TÜRKXALQLAfU eDƏfiİVYATI
II cild
Orta dövr
Prof. Dr. Nizami Cəfərov
Azorbaycan Rftspublıkası Preüidentıntn
İdaroüi PREZİDENT KİTASXANAS!
ÇAŞIOGLU Azərbaycanda AtatürK MərKƏZİ 2006 Kitabın nəşrinə sponsorluq etmiş, millət vəkili cənab Cavid Qurbanova təşəkkür edirik
ÖN S ÖZ
ü r K ədəbiyyatı tarixinin orta dövrü (XIII əsrdən XVI əsrin T sonu XVII əsrin əvvəllərinə qədər)türK xalqlarınm həyatm- da etnocoğrafi parçalanmalar, sülalə dövlətlərinin, imperiyala- rınm yaranması, islam dininin etnososial təfəKKÜrdə möhKəm- lənməsi, KÜtləviləşməsi ilə əlamətdardır. II minilliyin əvvəllə- rində TürKÜstandan (MərKƏzi Asiyadan) türKİərin (oğuz- səlcuqların) Qərbə doğru axınları Azərbaycanı, Kİçİk Asiyanı bütünlÜKİə türKİəşdirdi. Səlcuqlarm, onlarm ardmca isə osman- lılarm qurduqları möhtəşəm tü r K dövlətlərində mədəniyyətin, o cümlədən ədəbiyyatm (t ü r K müsəlman ədəbiyyatmm) inKİşafı TürK xalqları ədəbiyyatı. O rta dövr. üçün geniş şərait yarandı. VəbeləlİKİə, türK dünyası etnocoğra- Banı: Çaşıoğlu - Azərbaycanda AtatürK MərKƏzi, 2006. -320 s. fi baxımdan üç böyÜK regiona bölündü:
1. Şərq, yaxud TiirKÜstan; 2. Şimal-Qərb; ISBN 9952-27-037-2 3. Cənub-Qərb.
Şərq, yaxud TürKÜstan tü r K dünyasınm etnososial baxımdan ən 4602020400-300 T ------rəngarəng regionu idi. Altaydan Xəzər dənizinə qədər uzanan regi- 0 8 2 -0 6 onda qədim dövrlərdən gələn ənənə ilə ən müxtəliftü r K etnosları ,(oğuzlar, qıpçıqlar, Karluq-uyğurlar və s.) yaşamaqda davam edirdi- lər. BöyÜK türK, yaxud Göy TürK (VI-VIII əsrlər), Uyğur (VIII-X əsr- lər) xaqanlıqlarmdan sonra burada iİK t ü r K müsəlman imperiyası
©“Çaşıoğlu”nəşriyyatı, 2006 olan Qaraxanlı dövləti (X-XIII əsrlər) yarandı. XIII əsrin əvvəllərin- © “Azərbaycanda AtatürK MərKəzi”, 2006 dən həmin dövlətçiÜK ənənələrini TürK-monqol imperiyası davam et- dirməyə başladı. İmperiyanm hüdudları tədricən Xəzər dənizindən Şimal-Qərbə və Cənub-Qərbə doğru genişlənərəK deməK olar kİ, bü- tüntürK dünyasını əhatə etdi. Əvvəl Çingiz xanm, sonra onun törə- mələrinin qurub idarə elədİKİəri TürK- monqol imperiyası parçalanıb zəiflədİKdə Şərqdən -TürKÜstandan daha bir böyÜK fateh-Teymur çıxdı. Çingiz xanm törəmələrinin pozduqları idarəçilİK harmoniyası- intensivliyi; nı bərpa eləməyə çalışan Əmir Teymur XV əsrin sonlarma doğru 3.Ərəb, fars, yunan və s. xalqlarla ədəbi-mədəni münasibətlər. qüdrətli bir tünc imperiyası yaratdı. LaKİn Çingiz xan Kimi Əmir Orta dövrdə Şərq (TürKÜstan) yazılı ədəbiyyatmm dili əsasən cı- Teymurun əsasmı qoyduğu dövlət də iddia edildiyi qədər davamlı ol- ğatay, Şimal-Qərb ədəbiyyatmm dili qıpçaq, Cənub-Qərb ədəbiyyatı- madı. Bütün türKİəri bir dövlət, yaxud imperiya, vahid idarəçilİK ət- nm dili isə oğuz türKCƏsində olsa da, bu