Korthals heer Van de Beeten c.s. echter de leden, maar ik hoop dat zij zich onze productiviteit. Ik heb altijd met tussen. kunnen vinden in mijn loftuitingen plezier naar die beschouwingen Het is vandaag een bijzondere en typeringen. Ik heb wel overleg geluisterd, vooral omdat u dan ook dag. Dat is dan ook de reden dat ik gevoerd met mijn vrouw. Zij zei mij inging op ons functioneren of de over dit punt de messen niet wil dat de rede te saai was, maar men problemen daaromtrent. Bij de trekken. Er komt een wetsvoorstel. Ik zegt wel eens dat dit een karakterise- laatste sluiting op 19 december 2000 had zelf gedacht om daarmee te ring is van een groot deel van ons onderstreepte u nog eens dat wij komen op 1 april volgend jaar, na de werk. vaak ons werk onder hoge druk evaluatie. Ik zeg echter toe dat het Op 4 maart 1997 nam de vorige moeten doen – ik kijk nu ook naar de wetsvoorstel onmiddellijk in gang zal voorzitter, Tjeenk Willink, afscheid en minister-president – wat niet goed is worden gezet. Ik vind het niet de mocht de eerste ondervoorzitter van voor de kwaliteit van ons werk, maar moeite waard om er langer over te toen, Heijne Makkreel, hem bovendien – ik kijk weer naar de spreken. Bij het wetsvoorstel wordt toespreken. Hij meldde dat het nogal minister-president – niet nodig was. een wachttijd van acht a´ negen ongebruikelijk was dat een voorzitter U verwees naar de stille agenda voor maanden in acht genomen. In de tussentijds vertrekt en volstrekt uniek de vergaderdagen in oktober van dat praktijk blijkt overigens dat men er dat hij dat uit eigen beweging doet. jaar. U verbond daaraan de conclusie niet of nauwelijks gebruik van zal U vertrekt ook tussentijds, doch dat dat wij opnieuw zouden moeten kunnen maken. Ik heb de Kamer erop op basis van een politiek akkoord dat proberen onze werkwijze te geattendeerd dat het wetsvoorstel in genoegzaam bekend is. U bent de veranderen om ook daar verandering de Tweede Kamer moet worden zevenentwintigste voorzitter van dit in aan te brengen. Dat onderwerp verdedigd en aangenomen. Ik acht huis, gekozen op 11 maart 1997. U was inderdaad een punt waar u als de kans op aanvaarding groter zat toen in de Kamer sinds 11 juni voorzitter, onder andere in de wanneer wij het wetsvoorstel zouden 1991, eerst als lid, daarna als vergadering van senioren, regelmatig baseren op een zekere evaluatie. Het vice-voorzitter en vervolgens als aandacht aan hebt besteed. Bij de wetsvoorstel zal echter zo spoedig voorzitter van uw fractie. De sluiting op 10 juli 2001 breidde u de mogelijk worden ingediend. Handelingen nalezend heb ik van statistieken uit tot de vergaderingen Heijne Makkreel geleerd dat u de van de commissies. Verwijzend voor De beraadslaging wordt gesloten. derde voorzitter bent die rechtstreeks de statistieken naar de publicaties door de Kamer is gekozen; voor de van het CBS merkte u toen op dat de De vergadering wordt van 14.10 uur Grondwetswijziging van 1983 werd CBS-statistiek van het aantal moties tot 15.00 uur geschorst. de voorzitter door de Kroon moest worden gecorrigeerd van acht benoemd. Overigens bent u naar negen, omdat een ingetrokken De voorzitter: De voorzitter van de natuurlijk tweemaal gekozen: motie niet was meegeteld. Daaruit Tweede Kamer der Staten-Generaal eenmaal in 1997 als opvolger van bleek niet alleen uw aandacht voor heeft gevraagd het woord te mogen Tjeenk Willink en eenmaal in 1999 bij de statistiek, maar vooral ook voor voeren. Ik stel de Kamer voor, haar de aanvang van de huidige precisie. Als ik u moet kenschetsen, daartoe in de gelegenheid te stellen. zittingstermijn. Bij uw aftreden hebt dan zal zeker het woord ’’precisie’’ Zoals gebruikelijk in deze Kamer zijn u dan toch vierenhalf jaar de Kamer vallen of de woorden ’’het streven de leden van de Tweede Kamer als als voorzitter gediend. In totaal hebt naar perfectie’’. Tijdens Prinsjesdag zij hier het woord willen voeren in u straks 163 maal de vergadering merkte ik op dat het recente grote verband met een door hen genomen voorgezeten, als onze statistieken interview in de NRC wat gras voor initiatief, gezeten achter de rege- kloppen, waarvan negen maal de mijn voeten had weggemaaid. U ringstafel. Het is mij dan ook een verenigde vergadering, daarvan riposteerde onmiddellijk dat de genoegen, de voorzitter van de vijfmaal Prinsjesdag en viermaal in journalist e´e´ n fout had gemaakt en Tweede Kamer vandaag achter die verband met een toestemmingswet. wel in het stuk dat hij later had tafel welkom te heten in ons midden. U deed dat op zeer waardige wijze. Ik tussengevoegd en dat door u niet Voorts heeft de griffier, de heer hoop dat u na zovele vergaderingen gecontroleerd was. Precisie! Balje´ , gevraagd het woord te mogen zult verzuchten: ’’never a dull Nogmaals de sluitingen van de voeren. Ik stel de Kamer voor, hem moment’’, maar ik betwijfel of dat Kamer nalezend, bleek al bij de daartoe in de gelegenheid te stellen. het geval zal zijn. eerste keer, op 1 juli 1997, uw Tot zover wat statistiek, een vak aandacht voor de relatie tussen onze Overeenkomstig de voorstellen van dat u vermoedelijk niet in uw studie werkwijze en productiviteit en de voorzitter wordt besloten. hebt gehad, maar waar u tijdens uw kwaliteit. Uw merkte op dat het voorzitterschap toch een duidelijke aantal behandelde wetten lager was De voorzitter: Op zijn verzoek geef belangstelling voor toonde. U placht geweest dan gemiddeld, dat wij ik eerst het woord aan de eerste immers bij de sluiting van de Kamer minder commissievergaderingen ondervoorzitter, de heer Boorsma. voor het zomer- en kerstreces de hadden gehad en dat de Handelin- leden en het ondersteunende gen niettemin langer waren © personeel toe te spreken, waarbij u geworden. U verbond daaraan de meestal inging op de resultaten die conclusie dat wij meer voorwerk in De heer Boorsma (CDA): Mijnheer wij geboekt hadden. Voor de de commissies zouden moeten de voorzitter. Om te beginnen merk introductie van de zogenaamde verrichten om zo de plenaire ik op dat ik het een voorrecht acht u VBTB-operatie presenteerde u in die behandeling te verbeteren. Een te mogen toespreken op deze dag. toespraken al productie-indicatoren. halfjaar later ging u in de afsluiting Over de inhoud van mijn rede heb ik Door te vergelijken met andere jaren eerst weer op de statistiek in. Na uiteraard geen overleg gevoerd met probeerde u uitspraken te doen over geconstateerd te hebben dat de

25 september 2001 Eerste Kamer Leden EK 1 1-6 Boorsma

Handelingen in omvang fors waren U merkte bij uw aantreden op dat de uit zijn bijdrage aan ’’Volkeren gestegen, stelde u aan de orde of wij laatste liberaal die voorzitter was Vertegenwoordigd’’; hij schreef in voldoende de wetgeving waarderen geweest van de Eerste Kamer de zijn memoires dat de Fransen na op basis van rechtshandhaving, liberaal Van Naamen van Eemnes 1945 het initiatief toonden voor handhaafbaarheid en, zo onderstreep was. U weet dat hij is opgevolgd contacten met de Franse senaat en ik dan, ’’acceptatie door de samenle- door Schimmelpenninck van der de Assemble´ e. Ook toen dus al. ving’’ en of niet in toenemende mate Oye, die thans zou worden aange- Als u sprak over de senaten in sprake is van een politieke discussie merkt als lid van het CDA. De landen zoals Frankrijk en Italie¨ , dan in dit Huis. U achtte het denkbaar dat geschiedenis zal zich herhalen! kon u het niet laten om op te merken door maatschappelijke ontwikkelin- Pikant is, dat bij de opvolging van dat zij daar weten hoe een senaat of gen er in de samenleving een Van Naamen van Eemnes als lid van een senator moet worden behandeld; behoefte zou ontstaan waarbij onze de Eerste Kamer de uit Overijssel daar staan de boden verkleed als Kamer in toenemende mate reacties afkomstige liberaal Van Diggelen, hellebaardier, of zijn zij in zeer op maatschappelijke bewegingen na oud-Tweede-Kamerlid, werd kleurrijk livrei gekleed. Ik vermoed behandeling in de Tweede Kamer in gepasseerd. Bij de verkiezing van de dat als u een aangename droom onze discussie zouden betrekken en Eerste-Kamerleden door de hebt, u zichzelf ziet als voorzitter van u achtte dat op zich niet verkeerd. provinciale staten van Overijssel een zeer grote senaat van minimaal Waar u voor waarschuwde, was dat heeft vermoedelijk, zo leren wij van 750 leden, zoals het congres van de de ontwikkeling bezwaarlijk zou zijn Van den Braak, Van Diggelen uit volksrepubliek China, maar dan met indien wij zouden denken daarmee wraak op kandidaten gestemd van de manieren van de Fransen en de invloed te kunnen uitoefenen, terwijl wat toen nog rechts heette en uitrusting van de Italianen. Desalniet- die invloed in de praktijk niet zou waarbij in die tijd niet de liberalen temin hebt u altijd de lijn verdedigd bestaan! Hier sprak een politicus die werden bedoeld. Tegenwoordig dat de Eerste Kamer in haar door de wol geverfd is, dacht ik, en heeft, denk ik, ook uw partij een ondersteuning en uitrusting sober dat u dat bent, is genoegzaam strakkere regie waar het gaat om de moet blijven. Het bleef bij een bekend. verkiezing van nieuwe leden. droom. Dat u minister van Justitie bent Bij de aanvaarding van uw functie U hebt uzelf als voorzitter streng geweest, weten wij allen. Dat u in de als voorzitter vergeleek u zich met betoond, alsof u leiding moest geven loop van 1986 tijdelijk waarnemend een vos die wel zijn haren verliest, aan 750 leden, en altijd handelend minister van Binnenlandse Zaken maar niet zijn streken. U wilde met gezag. Streng, toen de draag- was en in de loop van 1987 tijdelijk anders dan de vos uw politieke kleur bare telefoontjes hun intrede minister van Binnenlandse Zaken ad niet verloochenen – hoe zou u maakten op de tribunes. Als de leden interim, hebben sommigen van ons kunnen na de carrie` re in uw partij – in hun toespraken zich niet via u tot misschien vergeten. Wat ik niet meer maar wilde nadrukkelijk de belangen de minister wendden maar recht- wist, was dat u korte tijd al eerder lid behartigen van de Kamer als geheel, streeks, hebt u wel eens ingegrepen. bent geweest van dit Huis en wel van al haar leden en van allen die er Die strijd hebt u echter bijna van 10 juni 1981 tot 4 november werkzaam zijn. Dat hebt u gedaan. opgegeven, hardleers als veel leden 1982 toen u minister van Justitie Daarvan kunnen de tweede en de meeste bewindslieden zijn. werd. Uit het grote werk over de ondervoorzitter, de heer Jurgens, en Streng ook als het ging om het Eerste Kamer van Van den Braak ik getuigen. U hebt dat gedaan in het gebruik van een vreemde taal. Ik weten wij dat in het verleden vaker overleg met de voorzitter van de weet niet of u tijdens uw reis naar ministers vanuit de Eerste Kamer Tweede Kamer, in uw overleg met en China wat Chinees hebt geleerd, werden gerekruteerd. U zette brieven aan de minister-president, in maar ik vraag uw toestemming om daarmee een traditie voort. de contacten met de pers en als u de een enkel woord Chinees te Terug naar uw politieke loopbaan. Kamer vertegenwoordigde in binnen- hanteren, om u in uw droom te U hebt in vele functies uw politieke en buitenland. Dat laatste deed u wennen aan dat idee van het partij gediend, van 1992 af. Dat u met verve en genoegen, hetgeen voorzitten van het Chinees congres. erelid bent van de VVD verrast gelukkig dan collega Jurgens en mij U was streng in het bewaken van natuurlijk niet. Als u dat niet was, af en toe de kans gaf om u hier te onze mores, onze regels en onze zou de partij u dat na vandaag vervangen. Bij veel evenementen in taal, streng, ’’lı`’’. Let op de intonatie. moeten maken, zou ikzelf, hoewel lid binnen- en buitenland gaf u acte de U kon ook zeer spitsvondig reageren van het CDA, voorstellen! U hebt bij pre´ sence, de Kamer op waardige op bepaalde taalgrappen, taalvaardig uw aantreden zelf vermeld dat u wijze vertegenwoordigend. Van de als u bent. Gemeenzame taal, ’’li’’ sinds de oprichting van de VVD, circa contacten met het buitenland wil ik andere intonatie, vermeed u en liet u 50 jaar geleden, het tweede lid bent noemen uw reizen met een delegatie een enkele keer uit de Handelingen die voorzitter is geworden van een naar Japan, Brazilie¨ en China. Voorts schrappen. De bewaking van onze Hoog College van Staat. Aan u is de noem ik de totstandkoming van de regels of etiquette, ook te vertalen eer te beurt gevallen om als eerste Vereniging van senaten, een initiatief met hetzelfde woord ’’li’’, was bij u lid van de VVD voorzitter te mogen van de Franse senaat, waartoe in in goede handen. U hecht aan zijn van e´e´ n van de Kamers van de Parijs is besloten. De huidige etiquette. Staten-Generaal. U bent daar terecht minister van Economische Zaken U hebt als voorzitter ook veel trots op, omdat u daarmee een deel heeft wel eens een wat ongelukkige aandacht gehad voor de organisatie van de Staten-Generaal mocht opmerking gemaakt over Frankrijk. U van dit huis. Niet alleen is er een vertegenwoordigen, de Staten- hield van de contacten met de Europees bureau bijgekomen, Generaal met een grote en lange Franse senaat. Voor U deed Van der waarmee wij nu een voorsprong traditie van democratische waarden. Goes van Naters dat ook, zo leren wij hebben op de Tweede Kamer, maar u

