IX. Lista zał ączników: 1. Oferta turystyczna Ekomuzeów Bieszczadzkich. 2. Przykładowy opis wyników inwentaryzacji zasobów przyrodniczych dla planowanego ekomuzeum w Zatwarnicy i okolicach. 3. Przykłady propozycje (szkiców) obiektów małej architektury drewnianej zgodne z wzorcami architektury regionalnej Karpat. 4. Ekomuzeum „Trzy Kultury” w Lutowiskach – studium przypadku.

80 Dokumentacja wzorcowej ście żki kulturalno-przyrodniczej, łącz ącej elementy przyrodnicze wraz z lokaln ą kultur ą, tradycj ą. Metodologia.

Zał ącznik nr 1

Oferta turystyczna Ekomuzeów Bieszczadzkich

Bandrów Narodowy (ekomuzeum w fazie tworzenia)

Najlepiej zachowany w całych polskich Bieszczadach zespół drewnianej tradycyjnej zabudowy wiejskiej, w tym stare bojkowskie chy że, piwnice, ku źnia, cmentarz ewangelicki i greckokatolicki – mo żliwo ść urz ądzania pokazów oraz warsztatów zwi ązanych tematycznie z tradycyjnym budownictwem tego regionu, wycieczki piesze po miejscowo ści z przewodnikiem, który opowiada o historii Bieszczadów w nawi ązaniu do współcze śnie zachowanych śladów i budynków, pokazy tradycyjnego kowalstwa, degustacja miodów i innych produktów lokalnych. • Tradycyjny mozaikowy krajobraz rolniczy (miedze poro śni ęte krzewami, śródpolne zadrzewienia i zakrzaczenia, pasy zadrzewie ń wzdłu ż cieków wodnych, dobrze zachowane strefy przej ściowe pomi ędzy lasem, zadrzewieniami a terenami otwartymi, grupy starych dziuplastych wierzb wzdłu ż cieków wodnych i dróg – mo żliwo ść urz ądzania praktycznych warsztatów dotycz ących ochrony tradycyjnego krajobrazu wiejskiego na terenach górskich. • Naturalne wycieki ropy w dolinie potoku Królówka, na zboczach góry Strop – piesze wycieczki do miejsca wycieku ropy, informacja po świ ęcona historii wydobycia ropy naftowej na tym terenie.

81 • Tereny otwarte dawnej wsi Steinfels z ro ślinno ści ą krzewiast ą oraz k ępami drzew poło żone wokół skrzy żowania dróg dawnej miejscowo ści Steinfels; tereny l ęgowe i żerowe rzadkich gatunków ptaków w tym derkacza, g ąsiorka, orlika i orła przedniego – wycieczki piesze i rowerowe, indywidualne b ądź z przewodnikiem poł ączone z obserwacj ą wybranych gatunków zwierz ąt w okresie IV-X. • Muzyczny zespół ludowy „Bieszczadzki Dom” – wyst ępy na zamówienie dla grup zorganizowanych w świetlicy wiejskiej. • Wyroby koszykarskie – pokazy i warsztaty na zamówienie dla grup zorganizowanych w świetlicy wiejskiej; mo żliwo ść zakupu produktów przez go ści indywidualnych. • Impreza cykliczna „Koszykalia” (sierpie ń) – mo żliwo ść uczestnictwa w imprezie go ści indywidualnych b ądź grup zorganizowanych.

Dźwiniacz Dolny – Ekomuzeum „Hołe”

Jedna z najstarszych na świecie kopalnia ropy naftowej z połowy XIX

wieku, najwi ększa w Bieszczadach nadal czynna kopalnia z funkcjonuj ącymi szybami i kiwonami – wycieczki piesze wzdłu ż drogi z pracownikiem kopalni, który opowiada o historii i obecnym

82 funkcjonowaniu kopalni; dla grup zorganizowanych przejazd przez teren kopalni wozami, a zim ą saniami zako ńczony ogniskiem. • Pami ątkowe słupy graniczne upami ętniaj ące przebieg dawnej granicy (do 1951 r.) pomi ędzy ZSRR a PRL - wykonywanie pami ątkowych zdj ęć przez go ści indywidualnych i grupy zorganizowane. • Stadnina koni „Forta” – mo żliwo ść jazd konnych i rajdów dla go ści indywidualnych oraz małych grup zorganizowanych po uprzednim zgłoszeniu. • Impreza cykliczna „Świ ęto chleba” w Gospodarstwie Agroturystycznym „U Flika”, (sierpie ń) - mo żliwo ść uczestnictwa w imprezie go ści indywidualnych b ądź grup zorganizowanych. • Całoroczny wyci ąg krzesełkowy (1300 m) i przejazd na punkt widokowy na szczycie Laworta 759 m n.p.m. – zim ą dost ępny dla go ści indywidualnych jako wyci ąg narciarski, poza tym okresem mo żliwo ść zamówienia przejazdu dla grup zorganizowanych. • Wizyta w gospodarstwie agroturystycznym u zielarki – pokazy i krótkie warsztaty ziołolecznicze dla grup zorganizowanych.

Hoszów–Jałowe (ekomuzeum istnieje, ale nie posiada jeszcze nazwy)

• Zabytkowe cerkwie drewniane w Hoszowie i Jałowem – stanowi ą fragment szlaku sakralnej architektury drewnianej Podkarpacia z oznakowanym dojazdem i tablicami informacyjnymi, mo żliwo ść całorocznego zwiedzania z zewn ątrz przez go ści indywidualnych oraz grupy zorganizowane; mo żliwo ść zwiedzania wewn ątrz z przewodnikiem dla grup zorganizowanych po uprzednim zgłoszeniu. • Izba regionalna w budynku Szkoły Podstawowej w Hoszowie – mo żliwo ść zwiedzania przez go ści indywidualnych

83 oraz grupy zorganizowane po uprzednim zgłoszeniu w Dyrekcji Szkoły. • Jałowe: ruiny kaplicy grobowej, dzwonnica przycerkiewna, miejsce po dawnym dworze, przydro żne krzy że – mo żliwo ść zwiedzania przez go ści indywidualnych oraz grupy zorganizowane z przewodnikiem. • Stanowiska kwitn ących w okresie jesieni chronionych ro ślin zimowitów jesiennych – mo żliwo ść obserwacji z drogi i wykonywania zdj ęć przez zainteresowane osoby. • Gospodarstwo agroturystyczne Danuty Wawryszczuk w Jałowem – mo żliwo ść zamówienia regionalnych posiłków dla grup do 30 osób oraz spotkania z wła ścicielk ą obiektu. • Zespół ludowy „Zamłynianki” - wyst ępy na zamówienie dla grup zorganizowanych

Hoczew–Nowosiółki (ekomuzeum w fazie planowania) Pomnik przyrody „Progi skalne na Hoczewce” – możliwo ść doj ścia i wykonywania zdj ęć przez go ści indywidualnych, celem udost ępnienia dla grup zorganizowanych nale ży przygotowa ć platform ę widokow ą.

