KOMITET REDAKCYJNY „ROCZNIKA PRZEMYSKIEGO” mgr Lucjan Fac (historia wojskowości), dr Paweł Korzeniowski (historia wojskowości), dr Anna Markiewicz (historia), mgr inż. Tadeusz Misiak (nauki przyrodnicze), dr hab. Andrzej Olejko (hi- storia wojskowości), mgr inż. Grzegorz Poznański (nauki przyrodnicze), dr Tomasz Pudłocki (histo- ria, przewodniczący), prof. dr Jerzy Starnawski (literatura i język), dr Wiktor Szymborski (historia). Redakcja zeszytu Historia dr Anna Markiewicz (Kraków, red. nacz., historia nowożytna, historia kultury XVI–XVIII w.), dr To- masz Pudłocki (Kraków–Przemyśl, red. nacz., historia kultury XIX–XX w.), dr Wiktor Szymborski (Kraków, red. nacz., historia średniowieczna, historia kultury XII–XVI), dr Ewa Grin-Piszczek (Prze- myśl, historia średniowiecza XIV–XVI w.), dr Izabela Wodzińska (Rzeszów, historia kultury XIX–XX w.), dr Mateusz Wyżga (Kraków, demografia historyczna, historia nowożytna XVI–XVIII w. – redak- tor statystyczny), dr Monika Kulesza-Gierat (Lublin – redaktor językowy). Rada Naukowa zeszytu Historia prof. dr Damir Agicič (Zagrzeb, Uniwersytet w Zagrzebiu), prof. dr hab. Zdzisław Budzyński (prze- wodniczący – Rzeszów, Uniwersytet Rzeszowski), prof. dr hab. Andrzej Chwalba (Kraków, UJ), prof. dr hab. Jadwiga Hoff (Rzeszów, Uniwersytet Rzeszowski), dr hab. Krzysztof Stopka, prof. UJ (Kra- ków, UJ), dr hab. Józef Dobosz, prof. UAM (Poznań, UAM), doc. dr Pavel Krafl (vědecký pracovník Historického ústavu Akademie věd ČR; Pedagogická fakulta Masarykova univerzita Brno). Recenzenci prof. dr hab. Andrzej Chwalba (UJ), dr hab. Jan Jacek Bruski (UJ), dr hab. Jolanta Kamińska-Kwak (UR), prof. dr hab. Jerzy Motylewicz (UR), prof. dr hab. Włodzimierz Osadczy (KUL), dr hab. Jadwiga Sawicka (UR), dr doc. Jarosław M. Shabala (Wołyński Uniwersytet Narodowy Ukrainy im. Łesi Ukra- inki w Łucku). Redakcja techniczna Janusz Maik, Tomasz Pudłocki, Martyna Tondera Projekt okładki i strony tytułowej Janusz Polaczek Logo TPN wg projektu Marii Witkiewicz Na okładce Biskup Jozafat Kocyłowski. Fot. ze zbiorów Adama Szczupaka Pozycję opublikowano przy pomocy finansowej Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w Warszawie oraz Urzędu Miasta w Przemyślu ISSN 0137-41-68 © Copyright by Wydawnictwo Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu 37–700 Przemyśl, ul. Kościuszki 7, tel. 16 678 56 01 http://www.tpn.pbp.webd.pl; e-mail: [email protected]; [email protected] Wydanie I. Nakład 220 egzemplarzy I. ARTYKUŁY I ROZPRAWY EWA GRIN-PISZCZEK (Przemyśl) BRZYKOWIe, WARgOccY, cZechOWIcZOWIe – PRZedstawicIele elITY WŁAdZY W PRZemYślU W dRUgIej POŁOWIe XVI WIeKU Badania elity władzy1 przeprowadzone dla niektórych ośrodków miejskich wy- kazują, że grupę tę stanowiły osoby powiązane m.in. więzami rodzinnymi. Wynika z nich, iż jednym z czynników decydujących o awansie i dostaniu się do kręgu grupy rządzącej była przynależność do rodziny, której przedstawiciele byli urzędnikami, bądź małżeństwo z wdową po rajcy czy ławniku lub jego córką albo siostrą2. Podob- nie sytuacja przedstawiała się w Przemyślu. jako elitę władzy w mieście rozumiem 1 Według często cytowanej przez historyków definicji c.W. millsa, elitę władzy tworzą osoby zajmujące