nam chinh l ần th ứ hai [12, t.2, chi ếm l ại đấ t b ản b ộ Vijaya. Nhà n ước Hoa tr.458]. Lê Thánh Tông cử Chinh l ỗ t ướng Anh nh ận được s ự tr ợ giúp nh ất đị nh t ừ các quân Lê Ni ệm d ẫn c ầm quân đi tiên phong

79 Khoa họ c xã hội Vi ệt Nam, số 4 - 2019

(Lê Ni ệm là t ướng tiên phong trong cu ộc An Nam cho lính đi b ắt P’au Lo T ’ou Yue chinh ph ạt Vijaya m ột n ăm v ề tr ước) [8, (tên g ọi khác c ủa Bàn La Trà Duy ệt) và đư a tr.1120] cùng đại binh c ứu vi ện t ừ Đông Đô một ng ười cháu g ọi vua c ũ là Trai Á Ma ph ối h ợp nghênh chi ến. Đội quân c ủa Lê Ph ất Am b ằng chú (bác) lên làm vua, trên Thánh Tông đã đập tan cu ộc t ấn công c ủa kho ảng đấ t ở phía nam biên thùy” [14, Hoa Anh tại mi ền biên thùy Cù Mông và tr.239]. V ới s ự t ấn phong này, Trai Á Ma ti ếp t ục truy kích đố i ph ươ ng đến thành H ồ. Ph ất Am tr ở thành ng ười k ế v ị chính thống Bàn La Trà Duy ệt bu ộc ph ải lùi vào dãy không ch ỉ đố i v ới Kauthara, mà còn cả Đại L ĩnh hi ểm tr ở ở phía nam. Di ễn bi ến mi ền Panduranga c ủa Bô Trì Trì. Sau đó, cu ộc n ổi d ậy này được ghi chép nh ư sau: Trai Á Ma Ph ất Am đã h ủy b ỏ đị nh ch ế “… khi hàng h ải đế n c ảng Tân Châu, phiên th ần Hoa Anh, th ống nh ất hai đị a khu Chiêm Thành, quân phòng th ủ t ừ ch ối Kauthara và Panduranga thành nhà n ước không cho vào, ng ười thông d ịch cho bi ết Hậu Champa. Lê Thánh Tông nh ận th ấy đất này đã b ị An Nam chi ếm, còn qu ốc th ời điểm này ch ưa đủ ngu ồn l ực nên c ũng vươ ng Chiêm Thành t ỵ n ạn t ại Linh S ơn. tạm gác l ại nh ững v ấn đề c ủa nhà n ước H ậu Khi đến Linh S ơn thì được bi ết c ả nhà Bàn Champa. La Trà Duy ệt b ị An Nam b ắt và đất Chiêm Năm 1478, Trai Á Ma Ph ất Am sai s ứ Thành b ị đổ i tên thành châu Giao Nam. th ần sang Trung Hoa dâng bi ểu xin s ắc Bọn Tu ấn không dám ghé vào, nh ưng phong nh ằm t ạo h ậu thu ẫn cho m ục tiêu thuy ền ch ở hàng hóa t ư, cùng nhi ều th ươ ng ph ục h ưng v ươ ng qu ốc. L ời th ỉnh c ầu này nhân, nên l ấy c ớ b ị gió bão r ồi đi tiếp đế n được nhà Minh tri ều ch ấp thu ận. S ứ đoàn Mãn L ạt Gia” [11, tr.92-93]. Địa danh Linh mang chi ếu ch ỉ phong v ươ ng cho Champa Sơn được đị nh v ị trên b ản đồ n ằm h ơi xa v ề lần này không v ướng ph ải m ột tr ở ng ại nào. phía nam thành Vijaya [11, tr.95] là núi Đây c ũng là l ần cu ối cùng nhà Minh c ử s ứ Th ạch Bi. Tại đây, Lê Thánh Tông đã cho đoàn v ượt bi ển đế n Champa tr ực ti ếp t ấn quân vây b ắt v ị phiên v ươ ng Hoa Anh n ổi phong. Ba n ăm sau, ng