• Odcinek specjalny na rzece San, przy uj ściu Hoczewki z wyst ępowaniem rzadkich gatunków ryb - doskonale znany i wykorzystywany przez krajowych i zagranicznych wędkarzy. • Galeria autorska Zdzisława P ękalskiego w Hoczwi – spotkania autorskie i gaw ędy zwi ązane z histori ą regionu dla grup zorganizowanych, mo żliwo ść zakupu wyrobów artysty. • Muzeum Przyrodniczo-Łowieckie „Knieja” w Nowosiółkach – obiekt całoroczny dost ępny dla przez go ści indywidualnych oraz grupy zorganizowanych, mo żliwo ść zamówienia biesiady przy ognisku z potrawami kuchni my śliwskiej oraz gaw ędami.

84 • Restauracja „W Starym Piecu” – obiekt całoroczny, możliwo ść zjedzenia posiłków w bardzo atrakcyjnej i ciekawej scenerii nieczynnego piecu do wypalania cegły, miejsca noclegowe dla grup do 30 osób. • Zabytkowe obiekty w Żernicy Ni żnej i Wy żnej (murowana kaplica z 1932 oraz murowana cerkiew z 1800 r.) – obiekty nie u żytkowane, mo żliwo ść obejrzenia brył budynków z drogi. • Zimowe ostoje żubrów w masywie le śnym pomi ędzy Nowosiółkami a Dziurdziowem - w 2008 r. utworzona została ście żka przyrodnicza o długo ści ok. 4 km „Tropem mieszka ńców karpackiej puszczy” prowadząca od Muzeum Przyrodniczo-Łowickiego „Knieja” w Nowosiółkach, możliwo ść zwiedzania przez go ści indywidualnych i grupy zorganizowane oraz mo żliwo ść prowadzenia zaj ęć edukacyjnych dla grup młodzie ży. • Dawny dwór w Dziurdziowie wraz z pomnikowymi okazami drzew i starym sadem – mo żliwo ść obejrzenia z zewn ątrz, docelowo planowane jest utworzeni amfiteatru z przeznaczeniem na imprezy artystyczne.

Lutowiska – Ekomuzeum „Trzy kultury”

• Zabytkowy ko ściół neogotycki – mo żliwo ść zwiedzania wn ętrza świ ątyni po uprzednim uzgodnieniu z miejscowym proboszczem. • Ruiny dawnej świ ątyni żydowskiej i cmentarz żydowski z przeszło 1500 płyt

85 nagrobnych – dost ępno ść całoroczna, nie wymaga rezerwacji, zwiedzanie indywidualne lub z przewodnikiem. • Dawny cmentarz grecko-katolicki i ślady po dawnej cerkwi - dost ępno ść całoroczna, nie wymaga rezerwacji, zwiedzanie indywidualne lub z przewodnikiem. • Dzwony Iwan i Mychajło pozostałe po dawnej dzwonnicy przycerkiewnej – s ą zdeponowane w budynku Urz ędu Gminy, mo żliwo ść obejrzenia przez grupy zorganizowane po uprzednim zgłoszeniu. • Ście żka historyczno-przyrodnicza o długo ści 13 km wokół Lutowisk - dost ępno ść całoroczna, przej ście indywidualne lub z przewodnikiem; w okresie zimowym zale żnie przy odpowiedniej pokrywie śnie żnej jest to trasa śladowo-biegowa. • Warsztaty artystyczne: wycinanka żydowska, koronka frywolitkowa - pokazy i warsztaty na zamówienie dla grup zorganizowanych w świetlicy wiejskiej; mo żliwo ść zakupu produktów przez go ści indywidualnych. • Imprezy cykliczne: „W Krainie Wilka” (stycze ń-luty), „Dzie ń Żubra” (lipiec/sierpie ń), „Targi Ko ńskie” (lipiec) - możliwo ść uczestnictwa w imprezach go ści indywidualnych b ądź grup zorganizowanych. • Ośrodek Informacji Turystycznej Bieszczadzkiego Parku Narodowego - dost ępno ść całoroczna w dni powszednie (godz. 7.30-15.30), nie wymaga rezerwacji, wystawy czasowe, pokazy filmów o tematyce przyrodniczej, informacja turystyczna, sprzeda ż wydawnictw Bieszczadzkiego Parku Narodowego; na zamówienie dla grup zorganizowanych prezentacje o walorach przyrodniczych. • Punkt widokowy – dost ępno ść całoroczna, parking na 30 samochodów i 4 autokary.

86 Łukowe–Olchowa–Średnie Wielkie–Kalnica (ekomuzeum w fazie planowania)

• Stadnina koni sportowych z kryt ą uje żdżalni ą – dost ępno ść całoroczna, wymagana uprzednia rezerwacji przez go ści indywidualnych lub grupy zorganizowane; nauka jazdy, krótkie przejazdy terenowe, dla grup kilkuosobowych po uprzednim zgłoszeniu organizowane s ą kilkudniowe rajdy konne; dla grup zorganizowanych mo żliwo ść przygotowania krótkiego pokazu z informacji o zasadach oraz wymaganiach dotycz ących hodowli koni sportowych. • Zabytkowe kaplice przydro żne, cerkiew grecko-katolicka w Łukowem, murowana kaplica przycmentarna w Olchowej - mo żliwo ść całorocznego zwiedzania z zewn ątrz przez go ści indywidualnych oraz grupy zorganizowane; mo żliwo ść zwiedzania świ ątyni w Łukowem wewn ątrz z przewodnikiem dla grup zorganizowanych po uprzednim zgłoszeniu. • Ślady upami ętniaj ące pobyt w dolinie Kalniczki Wincentego Pola (pomnikowe drzewa otaczaj ące miejsce po dawnym dworze w Kalnicy, tablica pamiątkowa) - mo żliwo ść całorocznego zwiedzania przez go ści indywidualnych oraz grupy zorganizowane z miejscowym przewodnikiem po uprzednim zgłoszeniu.

Orelec–Uherce Mineralne–Zwierzy ń-Myczkowce – Ekomuzeum „W Krainie Bobrów” • Rezerwat „Bobry w Uhercach” , ślady obecno ści i żerowania bobrów na wielu ciekach wodnych – mo żliwo ść przej ścia ze specjalistycznym przewodnikiem dla małych grup po uprzednim zgłoszeniu.

