Slow rivers Odglosy natury

Turystyka obszaru przyrodniczego rzek San i Strwiaz. Inwentaryzacja i strategiczne kierunki rozwoju fot. Krystyna Sarnacka Spis Ogólna charakterystyka rzeki San...... tresci ...... 9 Inwentaryzacja terenowa Sanu...... 13 Górny San...... 13 San Środkowy...... 21 San nizinny...... 29 Propozycja szlaków do uprawiania powszechnej turystyki kajakowej...... 33 Sanok–Tyrawa Solna ...... 33 Sanok–Tyrawa Solna − opis szlaku...... 34 Informacje praktyczne − noclegi...... 36 Szlak Dynów–Krasiczyn ...... 37 Dynów−Słonne − opis szlaku...... 37 Słonne–Krasiczyn − opis szlaku...... 38 Informacje praktyczne − noclegi...... 42 Spływy flisackie galarami – Ulanów...... 47 Krzeszów–Nisko − opis szlaku ...... 47 Informacje praktyczne − noclegi...... 49 Biura podróży i przedsiębiorstwa organizujące spływy kajakowe i pontonowe rzeką San...... 51 Udział osób z niepełnosprawnością...... 55 Propozycja nowych produktów turystycznych − San ...... 57 Wnioski z inwentaryzacji Sanu...... 61 Ogólna charakterystyka rzeki Strwiąż ...... 69 Inwentaryzacja terenowa rzeki Strwiąż ...... 73 Propozycja nowych produktów turystycznych − Strwiąż ...... 77 Wnioski z inwentaryzacji rzeki Strwiąż ...... 79 Podsumowanie ...... 81 fot. Piotr Pituła San. Odgłosy natury Audyt turystyczny

opracowanie: Sławomir Gołab Maciej Nabozny Waterteam fot. Michał Lorenc Tytułem wstepu

Rzeka San, płynąca na całej długości przez województwo pod- Województwo podkarpackie posiada wyjątkowe walory przy- karpackie, należy do najładniejszych i najbardziej atrakcyjnych rodnicze. Funkcjonowanie Bieszczadzkiego Parku Narodowego, turystycznie rzek w Polsce. wielu parków krajobrazowych, licznych rezerwatów przyrody oraz obszarów Natura 2000 na całej długości Sanu sprawia, że Przepływa przez tereny o zróżnicowanym charakterze pod turystyka wodna w połączeniu z turystyką przyrodniczą na ob- względem budowy geologicznej, od górskich po typowo nizin- szarze Podkarpackiego może należeć do najbardziej atrakcyj- ne, co czyni turystykę wodną na Sanie wyjątkowo atrakcyjną na nych w Polsce. każdym odcinku biegu rzeki i zróżnicowaną pod względem trud- ności.

7 fot. Wacław Kuzło Ogólna charakterystyka rzeki San

San jest prawobrzeżnym dopływem Wisły o długości 457,76 km. Nazwa rzeki ma etymologię prawdopodobnie praindoeuropej- Na odcinku 54 km jest rzeką graniczną między Polską a Ukra- ską i oznacza ‘wartki, bystry strumień’. W języku Galów san zna- iną. Powierzchnia zlewni Sanu to 16 861 km² z czego 14 390 km² czyło właśnie ‘rzeka’. Nazwy takie jak: Shannon (irl. Siannan), Sa- jej obszaru leży w Polsce a 2471 km² na Ukrainie. Źródło Sanu ona, Seine i San mają wspólne pochodzenie. Według Witolda Ta- znajduje się na terenie Ukrainy na wysokości około 925 m n.p.m., szyckiego nazwa rzeki ma swoje źródło w języku gockim, podob- na południowo-wschodnich stokach Piniaszkowego w Biesz- nie jak pobliskie Wiar i Strwiąż1. czadach Zachodnich, w pobliżu miejscowości Sianki. Na grani- cy Polski i Ukrainy, przy monolicie granicznym 224, znajduje się Od źródeł prawie po wylot z Karpat pod Przemyślem dolina źródło pierwszego lewego dopływu rzeki. Na tym znaku granicz- Sanu przebiega zakolami. Na tym obszarze jest głęboka, wycię- nym w 1996 roku zawieszono tablicę błędnie informującą, że ta w skałach fliszowych. San, płynąc wartkim nurtem, podcina jest to źródło rzeki. Tymczasem główne źródło Sanu znajduje się zbocza doliny, w której odsłaniają się pionowo ustawione ławice wyżej, około 300 m na południowy zachód od obelisku, w cen- piaskowców i łupków warstw krośnieńskich. Te same wytwory fli- trum śródleśnej polany, ok. 30 m od granicy z Polską. szowe, w postaci ostrych ławic skalnych przez miejscową ludność

1 J. Strzelczyk, Goci Rzeczywistość i legenda, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1984, s. 86. 9 fot. Wacław Kuzło

10 zwanych bredami, sterczą w korycie rzeki ponad taflą wody. Na rych San tworzy przełom w rejonie Trepczy i Międzybrodzia. Dalej odcinku górskim o rzeźbie rusztowej i względnej wysokości grzbie- rzeka płynie na północ i na wschód między pogórzami Dynowskim tów 200–400 m San tworzy malownicze przełomy: między pa- i Przemyskim, prowadząc do Przemyśla, gdzie kończy się jej górski smem Otrytu a górą Tołstą, między Tworylnem a Rajskiem oraz charakter. Odcinek ze Zwierzynia koło Myczkowiec do Przemyśla w Posadzie Leskiej – między Myczkowcami a Leskiem. Cechy stanowi najbardziej atrakcyjny szlak kajakowy z najlepiej rozwi- charakterystyczne doliny Sanu to: strome zbocza z podcięciami niętą infrastrukturą turystyczną, wodną oraz bazą noclegową. Na skalnymi, osuwiska, rumowiska skalne i wysokie poziomy taraso- wschód od Przemyśla, na terenie tzw. Bramy Przemyskiej, San za- we z cokołem skalnym, na którym leżą żwiry rzeczne. Zasadniczy tacza łuk na północ i ponownie, tym razem już ostatecznie, przyj- kierunek biegu Sanu, z południowego wschodu na północny za- muje kierunek północno-zachodni. Na tym odcinku rzeka płynie chód, ulega odchyleniom nie tylko w odcinkach przełomowych, Doliną Dolnego Sanu, stanowiącą część Kotliny Sandomierskiej. lecz również w charakterystycznych zakolach, z których do naj- San zbiera liczne, niewielkie dopływy z Pogórza Dynowskiego większych należy zakole na wschód od Stuposian, między Dydio- i Płaskowyżu Kolbuszowskiego na zachodzie oraz z Płaskowyżu wą a Smolnikiem (na południowy wschód od pasma Otrytu, a na Tarnogrodzkiego i Równiny Biłgorajskiej na wschodzie. Na tym od- północny wschód od Magury Stuposiańskiej). W górnym biegu cinku wielokrotnie zmienia się szerokość doliny Sanu – na ogół jest San został spiętrzony dwoma zaporami: w Solinie oraz w Mycz- szeroka (do 10 km), wyścielona piaskami, pokryta łąkami i lasami kowcach. Dzięki temu powstały dwa zbiorniki wodne, stanowiące łęgowymi Puszczy Solskiej i Puszczy Sandomierskiej. Brzegi rzeki zabezpieczenia przeciwpowodziowe dla terenów leżących poniżej są wysokie i trudno dostępne, występują liczne zakola, mokradła zapór. Budowa zapór umożliwiła również utworzenie elektrowni oraz starorzecza. San często płynie tutaj długimi prostymi odcin- wodnej Solina−Myczkowce. Dzięki zaporom nastąpił rozwój tury- kami, a jego tereny przybrzeżne są chronione wałami przeciwpo- styki wodnej, zwiększający atrakcyjność turystyczną regionu. wodziowymi. Uchodzi do Wisły na północny wschód od Sando- mierza w okolicy Dąbrówki Pniowskiej. Z Bieszczadów rzeka spływa na Pogórze Bukowskie. Między Le- skiem a Sanokiem San płynie rozległą doliną, wypreparowaną Średni spadek doliny rzecznej Sanu na całej długości wynosi w piaskowcowo-łupkowej serii fliszu. Nad jego prawym brzegiem, 1,44‰. Uwzględniając spiętrzenie rzeki w Solinie i Myczkowcach, prawie równolegle do biegu rzeki, ciągną się Góry Słonne, w któ- spadek na poszczególnych odcinkach kształtuje się następują-

11 co: górny San − od ujścia potoku Negrylów do Procisnego (58,5 km) – 3,5‰, Procisne–Rajskie (30,5 km) – 3,8‰, odcinek środkowy − ze Zwierzynia do Przemyśla (158 km) – 0,95‰, dol- ny San − od Przemyśla do ujścia do Wisły (173 km) – 0,31‰.

Średni przepływ wody wynosi: w Przemyślu 50,8 m3/s, w Rado- myślu 126 m3/s, natomiast maksymalna rozpiętość wahań sta- nów wody oscyluje w granicach od 8,6 m w Przemyślu do około 7 m w Radomyślu. San odprowadza do Wisły prawie 4 mln m3 wody rocznie. Średnia wyrównana temperatura wody wynosi w zimie 3,0°C, w lecie 15,8°C. San jest żeglowny na odcinku 90 km – od ujścia Wisłoka do ujścia do Wisły.

fot. Kamil Milewski

12 Inwentaryzacja terenowa Sanu

Górny San

Sianki−Rajskie (89 km długości) Organizacja spływu kajakowego w górnym odcinku Sanu, na Możliwe jest przepłynięcie Sanu kajakiem już od ujścia po- trasie Tarnawa Niżna–Rajskie (65 km długości), jest moż- toku Negrylów (Sianki). Z uwagi na przygraniczny charakter liwa w okresie wiosennych roztopów, przy wysokim stanie rzeki na odcinku od ujścia potoku do miejscowości Żurawin wody. Z uwagi na występujące w korycie rzeki liczne głazy, oraz przebieg przez Bieszczadzki Park Narodowy (BdPN), ko- poprzeczne progi skalne oraz boczne ostrogi, spływ zaleca- niecznym jest uzyskanie zgody Dyrekcji Bieszczadzkiego Par- ny jest dla osób posiadających doświadczenie w spływach ku Narodowego oraz Straży Granicznej na przepłynięcie tego rzekami górskimi. Zalecane są kajaki jednoosobowe, który- odcinka. Dyrekcja BdPN dopuszcza obecnie spływy kajako- mi łatwiej manewrować, oraz właściwy ekwipunek kajakarza: we od Tarnawy Niżnej. kask ochronny na głowę oraz kamizelka asekuracyjna.

13 fot. Dorota Gmiterek

14 Odcinek Tarnawa Niżna–Rajskie można podzielić na dwa etapy: Rozpoczynając spływ w tzw. Worku Bieszczadzkim, można 1) Tarnawa Niżna–Procisne (35 km długości), 2) Procisne–Raj­‑ przenocować w hoteliku Bieszczadzkiego Parku Narodowego skie (30 km długości). Szczegółowy opis trasy znajduje się w Tarnawie Niżnej lub Ośrodku Edukacyjnym Lasów Państwo- w przewodniku Błękitny San wydanym w 2005 r. przez Pod- wych w Mucznem. Wcześniejszy przyjazd umożliwi zapozna- karpacką Regionalną Organizację Turystyczną1. Szlak wodny nie się z atrakcjami przyrodniczymi Bieszczadzkiego Parku Na- na tym odcinku nie jest oznakowany, opisane w przewodniku rodowego (BdPN) oraz Parku Krajobrazowego Doliny Sanu. budowle techniczne (mosty, kładki) nie uległy zmianom. Bieszczadzki Park Narodowy (BdPN) oraz Park Krajobrazowy W miejscowości Sękowiec, na 378 km szlaku, przed mostem Doliny Sanu wchodzą, wraz z Cisniańsko-Wetlińskim Parkiem po prawej stronie, znajduje się dogodne wyjście na brzeg Krajobrazowym, słowackim Parkiem Narodowym Połoniny oraz miejsce do odpoczynku czy biwaku. Czekają tam wia- oraz leżącymi po stronnie ukraińskiej: Użańskim Parkiem Na- ty, toaleta oraz przygotowane miejsce do biwakowania. Po- rodowym i Nadsańskim Regionalnym Parkiem Krajobrazo- wołany do życia w 2011 r. Leśny Kompleks Promocyjny Lasy wym, w skład Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery Karpa- Bieszczadzkie umieścił tutaj tablice informacyjne z historią ty Wschodnie. nieistniejących wiosek Krywe oraz Hulskie. Umieszczona jest także tablica informująca o jednym z nielicznych w Pol- Bieszczadzki Park Narodowy (BdPN) został utworzony sce, znajdującym się na terenie Rezerwatu Krywe, siedlisku w 1971 r. na obszarze 5 582,02 ha, a w 1999 r. objął swoim węża Eskulapa. Rezerwat Krywe – o powierzchni 511,73 ha zasięgiem 29 201,06 ha terenów o nieocenionym znaczeniu – utworzony został w 1991 r. Przedmiotem ochrony rezerwatu przyrodniczym. Do wyjątkowych walorów parku należą: jest przełomowy fragment doliny Sanu pod pasmem Otrytu  typowy dla tych gór krajobraz z charakterystycznym z wieloma interesującymi zbiorowiskami roślin oraz okazami układem pięter roślinno-klimatycznych; rzadkich zwierząt. Do największych osobliwości należy wąż  naturalne biocenozy puszczańskie z fauną dużych ssa- Eskulapa, gatunek klasyfikowany jako wymierający. ków roślinożernych i drapieżnych oraz licznymi populacjami

1 M. Lityński, Błękitny San, Podkarpacka Regionalna Organizacja Turystyczna, Rzeszów 2005. 15 ptaków (w szczególności sów); występują tam niedźwiedzie ka i salamandra plamista. Płazy bezogoniaste to: kumak górski, brunatne, wilki, rysie, żbiki oraz żubry, ptaki drapieżne (orzeł ropucha szara i żaba trawna. Płynąc Sanem, często można spo- przedni, orlik krzykliwy, trzmielojad), sowy (puchacz, pusz- tkać czaplę białą oraz siwą, bociana, bobra i wydrę. czyki, sóweczka i włochatka), ponad to występują: orzechów- ka, krzyżodziób świerkowy, dzięcioł trójpalczasty oraz wyso- Wzdłuż szlaku kajakowego znajdują się rezerwaty przyrody: kogórskie ptaki, takie jak siwarnik oraz płochacz skalny;  Zakole – torfowiskowy, częściowo udostępniony, chro-  połoniny rozciągające się ponad górną granicą lasu, z cen- niący roślinność torfowiska wysokiego; nymi zbiorowiskami i florą o subalpejskim i wschodniokarpac-  Krywe – częściowo udostępniony, chroni przełomowy kim charakterze; występują tam gatunki alpejskie, m.in.: zawi- odcinek doliny Sanu pod Otrytem z rzadkimi zbiorowiskami lec narcyzowy, rdest żyworodny, turzyca skalna, widlicz alpej- roślinnymi oraz gatunkami roślin i zwierząt, w tym koloniami ski, rojnik górski, leniec alpejski, a także gatunki świadczące węża Eskulapa; o przynależności Bieszczadów do Karpat Wschodnich – ende-  Śnieżyca wiosenna w Dwerniku – florystyczny, nieudo- mity: jaskier karpacki, pszeniec biały, lepnica karpacka, tojad stępniony turystycznie, ale przyległy do drogi Dwernik–Smol- wschodniokarpacki, bukowiński oraz wiechowaty, a także goź- nik, chroni bogate stanowisko śnieżycy wiosennej oraz wil- dzik, kartuzek skalny i ostróżka wyniosła; gotne łąki.  malownicze doliny po dawnych wsiach zwane krainą do- lin z torfowiskami wysokimi i półnaturalnymi łąkami, pastwi- Na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego, oraz poza nim, skami, ziołoroślami i szuwarami; wytyczone zostały ścieżki przyrodnicze, przyrodniczo-histo-  bogata fauna zwierząt bezkręgowych z licznymi endemi- ryczne, przyrodniczo-dydaktyczne oraz widokowe. W zależno- tami charakterystycznymi dla terenów wschodnio-południo- ści od długości pobytu warto poznać każdą z nich. Kajakarzom wych, karpacko-bałkańskich; występują tu przedstawiciele: poleca się te leżące w pobliżu szlaku kajakowego: ścieżkę jętek, chruścików, muchówek oraz prostoskrzydłych. przyrodniczo-historyczną W dolinie górnego Sanu oraz ścież- kę przyrodniczą Dwernik–Otryt–Chmiel. Dokładny opis ście- Do najczęściej występujących gadów należą: jaszczurka zwinka, żek znajduje się na stronach internetowych parku. Przewodni- żyworódka oraz węże: zaskroniec zwyczajny, żmija zygzakowa- ki oraz mapki są dostępne w punktach informacji turystycznej ta i wąż Eskulapa. Płazy ogoniaste reprezentują traszka karpac- oraz punktach obsługi turystów przy wejściu na teren BdPN.

