Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1:50 000

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz USTRZYKI GÓRNE (1068)

Warszawa 2007 Autorzy: JERZY GĄGOL*, ANNA BLIŹNIUK*, ANNA GABRYŚ-GODLEWSKA*, PAWEŁ KWECKO*, ZBIGNIEW PAUL*, HANNA TOMASSI-MORAWIEC*

Główny koordynator: MGŚP: MAŁGORZATA SIKORSKA-MAYKOWSKA* Redaktor regionalny planszy: A: ALBIN ZDANOWSKI* Redaktor regionalny planszy B: DARIUSZ GRABOWSKI* Redaktor tekstu: MARTA SOŁOMACHA*

* Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN…

I. Wstęp Jerzy - G ągol ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza - Jerzy Gągol ...... 4 III. Budowa geologiczna - Zbigniew Paul, Jerzy Gągol ...... 7 IV. ZłoŜ a kopalin - Jerzy Gągol ...... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin - Jerzy Gągol ...... 13 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin - Jerzy Gągol ...... 13 VII. Warunki wodne - Zbigniew Paul ...... 14 1. Wody powierzchniowe...... 14 2. Wody podziemne...... 14 VIII. Geochemia środowiska ...... 16 1. Gleby - Anna Bliźniuk, Paweł Kwecko...... 16 2. Pierwiastki promieniotwórcze - Hanna Tomassi-Morawiec...... 19 IX. Składowanie odpadów - Anna Gabryś-Godlewska...... 21 X. Warunki podłoŜa budowlanego - Jerzy Gągol ...... 21 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu - Jerzy Gągol ...... 22 XII. Zabytki kultury - Jerzy Gągol ...... 24 XIII. Podsumowanie - Jerzy Gągol ...... 25 XIV. Literatura ...... 27

I. Wstęp

Arkusz Ustrzyki Górne (1068) Mapy geośrodowiskowej Polski został wykonany we- dług zasad określonych w Instrukcji… (2005). Plansza A jest reambulacją arkusza Ustrzyki Górne Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, opracowanego wcześniej w Oddziale Karpackim Państwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie (Paul i in., 2002). Mapa geośrodowiskowa Polski w skali 1:50 000 przedstawia w syntetyczny sposób wy- stępowanie kopalin oraz stan ich rozpoznania i zagospodarowania górniczego na tle wybra- nych elementów hydrogeologii i geologii inŜynierskiej oraz stanu i potrzeb ochrony środowi- ska, przyrody i dóbr kultury (plansza A). Informuje takŜe o stanie geochemicznym powierzchni ziemi i moŜliwości składowania odpadów (plansza B). Mapa geośrodowiskowa Polski jest adresowana głównie do instytucji, samorządów i organów administracji państwowej, zajmujących się zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści jest przydatna w realizacji m.in. postanowień ustawy o za- gospodarowaniu przestrzennym, ustawy o odpadach, prawa ochrony środowiska oraz prawa geologicznego i górniczego. Zawarte na mapie informacje mogą być wykorzystane przy opracowywaniu strategii rozwoju województw, studiów i planów zagospodarowania przestrzen- nego oraz w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środo- wiskowe są pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych progra- mów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa moŜe teŜ być przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw społeczności lokalnych oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. Materiały archiwalne i informacje niezbędne dla realizacji mapy uzyskano m.in. w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie, Regionalnym Banku Hydro w Kra- kowie, Podkarpackim Urzędzie Wojewódzkim i Urzędzie Marszałkowskim Województwa Podkarpackiego w Rzeszowie, Urzędach Powiatowych w Ustrzykach Dolnych i Lesku, Urzę- dach Gmin Lutowiska i Cisna oraz w Inspektoracie Ochrony Środowiska w Rzeszowie. Dane archiwalne zostały zweryfikowane w czasie prac terenowych. Opracowanie sporządzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie współrzędnych 1942 (ark. M-34-106-C StuŜyca). Mapa jest przygotowana w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geośrodowiskowej Polski. Ponadto szczegółowe dane o złoŜach są ujęte w kartach informacyjnych złóŜ i w komputerowej bazie danych o złoŜach. Arkusz Ustrzyki Górne odbiega w znacznym stopniu od typowego arkusza Mapy geo- środowiskowej Polski. Obejmuje on zalesiony, bardzo słabo zamieszkany obszar górski,

3 wchodzący w obręb parku narodowego i parków krajobrazowych. Niektóre warstwy tema- tyczne są zatem ubogie w treść lub nie ma ich wcale (np. waloryzacji podłoŜa budowlanego, waloryzacji gleb).

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Ustrzyki Górne określają współrzędne: 49º00’ i 49º10’ szerokości geograficznej północnej oraz 22º30’ i 22º45’ długości geograficznej wschodniej. Tylko nieco więcej niŜ połowa powierzchni arkusza leŜy w granicach Polski1. Pozostała część naleŜy do Ukrainy i Słowacji (fig. 1). Pod względem administracyjnym obszar arkusza leŜy w obrębie województwa podkarpackiego, w powiecie leskim (gmina Cisna) i biesz- czadzkim2 (gmina Lutowiska). Pod względem fizycznogeograficznym obszar arkusza znajduje się w całości w Biesz- czadach Zachodnich (fig. 1). Bieszczady są częścią Beskidów Wschodnich. Zbudowane są z pofałdowanych utworów fliszowych. Charakterystyczną cechą ukształtowania Bieszczad3 są długie, równoległe pasma gór- skie, ciągnące się z północnego zachodu ku południowemu wschodowi. Układ tych pasm jest odbiciem litologii i tektoniki podłoŜa. Elementem grzbietotwórczym są kompleksy skalne z przewagą piaskowców, obniŜenia zostały wypreparowane w kompleksach z przewagą łup- ków. W południowej części obszaru arkusza rozciąga się pasmo graniczne Bieszczad z kul- minacjami: CzerteŜ (1070,1 m n.p.m.), Kamienna (1200,9 m n.p.m.), Wielka Rawka (1307,2 m n.p.m.), Kańczowa (1114,8 m n.p.m.), Wołkowe Berdo (1120,6 m n.p.m.), Men- czył (1008,0 m n.p.m.). Następne ku północy jest pasmo połonin, które tworzą: Połonina We- tlińska z kulminacją Hnatowego Berda (1244,7 m n.p.m.), Połonina Caryńska (1296,8 m n.p.m.) i grupa Szerokiego Wierchu (1268,3 m n.p.m.) - Tarnicy (1346,2 m n.p.m.). Tarnica jest najwyŜszym szczytem w polskich Bieszczadach. Dalej ku północnemu wschodowi ciągną się Pasma Bukowego Berda i Jeleniowatego. Większe doliny tworzy potok Wołosaty i jego dopływy oraz potoki Prowcza, Caryński, Wetlinka i Dolna Solinka. Warunki klimatyczne obszaru arkusza związane są z wpływem klimatu kontynentalne- go wschodniej Europy. Przejawia się to niskimi temperaturami najzimniejszego miesiąca

1 UŜywane dalej w tekście niniejszych objaśnień tekstowych sformułowanie „na obszarze arkusza” dotyczy tylko obszaru będącego przedmiotem niniejszego opracowania, czyli terytorium Polski. 2 Siedzibą władz powiatu bieszczadzkiego są Ustrzyki Dolne. 3 Obie uŜywane w języku polskim formy: „Bieszczad” i „Bieszczadów” są poprawne. W niniejszym opracowaniu przyjęto formę „Bieszczad”.