87 • Wodospad w Uhercach na rzece Olszanka, najszerszy wodospad w Bieszczadach - dost ępno ść całoroczna, przej ście indywidualne lub z przewodnikiem. • Pomnik przyrody nieo żywionej „ Ściana skalna w Myczkowcach” - dost ępno ść całoroczna, mo żliwo ść zwiedzanie indywidualne lub z przewodnikiem. • Pomnik przyrody nieo żywionej „Orelecki Kamie ń”, wychodnia skalna, z któr ą zwi ązana jest legenda „Kamienne serce macochy” - dost ępno ść całoroczna, przej ście indywidualne lub z miejscowym przewodnikiem gaw ędziarzem po uprzednim zgłoszeniu. • Ście żka przyrodniczo-historyczna wokół ekomuzeum - dost ępno ść całoroczna, przej ście indywidualne lub z przewodnikiem; w okresie zimowym zale żnie przy odpowiedniej pokrywie śnie żnej jest to trasa śladowo-biegowa. • Zabytkowe świ ątynie rzymsko- i grecko-katolickie w Zwierzyniu, Orelcu i Uhercach Mineralnych - mo żliwo ść zwiedzania wn ętrza świ ątyni po uprzednim uzgodnieniu z miejscowym proboszczem. • Warsztaty artystyczne (koralikarskie, malowanie na szkle, bibuła, garncarstwo) - pokazy i warsztaty na zamówienie dla grup zorganizowanych w Centrum Gin ących Zawodów w „Zagrodzie Magija”. • Wystawa 140 miniatur zabytkowych świ ąty ń karpackich w mini skansenie przy Centrum Ekumenicznym Caritas w Myczkowcach. • Kryta uje żdżania przy CE Caritas w Myczkowcach, kulig i przejazdy wozami - dost ępno ść całoroczna, wymaga rezerwacji. • Zalew i zapora wodna w Myczkowcach, elektrownia w Zwierzyniu - dost ępno ść całoroczna, nie wymaga rezerwacji, mo żliwo ść obejrzenia tych obiektów tylko z zewn ątrz.

88 Polana (ekomuzeum w fazie tworzenia) • Naturalne wycieki ropy naftowej i dobrze zachowane ślady dawnej kopalni tego surowca Polana Ostre - dost ępno ść całoroczna, mo żliwo ść zwiedzanie indywidualne lub z przewodnikiem wybranych miejsc. • Kilkumetrowej wysoko ści grota skalna w Rosolinie o długo ści 9 m, przełomowa dolina potoku Czarnego ze stanowiskami rzadkich ro ślin w tym j ęzycznik zwyczajny – doj ście utrudnione, korytem rzeki, wymaga uzgodnienia z wła ścicielami trenu i wytyczenia trasy. • „Nied źwiedzia Skała”, przeszło 20 m wysoko ści ściana skalna w dolinie potoku Głuchy, przed miejscowo ści ą ; w pobli żu liczne ślady bytno ści bobrów - dost ępno ść całoroczna, mo żliwo ść zwiedzania z drogi indywidualne lub z przewodnikiem. • Zabytkowa drewniana cerkiew grecko-katolicka z 1790 r. w Polanie - dost ępno ść całoroczna, mo żliwo ść zwiedzania wn ętrza indywidualne lub z przewodnikiem. • Ślady po dawnym ko ściele rzymsko-katolickim, pomnikowe okazy lip, nagrobki - dost ępno ść całoroczna, mo żliwo ść zwiedzania indywidualne lub z przewodnikiem. • Stadniny koni huculskich w Polanie i Seredniem Małem - dost ępno ść całoroczna, wymagana uprzednia rezerwacji przez go ści indywidualnych lub grupy zorganizowane; nauka jazdy, krótkie przejazdy terenowe, dla grup kilkuosobowych po uprzednim zgłoszeniu organizowane są kilkudniowe rajdy konne; dla grup zorganizowanych mo żliwo ść przygotowania krótkiej prezentacji o zasadach oraz wymaganiach dotycz ących hodowli koni huculskich, ogniska. • Galerie artystyczne m.in. malarza Żyto-Żmijewskiego - dost ępno ść całoroczna, wymagana uprzednia rezerwacja przez go ści indywidualnych lub grupy zorganizowane.

89 Rudenka - Ekomuzeum „Zielony cie ń” im. Marii Czerkawskiej • Izba pami ęci w Szkole Podstawowej w Rudence po świ ęcona nie żyj ącej ju ż poetce Marii Czerkawskiej - mo żliwo ść zwiedzania przez go ści indywidualnych oraz grupy zorganizowane po uprzednim zgłoszeniu w Dyrekcji Szkoły. • Krzy ż Qvo Vadis w Rudence, planowana budowa domku prowadzonego przez siostry zakonne – dost ępno ść całoroczna, mo żliwo ść zwiedzania przez go ści indywidualnych oraz spotkania z miejscowym przewodnikiem dla grup zorganizowanych po uprzednim zgłoszeniu. • Punkt widokowy na wzgórzu nad krzy żem Qvo Vadis na pasmo Wysokich Bieszczadów - dost ępno ść całoroczna, mo żliwo ść zwiedzanie indywidualne lub z przewodnikiem. • Ście żka przyrodniczo-historyczna wokół ekomuzeum - dost ępno ść całoroczna, przej ście indywidualne lub z przewodnikiem; w okresie zimowym przy odpowiedniej pokrywie śnie żnej jest to trasa śladowo-biegowa. • Ku źnia z połowy XX wieku - pokazy i warsztaty na zamówienie dla grup zorganizowanych po uprzednim zgłoszeniu. • Warsztaty artystyczne, pracownia tkacka Zofii Zdanowicz – dost ępno ść całoroczna, pokazy i warsztaty na zamówienie dla małych grup zorganizowanych; mo żliwo ść zakupu produktów przez go ści indywidualnych; mo żliwo ść uczestnictwa w tygodniowych warsztatach praktycznej nauki tkania gobelin po uprzednim zgłoszeniu. • Miejsce po dawnym dworze Czerkawskich w Bezmiechowej, pomnikowe okazy drzew - dost ępno ść całoroczna, nie wymaga rezerwacji, zwiedzanie indywidualne lub z przewodnikiem. • Akademicki O środek Szybowcowy w Bezmiechowej, krótkie przeloty szybowcem, pokazy – dost ępno ść głównie od maja do pa ździernika,

90 oferta dla grup zorganizowanych po uprzednim zgłoszeniu. – Ekomuzeum „W Krainie Bojków” • „Chata Bojkowska” w Zatwarnicy, jedyny w Bieszczadach nowo powstaj ący budynek drewniany nawi ązuj ący brył ą do przedwojennych bojkowskich chy ż - dost ępno ść całoroczna, zwiedzanie wn ętrza dla grup po uprzednim zgłoszeniu. • Warsztaty i pokazy artystyczne w „Chacie Bojkowskiej” (haft, wyplatanie pasów i koralików) - dost ępno ść od maja do pa ździernika, na zamówienie dla małych grup zorganizowanych; mo żliwo ść zakupu produktów. • Ście żka przyrodniczo-historyczna „Hylaty” - dost ępno ść całoroczna, przej ście indywidualne lub z przewodnikiem; w okresie zimowym mo że by ć konieczno ść użycia rakiet śnie żnych b ądź nart śladowych lub ski-tourowych. • Pomnik przyrody nieo żywionej, najwi ększy w Bieszczadach wodospad na potoku Hylaty” - dost ępno ść całoroczna, przej ście indywidualne lub z przewodnikiem. • Pomnik przyrody , wychodnia skalna i punkt widokowy na szczycie Kamie ń - dost ępno ść całoroczna, przej ście indywidualne lub z przewodnikiem. • Rezerwat przyrody i ście żka dydaktyczna „Hulskie im. Stefana Myczkowskiego” - dost ępno ść całoroczna, przej ście indywidualne lub z przewodnikiem, mo żliwo ść prowadzenia warsztatów przyrodniczych dla małych grup młodzie ży. • Zespoły przyrodniczo-krajobrazowy „Wie ś Krywe” i „Cerkiew w Hulskiem”, ście żka przyrodniczo-historyczna z Przysłupia Cary ńskiego - dost ępno ść całoroczna, przej ście indywidualne lub z przewodnikiem, w okresie zimowym mo że by ć konieczno ść użycia rakiet śnie żnych b ądź nar śladowych lub ski-tourowych. • Degustacja serów kozich i owczych w Gospodarstwie Agroturystycznym „U To śki” w Krywem - dost ępno ść całoroczna, dla grup zorganizowanych po uprzednim zgłoszeniu.