25 september 2001 Eerste Kamer Leden EK 1 1-7 Boorsma hebt ook op andere punten tweede ondervoorzitter, Erik Jurgens, collega, beste Frits. Met deze aanhef ingegrepen, hetgeen nodig was, voor de prettige samenwerking. Ik heb ik meteen de drie hoedanighe- maar soms, zoals bij elke reorganisa- dank ook al degenen die in dit huis den aangegeven waarin ik u heb tie, wat pijn deed bij deze of gene. werkzaam zijn om de leden te leren kennen: als voorzitter van de Ter gelegenheid van uw zeventigste ondersteunen, voor hun enorme Verenigde vergadering, in uw functie verjaardag mocht ik u ook toespre- inzet. Ik vond het een voorrecht, ruim aan deze kant van het Binnenhof en ken. Ik memoreerde in mijn rede, twee jaar ondervoorzitter te mogen als mens die met van plezier mijn ’’li’’ – merkwaardige taal dat zijn en ik heb dit met groot genoe- fonkelende oogjes naar andere Chinees – dat u zeer met de tijd bent gen gedaan. Ik dank de Kamer voor mensen kan kijken. Vooral vanwege meegegaan. U hanteert de computer het in mij gestelde vertrouwen. die persoonlijke ervaring neem ik zeer vaardig, soms bijgestaan, zo Terug naar de voorzitter. Als in het aan dat men met de eervolle heb ik begrepen, door een van uw Chinees e´e´ n woord met e´e´ n intonatie uitnodiging aan mij om hier te kinderen, die mijn woorden zowel peer als besturen en belasting spreken tevens heeft willen testen of ongetwijfeld horen. U hebt als kan betekenen, hoop ik eigenlijk dat ik nog precies zo over de Eerste voorzitter ook het project bevorderd u straks niet badend van het zweet Kamer denk als enkele maanden om te komen tot een beter wakker wordt, dromend dat u geleden. Ik begin echter graag met informatiseringsysteem, waarbij de voorzitter bent van zo’n groot twee onderwerpen waarover wij het bestanden en systemen van de congres met die moeilijke taal. En zeker eens zijn. bewoners aan het Binnenhof zouden dan hoop ik dat u gewoon rustig Het eerste is dat van ons optreden worden geı¨ntegreerd. Dat het project kunt dromen van het voorzitterschap bij internationale bijeenkomsten. U niet is afgemaakt door de vorige van een huis als dit, bescheiden in hebt daarbij net als ik de laatste opdrachtnemer betreuren wij met u. omvang, sober in uitvoering, sober jaren moeten vaststellen dat velen U hebt als doorgewinterde jurist de in uitrusting en met mensen die hun van onze buitenlandse collega’s de financie¨ le afwikkeling van de zaak werk met grote inzet plegen te doen. verleiding niet kunnen weerstaan om met de vertegenwoordiger van de Ik meen namens de Kamer te conferenties van parlements- vorige opdrachtnemer zeer fraai mogen spreken als ik u bedank voor voorzitters bijeen te roepen, en dan afgehandeld. Onder elkaar kon u uw voortreffelijke voorzitterschap. U niet om met elkaar in discussie te daarover vertellen hoe u dat hebt was streng, oplettend en bijna altijd gaan en gedachten uit te wisselen gedaan, maar helaas kan ik dat hier present, tot ’s avonds laat, een over het voorzitten van parlementen, in plenum niet herhalen. ’’ijzeren Frits’’. U handelde met maar om resoluties aan te nemen en In het NRC-interview werd u gezag en met de nodige taal- verklaringen af te leggen over de afgeschilderd als een tikkeltje spitsvondigheden; u was een toekomst van Europa, de bestrijding formeel. Dat is juist. Maar toch geweldige behartiger van het belang van de criminaliteit of de gevaren draagt een heer volgens heer van dit huis, deze institutie waarover van globalisering. U en ik hebben Bommel een ruiten jas, en daar sommigen wat te makkelijk oordelen. over al die onderwerpen een hebben wij u nooit in gezien. Altijd in Dit laatste is uiteraard voor mijn mening, maar ik ben niet door de stemmig grijs of blauw, zelfs bij een rekening, maar ik weet dat u het er Tweede Kamer benoemd om die informeel uitje op de Chinese muur, in ieder geval mee eens bent. U hebt mening als gezaghebbend naar meestal driedelig, nooit in een in uw politieke handelen de belangen buiten te brengen. En als ik de geruite jas of andere combinaties. van de Kamer als geheel, die van de procedure voor de benoeming van Wellicht had heer Bommel toch geen leden en die van de degenen die hier de voorzitter van de Eerste Kamer gelijk. werkzaam zijn, inderdaad op een goed begrijp, bent u ook niet om die U gaat dit huis voorgoed verlaten, voortreffelijke wijze behartigd. Ik heb reden gekozen en geldt dit ook, naar ’’lıˆ’’. Ik mag u namens de Kamer een gezegd. ik aanneem, voor uw opvolger. geschenk, ’’l?’’, aanbieden dat bij u Toch hebben wij beiden nooit zo past: het is een kleine, zeer moderne (De heer Boorsma biedt de voorzitter ver willen gaan om dan maar elektronische videorecorder. U houdt het geschenk aan.) opvallend weg te blijven van die van de elektronica, en u bent conferenties. Ik meen dat u zich eigenlijk net zoals een elektronische (Applaus) slechts eenmaal hebt laten vervan- camera: een scherp waarnemer. gen door uw eerste ondervoorzitter. Beste Frits, toch nog enige ’’li’’, De voorzitter: Ik dank de Kamer U hebt in die conferenties juist een ofwel gemeenzame taal. Het was tot zeer voor het geschenk en ik heb het rol vervuld die mij trots maakt op de het laatst toe een genoegen om als voorlopig bij de ingekomen stukken Eerste Kamer, namelijk de rol om in ondervoorzitter met je te mogen geplaatst. Zoals de Kamer weet, een goed uitgewerkt betoog de aan samenwerken. En als ik dan voor de houdt dit in dat ik na de vergadering de orde zijnde problemen zo grondig gelegenheid een gemeenzaam woord aanneem dat het voorstel dat ik te analyseren dat de luisterende mag gebruiken, je was, zoals wij in omtrent dit geschenk heb gedaan, collega’s onder de indruk waren van het Nederlands zeggen, een door haar is aanvaard. onze, Nederlandse, visie, zonder geschikte (...), ’’lıˆ’’ in het Chinees. Ik Op haar verzoek geef ik nu het direct in staat te zijn die visie in een heb er plezierige en waardevolle woord aan de voorzitter van de resolutie neer te leggen. herinneringen aan. Mijn lot als Tweede Kamer der Staten-Generaal. Dat de Nederlandse media ons ondervoorzitter is verbonden aan de optreden elders in de wereld niet politieke afspraak die over jouw © altijd versloegen voor de kiezers aftreden is gemaakt; volgende week thuis, heeft u en mij nooit gestoord. maak ik ruim baan voor mijn Mevrouw Van Nieuwenhoven: Ik roep uw opvolger op om op deze opvolger. Ik dank jou en ook de Mijnheer de voorzitter, geachte weg verder te gaan, al zal hij even

