Rapportage Inventarisatie quick-win terugdringen
lichtuitstoot Waddengebied.
ZONE / GEBIED : Gemeente Súdwest-Fryslân DATUM UITVOERING : 19 juli 2017
Inleiding Om te zorgen dat de nachtelijke duisternis in het Waddengebied behouden blijft, hebben 43 partijen zaterdagavond 29 oktober 2016 een intentieverklaring getekend. Deze partijen willen een ‘Dark Sky Werelderfgoed Waddengebied’. Het Programma ‘naar een Rijke Waddenzee’ begeleidt dit proces. Door de partijen is onder meer geconstateerd dat Nederland één van de meest verlichte landen ter wereld is. Het waddengebied behoort daarentegen tot de donkerste gebieden van Europa. Deze duisternis is van groot belang voor het welbevinden van mens en dier. Elke ondertekenaar verplicht zich om voor 2018 minimaal één maatregel te nemen die de lichtuitstoot vermindert.
Namens het programma ‘naar een Rijke Waddenzee’ heeft Elzinga & Oterdoom Procesmanagement op 09 december 2016 opdracht verleend aan CLAFIS Ingenieus om middels een quick-scan de lichtvervuiling richting het Waddengebied in kaart te brengen. Daarbij dienen tevens de quick-wins benoemd te worden zodat de deelnemende partij kan bepalen welke maatregelen het kan nemen om te voldoen aan de afspraken uit de intentieverklaring.
Wat is lichtvervuiling? Lichtvervuiling is licht dat door armaturen naar een andere richting wordt uitgestraald dan gewenst. In het onderhavige project betreft het licht dat ongewenst richting het Waddengebied wordt uitgestraald. Deze lichtvervuiling laat zich in drie soorten kwalificeren te weten: Direct licht vanuit armaturen die onjuist zijn gericht. Licht uit armaturen die het licht niet efficiënt genoeg sturen. Skyglow: het licht dat naar boven wordt uitgestraald en via de hemel wordt gereflecteerd naar het Waddengebied.
pagina 1 / 4
De quick-scan CLAFIS Ingenieus heeft 13 gemeenten c.q. eilanden en 4 projectgebieden in de donkere uren bezocht. Ter plaatse is beoordeeld welke lichtbronnen lichtvervuiling veroorzaken. Deze lichtbronnen zijn vervolgens in kaart gebracht en worden in deze korte rapportage weergegeven.
In deze rapportage wordt eerst per lichtvervuilingsoort een beschouwing gegeven van de aangetroffen lichtvervuiling. Vervolgens treft u de tekening met de ingetekende lichtvervuilingsbronnen aan waarna wordt afgesloten met een aantal aanbevelingen.
Lichtvervuiling in de gemeente Súdwest-Fryslân De grote gemeente Súdwest-Fryslân heeft naar verhouding een kleine kuststrook. Deze wordt gevormd door het Friese deel van de Afsluitdijk en een klein gedeelte tot aan de gemeente Harlingen. Toch bevinden zich aan die kuststrook een aantal opvallende punten.
Lichtvervuiling door minder effectieve armaturen Aan het einde van de Afsluitdijk ligt sluizencomplex en inlaatwerk Kornwerderzand, genoemd naar het aanliggende dorp. De Lorentzsluizen en de snelweg over het inlaatwerk zijn reeds van ver zichtbaar. Rijkswaterstaat heeft deze complexen uitgerust met verouderde lagedruk natriumarmaturen die substantieel veel lichtuitstraling hebben richting het Waddengebied.
De nautische verlichting wordt niet gezien als lichtvervuilingsbron omdat deze verlichting 24 uur per dag dient te branden en daarbij ook een functie heeft. De verlichting langs de snelweg, op de parkeerterreinen en langs het fietspad zou ’s nachts gedimd kunnen worden.
Afslag Kimswerd van de N31 bevindt zich midden in een donker gebied. Toch zijn de afrit en aansluitende rotondes aan beide zijden van de N31 verlicht. Alle toeleidende wegen zijn onverlicht waardoor men na de afrit weer een donker gebied inrijdt. De vraag mag gesteld worden of deze verlichting daadwerkelijk nodig is of dat deze ’s nachts sterk gedimd kan worden.
pagina 2 / 4
Lichtvervuiling door solitaire lichtbronnen Midden op de donkere Afsluitdijk ligt Breezanddijk. Op dit voormalige werkeiland bevindt zich het Texaco tankstation welke reeds van ver is te herkennen.
Op dit eiland staan ook verscheidene stacaravans. Op het terrein van deze “minicamping” staat nog veel verouderde en conventionele verlichting.