91 Dokumentacja wzorcowej ście żki kulturalno-przyrodniczej, ł ącz ącej elementy przyrodnicze wraz z lokaln ą kultur ą, tradycj ą. Metodologia.

Zał ącznik nr 2

Przykładowy opis wyników inwentaryzacji zasobów przyrodniczych dla planowanego ekomuzeum w Zatwarnicy i okolicach (opracował Grzegorz Sitko)

I. Ogólna charakterystyka obszaru 1. Poło żenie geograficzne Obszar planowanego ekomuzeum, w którym zawieraj ą si ę miejscowo ści Zatwarnica, S ękowiec, a tak że nieistniej ące ju ż miejscowo ści poło żone w dolinie Sanu tj. Hulskie i Krywe, według podziału wprowadzonego przez prof. Kondrackiego le ży w Bieszczadach Zachodnich. W klasyfikacji geomorfologicznej jest to cz ęść Bieszczadów Wysokich. Najwi ększe cieki wodne tego regionu to rzeka San wraz z jej lewobrze żnymi dopływami, potokami Gł ęboki, Hulski i Tworylczyk.

2. Główne walory przyrodnicze 2a. Obszary chronione Cało ść planowanego ekomuzeum le ży w granicach Parku Krajobrazowego Doliny Sanu, w odległo ści kilku kilometrów od Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Na omawianym obszarze utworzono 2 rezerwaty przyrody tj. „Hulskie im. S. Myczkowskiego” oraz „Krywe”. Ponadto istniej ą tu 3 pomniki przyrody nieo żywionej: „Dwernik Kamie ń”, wodospad „Szepit” na potoku Hylaty oraz ściana skalna w Krywem, a tak że kilka pomnikowych okazów drzew (jałowiec, jodły, buki). Decyzj ą Rady Gminy powołano w 2000 r. na terenie dawnych wsi Hulskie i Krywe zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, chroni ące m.in. resztki dawnych obiektów sakralnych (ruiny cerkwi i dzwonnice), resztki cmentarzy i otaczaj ące je drzewa, ślady po zabudowaniach dworskich i młynie. W obu tych miejscowo ściach na terenach zarz ądzanych przez Nadle śnictwo Lutowiska utworzono tak że 2 u żytki ekologiczne. Cały ten obszar znajduj si ę równie ż w sieci Natura 2000 (ostoja ptasia i siedliskowa).

2b. Inne walory florystyczne i faunistyczne

92 1. Dolina Sanu i otaczaj ące j ą lasy stanowi ą jedn ą z najwa żniejszych w polskich Karpatach ostoj ę dla du żych ssaków kopytnych i drapie żnych (jele ń, żubr, wilk, ry ś, nied źwied ź brunatny). 2. Jedno z kilku w polskich Bieszczadach stanowisk l ęgowych orła przedniego. Oprócz tego stwierdzane tutaj były l ęgi rzadkich gatunków wpisanych do „Polskiej czerwonej ksi ęgi”: orlika krzykliwego, puszczyka uralskiego, sóweczka, dzi ęcioła białogrzbietego oraz obserwowano orła przedniego i dzi ęcioła trójpalczastego. 3. W dolinie Sanu znajduje si ę najwi ększa w Polsce kolonia rozrodowa w ęż a Eskulapa. Ponadto wyst ępuj ą tu wszystkie pozostałe polskie w ęż e: gniewosz plamisty, zaskroniec zwyczajny i żmija zygzakowata. 4. San u podnó ża pasma Otrytu zachował charakter dzikiej i naturalnej rzeki górskiej z licznymi zakolami, progami. 5. Du żą warto ść przedstawiaj ą tereny otwarte z zachowanymi śladami dawnych wsi oraz stare sady owocowe, które bywaj ą jesieni ą odwiedzane przez nied źwiedzie brunatne.

II. Wyniki inwentaryzacji (terenowa i analiza materiałów)

93

III. Propozycje metod i sposobów ochrony Obiekt/stanowisko Status obszaru Lokalizacja i krótki opis Metody ochrony Literatura Foto „Hulskie im. Stefana Rezerwat przyrody - Rezerwat poło żony na południowych stokach Obecna forma ochrony jest Myczkowskiego” le śny Otrytu został utworzony w 1983r. i zajmuje wystarczaj ąca 3 Z01 powierzchni ę 190,07. Powstał w celu zachowania starodrzewu le śnego (buczyna karpacka, gr ąd subkontynentalny i olszynka karpacka) „Krywe” Rezerwat przyrody - Rezerwat o powierzchni 511,73 ha został Obecna forma ochrony jest krajobrazowy utworzony w 1991r. celem ochrony wystarczaj ąca 2 Z02 przełomowego fragmentu doliny Sanu pod pasmem Otrytu. Stanowi tak że miejsce rozrodu węż a Eskulapa. „Cz ęść szczytowa góry Pomnik przyrody Cz ęść szczytowa góry Dwernik-Kamie ń Obecna forma ochrony jest Dwernik -Kamie ń” 1004m z wychodniami i grz ędami skalnymi, wystarczaj ąca 4 Z03 punkt widokowy i stanowiska rzadkich ro ślin w tym prosienicznik jednogłówkowy, ukwap dwupienny i widlicz alpejski „Wodospad na potoku Pomnik przyrody Ochronie podlega fragment doliny potoku Hylaty Obecna forma ochrony jest Hylaty” nieo żywionej ;w korycie znajduje si ę wodospad „Szepit” wystarczaj ąca 2 Z04 spadaj ący kaskadami z 8 metrowego progu – o k. 2 km od rozwidlenia dróg na ko ńcu Zatwarnicy,