4 stycznia oraz wysokimi - najcieplejszego miesiąca - lipca. Średnie temperatury roczne osiąga- ją 5-6oC. Istotną rolę odgrywa takŜe wpływ ciepłych mas powietrza napływających od południa znad równin węgierskich. Niewysoki łańcuch Karpat nie jest tutaj przeszkodą dla napływają- cych ciepłych wiatrów z południa. Średnia roczna suma opadów wynosi 1000 mm. Dni z po- krywą śnieŜną na terenach powyŜej 600 m n.p.m. jest ponad 100 w roku.

Fig. 1. PołoŜenie arkusza Ustrzyki Górne na tle jednostek fizycznogeograficznych (wg J. Kondrackiego, 2001) 1 - granica mezoregionu, 2 - numer mezoregionu, 3 - granica państwa podprowincja: 522 - Zewnętrzne Karpaty Wschodnie (Beskidy Wschodnie) makroregion: 522.1 - Beskidy Lesiste mezoregiony: 522.11 - Góry Sanocko-Turczańskie, 522.12 - Bieszczady Zachodnie

Na obszarze arkusza Ustrzyki Górne dominują róŜnego typu gleby brunatne. W więk- szości są to średnio- i słaboszkieletowe gleby brunatne kwaśne i wyługowane, tworzące m.in.

5 Ŝyzne siedliska górskich lasów bukowo-jodłowych. Na omawianym obszarze nie ma gleb, które mogłyby być zaliczone do chronionych. Lasy pokrywają około 90% powierzchni omawianego obszaru. Charakterystyczną cechą Bieszczad jest obniŜenie górnej granicy lasu, która sięga tu 1100-1150 m, a wyjątkowo 1250 m n.p.m. Występują tu tylko lasy regla dolnego. Najpowszechniejszym zespołem le- śnym w Bieszczadach jest Ŝyzna buczyna karpacka (buk z domieszką jodły i świerka). Na stromych, kamienistych północnych stokach występują licznie zespoły jaworzynowe, a w dolinach rzecznych i wzdłuŜ potoków - łęgi (olszyna karpacka i bagienna). PowyŜej piętra regla dolnego, na wysokości powyŜej 1150-1250 m n.p.m., rozciągają się łąki górskie, murawy typu subalpejskiego, zwane tu połoninami. Intensywny proces zmian antropogenicznych w środowisku przyrodniczym rozpoczął się na omawianym obszarze na przełomie XIX i XX wieku. W pierwszym okresie była to intensyw- na eksploatacja lasów. Po drugiej wojnie światowej, w związku z wysiedleniem miejscowej lud- ności, nastąpił proces wtórnego zdziczenia przyrody, zwłaszcza w obszarach dolinnych, dawniej szerzej wykorzystywanych rolniczo. Przekształcone antropogenicznie tereny są tu obecnie zara- stane głównie przez olszę szarą. Największą miejscowością na obszarze arkusza są Ustrzyki Górne (ok. 120 stałych mieszkańców). Wieś jest lokalnym centrum ruchu turystycznego. Znajduje się tu siedziba Dyrekcji Bieszczadzkiego Parku Narodowego, stanica straŜy granicznej, a takŜe dyŜurka GOPR oraz kwatery noclegowe i hotel PTTK. Jest to waŜna bieszczadzka turystyczna baza wypadowa. Bazę noclegową dla turystów oferują takŜe leśne osady: Brzegi Górne (Berehy Górne), Wołosate, Pszczeliny, Muczne. Liczba mieszkańców kaŜdej z tych miejscowości li- czy kilkanaście, najwyŜej kilkadziesiąt osób. Tutejsze szlaki turystyczne przemierza jednak rocznie około 300 tysięcy przybyszy z całej Polski. Wołosate jest najdalej połoŜoną na połu- dnie wsią w Polsce. Od 1993 r. prowadzona jest tu hodowla koni huculskich. Muczne, gdzie za czasów PRL mieścił się ośrodek łowiecki Rady Ministrów, jest obecnie ogólnodostępnym ośrodkiem wypoczynku i rekreacji. Obszar arkusza charakteryzuje się wybitnymi walorami krajobrazowymi i przyrodni- czymi. Stanowi doskonałą bazę dla rozwoju rekreacji i turystyki. PrzewaŜająca część obszaru arkusza mieści się w granicach Bieszczadzkiego Parku Narodowego, pozostała – w Parku Krajobrazowym Doliny Sanu. Przez obszar arkusza przebiegają drogi wojewódzkie: 897 (przez Ustrzyki Górne do przełęczy Beskid) i 896 (Ustrzyki Górne - Ustrzyki Dolne). Są one częścią tzw. wielkiej ob-

6 wodnicy bieszczadzkiej. Wymienione drogi uzupełnia niewielka (i będąca zwykle w złym stanie technicznym) sieć dróg lokalnych.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną obszaru arkusza Ustrzyki Górne przedstawia Przeglądowa mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Łupków (z mapą podstawową w skali 1:50 000) i objaśnieniami (Ślączka, śytko, 1979; Ślączka, 1980) oraz Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1: 50 000, arkusz Ustrzyki Górne wraz z objaśnieniami (Haczewski i in., 2000). Obszar arkusza połoŜony jest w obrębie fliszowych Karpat zewnętrznych. Flisz – to miąŜszy zespół skalny zbudowany z naprzemianległych warstw piaskowców i łupków, z pod- rzędnymi przewarstwieniami margli, zlepieńców i rogowców (lidytów). Utwory fliszowe osadzały się od górnej kredy (senon) po oligocen4 w rozległym, zmieniającym swoją geome- trię geosynklinalnym zbiorniku morskim. W miocenie, w wyniku ruchów tektonicznych oro- genezy alpejskiej, utwory fliszowe zostały sfałdowane, odkłute od podłoŜa i przesunięte w postaci płaszczowin ku północy. Utwory fliszowe przykryte są miejscami osadami czwarto- rzędowymi. Utwory fliszowe występujące na obszarze arkusza naleŜą do dwu jednostek struktural- nych (tektonicznych), róŜniących się równieŜ pod względem litostratygraficznym: dukielskiej i śląskiej (fig. 2). Jednostka dukielska występuje w południowej części obszaru, śląska w części północnej. Rozdzielone są one wąską strefą silnie zaburzonych łusek tektonicznych zwanych strefą przeddukielską. Jest to południowa, najbardziej wypiętrzona część jednostki śląskiej. Generalnie przebieg struktur we wszystkich jednostkach tektonicznych nawiązuje do kierunku NW-SE. Jednostka dukielska nasunięta jest od południa pod kątem 45-70o na utwory serii przeddukielskiej. Zaznacza się to w terenie wyraźnym progiem morfologicznym. W utworach fliszowych - ze względów praktycznych - wydzielane są jednostki litostratygraficzne, określane m.in. mianem „warstw”. Te jednostki litostratygraficzne są charakterystyczne dla poszczególnych jednostek tektonicznych, zazębiają się często diachronicznie, ich granice nie pokrywają się zwykle z granicami biostratygraficznymi. Szkic geologiczny (fig. 3) prezentuje najogólniejszy, uproszczony obraz budowy geologicznej omawianego obszaru: wychodnie głównych jednostek chronostratygraficznych i ich skład litologiczny.