16 fot. Michał Lorenc

17 Informacje praktyczne – noclegi Wykaz miejsc noclegowych, z których można skorzystać, płynąc górnym odcinkiem Sanu od Tarnawy Niżnej do miejscowości Rajskie

Gospodarstwo Agroturystyczne „Noclegi u Agaty” Centrum Gastronomiczno-Usługowe ZAJAZD Tarnawa Niżna 2, 38-713 Tarnawa Niżna „Bieszczadzka Baszta” tel. 13 444 00 39 Stuposiany 4A, 38-713 Lutowiska tel. 608 591 550 Baza nad Roztokami e-mail: [email protected] Tarnawa Niżna 6, 38-713 Lutowiska tel. 537 770 887, 502 194 734 Szkolne Schronisko Młodzieżowe PTSM e-mail: [email protected] Stuposiany 9, 38-713 Lutowiska www.bazanadroztokami.pl tel. 13 461 00 48, 509 835 508 e-mail: [email protected] Centrum Promocji Leśnictwa w Mucznem Muczne 2, 38-713 Muczne Gospodarstwo Agroturystyczne „Pod Kosowcem” tel. 516 824 694 Procisne 4, 38-713 Lutowiska e-mail: [email protected] tel. 13 461 01 98, 698 578 213 www.lasybieszczadzkie.pl Gościniec „Czereszenka” Gospodarstwo Agroturystyczne „Nad Wołosatką” Smolnik 35, 38-713 Smolnik Bieszczady Janina Świergocka tel. 13 461 01 83, 698 842 063 Stuposiany 2/2, 38-713 Lutowiska e-mail: [email protected] tel. 013 461 02 14, 662 440 958, 608 369 912 e-mail: [email protected]

18 Gospodarstwo Agroturystyczne „Wilcza Jama” Domki noclegowe „Bukowina Bieszczady” Smolniki 23, 38-713 Lutowiska Dwernik 3, 38-713 Lutowiska tel. 530 561 047 tel. 603 978 999, e-mail: [email protected] Domki noclegowe „Leszczynowy Stok” Gospodarstwo Agroturystyczne „Rusinowa Polana” Dwernik 5A, 38-713 Lutowiska Dwerniczek 9, 38-713 Lutowiska tel. 602 719 977 tel. 603 61 95 91, 668 841 306 e-mail: [email protected] www.leszczynowystok.pl Gospodarstwo Agroturystyczne „Chatka Pod Trohańcem” Dwernik 7, 38-713 Lutowiska Gospodarstwo Agroturystyczne „Zacisze Pod Otrytem” tel. 501 654 678 Mieczysław i Urszula Hyży e-mail: [email protected] Dwernik 11b, 38-713 Lutowiska www.domek-bieszczady.pl tel. 661 724 410, 607 117 366 e-mail: [email protected] Caryńska Resort & SPA Dwernik 15, 38-713 Lutowiska Domki noclegowe „Ryś i Miś” Barbara Obrochta tel. 13 491 22 50, 531 924 465, 531 992 942 Chmiel 4a, 38-713 Lutowiska e-mail: [email protected] tel. 13 438 38 91, 603 317 702 www.carynska.bieszczady.pl e-mail: [email protected]

Gospodarstwo Agroturystyczne „U Pani Basi” Domki noclegowe „Gwiezdne Dolistowie” Barbara Ważyńska Dwernik 11A, 38-713 Lutowiska Dwernik 1, 38-713 Lutowiska tel. 505 953 727 tel. 13 461 09 03, 606 438 509 e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] www.dolistowie.pl

19 Gospodarstwo Agroturystyczne Joanna i Ryszard Krzeszewscy Ośrodek Wypoczynkowy „Rajska Dolina” Chmiel 28, 38-713 Lutowiska Rajskie 23, 38-610 Polańczyk tel. 500 400 914 tel. 511 133 133 e-mail: [email protected] Domki noclegowe „Chmiel − Bieszczady U Gredka” Chmiel 5, 38-713 Lutowiska Ośrodek Wypoczynkowy PGNiG „Rajskie” tel. 601 836 884 Rajskie 17, 38-613 Wołkowyja tel.: 13 461 91 80, 509 837 028 Dom noclegowy „Bieszczadzkie Marzenie” e-mail: [email protected] Chmiel 8a, 38-713 Lutowiska tel. 691 826 509 Domki wypoczynkowe „Bieszczadzka Chatka” Rajskie 17E, 38-610 Rajskie Gospodarstwo Agroturystyczne „Magiczny Zakątek” tel. 601 295 090, 691 864 231 Chmiel 27, 38-713 Lutowiska e-mail: [email protected] tel. 604 792 636 e-mail: [email protected] www.magicznyzakatek-bieszczady.pl

Domki letniskowe „Sękowiec w Bieszczadach” Barbara Kuzar 38-713 Lutowiska, Zatwarnica 34 tel. 663 910 069, 13 461 08 18, 13 461 08 35

20 San srodkowy

Zwierzyń–Przemyśl (158 km długości) rozwinięta. Na tym terenie działa wiele biur turystycznych or- San na tym odcinku nadal posiada charakter górski: jest ganizujących spływy kajakowe oraz pontonowe na całej dłu- dość płytki, w nurcie pojawiają się głazy oraz – rzadziej – gości szlaku lub na wybranych odcinkach. poprzeczne progi i półki skalne. Stan wody zależny jest od pracy elektrowni w Solinie. Średni spadek wody wynosi Odcinek między Zwierzyniem a Przemyślem można podzielić 0,95‰, w początkowym odcinku 1,7‰, a w okolicach Prze- na kilka etapów: Zwierzyń–Sanok, Sanok–Tyrawa Solna, Ty- myśla 0,6‰. rawa Solna–Dynów, Dynów–Przemyśl–Ostrów.

Między Leskiem a Sanokiem San przepływa szeroką doli- Odcinek Zwierzyń–Sanok (35 km długości) ną przez Pogórze Bukowskie, wzdłuż prawego brzegu rów- Fragment rzeki między Zwierzyniem a Sanokiem jest bardzo nolegle ciągnie się pasmo Gór Słonnych, w których, w oko- atrakcyjny krajobrazowo i przyrodniczo. Dostępny jest dla tu- licy Trepczy i Międzybrodzia, rzeka tworzy przełom. Płynąc rystyki wodnej przy wyższym stanie wody ze względu na ka- dalej pomiędzy Pogórzem Dynowskim i Pogórzem Przemy- mieniste dno oraz liczne głazy występujące w korycie rzeki. skim, zmienia kierunek na wschodni i dopływa do Przemyśla. Na trasie spływu występują odsłonięte pionowe warstwy wa- Poza odcinkiem ze Zwierzynia do Sanoka, gdzie jest większy piennego fliszu karpackiego: ściana skalna w Myczkowcach spadek wody, kamieniste dno oraz występują jeszcze głazy oraz − na 315 km szlaku wodnego, poniżej miejscowości Huze- i skalne progi, San jest rzeką łatwą i dostępną nawet dla po- le – Skała Wolańska. Mijając miejscowość Manasterzec, prze- czątkujących kajakarzy. pływamy pod górą Sobień, gdzie utworzony został rezerwat przyrody Góra Sobień. Jest to rezerwat leśny, na który składa- Ze względu na dostępność szlaku, liczne atrakcje turystyczne, ją się fragmenty lasu grabowego, lipowo-grabowego, buczy- przyrodnicze oraz bogatą infrastrukturę turystyczną i bazę ny karpackiej i łęgu podgórskiego. W niższych partiach wystę- noclegową, turystyka wodna na tym odcinku jest najlepiej puje las łęgowy z jesionem wyniosłym, świerkiem pospolitym,

21 fot. Krzysztof Zajączkowski

22 jaworem i leszczyną. Na zboczach góry kwitną wiosną: śnieżyca wiosenna, śnieżyca przebiśnieg, przylaszczki oraz kokoryczka, natomiast w okresie na przełomie czerwca i lip- ca: lilia złotogłów oraz tojad mołdawski.

Na zakolu Sanu − poniżej Myczkowiec − występują okazy lu- lecznicy kraińskiej oraz rzadka paproć – pióropusznik strusi. Odcinek ten to także tarliska i miejsce występowania wyjąt- kowych okazów pstrągów, lipieni oraz głowacicy.

Odcinek ten został dokładnie opisany w przewodniku Błę- kitny San2. Opisane budowle hydrotechniczne pozostały bez zmian, natomiast z oznakowań pozostały:  330,2 km szlaku – Zwierzyń – początek szlaku kajakowego, dogodne miejsce do rozpoczęcia spływu oraz miejsce biwa- kowe na wysokości brodu;  328,7 km – na moście drogi dojazdowej oznakowanie elek- trowni wodnej;  322,1 km – oznakowanie ujścia rzeki Hoczewki;  317,1 km – kemping w Lesku – tablica informacyjna − za- mek Kmitów;  301,8 km – Zagórz – Zasław – oznakowanie sztucznego progu przy ujęciu wody ustawione przez przedsiębiorstwo tu- rystyczne „Kajaki – Sanok”;  300,6 km – oznakowanie kilometrowe umieszczone na ogrodzeniu prywatnej posesji, naprzeciw ujścia rzeki Osławy. fot. Krystyna Sarnacka

2 M. Lityński, Błękitny San, op. cit., s. 44−52. 23 Informacje praktyczne − noclegi Wykaz miejsc noclegowych, z których można skorzystać na trasie Zwierzyń–Sanok

Ośrodek Wypoczynkowo-Rehabilitacyjny Diecezji Rzeszowskiej Gospodarstwo Agroturystyczne „Dom nad Sanem u Asi” „Caritas Myczkowce” Średnia Wieś 76, 38-604 Średnia Wieś Myczkowce 10A, 38-623 Uherce Mineralne tel. 880 624 753 tel. 13 461 83 70, 13 460 88 00 e-mail: [email protected] Domki letniskowe Sylwia i Wojciech Łuczejko www.myczkowce.org.pl Hoczew 124, 38-604 Hoczew tel. 693 705 663, 605 350 200 Gospodarstwo Agroturystyczne „Pod Dębami” Zwierzyń 36A, 38-623 Uherce Mineralne Hotel „Salamandra” tel. 609 343 660 Hoczew 155, 38-604 Hoczew tel. 13 469 43 78, 693 033 506, 784 626 829 Gospodarstwo Agroturystyczne „Willa u Danusi” e-mail: [email protected] Zwierzyń 31 k. Soliny, 38-623 Uherce Mineralne tel. 13 461 80 21, 791 12 0 349 Pensjonat „Głowatka” e-mail: [email protected] Łączki 75A, 38-600 Łączki tel. 883 724 924 Gospodarstwo Agroturystyczne „Nad Sanem” Zwierzyń 46a, 38-623 Uherce Mineralne Domki noclegowe „Pod Batem” tel. 13 461 85 67, 665 962 239 Łączki 71, 38-600 Lesko tel. 510 283 403

24 Domki noclegowe „Fajne Miejsce” Magdalena Czmyr Domki Letniskowe „Spokojne Miejsce” Marek Woliński Łączki k/Leska, 38-600 Lesko Huzele 29, 38-600 Lesko tel. 697 713 134, 537 899 666 tel. 602 283 116, 660 425 751 e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] www.bieszczady-fajnemiejsce.pl Dom noclegowy „Pokoje nad Sanem” Pensjonat „Gawra” ul. Wolańska 22, 38-600 Lesko Łączki 80, 38-600 Lesko tel. 723 972 067, 605 285 509 tel. 13 469 60 60, 730 696 060 Domki noclegowe „Nad Sanem” Gospodarstwo Agroturystyczne „Pod Świerkami” Monika Postołów 58, 38-600 Lesko i Bernard Stawscy tel. 609 470 895 Huzele 106, 38-600 Lesko tel. 601 275 249, e-mail: [email protected] Gospodarstwo Agroturystyczne „Manasterzec” / „W dolinie Sanu” Dom noclegowy „Gościniec nad Sanem” Manasterzec 101, 38-600 Lesko ul. Turystyczna 8, 38-600 Lesko tel. 604 466 465 tel. 604 790 070, 604 790 060 e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] www.manasterzec.pl

Hotel „Zamek” Domki noclegowe „Osada Załuż” ul. Piłsudskiego 7, 38-600, Lesko Załuż 3, 38-500 Sanok tel. 13 469 62 68 tel. 514 013 629, e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] www.osadazaluz.pl

25 Gospodarstwo Agroturystyczne „Sianki” Załuż 81, 38-500 Sanok tel. 603 78 77 45 e-mail: [email protected] www.sianki.pl

Dom Turysty PTTK ul. Mickiewicza 29, 38-500 Sanok tel. 13 463 14 39, 732 713 489 e-mail: [email protected] www.domturysty.net.pl

Hotel „Bona” ul. Białogórska 47, 38-500 Sanok tel. 13 464 65 05, 13 464 75 05, 13 464 15 20, 669 464 616 e-mail: [email protected] www.bonasanok.pl