94 Obiekt/stanowisko Status obszaru Lokalizacja i krótki opis Metody ochrony Literatura Foto przy drodze le śnej, na terenie le śnictwa Jawornik Nadle śnictwo Lutowiska „Ściana skalna w Pomnik przyrody ściana skalna po nieczynnym kamieniołomie, w Obecna forma ochrony jest Krywem” nieo żywionej postaci fliszu karpackiego – przy drodze le śnej z wystarczaj ąca 2 Z05 Sękowca do Rajskiego na terenie Nadle śnictwa Lutowiska „Młyn w Hulskiem” Zespół przyrodniczo- Zac howane podmurówki i kanał doprowadzaj ącyObecna forma ochrony jest krajobrazowy wod ę do młyna wodnego – zlokalizowany przy wystarczaj ąca 1 Z06 uj ściu potoku Hulski do Sanu, na terenie Nadle śnictwa Lutowiska „Cekiew w Hulskiem” Zespół przyrodniczo- Zachowane ruiny murowanej cerkwi Obecna forma ochrony jest krajobrazowy greckokatolickiej z 1820r i dzwonnicy wystarczaj ąca 1 przycerkiewnej z drugiej połowy XIX.; cmentarz Z07 przycerkiewny z kilkoma nagrobkami z piaskowca oraz starodrzew lipowy – zlokalizowany przy drodze le śnej na terenie Nadle śnictwa Lutowiska „Wie ś Krywe” Zespół przyrodniczo- O powierzchni 208,03 ha z zachowanymi ruinamiObecna forma ochrony jest krajobrazowy murowanej cerkwi z 1842r. i dzwonnicy wystarczaj ąca 1 Z08 przycerkiewnej z II poł. XIXw., kamienne ruiny zabudowa ń dworskich z XIXw. oraz czytelne w terenie ślady po dawnej zabudowie wsi Krywe -

95 Obiekt/stanowisko Status obszaru Lokalizacja i krótki opis Metody ochrony Literatura Foto Hulskie - Krywe Użytki ekologiczne Obejmuj ą obszar kilkuset hektarów (w rejonie Obecna forma ochrony jest Hulskiego ok. 200 ha) głównie terenów otwartychwystarczaj ąca 1 - (ł ąk, pól i dawnych pastwisk), obecnie w zarz ądzie Nadle śnictwa Lutowiska gdzie prowadzone s ą zabiegi czynnej ochrony tj koszenia, odkrzaczanie, wypas Jałowiec pospolity - Pomnik przyrody Krzew o obwodzie pnia 61cm i wysoko ści 9m - Obecna forma ochrony jest Zatwarnica ożywionej zlokalizowany niedaleko mostu w S ękowcu na wystarczaj ąca 6 - Sanie, w le śnictwie Jawornik na terenie Nadle śnictwa Lutowiska Buk zwyczajny Pomnik przyrody Kilka pomnikowych okazów drzew w wieku ok. Obecna forma ochrony jest ożywionej 160 lat, obwodzie pnia ok. 400cm i wysoko ści ok.wystarczaj ąca 6 - 30m zlokalizowanych w le śnictwach Chmiel i na terenie Nadle śnictwa Lutowiska Jodła pospolita Pomnik przyrody 3 okazy pomnikowych drzew o obwodzie pnia Obecna forma ochrony jest ożywionej 280cm-300cm-380cm i wysoko ści ok. 40m – wystarczaj ąca 6 - zlokalizowanych w le śnictwie Jawornik na terenie Nadle śnictwa Lutowiska Pozostało ści Zespół przyrodniczo- Znajduj ą si ę w ró żnych miejscach podlegaj ąc Obecna forma ochrony jest przedwojennych sadów i krajobrazowy – u żytki ró żnym formom ochrony i opieki ze strony wystarczaj ąca 1 Z09 stare drzewa owocowe ekologiczne Nadle śnictwa Lutowiska Zdziczałe ro śliny Park Krajobrazowy W ró żnych miejscach, szczególnie wzdłu ż dróg i 7

96 Obiekt/stanowisko Status obszaru Lokalizacja i krótki opis Metody ochrony Literatura Foto przydomowe obcego Doliny Sanu cieków wodnych.. pochodzenia (rudbekia i niecierpek Rolyego) Stanowiska rzadkich Ochrona gatunkowa Stanowiska zlokalizowane w ró żnych miejscach 7 ro ślin m.in. lilia złotogłów, ro ślin całego obszaru wawrzynek wilczełyko, śnie życa wiosenna, śnie życzka przebi śnieg

97 IV. Waloryzacja – wykaz wybranych atrakcji i walorów przyrodniczych sugerowanych do wyeksponowania w ekomuzeum V. Propozycje metod i sposób wyeksponowania wybranych atrakcji przyrodniczych Obiekt/stanowisko Sposób eksponowania „Hulskie im. Stefana Myczkowskiego” – 1) Przez rezerwat prowadzi ście żka dydaktyczna rezerwat przyrody pod t ą sam ą nazw ą , z tablicami informacyjnymi, wyznakowana przez Nadle śnictwo Lutowiska. Jest to wystarczaj ąca forma eksponowania. 2) Drog ą le śna prowadzi szlak rowerowy „Cz ęść szczytowa góry Dwernik -Kamie ń” 1) Z Nasicznego prowadzi ście żka dydaktyczna z – pomnik przyrody tablicami informacyjnymi, wyznakowana przez Nadle śnictwo Lutowiska. Wymaga odnowienia oznakowania. W 2008r. wyznakowano nowy szlak spacerowy z Zatwarnicy. 3) Na szczycie warto umie ści ć tablic ę z panoram ą i opisem widocznych z kopuły szczytów oraz kilka ławek lub deszczochron. „Wodospad na potoku Hylaty” - pomnik 1) W 2008 wyznakowano ście żkę spacerow ą z przyrody Zatwarnicy, wykonano tablic ę informacyjn ą, schodki i zej ście do platformy widokowej. Jest to wystarczaj ąca forma eksponowania. „Wie ś Krywe” - Zespół przyrodniczo- W 2008r. odnowiono szlak spacerowy z krajobrazowy Zatwarnicy, a w 2000r. wykonano tablic ę informacyjn ą. Jest to wystarczaj ąca forma eksponowania. Docelowo nale ży zadba ć o zachowanie cało ści z ruinami w obecnym stanie. Pozostało ści przedwojennych sadów i Umieszczenie informacji o ich wieku i pochodzeniu stare drzewa owocowe na tablicach i materiałach drukowanych. Stworzenie przy chacie bojkowskiej w Zatwarnicy sadu z dawnych odmian lokalnych drzew owocowych i wykorzystanie owoców w serwowanych posiłkach. Zdziczałe ro śliny przydomowe obcego Nie wymagaj ą dodatkowej ochrony, s ą to bardzo pochodzenia (rudbekia i niecierpek żywotne i ekspansywne ro śliny. Umieszczenie Rolyego) informacji w formie ciekawostek na tablicach i

98 materiałach drukowanych Pomnikowe okazy buków i jodeł Niektóre s ą zachowane w wydzielonym drzewostanie nasiennym na trasie ście żki spacerowej z Zatwarnicy na Dwernik-Kamie ń oraz na trasie ście żki dydaktycznej z Nasicznego z tablicami informacyjnymi. Warto wi ęcej napisa ć o nich w planowanych wydawnictwach.