25 september 2001 Eerste Kamer Leden EK 1 1-8 Van Nieuwenhoven moeten wachten voordat hij de begin af opnieuw te voeren. Als wij ’’Zolang ik politiek geı¨nteresseerd status bereikt waarbij hij, zoals dat u accepteren dat democratische ben, heb ik groot ontzag gehad voor is gebeurd, wordt verkozen om politieke procedures bedoeld zijn om de betekenis en het werk van de namens alle aanwezige parlements- compromissen te bereiken, kunnen Tweede Kamer, het hart van onze voorzitters de gastheer of gastvrouw wij onmogelijk willen dat die democratie. Vele malen, voor het te bedanken. compromissen de volgende dag eerst in mijn studententijd, bezocht ik De andere positie waarin wij weer ter discussie worden gesteld. deze Kamer. Ik beschouw het als elkaar goed aanvulden, was er een Nu wil ik helemaal niet beweren hoogst eervol daarvan uiteindelijk aan het Binnenhof, namelijk in de dat u, mijnheer de voorzitter, hier deel te hebben mogen uitmaken. relatie met het kabinet. Misschien gemakkelijk over denkt. Integendeel! Mijn respect voor het werk dat in omdat uw Kamer zich aan het einde Zoals u zelf de laatste maanden vaak deze Kamer wordt verricht en voor van het wetgevend proces bevindt, hebt opgemerkt, worden de politieke de wijze waarop dat wordt gedaan, was u vaak degene die het initiatief afwegingen van de Tweede Kamer is, nu ik dat werk van nabij heb nam voor een krachtige brief aan de hier bijna nooit doorkruist. Ik zou kunnen beoordelen, alleen maar minister-president om hem te wijzen echter willen dat ook de verleiding toegenomen. Hoewel kritiek op de op de gevaren van te krappe van zo’n hernieuwde politieke werkwijze niet bij voorbaat onge- tijdschema’s. Het feit dat u zelf enige afweging niet werd gekoesterd. Ik grond behoeft te zijn, mogen wij ervaring hebt met het ministersambt zou willen dat de illusie van als het nooit uit het oog verliezen dat deze heeft u op zulke momenten nooit tot ware een hoger beroep voor ieder Kamer bij uitstek ons vrij en onnodig begrip verleidt. Soms dacht die teleurgesteld is door een democratisch bestel belichaamt dat ik zelfs wel het omgekeerde. compromis, niet werd gewekt. Juist de grondslag is voor een menswaar- Overigens gaat het hierbij om een dan zal de Eerste Kamer haar rol van dige samenleving.’’ driehoeksverhouding. U hebt ook de juridisch geweten goed kunnen Ik had het niet beter kunnen Tweede Kamer steeds zakelijk spelen. zeggen. Maar ik voeg daaraan toe geı¨nformeerd over het laatste tijdstip Zoals het in menselijke verhoudin- dat jij in de Tweede Kamer een waarop zij een wetsvoorstel zou gen gaat, als twee mensen niet functie hebt gehad die niet in de moeten afdoen, wilde het voor een precies weten wat zij aan elkaar Handelingen terug is te vinden, volgend reces ook bij u passeren. En hebben, maar toch met elkaar verder namelijk als lid namens jouw fractie ter voorkoming van misverstanden moeten, gaat het ook tussen onze van de zogenaamde Commissie wijs ik erop dat ik de Eerste Kamer beide Kamers. Wij concentreren ons vraagpunten, de Commissie nooit verweten heb, onnodig veel tijd op uiterlijkheden en op protocollaire vraagpunten staatkundige en te nemen, eenvoudig omdat dit kwesties. Misschien heeft onze staatsrechtelijke vernieuwing, de verwijt niet juist zou zijn. grondwetgever wel daarom in zijn commissie die in de wandelgangen Misschien mag ik nu iets over dat grote wijsheid de verenigde werd aangeduid als de commissie- onderwerp zeggen. Ik wil ook het vergadering gecree¨erd.Uenik Deetman. Ik weet niet of de misverstand ophelderen, als zou ik hebben daar vele brieven over conclusies van die commissie in alle het programma van mijn politieke gewisseld. Wij hebben in ons opzichten jouw instemming hadden. partij nodig hebben om een mening periodiek overleg alle mogelijke In e´e´ n opzicht moet dat wel het over de Eerste Kamer te hebben. Ik verbeteringen en aanpassingen aan geval zijn, namelijk wat betreft het weet dat mijn voorgangers in de de realiteit van vandaag punt voor heldere Nederlands waarin zij Tweede Kamer die tot een andere punt besproken. En het resultaat was gesteld zijn. Jij hebt toen zelf een politieke partij behoorden, een steeds dat nieuw onderzoek nodig taalkundige opfrissing aan die mening hadden die niet erg afweek was. De ervaren Binnenhofwatchers teksten gegeven, een operatie waar van die van mij. Die mening heeft zullen in de laatste Verenigde mijn voorganger Vondeling je misschien wel iets met onze functie vergadering e´e´ n verandering van het erkentelijk voor zou zijn geweest. te maken. Wij kunnen het niet anders protocol hebben opgemerkt. Voor uw Beste Frits, de Eerste Kamer die dan waarderen dat er aan het bereidheid tot die revolutionaire dankzij jou in het buitenland nu Binnenhof een college is waar in het ingreep ben ik u nog steeds officieel mag worden aangeduid als openbaar door wijze mannen en erkentelijk. Ik verheug mij erop de ’’senaat’’ zal je missen. Sta mij toe vrouwen over politieke problemen resterende acht wensen van mijn via jou ook je vrouw Hennie te wordt gesproken. Wij kunnen het in Presidium met uw opvolger te danken voor haar vriendschap. De het bijzonder niet anders dan mogen bespreken. Verenigde vergadering zal je missen, waarderen, als daarbij getoetst wordt Mijnheer de voorzitter, geachte maar ook de Tweede Kamer zal je op grond van juridische criteria, collega, beste Frits. Je hebt in je missen, als politicus, als jurist, maar eventueel ook criteria van doelmatig- loopbaan de politiek van verschil- vooral als mens. Ik hoop dat wij de heid. Ik heb er zelfs geen moeite lende kanten mogen bekijken en het mens Frits Korthals Altes nog vele mee, als die toetsing leidt tot de mag niet worden verzwegen dat je malen op het Binnenhof zullen toezegging van een novelle of van ook bijna twee jaar aan de overzijde mogen begroeten. een latere wetswijziging. van het Binnenhof hebt doorgebracht Waar ik wel moeite mee heb, is de als direct gekozen volksvertegen- (Applaus) pretentie om het waan-van-de- woordiger. Blijkens je afscheidsbrief daggehalte te kunnen meten met het die op 4 juni 1991 in de Tweede © grote gevaar zelf voor de waan van Kamer werd voorgelezen, heb je dat de dag te bezwijken. Ik heb dus zelfs als een hoogtepunt beschouwd. De heer Balje´ : Mijnheer de moeite met de neiging om het Sta mij toe je te citeren: voorzitter. Dank voor uw voorstel en politieke debat als het ware van het voor de instemming van de leden

25 september 2001 Eerste Kamer Leden EK 1 1-9 Balje´ hier in de vergadering om het woord sociaal-democraat of liberaal. Ieder valt ook terug te lezen in de korte te mogen voeren als griffier ter kwam weer voor zijn of haar rede na uw verkiezing tot Kamer- gelegenheid van uw afscheid. specifieke mening uit. Er kwamen voorzitter, de heer Boorsma Voorzitter. Over uw afscheid nieuwe tegenstellingen maar men herinnerde er ook aan. U merkte vandaag is sinds dinsdag twee kon daarover met elkaar in debat, toen op: ’’... dat ik zal blijven wijzen weken geleden een zwarte, wereld- zonder angst. Die veelkleurigheid op het belang van voortzetting van wijde slagschaduw gevallen. Ik weet heeft mij zo gefascineerd dat toen de goede staatkundige traditie van hoe het gebeuren u, begrijpelijker- mijn politieke belangstelling is deze Kamer te streven naar hoge wijs, als mens raakt en emotioneert. gewekt. Het maakte op mij een kwaliteit van wetgeving door Afgelopen vrijdag zei u mij nog dat indruk die mijn leven is gaan toetsing van hetgeen ons wordt zo er onverhoopt grote gewelddadig- bepalen door passie voor politiek.’’ voorgesteld aan de grondrechten en heden met slachtoffers zouden Hoewel u ook aangaf dat u zich aan de beginselen van onze sociale plaatsvinden, u een sobere uitvoe- meer ’’bestuurder dan politicus rechtsstaat en met aandacht voor de ring van uw afscheid vandaag zou gevoeld’’ hebt, maakte die passie uitvoerbaarheid en handhaafbaar- wensen. Zo iets tekent uw zorgvul- voor politiek u tot een geharnast heid.’’ Bij uw afscheid kan vastge- digheid en realistische inslag. verdediger van de internationale steld worden dat u die missie Bij vele inkomende hoge rechtsorde – u zag in dat licht met vervuld hebt, soms op het scherp bezoeken, maar ook tijdens genoegen de groei van Den Haag tot van de snede, soms met gemoede- delegatiereizen elders hebt u er vaak centrum van de studie en toepassing lijke humor, maar steeds terzake. En op gewezen dat de wereld thans van internationaal recht – en deed u kennend zult u toch wel wegen interdependent is geworden. Dat wil het u optreden als pleitbezorger van vinden om van uw gevoelens blijk te zeggen: dat zij een gedwongen de bevoegdheden en de moed van geven nu het ernaar uitziet dat de wederzijdse afhankelijkheid en een de parlementen ook in uw contacten discussie over enig terugzendrecht voortgaande vervlechting kent, maar met politici uit Midden- en Oost- van de Kamer wel eens enige dat dit geenszins een veiliger wereld Europa en uit andere landen in de omvang zou kunnen krijgen, als u die impliceert. Actoren van velerlei aard wereld waar democratische opvattingen niet meer in deze zaal kunnen het kwetsbare web ernstig verhoudingen niet vanzelfsprekend ten beste zal kunnen geven. verstoren, de ’’global village’’ op zijn, en in het bijzonder voor het Vanmorgen liet u ons immers in een haar grondvesten doen trillen. Dat is bestaansrecht van de Eerste Kamer. groot ochtendblad weten dat u gebleken. Nu blijkt opnieuw dat Bij vele gelegenheden en in vele ’’volop beschikbaar’’ blijft. vrijheid en democratie ondeelbaar gremia hebt u de verdediging van Voor u is trouwens kwaliteit een zijn, dat de rechtsorde voor iedereen dat bestaansrecht van de Kamer met essentieel begrip. U bent over de geldt. In die wetenschap ligt ook de haar huidige bevoegdheden op u stand van zaken niet optimistisch. Ik verantwoordelijkheid van elke genomen waarbij uw kennis van neem de vrijheid u nog eens te volksvertegenwoordiging besloten staatsrecht en belangstelling voor citeren. U liet in een interview in het als vertegenwoordiger van elk mens, vaderlandse geschiedenis het verbale recente Nieuwspoort Nieuwsblad dat immers de kleinste en meest vermogen van de geboren en optekenen: ’’Meer benauwt mij het weerloze bouwsteen is in een getrainde advocaat schraagden. U gebrek aan kwaliteit in de samenle- democratische samenleving, ook al was dan ook van meet af aan een ving in het algemeen. Het wordt er omdat het parlement de hoedster is warm voorstander van de associatie allemaal niet beter op, sterker nog de van de democratische vrijheden. van senaten in de wereld zoals deze verantwoordelijkheid om werk van Voorzitter. Wanneer u over uzelf op Franse instigatie totstandkwam en kwaliteit af te leveren, neemt af.’’ U spreekt, bent u nooit erg mededeel- kon u dientengevolge wel zeer wordt niet moe het verschil tussen zaam maar onlangs vertelde u toch vinden in de aanduiding van de ’’gedogen’’ en ’’tolereren’’ uit te iets over de beleving van die Eerste Kamer buiten Nederland als leggen. U vroeg aandacht voor vrijheden in casu de vrijheid van ’’Senate’’ en ’’Se´ nat’’. Het is zojuist ’’goed burgerschap’’. Dat streven meningsuiting als uw drijfveer voor reeds gememoreerd. naar kwaliteit droeg u ook uit als het de politiek. Ik citeer nu uit uw In vormen van ’’terugzendrecht’’ ging om de werkwijze van de Kamer toespraak ’’Vrijheid is leven zonder zag en ziet u niet veel, gaande van en om de organisatie e´ n het bleek uit angst’’ van 5 mei jl. In die diepgra- argumenten zoals het beperkte uw hoge presentie in het Kamer- vende rede zei u in een terugblik op aantal wetsvoorstellen dat uiteinde- gebouw. de bevrijding in 1945: ’’Vrijheid lijk in de Eerste Kamer sneuvelt – dat Afgelopen donderdag hebt u al betekende ook vrijheid van menings- werd altijd in de statistieken tijdens de lunch afscheid genomen uiting. Dat maakte op mij diepe gememoreerd – de nuttige werking van het personeel. Toen heb ik u indruk. In de oorlog waren de van de novelle mede om netelige namens de collegae over uw mensen goed of fout. Die tegenstel- kwesties te doen afkoelen tot het betrokkenheid bij en relatie met ling was simpel: wit of zwart, psychologisch inzicht dat de personeel en organisatie in onze daartussen veel grijs. Ineens, toen de menselijke natuur niet zo moedig is kleine, maar welwillende groep wat ondergrondse kranten, zoals het en in een mogelijkheid (zoals het mogen zeggen. Dat herhaal ik hier Parool, Vrij Nederland, Je Maintien- terugzendrecht) om zich aan niet. Wel wil ik er nog op wijzen dat drai en Trouw en nog veel meer, omstreden besluitvorming te tijdens uw voorzitterschap, evenals openlijk konden gaan verschijnen, onttrekken wel eens de weg van de tijdens dat van uw voorganger, heel bleek dat wit – net als in de minste weerstand zou kunnen wat is gebeurd en op de rails gezet. natuurkunde – van samenstelling ontdekken. Overigens zijn uw Moest uw voorganger bij zijn vertrek veelkleurig te zijn: van gereformeerd pleidooien niet ongeclausuleerd. constateren dat in de Eerste Kamer tot communist, van confessioneel tot Voor u staat kwaliteit voorop. Dat nog geen adequaat mechanisme