4 W 2002 r. Międzynarodowa Unia Nauk Geologicznych usunęła z tabeli stratygraficznej pojęcie trzeciorzędu jako okresu geologicznego. Rangę okresów geologicznych - zastępujących trzeciorzęd - mają obecnie: paleogen (z oddziałami paleocen, eocen i oligocen) oraz neogen (z oddziałami miocen i pliocen). Taki podział stratygraficzny stosowany jest w niniejszym opracowaniu.

Fig. 2. PołoŜenie arkusza Ustrzyki Górne na tle szkicu geotektonicznego regionu (wg K. śytki i in., 1989) 1 - jednostka śląska, 2 - fałdy przeddukielskie, 3 - jednostka dukielska, 4 - nasunięcia głównych jednostek tektonicznych, 5 - nasunięcia jednostek niŜszego rzędu, 6 - granica państwa

Najstarszymi utworami w obrębie obszaru arkusza są tzw. warstwy łupkowskie (kreda górna-paleocen), wykształcone jako łupki szare margliste, piaskowce cienko- i średnioławi- cowe, wapniste oraz - rzadko - piaskowce gruboławicowe. Występują one w obrębie jednostki dukielskiej, np. na stokach Beskidu Wołosackiego i Góry Dział. MiąŜszość tych warstw wynosi około 200 m. PowyŜej nich, równieŜ w serii dukielskiej, leŜą warstwy ciśniańskie (kreda górna-paleocen). Są to piaskowce gruboławicowe, z łupkami i piaskowcami średnioławico- wymi o spoiwie ilasto-wapnisto-krzemionkowym lub krzemionkowym. MiąŜszość ławic omawianych piaskowców wynosi około 3 m. Na obszarze arkusza warstwy ciśniańskie wy- stępują w dwu pasach: północnym, budując pasmo Góry Dział-Małej Rawki-Wielkiej Seme- nowej-Kańczowej-Beskidu Wołosackiego-Wołkowego Berda, i południowym, budując pa-

8 smo gór Szypowaty i Hrubki. MiąŜszość tych warstw wynosi około 1250 m. Ponad utworami tego ogniwa leŜą warstwy z Majdanu (paleocen), wykształcone jako łupki i mułowce czarne, piaskowce szare, cienkoławicowe i średnioławicowe, oraz margle syderytowe. Warstwy z Majdanu występują na obszarze arkusza w południowych zboczach Góry Dział, w zboczach góry Szypowaty i Hrubki oraz w zboczach góry Kiczery Manzina. MiąŜszość tego poziomu wynosi około 150 m. PowyŜej leŜą piaskowce gruboławicowe z Wielkiej Rawki (paleocen– eocen) i eoceńskie warstwy hieroglifowe z pstrymi łupkami. Piaskowce z Wielkiej Rawki tworzą soczewki wśród cienkoławicowych piaskowców i łupków warstw hieroglifowych (eocen). Warstwy hieroglifowe występują w obrębie serii dukielskiej i odsłaniają się w dolinie Górnej Solinki, w dolinie potoku Beskidnik oraz w południowo-wschodniej części obszaru arkusza, w potokach spływających z pasma Kańczowa. Warstwy hieroglifowe występują ponadto w strefie przeddukielskiej, gdzie widoczne są w odsłonięciach wzdłuŜ doliny Woło- satki i Wetlinki. W dolinach tych znajdują się teŜ wychodnie margli globigerynowych, warstw menilitowych (oligocen) z charakterystycznym poziomem wapienia tylawskiego i warstw przejściowych. Utwory te mają niewielką miąŜszość, od 15 do 150 m, a silne zabu- rzenia nie pozwalają śledzić ich na większej przestrzeni. W obrębie strefy przeddukielskiej występują takŜe warstwy krośnieńskie dolne (oligocen), złoŜone z cienkoławicowych pia- skowców i łupków szarych, mułowców z egzotykami i piaskowców otryckich. MiąŜszość tych warstw waha się od 50 do 220 m i jest znacznie mniejsza niŜ w obrębie centralnego synklinorium karpackiego, które wypełnione jest róŜnymi facjami warstw krośnieńskich. W ob- rębie centralnego synklinorium karpackiego warstwy krośnieńskie dolne składają się z nastę- pujących poziomów: cienkoławicowych piaskowców z łupkami szarymi, mułowców piaszczystych i łupków z egzotykami, piaskowców gruboławicowych z Otrytu, wapieni jasielskich, wkładek bentonitu oraz piaskowców gruboławicowych typu leskiego. Znaczenie w ukształ- towaniu krajobrazu i morfologii powierzchni obszaru arkusza mają głównie gruboławicowe piaskowce otryckie, z których zbudowane są pasma wzniesień i połonin, oraz cienkoławicowe piaskowce i łupki tzw. oddziału pod- i nadotryckiego, które tworzą obniŜenia dolin rzecznych. Znaczenie grzbietotwórcze mają teŜ piaskowce typu leskiego, z których zbudowany jest wierzchołek Kiczery Dydiowskiej. Inne ogniwa warstw krośnieńskich dolnych mają niewiel- ką miąŜszość, dochodzącą zaledwie do kilku metrów, i mają jedynie znaczenie stratygraficz- ne.

Fig. 3. PołoŜenie arkusza Ustrzyki Górne na tle szkicu geologicznego regionu (wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.), 2006) CZWARTORZĘD h o l o c e n: 1 - piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, p l e j s t o c e n: 2 - koluwia osuwiskowe, 3 - gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno-deluwialne, 4 - piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne; PA- LEOGEN-NEOGEN o l i g o c e n - m i o c e n: 5 - łupki, piaskowce, zlepieńce; PALEOGEN o l i g o c e n: 6 - piaski, łupki, iłowce, rogowce, e o c e n – o l i g o c e n: 7 - piaskowce, łupki, zlepieńce, margle, podrzędnie iłowce i mułowce, e o c e n: 8 - piaskowce z cienkoławicowymi mułowcami i iłowcami; KREDA-PALEOGEN: 9 - piaskowce, mułowce, iłowce; KREDA GÓRNA: 10 - piaskowce, iłowce, margle i zlepieńce; KREDA DOLNA: 11 - iłowce, mułowce lokalnie z czertami, piaskowce, zlepieńce, margle; 12 - uskoki; 13 - nasunięcia jednostek tektonicznych; 14 - granica państwa; 15 - jeziora

Osady czwartorzędowe na obszarze arkusza wyścielają dna duŜych dolin. Dolne części stoków i spłaszczenia denudacyjne pokryte są glinami zwietrzelinowymi i lokalnie koluwia- mi, w dolinach potoków występują osady akumulacji rzecznej o charakterze Ŝwirowym, zaś w piętrze wierzchowin dominują pokrywy gruzowe oraz koluwialne. Najszerzej rozprzestrzenionym typem osadów czwartorzędowych na obszarze arkusza są gliny, gliny z rumoszem skalnym, piaski i iły zwietrzelinowe róŜnej genezy. Najgrubsze pokrywy glin z gruzem skalnym występują w paśmie połonin. W paśmie granicznym ich

10 miąŜszość jest mniejsza. Rumosze skalne zaglinione i rumosze typu gołoborzy występują na stromych stokach ponad granicą lasu. Największe z nich występują wzdłuŜ Szerokiego Wier- chu, Krzemienia, Bukowego Berda. Gliny i gliny z rumoszem skalnym (koluwia) najlepiej rozwinięte są w głębokich osuwiskach Jeleniowatego, Widełek i Szerokiego Wierchu. Osuwiska występują takŜe w rejonie Wetliny, Brzegów Górnych, przy źródłach Terebowca, w Ustrzykach Gór- nych i BereŜce. W holocenie rozwinęły się wzdłuŜ rzek najniŜsze tarasy erozyjno-akumulacyjne (nadza- lewowy i zalewowy). Są one zbudowane ze Ŝwirów z domieszkami piasków, iłów i glin. Na obszarze arkusza występują równieŜ torfowiska. Największe i najbardziej znane jest wysokie torfowisko „Wołosate”. Torfy występują takŜe w górnym odcinku Wołosatki (1-1,5 m miąŜ- szości), w Ustrzykach Górnych, a takŜe na tarasie Wołosatki przed połączeniem z Rzeczycą (0,2-1,2 m miąŜszości).