26 Odcinek Sanok–Tyrawa Solna (11,8 km długości) rodniczo-edukacyjno-turystyczną Dolina Sanu. Proponowa- Szlak zostanie dokładnie opisany jako proponowany do orga- ne w przewodniku Błękitny San3 miejsca biwakowe nie na- nizacji dostępnych dla turystów spływów kajakowych i pon- dają się już do użytku. Opisane tam mosty, promy oraz kładki tonowych w dalszej części opracowania. piesze nadal istnieją. Oznakowania, które wciąż znajdują się na szlaku, to: Odcinek Tyrawa Solna–Dynów (39,1 km długości)  281,3 km – znak kilometrowy w Tyrawie Solnej; San na tym odcinku płynie pomiędzy Pogórzem Przemyskim  271,4 km – kładka piesza w Witryłowie, znak informujący i Pogórzem Dynowskim, wijąc się wśród łąk, pól uprawnych – ustawiony przez przedsiębiorstwo turystyczne „Kajaki – Sa- oraz kompleksów leśnych. Rzeka jest szeroka na ok. 50 m, nok” – o znajdującej się w pobliżu miejscowości Ulucz; a szlak kajakowy jest łatwy. W nurcie czasem pojawiają się  268,7 km – znak ostrzegawczy, Ptasi Uskok (na zakręcie po głazy wymagające ostrożności oraz kamieniste płycizny. Je- lewej stronie) oraz znak przedsiębiorstwa turystycznego „Ka- dynym miejscem niebezpiecznym jest oznakowany długi jaki – Sanok” (200 m niżej po prawej stronie); próg skalny, tzw. Ptasi Uskok, znajdujący się na 268,7 km tra-  264,7 km – Krzemienna – znak ustawiony przy przeprawie sy. Można go pokonać, płynąc ostrożnie blisko prawego brze- promowej, informujący o miejscu biwakowym. gu rzeki. Po drodze mija się kilka miejscowości turystycz- nych z położonymi nad brzegiem domkami letniskowymi: Te- Odcinek Dynów–Ostrów–Przemyśl (70,9 km długości) meszów, Krzemienna (gdzie jest przeprawa promowa przez San na odcinku od Dynowa do Przemyśla nadal posiada cha- rzekę oraz znana, oferująca noclegi restauracja „U Schabiń- rakter rzeki górskiej, jednak przepłynięcie tego odcinka nie skiej”), Wara oraz Nozdrzec. Na szlaku nie ma wielu zagospo- powinno sprawić trudności nawet początkującym kajaka- darowanych miejsc do odpoczynku. Wyjątek stanowi punkt rzom. Odcinek ten polecany jest do uprawiania powszech- znajdujący się koło kładki pieszej w Witryłowie, na drodze do nej turystyki kajakowej, w tym dla rodzin z dziećmi oraz grup Ulucza, który wyposażony jest w zadaszone ławy. Dogodne szkolnych. Rzeka na całym odcinku jest dość płytka, posiada miejsca znajdują się też w Krzemiennej oraz Dynowie. Zostały kamieniste dno, a w wartkim nurcie widoczne są głazy oraz one wykonane dla turystów rowerowych jadących trasą przy- kamieniste mielizny. Progi skalne występują sporadycznie,

3 M. Lityński, Błękitny San, op. cit., s. 52−55. 27 ale pokonanie ich nie sprawia większych trudności. Odcinek nieje już jednak opisana na 236,6 km przeprawa promowa na ten jest bardzo atrakcyjny widokowo, ponieważ San płynie na drodze do Dylągowej (stary prom stoi na lewym brzegu rze- przemian wśród gór, lasów oraz łąk i pól uprawnych, często ki), a na 206,3 km szlaku – w miejscu przeprawy promowej długimi, prostymi odcinkami. Szlak tutaj jest najlepiej ozna- w Chyrzynie – został zbudowany most drogowy prowadzący kowany w porównaniu z innymi odcinkami i najlepiej zorgani- do Krzywczy. zowany pod względem infrastruktury turystycznej. Na trasie znajdują się: liczne zagospodarowane, gminne lub prywat- Istniejące na trasie spływu oznakowania: ne, miejsca do odpoczynku, miejsca do biwakowania, kil-  236,6 km – Bachórzec–Pasieki – znak informacyjny o za- ka ośrodków wypoczynkowych oraz gospodarstwa agrotu- bytkowym kościele z 1763 r. znajdującym się w odległości rystyczne położone nad brzegiem rzeki, gdzie także można 2 km w Bachórzcu; znaleźć nocleg, jeśli planuje się kilkudniowy spływ. Działa  232,1 km – Słonne – znak odległościowy umieszczony na tu kilka biur turystycznych organizujących spływy kajakowe kładce pieszej; oraz pontonowe na całej długości szlaku lub na wybranym  227,5 km – Wybrzeże – znak odległościowy umieszczony odcinku. Wzdłuż Sanu znajduje się wiele atrakcji przyrodni- na kładce pieszej; czych, obszarów chronionych, ścieżek przyrodniczych oraz  221,7 km – Iskań – znak odległościowy umieszczony na rezerwatów i pomników przyrody. Zostaną omówione w dal- moście drogowym; szej części opracowania w ramach opisu przebiegu szlaku  215,9 km – Bachów – znak odległościowy umieszczony na proponowanego do uprawiania powszechnej turystyki kaja- kładce; kowej. Wzdłuż Sanu przebiega także szlak rowerowy Green  176,5 km – Ostrów – znak informujący o sztucznym progu Velo. Należące do jego infrastruktury Miejsca Obsługi Rowe- znajdującym się w tej miejscowości, umieszczony na prawym rzysty, tzw. MOR-y, znajdują się w Dynowie, Bachowie oraz brzegu rzeki oraz znak informacyjny, wskazujący bezpieczną Chyrzynie. Są one wyposażone w zadaszone ławy i stoliki. zatoczkę przed progiem. Ponieważ znajdują się w pobliżu rzeki, mogą z nich korzystać także kajakarze. Liczba opisanych w przewodniku Błękitny San budowli hydrotechnicznych nie uległa zmianie. Nie ist-

28 San nizinny

Przemyśl–ujście do Wisły (173 km długości) rowanych miejsc biwakowych, pomostów, toalet czy koszy na San od Przemyśla do ujścia do Wisły posiada nizinny charakter. śmieci. Dogodne miejsca do biwakowania znajdują się w pobli- Rzeka jest szeroka – do 150 m – i płynie łagodnymi zakręta- żu przepraw promowych, gdzie gminy koszą trawy wokół do- mi. Występują tam proste odcinki, często przekraczające 1 km jazdu do promu. Promy na tym odcinku znajdują się w miejsco- długości. Dno powoli zmienia się z kamienistego na piaszczy- wościach: Wyszatyce, Manasterz oraz Czekaj Pniowski. Możli- ste, w dolnym odcinku występują długie piaszczyste łachy, wy- wy jest także biwak w pobliżu nieczynnego promu w Nielepko- spy oraz mielizny. San może tam być zdradliwy ze względu na wicach, gdzie znajdują się zadaszone ławy. Teren nie jest już różnice głębokości (od mielizn występujących na środku rze- niestety utrzymywany. Stanowisko do biwaku znajduje się tak- ki nawet do 2 m głębokości) oraz ze względu na dość wartki że w Ulanowie, w miejscu, gdzie firma „Flisackie Spływy” Mie- nurt i podmyte brzegi. Brzegi Sanu na tym odcinku są często czysława Łabędzkiego rozpoczyna spływy. Na trasie od Prze- niedostępne: wysokie, pionowe i porośnięte roślinnością unie- myśla do ujścia Sanu do Wisły znajduje się wiele dogodnych możliwiającą wyjście na brzeg. Mało jest też zorganizowanych i urokliwych miejsc z dobrym dostępem od wody, gdzie można miejsc do odpoczynku. W górnym odcinku szlaku są to kamie- biwakować „na dziko”. Nie są to miejsca zagospodarowane. niste plaże, natomiast w dolnym odcinku piaszczyste łachy oraz przeprawy promowe i miejsca dojazdu do rzeki, z których Odcinek nizinny Sanu nie jest już tak atrakcyjny krajobrazowo, korzystają rolnicy, by pobrać wodę do nawadniania pól. Jedyne jak etapy położone w górnej części rzeki. Płynie się doliną, a wy- zorganizowane miejsca odpoczynku to MOR-y przebiegające- sokie, zakrzaczone, niedostępne brzegi uniemożliwiają wyjście go w pobliżu szlaku rowerowego Green Velo. Odcinek nizinny z kajaka. Rzadko występują lasy czy otwarte przestrzenie pól jest łatwy i dostępny dla kajakarzy o różnym stopniu zaawan- uprawnych. Wzdłuż brzegów rosną w większości wierzby oraz sowania. Od Jarosławia San jest dostępny nie tylko dla kajaków olchy. Natomiast uroku spływom nadają liczne, naturalnie za- i pontonów, ale także płaskodennych łódek oraz łodzi z silni- drzewione wyspy oraz piaszczyste łachy, na których można się kami zaburtowymi. Na tym odcinku nie ma wielu zagospoda- zatrzymać na krótki odpoczynek.

29 San na całej długości objęty został obszarem Natura 2000, Oznakowania występujące na szlaku to: a ochronie podlegają nie tylko naturalne składniki przyrody, ale  160,3 km – stacja PKP Medyka – na prawym brzegu tabli- również siedliska ukształtowane przez człowieka i utrzymywa- ca informująca o terenie ochronnym dla ujęcia wody dla stacji ne dzięki jego działalności. W bezpośrednim sąsiedztwie szlaku kolejowej; nie występują rezerwaty przyrody, ale zwiedzenie tych zlokali-  135,6 km – znak zakazu kotwiczenia umieszczony na pra- zowanych w pobliżu będzie dla przebywającego kilka dni na tym wym brzegu przed mostem drogowym w Radymnie; terenie turysty dużą atrakcją. W okolicach Przemyśla znajdują  97,7 km – most drogowy w Ubieszynie – znak zakazu ko- się rezerwaty: Leoncina (chroni stanowisko kłokoczki południo- twiczenia umieszczony na prawym brzegu; wej) i Winna Góra (chroni wisienkę karłowatą oraz len austriacki,  95,5 km – znak informujący o wysokości przebiegającej nad chroniony także w rezerwacie Jamy). Warte polecenia jest także szlakiem linii wysokiego napięcia, znak praktycznie nieczytelny; jedyne w naszym kraju naturalne stanowisko azali pontyjskiej  47 km – znak informacyjny o możliwości wyjścia z wody, znajdujące się w Woli Zarczyckiej na terenie gminy Nowa Sarzy- umieszczony na prawym brzegu, w miejscu rozpoczęcia spły- na, przez którą przepływa San. W pobliżu Leżajska znajduje się wów flisackich Mieczysława Łabędzkiego, miejsce odpoczyn- natomiast rezerwat leśny Las Klasztorny. Jest to jedno z niewie- ku i biwakowania; lu miejsc, gdzie można zobaczyć, jak przed wiekami wyglądała  46,5km – Ulanów – znak informacyjny, odległościowy Puszcza Sandomierska. Polecane jest też odwiedzenie wyjątko- umieszczony na moście drogowym; wego arboretum w Bolestraszycach.  30,0 km – wlot kanału zasilającego wodą elektrownię, znak zakazu przejścia umieszczony na lewym brzegu, podobny Szlak od Przemyśla do ujścia do Wisły jest opisany w prze- znak na prawym brzegu; wodniku Błękitny San4. W porównaniu do opisu z 2005 r. za-  29,7 km – ujście kanału zrzutowego elektrowni: znak zakazu szły następujące zmiany: przejścia, znak ograniczenia – ograniczenie ruchu żeglugowego,  141,5 km – wybudowany został most na trasie autostrady znak informacyjny – wyjście z wody, lewy brzeg, zakaz kąpieli; A4;  22,6 km – lewy brzeg, nieczytelny znak zakazu, prawdo-  110 km – Nielepkowice – opisana przeprawa promowa nie podobnie odnosi się do dwóch rur przebiegających nisko nad istnieje. wodą;

30  19,3 km – Kępa Rzeczycka – znak informacyjny, linia wy- sokiego napięcia na wysokości 10 m, umieszczony na lewym brzegu przed mostem kolejowym;  12,5 km – Majdan Zbydniowski – znak informacyjny, linia wysokiego napięcia na wysokości 14,6 m;  12, 1 km – znak zakazu kotwiczenia umiejscowiony na pra- wym brzegu, na wysokości przebiegającej linii wysokiego na- pięcia;  4,2 km – Czekaj Pniowski – trzy znaki umieszczone w pio- nie: znak informacyjny – przeprawa promowa, znak nakazu nieprzekraczania prędkości 12 km/h, znak nakazu nadania sygnału dźwiękowego;  4,0 km – znak informacyjny – przeprawa promowa, wyjście z wody, Czekaj Pniowski;  3,9 km – trzy znaki umieszczone w pionie: znak informa- cyjny o przeprawie promowej, znak nakazu nieprzekraczanie prędkości 12 km/h, nakaz nadania sygnału dźwiękowego.

fot. Jan Sołek

4 M. Lityński, Błękitny San, op. cit., s. 86−105. 31 fot. Sławomir Zieliński

32 Propozycja szlaków do uprawiania powszechnej turystyki kajakowej

Sanok–Tyrawa Solna – 11,8 km długosci, czas trwania spływu: 2–3 h

Ten szlak kajakowy, ze względu na swoje położenie w regionie, cych w Bieszczadach turystów, a dodatkowo stanowi zachętę jest najczęściej uczęszczany przez turystów wypoczywających do aktywnego i zdrowego wypoczynku. Dla początkujących ka- w Bieszczadach. San na tym odcinku jest rzeką łatwą i w spły- jakarzy spływ jest także szansą na zapoznanie się z nową formą wie mogą brać udział osoby bez doświadczenia oraz rodziny aktywności fizycznej. Przyjazd do Sanoka jest okazją do odwie- z dziećmi. Wszystkie biura turystyczne działające w Bieszcza- dzenia atrakcji znajdujących się w mieście, do których należą: dach mają w swojej ofercie spływy na tej trasie kajakami lub Muzeum Historyczne i znajdujące się tam: największa w Polsce pontonami, więc są one ogólnodostępne i turyści mogą wybrać kolekcja prac sanoczanina – Zdzisława Beksińskiego oraz bo- odpowiednią dla siebie ofertę. Udział w spływie jest dużą atrak- gata kolekcja ikon. Atrakcją na skalę ogólnopolską jest też skan- cją, która wzbogaca ofertę spędzenia czasu dla wypoczywają- sen w Sanoku – Muzeum Budownictwa Ludowego.

33 Szlak wodny z Sanoka do Tyrawy Solnej jest jedną z na- głazy, na prawym brzegu lądowisko dla helikopterów Lotni- jatrakcyjniejszych krajobrazowo i widokowo tras kajakowych czego Pogotowia Ratunkowego, wzdłuż prawego brzegu te- w Polsce. San na tym odcinku płynie u podnóża Gór Słonnych reny rekreacyjne przechodzące w pola uprawne, rzeka płynie i z perspektywy wody można podziwiać wyjątkowe krajobra- u podnóża Parku Krajobrazowego Gór Słonnych; zy. Mimo górskiego charakteru Sanu na tym odcinku, kamie-  291,8 km – na lewym brzegu miejscowość Trepcza, począ- nistych płycizn oraz czasem pojawiających się głazów, szlak tek przełomu Sanu przez Góry Słonne, mija się wyspę leżącą należy do łatwych i wzięcie udziału w spływie sprawi uczest- na wysokości oczyszczalni ścieków; nikom dużą satysfakcję.  290,3 km – ujście potoku Sanoczek, na lewym brzegu pry- watna stanica „Przystań Trepcza”, początek dużego zakola Spływ można rozpocząć na parkingu znajdującym się na le- Sanu; w nurcie, przy niskim stanie wody, spływ utrudniają ka- wym brzegu przed Mostem Białogórskim prowadzącym do mieniste mielizny, po prawej stronie mijamy odsłonięte frag- skansenu − Muzeum Budownictwa Ludowego. Jest tutaj do- menty fliszu karpackiego; godne miejsce do zaparkowania samochodu oraz łatwy do-  288,2 km – Międzybrodzie, we wsi dawna cerkiew z 1900 r. stęp do wody dzięki wybudowanym drewnianym schodkom. (obecnie kościół katolicki) – dogodne wyjście z wody i możli- Biura podróży rozpoczynają spływy na łące, znajdującej się wość odpoczynku na lewym brzegu, płynąc dalej mija się po- za mostem po prawej stronie rzeki. W ofercie biur istnieje łożone na lewym brzegu domki letniskowe; możliwość skorzystania z transportu – przywiezienia na po-  285,3 km – Liszna – ujście potoku Chochlański, do brzegu czątek spływu i powrotu. Spływ może być elementem impre- Sanu dochodzi droga, możliwość wyjścia na brzeg i krótkiego zy integracyjnej z ogniskiem na końcu trasy w Ośrodku Rekre- odpoczynku; acyjno-Wypoczynkowym „Diabla Góra”.  284,2 km – na lewym brzegu wieś Dębna, ujście Dębniań- skiego Potoku, Mrzygłód-Podlas; Sanok–Tyrawa Solna − opis szlaku  281,3 km – Tyrawa Solna – most saperski, przed mostem  293,1 km – początek spływu, parking przy ul. Białogórskiej ośrodek wypoczynkowy, restauracja, domki kempingowe, za przed mostem, dostęp do wody schodkami drewnianymi, za nim ujście potoku Tyrawka, we wsi drewniana cerkiew pw. Jana mostem kamienista mielizna oraz pojedyncze, wystające Chrzciciela z 1837 r. z zabytkowym wystrojem wnętrza;

34  281,1 km – koniec szlaku kajakowego, Ośrodek Rekreacyj- no-Wypoczynkowy „Diabla Góra” z domkami kempingowymi, restauracją, wiatą na ognisko i możliwością zorganizowania imprezy integracyjnej; w sąsiedztwie Mrzygłód – zabytkowa miejscowość z zachowanym układem drewnianej zabudowy, na małym rynku odbudowany po wojnie pomnik Władysława Jagiełły.