VI. Wykaz dost ępnej literatury i materiałów źródłowych 1. Ście żka historyczno-przyrodnicza Przysłup Cary ński – Krywe n/Sanem , Augustyn M, Niewiadomski Z, Fundacja Ochrony Bioró żnorodno ści Karpat Wschodnich, Lutowiska 2000 2. Wojewoda K.: Przewodnik po karpackich parkach krajobrazowych , Zarz ąd Zespołu Karpackich Parków Krajobrazowych w Kro śnie, Krosno 2004 3. Ście żka przyrodniczo-dydaktyczna „Rezerwat Hulskie”, RDLP Krosno Nadle śnictwo Lutowiska, mat. niepubl., Lutowiska 1998 4. Ście żka przyrodniczo-dydaktyczna „Dwernik-Kamie ń”, RDLP Krosno Nadle śnictwo Lutowiska, mat. niepubl., Lutowiska 1998 5. Marszałek E.: Ballady o drzewach , RS DRUK, Rzeszów 2007 6. Materiały niepublikowane: Wykaz pomników przyrody w wojewódzkie Podkarpacki, 2008 7. Materiały niepublikowane: informacje własne

99 VII. Dokumentacja fotograficzna Nr Fotografie Opis Z01 Rezerwat poło żony na południowych stokach Otrytu został utworzony w 1983r. i zajmuje powierzchni ę 190,07. Powstał w celu zachowania starodrzewu le śnego (buczyna karpacka, gr ąd subkontynentalny i olszynka karpacka)

Z02 Rezerwat o powierzchni 511,73 ha został utworzony w 1991r. celem ochrony przełomowego fragmentu doliny Sanu pod pasmem Otrytu. Stanowi tak że miejsce rozrodu w ęż a Eskulapa.

Z03 Cz ęść szczytowa góry Dwernik- Kamie ń 1004m z wychodniami i grz ędami skalnymi, punkt widokowy i stanowiska rzadkich ro ślin w tym prosienicznik jednogłówkowy, ukwap dwupienny i widlicz alpejski

100 Nr Fotografie Opis Ochronie podlega fragment doliny potoku Hylaty ;w korycie znajduje si ę Z04 wodospad „Szepit” spadaj ący kaskadami z 8 metrowego progu – ok. 2 km od rozwidlenia dróg na ko ńcu Zatwarnicy, przy drodze le śnej, na terenie le śnictwa Jawornik Nadle śnictwo Lutowiska ściana skalna po nieczynnym kamieniołomie, w postaci fliszu Z05 karpackiego – przy drodze le śnej z Sękowca do Rajskiego na terenie Nadle śnictwa Lutowiska

Uj ście potoku Hulski do Sanu, powy żej zachowane podmurówki i kanał Z06 doprowadzaj ący wod ę do młyna wodnego – zlokalizowany przy uj ściu potoku Hulski do Sanu, na terenie Nadle śnictwa Lutowiska

Z07 Zachowane ruiny murowanej cerkwi greckok atolickiej z 1820r i dzwonnicy przycerkiewnej z drugiej połowy XIX.; cmentarz przycerkiewny z kilkoma nagrobkami z piaskowca oraz starodrzew lipowy – zlokalizowany przy drodze le śnej na terenie Nadle śnictwa Lutowiska

101 Nr Fotografie Opis O powierzchni 208,03 ha z Z08 zachowanymi ruinami murowanej cerkwi z 1842r. i dzwonnicy przycerkiewnej z II poł. XIXw., kamienne ruiny zabudowa ń dworskich z XIXw. oraz czytelne w terenie ślady po dawnej zabudowie wsi Krywe -

Pozostało ści przedwojennych sadów i stare drzewa owocowe Z09

Zdziczałe ro śliny przydomowe obcego pochodzenia - niecierpek Rolyego Z10

102

Dokumentacja wzorcowej ście żki kulturalno-przyrodniczej, łącz ącej elementy przyrodnicze wraz z lokaln ą kultur ą, tradycj ą. Metodologia.

Zał ącznik nr 3 Przykłady propozycje (szkiców) obiektów małej architektury drewnianej zgodne z wzorcami architektury regionalnej Karpat (autor arch. Arkadiusz Kryda)

Jodłowy płot pleciony Płot pleciony poziomo

Płot drankowy Ogrodzenie dr ągowe - brama

103

Koliba Kosz na śmieci

Przystanek du ży

Przystanek mały Studnia

104 Dokumentacja wzorcowej ście żki kulturalno-przyrodniczej, ł ącz ącej elementy przyrodnicze wraz z lokaln ą kultur ą, tradycj ą. Metodologia.

Zał ącznik nr 4

Ekomuzeum „Trzy Kultury” w Lutowiskach – studium przypadku

1. Nazwa ekomuzeum: Ekomuzeum „Trzy Kultury” w Lutowiskach 2. Logotyp:

3. Strona www: www.trzykultury.org 4. Realizator: Grupa Inicjatywna działaj ąca przy Zespole Szkół w Lutowiskach . 5. Partnerzy projektu: Grupa Partnerska „Zielone Bieszczady”. 6. Krótki opis projektu. 6.1. Obszar i specyfika ekomuzeum Inicjatywa realizowana jest na obszarze i w okolicach miejscowo ści Lutowiska – siedziby gminy bieszczadzkiej: (1) jednej z najwi ększych obszarowo w Polsce; (2) najsłabiej zaludnionej; (3) zalesionej w ponad 90%; (4) w cało ści nale żą cej do Mi ędzynarodowego Rezerwatu Biosfery „Karpaty Wschodnie”; (5) na jej terenie znajduje si ę siedziba i większa cz ęść Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Jednak z racji na zdecydowanie partnerski charakter przedsi ęwzi ęcie powi ązane jest z wieloma podobnymi działaniami w całych Bieszczadach, a tak że przygranicznymi obszarami Słowacji i Ukrainy. Na specyfik ę Ekomuzeum wskazuje ju ż sama jego nazwa i logo. Elementem wyró żniaj ącym je spo śród innych inicjatyw jest wielokulturowo ść , a dokładniej trójkulturowo ść . Nazwa Trzy Kultury odnosi si ę do czasów sprzed II wojny światowej, kiedy Lutowiska zamieszkiwane były przez żyj ących zgodnie Żydów, Ukrai ńców i Polaków . Wydarzenia historyczne bezpowrotnie t ę harmoni ę zniszczyły. Najpierw eksterminacja Żydów podczas okupacji hitlerowskiej, pó źniej działalno ść UPA

105 oraz akcja „Wisła” po wojnie i wysiedlenie ludno ści ukrai ńskiej sprawiły, że rdzenna społeczno ść Lutowisk przestała istnie ć, zniszczona została równie ż wi ększo ść obiektów kultury materialnej. Z trzech świ ąty ń pozostał ko ściół rzymskokatolicki, ruiny synagogi i cerkwisko (zachowały si ę jedynie dzwony cerkiewne), pozostały 3 cmentarze. Troisto ść czy te ż potrójno ść mo żna zreszt ą zauwa żyć tak że w trójwymiarowej przestrzeni Ekomuzeum. Lutowiska otoczone s ą przez jedne z najpi ękniejszych w Bieszczadach panoramy 3 pasm górskich: Połonin, Otrytu i Ostrego. Przez miejscowo ść przepływaj ą 3 potoki (Filówka, Lutowiska i Smolniczek). Wyró żnikiem gminy jest te ż trójstyk granic Polski, Słowacji i Ukrainy. Ekomuzeum łączy ponadto w cało ść trójki elementów uznawane powszechnie za odr ębne: przeszło ść , tera źniejszo ść i przyszło ść oraz natur ę, człowieka i świat duchowy. Metafizyk ę ekomuzeum wpisuj ącą si ę w symbolik ę liczby 3 wykorzysta ć b ędzie mo żna w przyszło ści do promocji inicjatywy.