25 september 2001 Eerste Kamer Leden EK 1 1-10 Balje´ voor de controle van het ruime duid. Uw grote betrokkenheid bij hebben voor u die kans aangegre- spectrum van de Europese regelge- vele inkomende bezoeken van allerlei pen. Nu u het Binnenhof verlaat, ving en de institutionele op- en aard noemde ik al, maar u ging zelf krijgt u het mee. Door mevrouw uitbouw tot stand was gekomen, u met animo met of zonder uitgebreide Elizabeth Rijkels-Visser, bouwkundig laat het ’’Europees Bureau van de delegatie op reis en nam met inhoud ingenieur, is een bouwplaat van het Eerste Kamer’’ na, dat voor het reces en flair deel aan diverse overleggen Binnenhof gemaakt en voor u bemenst is en dat ambitieus aan zijn van parlementsvoorzitters. U bracht gemonteerd. Samen met Marion werkzaamheden is begonnen. U hebt dan ook al heel wat ervaring, ook uit Bolten, onze ’’huiskunsthistorica’’, de uitvoering meegemaakt van een uw tijd als minister van Justitie, mee. onthult zij het thans. Zo staat het transformatieproces naar een lerende Dat leidde ertoe dat u in het begin Binnenhof vlak voor u op tafel. Als u organisatie in de Eerste Kamer van uw reizen naar de Europese het mee naar Rotterdam neemt, (LOEK). Thans ligt het ontwerp voor voorzittersconferentie te Helsinki zullen het Binnenhof en de Eerste een vervolgfase voor ’’LOEK II’’ voor. bijna vanzelfsprekend de nestorrol Kamer, de Ridderzaal en alle andere Ook ten aanzien van verbetering kreeg toegemeten. U zag in en gebouwen waar u vaak in allerlei en inrichting van het Kamergebouw aanvaardt dat door de voortgaande capaciteiten vertoefd heeft, in laat u een mooie erfenis achter. internationalisering en europeanise- miniformaat bij u zijn. Marion Bolten Aansluitend bij de restauratie en ring de ’’parlementaire diplomatie’’ schreef er een gids bij, die ook voor renovatie van deze vergaderzaal in steeds meer van de Nederlandse de bezoeker van het Binnenhof te 1994/1995 is een masterplan voor volksvertegenwoordigingen zal verkrijgen en te raadplegen zal zijn. een planmatige aanpak voor het vergen. Evenwel, als zeer authentieke Deze gids zal ik u zo overhandigen. verdere gebouw opgesteld, van de ervaringen zullen wij ons blijven Mijnheer de voorzitter. Tot slot ’’kelder tot de zolder’’. Voor de herinneren uw leiderschap van deel ik mee dat voor alle leden een uitvoering zijn middelen verworven, bijzondere delegaties naar Brazilie¨, bouwplaat aanwezig is, maar dat zij zodat vanaf zomer 2002 tot in 2005 Japan met een delegatie van zelf hun vaardigheden met schaar en de voornemens werkelijkheid kunnen uitsluitende Eerste-Kamerleden, heel lijm moeten beproeven. Wij zullen worden. Jammer genoeg heeft de recent naar China en naar een hen de komende weken dit Kamer nog niet de goede formule voorzittersconferentie in IPU-verband geschenk, dat uw terugtreden hier voor begrotingsbehandelingen te New York. markeert, doen toekomen. kunnen vinden, zo constateerde u, Voorzitter. Hier moet iets opge- Namens de Kamerorganisatie maar wij zullen met elkaar ons best biecht worden. Terwijl tijdens spreek ik de hoop en de wens uit dat doen de goede aanpak te vinden. gesprekken in volgepropte het u en uw echtgenote goed ga. Het Veel dank moet u toegemeten programma’s uw delegatieleden en moet een warm gevoel voor u zijn worden voor uw inspanningen als griffier wel eens wegdommelden, dit afscheid hier te kunnen beleven voorzitter van de Verenigde bleef u even alert en klaarwakker. U in het bijzijn van uw dierbaren, onder vergadering. Zo langzamerhand ligt hebt een ongelooflijke energie en wie uw moeder. Wij hopen u in ieder er een perfect draaiboek, lijkt de gevoel voor wat gepast is. Zo nam u geval hier terug te zien als oud-lid beheersing van het geluid in de in tweedelig grijs ook de Chinese van de Eerste Kamer der Staten- Ridderzaal op orde en kan de Muur. Staat u mij toe nu een heel Generaal en als lid van haar signalering over het vertrek van H.M. persoonlijke opmerking te maken. Bij vereniging. de Koningin niet onopgemerkt vele reizen hebben u, uw echtgenote Uw getekende portret hangt straks blijven. De wetenschap dat eraan mijn echtgenote en ik als kwartet op de plaats in de gang die daarvoor gewerkt wordt ook de Ridderzaal met elkaar mogen optrekken en bestemd is. Dank u! weer beter en schoner te maken veelal wisten de dames een moet u genoegen doen. De eerste genoeglijk en gedegen ladiespro- (Applaus) kleine verbeteringen waren vorige gramma uit te voeren. Die tochten week dinsdag voor de zeer oplet- hebben bij mij en Roos heel veel © tende waarnemers al zichtbaar. dierbare herinneringsmomenten Voor eenieder in de Eerste- vastgezet. Roos kan hier niet zijn, Minister Kok: Mijnheer de voorzitter. Kamerorganisatie was waarneem- maar zij heeft u al op haar wijze Graag ga ik in op de uitnodiging om baar, en soms hevig, hoeveel hartelijk gegroet. namens de regering enkele woorden aandacht en precisie u stak in de Voorzitter. Allen weten dat dit tot u te richten op dit voor u en ons afhandeling van de Toestemmings- afscheid en het vooruitzicht u niet in zo bijzondere moment. Uw afscheid wetten. In de bijeenkomst in de de koude kleren zijn gaan zitten. U als voorzitter en lid van de Eerste Ridderzaal kwam ook uw gesteld zijn hield van de Eerste Kamer. Bij uw Kamer is zonder ook maar enige op decorum tot zijn recht. Om nog overstap indertijd van de Tweede overdrijving een bijzondere e´e´ n evenement in en om de Kamer naar hier ging u, zoals u zei, gebeurtenis. De Eerste Kamer neemt Ridderzaal te noemen: de leiding van naar ’’waar mijn hart ligt’’ en gaf u een weliswaar niet altijd onomstre- de viering van de Vrede van Munster het voorzitterschap van deze Kamer den, maar tegelijkertijd markante en die van Westfalen was u op het veel inhoud, mede door inzet van uw plaats in binnen ons democratisch lijf geschreven. vele gaven. bestel. Als chambre de re´ flexion Voorzitter. Er zou nog zoveel meer U weet dat als iemand op een buigt de Eerste Kamer zich over aan gebeurtenissen op te halen en te belangrijk moment afscheid van de wetsvoorstellen die door de Tweede verhalen zijn. Ik volsta met nog e´e´n Eerste Kamer moet nemen, er ook Kamer zijn aanvaard en het oordeel aspect en dat is het ’’reiswezen’’, een kans is dat zo´ te doen dat over grondwettelijkheid, inpasbaar- soms in de wandeling ook wel eens betrokkene en Kamer in symbool heid in het rechtssysteem en als ’’Holland International’’ aange- ’’altoos’’ bij elkaar blijven. Wij handhaafbaarheid weegt daarbij

25 september 2001 Eerste Kamer Leden EK 1 1-11 Kok zwaar, evenals de toets van buiten de Kamer niet kon worden van de Prijs voor de dagblad- wetsvoorstellen aan internationale en aanvaard en begrepen. Des te journalistiek en lid van de Raad van Europese verdragen. indrukwekkender was de zuiverheid commissarissen van de Stichting Mijnheer de voorzitter. Als en de overtuigingskracht van uw exploitatie Nederlandse staatsloterij. voorzitter van deze Eerste Kamer betoog, niet gespeend van ook uw Het voorzitterschap van de Eerste heeft u de afgelopen vierenhalf jaar persoonlijke emoties. Kamer is een bijzondere functie, die op authentieke en gezaghebbende Eerder dit jaar, mijnheer de door u terecht als zeer waardevol is wijze inhoud gegeven aan uw voorzitter, mocht ik geboeid naar u en wordt ervaren, niet in de laatste verantwoordelijkheid. In de woorden luisteren in Almere, waar u op plaats vanwege het daaruit voort- van het Financieele Dagblad uitnodiging van het Nationaal Comite´ vloeiende voorzitterschap van de vanmorgen ’’in het hart van de 4 en 5 mei sprak over het thema Verenigde vergadering van de democratie’’. Ik hoorde van de heer ’’vrijheid is leven zonder angst’’. De Staten-Generaal. In die hoedanigheid Boorsma nog eens gestipuleerd uw griffier gaf zojuist e´e´ n citaat daaruit. – ook dat is al gememoreerd – heeft bijna niet te overtreffen gevoel voor Mij zijn twee andere citaten u naast de jaarlijks weerkerende perfectie en precisie. De schrijffout in bijgebleven en opgevallen. Het vergadering ter gelegenheid van de kop van het Financieele Dagblad eerste citaat luidt als volgt: ’’Juist de Prinsjesdag een uniek kwartet zal u dan ook gestoord hebben. Voor offers die voor onze vrijheid zijn bijzondere verenigde vergaderingen de bijzondere rol die u hebt vervuld gebracht, verplichten ons om mogen voorzitten, waarin beraad- in het hart van de democratie past rekenschap te geven van wat wij met slaagd en besloten werd over ons allen grote waardering. onze vrijheid doen, wat wij ermee wetsvoorstellen tot het verleden van Uw afscheid als voorzitter en lid gedaan hebben. Vrijheid moet toestemming voor huwelijken van van de Eerste Kamer betekent tevens onafscheidelijk verbonden zijn met leden van het Koninklijk Huis, met het einde van uw loopbaan als actief verantwoordelijkheid.’’ Het tweede als hoogtepunt op 3 juli dit jaar het politicus. Het was een zeer rijk citaat: ’’In Europa is na de bevrijding voorgenomen huwelijk van de Prins geschakeerde loopbaan, waarop u met visie en elan gewerkt en veel van Oranje met Ma´ xima Zorreguieta. met voldoening en dankbaarheid bereikt om de herwonnen vrijheid Mijnheer de voorzitter. U treedt kunt terugzien. De elementen zijn duurzaam te maken. Door die thans allerminst terug uit het vanmiddag al door verschillende vrijheid kon een klimaat ontstaan openbare leven. Ook dat hebben wij sprekers genoemd: een kortstondig waarin verzoening tussen de volken dezer dagen uit diverse van uw lidmaatschap van de Eerste Kamer van West-Europa, de tegenstanders interviews mogen vernemen. U van ongeveer anderhalf jaar, daarna van weleer, mogelijk werd, zonder treedt wel terug als voorzitter van de het ministerschap van Justitie, iets daarbij het verleden te vergeten.’’ Eerste Kamer. In deze verantwoorde- meer dan zeven jaar in de eerste Wij herkennen u hier, mijnheer de lijkheid heeft u, evenals in voor- twee kabinetten-Lubbers, in die voorzitter, als een mens met niet gaande functies, in ruime mate en in periode ook tweemaal gedurende alleen ruime ervaring, maar ook met brede kring gezag, respect en korte tijd minister van Binnenlandse een krachtige levensovertuiging, een waardering verworven. Zaken ad interim na het overlijden bezield Europeaan ook. Ik wil afsluiten met u namens de van minister Rietkerk in 1986 en Juist in dit verband wil ik niet regering bijzonder te danken voor tijdens de ziekte van minister Van onvermeld laten dat de regering in het vele en belangrijke werk dat u Dijk in 1987, daarna bijna twee jaar 1999 met goed gevolg een beroep op ten behoeve van de Nederlandse lidmaatschap van de Tweede Kamer uw gezag en deskundigheid heeft samenleving heeft verricht. Staat u en vervolgens keerde u op 11 juni mogen doen als vertegenwoordiger mij toe dat ik daarin graag ook de 1991 terug in de gelederen van deze van de Nederlandse regering, een wijze betrek waarop uw echtgenote Kamer, waarvan u sedert 11 maart staatsrechtelijk unicum meen ik, om Hennie u terzijde heeft gestaan. 1997 voorzitter bent. bij de voorbereiding van het Uiteraard wens ik uw opvolger straks Zo komt er dus een eind aan een Ontwerphandvest voor de grond- veel voldoening in de nieuwe functie. periode van meer dan twee decennia rechten in de Europese Unie namens Graag haal ik tot slot nog eenmaal waarin u, geplaatst voor uiteenlo- Nederland een belangrijke rol te enkele woorden aan uit uw toespraak pende en vaak zware verantwoorde- vervullen. Bijna een vol jaar lang, eerder dit jaar, waaraan ik reeds lijkheden, werkzaam was voor de van 26 november 1999 tot 3 oktober refereerde. U sprak over de publieke zaak. U deed dat met 2000, heeft u met bijzondere inzet en onvervangbare waarde van vrijheid hartstocht, grote toewijding en toewijding die rol vervuld. Ik heb in en leven zonder angst: ’’beide plichtsbetrachting, niet te evenaren die periode herhaaldelijk, ook allerminst vanzelfsprekend, maar plichtsbetrachting, en met een persoonlijk, mogen ervaren hoe waarvoor wij ons allen nationaal en krachtig ontwikkeld gevoel voor grondig en gedegen u daarbij te internationaal mogen en moeten recht, rechtsorde, verantwoordelijk- werk ging, niets aan het toeval blijven inzetten.’’ heid en vrijheid; een overtuigd overlatend. Dit waren wijze en ware woorden, liberaal. Uw grote maatschappelijke die ook en juist vandaag van zulk Veroorlooft u mij een tweetal wat betrokkenheid blijkt uit de vele een grote betekenis zijn. Beste Frits, persoonlijk getinte illustraties. Een niet-politieke nevenfuncties die u het ga je goed! bijzondere indruk op mij heeft u bekleedt. Ik noem er slechts enkele – gemaakt – ik was toen voorzitter van ik ben daarbij zeker niet volledig –: (Applaus) de PvdA-fractie in de Tweede Kamer voorzitter van de Dr. Danie¨l de – tijdens het parlementair debat over Hoedstichting in Rotterdam, lid van © de vrijlating van de Twee van Breda, het Comite´ van aanbeveling Stichting een beslissing die door velen in en asbestkanker, voorzitter van de jury De heer Korthals Altes: Geachte