Można kontynuować spływ na dalszym odcinku Sanu, jed- nak wymaga to zarezerwowania większej ilości czasu. Spływ można zakończyć w Dobrej lub w Witryłowie koło kładki dla pieszych na drodze prowadzącej do cerkwi w Uluczu (ozna- kowany Szlak Ikon). Kontynuacja spływu do promu w Krze- miennej wymaga pokonania progu skalnego tzw. Ptasiego Uskoku, co może być niebezpieczne dla niedoświadczonych kajakarzy.

fot. Elżbieta Wyrzykowska-Rup

35 Informacje praktyczne − noclegi Wykaz miejsc noclegowych, z których można skorzystać na proponowanej trasie

Gospodarstwo Agroturystyczne „Sianki” Domki noclegowe „Przystań nad Sanem” (sezonowo) Załuż 81, 38-500 Sanok Tyrawa Solna 1, 38-503 Mrzygłód tel. 603 78 77 45, e-mail: [email protected] tel. 13 4408580, 535 591 808 www.sianki.pl e-mail: [email protected]

Dom Turysty PTTK Ośrodek Wypoczynkowy „Diabla Góra” ul. Mickiewicza 29, 38-500 Sanok Tyrawa Solna 121, 38-500 Sanok tel. 13 463 14 39, 732 713 489, 795 745 860 tel. 606 997 733 e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] www.domturysty.net.pl Gospodarstwo Agroturystyczne „Umilenie” Hotel „Bona” Mrzygłód 80, 38-503 Mrzygłód ul. Białogórska 47, 38-500 Sanok tel. 603 968 329, 603 561 329 tel. 13 46 46 505, 13 46 47 505, 13 46 41 520, 669 464 616 e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] www.bonasanok.pl Domki noclegowe „Noclegi u Tediego” Mrzygłód 153, 38-503 Mrzygłód Dom noclegowy „Ranczo Bieszczady” Janusz Królicki tel. 782 092 081 Mrzygłód 18, 38-503 Mrzygłód tel. 723 897 627, e-mail: [email protected] www.ranczobieszczady.pl

36 Szlak Dynów–Krasiczyn − 54 km długosci, czas płyniecia: 1–2 dni

Mniej zaawansowani kajakarze mogą podzielić ten odcinek ją się również w Bachórzcu-Pasiece oraz Chyrzynie. Wzdłuż na dwa etapy: 1) Dynów–Słonne (16 km długości, czas pły- szlaku, w Słonnym oraz Krasicach, znajdują się położone nad nięcia: 3–4 h, trasa rodzinna), 2) Słonne–Krasiczyn (36 km brzegiem, w zaciszu lasu, ośrodki wypoczynkowe z domkami długości, czas płynięcia: 5–7 h). kempingowymi. W okolicy znajduje się też dużo gospodarstw agroturystycznych. Trasa od Dynowa do Krasiczyna jest naj- Szlak kajakowy z Dynowa do Krasiczyna jest szlakiem szcze- lepiej zorganizowanym i wartym polecania szlakiem kaja- gólnie polecanym kajakarzom o małym doświadczeniu oraz kowym, biorąc pod uwagę atrakcyjność szlaku, nieskażoną tym wszystkim, którzy chcą rozpocząć swoją przygodę z ka- przyrodę, oznakowanie oraz infrastrukturę turystyczną i bazę jakarstwem. Jest szlakiem łatwym, bardzo malowniczym noclegową. Wytyczone szlaki rowerowe wzdłuż Sanu, liczne i atrakcyjnym krajobrazowo. Spływ, wśród wyjątkowych oko- zabytki architektury oraz dobrze rozwinięta baza noclegowa liczności nieskażonej przyrody, przez tereny mało zamiesz- sprawiają, że ta część Podkarpackiego warta jest polecenia kane, urokliwe lasy oraz mozaikę pól i łąk, sprawi przyjem- i promowania jako wyjątkowo atrakcyjna turystycznie, oferu- ność każdemu, kto liczy na bezpośredni kontakt z naturą. San jąca liczne możliwości aktywnego wypoczynku. Działające przepływa wśród zalesionych, niewysokich wzgórz Pogórza w regionie biura turystyczne, zajmujące się organizacją spły- Przemyskiego i Pogórza Dynowskiego, mijając po drodze po- wów kajakowych, umożliwiają i organizują taki wypoczynek. łożone nad brzegiem letniskowe miejscowości z przygotowa- nymi przez władze lokalne lub prywatnych właścicieli miej- Dynów−Słonne − opis szlaku scami do odpoczynku czy biwaku. Stanowiska te wyposażo-  247,9 km – most drogowy w Dynowie – spływ można roz- ne są w zadaszone ławy oraz kosze na śmieci. Takimi miejsco- począć na parkingu trawiastym znajdującym się przy ul. Sa- wościami są Słonne oraz Wybrzeże, gdzie dodatkowo znaj- nowej, na lewym brzegu Sanu, 200 m od mostu, gdzie znaj- dują się pomosty, ułatwiające wyjście z wody i zacumowanie duje się dogodny zjazd do wody i możliwość zwodowania ka- kajaka lub pontonu. Dobrze zorganizowane miejsca znajdu- jaków; podobna lokacja znajduje się również 300 m poniżej

37 tego miejsca − jest tam również dobry dojazd, zadaszone  233,8 km – na lewym brzegu gospodarstwo agrotury- ławy oraz możliwość biwaku; styczne Wiesława Płowego, przystań kajakowa, organizacja  247,4 km – Dynów-Bartkówka – zagospodarowane miejsce spływów kajakowych, zagospodarowane miejsce biwakowe odpoczynku lub biwakowe, MOR szlaku Green Velo, w pobli- z wiatami, toaletą i prysznicem; skim lasku toaleta (wymaga remontu);  232,1 km – Słonne – wisząca kładka dla pieszych, przed  245,5 km – ujście potoku Dynówka, San zmienia kierunek nią, na prawym brzegu, Ośrodek Wypoczynkowy „Zielona na wschodni, płynie wśród łąk i pól, niskie, dostępne brzegi Polana”, za kładką, po lewej stronie, pole namiotowe, w oko- z licznymi kamienistymi plażami; licy liczne gospodarstwa agroturystyczne oferujące noclegi −  245,0 km – oczyszczalnia ścieków, za nią ujście potoku koniec jednodniowego spływu. Uleńka;  242,1 km – ujście potoku Szklarka, za nim miejscowość Słonne–Krasiczyn − opis szlaku Bachórzec-Polanki, w korycie wyspa, nad brzegiem domki  232,1 km – Słonne – początek spływu kajakowego na polu letniskowe; San płynie u podnóża zalesionych wzgórz znaj- namiotowym na lewym brzegu Sanu, za wisząca kładką; San dujących się na prawym brzegu, należących do Parku Krajo- na tym odcinku wyraźnie przyspiesza, koryto obniża się o ok. brazowego Pogórza Dynowskiego; 2 m, kamieniste mielizny oraz pojedyncze głazy widoczne przy  237,1 km – ujście potoku Rzeka; niższym stanie wody, rzeka płynie delikatnymi zakolami, po  236,6 km – Bachórzec-Pasieki – nieczynny prom na dro- prawej stronie Park Krajobrazowy Pogórza Przemyskiego; dze do Sielnicy, na prawym brzegu wyposażone w zadaszone  227,5 km – Wybrzeże − prom oraz wisząca kładka, kolejna ławy miejsce do odpoczynku, w Bachórzcu znajduje się za- wieś letniskowa z przygotowanymi polami biwakowymi: po bytkowy kościół z 1763 r.; prawej stronie za promem − z zadaszonymi ławami, we wsi  235,8 km – na zakręcie rozpoczynającym kolejny przełom na lewym brzegu − kolejne; jeden z nielicznych na trasie po- Sanu, na lewym brzegu prywatna stanica wodna, rzeka jest mostów dla kajaków, blisko sklep spożywczy, w miejscowo- granicą rezerwatu przyrody Kozigarb; ści znajduje się dużo gospodarstw agroturystycznych z moż-  234,3km – Sielnica – nowowybudowany most drogowy na liwością noclegu; drodze do Słonnego, za mostem, na prawym brzegu; ujście  226,3 km – Ujście Drohobyczki k. Dubiecka – zmienia się potoku Dylągówka; krajobraz, San odbija na północ, brzegi rzeki dzikie i trudno

38 dostępne, liczne kamieniste płycizny, które przy niskim sta-  206,3 km – Krzywcza – na drodze do miejscowości Chyrzy- nie wody utrudniają płynięcie; w Dubiecku znajduje się zamek na, w miejsce zlikwidowanego promu rzecznego, po prawej Krasickich (niewidoczny z wody), gdzie Franciszek Karpiński stronie bardzo dobrze zorganizowane miejsce do odpoczyn- napisał tekst jednej z najpopularniejszych polskich kolęd – ku i biwaku, zadaszone ławy oraz kominek, przebiega tutaj Bóg się rodzi, obecnie znajduje się tam komfortowy hotel oraz szlak rowerowy Green Velo; koryto rzeki jest szerokie, San restauracja – Zamek Dubiecko; płynie wśród pól i łąk;  224,6 km – na lewym brzegu ujście potoku Kamionka, San  205,5 km – ujście potoku Chyrzynka na prawym brzegu; skręca na południe, po drodze kolejne zakola;  204,7 km – ujście potoku Kamionka na lewym brzegu, dłu-  222,8 km – na lewym brzegu ujście potoku Świnka, na dłu- gi prosty odcinek szlaku, na horyzoncie pojawiają się zale- gim odcinku San płynie bez zakrętów; sione wzgórza, kolejny przełomowy odcinek Sanu, początek  221,7 km – Iskań, most drogowy na trasie Dubiecko–Bir- atrakcyjnego widokowo odcinka szlaku; cza, pod mostem dogodne miejsce do wyjścia z wody na krót-  201,3 km – Chołowice – ujście potoku Kopija, ładna, ka- ki odpoczynek; mienista plaża i miejsce do kąpieli pozostałe po nieistnieją-  219,8 km – ujście potoku Jawornik – zmienia się krajobraz, cym już ośrodku wypoczynkowym, na brzegach domki letni- po prawej stronie lasy bachowskie; skowe, niżej w korycie dwie wyspy, nad brzegami domki let-  217,8 km – na prawym brzegu ujście potoku Stopnica, niskowe, we wsi cerkiew pw. Cudu św. Michała Archanioła; pierwsze zabudowania;  198,9 km – betonowy zjazd oraz kamienista plaża schowa-  215,9 km – Bachów – wisząca kładka, po prawej stronie nego w lesie ośrodka „Perła Sanu” w Krasicach, możliwość MOR szlaku Green Velo, zadaszone ławy, dojście z wody noclegu w domkach kempingowych, jazdy konnej, na drugim stromym zboczem, dogodne wyjście za kładką na lewym brzegu zabudowania wsi Mielnów; brzegu;  195,8 km – Krasice – most wiszący, MOR szlaku rowerowe-  213,3 km – Babice – nieczynna przeprawa promowa, na go Green Velo, zadaszone ławy; prawym brzegu przy promie dogodne wyjście na brzeg, za za-  195,3 km – ujście potoku Olszanka na prawym brzegu; krętem w prawo wyspa w korycie rzeki;  191,1 km – Krasiczyn – most wiszący, po prawej stronie za  209,4 km – Ruszelczyce – dogodne wyjście z wody, kamie- mostem kamienista plaża, dogodne wyjście z wody i miejsce nista plaża w miejscu dawnej przeprawy łodzią na drugi brzeg; do odpoczynku, koniec szlaku kajakowego.

39 W Krasiczynie znajduje się zespół pałacowo-parkowy Kra- Na terenach gmin położonych między Dynowem a Przemy- sickich z 1592 r., który polecany jest do zwiedzania. W miej- ślem znajduje się wiele atrakcji przyrodniczych, rezerwatów scowości jest wiele możliwości noclegu: w hotelu zamkowym przyrody oraz ścieżek przyrodniczych: – Zespół Zamkowo-Parkowy w Krasiczynie oraz w licznych  rezerwat Leoncina w Tarnawce, gm. Krasiczyn, położony gospodarstwach agroturystycznych. Krasiczyn jest dogod- na prawym brzegu Sanu, obejmuje ochroną naturalne sta- ną bazą wypadową do dalszych wędrówek pieszych, rowero- nowisko kłokoczki południowej, jest to jedyny obiekt ścisłej wych, a także samochodowych po Pogórzu Przemyskim i Po- ochrony tego gatunku w Polsce; górzu Dynowskim.  rezerwat Brzoza Czarna w Reczpolu;  rezerwat torfowiskowy Broduszurki; Spływ można dalej kontynuować do pełnego zabytków  rezerwat leśny Przełom Hołubli. i atrakcji turystycznych Prze-myśla, co wymaga jednak odpo- wiedniego zaplanowania trasy. Całą trasę mniej doświadczo- Ścieżki przyrodnicze i dydaktyczne w pobliżu Sanu to: nym kajakarzom, ze względu na długość szlaku, proponuje  przyrodniczo-dydaktyczna Winne–Podbukowina w rezer- się podzielić na 3 dni z odpowiednim zaplanowaniem nocle- wacie Broduszurki; gów. San na odcinku z Krasiczyna do Przemyśla ma długo-  przyrodniczo–kulturowa Do Ralla w Krasiczynie. ści 17 km, jest rzeką szeroką z wysokimi i trudnodostępnymi Dokładny opis znajduje się w przewodniku Zielone Podkarpa- brzegami porośniętymi drzewami. Mało jest miejsc dogod- cie oraz na stronie internetowej www.zielonepodkarpacie.pl. nych do postoju i odpoczynku. Spływ kończy się w miejsco- wości Ostrów k. Przemyśla, przed progiem wodnym. Wyjście Przez teren Parku Krajobrazowego Pogórza Przemyskiego z wody (strome betonowe schody) znajduje się na lewym przebiega Wschodni Szlak Rowerowy Green Velo, łączący brzegu. Kontynuacja spływu do Przemyśla i dalej w dół rze- urokliwe, klimatyczne, pełne zabytków miejscowości Pod- ki jest możliwa po przeniesieniu kajaków ok. 400 m lewym karpackiego. brzegiem rzeki.