ười em tên là C ổ Lai sát h ại Trai Á Ma Ph ất Am, giành ngôi [8, lo ạn cùng v ợ con và t ướng s ĩ s ống sót, d ẫn tr.613]. C ổ Lai ti ếp t ục sai s ứ th ần th ỉnh gi ải v ề giam gi ữ t ại Đông Đô. Lúc này, lãnh phong và đề đạ t nguy ện v ọng nh ờ cái uy th ổ c ủa Hoa Anh đã b ị thu h ẹp, ch ỉ còn l ại của thiên tri ều mà lệnh cho Đại Vi ệt tr ả l ại mỗi đị a v ực Kauthara. Th ời gian này, biên đất đai. Th ỉnh c ầu này của C ổ Lai không ớ ủ Đạ ệ đượ ắ ố ở ọ gi i c a i Vi t c c m m c b i ng n được to ại nguy ện, dù nhà Minh có vi ết th ư núi có bia đá nhiên t ạo v ới t ục danh Đá Bia hăm d ọa nhà Lê 4. mà v ề sau có tên ch ữ Th ạch Bi s ơn. Trên đồ Cột m ốc chính th ức th ời kì này vẫn là bản toàn qu ốc xác đị nh vào tháng 4 n ăm núi Th ạch Bi, gi ới h ạn c ươ ng v ực Champa Canh Tu ất (1490), ranh gi ới t ận cùng phía trong 5 b ộ ph ận đấ t đai thu ộc 2 đị a khu nam được chính th ức ghi nh ận là dãy núi Kauthara và Panduranga, trong đó địa khu Th ạch Bi [3]. Kauthara g ồm hai x ứ Ia Ru và Ia Trang Vị phiên v ươ ng được ch ỉ đị nh thay th ế là (Ninh Hòa và Nha Trang ngày nay); địa một ng ười cháu c ủa Bàn La Trà Toàn. Theo khu Panduranga g ồm 3 x ứ (Phan Rang, sử sách: “Sau khi l ấy Chiêm Thành, ng ười Phan Rí và Phan Thi ết ngày nay).

80 Nguy ễn V ăn Giá c

Với ph ần lãnh th ổ v ừa m ới xác l ập d ọc được k ết tinh t ừ tinh th ần t ự tôn cùng dài n ằm gi ữa dãy Tr ường S ơn và bi ển lòng nhi ệt huy ết ph ục h ưng c ủa dân t ộc Champa, nhà n ước Đại Vi ệt ch ưa th ể đồ ng Champa trong b ước chuy ển mình nửa cu ối lo ạt khai thác do thi ếu ngu ồn nhân l ực, nh ất th ế k ỷ XV. là vùng thung l ũng tr ắc tr ở t ừ Cù Mông đến Th ạch Bi (lãnh th ổ Hoa Anh qu ốc tr ước đây). C ổ Lai, l ợi d ụng khó kh ăn này c ủa Chú thích Đại Vi ệt để chi ếm l ại b ộ ph ận đấ t đai c ũ phía b ắc. C ổ Lai t ập trung binh l ực khôi 2 Theo ý ki ến nhà Dân t ộc h ọc Nguy ễn V ăn Huy, ph ục thành H ồ, l ấy đây làm c ăn c ứ trung ngoài 5 địa khu th ường được nh ắc đế n trong thi ết tâm. Thành H ồ đã được tu s ửa, gia c ố m ột ch ế h ợp bang c ủa v ươ ng qu ốc Champa, còn có thêm cách v ững ch ắc h ơn ở niên đại cu ối th ế k ỷ địa khu th ứ sáu Aryaru (Phú Yên ngày nay) n ằm XV đầu XVI. Theo L ươ ng Ninh: “T ừ sau gi ữa Vijaya và Kauthara (Bình Định và Khánh Hòa năm 1471, vi ệc xây d ựng đề n tháp h ầu nh ư ngày nay) [18]. bị ng ừng h ẳn để d ồn s ức cho vi ệc xây d ựng một thành l ũy ch ưa t ừng có. Thành này... 3 Nagara Campa là tên g ọi c ủa v