25 september 2001 Eerste Kamer Leden EK 1 1-12 Korthals Altes medeleden, mevrouw de voorzitter Wat mij het meest tot bewonde- buitenland politieke resoluties voor van de Tweede Kamer en meneer de ring bracht, maar dat is wel typisch te stellen, groter werd. minister-president, staat u mij toe Frans, dat was het gesprek tussen de De voorzitter van de Tweede dat ik in mijn antwoord eerst inga op voorzitter van de Belgische senaat en Kamer heeft mij ook geloofd voor enkele woorden die de minister- die van de Franse senaat over de het feit dat ik nooit onnodig begrip president tot mij heeft gesproken. Ik omvang van hun ambtelijke heb getoond voor het kabinet. Zij vraag dit omdat hij mijn plichtsbe- wijnkelders. Als er gedroomd zou vroeg zich af of ik als minister trachting heeft genoemd. Ik zie moeten worden over hoe het in het destijds dezelfde opvatting had. Ik daarin aanleiding om te zeggen dat buitenland is, trekt dat mij misschien wil daar dit van zeggen. Ik ben mij ik buitengewoon dankbaar ben voor toch meer aan dan een grote als minister zeer bewust geweest van de opvoeding die ik heb genoten, vergadering van het Chinese het grote belang en de voorrang van waarin ik zeer vertrouwd ben geraakt volkscongres. de beide Kamers. Ik vind inderdaad met het begrip ’’plichtsbetrachting’’. Wij hebben de Nederlandse dat een regering weldegelijk sterk Dat heb ik te danken aan mijn beide Senaat te danken aan de korte rekening moet houden met de ouders, van wie mijn moeder hier periode van eenheid met Belgie¨, belangen van de Kamers bij het vandaag aanwezig is. Beiden hebben omdat vooral het streven van de afwerken van hun taken. mij ook vertrouwd gemaakt met de Belgen in Nederland tot het Op de werkwijze van de Eerste gedachte dat je, als de samenleving tweekamerstelsel heeft geleid. Als de Kamer kom ik in een voorbereid een beroep op je doet, dat dan ook Belgische liberale premier Verhof- gedeelte van deze laatste toespraak moet honoreren. Mijn vader deed dat stadt zijn zin krijgt, kunnen wij terug. Het zal sommigen misschien en mijn moeder deed dat als misschien aanspraak maken op de verwonderen in welke grote mate zal voorzitter van schoolbesturen in wijnkelder. Daar zou mijn droom blijken dat de voorzitter van de Amsterdam. Over emancipatie werd over gaan. Als wij het toch over Tweede Kamer en ik het met elkaar bij ons thuis niet gesproken, want etiquette hebben, zou ik de etiketten eens zijn over hoe het zou moeten dat was een voltooide stap voor van die wijnflessen dan graag zijn. Ik zal straks bijna niets haar. bestuderen. veranderen bij het uitspreken van Een ander belangrijk element is Hartelijk dank voor die vriendelijke hetgeen ik heb voorbereid. Dan zal dat je niet alleen met plichtsbetrach- woorden, waar ik straks nog op ook deze aansluiting blijken. Dat is ting iets kunt bereiken, maar dat daar terugkom. Ik moet zeggen dat het maar goed ook. Wij zijn immers ook voor nodig is dat je een plaats beruchte gesprek over de financie¨le Kamers van e´e´ n Staten-Generaal. Het hebt waar je in harmonie tot rust afwikkeling van het mislukte is nuttig dat deze Kamers van de kunt komen. In de afgelopen twintig automatiseringsproject samen met Staten-Generaal elkaars complement jaar, waaraan de minister-president de voorzitter van de Tweede Kamer zijn en niet elkaars concurrent. refereerde, is dat in ruime mate het is gevoerd, en wel in haar kamer. Ik Ik kom bij de griffier. Beste Chris. geval geweest in mijn huis bij mijn denk dat die indrukwekkende Evenals de minister-president heb je lieve echtgenote. omgeving mede tot dat succes heeft geciteerd uit de rede die ik op 5 mei Als ik de sprekers even mag geleid. heb gehouden. Ik kom daar straks op volgen, wil ik allereerst de eerste Daarmee kom ik op de voorzitter terug. Het citaat geeft inderdaad aan ondervoorzitter Peter Boorsma heel van de Tweede Kamer. Ook haar waarom ik mij voor de politiek ben graag bedanken voor de vele dank ik voor de woorden die zij heeft gaan interesseren en hoe het vriendelijke woorden die hij tot mij gesproken en de herinneringen die gekomen is dat de politiek tot een heeft gericht. Wat ik buitengewoon zij heeft opgehaald aan onze vele passie is geworden. Wij hebben veel op prijs heb gesteld, is dat hij conferenties met presidenten van gezamenlijke en zeer goede ondanks de toenadering die dezer buitenlandse volksvertegenwoordi- ervaringen bij het representeren van dagen aan de overzijde leek plaats te gingen in Europa: in de landen van de Kamer in het buitenland, zowel vinden tussen de Partij van de de Raad van Europa en in de landen met delegaties uit de Staten- Arbeid en het CDA, niettemin bereid van de Unie. Generaal als de Eerste Kamer, maar zou zijn als CDA’er aan mijn partij Inderdaad hebben wij ons als vooral ook in het kader van de voor te stellen om mij erelid te voorzitters die alleen maar voorzitter zojuist genoemde conferenties van maken, als ik dat niet al was. Dan zijn om te zorgen dat de vergaderin- parlementsvoorzitters van de landen blijkt toch dat de politieke verhoudin- gen en het democratisch proces in van de Raad van Europa en de gen aan deze kant wel eens iets onze landen naar behoren verlopen, landen van de Europese Unie. anders kunnen liggen dan aan de met grote regelmaat verzet tegen Een belangrijke taak voor de andere kant van het Binnenhof. voorstellen om daar politieke griffier is ervoor zorg te dragen dat Peter Boorsma heeft ook onze resoluties aan te nemen. Daartoe ook de verenigde vergaderingen internationale contacten geschilderd; hebben wij niet de bevoegdheid. Wij goed lopen. Wat dat betreft zijn wij mijn bewondering voor de Franse vertegenwoordigen de Kamers der de laatste jaren goed bediend senaat. Ik moet zeggen dat die Nederlandse Staten-Generaal wel in geweest. Voor vier leden van het bewondering niet zozeer gold voor protocollair opzicht, maar wij zijn Koninklijk huis is toestemming de uitmonstering van de bodes niet de politieke spreekbuizen van gevraagd voor het aangaan van een aldaar. Zij zorgen inderdaad onze leden, dat zijn de leden zelf. Ik huwelijk, wat viermaal een verenigde gewapend dat de Franse senatoren heb mij wel de opmerking veroor- vergadering inhield waarin beraad- elkaar niet in de haren vliegen. Ik loofd dat ik soms het gevoel heb dat slaagd en besloten werd. Wij hebben sluit niet uit dat dit zonder die naarmate een parlement in het eigen ook gezamenlijk – het begin van onze wapens wel eens zou kunnen land minder invloed had op het samenwerking – gewerkt aan de gebeuren. beleid, de neiging om in het herdenking van 350 jaar Vrede van

25 september 2001 Eerste Kamer Leden EK 1 1-13 Korthals Altes

Munster. Dat is een goede tijd betreft kunnen wij nog wel iets leren souvenir zullen mijn echtgenote geweest. Ik kom straks ook terug op van de Amerikanen. Henny en ik de herinneringen de griffier. Ik kom nog even terug op het bewaren. Wij beiden hopen van De minister-president heeft betoog van de minister-president. ganser harte dat de moedige strijd uitvoerig geciteerd uit de rede die ik Ondanks het feit dat ik voorzitter was die Roos nu al zo lang tegen haar op 5 mei heb mogen houden. Ik heb van de Eerste Kamer, mocht ik de ziekte voert haar lange tijd voor haar al iets gezegd over mijn drijfveer om regering vertegenwoordigen in man, kinderen en geliefden behoudt. het beroep dat op mij wordt gedaan, Brussel bij het opstellen van een Mijn dank strekt zich ook uit tot de om op te treden voor de openbare handvest van de grondrechten voor plaatsvervangende griffiers die zaak, te honoreren. Ik ben begonnen de Europese Unie. Ik heb het eveneens een bijdrage hebben met mij in te spannen en in te zetten vertrouwen dat de regering toen in geleverd aan het welslagen van voor mijn eigen politieke partij. Op mij heeft gesteld op hoge prijs bezoeken en reizen als zij de griffier een zeker moment werd ik voorzitter. gesteld. De minister-president zei dat vervingen, in Roemenie¨ , Brazilie¨, De minister-president bracht twee het een staatsrechtelijk wellicht een Slovenie¨ en Madrid. herinneringen die hij aan mij unicum was. Ik weet dat sommige Vorige week donderdag heb ik bewaart naar voren. Ik weet niet of mensen daar ook kritiek op hadden, tijdens de lunch afscheid genomen hij zich nog herinnert wanneer wij maar ik heb die kritiek altijd onjuist van het bijna voltallige personeel van elkaar voor het eerst hebben gevonden. De regering had geen de Kamer. Ik volsta daarom met nu ontmoet. Dat is op zichzelf een niet wijzer besluit kunnen nemen dan het nog eens te zeggen dat ik het helemaal onaardige anekdote. ontwerpen van grondrechten en het personeel dank voor zijn toewijding Het was tijdens het kabinet-Den opschrijven daarvan toe te vertrou- en hulpvaardigheid. Ik spreek de Uyl. Ik was net partijvoorzitter wen aan een parlementarie¨ r. Zij zijn hoop uit dat het werk voor en in de geworden. Hans Wiegel was leider bij uitstek geroepen om die Eerste Kamer degenen die met dat van de oppositie in de Tweede grondrechten te formuleren. werk zijn belast voldoening en Kamer. Op dat ogenblik dreigde in Ik dank de griffier voor de arbeidsvreugde zal blijven schenken. Spanje een aantal doodstraffen te grondige en deskundige wijze In deze vergadering wil ik toch worden voltrokken. De minister- waarop hij mij terzijde heeft gestaan enkelen bij naam noemen. De president riep het Nederlandse volk bij conferenties van voorzitters en Kamerbewaarder, Van Gils, die met op, een nationale demonstratie te volksvertegenwoordigingen van de toewijding voor mij zorgde met houden in Utrecht. Hans Wiegel en ik landen van de Europese Unie, de koffie, thee en tomatensap tijdens de pleegden daarover overleg. Ik was landen van de Raad van Europa en vergadering en een glaasje wijn na met hem van mening dat, als de de Mediterrane landen en de afloop, niet alleen op vergaderdagen, minister-president een oproep doet Europese Unie daarbij. Dat geldt ook ook tijdens de vele uren daarbuiten voor een nationale demonstratie, wij voor de voorbereiding van ontvang- die ik in de Kamer doorbracht. Hij daaraan gevolg moest geven, ook als sten van bezoekende staatshoofden, was ook al die jaren verantwoordelijk je tot de oppositie behoorde. Wij zijn buitenlandse ministers en senatoren. voor het plaatsen van een stempel dus naar Utrecht getogen. Blijkbaar Met veel genoegen denk ik terug aan op de originele tekst van de werden wij ook toen al gezien als de bezoeken van delegaties van wetsvoorstellen, waarmee de hoogwaardigheidsbekleders, want de leden van de Staten-Generaal of van Koningin wordt kennisgegeven dat burgemeester van Utrecht, de heer deze Kamer aan volksvertegenwoor- de Staten-Generaal het voorstel Vonhoff, ontving een aantal van die digingen in het buitenland, soms in hebben aangenomen zoals het daar hoogwaardigheidsbekleders op zijn het zeer verre buitenland. Dat ligt. Een mededeling die ik dan met kamer. Daar was ook de toenmalige genoegen werd vergroot door de mijn handtekening diende te voorzitter van de FNV bij. Dat was de aanwezigheid van onze echtgenotes. bekrachtigen. Vervolgens regelde hij eerste keer dat ik de minister- De griffier zei het al. Ik haast mij, het overbrengen van deze originelen president, zij het in een andere eraan toe te voegen dat het voor naar het Kabinet der Koningin. Ook hoedanigheid, ontmoette. De eigen rekening was. Zij waren zowel ondertekende ik vervolgens de minister-president van toen sprak het ons als elkaar tot steun. Vanaf de talrijke brieven aan de Tweede volk toe op een auto. Men herinnert eerste dag dat ik deze vergadering Kamer – waarschijnlijk is dat de zich die foto nog wel. Het besluit van mocht voorzitten, heb ik mijn dorst instelling waaraan ik de afgelopen Hans Wiegel en mij om gevolg te tijdens de vergaderingen gelest met 4,5 jaar verreweg de meeste brieven geven aan die oproep werd in water uit een glas dat door Roos heb geschreven – waarin ik kennis liberale kring niet algemeen Balje´ was voorzien van mijn initialen. gaf van de aanvaarding van de gewaardeerd. De toenmalige Het is een persoonlijke attentie die ik wetsvoorstellen. Het aantal keren dat voorzitter van de VVD-fractie in deze viereneenhalf jaar zeer heb gewaar- ik aan de Koningin moest berichten Kamer deelde namelijk mede dat hij deerd. Ik had dan ook het voorne- dat de Eerste Kamer der Staten- bij het zien van Hans Wiegel bij die men om mij bij het vertrek dat glas Generaal nevenstaand voorstel heeft demonstratie geestelijk onwel was als souvenir toe te eigenen en de verworpen, waren beperkt. Hoe deze geworden. Toch denk ik er nog altijd comptabele te vragen de kosten in formulieren precies luiden, kunt u zo over. Het misstaat oppositiepar- mindering te brengen op mijn laatste lezen in de artikelen 118 en 119 van tijen niet als zij zich achter de schadeloosstelling, die van 1 oktober. het Reglement van Orde. De heer persoon stellen die op dat ogenblik De griffier heeft mij vanochtend Van Gils had daarbij een verantwoor- met het regeringsgezag is belast echter medegedeeld dat het glas delijke taak en ik dank hem voor de wanneer hij een oproep doet tot een nooit ten laste van de Kamer was zorgvuldigheid waarmee hij zich van nationale demonstratie. Wat dat aangeschaft. Het is mij inmiddels al die taak heeft gekweten. ten geschenke gegeven. Naast dat