6.2. Celem Ekomuzeum jest aktywna ochrona i wykorzystanie dziedzictwa historyczno- przyrodniczego do tworzenia miejsc pracy w oparciu o kompleksowy produkt ekoturystyczny i produkty lokalne; integracji i zaanga żowania mieszka ńców, lokalnych instytucji i firm w działania na rzecz zrównowa żonego rozwoju miejscowo ści i jej okolic ; wzbogacenia oferty edukacyjnej dla dzieci, młodzie ży oraz osób dorosłych a tak że zach ęcenie mieszka ńców i przyjezdnych do wnikliwszego poznania i poszanowania innych ni ż własna kultur, tradycji i religii.

6.3. Opis Ekomuzeum Struktura Ekomuzeum „Trzy Kultury” I. Infrastruktura: 1. Oznakowana 13-kilometrowa ście żka historyczno-przyrodniczej wokół Lutowisk. Po wykonaniu przez pracowników Nadle śnictwa Lutowiska robót ziemnych na trasie zainstalowali śmy kierunkowskazy oraz 14 tablic informacyjnych. Teren wokół atrakcji historycznych i przyrodniczych został uporz ądkowany przez uczniów Zespołu Szkół i pracowników Gminy, powstała niezb ędna infrastruktura: 14 drewnianych ławek oraz 2 zadaszone wiaty i miejsce na ognisko. W drodze konkursu wybrano logo Ekomuzeum (nadesłano 9 projektów). 2. Kilkadziesi ąt atrakcji historycznych i przyrodniczych – w wi ększo ści oznakowanych tablicami – m. in.: (1) miejce po dawnym dworze; (2) arboretum przyszkolne (zapoznanie z typowymi dla Bieszczadów gatunkami zwierz ąt i ro ślin) – (3) kirkut – drugi co do wielko ści cmentarz żydowski w Bieszczadach; (4) cerkwisko i cmentarz greckokatolicki; (5) kilka chy ż bojkowskich – dawnych domostw Bojków; (6) ruiny synagogi (w tym roku została oczyszczona z gruzu i śmieci oraz odkrzaczona); (7) dawne kino „Stra żnica”; (8) stara szkoła polska; (9) stara szkoła żydowska; (10) neogotycki ko ściół p.w. św.

106 Stanisława Bpa; (11) pomnik na cze ść Żydów pomordowanych przez hitlerowców podczas II wojny światowej; (12) 4 punkty widokowe na pobliskich wzgórzach; (13) szlak filmowców – miejsce, w którym kręcono zdj ęcia do filmu Jerzego Hoffmana „Pan Wołodyjowski”, (14) kilka siedlisk ro ślin i zwierz ąt. 3. Stałe i czasowe ekspozycje prezentuj ące przyrod ę, histori ę i kultur ę Lutowisk i okolic – z lokaln ą przyrod ą mo żna zapozna ć si ę obecnie w O środku Informacyjno-Edukacyjnym Bieszczadzkiego Parku Narodowego; przygotowywana jest ekspozycja historyczno- kulturowa, która ma si ę mie ści ć w jednej z nielicznych chy ż – chałup bojkowskich. 4. Stała ekspozycja bieszczadzkich produktów lokalnych (r ękodzieło, sztuka, przetwory spo żywcze i inne produkty) – w Bieszczadzkim Centrum Promocji i Certyfikacji Produktu Lokalnego w Lutowiskach. 5. Baza noclegowa – 15 miejsc w pensjonacie Chata „Magoda” (wysoki standard), 25 miejsc w O środku Informacyjno-Edukacyjnym Bieszczadzkiego Parku Narodowego (średni standard); 56 miejsc w schronisku młodzie żowym przy Zespole Szkół w Lutowiskach (standard turystyczny) oraz kilkadziesiąt miejsc w kilku gospodarstwach agroturystycznych. 6. Baza gastronomiczna – stołówka Zespołu Szkół w Lutowiskach; Kawiarnia-Galeria „U Biesa i Czada”; Bar „Ry ś” – dost ępne s ą ju ż pojedyncze potrawy regionalne, których asortyment b ędzie systematycznie wzbogacany.

II. Ludzie i usługi: 1. Usługi Przewodników po Ekomuzeum - 11 mieszka ńcow Lutowisk i okolic wzi ęło udział w 4 prowadzonych przez specjalistów warsztatach o tematyce przyrodniczo- historycznej. Kilku z nich uzyskało certyfikaty Przewodników po Ekomuzeum „Trzy Kultury”. 2. 2-4 godzinne warsztaty r ękodzielniczo-artystycznych: maskarskie, hafciarskie, tkackie, garncarskie, koralikarskie, koronczarskie, bibułkarskie, rze źbiarskie. 3. Prelekcje, warsztaty i wycieczki przyrodnicze pod kierunkiem pracowników naukowych Bieszczadzkiego Parku Narodowego oraz pracowników Nadle śnictwa Lutowiska. 4. Wycieczki rowerowe, jazda konna, w ędrówki na rakietach śnie żnych i nartach śladowych pod kierunkiem wykwalifikowanych instruktorów, a tak że organizacja przeja żdżek bryczk ą, kuligów i ognisk. 5. Nauka w ędkowania oraz przyrz ądzania potraw z ryb (na pobliskich stawach) 6. Pokaz gaszenia ognia w wykonaniu Ochotniczej Stra ży Po żarnej z Lutowisk.

III. Cykliczne Imprezy promocyjne

107 1. „Targi Ko ńskie” nawi ązuj ące do najwi ększych w Europie Środkowej przedwojennych targów bydła (lipiec). 2. „W Krainie Wilka” – wy ścigi psich zaprz ęgów z imprezami towarzysz ącymi (luty) 3. W przyszło ści planujemy organizacj ę cyklicznej imprezy kulturalno-folkowej „Trzy Kultury” IV. Informacja i oferta 1. Informacja bezpo średnia o ofercie turystyczno-edukacyjnej Ekomuzeum: Gminnym Centrum Informacji w Lutowiskach (przy Urz ędzie Gminy w Lutowiskach; tel. +13 461 03 13) 2. Informacji na temat inicjatywy i tworzonego produktu ekoturystycznego Ekomuzeum „Trzy Kultury” na stronie www.trzykultury.pl .