ươ ng qu ốc Champa, nằm trên b ờ B ắc sông Đà R ằng” [6, tr.211]. ch ỉ liên minh bao g ồm ng ười Chàm và ng ười cao Nhà n ước Đại Vi ệt t ừ sau th ời tr ị vì c ủa nguyên. Bên c ạnh đó, trên các bia ký và tài li ệu l ịch hoàng đế Lê Thánh Tông đã lâm vào tình sử còn có thu ật ng ữ Urang Campa (thu ật ng ữ này ch ỉ trạ ng kh ủng ho ảng kéo dài (do hàng ng ũ k ế tất c ả ng ười dân Nagara Campa, không có s ự phân vị b ất tài và ti ếp đó là n ội chi ến tri ền miên), bi ệt gi ữa ng ười đồ ng bằng v ới ng ười mi ền núi) [5, nên t ạm gác l ại nh ững xung độ t v ới vùng tr.23]. đất m ới m ở g ần biên thùy. Một th ế k ỷ sau, 4 Trong v ăn ki ện ngo ại giao, Lê Thánh Tông t ỏ thái dưới s ức ép c ủa quy ền l ực chính tr ị khu v ực độ m ềm m ỏng tr ước tri ều đình nhà Minh v ề v ấn đề ki ến l ập trong điều ki ện m ới, thành H ồ l ần đất đai c ủa Champa nh ư sau: “Phàm đất đai mà nữa b ị san b ằng và v ươ ng qu ốc Champa Chiêm Thành được phong r ất c ằn c ỗi, nhà thì nghèo bu ộc ph ải lùi v ề đường biên c ũ t ại núi nàn, v ườn không có t ơ dâu, núi không có c ủa báu, 5 Th ạch Bi . bi ển thi ếu l ợi v ề cá mu ối; ch ỉ có ngà voi, s ừng tê giác, tô m ộc, tr ầm h ươ ng mà thôi; mà n ước th ần s ản xu ất nh ững th ứ đó nhi ều, nên không cho là quý. Lấy 4. Kết lu ận được đấ t đó không th ể ở được, l ấy được dân đó không th ể dùng được, được s ản ph ẩm đó không đủ Lịch s ử Hoa Anh qu ốc gi ống dấu g ạch n ối để giàu, được cái th ế đó c ũng không tr ở nên m ạnh trong ti ến trình phân tách và tái h ợp c ủa th ể được. Gi ữ gìn đất đó r ất khó, mà l ợi thì ít… đó là lý ch ế Champa. Không có m ốc niên đại cu ối do t ại sao th ần không chi ếm đoạt đấ t đai Chiêm đích xác cho Hoa Anh qu ốc vì còn nhi ều Thành để bi ến thành châu qu ận… V ậy xin đặ c sai s ứ tranh lu ận, song th ời gian tr ị vì c ủa nh ững gi ả thiên tri ều đích thân đế n xem đấ t đai, và ph ục ng ười đứ ng đầ u Nhà n ước Hoa Anh đã cho hưng dòng b ị tuy ệt, khi ến cho n ước Chiêm Thành th ấy kho ảng tr ống nh ất đị nh c ủa l ịch s ử. trên d ưới được an t ập; n ơi biên thùy c ủa th ần c ũng Nh ững thành t ựu th ời H ậu Champa v ề sau được yên ổn...” [14, tr.104-105]. Bi ết tr ước s ự tra