Aan het einde van de weg langs de “mini-camping” staat de Pilot-Installatie Blue Energy waar men onderzoek doet naar het duurzaam opwekken van energie. Aan beide zijden van het gebouw hangt een groot sterk verlicht reclamebord welke de gehele nacht brandt.
Lichtvervuiling door skyglow De skyglow in de gemeente Súdwest-Fryslân wordt voornamelijk veroorzaakt door de (openbare) verlichting in de dorpen en steden en een aantal solitaire locaties met veel licht.
Quick Wins Vanuit de geïnventariseerde lichtvervuiling in de gemeente Súdwest-Fryslân zijn de volgende quick-wins te destilleren: Stel kaders aan de lichtuitstraling van gebouwen en reclame. Dit kan door bijvoorbeeld de aanbevelingen en grenswaarden van de Richtlijn Lichthinder van de Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde (NSvV) beleidsmatig als kader vast te stellen. Ga in gesprek met bedrijven en Rijkswaterstaat om de eigen verlichtingsinstallaties te moderniseren.
pagina 3 / 4
Aanbevelingen Het doel van de intentieverklaring is het daadwerkelijk terugdringen van de lichtvervuiling richting het Waddengebied. In Súdwest-Fryslân beperkt de lichtvervuiling zich tot een aantal specifieke locaties. Er zijn meerdere mogelijkheden om de lichtuitstoot richting de Wadden te verminderen.
Het grootste effect wordt gesorteerd door de lichtvervuilingsproblematiek bespreekbaar te maken met de overige wegbeheerders zoals Rijkswaterstaat en de Provinsje Fryslân. Adviseer hen de openbare verlichtingsinstallatie te moderniseren door verouderde verlichting te vervangen door moderne led-verlichting en het verwijderen van overbodige verlichting
pagina 4 / 4
Tankstation Texaco : veel strooilicht bij reclameverlichting
Pilot-instalatie Bleu Energy : veel strooilicht bij reclameverlichting
"Minicamping" : Gemeente Harlingen veel strooilicht bij verouderde
armaturen 28
24 Rotonde N31 (Kimswerd) : 26 Mogelijk overbodige Bolswardervaart verlichting Breezanddijk
Tankstation OK :
veel strooilicht bij Kimswerd 2
33
28 31
Kluurdaweg conventionele armaturen 29
26A
16
14 18
27B
20
10 26
Harlingerweg
Kluurdaweg
27A 22 8
24
Sjoerd van Stratenstrjitte
24
6 22
27 5 30
4
Sjoerd van Stratenstrjitte 20
25
32 9
2
11 13
18
23A
34 15
23
2A 2
8 4 21A
37
16
6 12
10
35A
2
21
14
1 8 4 6 Sluizencomplex Kornwerderzand : Simon Sipmastrjitte 3 21 11
14 Súdterp 29 22 en reclameverlichting 3A 1
3
19 9
5 5 20
12 7
7 5 13 12
19 16 15 14 13 Duivengracht
18
10 16 17
Simon Sipmastrjitte 7 17 Grote Reed 18
10
9 3 18 17 19 20
18 19 6
22 8 Kluurdaweg
Driehoek 13
20
1 9 7
24
19A 5 4 7 2 13 26
Streek
10 2
16
4
5 2
13
1 8
Buren 4
28 2 6
6
30 3 8
4 Súdterp
8
11
5 6
13 3
1 12 10
15
9
14 23 Lyts Achlum 19 Grote Reed 10
17
6 12 13 21
8 8
6
19 14 1 17
Spaarlân 1
2
11 2 4
2 21
23 15
4 2
10
4
25
12 1
16 7 9 2
Spaarlân
27 18
8 Jan Timmerstraat 20
3 6
Jan Aukemabuorren
22 3 4
16 1
10A 24 13
10
26 5 15
28 17
30
19
14
2 21
11 7 23 20 25 22
Ida van Tiarastrjitte 2 27
24