türKCƏlər bir-birindən o qə- rafmda birləşdirməK cəhdləri özünü doğrultmadı. Həm Şərqdə, ya- dər də fəqlənmirdi. xud TürKÜstanda, həm də Şimal-Qərb və Cənub-Qərbdə regional türK ÜmumtürK ədəbi dili (türKİ) barədə aparılmış araşdırmalar (xü- dövlətləri yaranmağa başladı. susilə 50-ci illərdən sonra) gözlərimiz önündə, min ilə qədər tarixi Şimal-Qərbdə (Volqaboyu, Şərqi Avropa və Şimali Qafqazda) olan mÜKəmməl bir dil təzahürünün mənzərəsini cızır -həmin dil tə- türKİərinin qurduqları müxtəlif siyasi birlİKİər orta əsrlərin sonu zahürü orta əsrlər türK bədii, elmi, içtimai-siyasi... təfəKKÜrünün yeni dövrün əvvəllərinə qədər yaşasa da tədricən slavyanlarm nəza- əsas ifadə forması olmuş,XVII-XVIII əsrlərdə isə milli (müasir) türK rəti altm a Keçib məhv oldu. ədəbi dillərinin formalaşmasma əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Cənub-Qərbdə oğuz türKİəri səlcuqlardan sonra (XI-XIII əsriər) ÜmumtürK ədəbi dilinin (türKİnin) təşəKKÜlü, təKamülü gələ-gələ re- regionun ən möhtəşəm dövləti olan Osmanlı imperiyasmı yaratdılar. gional xüsusiyyətlər Kəsb etməsi, tənəzzülü-milli (müasir) türK ədə- Kİçİk Asiya yarımadasını əhatə edən, sonralar hüdudlarmı daha da bi dillərinin formalaşması türKOİogiyanm aKtual problemlərindən bi- genişləndirən imperiya orta əsrlərin sonlarmdan başlayaraq türKİü- ri olaraq qalır: ümumtürK ədəbi dili (türKİ) nə zaman, hansı linqvis- yün əsas siyasi özünüifadəsi oldu. XVI əsrin əvvəllərində Osmanlı tİK, etnoKUİturoloji, sosial-siyasi əsaslarüzərində təşəKKÜl tapır? Nə imperiyasmdan Şərqdə (Azərbaycanda) daha bir möhtəşəm türK döv- cür inKİşaf edir? Neçə regionlaşır? TürKİnin regionlaşması ilə milli ləti-Səfəvilər yarandı. (müasir) türK ədəbi dillərinin təşəKKÜlü arasmda hansı münasibətlər Şərq> yaxud TürKÜstan regionu qədim dövrdə olduğu Kİmi orta mövcuddur?..Kİmi suallar müasir türK dilçiliyini, ümumən filologi- dövrdə də türK ədəbiyyatmm etnİK baxımdan ən rəngarəng, tarixi yasını düşündürməKdədir. Və türKİnin ümumtürK mədəniyyəti tari- KÖKİərə ən çox bağlı coğrafiyasmı təşKİl edir. Altaylarm “Maday Qa- xində oynadığı rolun miqyasmı təsəvvür etməK üçünt ə K c ə onu de- ra”sı, qırğızlarm “Manas”ı, özbəKİərin “Alpamış”ı məhz bu dövrdə məK Kİfayətdir Kİ, II minilliyin əvvəllərindən (Y.Balasaqunlunun (və bu regionda) yaranır. Oğuz, qıpçaq, xüsusilə Karluq türKİərinin “Kutadqu biliq”indən, Ə. YüqnəKİnin “Atibətül-həqaiq”indən, Ə.Ya- bir sıra yazılı ədəbiyyat nümunələri meydana çıxsa da, ümumiyyət- səvinin “Divani-hİKmət”indən)XVII-XVIII əsrlərə (...