40 Szlak kajakowy od Dynowa do Krasiczyna warty jest promo- wania jako wyjątkowa atrakcja turystyczna i przyrodnicza wo- jewództwa podkarpackiego. Kilkudniowy pobyt w tej części regionu gwarantuje turyście preferującemu aktywny wypo- czynek satysfakcję i wiele pozytywnych wrażeń.

fot. Elżbieta Biernasiewicz

41 Informacje praktyczne − noclegi Wykaz miejsc noclegowych na trasie Dynów–Krasiczyn

Domki wypoczynkowe „U Schabińskiej” Gospodarstwo Agroturystyczne „Sołtysówka” Krzemienna 190, 36-204 Dydnia Słonne 3, 37-750 Dubiecko tel. 797 334 670 tel. 698 344 347 e-mail: [email protected] www.uschabinskiej.pl/krzemienna-nad-sanem Gospodarstwo Agroturystyczne Wiesław Płowy Słonne 87B, 37-750 Dubiecko Gospodarstwo Agroturystyczne „Nad Stawami” tel. 600 302 165 Siedliska 100, 36-245 Nozdrzec tel. 604 633 099 Gospodarstwo Agroturystyczne „Pod Bocianem” Tomasz Paściak Gospodarstwo Agroturystyczne „Na Folwarku” Bachórz 111a, 36-068 Bachórz Dąbrówka Starzeńska 12, 36-065 Dynów tel. 501 142 790 tel. 694 276 850 Gospodarstwo Agroturystyczne „Przy Cesarskim Gościńcu” Gospodarstwo Agroturystyczne „Za Torami” Zofia Marszałek Bachórz 16 b, 36-068 Bachórz Ulanica 7, 36-065 Dynów tel. 16 652 15 27 tel. 693 524 240 Gospodarstwo Agroturystyczne „Na Folwarku” Gospodarstwo Agroturystyczne „U Michała” Jan Ostafiński Bachórz 163b, 36-068 Bachórz Dąbrówka Starzeńska 12, 36-065 Dynów tel. 692 587 705 tel. 16 652 38 11, 16 732 41 05, 694 276 850

42 Gospodarstwo Agroturystyczne „Drewniany Domek” Gospodarstwo Agroturystyczne „Pod Garbem” Janina Cichocka Marta Chrobak Dylągowa 113, 36-069 Dylągowa Bachórz 113, 36-068 Bachórz tel. 16 652 35 13, 721 646 680 tel. 510 908 049

Gospodarstwo Agroturystyczne Gizela i Mateusz Szałajko Gospodarstwo Agroturystyczne „U Grodzia” Bachórz 251, 36-068 Bachórz Dąbrówka Starzeńska 20A, 36-065 Dynów tel. 16 652 30 87, 697 847 555 tel. 600 792 435

Gospodarstwo Agroturystyczne „U Michała” Michał Paściak Gospodarstwo Agroturystyczne Bachórz 163b, 36-068 Bachórz Bogumiła i Jerzy Nowakowie tel. 16 652 31 98, 662 654 718 Słonne 3, 37-750 Dubiecko tel. 16 651 17 66 Gospodarstwo Agroturystyczne Tadeusz Krawiec www.agro-slonne.www4b.pl Dąbrówka Starzeńska 27, 36-065 Dynów tel. 608 440 256 Gospodarstwo Gościnne Kaszycka Bernarda Wybrzeże 5A, 37-750 Dubiecko Gospodarstwo Agroturystyczne Monika Sochacka tel. 889 216 116 Bachórz 4, 36-068 Bachórz tel. 504 730 421 Gospodarstwo Agroturystyczne „Jastrząb” Beata Galej Drohobyczka 300, 37-750 Dubiecko Gospodarstwo Agroturystyczne Wojciech Domin tel. 16 675 56 40, 608 091 029 Harta 453, 36-067 Harta e-mail: [email protected] tel. 505 077 667 www.agroturystyka-jastrzab.pl

43 Gospodarstwo Agroturystyczne „Agroturystyka Kosztowa” Gospodarstwo Agroturystyczne „Pod lasem” Józefa Lech Olga i Bogdan Tuccy Kosztowa 24A, 37-750 Dubiecko ul. Źródlana 8, 37-741 Dybawka tel. 607 374 939 tel. 16 671 83 07, 668 575 026, e-mail: [email protected] www.podlasem.net Gospodarstwo Agroturystyczne „Willa pod dębem” Grażyna Bukowińska Gospodarstwo Agroturystyczne „Domek nad Sanem” Winne-Podbukowina 21, 37-750 Dubiecko Jerzy Pisarski tel. 16 652 17 85, 784 995 305 Krasiczyn 184, 37-741 Krasiczyn tel. 600 967 287 Gospodarstwo Agroturystyczne „Zielony domek” Wiesława Kucharczyk Gospodarstwo Agroturystyczne „Modryna – Ranczo” Wybrzeże 5B, 37-750 Dubiecko Anita Łać tel. 533 500 103 Zalesie 8A, 37-741 Krasiczyn tel. 600 289 960 Gospodarstwo Agroturystyczne „Domek nad stawem” Tomasz Pawlus Gospodarstwo Agroturystyczne Waldemar Zastrowski Drohobyczka 62, 37-750 Dubiecko Prałkowce 349, 37-741 Prałkowce tel. 506 129 962 tel. 16 675 78 53, 502 037 429

Gospodarstwo Agroturystyczne „Stawiska” Ewa Żurawska Gospodarstwo Agroturystyczne „Jantar” Drohobyczka 108 B, 37-750 Dubiecko Mieczysław Narożnowski tel. 732 894 584 Tarnawce 5, 37-741 Tarnawce tel. 696 165 417

44 Gospodarstwo Agroturystyczne Bożena Holicka Hotel „Zamek Dubiecko” ul. Przemyska 10, 37-741 Dybawka ul. Zamkowa 1, 37-750 Dubiecko tel. 606 876 316 tel. 16 651 10 58 e-mail: [email protected] Gospodarstwo Agroturystyczne Elżbieta Motyl www.zamek.dubiecko.com ul. Przemyska 10, 37-741 Dybawka tel. 669 348 242 Zespół Pałacowo-Zamkowy w Krasiczynie Krasiczyn 179, 37-741 Krasiczyn Gospodarstwo agroturystyczne „Za Zamkiem” tel. 16 671 83 16 Danuta i Bogusław Fedyk e-mail: [email protected] Krasiczyn 219, 34-741 Krasiczyn www.krasiczyn.com.pl tel. 784 624 841, 662 770 799 www.krasiczyn-noclegi.pl Uczniowski Klub Jeździecki Łuczyce 87, 37-705 Przemyśl Gospodarstwo Agroturystyczne „U Jadzi” tel. 600 352 904 Jolanta Korzeniowska, Jadwiga Grymanowska www.ukjfortluczyce.pl Pikulice 150, 37-733 Przemyśl tel. 16 672 02 81, 600 791 716 Stadnina Koni Stubno Michał Weresiński Stubno 236, 37-723 Stubno Hotel „Dwór Wapowce” tel. 694 441 965, 600 827 750 Wapowce 78 A, 37-700 Przemyśl www.stadninakonistubno.pl tel. 16 671 06 72 e-mail: [email protected] www.dworwapowce.com.pl

45 fot. Damian Bobrowicz

46 Spływy flisackie galarami – Ulanów

Wyjątkową atrakcją Podkarpackiego oraz nizinnego odcin- go oraz umożliwiają uzyskanie patentu żeglarskiego stermoto- ka Sanu są spływy flisackie tradycyjnymi łodziami – galarami. rzysty żeglugi śródlądowej. Pełna oferta znajduje się na stro- Historia spływów flisackich w Ulanowie sięga 1616 r., kiedy nach internetowych www.fsulanow.pl oraz www.flisacy.net. funkcjonował tutaj port oraz warsztaty szkutnicze, w których naprawiano łodzie o różnej wyporności. Po wybudowaniu licz- Spływy rozpoczynają się w Ulanowie, na należącej do gminy nych spichlerzy, Ulanów stał się ważnym portem rzecznym przystani koło stadionu lub na prywatnej przystani Mieczysła- dla rozległych terenów Podola, Ziemi Bełskiej i Czerwieńskiej, wa Łabęckiego, położonej 100 m niżej, na prawym brzegu Sanu. skąd spławiano drzewo oraz różnego rodzaju towary do Gdań- Spływ odbywa się albo w górę rzeki − do miejscowości Krzeszów, ska. Ulanów określano wówczas mianem galicyjskiego Gdań- albo w dół − do Zarzecza. Przy wyższym stanie wody dodatko- ska. Z czasem, gdy zmieniła się locja Sanu oraz pojawiły się wą atrakcją jest spłynięcie rzeką Tanew do progu wodnego. Tra- inne możliwości transportu towarów, spływy flisackie zanikły. sa Krzeszów–Nisko jest polecana także kajakarzom. Jest łatwa Od 1993 r. odrodziła się tradycja spływów flisackich, lecz jest i możliwa jest organizacja na niej także spływów rodzinnych. to już tylko atrakcja turystyczna, okazja do kultywowania boga- tej kultury flisaków oraz promocji regionu. Organizowane spły- Krzeszów–Nisko − opis szlaku − 25 km długości, czas wy flisackie odbywają się na wybranych trasach z Ulanowa – trwania spływu: 4−5 h (kajakiem lub galarami w zależno- w dół lub górę Sanu − i trwają − zależnie od wybranej przez ści od wariantu trasy) uczestników oferty − od jednej do kilku godzin. Spływ, w za-  60,4km – Krzeszów – początek spływu za mostem po pra- leżności od kierunku, zaczyna lub kończy się z użyciem silnika. wej stronie, zjazd z ulicy Pocztowej na parking koło wyciągu W czasie spływu turyści mogą zapoznać się z historią i trady- narciarskiego „Złoty Stok” obok boiska sportowego nad brze- cjami flisactwa, dodatkowo można zamówić oprawę muzyczną giem Sanu, poniżej piaszczyste łachy z możliwością kąpieli; tradycyjnej kapeli flisackiej oraz degustację typowych potraw  56,6 km – Rędziny – odcinek różnorodny i atrakcyjny kra- flisackich. Niektóre firmy organizują kursy sternika motorowe- jobrazowo, na brzegach mijane są na przemian pola, łąki, od-

47 cinkami tereny zalesione; piaszczyste łachy przy niskim sta-  35,5 km – Nisko-Kłyżów – most kolejowy na trasie Stalo- nie wody mogą utrudniać spływ przy brzegach, w nurcie głę- wa Wola–Przeworsk, 200 m przed mostem, po prawej stro- bokości pozwalające płynąć bez wysiadania z kajaka; nie, zjazd do wody, miejsce zakończenia spływu kajakowego.  54,5 km – Bieliny – przeprawa łodzią na drodze do Rudni- ka, na prawym brzegu w lesie ładne miejsce do biwakowania Na szlaku wodnym z Krzeszowa do Niska nie występuje tyle z zadaszonymi ławami; atrakcji przyrodniczych, ile w górnym odcinku Sanu. Niemniej  53,5 km – ujście potoku Szymek na prawym brzegu; jednak, w bliskiej odległości, znajdują się rezerwaty przyrody  51, 2km – Rudnik nad Sanem – stolica polskiego wikliniar- oraz ścieżki przyrodnicze, które warto zwiedzić: stwa, na lewym brzegu ujście potoku Rudna, poniżej w ko-  Jezioro Pniów – rezerwat wodny położony w gminie Rado- rycie rzeki, na szlaku do Ulanowa, kilka wysp oraz piaszczy- myśl nad Sanem, jedno z ostatnich naturalnych miejsc wy- stych łach, odcinek atrakcyjny widokowo; stępowania kotewki orzecha wodnego, rośliny wpisanej do  46,5 km – Ulanów – most na drodze do Rudnika, za mo- Polskiej Czerwonej Księgi Roślin jako krytycznie zagrożonej; stem na prawym brzegu gminna przystań łodzi flisackich,  ścieżka edukacyjno-przyrodnicza Ostoja Bobrowa w Jelnej, zjazd do wody z parkingu obok stadionu; gmina Nowa Sarzyna;  46,8 km – prywatna przystań flisacka Mieczysława Ła-  ścieżka dydaktyczna w leśnictwie Zatyki k. Rudnika nad bęckiego – organizacja spływów galarami, zagospodarowa- Sanem; ne miejsce do biwakowania; kilkudniowe spływy kajakowe  ścieżka przyrodniczo-edukacyjna w leśnictwie Kopki mogą tu się zatrzymać na nocleg, poniżej rozległa, piaszczy- k. Rudnika nad Sanem. sta plaża;  45,5km – ujście Tanwi, cypel widokowy;  42,5 km – Przędzel – ujście potoku Stróżanka;  41,8 km – Nowa Wieś – most kolejowy;  39,1 km – Zarzecze – most drogowy na trasie Rzeszów– Lublin, miejsce zakończenia spływów flisackich, powrót do Ulanowa;

48 Informacje praktyczne − noclegi Nisko Zajazd „Pod Jesionami” Ulanów ul. Lubelska 1c, 37-400 Nisko Gospodarstwa Agroturystyczne Bogumiła i Jerzy Nowaccy tel. 15 642 61 41 (sezonowo) e-mail: [email protected] ul. Sandomierska 31, 37-410 Ulanów www.zajazd-podjesionami.pl tel. 784 012 865 Ośrodek Szkoleniowo-Wypoczynkowy „Tanew” Gospodarstwa Agroturystyczne „Leśniczówka – Domek ul. Podlądzie, 37-410 Ulanów w Lesie” Joanna Hołda, Maria Teclaff tel. 15 876 36 29 Dąbrowica 1, 37-410 Ulanów e-mail: [email protected] tel. 15 876 31 31, 781 963 383 www.tanew.pl www.domekwlesie.pl

Gospodarstwa Agroturystyczne „Grenlanda” Maja Celuch Dąbrowica 19, 37-410 Ulanów tel. 602 770 141, 606 676 336 e-mail: [email protected] www.grenlanda.com

Dom noclegowy ul. Sandomierska 16, 37-410 Ulanów tel. 505 433 139

49 fot. Hilary Rup

50 Biura podrózy i przedsiebiorstwa organizujace splywy kajakowe i pontonowe rzeka San

Turysta pragnący poznać szlak wodny Sanu ma do wyboru bo- myśla do ujścia do Wisły. Z uwagi na tradycję, organizowane są gatą ofertę wypożyczalni sprzętu wodnego oraz biur podróży, tutaj spływy flisackie, zaczynające się w Ulanowie. organizujących spływy kajakowe i pontonowe. Z uwagi na atrak- cyjność szlaku oraz ilość turystów odwiedzających region, naj- Analizując ofertę poszczególnych organizatorów, stwierdzo- więcej firm działa na terenie Bieszczadów. Spływy kajakami lub no, że większość ogranicza się do realizacji samego spływu pontonami najczęściej odbywają się na trasie z Sanoka do Tyra- − dostarcza sprzęt na miejsce rozpoczęcia spływu i zapewnia wy Solnej. Spływy kajakowe na trasie ze Zwierzynia do Przemy- transport z miejsca zakończenia. Dla spływów grupowych śla są także w ofercie i realizowane są na indywidualne zamó- oraz szkolnych oferta poszerzona jest o poczęstunek oraz wienie. Z uwagi na atrakcyjność i locję rzeki, najmniej uczęsz- biwak z ogniskiem. Na czas spływu organizatorzy zapewnia- czanym kajakowo szlakiem jest nizinny odcinek Sanu. Żadne ją instruktorów, przewodników oraz, w trosce o bezpieczeń- z biur podróży nie ma w ofercie organizacji spływów od Prze- stwo uczestników, opiekę ratowników WOPR.