26 Greate Pierwei 29
4 28 4A 31
30 33
32 4 8
34 6
Dijksterbuursterlaan 10 36
15 veel strooilicht bij verouderde 38 12 42
Jan Aukemabuorren
10
16 44 1
14
46 12 28
48
50 6
Under de Poarte
32
36 19
Dijksterbuursterlaan armaturen Dijksterbuursterlaan
38
21 23
Greate Pierwei
Gemeente Súdwest-Fryslân 25
42
42A
27
27A
Winkelsterlaan 4
44
46 Straatverlichting : Greate Pierwei
Winkelsterlaan 2
veel strooilicht bij Winkelsterlaan
conventionele armaturen Zurich Greate Pierwei
48 29
29A
Greate Pierwei 50
10
7
Riegeweg
1A 2A 1B 1C
1D 15 1E 1F
1A
1G 17 5
1H
1O
1N 1I 19 1M
1L 1J
1K 1P
1Q
1R 1S
1T
21 1U 23
25 27
29
31 33
35 8
37
39 41
Riegeweg
Kleinehuisterweg 3
Pingjum 1
6
2 1 16
Pibemalaan
14 3 12 10
22
8A 5 2
32 3
34
1
7 6
30 8 12
37 10
Pibemalaan Geert Gratamastrjitte
24
8 Riegeweg 6
26
9 8 4
Pibemalaan 32 24 36 6
52 4 38
28
Molenlaan
1 50
52 53 3
40
48 27 11
13 Lammert Scheltesstraat 17
5 19 25
46 12
42
2 21
51
4 6
44 44
49
23 10E 8 10D 13
10C 10B
48 10A 2
46 6 4
40 21
8 38
15 36 19
10-18
Molenlaan
De Alde Haven 1
3 17
3 5 5
30
26D 26E 1 7
26C 7
26B
47 9 26A 9
28 11
11 26
33 13 31
26
15 29
17 27
24 25
32 28
23 19
22
Grote Buren
13
21
37 2
11 19 21
43 4
18 18 6
41 17 30
23
15
13 39
15 16 10 14 25 35 7 12
12 10
32 Kerkstraat
31 3
12
27 8
10 3A
17 29 6 Pibemalaan
29
31
2 Taekelaan
27 34 3
16 39
25 41
20 7
35
19 23
9 36
8 22
24
21 Kerkpad 19 15 2
38 17 30 23
Nesserlaan
15 4 6 Burenlaan 13 32
11
40 4 4
2 9
Pibemalaan 1 4 7
Taekelaan
3 6 4
Oorlogssteeg 3
10
2
12
1
Kleine Buren Kleine 5
16
1 1 De Kamp De 3
34 20
10 3
36 22
7
40 1
Nearesteech
9 24
42
11 9
Burenlaan
44 13 4
46
48 14 28
19 26
15
Taekelaan
50 4A
Mulierlaan
54
Burenlaan Pibemalaan
2B 2
3 1
Taekelaan 5
Taekelaan
2A 2
Waltingaleane
Waltingaleane 7
Waltingaleane 1A
Nesserlaan 2A
11
Waltingaleane
Waltingaleane 3
5 0 eerste uitgave JRi AVe AVe 27-07-2017 6
Buitendijk 1
Mulierlaan 4
Versie Omschrijving Nesserlaan Datum Tekenaar
Projectleider Projectmanager 6
Nesserlaan
Mulierlaan 3
Nesserlaan 5
Nesserlaan
Nesserlaan 6 Mulierlaan
2 4
12 Formaat : A3 - 297 x 420 2B
3 Inventarisatie Lichtuitstoot5
40 2
Kamperweg Schaal : n.v.t. 10
2A
Waddengebied Mulierlaan Blad : 1 van 1
Exmorra Witmarsum 6
Koudehuisterdijk 4 Inventarisatie gemeente Súdwest-FryslânKamperweg Project nr. CLAFIS : 2016-044 2
1
Rijksweg A7
Mulierlaan Harkezijl
Koudehuisterdijk 4
9 13
7
93A
97
van Camminghaweg
Gysbert Japiksweg
1 99
De Tunen
9 2
Gysbert Japiksweg
25
17
95 23 21
26
Gysbert Japiksweg 27
29 6 Pingjumerstraat 11
15 31 49-49A
33 15 35
Arumerweg
13 37 11 7 5 9
21
3 1
17
47
39 17
41
20
18 16 14 12
10 8 6 4 2 43
45 103
45 8
47 22
24
26 71
49 28 30
32
Ulbe Hiemstrastrjitte
42 34 6
36 19 78
Kamperweg 38
40 69 107 105
51 44 Arumerweg
93 67 Arumerweg
Meester de Vriesstraat 17
46
81 22 65 Arumerweg
48 15 Harkezijl 91 Arumerweg
Meester de Vriesstraat 63 Meester deVriesstraat
Koudehuisterdijk 20 89
50 1
20
4 61 21 53 43 19
21 18
13 52 23
25 27 3 1A 105A
29 33 73
35 41 31
16 11 5
39 54