Əbülqazi xanm lə orta dövr Şərq, yaxud TürKustan regionu ədəbiyyatmm ən böyÜK “Şəcəreyi~təraKİməsi”nə, bir sıra rəsmi-işgüzar sənədlərə) qədər yüz- hadisəsi Əlişir Nəvainin yardıcılığıdır. lərlə, minlərlə bu və ya digər dərəcədə mÜKəmməl yazılı abidələr Şimal-Qərb (qıpçıq) regionundan fərqli olaraq Cənub-Qərb (o- məhz bu dildə, yaxud onun müxtəlif (əsasən üç) regional təzahür ğuz) regionunda xalq ədəbiyyatı ilə yanaşı yazılı ədəbiyyatm da sü- formalarmda qələmə almmışdır. Orta əsrlər türK şairləri, mütəfəK- rətlə inKİşafı müşahidə edilir. Yunus Əmrə, İmadəddin Nəsimi...dən Kirləri, ictimai-siyasi (dövlət) xadimləri... türKİdə nə qədər böyÜK başlamış Baqi, Füzuliyə... qədər onlarla böyÜK türK şairi türK ədə- əsərlər yazmışlarsa, həmin əsrlərin türK Katibləri, xəttatları, rəs- biyyatı tarixinin orta dövründə yazıb yaratmışlar. samları da eyni dərəcədə böyÜK ustalıqla, şövqlə həmin əsərlərin üzünü KÖçürmüş, gözəl sənət nümunələri (əlyazma Kİtabları) yarat- XIII-XIV əsrlərdən başlayaraq türK ədəbiyyatmm nəinKİ Şimal- mışlar. Qərb (qıpçaq), hətta Şərq (TürKÜstan) regionu ilə müqayisədə daha LaKİn müəyyən cəhdləri çıxmaq şərti ilə, ümumtürK ədəbi dili çox məhz Cənub-Qərb (oğuz) regionunda inKİşafı aşağıdaKi amillərlə (türKİ) bugünə qədər ətraflı (və düzgün elmi metodologiya ilə) araş- bağlı idi: dırılmamışdır kİ, bunun da səbəbləri əsasən aşağıdamlardan ibarət- 1.Ədəbi mühitin varisliyini müdafiə edən mÜKəmməl (və ardıcıl) dir: dövlətçilİK mədəniyyətinin mövcudluğu; 1) ötənəsrin 30-cu illərindən etibarən türKOİogiyada hər bir mü- 2.TürK düşüncəsi ilə islam idealogiyasmm qarşılıqlı əlaqələrinin asir türK dilinin (eləcə də xalqının) tarixini “müstəqilləşdirməK”, fantİKİ olaraq ümumtürK KonteKstindən çıxarmaq, hər bir türK xal- TürKİnin təşəKKÜlünün etnolinqvistİK şərti,XI əsrin böyÜK tür- qı üçün “müstəqil” genezis uydurmaq tenedensiyası mövcud olmuş- Koloqu M.Kaşqarinin dahiyanə bir aydınlıqla göstərdiyi Kİmi, müx- dur; təlif türK tayfa dillərinin ədəbi səviyyədə təmərKÜzləşmə- 2) “sovet türKologiyası” üm um iyyətlə türKcənin tarixini canlı inteqrasiyasıdır -”Divani-lüğət-it-türK” müəllifi, əsərinin əsas ideya- funKsional bir proses Kİmi, Keniş mənada dünya m ədəniyyəti tarixi- sı olan həmin ədəbi təmərKÜzləşmə-inteqrasiya mövqeyində duraraq, nin üzvi tərKİb hissəsi Kİmi deyil, əlaqəsiz hadisələr yığım ı, bir növ müxtəlif türK tayfa dillərinə məxsus fonetİK, Iəksİk və qrammatİK “m uzey m aterialı” Kİmi təqdim etm iş, “tarixi qrammatİKa” hər yer- xüsusiyyətləri təbii haldan daha çox “normadan yaymma”, “norma- də “ədəbi dil tarixi”ni üstələm işdir; nı pozma” Kİmi şərh edir.Bu isə o deməKdir kİ, I minilliyin sonu II 3) ümumtürKOİoji miqyasda işləməyə, araşdırmalar aparmağa minilliyin əwəllərində (IX-XI əsrlərdə), bir tərəfdən, türK tayfa dil- qadir olan Kadrların yetişməsi üçün (xüsusi milli respublİKalarda) lərinin (oğuz, qıpçaq, Karluq-uyğur...) diferensiasiyası