51 Ciekawą ofertę posiadają biura podróży: „Pawuk” oraz Ośrodek Wypoczynkowy „Zielona Polana” „Dzikie Bieszczady”, które łączą turystykę wodną z pozna- Łączki 2, 37-750 Dubiecko waniem walorów przyrodniczych Bieszczadów. Szczegól- tel. 500 510 420 nie ciekawą i wartą polecenia są oferty tzw. zielonych szkół [email protected] oraz wycieczek szkolnych. Szczegółowe oferty znajdują się www.zielonapolana.pl na stronach internetowych biur (www.wycieczki-bieszcza- dy.pl, www. dzikie-bieszczady.com). Biuro podróży „San Kajaki” Malik i Kurek tel. 501 787 827, [email protected] www.san-kajaki.pl

Wypożyczalnia sprzętu wodnego Piotr Dobosiewicz ul. Pasteura 35a, 37-700 Przemyśl tel. 505 999 789, 512 125 969, [email protected] www.przemysl-kajaki.pl

Wypożyczalnia kajaków, spływy kajakowe Doliną Sanu Michał Lorenc tel. 503 007 362, 607 751 114, [email protected] www.kajaki-sanok.pl

Biuro podróży „ZielonyPonton.pl” Paweł Wójcik ul. Bieszczadzka 5, 38-540 Zagórz tel. 13 306 78 88, 697 075 795 www.zielonyponton.pl

52 Biuro podróży „Bieszczader” Biuro Turystyki Kulturowej „Pawuk” Anna Buk Mokre 54, 38-542 Rzepedź Bieszczadzka 5, 38-540 Zagórz tel. 13 43 83 383, 667 707 999 tel. 13 06 78 88, 721 215 453, 697 075 795 [email protected] e-mail: [email protected] www.bieszczader.pl www.wycieczki-bieszczady.pl

Szwed Serwis Konrad Szwed Spływy kajakowe Waldemar Litwin Podleszany 297, 39-300 Mielec tel. 665 745 885 tel. 509 367 724, 518 182 634 e-mail: [email protected] www.kajakiemposzkle.pl Flisackie Spływy Mieczysław Łabęcki ul. Podwale 17, 37-410 Ulanów Bractwo Flisackie pw. Św. Barbary w Ulanowie tel. 15 876 32 44, 607 063 578, 607 063 579 Rynek 5, 37-410 Ulanów e-mail: [email protected] tel. 608 667 775, 660 002 806 www.fsulanow.pl e-mail: [email protected] www.flisacy.net Biuro Podróży „Dzikie Bieszczady” Jakub Wałachowski Nowosiółki 30, 38-604 Hoczew Spływy kajakowe i pontonowe „Sanlis” tel. 697 718 163, 697 905 704, 781 091 014 Wiśniowa 6, 38-500 Sanok e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] [email protected] www.sanlis.pl www.dzikie-bieszczady.com

53 fot. Mateusz Sejudo

54 Udział osób z niepelnosprawnoscia

Udział osób z niepełnosprawnością w turystyce wodnej jest nizatorzy wymagają wcześniejszej informacji oraz obecności możliwy i zalecany, jednak jest zależny od stopnia niepełno- indywidualnego opiekuna na całej trasie spływu. Nie ma na- sprawności, indywidualnych predyspozycji oraz umiejętności tomiast przeszkód w udziale osób poruszających się przy po- radzenia sobie samemu z możliwymi trudnościami. mocy wózka inwalidzkiego w spływach flisackich. Organiza- torzy to umożliwiają i jest to praktykowane. Po wcześniejszej Z uwagi na specyfikę uprawiania sportów wodnych, udział informacji, odpowiednio przygotowywane są miejsca na tra- osób z niepełnosprawnością ruchową w tego typu aktywno- twach, które pozwalają tym osobom bezpieczne brać udział ściach jest w pewnym stopniu ograniczony. Wynika to z ko- w spływie. Nie ma też żadnych przeszkód w udziale w spły- nieczności zapewnienia pełnego bezpieczeństwa uczestni- wach pontonowych, kajakowych oraz flisackich osób niedo- kom spływu. W zależności od stopnia niepełnosprawności, widzących oraz niedosłyszących. możliwy jest udział takich osób w spływach pontonowych, co jest praktykowane na mniej wymagających odcinkach. Orga-

55 fot. Krzysztof Zajączkowski

56 Propozycja nowych produktow turystycznych

Wprowadzenie zaproponowanych nowych produktów tury- werowy Green Velo. Oferta łącząca aktywność wodną i rowe- stycznych do oferty biur podróży wymaga ich akceptacji i od- rową może wzbudzić zainteresowanie organizatorów wycie- powiedniej promocji. Biorąc pod uwagę walory przyrodnicze czek szkolnych oraz turystów indywidualnych. W zależności Bieszczadów oraz Pogórza Dynowskiego i Pogórza Przemy- od zapotrzebowania można zaproponować pakiet 2-, a nawet skiego, rosnącą popularność turystyki rowerowej oraz liczbę 4-dniowy. wytyczonych szlaków rowerowych, można przygotować pa- kiety turystyczne łączące turystykę wodną z rowerową. Wy- Coraz większym zainteresowaniem cieszy się turystyka kon- maga to posiadania przez organizatorów odpowiedniej liczby na. Na terenie Bieszczadów działają stadniny oferujące rajdy rowerów oraz możliwości ich transportu. Szczególnie predys- konne. Na tym terenie istnieje też duża liczba szlaków kon- ponowanym terenem dla realizacji takiego pakietu jest środ- nych. Nawiązując współpracę ze stadniną, chętne biuro po- kowy odcinek Sanu − od Sanoka do Przemyśla. Szlak wodny dróży może poszerzyć swoją ofertę o tego typu działalność. na tym odcinku jest łatwy, a wzdłuż rzeki przebiega szlak ro- Rajdy konne oferuje m.in. Bieszczadzki Klub Turystyki Konnej

57 „Stanica” w Lesku, Ośrodek Wypoczynkowo-Rehabilitacyjny ganizmów w oparciu o klucze, tablice i przewodniki biolo- Diecezji Rzeszowskiej „Caritas Myczkowce”, Ośrodek Gór- giczne. skiej Turystyki Jeździeckiej „U Prezesa” w Chmielu oraz  Niesamowity ekosystem rzeki − grupa poznaje ekosystem wiele innych. Ośrodek „Caritas Myczkowce” posiada także rzeki w formie gier dydaktycznych i zabaw z elementami rywali- w swojej ofercie zajęcia z edukacji ekologicznej oraz przyrod- zacji sportowo ruchowej. Grupa m.in. układa sieć powiązań po- niczej, z których skorzystać mogą uczestnicy zielonych szkół, karmowych Sanu (autorska, bardzo efektowna, pionowa, prze- wycieczki szkolne oraz turyści indywidualni. strzenna makieta), układa megapuzzle z drapieżnikami dorze- cza Sanu, bierze udział w miniekoolimpiadzie odpadowej o za- Interesującą propozycją wzbogacenia oferty turystyki przy- grożeniach ekosystemu rzeki przez odpady komunalne. Ekspert rodniczej są warsztaty edukacyjne prowadzone przez Sto- demonstruje i omawia dedykowaną tematowi wystawę. warzyszenie „Ekoskop” z Rzeszowa. Oferta skierowana jest  Jak długo w rzece żyją śmieci − uczestnicy podzieleni na do uczestników wycieczek szkolnych oraz zielonych szkół małe zespoły rywalizują w ekoolimpijskich dyscyplinach: mi- i zawiera opisaną poniżej propozycję warsztatów przyrodni- strzostwa w przenoszeniu butelek PET, wyciąganie śmieci czych oraz ekologicznych w formie plenerowej pracowni bio- z rzeki, kto szybciej złowi i posegreguje opakowania, posprzątaj różnorodności1: po swoim psie, łowcy baterii, kto szybciej zbuduje zakład utyli-  Fantastyczne mikroskopowanie czyli plenerowe ekolabo- zacji, zdobywając jednocześnie wiedzę na temat konsekwencji ratorium − uczestnicy zbierają materiał (woda i muł z rze- zaśmiecania rzek. ki do obserwacji mikroorganizmów – orzęski, ameby, glo- ny, kamienie z dna i rośliny wodne do poszukiwania jamo- Stowarzyszenie deklaruje możliwość zorganizowania warsz- chłonów, płazińców, owadów, skorupiaków, pajęczaków tatów w dowolnej lokalizacji na całej długości rzeki San oraz itp., rośliny brzegowe), łowią zwierzęta wodne i organizmy chęć nawiązania współpracy z każdym biurem podróży. zamieszkujące brzeg. Indywidualnie lub w zespołach dwu- osobowych dokonują analizy i obserwacji z zastosowaniem Ciekawą propozycją dla turystów z każdej grupy wiekowej różnych technik mikroskopowych oraz rozpoznawaniem or- mogą być wycieczki ornitologiczne. Na terenie województwa

1 Poniższe propozycje i opisy zakresu warsztatów pozyskano drogą wymiany wiadomości e-mail ze Stowarzyszeniem „Ekoskop”. 58 podkarpackiego żyje wiele gatunków ptaków – także chro- nionych. Możliwość obserwacji ptaków leśnych: sowy, dzię- cioła, orła, myszołowa i innych oraz żyjących nad brzegiem Sanu: czapli białej, czapli siwej, bocianów: czarnego i białe- go, a także rozpoznawanie ich odgłosów czy ewentualna re- jestracja przy pomocy różnych nośników dźwięku na pewno będzie nie lada atrakcją dla turystów oraz wzbogaci ofertę przyrodniczą biur podróży.

fot. Paweł Szymański

59 fot. Marcel Szpieg

60 Wnioski z inwentaryzacji Sanu

 Rzeka San, biorąc pod uwagę walory przyrodnicze Podkar-  Konieczne jest ponowne oznakowanie szlaku oraz wy- packiego, posiada wyjątkowy potencjał dla dalszego rozwoju danie aktualnego przewodnika kajakowego zawierającego turystyki kajakowej dedykowanej zarówno doświadczonym, opis tras, wykaz biur turystycznych i miejsc noclegowych. jak i początkującym kajakarzom oraz rodzinom z dziećmi.  Istnieje pilna potrzeba nawiązania ścisłej współpra-  Na całej długości rzeki brakuje dostatecznej infrastruk- cy miedzy organizatorami turystyki wodnej a Państwo- tury ułatwiającej realizację spływów: przystanie, pomosty, wym Gospodarstwem Wody Polskie (PGW WP) w zakresie zagospodarowane miejsca biwakowe wyposażone w toa- umożliwienia wieloletniej dzierżawy terenów położonych lety oraz kosze na śmieci. nad brzegiem Sanu, gwarantującej stabilność inwestowa-  W związku z wysokimi, trudnodostępnymi brzegami oraz nia w infrastrukturę turystyczną oraz możliwość pozyski- zmieniającym się poziomem wody budowane powinny być wania środków zewnętrznych. Dotychczasowa współpraca stałe pomosty o charakterze kaskadowym z podjazdami dla ze strony PGW WP jest w opinii biur turystycznych niewy- osób niepełnosprawnych. starczająca.

61  Koniecznym jest zwrócenie uwagi oraz uświadomienie  Dla rozwoju i promocji turystyki wodnej wskazane jest, wójtom gmin, przez które przepływa San, potencjału wyni- w oparciu o ewentualne środki z Unii Europejskiej, stworze- kającego z rozwoju turystyki wodnej oraz możliwości rozwo- nie funduszu rozwoju gmin położonych wzdłuż Sanu. ju danej gminy wynikającego z sąsiedztwa rzeki.  Wskazane jest przywrócenie i rozwijanie zawieszonego  Wskazane jest zachęcanie władz samorządowych do in- programu Błękitny San. westowania w infrastrukturę turystyczną w zakresie tury-  Dla dalszego rozwoju turystyki na Sanie konieczna jest styki wodnej oraz umożliwienie samorządom gminnym po- zorganizowana promocja w ogólnopolskich mediach zwią- zyskania środków na budowę oraz remont już istniejącego zanych z turystyką oraz rozpropagowanie produktów czy zaplecza (przykład ilustrujący problem: trudności społecz- też pakietów turystycznych oferowanych przez miejscową ności ulanowskich flisaków w zainteresowaniu włodarzy branżę turystyczną. miejskich i pozyskaniu środków na remont gminnej przysta-  Biorąc pod uwagę walory przyrodnicze terenów, przez ni flisackiej, z której – ze względu na jej stan – korzystanie które przepływa San, jednoczesne bogactwo kulturowe, jest niemożliwe). mnogość zabytków oraz potencjał mieszkańców, turysty-  Wskazane jest wygospodarowanie w budżecie Wojewódz- ka wodna w regionie, po zrealizowaniu powyższych zaleceń, twa środków finansowych przeznaczonych na rozwój tury- może stać się turystycznym wyróżnikiem Podkarpackiego. styki wodnej i przyrodniczej w regionie. W budżetach gmin również brakuje środków przeznaczonych na ten cel.

Wnioski ze spotkania konsultacyjnego Spotkanie konsultacyjne zostało zorganizowane przez Podkar- strategie dla rzeki San oraz dla rzeki Strwiąż i przedstawiciele packą Regionalną Organizację Turystyczną. W spotkaniu uczest- Przedsiębiorstwa Wody Polskie, które odpowiada za infrastruk- niczyli: organizatorzy turystyki wodnej na rzece San i Strwiąż, turę hydrotechniczną oraz udziela zezwoleń na budowę infra- przedstawiciele lokalnych samorządów gminnych, przez które struktury turystycznej, udziela zgody na użyczenie i dzierżawę przepływają rzeki San i Strwiąż, a także eksperci opracowujący terenów znajdujących się wzdłuż brzegów rzeki.

62 Spotkanie konsultacyjne miało na celu zapoznanie się z uwa- 4. propozycji nawiązania współpracy samorządów oraz przed- gami do treści merytorycznych zawartych w przesłanej wcze- siębiorców w zakresie rozwoju i promocji turystyki na terenie śniej wersji strategii i ewentualne uzupełnienie jej o treści za- danej gminy, proponowane i przekazane przez organizatorów turystyki oraz 5. stworzenia przez Podkarpacką Regionalną Organizację Tury- przedstawicieli gmin. W trakcie spotkania wymieniano się do- styczna oraz gminy położone nad Sanem wspólnego projektu świadczeniami z zakresu organizacji turystyki wodnej, wska- dotyczącego rozwoju oraz promocji turystyki wodnej i przyrod- zywano na konkretne utrudnienia i problemy w jej organizacji. niczej na rzece San, a także zagadnienie turystyki wędkarskiej Spotkanie było także okazją do uzyskania odpowiedzi od przed- i tradycji flisackich. stawicieli Przedsiębiorstwa Wody Polskie w zakresie warunków dzierżawy lub użyczenia terenów niezbędnych do organizacji tu- rystyki wodnej na rzece San. Uczestnicy spotkania przedstawili propozycję działań, mających na celu rozwój turystyki wodnej na rzece San oraz działań w zakresie jej promocji.