25 september 2001 Eerste Kamer Leden EK 1 1-14 Korthals Altes

De huismeester, tevens hoofd van als daarvoor. Ook dit afscheid heeft rechtsstaat tot taak heeft het zwakke, de interne dienst, de heer Van een ander karakter dan ik mij voor 11 dus ook het leven van het individu, Bokhoven, verving de Kamer- september had voorgesteld. Op 5 te beschermen. Verder dient er de bewaarder bij afwezigheid en heeft mei van dit jaar sprak ik op bereidheid te zijn om de macht daardoor ook een deel van de taken uitnodiging van het Nationaal Comite´ waarover de Staat beschikt te vervuld die ik zojuist noemde, echter 4 en 5 mei een rede uit – het is al versterken en proportioneel in te vooral buiten de vergaderdagen, enige malen gezegd vandaag – met zetten. Proportioneel betekent in dit want op de vergaderdagen was de de titel ’’vrijheid is leven zonder verband niet gematigd, maar heer Van Gils er naar mijn herinne- angst’’. Die titel, die het Nationaal versterkt. Ook de Eerste Kamer kan ring slechts e´e´ n keer niet. Ook de Comite´ had ontleend aan de en moet haar democratische heer Van Bokhoven dank ik zeer voor beroemde rede van president bevoegdheden versterken – niet ten zijn toewijding en vooral voor het feit Roosevelt op 6 januari 1941 over de koste van de regering of van de dat hij mij na sluitingstijd en in de ’’four freedoms’’ weerspiegelde toen Tweede Kamer, want dan zou het weekeinden vele malen toegang al niet de werkelijkheid van onze paard achter de wagen worden heeft verschaft. samenleving, maar wel het ideaal gespannen – ter versterking van het Een speciale band is gegroeid met van een samenleving die wordt democratisch bestel van ons land en de heer Meinders, chauffeur van de gekenmerkt door vrijheid, democratie van Europa. Ik noem met nadruk Eerste Kamer. Hij zorgde ervoor dat en gerechtigheid, vrijheid, mede in Europa, omdat het voor mij vaststaat ik altijd op tijd op de juiste plaats de zin van geestelijke vrijheid, dat duurzame vrede in geheel was en voor de deur, zelfs als de gerechtigheid in de zin van zowel Europa, ook op de Balkan, slechts stem van de elektronische wegwijzer eerbiediging van mensenrechten als mogelijk is als de landen van in de auto had aangekondigd dat de sociale rechtvaardigheid. Midden- en Oost-Europa deel bestemming slechts beperkt De redenen die er waren om toen uitmaken van de Europese Unie, bereikbaar was! Na afloop, soms op stil te staan bij wat van wezenlijke zoals ook de vele oorlogen tussen de niet eens te voren te bepalen betekenis is voor vrijheid, democratie West-Europese landen door de tijdstippen, stond hij altijd weer klaar. en gerechtigheid, gelden vandaag in Europese samenwerking en de Ik voelde mij veilig en wist met versterkte mate. Amerika is eenwording tot een einde zijn zekerheid dat wij tijdig de juiste West-Europa in de eerste helft van gekomen. Intussen dwingt ook het bestemming zouden bereiken, ook de vorige eeuw tweemaal gewapen- internationale terrorisme ons tot als die in Brussel of Bonn lag. Ik zal derhand te hulp gekomen om uitbreiding om Europa veilig te de vele contacten missen. Ook de vrijheid, democratie en gerechtigheid maken. Ik kom straks nog op Europa heer Thoelen wil ik graag noemen. te herstellen. Na de Tweede terug. Hij reed als de vergadertijden en de Wereldoorlog heeft het West-Europa Na mijn vertrek als voorzitter en wettelijk toegelaten rijtijden met eerst economisch de helpende hand lid van deze Kamer zal de Kamer met elkaar botsten. geboden en vervolgens in bondge- de regering, en zullen ook de leden De laatsten die ik persoonlijk wil nootschappelijk verband pal gestaan onderling, beraadslagen over het noemen, zijn de secretaresses, voor handhaving van vrijheid, functioneren en de bevoegdheden mevrouw Beltman, mevrouw Weijl democratie en gerechtigheid in ons van de Eerste Kamer. Dit afscheid en nu sinds 1 september, mevrouw deel van de wereld. grijp ik aan om enige denkbeelden Nanninga. Voor een voorzitter die in Amerika is in het hart getroffen en aan u voor te leggen. Aanleiding deeltijd werkt, is een voltijds de landen die zich willen laten leiden voor de komende gedachtewisseling secretaresse onmisbaar. Veel steun door eerbiediging van de rechten is niet alleen de notitie van de heb ik van hen allen ondervonden. van de mens en de beginselen van minister van Binnenlandse Zaken en De agenda’s werden nauwgezet de rechtsstaat hebben de taak zich Koninkrijksrelaties van 18 januari afgestemd en vooral in de tijd dat ik zodanig te versterken, dat zij de 2000, maar ook de uit de monden op mevrouw Weijl ook nog een terroristische dreiging het hoofd van de leden van deze Kamer beroep deed bij de vervulling van kunnen bieden en kunnen uitroeien. opgetekende kritiek. Ik wil vandaag mijn taak in Brussel als lid van de Om leven in vrijheid zonder angst niet diep ingaan op de mogelijke conventie die het ontwerphandvest mogelijk te maken, mogen wij ons veranderingen die in de notitie zijn voor de grondrechten opstelde, was niet door angst laten leiden. Laat de voorgesteld. Ik ben van die denkbeel- het werkaanbod formidabel. Papier is bewonderenswaardige veerkracht den geen voorstander. Ik wil daarom geduldig, maar de e-mail is nog veel van het Amerikaanse volk in het enige voorstellen doen die ons geduldiger! algemeen, en van de New Yorkers in functioneren kunnen verbeteren, De afschuwwekkende terreur- het bijzonder, ons tot voorbeeld zonder dat er sprake is van nieuwe daden, nu precies 14 dagen geleden, strekken. Ook de bereidheid van de of andere bevoegdheden. blijven onze gedachten beheersen. Amerikanen om in tijden van gevaar De in ons land meest aanvaarde De gruwelijke beelden laten ons niet en bedreiging over politieke bestaansreden voor een tweekamer- meer los. De last die drukt op de verschillen heen te stappen en zich stelsel is dat na het optrekken van de schouders van hen die in de als e´e´ n man achter de democratisch kruitdamp, die de beraadslaging en Verenigde Staten en in de steden gekozen president op te stellen, de besluitvorming in de Tweede New York en Washington DC dwingt bewondering af en verdient Kamer van tijd tot tijd oproepen, een bestuurlijke en politieke verantwoor- navolging. tweede en laatste instantie het delijkheid dragen, is nog nooit zo Herstel van vrijheid zonder angst resultaat nog eens op zijn kwaliteit zwaar geweest. Voor de nu levende voor terrorisme vraagt zowel om toetst. De volgende vergadering van generatie zal het leven na 11 versterking van de democratische de vorig jaar opgerichte Association september 2001 nooit meer zo zijn instituties als van het besef dat een des Se´ nats d’Europe zal op 13