gedirsə (xalq nəinKİ şərait yaradılmamış, əKsinə, bu cür araşdırmalar MosKva tə- dili səviyyəsində), digər tərəfdən, ədəbi dil, yaxud yazı dili səviyyə- rəfindən ardıcıl olaraq məhdudlaşdırılmışdır. sində təmərKÜzləşmə-inteqrasiya güclənir. LaKİn bu bir həqiqətdir Kİ, ümumtürK ədəbi dili (tünd) düzgün V-X əsrlərdə MərKƏZi Asiyada geniş yayılan dialeKt fövqü (de- metodologiya ilə (və hərtərəfli) öyrənilməsə, müasir (milli) türK ədə- məK olar Kİ, ədəbi) dil təzahürləri türKİnin təşəKKÜlü üçün mənbə bi dillərinin mənşəyi, tipologiyası barədə az-çox elmi bir söz deməK olmuşdur - həmin dövrə aid yazılı abidələrin (qədim türK yazılı abi- çətindir. dələrinin) dili üzərindəKİ müşahidələr göstərir Kİ, qədim türKCƏ (tür- hər bir mÜKəmməl ədəbi dil təzahürü Kİmi türKİ də təşəKKÜl, tə- Kİyə qədərKİ yazılı türKçə) Kİfayət qədər yÜKSƏK normativliyə malİK Kamül və tənəzzül dövrləri Keçirmişdir: olub, hansısa siyasi hegemonluğa çatmış bir tayfanın dili, yaxud 1. TəşəkküI dövrü (IX-XII əsrlər). müxtəlif türK tayfa dillərinin mexanİKİ (necə gəldi) yığımı deyil, 2. TəKamül (regionlaşma) dövrü(XIII-XVI əsrlər). mÜKəmməl, mərKƏzləşmiş, hətta Konservativ bir epos dilidir.Bu dil 3. Tənəzzül (süqut) dövrü (XVII-XVIII əsrlər). ən azı şifahi şəKİldə, yaxud şifahi ədəbi dil olaraq min İİİİk bir təKa- Müşahidələr göstərir Kİ, ümumtürK ədəbi dilinin (türKİnin) İİk, mül dövrü Keçmişdir Kİ, onun da ən azı yarısı yazılı dövrdür: eyni zamanda yÜKSƏK normativliyə, funKsional-üslubi imKanlara ma- “Üze KÖK-Tenqri, asra yağız Yir KilmtuKda eKİn ara Kİsi oğlı İİk nümunələri XI-XII əsrlərdə meydana çıxır, bu isə o deməKdir kİ, Kilınmıs. Kisi oğlmta üze eçüm-apam Bumm Kağan, İstemi Kağan türKİ bu və ya digər şəKİldə təxminən I minilliyin sonlarından (təx- olurmış. Olırıpan türK budunın ilin, törüsin tuta birmis, iti birmis... minən IX əsrdən) mövcuddur.I minilliyin sonu II minilliyin əvvəl- Tört bulun Kop yağı ermis.Sü süləpən tört bulundaKi budunığ Kop lərində TürKÜstanda (xüsusilə $ərqi TürKÜstanda) olduqca intensiv almıs, Kop baz Kilmıs-başlığığ yÜKÜntürmis, tizliqiq sÖKÜrmis... İl- gedən ictimai-siyasi, etnoKUİturoloji proseslər türKİnin formalaşma- qərü KadırKan yışKa teqi, Kİrü TemirKapığKa teqi Konturmıs...” sma əsaslı təsir göstərir Kİ, həmin proseslər aşağıdaKilardır: (Kül tiqin abidəsi). a) müxtəlif türK etnoslarmm - tayfalarmm, yaxud boylarmm, Qədim türK yazılı abidələrinin dili də ümumtürKCədir, laKİn bu- tayfa birlİKİərinin (tünc budun), eləcə də mənşəcə türK olmayan nunla (qədim türKcə ilə) tünci arasmda əsaslı fərqlər vardır: türKdilli etnoslarm TürKÜstanda, xüsusilə onun Şərqində təmərKÜz- a) qədim türKCƏ, əsasən V-X əsrlərdə yazı dili Kİmi işlənmiş, ləşməsi, TürKÜstanm