Poruszane w czasie spotkania zagadnienia w zakresie rzeki San dotyczyły: 1. uzupełnienia treści dokumentu strategicznego o istniejące obiekty turystyczne, bazę noclegową oraz atrakcje turystyczne znajdujące się w miejscowościach leżących wzdłuż Sanu, 2. propozycji rozbudowy lub poprawy istniejącej infrastruktury turystycznej oraz wskazania miejsc, gdzie taką infrastrukturę trzeba zbudować od nowa, 3. współpracy z Przedsiębiorstwem Wody Polskie w zakresie najmu i dzierżawy brzegów Sanu oraz procedur uzyskania zgo- dy na budowę pomostów i przystani kajakowych, fot. Dariusz Golis

63 Ad. 1 Obecni na spotkaniu przedstawiciele branży turystycznej Warto tu zaznaczyć uwagę Dyrektora Bieszczadzkiego Parku oraz gmin, po zapoznaniu się z raportem oraz prezentacją, za- Narodowego, który przypomniał, że do momentu wybudowa- proponowali niżej wskazane uzupełnienia. nia przystani kajakowej w Tarnawie Niżnej spływy kajakowe nie mogą się odbywać. Baza noclegowa, organizatorzy turystyki wodnej Ad.2 Zwrócono uwagę na brak podstawowej infrastruktury tu- Pole namiotowe Ośrodek Turystyczny „Błękitny San” rystycznej na całej długości Sanu i na konieczność budowy po- ul. Plażowa 9, 36-065 Dynów mostów, wiat turystycznych oraz toalet w następujących miej- kontakt: Miejski Ośrodek Kultury w Dynowie scowościach: ul. ks. J. Ożoga 10, 36-065 Dynów  Sanok − poniżej mostu prowadzącego do Muzeum Budownic- tel.: 16 652 18 06, 724 999 888 twa Ludowego, www.mok.dynow.pl  Zagórz − stopień wodny,  Dobra − obok mostu drogowego (ewentualność), Organizatorzy turystyki wodnej  Ulucz − przy kładce dla pieszych,  Wara − przy kładce dla pieszych, Zdzisław Pańczocha  Krzemienna − przy przeprawie promowej, ul. Ks. J. Ożoga 1, 36-065 Dynów  Dynów − przy ośrodku „Błękitny San”, tel.: 502 242 135  Rudnik-Bieliny − przy dawnej przeprawie promowej,  Nisko − przy moście kolejowym. Stowarzyszenie Turystyczno- Sportowe „Róża Wiatrów” Przemyśl, Puszkina 8/1, 37-700 Przemyśl Szczególnie istotne jest otworzenie dla kajaków przepławki tel.: 530 101 131 w Ostrowie k. Przemyśla, co pozwoli bez przeszkód kontynu- e-mail: [email protected] ować spływy do atrakcyjnego turystycznie Przemyśla oraz uła- www.roza-przemysl.pl twi zakończenie oraz rozpoczęcie spływów w tym mieście.

64 Konieczne jest, dla bezpieczeństwa oraz komfortu kajakarzy, lub użytkowanie brzegów rzeki właściwym jest, aby ewentual- oznakowanie szlaku na całej długości: oznaczenia odległości, nie- na inwestycja była zgodna z planem zagospodarowania prze- bezpiecznych miejsc, umieszczenie tablic informujących o znaj- strzennego danej gminy; dujących się na trasie zabytkach, atrakcjach przyrodniczych.  informowano, że uzyskanie zgody na dzierżawę, użyczenie oraz budowę infrastruktury jest zależne od wielkości inwestycji Niezbędnym w trakcie planowania ww. inwestycji będzie wdro- (informacje szczegółowe można uzyskać w Zarządach Zlewni żenie rozwiązań proekologicznych, uwzględniających zasady właściwych dla danego terenu oraz w Zarządzie Gospodarki zrównoważonego rozwoju. Wodnej w Rzeszowie);  wskazano, aby przedstawiciele branży turystycznej nawiązy- Ad. 3 W trakcie spotkania omawiane były doświadczenia ze wali współpracę z właściwymi gminami przy planowaniu swoich współpracy z Przedsiębiorstwem Wody Polskie w zakresie użyt- inwestycji oraz wnioskowali o umieszczenie ich w planach zago- kowania i dzierżawy terenów wzdłuż brzegów Sanu oraz trud- spodarowania przestrzennego; ności w uzyskaniu zgody na budowę pomostów czy innej infra-  postulowano (inwestorzy), aby czas rozpatrywania wniosków struktury turystycznej. składanych do Przedsiębiorstwa Wody Polskie był zgodny z Ko- deksem Postepowania Administracyjnego (wskazywano, że do- Podejmowane tematy oraz wnioski z dyskusji tychczasowe wnioski były rozpatrywane nawet 2 lata).  w toku dyskusji Wnioskowano (przedsiębiorcy) do władz Przedsiębiorstwa Wody Polskie o przychylność dla prowadzo- Ad. 4 W toku dyskusji poruszono konieczność współpracy władz nej przez przedsiębiorców działalności gospodarczej, ułatwie- gmin oraz przedsiębiorców w zakresie organizacji turystyki nia i pomoc w organizacji turystyki wodnej oraz lepszą współ- wzdłuż rzeki San. pracę przy realizacji przez nich inwestycji w wodną infrastruk- turę turystyczną − dotychczasowe doświadczenia nie są dobre Oczekiwania i wnioski przedsiębiorców (wskazano m.in. zbyt długi czas procedowania o zgodę);  realizacja przez gminy inwestycji w infrastrukturę turystyczną,  wskazano, że dla łatwiejszego uzyskania zgody na dzierżawę które ułatwią prowadzenie działalności gospodarczej;

65  promocja na stronach internetowych gmin: umieszczenie in- ropejskiej oraz wkładów własnych poszczególnych jednostek. formacji o prowadzonej przez przedsiębiorców działalności oraz Zwracano uwagę na duży potencjał turystyczny Podkarpackiego uzupełnienie informacji o atrakcjach znajdujących się na tere- oraz konieczność promocji regionu w Polsce i Europie. nie gmin, co pozwoli zwiększyć ruch turystyczny;  obserwuje się coraz większe zainteresowanie turystów łącze- Podjęto także temat promocji nowej gałęzi turystyki − turystyki niem turystyki kajakowej z rowerową − przedsiębiorcy wniosko- wędkarskiej. Rzeka San słynie, nie tylko w Polsce, ale także w Eu- wali o wytyczenie i zorganizowanie pod względem infrastruktury ropie, z wyjątkowych łowisk. W dolinie Sanu można także zaob- tras rowerowych wzdłuż Sanu, będących uzupełnieniem istnie- serwować wiele gatunków chronionych, które są one ewene- jącego szlaku Green Velo; proponowano oznakowanie tras, bu- mentem na skalę światową. Żyją tu (górny odcinek Sanu) pstrągi, dowę miejsc odpoczynku, opracowanie i wydanie przewodnika lipienie czy trocie wędrowne. W wodach Sanu można zaobser- rowerowo-kajakowego; wować także tarło monumentalnych ryb łososiowatych (głowa-  władze samorządów, leżących wzdłuż szlaku wodnego, po- cic), a sam San stanowi korytarz migracyjny dla świnek, które winny uwzględniać w swoich planach zagospodarowania prze- odbywają widowiskowe tarło na odcinku łączącym San i Osła- strzennego terenów wzdłuż rzeki San inwestycje w infrastruk- wę. Szczególnym łowiskiem jest obszar miedzy Zwierzyniem turę w odpowiedzi na co raz większe zainteresowanie turystyką a ujściem Hoczewki, gdzie odbywały się w lipcu 2010 roku. Mi- wodną, przyrodniczą oraz turystyką wędkarską na rzece. strzostwa Świata w Wędkarstwie Muchowym, oraz okolice Leska przed mostem drogowym czy łowisko w miejscowości Słonne. Ad.5 Przedsiębiorcy oraz przedstawiciele samorządów zwracali uwagę na brak dostatecznych środków finansowych na koniecz- Odcinek Sanu w okolicy Przemyśla oraz w dół do ujścia jest rów- ne inwestycje w infrastrukturę turystyczną wzdłuż rzeki San. nież bogaty w rybostan. Można złowić tu brzanę, amura, klenia, Zaproponowano stworzenie kompleksowego projektu obejmu- szczupaka, suma, sandacza oraz okonia. Z ryb spokojnego żeru jącego cały San, dzięki któremu powstanie szereg inwestycji występuje: karp, leszcz, płoć, lin, karaś i certa. w infrastrukturę turystyczną. Zaproponowano, iż instytucją pro- wadzącą powinna zostać Podkarpacka Regionalna Organizacja Na szczególną uwagę zasługują unikatowe tradycje flisackie. Turystyczna, a partnerami samorządy, przez które płynie rzeka Bractwo Flisackie z Ulanowa czyni starania o wpisanie tradycyj- San. Środki finansowe mogą pochodzić z Funduszów Unii Eu- nego flisu na listę światowego dziedzictwa UNESCO i prawdo-

66 podobnie stanie się to w 2021 roku. Na promocje zasługuje tak- Lesko, Zespół Zamkowo-Parkowy w Krasiczynie, Gmina Zagórz, że jedyna w Polsce impreza flisacka − Flis Szlakiem Błękitnego Informacja Centrum Kultury i Promocji w Jarosławiu, Lokal- Sanu na trasie Jarosław −Ulanów, odbywająca się w pierwszym na Organizacja Turystyczna Beskid Niski, Ośrodek Informacji tygodniu lipca każdego roku. i Edukacji Turystycznej −Bieszczadzki Park Narodowy, Turkula Karolina Kiwior, Urząd Gminy Krzeszów, Wypożyczalnia i spływy W spotkaniu udział wzięli reprezentanci poniżej wymienionych kajakowe Doliną Sanu − Kajaki-sanok.pl − M. Lorenc, Centrum samorządów, obiektów oraz firm: Informacji Turystycznej i Kulturalnej w Leżajsku, Stowarzysze- Urząd Miasta Stalowa Wola, Muzeum Budownictwa Ludowego nie Przewodników Turystycznych Karpaty, Bieszczadzka Szkoła w Sanoku, RSF Sp. z o.o. „Dwór Kombornia****”, Urząd Miasta Rzemiosła, Restauracja „U Schabińskiej”, Państwowe Gospo- Rzeszowa, Biuro Podróży „PAWUK”, Arboretum i Zakład Fi- darstwo Wodne Wody Polskie. zjografii w Bolestraszycach, Urząd Miasta Jarosławia, Miejski Ośrodek Kultury w Rudniku nad Sanem, Lokalna Organizacja Turystyczna Bieszczady, Urząd Gminy Dubiecko, Podkarpacki Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Boguchwale, Urząd Miejski w Przemyślu, Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpac- kiego, Departament Promocji, Turystyki i Współpracy Gospo- darczej, Sanatorium Piast Iwonicz Zdrój, Podkarpacki Fundusz Rozwoju sp. z o.o., Biuro podróży „San Kajaki” Malik i Kurek, Bractwo Flisackie Ziemi Ulanowskiej, Centrum Informacji Tu- rystycznej w Tarnobrzegu, Starostwo Powiatowe w Lesku, Sta- rostwo Powiatowe w Leżajsku, Starostwo Powiatowe w Nisku, Urząd Gminy i Miasta Rudnik nad Sanem, Starostwo Powiato- we w Leżajsku, Urząd Miejski w Dynowie, Starostwo Powiatowe w Sanoku, Starostwo Powiatowe w Przeworsku, Zamek Lesko, Gmina i Miasto Ulanów, OW „Diabla Góra – Bieszczady”, Urząd Gminy w Dydni, Starostwo Powiatowe w Lubaczowie, Gmina

67 fot. Arch. Zrzeszenia Samorządów “Euroregion - Karpaty - Ukraina”

68 . Strwiaz. Odgłosy natury Audyt turystyczny

opracowanie: Nataliia Savka Taras Biloszycki Sofia Stupko

69 fot. Arch. Zrzeszenia Samorządów “Euroregion - Karpaty - Ukraina”

70 Ogólna charakterystyka . rzeki Strwiaz

Strywihor lub Strwiąż – rzeka w Górach Sanocko-Turczańskich Płynie na północny wschód i częściowo na wschód, w okolicach (Polska) i na Przykarpaciu (Ukraina), w granicach rejonów staro- Sambora wypływa na teren Kotliny Naddniestrzańskiej, w oko- samborskiego i samborskiego obwodu lwowskiego. Rzeka jest licy wsi Zagórze przyjmuje swój największy dopływ Błozewkę lewobrzeżnym dopływem Dniestru (zlewisko Morza Czarnego). (dopływ lewy o długości 44 km), skręca na południowy wschód i w okolicy wsi Dołobów uchodzi do Dniestru. Długość rzeki wynosi 94 km (w tym na terenie Ukrainy – 77 km), a powierzchnia zlewni liczy 926 km². Koryto rzeki Strwiąż ma Największe dopływy: lewobrzeżne: Łodynka, Struga, Błozewka; przeważnie szerokość 10–20 m. Nachylenie koryta wynosi prawobrzeżne: Jasińka, Stebnik, Rudawka, Suszyca, Jasienica, 4,4 m/km. Dolina rzeki przeważnie skrzynkowa, o głębokości Jaruga, Młynówka, Dubrówka. 3–40 m. Szerokość terasy zalewowej 1,5–2 km. Dolny bieg rze- ki jest obwałowany. Nad rzeką położone są miasta: Ustrzyki Dolne (PL) oraz Chyrów (UA). Strwiąż bierze swój początek na wysokości około 500 m, w Be- skidach Lesistych na terenie Polski, w okolicach Ustrzyk Dolnych.

71 fot. Arch. Zrzeszenia Samorządów “Euroregion - Karpaty - Ukraina”

72 Inwentaryzacja . terenowa rzeki Strwiaz

Wycieczki po Strwiążu są możliwe wyłącznie na odcinku poni- nowią tamy bobrowe – długość największej z zarejestrowanych żej Biskowic. Jednak nawet tutaj spływy wiążą się ze znacznymi wynosi 20 m. Łącznie na odcinku Biskowice–Dołobów zareje- trudnościami. Strwiąż jest rzęką wijącą się i małowodną, przy strowano ponad 30 zapór i tam, których pokonanie wodą jest czym poziom wody często zależy od poboru wody do nawod- niemożliwe. nień. Brzegi są wysokie, w niektórych miejscach sięgają 4 m wysokości, kąt nachylenia wynosi do 80 stopni, są porośnięte Oprócz barier naturalnych występują liczne przeszkody stwo- jeżyną, pokrzywą oraz niekiedy barszczem. Zejście do rzeki rzone przez człowieka, mianowicie kładki zbudowane przez w takich miejscach jest trudne, niekiedy niemożliwe. Wzdłuż miejscowych mieszkańców. Z reguły są to duże ścięte drzewa brzegów jest dużo drzew, których gałęzie tworzą swoiste za- wiszące ok. 1 m nad wodą. pory na całej szerokości rzeki, zwane grzebykami. Pokonanie takich przeszkód wymaga posiadania odpowiednich umiejętno- Na trasie zarejestrowano 3 samowolne przeprawy promowe ści technicznych i stwarza obiektywne niebezpieczeństwo dla – liny rozciągnięte nad powierzchnią wody również stanowią uczestników wyprawy. Szczególną przeszkodę dla żeglugi sta- przeszkodę.