IV. ZłoŜa kopalin

W obrębie arkusza - w świetle dotychczasowego rozpoznania - znaczenie surowcowe mają jedynie piaskowce (Czaja-Jarzmik, 1994). Znajduje się tu jedno udokumentowane złoŜe piaskowca, którego eksploatacja została zaniechana (tabela 1). ZłoŜe piaskowców krośnieńskich „Berehy Górne”5 („Brzegi Górne”) zostało rozpozna- ne w formie karty rejestracyjnej (Piękoś, 1961). Jego powierzchnia wynosi 1,08 ha, a średnia miąŜszość 39,7 m. Grubość nadkładu wynosi średnio 0,75 m. Średnie parametry jakościowe kopaliny zestawiono w tabeli 2. Z punktu widzenia ochrony zasobów złóŜ omawiane złoŜe zaliczono do kategorii 4, tj. do złóŜ powszechnych, licznie występujących, łatwo dostępnych (tabela 1). Z punktu widzenia ochrony środowiska złoŜe zaliczono do kategorii C, tj. do złóŜ bardzo konfliktowych. Le- Ŝy ono bowiem na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego.

5 W latach 70. ubiegłego wieku ówczesne władze państwowe przeprowadziły akcję polonizacji nazw biesz- czadzkich. Zmieniono wtedy m.in. nazwę miejscowości Berehy Górne na Brzegi Górne. Zmieniono takŜe na- zwę złoŜa.

11 Tabela 1 ZłoŜa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geo- Stan Numer Wiek kom- logiczne bi- Kategoria Wydobycie Zastosowanie zagospodarowania Klasyfikacja złóŜ Przyczyny złoŜa Rodzaj pleksu litolo- lansowe rozpoznania (tys. t) kopaliny Nazwa złoŜa złoŜa konfliktowości na kopaliny giczno- (tys. t ) złoŜa mapie surowcowego klasy klasy wg stanu na 31 XII 2005 r. (Przeniosło, Malon, red., 2006) 1-4 A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 BEREHY GÓRNE 1 pc Pg 1 136,0 C * Z - Sd, Sb 4 C P (BRZEGI GÓRNE) 1

Rubryka 3: pc - piaskowce Rubryka 4: Pg - paleogen

Rubryka 5: C1* - złoŜe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7: N - eksploatacja zaniechana

12 12 Rubryka 9: Sd - kopaliny skalne drogowe, Sb - kopaliny skalne budowlane Rubryka 10: 4 - złoŜe powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11: C - złoŜe bardzo konfliktowe Rubryka 12: P - prawna ochrona przyrody (złoŜe na obszarze Bieszczadzkiego Parku Narodowego)

Tabela 2 Właściwości piaskowców ze złoŜa „Berehy Górne” („Brzegi Górne”) Parametr Wartość średnia Wytrzymałość na ściskanie w stanie powietrzno-suchym (MPa) 94,3 Wytrzymałość na ściskanie po nasyceniu wodą (MPa) 74,1 Wytrzymałość na ściskanie po zamraŜaniu (MPa) 82,8 Ścieralność na tarczy Boehmego (cm) 0,35 Ścieralność w bębnie Devala (%) 4,0 Gęstość pozorna (g/cm3) 2,67 Porowatość (%) 2,2 Nasiąkliwość wagowa (%) 0,73 Nasiąkliwość objętościowa (%) 1,94

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na terenie objętym arkuszem Ustrzyki Górne nie prowadzi się obecnie Ŝadnej działal- ności wydobywczej. Nie zanotowano takŜe punktów lokalnego, niekoncesjonowanego pozy- skiwania kopalin. Eksploatacji kopalin na omawianym obszarze nie przewidują takŜe przyjęte kierunki rozwoju gmin. Po prowadzonej w latach 60. i 70. ubiegłego wieku eksploatacji piaskowców ze złoŜa „Berehy Górne” pozostały dwa niewielkie kamieniołomy stokowe. Ponadto w dolinie potoku Terebowiec, pod Tarnicą, znajdują się dwa inne nieczynne kamieniołomy piaskowców.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Ze względu na priorytet ochrony przyrody, tj. połoŜenie w obrębie Bieszczadzkiego Parku Narodowego oraz Parku Krajobrazowego Doliny Sanu i Ciśniańsko-Wetlińskiego Par- ku Krajobrazowego, na omawianym obszarze nie prowadzi się Ŝadnych prac geologicznych mających na celu rozpoznanie i udokumentowanie złóŜ kopalin mineralnych. Podejmowanie takich prac jest niecelowe. Teoretycznie, z czysto geologicznego punktu widzenia, potencjal- ne znaczenie surowcowe mogłyby mieć piaskowce krośnieńskie, eksploatowane w innych karpackich złoŜach i wykorzystywane głównie do produkcji kruszyw łamanych (Peszat, red., 1976; Peszat i in., 1985).

13 VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza leŜy w dorzeczu górnej Wisły, w zlewni morza Bałtyckiego. Sieć hy- drograficzna omawianego arkusza jest dobrze rozwinięta i obejmuje fragment zlewni Sanu, w górnym jego biegu, wraz z górnymi odcinkami Wetlinki, Prowczy, potoku Wołosatego (fig. 4). Ich zlewnie rozdzielają wododziały III rzędu. Południową granicą państwa przebiega europejski dział wodny między zlewniami Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego. Na omawianym terenie nie ma punktów monitoringu wód powierzchniowych (Stan środowiska…, 2006).

2. Wody podziemne

Według Atlasu hydrogeologicznego Polski (Paczyński, 1995) obszar arkusza Ustrzyki Górne znajduje się w makroregionie południowym, w karpackim XIV regionie hydrogeolo- gicznym. Źródłem wody do celów uŜytkowych są tu wody podziemne dwu pięter wodonośnych: czwartorzędowego (Q) i paleogeńskiego (Pg). Według Mapy obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce (Kleczkowski, red., 1990), w granicach obszaru arkusza znajduje się fragment GZWP nr 431 - zbiornik wód podziemnych w utworach fliszowych Krosno (Bieszczady). Zbiornik ten nie ma jeszcze dokumentacji hydrogeologicznej. Jego orientacyjne granice przedstawia fig. 4. Ośrodek porowy czwartorzędowych Ŝwirów rzecznych i cała dolina Sanu zostały uznane za obszar wysokiej ochrony (OWO). Zawodnione utwory czwartorzędowe obejmują osady akumulacji rzecznej i stoŜków napływowych rzek i potoków w ich górnej części (Chowaniec, 2002; Chowaniec i in., 1983). Poziom wodonośny występuje na głębokości 2-5 m p.p.t., a zwierciadło wody ma charakter swobodny, tylko lokalnie napięty. Warstwa wodonośna zbudowana jest głównie ze Ŝwirów lub Ŝwirów piaszczystych, miejscami częściowo zaglinionych. Zasilanie omawianych wód odbywa się przez bezpośrednią infiltrację opadów atmosferycznych oraz spływ z wyŜej leŜą- cych utworów. Czwartorzędowy poziom wodonośny cechuje się brakiem izolacji od powierzchni i jest naraŜony z tego powodu na zanieczyszczenia, szczególnie tam, gdzie istnieją ogniska zanieczyszczeń.