81 Khoa họ c xã hội Vi ệt Nam, số 4 - 2019 xét h ết sức mù m ờ v ề các khu v ực đấ t đai Champa [8] Quốc s ử quán tri ều Nguy ễn (1998), Khâm định của các s ứ th ần nhà Minh, hoàng đế Lê Thánh Tông Vi ệt s ử thông giám c ươ ng m ục, Nxb Giáo d ục, không ch ịu nh ượng b ộ, sau khi đã giao tr ả một ph ần Hà N ội, t.1. lãnh th ổ Hoa Anh qu ốc là x ứ Kauthara cho vua k ế v ị [9] Quốc s ử quán tri ều Nguy ễn (2006), Đại Nam Trai Á Ma Ph ất Am. nh ất th ống chí , Nxb Khoa h ọc xã h ội, Hà Nội, t.3. 5 Năm 1578, T ổng tr ấn Nguy ễn Hoàng sai L ươ ng [10] Vũ Qu ỳnh, Ki ều Phú (1960), Lĩnh Nam chích Văn Chánh t ấn công thành H ồ, san b ằng h ệ th ống c ứ quái , Nxb V ăn hóa, Hà N ội. điểm quân s ự kiên c ố, đồng th ời là nơi th ương m ại [11] Hồ B ạch Th ảo (2010), Minh thực l ục: quan h ệ sầm u ất thu ộc đị a ph ận b ắc Champa, sau đó lui binh Trung Qu ốc - Vi ệt Nam th ế k ỷ XIV – XVII , Nxb về án ng ữ ở ranh gi ới c ũ Cù Mông [17, tr.89]. Hà N ội, Hà N ội, t.3. [12] Vi ện Khoa h ọc xã h ội Vi ệt Nam (1998), Đại Vi ệt s ử ký toàn th ư, Nxb Khoa h ọc xã h ội, Hà Tài li ệu tham kh ảo Nội, t.2, t.3. [13] Lafont, Pierre-Bernard (2011), Vươ ng qu ốc [1] Chhabra, B. Ch (1935), Sự bành tr ướng c ủa Champa: Địa d ư, Dân c ư và L ịch s ử, văn hóa Ấn - Arian trong th ời đạ i Pallava, qua International Office of Campa. ch ứng c ứ bia ký , Báo cáo, A.S.B. T.I. (Bia Ch ợ [14] Maspéro, George (1928), V ươ ng qu ốc Chàm , Dinh). Nxb Van Oest, Paris & Bruxelles. [15] Po Dharma (1997), “Survol de l’histoire du [2] Coedès, George (2008), Cổ s ử các qu ốc gia Ấn Campâ”, in Le Musée de Sculpture Cam de Da Độ hóa ở Vi ễn Đông , Nxb Th ế giới, Hà N ội. Nang , AFAO-EFEO, Paris. [3] Nguy ễn Đình Đầu (1996), “Ph ải ch ăng b ản đồ [16] Tze-Ken, Danny Wong (1997), “Relations Alexandre de Rhodes 1650 v ẽ theo b ản đồ between the Nguyen Lords of Southern Vietnam Hồng Đứ c 1490?”, Tạp chí Xưa và Nay , s ố 33. and the Champa Kingdom: A Preliminary [4] Lê Thành Khôi (2014), Lịch s ử Vi ệt Nam t ừ Study”, Sejarah, Journal of the Department of ngu ồn g ốc đế n gi ữa th ế k ỷ XX , Nxb Th ế giới, History University of Malaya . No.5. Hà N ội. [17] https://www.vanchuongviet.org/index.php? [5] Li Tana (1999), Xứ Đàng Trong: l ịch s ử kinh comp=tacpham&action=detail&id=8901, truy tế - xã h ội Vi ệt Nam th ế k ỷ 17 và 18 , Nxb Tr ẻ, cập ngày 31/3/2018. Tp. H ồ Chí Minh. [18] https://nghiencuulichsu.com/2016/08/31/tim- [6] Lươ ng Ninh (2006), Vươ ng qu ốc Champa , hieu-cong-dong-nguoi-cham-tai-viet-nam, truy Nxb Đại h ọc Qu ốc gia Hà N ội, Hà N ội. cập ngày 21/4/2014. [7] Quốc s ử quán tri ều Nguy ễn (1993), Đại Nam [19] http://nghiencuulichsu.com/2017/11/28/chuyen- li ệt truy ện, Nxb Thu ận Hóa, Hu ế, t.1. su-cham-trong-toan-thu, truy c ập ngày 31/3/2018.