73 Rzeka jest dość płytka. Mielizn nie jest dużo i są otoczone głębo- W celu zrozumienia technicznej złożoności trasy przedstawiam ką wodą. Należy zaznaczyć, że tych spostrzeżeń dokonano w wy- opis wyprawy odcinkiem Biskowice – Dołobów: jątkowo obfitującym w deszcze czerwcu, natomiast w okresie  Biskowice – Zarzecze – 2 km, czas trwania: 1 godzina 40 min; posuchy (lipiec i czerwiec) spływ Strwiążem jest niemożliwy.  Biskowice – most – 4 km, czas trwania: 2 godziny 30 min;  Biskowice – Babina – 10 km, 5 przenosek, 1 przeciąganie lą- Szczególny dyskomfort estetyczny podczas wyprawy wywołują dem; wysypiska śmieci w pobliżu tam oraz ścieki odprowadzane przez  Babina – Czernichów – 10 km, 7 przenosek, 1 przeciąganie gospodarstwa farmerskie bezpośrednio do rzeki. Ścieki w pra- lądem; wym dopływie rzeki Młynnej charakteryzują się mocnym zapa-  Czernichów – Łuki – 4 km, czas trwania: 3 godziny 30 min, 11 chem o nieorganicznym pochodzeniu, rozprzestrzeniającym się przenosek, przy czym pokonanie tego odcinka trasą saamocho- na długość około 200 m od punktu zbiegu rzek. Według orien- dową zajmuje 6 minut; tacyjnych obliczeń do Strwiążu codziennie trafia 4500–4750 3m  Łuki – ujścia rzek – 6 km, czas trwania: 2 godziny, 1 przenoska, niewystarczająco oczyszczonych ścieków, najwięcej zanieczysz- 1 przeciąganie lądem; Zapora Dołobowska – 7,5 km. czeń generują przedsiębiorstwa komunalne i rolne, zakład pro- dukcji spirytusu w Wojutyczach oraz gospodarstwa domowe. Trasa kończy się przy Zaporze Dołobowskiej na Dniestrze. Zapo- ra jest budowlą betonową nie przewidującą ruchu dmuchanych Faktycznie całą trasę należy planować od mostu do mostu, bo wodnych środków transportu ze względu na wystające pręty są to jedyne zejścia do wody. Niektóre mosty nad korytem rzeki zbrojeniowe. sąsiadują z wysypiskami odpadów budowlanych, co też budzi pewne zastrzeżenia. W związku z powyższym rzeki nie można zaliczyć do tras rekre- acyjnych dla turystów początkujących. Spływy pontonami i ka- Najbardziej wygodne dla wycieczki wodnej odcinki to: Bisko- tamaranami wieloosobowymi są niemożliwe ze względu na ich wice–Babina, Babina–Czernichów, Łuki–Dołobów. Najbardziej wagę i wymiary. Zaleca się korzystanie z katamaranów dwuoso- trudny do pokonania był odcinek Czernichów–Łuki. bowych i kajaków, szczególnie desek SUP.

74 Do zalet trasy należy bogata fauna. Strwiąż należy do najbogat- ma. Co prawda gdzieniegdzie w przybrzeżnych wioskach zacho- szych w ryby rzek obwodu lwowskiego. Z gatunków rzadkich wały się stare chaty w bardzo dobrym stanie, lecz ich zbadanie należy wymienić brzanę karpacką wpisaną do Czerwonej Księgi i katalogizacja wymagają osobnej pracy badawczej. Ukrainy, ponadto można tutaj spotkać rybołowa, gołębia gór- skiego oraz wydrę. Na niektórych odcinkach rzeki obserwuje się W celu umożliwienia turystyki należy wykonać szereg działań in- nieskazitelną przyrodę oraz działalność bobrów. Na całej trasie westycyjnych. Niedopuszczalne jest rozbieranie tam. Konieczna jest możliwy transport samochodowy. Większość wielogodzin- jest organizacja zejść i dróg do przeciągania łodzi lądem, a to nych odcinków wodnych samochód towarzyszący pokonuje wiąże się z robotami ziemnymi i odpowiednimi ograniczeniami w ciągu kilku minut. środowiskowymi. W miejscach samowolnych kładek należałoby zbudować mosty wiszące. Dla zbierania odpadów na rzece na- Na trasie jest bardzo mało obiektów krajoznawczych i zabyt- leży zainstalować łapacze śmieci. kowych. Można do nich zaliczyć świątynie: cerkiew Narodzenia Najświętszej Bogurodzicy w Chyrowie z 1846 r., cerkiew Świę- Na trasie brak przystani, kempingów i hosteli. Konieczne jest tego Onufrego w Biskowicach (obecna budowla została zbudo- uporządkowanie przynajmniej pól biwakowych obok mostów. wana w 2009 r. na miejscu zniszczonej w 2008 r. cerkwi drew- Faktycznie każdy most ma naturalny obszar nadający się do or- nianej z początku XVIII w., wzniesionej na fundamentach świą- ganizacji takich miejsc wypoczynkowych, należy je tylko odpo- tyni z XVI w.), kościół Jana Chrzciciela w Biskowicach (1907 r.), wiednio uporządkować. cerkiew Jana Ewangelisty w Babinie (1902 r.), cerkiew Przemie- nienia Pańskiego w Zagórzu (1931 r.) oraz niektóre cmentarze. Najbliższe organizacje, które mogą świadczyć usługi wynajmu sprzętu i organizacji spływów na przedmiotowej trasie to oddzia- Obiekty krajoznawcze na trasach wycieczek wodnych powinny ły Narodowej Organizacji Skautowej Ukrainy „Płast” we Lwowie się znajdować nie dalej niż 1 km od wody, w przeciwnym razie i Mikołajowie oraz organizacja pozarządowa „Maniwci - Klub czas spędzony na lądzie będzie nieporównywalnie dłuższy od Sportowo-Turystyczny” w Brzezinie rejonu mikołajowskiego. czasu na wodzie. Niestety takich obiektów w pobliżu rzeki nie

75 fot. Arch. Zrzeszenia Samorządów “Euroregion - Karpaty - Ukraina”

76 Propozycja nowych produktow turystycznych

W ramach opracowania produktów turystycznych możliwa jest patrywane wyłącznie jako jeden z elementów całego zestawu organizacja: działań.  jednodniowych wycieczek wodnych na trasie Babina–Czernichów,  kombinowanych wycieczek rowerowo-wodnych na trasie Odcinek Biskowice–Babina (16 km długości) Łopusznica–Biskowice (odcinek rowerowy) oraz Biskowice– Na tym odcinku Strwiąż jest wąski i kręty, o wysokich brzegach Babina (odcinek wodny), (w niektórych miejscach do 4 m wysokości, kąt nachylenia do  wycieczki wodnej po rzekach Strwiąż i Dniestr (Łuki–Czajkowice). 80 stopni), porośniętych jeżyną, pokrzywą oraz niekiedy barsz- czem. Często trafiają się tutaj drzewa, których gałęzie tworzą Biorąc pod uwagę obecny stan infrastruktury, organizacja po- swoiste zapory, zwane grzebykami (mogą stanowić utrudnienie, dróży dla osób niepełnosprawnych na wymienionych wyżej a nawet niebezpieczeństwo dla uczestników). Ponadto przeszko- odcinkach na dzień dzisiejszy jest niemożliwa. dami są też tamy budowane przez bobry (o długości do 20 m) oraz niskie pomosty i kładki. Do niewątpliwych zalet trasy należą: boga- Oznakowanie szlaków turystycznych bez ich technicznego ty świat ptaków, nieskazitelna przyroda na poszczególnych odcin- przygotowania do spływów jest przedwczesne i może być roz- kach oraz możliwość zobaczenia tam bobrowych.

77 fot. Arch. Zrzeszenia Samorządów “Euroregion - Karpaty - Ukraina”

78 Wnioski . z inwentaryzacji rzeki Strwiaz

W obecnym stanie rzeki Strwiąż nie można uznać za rzekę dla kalnych mieszkańców (wzorem są podobne kampanie regular- rekreacyjnej turystyki wodnej (trudne zejścia do wody, duża nie organizowane u źródeł rzeki na terenie Polski). ilość tam, nagromadzenia gałęzi, zwisające drzewa, niskie kład- ki i mostki utrudniające pokonanie trasy, stanowiące niebezpie- Potencjałem rzeki jest jej bogata fauna. Można tutaj rozwijać tu- czeństwo dla nieprzygotowanych turystów). rystykę przyrodniczą (na przykład obserwowanie ptaków, ang. birdwatching). Jednak ten rodzaj turystyki przewiduje działal- Organizacja tras wodnych na Strwiążu oraz ich utrzymanie w na- ność wykwalifikowanych przewodników-ornitologów i jest dość leżytym stanie będzie wymagać dużych nakładów finansowych, niszowy. ludzkich i czasowych. Ponadto w regionie są rzeki bardziej po- pularne wśród turystów (Dniestr, Stryj, Opór). Wzrost popularności rzeki potencjalnie będzie miał dwojaki wpływ na jej stan ekologiczny. Zwiększenie liczby zwiedzają- Duża ilość śmieci świadczy o konieczności przeprowadzenia cych może spowodować zwiększenie zanieczyszczenia hałasem kampanii sprzątania akwenu i działań edukacyjnych wśród lo- (co może negatywnie oddziaływać na świat zwierzęcy i układ

79 ekologiczny rzeki), z drugiej strony przedsiębiorstwa usługowe (organizatorzy spływów, wypożyczalnie, domy noclegowe, pla- cówki gastronomiczne) będą dążyć do utrzymania czystości i atrakcyjności rzeki i organizować sprzątanie akwenu na trasie oraz dbać o podniesienie świadomości ekologicznej mieszkań- ców okolicznych miejscowości.

Zapewnienie turystom dostępu do rzeki wymaga wybudowania wygodnych zejść (pomostów pływających, slipów do wodowa- nia łodzi, zejść stopniowych). Jednak w czasie ich projektowa- nia należy uwzględnić poziom wody w rzece, środki ochrony przeciwpowodziowej oraz inne aspekty oddziaływania na śro- dowisko naturalne.

fot. Zrzeszenie Samorządów “Euroregion – Karpaty – Ukraina”

80 Podsumowanie

Działania ekspertów, tj. prace inwentaryzacyjne na rzekach Po dokonanym audycie i porównaniu sporządzonych raportów, San i Strwiąż, w ramach projektu Odgłosy natury. SlowRivers – stwierdzono, że na Sanie z powodzeniem organizowana jest tu- praktyczny pakiet dla turysty realizowane wspólnie przez stronę rystyka wodna, a jednocześnie ta rzeka posiada duży potencjał polską oraz ukraińską, miały na celu dokonanie diagnozy moż- rozwojowy. Wynika to z samego charakteru Sanu, warunków na- liwości organizacji oraz perspektyw rozwoju turystyki wodnej turalnych, walorów krajobrazowych i przyrodniczych. We wcze- na wyżej wspomnianych rzekach. Dokonano inwentaryzacji śniejszych latach San objęty był także projektem Błękitny San, − po stronie polskiej – Sanu, po stronie ukraińskiej – Strwiążu dzięki któremu oznakowano szlak wodny, wydano przewodnik − z uwzględnieniem: znajdujących się na rzekach oznakowań, turystyczny, a w niektórych miejscach zbudowano podstawową istniejących budowli hydrotechnicznych oraz infrastruktury infrastrukturę turystyczną. turystycznej. Eksperci, przepływając rzeki, dokonali przeglądu aktualnego przebiegu oraz stanu Sanu i Strwiąża, warunków W związku z ogólną tendencją co raz większego zainteresowania naturalnych oraz istniejących ewentualnych przeszkód (zatory, turystów aktywnym wypoczynkiem (potwierdzaną również regio- zwalone drzewa itp.). nalnymi badaniami ruchu turystycznego ), wskazane jest obję-

81 cie Sanu projektem, który pozwoliłby na dokładne oznakowanie mogły być wykorzystywane turystycznie. Odcinkami tymi są: szlaku wodnego oraz wybudowanie niezbędnej infrastruktury tu- Biskowice−Babina, Babina−Czernichów oraz Łuki−Czajkowice rystycznej z uwzględnieniem możliwości skorzystania z niej przez (Strwiąż oraz Dniestr). osoby niepełnosprawne. Pozwoli to zwiększyć atrakcyjność rzeki oraz wpłynie na lepszą promocję województwa podkarpackiego Potencjałem obu rzek jest przyroda, a szczególnie obecność wie- jako miejsca dla zdrowego i aktywnego wypoczynku. lu gatunków ptaków. Stwarza to możliwość rozwoju nowej gałęzi turystyki przyrodniczej − birdwatching (obserwowanie życia pta- Zostały wytypowane trzy odcinki Sanu najbardziej atrakcyjne ków pod opieką wykwalifikowanego przewodnika-ornitologa). dla uprawiania rodzinnej turystyki wodnej. Są nimi: Sanok−Ty- rawa Solna, Dynów−Krasiczyn oraz Krzeszów−Nisko. Po zbudo- Dla rozwoju i popularyzacji turystyki wodnej na obu szlakach wod- waniu odpowiedniej infrastruktury turystycznej oraz dokładnym nych oraz zacieśniania współpracy wskazanym jest stworzenie oznakowaniu i promocji, szlaki te mają szansę być jednym z naj- wspólnego projektu, który zabezpieczałby również środki finanso- lepszych produktów turystycznych Podkarpackiego w zakresie we na budowę niezbędnej infrastruktury, tj. obiektów turystycz- turystyki aktywnej. nych, przystani i pól biwakowych na rzekach: Strwiąż oraz San. Istotnym dla realizacji takiego projektu będzie zaangażowanie Rzeka Strwiąż, ze względu na swój charakter oraz warunki przy- wszystkich samorządów, przez które przepływają obie rzeki, a tak- rodnicze, na dzień dzisiejszy nie jest polecana do uprawiania tu- że przedsiębiorstw i zakładów, których działalność związana jest rystyki wodnej. Wysokie brzegi oraz duża ilość przeszkód w kory- gospodarką wodną oraz turystyką bądź może mieć na nią wpływ: cie rzeki uniemożliwiają uprawianie masowej turystyki. Z uwagi elektrownie, zakłady przemysłowe, gospodarstwa rolne itp. na brak możliwości realizacji spływów kajakowych na terenach przez które przepływa Strwiąż, nie działają tam biura turystycz- Sławomir Gołąb ne organizujące spływy kajakowe. Po przepłynięciu całej rzeki Maciej Nabożny Strwiąż wytypowano odcinki, które w przyszłości, po wykonaniu Sofiia Stupko niezbędnych inwestycji, w tym oczyszczeniu koryta rzeki, będą Taras Biloszyckyi

82 Zadanie zrealizowane na zlecenie Podkarpackiej Regionalnej Organizacji Turystycznej w ramach projektu „Odgłosy natury. SlowRivers – praktyczny pakiet dla turysty” dofinansowane- go ze środków Programu Współpracy Transgranicznej Polska -Białoruś-Ukraina 2014-2020.

Niniejsza publikacja powstała przy pomocy finansowej Unii Europejskiej w ramach Programu Współpracy Transgranicz- nej Polska-Białoruś-Ukraina 2014-2020.

Odpowiedzialność za jej zawartość leży wyłącznie po stro- nie Podkarpackiej Regionalnej Organizacji Turystycznej i nie może być w żadnym przypadku traktowana jako odzwiercie- dlenie stanowiska Unii Europejskiej IZ lub Wspólnego Sekre- tariatu Technicznego Programu Współpracy Transgranicznej Polska-Białoruś-Ukraina 2014-2020.

83