Fig. 4. PołoŜenie arkusza Ustrzyki Górne na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony (wg A. S. Kleczkowskiego, red., 1990) 1 - obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 - obszar najwyŜszej ochrony (ONO) dla współwystępowania wód słodkich i mineralnych; 3 - granica GZWP w ośrodku szczelinowym i szczelinowo-porowym; 4 - granica państwa Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 431 - Zbiornik warstw fliszowych Krosno (Bieszczady), paleogen (Pg)

Poziom paleogeński rozprzestrzeniony jest na całym obszarze arkusza. Jest to poziom o charakterze szczelinowo-porowym, który jest zazwyczaj związany z silnie spękaną i zwie- trzałą strefą przypowierzchniową grubo- i średnioławicowych piaskowców, naleŜących do warstw krośnieńskich. Poziom wodonośny w piaskowcach cechuje duŜa zmienność hydrogeologiczna. Piaskowce te tworzą niekiedy wychodnie na duŜych przestrzeniach, przez które zasilane są wodą atmosferyczną. Głębokość występowania w nich zwierciadła wody waha się w granicach od kilku do kilkudziesięciu metrów. Jest to zazwyczaj zwierciadło napięte. Wy- dajność horyzontu paleogeńskiego wynosi na obszarze arkusza Ustrzyki Górne od 1,0 do 0,5m3/h (Chowaniec, 2002). Wody w utworach paleogeńskich są ujmowane np. w Ustrzykach

15 Górnych dla stanicy harcerskiej - 1,0 m3/h, w Brzegach Górnych dla ośrodka turystycznego - 0,5 m3/h, zakładu gastronomicznego - 0,6 m3/h oraz budynku wielorodzinnego w Wołosatem - 1 m3/h. Wody badane w otworach studziennych, studniach kopanych i źródłach są wodami zwykłymi i wykazują mineralizację mniejszą niŜ 1000 mg/dm3. Głównymi wskaźnikami ob- 3+ 2+ + niŜającymi ich jakość są jony Fe , Mn oraz amoniaku NH4 , które świadczą o zanieczyszczeniu organicznym spowodowanym nieszczelnością szamb, dołów chłonnych lub obecno- ścią „dzikich” wysypisk śmieci. Na mapie zaznaczono ujęcia o wydajnościach od 0,5-1,0 m3/h, ujmujące wodę z utwo- rów fliszowych, poniewaŜ tylko takie występują w obrębie arkusza. Z utworami wodono- śnych piaskowców związane są liczne źródła i obszary źródliskowe występujące na zboczach połonin Wetlińskiej i Caryńskiej oraz w centralnej części arkusza na zboczach doliny Wołosa- tego. Są to zazwyczaj wody słodkie, o mineralizacji mniejszej niŜ 1000 mg/dm3.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stęŜeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup uŜytkowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza Ustrzyki Górne (1068) umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o zawartości prze- ciętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As,

16 Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectro- metry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z uŜyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kar- tografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedsta- wiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfi- kowanych do grupy A i B (zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r.). Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawartość co najmniej jednego pierwiastka przewyŜszała dolną granicę wartości dopuszczalnej w tej gru- pie. Na mapie umieszczono symbole pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stęŜeń dopusz- czalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 3). Przeciętna zawartość kadmu w badanych glebach arkusza jest na ogół niŜsza lub równa w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. WyŜsze wartości median wykazują: arsen, bar, chrom, cynk, kobalt, miedź, nikiel, ołów i rtęć.

17 Pod względem zawartości metali 5 spośród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne uŜytkowanie. Do grupy B zaklasyfikowano próbkę gleby z punktu 4, z uwagi na wzbogacenie w ołów. PodwyŜszona wartość wskazanego pierwiastka występuje w glebach aluwialnych Górnej Solinki i prawdopodobnie ma charakter naturalnej koncentracji pierwiastka uwolnio- nego z miejscowych skał oligoceńskich (piaskowce, łupki). Tabela 3 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Wartość prze- Wartość przeciętnych tości w glebach ciętnych (me- (median) w glebach na arkuszu dian) obszarów niezabu- Wartości dopuszczalne stęŜeń w glebie Ustrzyki Górne w glebach na dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporządzenie Ministra (1068) arkuszu Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Ustrzyki Górne (1068) Metale N=6 N=6 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 7-13 8 <5 Ba Bar 200 200 1000 23-128 64 27 Cr Chrom 50 150 500 14-25 18 4 Zn Cynk 100 300 1000 51-96 77 29 Cd Kadm 1 4 15 <1-1 <1 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 5-12 9 2 Cu Miedź 30 150 600 11-29 19 4 Ni Nikiel 35 100 300 16-44 20 3 Pb Ołów 50 100 600 26-51 34 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 0,08-0,17 0,12 <0,05 Liczba badanych próbek gleb z arkusza Ustrzyki Górne 1) grupa A (1068) w poszczególnych grupach uŜytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład ob- As Arsen 6 szaru poddanego ochronie na podstawie przepisów Ba Bar 6 ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; jeŜeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 6 groŜenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla Cu Miedź 6 obszarów tych stęŜenia zachowują standardy wyni- kające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 5 1 grupa B - grunty zaliczone do uŜytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów Hg Rtęć 6 pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i za- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- krzewione, nieuŜytki, a takŜe grunty zabudowane sza Ustrzyki Górne (1068) do poszczególnych grup i zurbanizowane z wyłączeniem terenów przemy- uŜytkowania (liczba próbek) słowych, uŜytków kopalnych oraz terenów komu- nikacyjnych, 3)grupa C - tereny przemysłowe, uŜytki kopalne, tere- 6 ny komunikacyjne, 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – liczba próbek

18 Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umoŜli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuŜ profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyŜszonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników W przypadku arkusza Ustrzyki Górne dysponowano danymi tylko z jednego krótkiego profilu (zachodniego). Południowa część arkusza leŜy poza terytorium Polski. Wyniki przed- stawiono w formie słupkowej (fig. 5) dla fragmentu zachodniej krawędzi arkusza mapy. Za- bieg taki jest moŜliwy, gdyŜ krawędź ta jest zbieŜna z generalnym przebiegiem profilu pomia- rowego. Wykres słupkowy sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywa- nym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilu na arkuszu sąsiadującym wzdłuŜ wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuŜ krótkiego profilu zachodniego są bardzo wyrównane i wynoszą od około 40 do około 45 nGy/h. Wartości te są nieco wyŜsze od średniej dla obszaru Polski, wynoszącej 34,2 nGy/h. W granicach Polski leŜy tylko północna część arkusza Ustrzyki Górne. Jego powierzch- nię budują głównie piaskowcowo-łupkowe utwory paleogenu, reprezentujące warstwy z Maj- danu, warstwy hieroglifowe, warstwy menilitowe, a przede wszystkim - warstwy krośnieńskie dolne. W zachodniej części arkusza odsłaniają się teŜ piaskowce i łupki warstw ciśniańskich

19 (wiek: kreda górna-paleogen). W dolinach rzek występują plejstoceńskie i holoceńskie osady rzeczne (Ŝwiry, piaski i mady). Brak zróŜnicowania pomierzonych dawek promieniowania świadczy o tym, Ŝe występujące na badanym obszarze utwory cechują się podobną radioak- tywnością.