çox sürətlə türKİüyün etnocoğrafi mərKəzinə türK epos təfəKKÜrünün ifadəsi olan, xalq dili ilə əlaqəsi “üzülmə- çevrilməsi; miş”, dialeKtfövqü(deməK olar Kİ, ədəbi) dil təzahürüdür - tünci isə b) islam dininin türKİər arasında (xüsusilə TürKÜstanda) yayıl- orta əsrlərin bundan sonram dövründə mövcud olmuş, daha Keniş ması, bununla bağlı olaraq müxtəlif türK etnoslarmm ideya-mənəvi, coğrafiyanı əhatə edən, daha çox stilizasiya imKanlarına malİK, da- mədəni inteqrasiyasmm güclənməsi; ha ədəbi dil təzahürüdür; v) yazı mədəniyyətinin (burada söhbət Kağız üzərində yazıdan b) qədim türKCə, əsasən, öztürKCədir, türKİ isə geniş, intensiv və gedir) əvvəİKİ dövrlərlə müqayisə olunmayacaq qədər inKİşaf etməsi, ardıcıl beynəlxalq ədəbi-mədəni dil münasibətləri meydanmda olub, ərəb əlifbasmm türK mədəni mühitində yayılması və s. həmin münasibətləri (başqa dillərin təsirini) bilavasitə əks etdirir; c) qədim türıccə run, sonra isə uyğur əlifbasmda, türni isə əsa- niyyə türKCəsi” oğuz, qıpçaq və Karluq-uyğur xüsusiyyətlərinin sən ərəb əlifbasmda yazılmışdır. funKSİonal inteqrasiyasmdan ibarət olubX I-XII əsrlər türK ədəbi di- Bununla belə türKİ qədim türKcənin varisidir. Və həmin varis- linin əsaslarını təşKİl etməKdədir. lİKdə uyğur yazılı abidələrinin (IX-XI əsrlər) dili Kifayət qədər əhə- “Divani-lüğət-it-türK” türKİnin mənbələri barədə elmi-linqvistİK miyyətli mövqeyə malİKdir: qədim türKCənin türKİyə, yəni Keyfiy- məlumat verməKİə yanaşı orta əsrlər türK, yaxud ümumtürK ədəbi yətcə yeni hadisəyə “çevrilməsində” uyğur yazılı abidələrinin dili dilinin (türKİnin) İİk nümunələrini ə k s etdirir: özünəməxsus Keçid mərhələsi təşKİl edir. Qədim türKcəni etnİK (mil- li) zəmində saxlayan, “yad” ünsürlərin müdaxiləsinə, deməK olar Kİ, GörKİÜK topuğ özünqə, imKan verməyən “qədim türKİər”dən fərqli olaraq, uyğur türKİəri Tatlığ aşığ azmqa, türKCəni müxtəlif dillərin (hind, Çin, Tibet, İran və s.) təsiri üçün Tutqıl qonuq ağırlığ, açdılar, müsəlman türnlər isə daha da irəli gedərəK türKcəni ərəb, Yazsun çavm budunqa. fars dilləri qarşısmda, deməK olar Kİ, müdafiəsiz qoydular. Prof. Yaxud: Əhməd Cəfəroğlu türKİəri (birinci növbədə səlcuq türKİərini) öz dil- lərini bu cür müdafiəsiz qoymaqda qmayır, laKİn böyÜK türKdoq nə- Bardı ərən qonuq bulub qutqa saqar, zərdən qaçırır Kİ, bu, türKİərin ana dilinə laqeydliyi deyil, türKcəni Qaldı alığ oyuq Körüb evni yıqar. həm türKİər, həm ərəblər, həm də farslar üçün ümumi olan bir dil XI-XII əsrlərdə MKaşqarinin “Divan”ı ilə aşağı-yuxarı eyni (müsəlmanlarm ümumünsiyyət vasitəsi səviyyəsinə) qaldırmaq iddi- dövrdə Y.Balasaqunlunun “Kutadqu biliq” (XI əsr), Ə.YüqnəKİnin alarınm nəticəsi idi. “Atibət ül-həqaiq” və Ə.Yəsəvinin “Divani-hİKmət” (XII əsr) əsərlə- I minilliyin sonlarmda türninin norma mənzərəsinin necə olaca- ri meydana çıxır. Bu əsərlərin, eləcə də “Qurani Kərim”in türKCə ğmı müəyyən edən həm linqvistİK, həm də eKstralinqvistİK prinsip- tərcümə-təfsirlərinin (islamm türKİər arasmda daha sürətlə yayılma- lər qərarlaşır Kİ, bunlar əsasən aşağıdaKilardan ibarətdir: sma çalışan Buxara ruhaniləri bu zaman hətta, mövcud ənənəni po- 1) I minilliyin ortalarmda formalaşmış qədim türKcənin, bu və zaraq, “Quran”m “ilahi” ərəb dilindən türKçəyə çevrilməsini təqdir ya digər dərəcədə “uyğur türKcəsi”nin norma-struKtur, funKsional- edən fitva vermişdilər) dili türKİnin təşəKKÜl-formalaşma prosesinə üslub ənənələri, “təerübə”si davam etdirilir; əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. 2) türKçə müsəlm an dünyaKÖrüşü, ideologiyası baxım m dan, xü- ÜmumtürK, yaxud orta əsrlər türK ədəbi dili (türKİ) XI-XII əsr- susilə leKSİK-semantİK sahədə, m üəyyən “redaKtəyə” məruz qalır; lər mənbələrində “Xaqaniyyə tünccəsi”, “Kaşqar dili”, “Kaşqar türK- 3) islam xalqlarmm - ərəblərin, farslarm dillərinin türKcəyə tə- cəsi” və s. adlandırılmış, “türKİ” adını isə sonralar (XIV əsrdə) Nə- siri üçün geniş mədəni-ideoloji meydan açılır; vainin sələfi olan cığatay şairləri işlətmişlər. 4) ərəb əlifbası əsaslı bir dəyişİKİiyə uğram adan türKCənin (tür- XI-XII əsrlərdə təşəKKÜl tapan türKİnin yenə də həm in əsrlərdə Kİnin) əlifbası olur; gedən etiososial proseslərin nəticəsi olaraq m üxtəlif türK etnoKUİtu- 5) türKİnin^ Keniş coğrafiyada (Şərqi TürKÜstandan Avropanm roloji regionlarm m diferensiasiyası ilə əlaqədar olaraq regional təza- içərilərinə qədər) fəaliyyəti, müxtəlif regionlarda türK xalq (tayfa) hür form aları m eydana çıxır Kİ, bunlar aşağıdaKilardır: dillərinin, yaxud ləhçələrinin təsirinə müxtəlif cür reaKSİya verməsi ilə əlaqədar, onun (türKİnin) reKİonal təzahür formalarmm təşəKKÜ- 1. Şərq (yaxud TürKÜstan) türKİsi; lü üçün şərait yaranır. 2. Şimal-Qərb (qıpçaq) türKİsi: IX-XI əsrlərdə türKİnin hansı etnolinqvistİK əsasda təşəKKÜl 3. Çənub-Qərb (oğuz) türKİsi. tapdığmı müəyyənləşdirməyə imnan verən ən mühüm mənbə M.Kaşqarinin “Divani-lüğət-it-türK”üdür - “Divan” müəllifi müxtə- Şərq (TürKÜstan) türKİsi Şimal-Qərb (qıpçaq) və Çənub-Qərb (o- lif türK tayfa dilləri ilə yanaşı, həmin tayfa dillərinin (dialeKtləri- ğuz) türKİləri ilə müqayisədə daha zəngin, daha geniş funKsional im- nin) fövqündə dayanan “xaqaniyyə türKCƏSİ”ndən bəhs edir. “Xaqa- Kanlara malİK olmuş və sonunçulardan fərqli olaraq, eyni zamanda müxtəlif türK tayfa dillərinin - Şərqdən Karluq, Şimaldan və Şimal- lüstan bit-TürKİ” (XIV əsr), Qütbün “Xosrov və Şirin” (XIV əsr). Fə- Şərqdən qıpçaq, Çənubdan və Cənub-Qərbdən