25 september 2001 Eerste Kamer Leden EK 1 1-15 Korthals Altes november in Brussel gewijd zijn aan geval toen ik in de Tweede Kamer om een novelle in strijd met de dit kenmerk van senaten: de zorg kwam, zo zeg ik er bescheidenheids- Grondwet. Dit was een van de voor de kwaliteit van de wetgeving. halve bij. Voor beide Kamers geldt momenten waarop het mij als Die zorg voor de kwaliteit van de dat de kiezers wel de omvang van de voorzitter moeilijk viel, niet te wetgeving wordt ook door onszelf fracties bepalen, maar dat de interrumperen. Het feit dat de vaak als belangrijkste werkzaamheid politieke partijen van tevoren hebben Grondwet de mogelijkheid om een van de Eerste Kamer genoemd. vastgesteld, wie de plaatsen zullen wetsvoorstel te wijzigen alleen aan Daarbij wordt dan met zoveel vervullen. Het verschil tussen beide de regering of aan een of meer leden woorden vermeld dat het gaat om Kamers is daarom niet zozeer een van de Tweede Kamer of van de toetsing van de door de Tweede kwestie van democratische legitima- Verenigde vergadering toekent Kamer aanvaarde wetsvoorstellen tie als wel van een verschil in zolang een wetsvoorstel nog niet aan Grondwet en internationale bevoegdheden, en van het verschil in door de Tweede Kamer dan wel door verdragen, en aan de overige eisen opkomst bij de verkiezingen voor de de Verenigde vergadering is die in een rechtsstaat aan wetgeving Tweede Kamer en die voor de staten. aangenomen, belet de regering en gesteld moeten worden, zoals Politiek gesproken is de armslag de Eerste Kamer om wijzigingen in consistentie met overige wetgeving, van onze Kamer beperkt, in elk geval een in behandeling zijnd wetsvoor- uitvoerbaarheid, handhaafbaarheid van die van de fracties die de stel aan te brengen. Het ontbreken en draagvlak. Bestaan er uit dat regering steunen. Het vetorecht blijft van deze bevoegdheid houdt echter oogpunt bezwaren, dan kan in het een uiterste middel. Formeel zijn er geen verbod in, langs de koninklijke uiterste geval een meerderheid tegen geen tussenwegen tussen zitten en weg van een geheel nieuw wetsvoor- het wetsvoorstel stemmen. In het opstaan, tussen het voor en het stel, dat wij novelle noemen, alsnog uiterste geval, omdat het naar mijn tegen, zoals dat bij hoofdelijke bij voorbaat een wijziging aan te mening hoge uitzondering dient te stemmingen klinkt, maar de praktijk brengen in een nog niet aangeno- zijn dat een voorstel dat na een is anders. De praktijk is het krijgen men wetsvoorstel. Wat niet verboden uitvoerige gedachtewisseling met de van toezeggingen dat wensen van de is, is toegestaan. Dit geldt niet alleen regering door de Tweede Kamer is Kamer alsnog zullen worden voor het raadgevend correctief aanvaard – meestal na een aantal ingewilligd bij invoeringswet of bij referendum en het burgemeesters- wijzigingen van de kant van de uitvoeringsregeling, of dat de referendum, die net zo min in de regering en amendementen van de wensen van deze Kamer extra Grondwet worden genoemd als de Tweede Kamer – vervolgens door de aandacht zullen krijgen bij de novelle. Het indienen van een Eerste Kamer wordt verworpen. Dat evaluatie. Dit zijn allemaal mogelijk- novelle staat de regering vrij, net moet uitzondering blijven. Veelal zal, heden, geen bij de Grondwet zozeer als het haar vrijstaat om een ondanks kritiek, de politieke geregelde bevoegdheden. Buiten wetsvoorstel in te dienen tot opvatting dat het voorstel uitvoering grondwettelijke bevoegdheden zijn er wijziging van een wel reeds geeft aan aanvaard regeringsbeleid altijd nog vele mogelijkheden, nu aangenomen wetsvoorstel. Dit de doorslag geven bij de fracties die ook in het staatsrecht de regel geldt laatste is bijvoorbeeld gebeurd bij de het kabinet steunen. Deze Kamer is, dat alles is toegestaan wat niet Algemene nabestaandenwet. Dat ook al wordt zij anders gekozen dan verboden is, zeker als het om geschiedde ook omdat de Eerste de Tweede Kamer, wel een politiek volksvertegenwoordigingen gaat. Kamer pas tot aanvaarding van het orgaan. Dit element is naar mijn Een verdergaande mogelijkheid is voorstel bereid bleek als reparatie mening versterkt doordat sinds de dat ook de regering reparatie nodig was toegezegd. Toen was er door het laatste dertig a` vijfendertig jaar de acht en de toezegging doet dat door lange invoeringstraject voldoende invloed van de politieke partijen en de Kamer vastgestelde tekortkomin- tijd voor reparatie; is die tijd er niet, het partijkader op de kandidaatstel- gen met bekwame spoed zullen dan kan aanhouding van de ling voor deze Kamer is toegenomen. worden opgeheven. Bij de laatste stemming geboden zijn, opdat over Formeel zijn het nog altijd de wijziging van de Provinciewet en de het wetsvoorstel tegelijkertijd met de statenleden die de kandidatenlijsten Gemeentewet inzake de benoeming novelle kan worden beslist. Het moet indienen, zodat zij bevoegd zijn om van de commissaris van de Koningin wel een uitzondering blijven, want deze lijsten zelf op te stellen, in de resp. van de burgemeester werd het uitgangspunt blijft dat er praktijk zijn het de bevoegde reparatie toegezegd, niet omdat de gegronde redenen moeten zijn partijorganen die de kandidatenlijs- betrokken minister het zelf nodig alvorens verandering te brengen in ten vaststellen en aan de statenleden vond, maar om een fractie die een het product dat in gemeen overleg van hun partij toesturen. Wat dit lacune geconstateerd meende te tussen regering en Tweede Kamer betreft is het verschil tussen Eerste hebben, tegemoet te komen. Dat was tot stand is gebracht. Ik denk dat ik en Tweede Kamer veel minder groot dus het resultaat van gemeen ook op dat punt geen andere mening dan vaak wordt aangenomen. overleg en dat viel daarom binnen heb dan de voorzitter van de Tweede Slechts een kleine minderheid van de het grondwettelijke kader. Kamer. Ik heb dan ook geen reden leden van de Tweede Kamer is De uiterste mogelijkheid is dat de om achteraf mijn brief van 4 juni daadwerkelijk rechtstreeks gekozen, minister of de regering zich uit 1991 aan de Tweede Kamer te de meesten danken hun verkiezing overtuiging geroepen voelt of zich amenderen. Dat zou hier overigens aan stemoverdracht en dus aan hun door nood gedwongen ziet, aan de ook niet meer mogelijk zijn. plaats op de lijst. Zelfs degenen die Kamer een novelle toe te zeggen. Bij Met dit uitgangspunt en de praktijk met voorkeurstemmen zijn gekozen, de zojuist genoemde beraadslagin- van toezeggingen, zo nodig maar niet zelf de kiesdeler haalden, gen over de benoeming van de reparatiewetgeving en een novelle danken hun verkiezing aan stem- burgemeester noemde een van de als sluitstuk zie ik de noodzaak niet overdracht. Dit was bij mij ook het leden, de heer Van Thijn, het vragen in van nog een nieuw instrument. Ik

25 september 2001 Eerste Kamer Leden EK 1 1-16 Korthals Altes zie de noodzaak dus niet in, maar ik de ministers van Justitie en van vele jaren uitentreuren herhaald – zie wel de bezwaren. Ik ga daar nu Landbouw, Natuurbeheer en Visserij toetsen de door de Tweede Kamer niet op in, want ik wil het controver- over de gang van zaken met de aangenomen wetsvoorstellen aan de sie¨ le karakter van mijn afscheids- strafkortingen en de wenselijkheid Grondwet en verdragen en aan de toespraak toch wel beperken. van onafhankelijke beoordeling van overige beginselen van de rechts- Bovendien wil ik niet de indruk de op te leggen sancties, los van het staat, zoals consistentie met overige wekken, alles bij het oude te willen door politieke overwegingen wetgeving, uitvoerbaarheid, laten. Er moet wel degelijk wat beı¨nvloede optreden van leden van handhaafbaarheid en draagvlak. Daar veranderen. de Tweede Kamer, niet opnieuw de moeten wij ons dan ook aan houden Zo adviseer ik om onze eigen meerwaarde van een tweekamer- en niet de indruk wekken dat wij een werkwijze nog eens goed onder de stelsel kunnen bewijzen? Dan zou instantie van hoger beroep zijn, waar loep te nemen. Allereerst noem ik de bijvoorbeeld de wenselijkheid alle feiten nog eens opnieuw begrotingsbehandeling. De griffier besproken kunnen worden van een bekeken en gewogen worden. sprak hier ook al over. Verleden jaar bestuursrechtelijk openbaar In onze rechtspraak kennen wij het heb ik mede aan de hand van een ministerie, dat in eerste instantie de systeem van twee feitelijke instanties notitie van de griffier, die niet de bestuursrechtelijke sanctie oplegt, met uiteindelijk een derde instantie, waardering heeft gekregen die ze met een mogelijkheid van beroep op de Hoge Raad. De Hoge Raad stelt naar mijn oordeel verdiende, de rechter in plaats van op de de feiten niet meer opnieuw vast, voorstellen gedaan over het politiek in die gevallen waarin de maar is gebonden aan hetgeen de beraadslagen over bepaalde gestrafte de sanctie bovenmatig feitelijke rechter omtrent de feiten beleidsclusters met een aantal vindt. Het voorbeeld van het heeft vastgesteld. De Hoge Raad ministers wier beleid van invloed is bespreken van veiligheidsbeleid met toetst de uitspraak van de feitelijke op die beleidsclusters. Ik adviseer u, de ministers van Justitie, van rechter aan het recht en beslist dan die voorstellen nog eens goed te Binnenlandse Zaken en Koninkrijks- of die uitspraak stand houdt of wordt overwegen. Daarbij dient echter wel relaties en van Defensie was in de gecasseerd. Zo zou ook de Eerste te worden vastgehouden aan de notitie van de griffier al genoemd en Kamer nadat regering, Raad van essentie van het budgetrecht als heeft intussen aan actualiteit State en Tweede Kamer gesproken zijnde een essentieel machtsmiddel gewonnen. hebben, niet de indruk moeten van elke volksvertegenwoordiging. Een tweede advies is misschien wekken dat zij de wetsvoorstellen Zeker als het terugzendrecht er iets ingrijpender. Een gevaar dat de nog eens geheel van voren af aan mocht komen en als dat, zoals ik Eerste Kamer bedreigt, is dat zij door behandelt. Zij zou duidelijk moeten voorzie, leidt tot uitholling van de het publiek steeds vaker wordt maken dat zij het door de Tweede invloed van de Eerste Kamer, zou het gezien als een soort beroeps- Kamer aanvaarde wetsvoorstel toetst budgetrecht misschien nog wel instantie. Na aanvaarding van een aan de eerder genoemde criteria, geactiveerd moeten worden om een wetsvoorstel door de Tweede Kamer waarvan maatschappelijk draagvlak minister tot de orde te roepen. komen alsnog verontruste burgers of er overigens e´e´ n is. Ik noem een voorbeeld van een belangengroepen in het geweer en Daarom was er voor mij de laatste mogelijk beleidsdebat met twee doen een beroep op de Eerste Kamer vergadering voor het zomerreces ministers. Wij kennen het begrip om het voorstel te verwerpen. Dat tegelijkertijd een hoogtepunt en een ’’bestuurlijke sancties’’ in de vorm leidt echter meestal tot teleurstelling, dieptepunt. Een hoogtepunt omdat van boetes en verhogingen bij de zeker in de gevallen dat leden zich op hoog niveau, geheel in overeen- belastingheffing en de handhaving kritisch over het wetsvoorstel uitlaten stemming met de taak van de Kamer van verkeersregels. Ook de minister en in de media berichten verschijnen zoals ik die zojuist heb omschreven, van Landbouw, Natuurbeheer en dat de Eerste Kamer zich zal met de regering van gedachten werd Visserij heeft van de wetgever de verzetten, waarna op grond van de gewisseld over het raadgevend bevoegdheid gekregen om sancties gedachtewisseling met de regering correctief referendum en over de op te leggen in de vorm van het wetsvoorstel alsnog, soms om benoeming van de burgemeester en kortingen op schade-uitkeringen. politieke redenen, wordt aanvaard. de commissaris van de Koningin. Toen hij van die bevoegdheid Ik stelde al voorop dat het Daarbij speelde de relatie tussen gebruik maakte, protesteerden leden aannemen van een door de Tweede wetgeving en Grondwet een rol. van de Tweede Kamer, ook uit mijn Kamer aanvaard wetsvoorstel het Dieptepunt was in mijn beleving partij. Mijn vraag is nu of het uit een meest voor de hand liggende de behandeling van de gemeentelijke oogpunt van onafhankelijke resultaat is van de behandeling door herindeling van Den Haag en rechtshandhaving aanvaardbaar is de Eerste Kamer. Dat hoort ook het omstreken. Niet omdat in verschil- dat de volksvertegenwoordiging zich resultaat te zijn. Het tweekamer- lende fracties leden in afwijking van mengt in het opleggen van sancties stelsel heeft in een gedecentrali- hun eigen opvatting met de en de hoogte daarvan. De scheiding seerde eenheidsstaat als de onze niet meerderheid van hun fracties der staatsmachten is in ons land tot doel het werk van de Tweede meestemden; voor bij de VVD en weliswaar minder rigoureus dan in Kamer nog eens over te doen. Wij D66 en tegen bij het CDA. Dat is de theorie van Montesquieu en de hebben evenmin de taak uit een namelijk, anders dan het daarna door praktijk van de Verenigde Staten, regionale of provinciale gezichtshoek sommigen werd opgedist, een vrij maar de beslissing over sancties nog eens over een wetsvoorstel te normale gang van zaken. De meeste pleegt wel bij uitsluiting aan de oordelen, zoals dat meestal wel de leden van deze Kamer zijn op de onafhankelijke rechter toe te komen. taak is van een senaat in een door hun partij vastgestelde lijst tot Dat is ook bij verkeersboetes het federatieve staat. Wij – ik zei het lid van deze Kamer gekozen met als geval. Zou nu een beleidsdebat met vandaag al eerder en het wordt al doel, gezamenlijk met de medeleden