Fig. 5. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi (na osi rzędnych – opis siatki kilome- trowej arkusza) StęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuŜ profilu są bardzo ni- skie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wahają się w prze- dziale od około 2,0 do około 4,0 kBq/m2.

20 IX. Składowanie odpadów

Na terenie objętym arkuszem Ustrzyki Górne nie wyznaczono miejsc predysponowanych do lokalizacji składowisk odpadów. Podstawę do oceny moŜliwości składowania odpa- dów, przy opracowywaniu tej warstwy tematycznej mapy, stanowiło Rozporządzenie Mini- stra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Cały obszar arkusza, analizowany w obrębie granic państwa, objęty jest bezwzględnym zakazem lokalizacji składowisk odpadów wynikającym z ochrony przyrody na terenie Biesz- czadzkiego Parku Narodowego i jego strefy ochronnej. Cały ten rejon pokrywa się takŜe z obszarem specjalnej ochrony ptaków i siedlisk – Bieszczady, objętym programem Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 oraz z międzynarodowym rezerwatem biosfery – Karpaty Wschodnie. Na wielu analizowanych terenach istnieją równieŜ dodatkowe uwarunkowania środowi- skowe, powodujące zaliczenie tych rejonów do obszarów, na których nie naleŜy lokalizować Ŝadnych obiektów uciąŜliwych dla środowiska lub zdrowia ludzi, ze względu na: • połoŜenie w obrębie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich w dolinach rzeki Wołosatki i jej dopływów, • obecność zwartych kompleksów leśnych o powierzchni powyŜej 100 ha, • połoŜenie na obszarach źródliskowych oraz w strefie 250 m od nich, • spadki terenu przekraczające 10°, • połoŜenie w strefach osuwisk. Mało sprzyjająca dla lokalizacji składowisk odpadów jest takŜe sytuacja geologiczna. Na powierzchni terenu odsłaniają się głównie oligoceńskie i paleoceńskie piaskowce niekiedy przeławicone łupkami, iłowcami, zlepieńcami i rogowcami. Czwartorzędowe osady rzeczne i soliflukcyjno-deluwialne występują jedynie w dnach dolin oraz w niŜszych partiach stoków. NajbliŜsze tereny, na których z punktu widzenia optymalnego sposobu korzystania ze środowiska przyrodniczego dopuszczalna jest lokalizacja składowisk odpadów, zostały wy- znaczone na arkuszach: Lutowiska (1066) i Jabłonki (1065).

X. Warunki podłoŜa budowlanego

Cały obszar arkusza Ustrzyki Górne znajduje się w granicach Bieszczadzkiego Parku Narodowego i parków krajobrazowych, dlatego - zgodnie z Instrukcją… (2005) - nie walory- zowano tu warunków podłoŜa budowlanego (warunków geologiczno-inŜynierskich). Na ma-

21 pie zaznaczono jedynie obszary udokumentowanych osuwisk, które stanowią największe za- groŜenie dla budownictwa w regionach górskich i często wykluczają nawet lokalizację cam- pingów czy innych form infrastruktury turystycznej. Osuwiska występują na omawianym obszarze między innymi na zboczach Jeleniowate- go, Widełek i Szerokiego Wierchu, a takŜe Kiczery NiŜnej. Najniebezpieczniejsze są zwie- trzelinowo-gliniasto-gruzowe osuwiska w okolicach Brzegów Górnych oraz w części źródli- skowej Terebowca. Stoki w omawianych rejonach w razie gwałtownych opadów groŜą zsu- wami błotnymi, stanowiąc zagroŜenie dla ludzi. Najbardziej podatne na powstawanie osuwisk są wychodnie warstw łupkowych i łupkowo-piaskowcowych, których kąt upadu przekracza 20-30o, a spadki zboczy przekraczają 20%. Takie warunki spełniają występujące na omawianym obszarze wychodnie warstw krośnieńskich (Bober, 1984; Dziewański, Czajka, red., 2001). Głównymi czynnikami powodującymi powstawanie osuwisk są intensywne okresowe opady deszczu, róŜne rodzaje erozji, działalność człowieka (Poprawa, Rączkowski, 2003). W związku z potencjalnymi zagroŜeniami osuwiskowymi wznoszenie budowli na omawianym terenie powinno być poprzedzone wykonaniem dokumentacji geologiczno-inŜy- nierskiej.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Cały obszar arkusza Ustrzyki Górne ze względu na wybitne walory przyrodnicze i krajobrazowe jest objęty prawną ochroną (Alexandrowicz, red., 1989; Michalik, red., 1987; War- szyńska, red., 1995). Większa jego część znajduje się w obrębie Bieszczadzkiego Parku Na- rodowego, pozostała część naleŜy do Parku Krajobrazowego Doliny Sanu, a niewielki skra- wek do Ciśniańsko-Wetlińskiego Parku Krajobrazowego. Parki te, wraz ze słowackim Par- kiem Narodowym Połoniny oraz ukraińskimi: UŜockim Przyrodniczym Parkiem Narodowym i Nadsańskim Regionalnym Parkiem Krajobrazowym, tworzą międzynarodowy rezerwat biosfery „Karpaty Wschodnie”. Został on powołany przez UNESCO w 1992 r. Bieszczadzki Park Narodowy powstał w 1973 roku. Jego powierzchnia była później kilkakrotnie powiększana i wynosi obecnie 29 201 ha. Park powołano w celu ochrony typowego krajobrazu Karpat Wschodnich, charakterystycznego układu pięter roślinno-klimatycz- nych, wschodniokarpackich i wysokogórskich zbiorowisk roślinnych (w tym licznych ende- mitów) oraz naturalnych biocenoz puszczańskich z fauną duŜych ptaków i ssaków. Unikato- wym walorem krajobrazowym parku są pasma połonin oraz połoŜone dalej na południe zale- sione pasmo graniczne. Park Krajobrazowy Doliny Sanu został utworzony w 1992 r. Jego powierzchnia wynosi około 28 718 ha. Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy utworzono w 1992 roku i zajmuje

22 powierzchnię 51 014 hektarów. Parki krajobrazowe stanowią otulinę parku narodowego. Ry- gory ochronne są tu nieco mniej surowe. W obrębie Bieszczadzkiego Parku Narodowego znalazły się (i związku z tym straciły swój status) dawne rezerwaty: „Połoniny Małej i Wielkiej Rawki” (krajobrazowo-florystyczny), „U źródeł Solinki” (leśny) i „Wołosate” (torfowiskowy). Na omawianym terenie, w obrębie Parku Krajobrazowego Doliny Sanu, projektowany jest rezerwat przyrody „Przełom Wołosatego” (tabela 4). Rezerwat ten o powierzchni około 150 ha będzie chronił przełomowy odcinek potoku Wołosatego oraz naturalne stanowiska smotrawy okazałej (Telekia speciosa). Tabela 4 Wykaz rezerwatów przyrody Nr obiektu Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Miejscowość na mapie ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Lutowiska K, Fl, „Przełom Wołosatego” 1 R Widełki * bieszczadzki (ok. 150) Rubryka 2: R - rezerwat przyrody, Rubryka 5: * - obiekt projektowany Rubryka 6: rodzaj rezerwatu przyrody: K - krajobrazowy, Fl - florystyczny