17
14 23 8
8A
7 37 56 15 55
12 9
76
Arumerweg
57 Tekeningnummer :
58 39 13 9 78A
6
7 64 7 Arumerweg
41 31
11
60 4
53-57/203
62 80
59 43 2016-044-001
4
5 1
61 45
11 51
3
2 63 3 47
25
5 Gysbert Japiksweg 65 2
47 67
45 Pingjumerstraat 43
1
Meester de Vriesstraat de Meester 9 21 41 64
14
9A 66/1-66/206
40A 16 39 Easthimmerwei 3
34
54 58 38 30 15-17 40
32 28 26
24 22 Schoolplein 18 20
Arumerweg
68 50 60
4
38A 48
42 72
1
44 2
12 10 44 46 8
48 3
46
6 4
2
50 1 54
56 52 42
5
6
84 2 van Aylvaweg 58
7 Menno Simonsstraat 8
60 van Aylvaweg 13-13A 12 11
van Aylvaweg 5
38
18
5 7C 7B 3 11
7A
61 36
13 7
59 34 9 63
17
1 1 Kerkplein 20 28
55 Arumerweg
9 53 25 Kaatsplein
65
51 8 Mauritsstraat 33 4
49 30 4
67 24
35
47 11-11A 13
6 26
45 18 1
6 43 14
41A
71
21 8 10 12
24 62 2
37
4 6 62A 39 8 8
41
15
1
Het Zand 3
9 4
10 7
73 3 3 van Aylvaweg
13 17
17A 28
1 2 5
7 9 9
11 12 15
4 7
1
8 19 1 Hertekampsreed 11 14
14 30
11A 8B
1 25 11 Rijpenderlaan 5
Oostend Menno Simonsstraat
7 27 29-29L Bakkerssteeg 21
11 13 9 19 13
73A 20 22 11A
75 28 21 16 7
3
18 15 26
3 10 4 20 32
Bewaarschoolstraat Taede Zijlstrastrjitte 9
De Dôle 8A
Harkezijl 17
Molenweg 13 van Aylvaweg
2A
5 11
10 13
5
30 22 11 20
12 1
7 32 1 Taede Zijlstrastrjitte 6 3
5
13 15
2 2
34 2
4
2
79 14
Wildinghelaan 6
7
7 3 1
4
9 4
5 Verlengde Oostend
24 4
8 9 1
2
6 11
6 12 Menno Simonsstraat
26
3
12 8 14
1 Merkelân 5 Oosterstraat
11
16
24 10
10 De Spinnekop
26 5
1 9 13
8 87 12 18
15 Easthimmerwei 7 3
22
1 14 17 7
10 20 De Muonts De
77 5
Kieler 5 Bocht 5
65 7 19
20 22
6A 16
8 7
81 12 63
1 3
3
9 18
1 24
7
9 23 61 5
De Stuit 14
26
3
59
18 11 7 11 57B
8A 28
8 20 16
16 57A
6 5
Merkelân 15 22
13
4
9 2
2 7
21
13 4 24
15 van Aylvaweg 11
Oosterstraat 19
11 Schoolstraat 57
9
van Aylvaweg 9
17 2 26
21
13 De Krite De
6 5
12 14
4 8 De Muonts 55
11
8 19
10 21 2-4 4 19
15 6 18
53
23 23 10 6
21
28 25
10 51
van Aylvaweg 12
27 8
26
49 23 84
14 49
29 13
47
17 9723 JA Groningen
45 24 10 43 31
De Tsjasker 25 82
13 Tsjerkelân 16 47
van Aylvaweg 22
25 11 15
9 1
12
3
5 Rij Ald
45 7 20 18 80
33
De Muonts De
5 27
Molenweg
51 43 14
18 20 41 16A 78
39 35 17 37
35 22 41
53 16 76 37
19 De Boppe 33
Wonserweg 16 74 29 24
17
55 31 Muonts De 39 18
7 14 6 72 31
19 57 21 20
14
12 24 8 12 Oosterstraat
26 70 10
61 21
59
23 30 10 22 63
65 12
De Krite 67 23
32 Oosterstraat
68 24 25
33 14
28
25 34 8
17
16 66
16 De Muonts
9 26
35 27
36 Rijpenderlaan
12 64 27
29 18 6 28
22
11 38 30 62
14
20 29
16 60
4 18
13
69 31
58
71
73 6 2
75
37 77 32 56
79
20
22
54 10 Tsjerkelân 8A
39 52
13
Harkezijl 50 Easthimmerwei De Muonts
De Tsjasker
48
11
1 9
8 46
7
5 3
20 38 40
T (050)1 5742710
22 44
24 17
7
43 Definitief 4
15
Menno Simonsstraat
24 46 1 43A
9 2
44
45 40
De Tsjasker
Mouneplein F 26 (050) 5491519
28
30
32
38 34 36
3 www.clafis.com
1-5 Easthimmerwei
Menno Simonsstraat
Menno Simonsstraat C:\Users\Clafis\Documents\Projecten\waddengebied\Nieuwe map\SA\2017-07-04_Clafis Netwerk\Gemeente Sudwest Fryslan.dwg