Dzi ęki inicjatywie zwi ązanej z tworzeniem Ekomuzeum kilkudziesi ęciu spo śród o śmiuset mieszka ńców zaanga żowało si ę w praktyczne działania zwi ązane z ochron ą walorów przyrodniczych i kulturowych okolic, daj ąc tym samym dobry przykład innym. Projekt miał niewątpliwy pozytywny wpływ na zmian ę świadomo ści ekologicznej oraz na wzrost zainteresowania histori ą i kultur ą okolicy. Wiele osób dopiero teraz dostrzega walory przyrodnicze i kulturowe miejsca, w którym żyj ą od wielu lat. Szczególne zaanga żowanie w działania proekologiczne i ochron ę dziedzictwa kulturowego obserwujemy w śród dzieci i młodzie ży, gdy ż w ramach projektu przeprowadzone zostały warsztaty: plastyczne oraz dziennikarskie dla uczniów Zespołu Szkół w Lutowiskach poł ączone z wycieczkami krajoznawczymi i spotkaniami z ciekawymi lud źmi. Zdobyt ą wiedz ę młodzie ż mogła wykorzysta ć w konkursach: plastycznych - na logo Ekomuzeum oraz ilustracje do folderu; dziennikarskim oraz konkursie wiedzy dotycz ącej historii i przyrody naszej miejscowo ści. W działaniach tych wzi ęło udział ponad 150 uczniów. Ekomuzeum stanowi jeden z elementów Bieszczadzkiego Zespołu Architektoniczno-Przyrodniczego tworzonego w ramach działa ń Grupy Partnerskiej „Zielone Bieszczady” (współpracujemy obecnie z realizatorami Ekomuzeum Kowalstwa w Baligrodzie oraz Ekomuzeum ”Z okruchów tworzymy histori ę” w D źwiniaczu).

Ekomuzeum „Trzy Kultury” otrzymało w roku 2005 certyfikat „Zielony Rower” przyznawany przez Fundacj ę Bieszczadzk ą Partnerstwo dla Środowiska inicjatywom, które: • przyczyniaj ą si ę do ochrony dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego regionu oraz s ą zgodne z ide ą programu Zielony Rower – Greenway Karpaty Wschodnie • są atrakcjami turystycznymi dost ępnymi dla turystów indywidualnych i grupowych • są rekomendowane przez Grup ę Partnersk ą „Zielone Bieszczady”

108 6.4. Najwi ększy sukces Sukcesem jest niew ątpliwie pozyskanie du żej liczby znacz ących partnerów oraz wolontariuszy, bez których pomocy i zaanga żowania w realizacj ę projektu wiele działa ń nie mogłoby si ę uda ć. Na uwag ę zasługuje te ż fakt powstania pierwszej w historii naszej miejscowo ści, atrakcyjnej pod wzgl ędem kulturowym i przyrodniczym, ście żki oraz oferty, dzi ęki którym Lutowiska przestan ą by ć jedynie mało atrakcyjn ą turystycznie miejscowo ści ą tranzytow ą na drodze do Ustrzyk Górnych.

6.5. Plany perspektywiczne Kontynuacj ą projektu b ędzie poszerzenie obszaru Ekomuzeum o miejscowo ści granicz ące z Lutowiskami, co docelowo doprowadzi do powstania sieci ście żek historyczno-przyrodniczych. Planujemy równie ż wzbogacenie oferty turystycznej o przyjazne środowisku środki transportu oraz zorganizowanie przy szkolnym schronisku wypo życzalni sprz ętu sportowo-turystycznego. Chcieliby śmy tak że wykona ć makiet ę przedwojennych Lutowisk oraz nieistniej ącej cerkwi. Wa żnym zadaniem jest te ż wyeksponowanie i udost ępnienie odnalezionych przed kilkoma laty zabytkowych dzwonów cerkiewnych „Iwan” i „Michajło” – w tym celu ma zosta ć zrekonstruowana dawna dzwonnica. Sukcesywnie b ędziemy zajmowa ć si ę renowacj ą lokalnych zabytków. Plany na przyszło ść wi ążą si ę tak że z organizacj ą cyklicznej imprezy, która ł ączyłaby elementy trzech kultur: polskiej, ukrai ńskiej i żydowskiej (obyczaje, taniec, śpiew, kuchnia itp.) pod nazw ą „Trzy Kultury”. W oparciu o zasoby Ekomuzeum powstanie równie ż program całorocznych zaj ęć edukacyjnych dla dzieci i młodzie ży Zespołu Szkół w Lutowiskach oraz scenariusze zaj ęć dla uczniów z innych regionów Polski, które b ędą wykorzystywane m.in. w ofercie zielonych szkół.

6.6. Partnerzy projektu. Powstanie Ekomuzeum zainicjowała w roku 2004 kilkuosobowa grupa mieszka ńców Lutowisk, ale pomysł nigdy nie zostałby zrealizowany, gdyby nie zaanga żowanie wielu innych osób i instytucji oraz wsparcie sponsorów. Partnerzy: Sektor publiczny: 1. Zespół Szkół w Lutowiskach 2. Lutowiska 3. Nadle śnictwo Lutowiska 4. Bieszczadzki Park Narodowy (BdPN) 5. Ośrodek Informacyjno-Edukacyjny BdPN 6. Gminne Centrum Informacji 7. Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku (MBL) 8. Gminny O środek Kultury w Lutowiskach

109 Sektor pozarz ądowy: 9. Fundacja Bieszczadzka Partnerstwo dla Środowiska 10. Grupa Partnerska „Zielone Bieszczady” 11. Stowarzyszenie Społeczne „Dzieciom Bieszczadzkiej Szkoły w Zatwarnicy” (SSDBSZ) 12. PanParks 13. Bieszczadzkie Towarzystwo Cyklistów 14. Bieszczadzki Oddział Towarzystwa Opieki nad Zabytkami 15. Grupa Partnerska „Partnerstwo dla Ziemi Wadowickiej” 16. Fundacja im. Heinricha Bolla (współpraca ze stypendystami przy realizacji projektu „Wielokulturowe Lutowiska”).

Sektor biznesu 17. Studio Reklamy LOG-ART 18. firma reklamowa „Krauz Studio” 19. Firma Usługowo-Handlowa „Dzika Przyroda” 20. Karpackie Centrum Turystyki Aktywnej „Zielony Rower” Przedsi ębiorstwo Społeczne” 21. Wydawnictwo Compass

6.7. Źródła finansowania: 1. Funduszu Partnerstwa z Krakowa -15 000 zł 2. Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej – 28 000 zł 3. - 7400 zł 4. Wkład finansowy i rzeczowy Nadle śnictwa Lutowiska i Grupy Inicjatywnej – 16 842 zł Łączna kwota zainwestowanych środków finansowych - 67 242 zł

110

111