Obszar arkusza wchodzi w całości w obręb obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Jest to obszar specjalnej ochrony ptaków (OSO) i specjalny obszar ochrony siedlisk6 (SOO) PLC 180001 - Bieszczady (tabela 5). Granice obu obszarów pokry- wają się. Tabela 5 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

PołoŜenie administracyjne obszaru PołoŜenie centralnego Po- w obrębie arkusza Typ Nazwa obszaru punktu obszaru Kod wierzchnia Lp. obsza- i symbol oznaczenia obszaru obszaru ru na mapie kod wojewódz- długość Szerokość (ha) powiat gmina geogra- geogra- NUTS two ficzna ficzna 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 leski Cisna PLC ° ° 1 C Bieszczady (P, S) 22 23’57’’ 49 12’20’’ 111 519,5 PL092 podkarpackie 180001 E N biesz- Lutowi- czadzki ska Rubryka 2: symbol oznacza stopień powiązania obszarów siedlisk i obszarów ochrony ptaków: C - powierzchnia OSO pokrywa się z powierzchnią SOO Rubryka 4: P - obszar specjalnej ochrony ptaków, S - projektowany specjalny obszar ochrony siedlisk Rubryka 8: kod NUTS (europejski kod jednostek terytorialnych): PL092 - okręg krośnieńsko-przemyski

6 „Siedlisko przyrodnicze” (habitat) jest pojęciem uŜywanym w terminologii prawnej Unii Europejskiej, wpro- wadzonym w związku z programem Natura 2000. Jest to obszar o określonych cechach środowiska przyrodniczego wyodrębniony w oparciu o cechy geograficzne, abiotyczne i biotyczne.

23 W opracowanej wcześniej koncepcji krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska (Li- ro, red., 1998) obszar arkusza mieści się w granicach międzynarodowego obszaru węzłowego Obszar Bieszczadzki (fig. 6).

Fig. 6. PołoŜenie arkusza Ustrzyki Górne na tle systemu ECONET (wg A. Liro, red., 1998) Międzynarodowy obszar węzłowy: 1 - granica i jego numer: 45 M - Obszar Bieszczadzki, 2 - międzynarodowy kory- tarz ekologiczny i jego numer: 38 m - Bieszczadzki, 3 - granica państwa

XII. Zabytki kultury

Sieć osadnicza w Bieszczadach zaczęła się kształtować w XIV w. Wsie na obszarze arkusza Ustrzyki Górne powstały w XVI i XVII w. Pierwsze wzmianki o Ustrzykach Górnych pochodzą z 1529 r., o Wołosatem z 1557 r., o wsi Caryńskie z 1620 r., o BereŜkach z 1674 r. Wsie na omawianym terenie lokowane były przez moŜny ród Kmitów. Były one zamieszkane głównie przez ludność ukraińską, powszechnie określaną jako Rusini, a ściślej – przez grupę etniczną Bojków. Obok uprawy roli waŜnym zajęciem było tu pasterstwo i wszechstronne wykorzystanie lasów (wyrąb, wypalanie węgla, produkcja potaŜu, bednarstwo).

24 Tragiczny okres przeŜyły omawiane ziemie pod koniec II wojny światowej i w pierw- szych latach powojennych. Działały tu wtedy oddziały Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA), której pomocy udzielała (często z przymusu) miejscowa ludność. W sierpniu 1944 oddział UPA zamordował 74 Polaków w Mucznem. Część wsi na omawianym terenie uległa zniszczeniu w czasie walk wojska polskiego z oddziałami UPA. Część ludności została wy- siedlona w latach 1945 - 1947 do ZSRR. Pozostałą część deportowano wiosną 1947 r. w ra- mach akcji „Wisła” na Ziemie Odzyskane. Wsie razem z cerkwiami i cmentarzami zostały zniszczone. Tak zniknęły m.in. wsie Caryńskie i Berehy Górne (Brzegi Górne). Na obszarze arkusza nie zachowały się praktycznie Ŝadne zabytki historyczne. Ściślej – tymi historycznymi pamiątkami są jedynie szczątki cmentarzy, fundamenty cerkwi, kępy ogrodowej roślinności, przydroŜne krzyŜe. Na mapie zaznaczono pomnik poświęcony Jerzemu Harasymowiczowi. Postawiono go w 2000 r. na WyŜnej Przełęczy. Są to dwa głazy w formie bramy. Jest na nich fragment wiersza poety, który ukochał Bieszczady7:

W górach jest wszystko co kocham Wszystkie wiersze są w bukach Zawsze, kiedy tam wracam Biorą mnie klony za wnuka…

W Ustrzykach Górnych znajduje się niewielkie muzeum turystyki górskiej w Beskidach Wschodnich (czynne w sezonie wakacyjnym).

XIII. Podsumowanie

Obszar objęty arkuszem Ustrzyki Górne leŜy w Bieszczadach Zachodnich. Jest to zalesiony obszar górski. Znajduje się tu tylko licząca około 120 mieszkańców wieś Ustrzyki Gór- ne i kilka innych mniejszych wsi i leśnych osad. Obszar ten odwiedza jednak corocznie kilka- set tysięcy turystów. Głównymi funkcjami tego terenu jest ochrona przyrody, turystyka i re- kreacja, a w dalszej kolejności leśnictwo. Największym bogactwem omawianego obszaru jest piękna, dzika bieszczadzka przyroda i krajobraz. Lasy, czysta woda i doskonały mikroklimat stwarzają dogodne warunki do wypoczynku, a ukształtowanie terenu – do uprawiania róŜnych form turystyki, m.in. pieszej, rowerowej, konnej, narciarskiej. Ze względu na walory przyrodnicze jest to teŜ znakomity teren do wycieczek specjalistycznych: botanicznych, zoologicznych, geologicznych. Rozwój