stanowiska, które umożliwiają im wzniesienie się ponad zwykłe środowisko zwyczajnych ludzi. Dzięki temu mogą one podejmować decyzje pociągające za sobą doniosłe konsekwencje. To, czy podejmują takie decyzje czy też nie, jest mniej ważne niż sam fakt, że zajmują owe kluczowe sta- nowiska, c.W. mills, Elita władzy, Warszawa 1961, s. 4. Także według m. senkowskiej-gluck do elity społecznej należy zaliczyć te osoby, które cieszyły się w świadomości społecznej badanej epo- ki wysokim – faktycznym, instytucjonalnym, czy nawet tylko skonwencjonalizowanym – prestiżem społecznym, czy to z racji przynależności do określonych grup czy warstw społecznych, środowisk, zawodów, czy też z racji osobistych walorów, zakresu oddziaływania itp., m. senkowska-gluck, Pojęcie elity i jego przydatność dla badań historycznych, w: Społeczeństwo polskie XVIII i XIX wieku. Studia o grupach elitarnych, pod red. j. leskiewiczowej, T. VII, Warszawa 1982, s. 15-17. 2 Por. j. Zdrenka, Główne, Stare i Młode miasto Gdańsk i ich patrycjat w latach 1342-1525, Toruń 1992, s. 138-149; K. mikulski, Wymiana elity władzy w Toruniu w drugiej połowie XV wieku (Przyczy- nek do badań nad mechanizmami kształtowania się elit), w: Elity mieszczańskie i szlacheckie Prus Kró- lewskich i Kujaw w XV-XVIII wieku, red. j. staszewski, Toruń 1995, s. 52-87; m. Bogucka, Model karie- ry mieszczańskiej w Gdańsku w drugiej połowie XV wieku, w: Studia nad dziejami miast i mieszczaństwa w średniowieczu, red. m. Bogucka, Toruń 1996, s. 260-266; K. mikulski, Elity władzy wielkich miast pruskich w XIII-XVIII wieku, w: Genealogia – rola związków rodzinnych i rodowych w życiu publicznym w Polsce średniowiecznej na tle porównawczym, red. A. Radzimiński, j. Wroniszewski, Toruń 1996, s. 311-330; tenże, Przestrzeń i społeczeństwo Torunia od końca XIV do początku XVIII wieku, Toruń 1999, s. 168 i nn; Z. Noga, Krakowska rada miejska w XVI wieku. Studium o elicie władzy, Kraków 2003, s. 193-207; A. Kardas, Elity władzy w Toruniu w XVII wieku. Mechanizmy kształtowania się i wymiany grup rządzących, Toruń 2004, s. 190-194; W. długokęcki, Elity władzy miasta Malborka w średniowieczu, malbork 2004, s. 49, 57; R. czaja, Grupy rządzące w miastach nadbałtyckich w śre- dniowieczu, Toruń 2008, s. 54-62; A. hoja, Gdańska rodzina Bocków w późnym średniowieczu oraz Henryk Bock jako twórca jej pozycji społecznej i politycznej w piętnastowiecznym Gdańsku, w: Z dzie- jów średniowiecza. Pamięci Profesora Jana Powierskiego (1940-1999), red. W. długokęcki, gdańsk 2010, s. 129-149. 4 Ewa gRIN-PIsZcZeK członków organów samorządu miejskiego – rajców, ławników oraz wójtów3. do ro- dzin, które w drugiej połowie XVI wieku miały kilku przedstawicieli we władzach miejskich, zaliczymy m.in. Brzyków, czechowiczów oraz Wargockich. Zakres chronologiczny niniejszego artykułu podyktowany jest kilkoma wzglę- dami. Pozwala na to bowiem baza źródłowa – w zespole Akta miasta Przemyśla z zasobu Archiwum Państwowego w Przemyślu zachowały się księgi ławnicze, księgi radzieckie oraz rachunki miejskie z drugiej połowy XVI wieku4, dzięki cze- mu możemy uzyskać wiele informacji dotyczących interesującego nas zagadnienia. Ponadto, okres ten stanowi też cezurę w rozwoju