25 september 2001 Eerste Kamer Leden EK 1 1-17 Korthals Altes van hun fractie zoveel mogelijk Kamer heeft nu die mede- terroristische aanvallen op de invloed uit te oefenen. Dat vereist verantwoordelijkheid gedragen en Verenigde Staten uitgesteld maar zou dat een fractie als eenheid optreedt. zou bij een terugzendrecht ogen- mede gewijd zijn aan de rol van de Dat is dan ook de regel. Bij gewe- schijnlijk schone handen hebben volksvertegenwoordigingen bij de tenskwesties of beginselvragen komt gehad maar een stuk van haar uitbreiding en bij de hervorming van het bij wijze van uitzondering wel meerwaarde hebben verloren. de Europese instituties. Het is voor, dat ieder lid zijn eigen geweten Bovendien, een politiek van schone onvoldoende als deze onderwerpen of opvatting mag laten prevaleren handen is een vorm van staatkunde alleen maar leven bij de Europa- boven de loyaliteit aan de fractie. die ik niet kan waarderen. specialisten en de leden van de Mijn bezwaar was echter dat te veel Ik zou derhalve de Kamer ernstig JBZ-commissie en Kamervoorzitters de indruk is ontstaan alsof het de in overweging willen geven af te zien alsmede degenen die hen terzijde taak van deze Kamer zou zijn om nog van openbare behandeling van die staan zoals het bureau EBEK eens tot in details vast te stellen, wetsvoorstellen waarvan bij de (Europees bureau Eerste Kamer) en welke alternatieve wellicht beter schriftelijke voorbereiding is de griffier. Het is toch ook de taak waren geweest. Dat is bij uitstek de gebleken dat zij ondanks mogelijke van deze Kamer beleid en wetgeving taak van de Tweede Kamer. Wij maatschappelijke bezwaren we´l te toetsen aan verdragen? Daartoe beoordelen slechts het voorstel zoals voldoen aan de bekende criteria behoren zeker de verdragen die de het er ligt, dus na de aanvaarding waaraan de Eerste Kamer pleegt te Europese samenwerking en door de Tweede Kamer. De grond- toetsen. Bij herindelingsvoorstellen – eenwording betreffen. Elk wetsvoor- wettigheid stond vast. Ik wijs op die hier nogal eens sneuvelen – zal stel moet daarom ook aan het kader artikel 123. Verdragen speelden geen dat doorgaans het geval zijn. van de Europese samenwerking rol. Te handhaven valt er na Mammoetfusies als tussen Enschede worden getoetst. aanvaarding niets. Draagvlak was er en Hengelo kunnen altijd nog met Ik houd rekening met een heftige bij de meeste Hagenaren wel en bij een beroep op de inconsistentie met en mogelijk langdurige strijd van de de meeste inwoners van de de bestaande herindelingspraktijk Verenigde Staten en de Westerse omliggende gemeenten niet. En dat daaraan worden getoetst. democratiee¨ n tegen fundamentalisti- is inherent aan herindelings- Mijn laatste advies – en daarbij sche terroristen. Daarbij zullen onze voorstellen met een annexatie- keer ik terug tot het begin van dit democratische beginselen en de karakter. De behandeling door deze betoog – betreft een veel verder- fundamenten van de rechtsstaat op Kamer maximaliseerde de ongerecht- gaande bemoeienis van deze Kamer de proef worden gesteld. Dat vereist vaardigde illusie bij de tegenstanders met de verdere Europese eenwor- een sterk Europa, dat zich niet mag in de samenleving dat de Eerste ding en samenwerking. In juli afsluiten van de volkeren van Kamer met een betere oplossing zou bezocht ik de nationale raad van Midden- en Oost-Europa die pas kort kunnen komen en maximaliseerde Slovenie¨ , een land dat heel hard en soms nog niet volgens deze dus vervolgens de teleurstelling, werkt om te voldoen aan alle beginselen en fundamenten worden toen het voorstel werd aanvaard. Dat toetredingscriteria inclusief de EMU bestuurd; een sterk democratisch schaadt het aanzien van de politiek en invoering van de euro. Met Europa dat zich ook niet mag en van de Eerste Kamer. ongelooflijk enthousiasme en afsluiten van de landen daarbuiten Het bestaan van een terugzend- praktijkgericht idealisme werken de die nog niet volgens die beginselen recht – ik kan het toch niet laten – politici van dat land – ik sprak ook en fundamenten worden bestuurd. In zou de zaak alleen nog maar met de dynamische voorzitter van de die periode is inzet van allen nodig verergerd hebben. Volgens de kamer van afgevaardigden – aan hun die in die beginselen en fundamen- reflecties van de vorige minister van toekomst in Europa. Het werk van ten geloven. Europa is te´ belangrijk Binnenlandse Zaken en Koninkrijks- allen, en niet alleen van een klein om er niet ook zelf aan te werken. relaties zou na het tegenstemmen groepje Europaspecialisten, is gericht De Tweede Kamer, bezet met de van meer dan de helft, maar minder op toetreding tot de Europese Unie. politiek van elke dag, bespreekt dan twee derden het wetsvoorstel Begin deze maand bezocht ik wekelijks de agenda voor de opnieuw door de Tweede Kamer Madrid als gast van de voorzitter van volgende week in Brussel. De Eerste behandeld moeten worden. Als de de senaat. Europa is, uiteraard naast Kamer kan een bijdrage leveren aan VVD- en D66-leden die tegen het de bestrijding van het terrorisme de meerwaarde van het tweekamer- voorstel waren, daar ook daadwerke- waaronder het land gebukt gaat, stelsel door zich fundamenteel op lijk tegen zouden hebben gestemd, voor allen die ik sprak – senatoren, Europa te beraden en een toekomst- wat bij het bestaan van een de minister van Buitenlandse Zaken, visie te ontwikkeling. De ondersteu- terugzendrecht misschien ook nog de voorzitter van Kamer van ning is er. Het woord is aan u, want wel gebeurd zou zijn, zou het afgevaardigden en de voorzitter van ik neem afscheid. Dat doe ik niet voorstel met een stemverhouding de vaste commissie voor Buiten- omdat ik op het werk van de Eerste 37-36 zijn teruggezonden. De Tweede landse Zaken van die Kamer – he´t Kamer ben uitgekeken; ik doe het Kamer zou dan begin van deze onderwerp van gesprek. Met groot wel met weemoed, omdat ik in de maand in tweede lezing het enthousiasme bereidt eenieder het meerwaarde van het tweekamer- wetsvoorstel opnieuw hebben Spaanse voorzitterschap van de stelsel geloof en ik het bekleden van aanvaard. Ik twijfel daar niet aan. Nu Europese Unie voor dat op 1 januari het voorzitterschap altijd boeiend en heeft de gehele Staten-Generaal de 2002 ingaat. De conferentie van inspirerend heb gevonden. Gaarne verantwoordelijkheid voor de parlementsvoorzitters van lidstaten had ik de discussies over de Eerste beslissing genomen. Bij terugzending van de Europese Unie en van het Kamer zelf en de ontwikkelingen in zou de volle last bij de Tweede Europese Parlement van 13 tot 15 Europa nog vanuit deze stoel Kamer hebben gelegen. De Eerste september te Stockholm is na de gevolgd.

25 september 2001 Eerste Kamer Leden EK 1 1-18 Korthals Altes

Als voorzitter was ik verantwoor- (Applaus) wijziging van de Arbeidstijdenwet en delijk voor wat mijn voorganger het Burgerlijk Wetboek ter verrui- noemde: het bewaken van de Sluiting 16.50 uur ming van zeggenschap van kwaliteit en de voorspelbaarheid van werknemers over arbeidstijden de procedure. In een democratie Besluiten en ingekomen stukken (27224); dient de procedure voorspelbaar te Wet tot het voorzien in bepalingen zijn, opdat alle partijen tot hun recht Lijst van besluiten ter introductie van een niet- kunnen komen. Ik hoop die taak naar sectorspecifieke toezichtsdimensie in behoren te hebben vervuld. Ik heb De voorzitter heeft na overleg met de Wet toezicht beleggingsinstel- die taak vervuld met de steun van de het College van senioren besloten lingen, de Wet toezicht effecten- twee ondervoorzitters. Van hen neem om: verkeer 1995, de Wet toezicht ik in het bijzonder afscheid. Met hen kredietwezen 1992, de Wet toezicht heb ik in de Huishoudelijke commis- a. de openbare behandeling van de natura-uitvaartverzekeringsbedrijf en sie en bij consultaties daarbuiten met volgende wetsvoorstellen te doen de Wet toezicht verzekeringsbedrijf veel plezier samengewerkt. Hun plaatsvinden op 1993 (27290); aanwezigheid en hun betrokkenheid 2 oktober 2001: Regeling van de taken voor de gaf mij vaak de gelegenheid mijn Wijziging van de Waarborgwet meteorologie en andere geofysische mening aan de hunne te toetsen. In 1986 met betrekking tot de uitoefe- terreinen (Wet op het Koninklijk de tijd waarin ik de regering in ning van toezicht op de naleving Nederlands Meteorologisch Instituut) Brussel mocht vertegenwoordigen bij (26258); (27623); de conventie die was belast met de Wijziging van de Woningwet naar Wijziging van artikel 10a van de opstelling van het Handvest van de aanleiding van enerzijds de evaluatie Welzijnswet 1994 (27643); grondrechten voor de Europese van die wet en anderzijds het project Wijziging van enkele belastingwet- Unie, heb ik wel een beroep op hen Marktwerking, Deregulering en ten (herstel van enige onjuistheden) gedaan mij in de Kamer te vervan- Wetgevingskwaliteit (bouwvergun- (27746); gen en voor die samenwerking zeg ik ningprocedure en welstandstoezicht) Wijziging van de Wet privatisering hun gaarne dank, zowel Peter (26734); ABP in verband met de wijziging van Boorsma als Erik Jurgens. 16 oktober 2001: de aanwijzingsvoorwaarden voor De eerste ondervoorzitter, Peter Goedkeuring van het op 2 maart deelneming in het ABP (27832); Boorsma, heeft vandaag aangekon- 2000 te Oranjestad, Aruba, tot stand Goedkeuring van de op 4 augustus digd tegelijk met mijn aftreden zijn gekomen Verdrag inzake samenwer- 1995 te New York totstandgekomen functie neer te leggen. Hij doet dat king tussen het Koninkrijk der Overeenkomst over de toepassing vanwege onze lotsverbondenheid. Nederlanden en de regering van de van de bepalingen van het Verdrag Een voorzitter staat soms alleen voor Verenigde Staten van Amerika van de Verenigde Naties inzake het beslissingen die van groot belang betreffende toegang tot en gebruik recht van de zee van 10 december kunnen zijn voor het reilen en zeilen van faciliteiten in de Nederlandse 1982 die betrekking hebben op de van de Kamer. Het is dan een grote Antillen en Aruba voor drugs- instandhouding en het beheer van de steun wanneer hij kan terugvallen op bestrijding vanuit de lucht (Trb. 2000, grensoverschrijdende en de over de ondervoorzitters. Beiden gaven 34) (27229, R1660); grote afstanden trekkende vis- blijk van een heldere kijk en van 6 november 2001: bestanden (27892, R1693); menselijk inzicht. De financie¨le Regels betreffende terbeschikking- Wijziging van de Visserijwet 1963 expertise van Peter Boorsma, maar stelling en gebruik van foetaal (uitvoering Overeenkomst inzake ook zijn ervaringen in de universi- weefsel (Wet foetaal weefsel) grensoverschrijdende visbestanden) taire wereld waren mij in het (26639); (27893). bijzonder tot steun. Ik heb Peter Boorsma als persoon door zijn b. het voorbereidend onderzoek van Deze wetsvoorstellen zullen in betrokkenheid en hulpvaardigheid het volgende wetsvoorstel door de handen worden gesteld van zeer leren waarderen. Zijn belang- vaste commissie voor Binnenlandse desbetreffende commissies; stelling voor de buitenlandse Zaken en de Hoge Colleges van Staat contacten heeft ook voor hem het te doen plaatsvinden op 16 oktober 2. de volgende regeringsmissives: ondervoorzitterschap tot een 2001: een, van de minister-president, waardevolle functie gemaakt. Ik Voorstel van wet van het lid Van minister van Algemene Zaken, inzake begrijp daarom zeer wel dat het hem der Camp tot wijziging van de het uitroepen van 14 september a.s. moeilijk valt die functie neer te Gemeentewet en de Wet wapens en tot dag van rouw voor de slachtof- leggen, maar de politieke afspraak munitie in verband met de bestrij- fers van de aanslagen in de die op 8 juni 1999 aan deze Kamer is ding van wapengeweld (26865). Verenigde Staten en de bevolking meegedeeld, impliceert inderdaad van de Europese Unie (griffienr. lotsverbondenheid. Dat Peter Lijst van ingekomen stukken, 127511); Boorsma wat het voortzetten van zijn met de door de voorzitter een, van de minister van Kamerlidmaatschap betreft zijn lot in terzake gedane voorstellen: Buitenlandse Zaken, ten geleide van eigen hand heeft gehouden, siert de tekst van het Tweede Protocol bij hem. Heel veel dank voor de 1. de volgende door de Tweede het Verdrag inzake sociale zekerheid gegeven steun. Kamer der Staten-Generaal tussen het Koninkrijk der Nederlan- Geachte medeleden, het ga u allen aangenomen wetsvoorstellen: den en de Verenigde Staten van wel. Voorstel van wet van de leden Amerika; ’s-Gravenhage, 30 augustus Bussemaker en Van Dijke tot 2001 (griffienr. 127484);

25 september 2001 Eerste Kamer Besluiten en ingekomen stukken EK 1 1-19