7 Prochy zmarłego w 1999 r. poety zostały rozsypane nad Bieszczadami.

25 turystyki i wypoczynku musi być jednak w Bieszczadach zrównowaŜony i rozwaŜny. Biesz- czad nie moŜna „zadeptać”. NaleŜy stanowczo odrzucić takie pomysły, jak na przykład lan- sowana w końcu lat 80. ubiegłego wieku - pod hasłem „kolorowy zawrót głowy” - idea budowy sieci wyciągów narciarskich i stworzenia tu wielkiego, skomercjalizowanego „zagłę- bia” wypoczynku zimowego. Obszar objęty granicami arkusza wchodzi w obręb Bieszczadzkiego Parku Narodowego i Parku Krajobrazowego Doliny Sanu (niewielkim skrawkiem takŜe Ciśniańsko-Wetlińskiego Parku Krajobrazowego). Parki te są elementami Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery „Karpaty Wschodnie”. Omawiany teren wchodzi teŜ w całości w obręb obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Jest to obszar specjalnej ochrony ptaków i obszar ochrony siedlisk (granice obu obszarów pokrywają się) – PLC 180001 Bieszczady. Na obszarze arkusza (na terenie parku krajobrazowego) znajduje się takŜe projektowany rezerwat krajobrazowo-florystyczny „Przełom Wołosatego”. Celem wymienionych wyŜej form ochrony jest zachowanie w nieskaŜonym stanie walo- rów przyrodniczych i krajobrazowych Bieszczad. Nakłada to surowe ograniczenia na działal- ność gospodarczą, takŜe poza obszarem parku narodowego. Podejmowanie prac poszukiwaw- czych i dokumentacyjnych złóŜ kopalin pospolitych (teoretyczne perspektywy stwarzają tu piaskowce) jest na omawianym obszarze niecelowe ze względów sozologicznych. Na omawianym obszarze występują dwa uŜytkowe zbiorniki wód podziemnych: czwar- torzędowy i paleogeński, fliszowy. Znajdują się tu liczne obszary źródliskowe. Wody wyma- gają ochrony przed zanieczyszczeniami antropogenicznymi. Miejscowości i obiekty infrastruktury turystyczno-wypoczynkowej muszą rygorystycznie przestrzegać prawidłowych zasad gospodarki ściekami i odpadami. PrzewaŜająca cześć omawianego terenu ma niekorzystne warunki geologiczno-inŜy- nierskie podłoŜa budowlanego. Spowodowane jest to stromym nachyleniem stoków, zagroŜe- niami osuwiskowymi i płytko występującym zwierciadłem wód w dolinach rzecznych. Wzno- szenie budowli musi tu być poprzedzone wykonaniem dokumentacji geologiczno-inŜynierskiej. Na terenie objętym arkuszem Wetlina nie wyznaczono miejsc predysponowanych do lokalizacji składowisk odpadów, głównie z uwagi na połoŜenie w obrębie obszarów specjalnej ochrony ptaków i siedlisk – Bieszczady, objętych programem Europejskiej Sieci Ekolo- gicznej Natura 2000 oraz w granicach Bieszczadzkiego Parku Narodowego.

26 Bieszczady są piękne8. Piękne o kaŜdej porze roku. Bieszczady muszą pozostać piękne. Te góry rzucają na ludzi czar, więc - na szczęście - nigdy nie zabraknie ich obrońców. Zacy- tujmy na koniec - jeszcze raz - fragment wiersza piewcy Bieszczad, Jerzego Harasymowicza:

Kiedyś i mnie poniesiecie Buki pradziady moje Zaproście Rawki jak siostry I Połoninę Caryńską… Z ciała kurz rudy zostanie Jak mgły uleci niczyje Nad niebo nad Bieszczadem Dusza jak sokół się wzbije…

XIV. Literatura

ALEXANDROWICZ Z. (red.), 1989 - Ochrona przyrody i krajobrazu Karpat polskich. PWN, Warszawa - Kraków. BOBER L., 1984 - Rejony osuwiskowe w polskich Karpatach fliszowych i ich związki z bu- dową geologiczną regionu. Biul. Inst. Geol., nr 340. Z badań geologicznych w Kar- patach, t. 23: 115-162. CHOWANIEC J., 2002 - Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Ustrzyki Górne (1068). Państw. Inst. Geol., Warszawa. CHOWANIEC J., OSZCZYPKO N., WITEK K., 1983 - Hydrogeologiczne cechy warstw krośnieńskich centralnej depresji karpackiej. Kwart. Geol., t. 27, nr 4: 797-810. CZAJA-JARZMIK B., 1994 - Inwentaryzacja złóŜ surowców mineralnych z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska, gmina Lutowiska, gmina Czarna. Arch. Geol. Urz. Marszałk. Woj. Podkarpackiego, Rzeszów. DZIEWAŃSKI J., CZAJKA K. (red.), 2001 - Analiza zjawisk osuwiskowych na terenie wo- jewództwa podkarpackiego. Arch. IGSMiE PAN, Kraków. HACZEWSKI G., BĄK K., KUKULAK J., MASTELLA L., RUBINKIEWICZ J., 2000 (w przygotowaniu do druku) - Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Ustrzyki Górne. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 - Państw. Inst. Geol., Warszawa.

8 Ale są naprawdę dzikie i potrafią być groźne. W czasie opracowywania arkusza, 16 września 2007 r., na Woł- kowym Berdzie zmarły z zimna i wycieńczenia trzy czeczeńskie dziewczynki: Chawa (13 lat), Sieda (10 lat) i Elina (6 lat), które z matką i młodszym bratem przekraczały nielegalnie granicę ukraińsko-polską.

27 KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 - Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2001 - Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warsza- wa. LIRO A. (red.), 1998 - Strategia wdraŜania krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska. Wyd. Fundacja IUCN-Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 - Mapa geologiczna Polski 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MICHALIK S. (red.), 1987 - System ochrony przyrody i krajobrazu województwa krośnień- skiego. PWN, Warszawa-Kraków. PACZYŃSKI B. , 1995 - Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Ge- ol., Warszawa. PAUL Z., RADWANEK-BĄK B., PATORSKI R., 2002 - Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Ustrzyki Górne (1068). Państw. Inst. Geol., Warsza- wa. PESZAT C. (red.), 1976 - Piaskowce karpackie, ich znaczenie surowcowe i perspektywy wykorzystania. Zesz. Nauk. AGH, Geologia, t. 2, z. 2: 3-96. PESZAT C., BROMOWICZ J., BUCZEK-PUŁKA M., 1985 - Perspektywy dokumentowania złóŜ i racjonalnego wykorzystania piaskowców województwa krośnieńskiego. Zesz. Nauk. AGH, nr 1052, Geologia, t. 11, z. 4: 5-109. PIĘKOŚ K., 1961 - Karta rejestracyjna złoŜa w Berehach Górnych. CAG, Warszawa. POPRAWA D., RĄCZKOWSKI W., 2003 - Osuwiska Karpat. Przegląd Geol., t. 51, nr 8: 685-692. PRZENIOSŁO S., MALON A. (red.), 2006 - Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2005 r. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw nr 165 z 2002 r., poz. 1359. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61 z 2003 r., poz. 549.

28 Stan środowiska w województwie podkarpackim w 2005 r., 2006 - Biblioteka Monitoringu Środowiska, Rzeszów. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 - Mapy radioekologiczne Polski Część I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa stęŜeń cezu w Polsce. Skala 1:750000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 - Mapy radioekologiczne Polski Część II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Skala 1:750 000.Państw. Inst. Geol., Warszawa. ŚLĄCZKA A., 1980 - Objaśnienia do Mapy geologicznej Polski 1:200 000, arkusz Łupków (M-34-XXIX). Wyd. Geol., Warszawa. ŚLĄCZKA A., śYTKO K., 1979 - Mapa geologiczna Polski 1: 200 000, arkusz Łupków (M-34-XXIX), wyd. A i B. Mapa podstawowa w skali 1:50 000. Wyd. Geol., Warszawa. WARSZYŃSKA J. (red.), 1995 – Karpaty polskie. Przyroda, człowiek i jego działalność. Uniw. Jagiell., Kraków. śYTKO K., ZAJĄC R., GUCIK S., RYŁKO W., OSZCZYPKO N., GARLICKA I., NEM- ČOK J., ELIÁŠ M., MENČIK E., STRÁNIK Z. - Map of the tectonic elements of the Western Outer Carpathians and their Foreland, 1: 500 000. (w): Poprawa D., Nem- čok J. (ed.), 1989 - Geological atlas of the Western Outer Carpathians and their Fore- land. Państw. Inst. Geol., Warszawa.