samorządu Przemyśla. W roku 1551 został rozszerzony skład rady urzędującej miasta – 24 I tego roku Zygmunt August zezwolił miastu Przemyśl na wybór dalszych czterech rajców, stosownie do doniesienia Piotra Kmity, starosty przemyskiego, o niewystarczającej liczbie czterech rajców5. Natomiast 27 IX 1602 roku został wydany przywilej Zygmunta III nakazujący, aby ośmioosobowy skład rady miejskiej był ustalany przez starostę, wójta oraz ławników, cechmistrzów, przedstawicieli pospólstwa – 24 mężów, wy- bierających odpowiednio po 2 rajców. Przywilej mówił, że po śmierci rajcy jego następcę powinno wybierać to zgromadzenie (starosta, wójt oraz ławnicy, cechmi- strze, 24 mężów), z ramienia którego sprawował władzę zmarły. Wybory odbywały się w wigilię święta Bożego ciała, a w razie nieprzybycia którejś ze stron wybie- rających (starosty czy wójta) w nowo wyznaczonym terminie. Na roczną kadencję wybierano czterech burmistrzów, z których każdy sprawował urząd przez jeden kwartał. Pierwszy z nich był wybierany przez starostę, natomiast trzech pozosta- łych – przez 24 mężów. Nazajutrz po święcie wybierano ławników oraz reprezen- tantów pospólstwa6. Przywilej ten określał więc sposób wyboru władz miejskich, a także ustanawiał reprezentację pospólstwa, tj. kolegium 24 mężów. spośród trzech wymienionych powyżej rodzin najwięcej miejsca w opracowaniach poświęcono rodzinie Brzyków. Wynika to głównie z faktu, że byli oni właścicielami trzech kamienic przyrynkowych, które z kolei stały się przedmiotem badań architek- 3 h. samsonowicz, Elita władzy w małych miastach polskich w późnym średniowieczu, w: Gene- alogia – kręgi zawodowe i grupy interesu w Polsce średniowiecznej na tle porównawczym, pod red. j. Wroniszewskiego, Toruń 1989, s. 147. Niektórzy badacze do elity władzy zaliczają jedynie członków rady miejskiej, wychodząc z założenia, że to właśnie oni podejmowali dla miasta najważniejsze decy- zje, zob. Z. Noga, Krakowska rada miejska w XVI wieku. Studium o elicie władzy, Kraków 2003, s. 7; R. czaja w pracy dotyczącej grup rządzących w miastach nadbałtyckich ograniczył zakres badań do członków rady miejskiej, R. czaja, Grupy rządzące w miastach nadbałtyckich w średniowieczu, Toruń 2008, s. 7; podobnie jak g. jakimińska, zob. g. jakimińska, elita władzy lubelskiej gminy miejskiej w latach 1555-1651, praca doktorska napisana pod kier. prof. dr hab. R. szczygła w Zakładzie historii średniowiecznej Ih Umcs, lublin 2006. 4 Pierwsze zachowane przemyskie księgi radzieckie rozpoczynają się w 1558 r., zachowane księgi ławnicze posiadają wpisy rozpoczynające się w 1402 r., natomiast rachunki miejskie – w 1472 r., Zob. j. Krochmal, Akta miasta Przemyśla (1356-1389) 1402-1944 (1945-1983), T. II, Przemyśl 2000. 5 matricularum Regni Poloniae summaria p. V, v. 2, nr 5130, s. 41. 6 K. Arłamowski, Wypisy i teksty źródłowe do wewnętrznych dziejów Przemyśla w dawnej Pol- sce, z. 1, Przemyśl 1938, s. 23-25; Wypisy i teksty źródłowe do historii regionalnej woj. rzeszow- skiego dla klasy VIII i IX, Rzeszów 1958, s. 50-51. BRZYKOWIe, WARgOccY, cZechOWIcZOWIe – PRZedstawicIele elITY WŁAdZY 5 tonicznych j.T. Frazika7. W artykule poświęconym kamienicy, zwanej Brzykowską, stwierdził on, iż