oquz təsirini həmişə öz qihin “İrşadül-müİK və s-səlatin” (XIV əsr), fitvaların toplandığı üzərində hiss etmişdir. LaKİn zaman-zaman uyğurlarm - Karluqlarm “Kitab fil-fiqh bi-lisanit-türK” (XIV əsr), M.Abdullahın “Şərhül- TürKÜstanda sosial-siyasi, etnİK-mədəni üstünlÜK qazanması ilə qıp- mənar” (XV əsr) və s. əsərlərində təmsil olunur kİ, bunların hamısı çaqlar daha çox Şimal-Qərbə, oğuzlar daha çox Cənub-Qərbə sıxışdı- ya bilavasitə, ya da bilvasitə tərcümə Kİtablarıdır. rılır (XI-XII əsrlərdə. Əslində sonralar da), Karluq (Cığatay) ünsürü- Şimal-Qərb (qıpçaq) türKİsini xaraKterizə edən bir sıra xüsusiy- nün mövqeyi yÜKSəlir. yətlər vardır k İ , onlar əsasən aşağıdaKilardan ibarətdir: Şərq (yaxud TürKÜstan) türKİsi türKİnin təşəKKÜl dövrünə düşən 1) Şimal-Qərb (qıpçaq) türKİsi, artıq qeyd olunduğu Kİmi, əsa- yazılı abidələrin M.Kaşqari “Divan”ı, Y.Balasaqunlunun “Kutadqu- sən, praKtİK məqsədlərə xidmət edən tərcümə lüğətlərinin, dini- biliq”i, Ə.YüqnəKİnin “Atibət-ül-həqaiq”i və Ə.Yəsəvinin “Divani- əxlaqi məzmunlu tərçümə Kİtablarmın, rəsmi, yaxud işgüzar sənəd- hİKmət”i-nin dil təçrübəsinin bilavasitə davamıdır. TürKÜstanm mü- lərin dilidir və türKİnin həmin regional təzahür formasmda orijinal rəKKəb etnoKUİturoloji təbiəti müxtəlif türK (və bir sıra qeyri-türK) bədii, elmi əsərlər, deməK olar k İ , yazılmamışdır; etnoslarm həmin regionda birlİKdə yaşamaları yalnız təşəKKÜl dov- 2) Şərq (TürKÜstan) və Cənub-Qərb (oğuz) türKİsindən fərqli ründə deyil, təKamül dövründə də burada (TürKÜstanda) müxtəlif dil olaraq, Şimal-Qərb (qıpçaq) türKİsi yalnız müsəlman dünyası ilə de- tipologiyalarının təzahürü üçün tarixi-coğrafi şərait olmuşdur. Bu- yil, xristian (Qərb) dünyası ilə də əlaqədə olmuş, əgər belə deməK nunla belə, yuxarıda qeyd edildiyi Kİmi, aparıcı mövqe Keyfiyyəteə mümKÜnsə, dini-mədəni ehKamlara münasibətdə daha çox sərbəst bir Karluq-uyğur (onun davamı olan çığatay) qoluna mənsubdur. cəmiyyətin dili Keyfiyyətini qazanmışdır; TürKÜstan yazılı abidələrinin türKİnin bu və ya digər təzahür 3) Karluq-uyğurlara və “islamm qılıncı”, yaxud “qılınc müsəl- formasma aid olması baxımmdan aşağıdaKi şəKİldə təsnif etməK manı” admı almış oğuzlara nisbətən qıpçaqlar daha sərbəst, daha “li- mümKÜndür: beral” düşüncə (və həyat) tərzinə malİK olduqlarına görə Şimal-Qərb a) oğuz abidələri - “Oğuznamə” (uyğur oğuznaməsi), “Məhəbbət- (qıpçaq) türKİsinini ədəbilİK səviyyəsi türKİnin digər təzahür forma- namə” (XIII əsr), Rəbquzinin “Qisasül ənbiya”sı (XIV əsr), Zəməhşə- ları ilə müqayisədə aşağı olmuş, xalq dilində gedən prosesləri (eləcə rinin “Müqəddi mət ül-ədəb”i (XIV əsr) və s. də Qərbi Avropa dilləri ilə ardıcıl və ya təsadüfi KontaKtları) özün- b) qıpçaq abidələri -Mahmud ibn Əlinin “Nəhcül-fəradis”i (XIV də dərhal ə k s etdirmişdir; əsr), bir sıra tərcümə lüğətləri və s. 4) qıpçaq yazılı abidələri çox müxtəlif areallarda yarandığına, c) Karluq-uyğur abidələri - türKologiyada Ə.Nəvainin sələfləri qıpçaq türKİərinin düşünçə sərbəstliyinə görədirk İ , türKİnin həmin sayılan şairlərin əsərləri (XIV əsr), Ə. Nəvainin əsərləri (XV əsr), təzahür forması Cənub-Qərb (oğuz), xüsusilə Şərq (TürKÜstan) tür- Ə.Nəvainin bilavasitə davamçılarınm əsərləri (XVI əsr), bir sıra di- Kİsinin fəal təsirinə məruz qalmışdır. Və bu təsirlər bəzən o həddə ni əsərlər, TurKÜstan dövlətlərinin türKCƏ rəsmi sənədləri və s. çatır k İ, qıpçaqlar tərəfindən yaradılması heç bir mübahisə törətmə- Şimal-Qərb (qıpçaq) türKİsi Şərq (TürKÜstan), xüsusilə Cənub- yən bu və ya digər abidənin məhz qıpçaq türKİsində olduğu mübahi- Qərb (oğuz) türKİsindən daha geniş bir ərazidə yayılmışdır. Buraya sə törədir; əsasən aşağıdaKi ərazilər daxildir: Qərbi Asiya, Şərqi Avropa, Qərbi 5) Şimal-Qərb (qapçaq) türKİsində yazılmış abidələrin orfoqrafi- Avropa, Şimal-Şərqi AfrİKa (Misir) və s. Şimal-Qərb (qıpçaq) türKİ- yasında izaha gələn və ya gəlməyən bir sərbəstÜK (türKcənin foneti- sində yazılmış abidələr içərisində lüğətlər xüsusi yer tutur. “Kitabi- Kası mövqeyindən ərəb əJifbasma, yaxud ərəb əlifbası ilə ənənəvi ya- məemueyi-təreümani-türKİ və əcəmi və moğoli və farsi (XIII əsr), zı normalarma müdaxilə və ya “təcavüz”) müşahidə edilir. Bu isə ya- “Kodlex KumanİKUs” (XIV əsr), Əbu Həyyan əl-Əndəlusinin zı sərbəstliyinin nəticəsidir k İ, bir sıra hallarda bu və ya digər abi- “Kitabi əl-idraK li-lisan əl-ətraK” (XIV əsr), “Kitab ət-töhfət üz- dənin hansı xətt növündə yazıldığını müəyyənləşdirməK olmur və s. zəKİyyə fi 1-lüğət-it türKİyyə” (XIV əsr), Çəmaləddin ət-TürKİnin Çənub-Qərb (oğuz) tü r K İ s i şərti olaraq “Kitabi-Dədə Qorqud”la (XI “Kitabi-bulqat əl-müştaq fi luğət it-türK və 1-KifçaK” (XV əsr) və s. əsr) - “Kitabi-Dədəm Qorqud əla lisani-taifeyi-oğuzan”la başlayır... La- Şimal-Qərb (qıpçaq) türKİsi eyni zamanda Seyfi Sarayinin “Gü- Kin oğuzlar (xüsusilə Azərbayçana, oradanKİçİk Asiyaya yayılan səl- cuqlar) TürKİistandaKi sələfləri Kİmi ərəb, fars dillərinə üstünlÜK ver- susilə Misirdə sıx mədəni KontaKtlara girmələrinin nətiçəsi idi - xü- dİKİərinə görə bu dillər XI-XVI əsrlərdə Azərbayçanda, Kİçİk Asiyada susilə XV əsrdən etibarən, Şərq (TürKÜstan) türKİsinin Şimal-Qərb böyÜK sosial-mədəni nüfuza malİK olur; elmi əsərlər əsasən ərəbcə, bə- (qıpçaq) və Çənub-Qərb (oğuz) türKİlərinə linqvoKUİturoloji təsiri so- dii əsərlər əsasən farsca yazılır. Xətib Təbrizi, Əbül üla Gəncəvi, Qət- nuncular arasmdaKi uyğunluqları bir qədər də artırmış oldu. ran Təbrizi, Bəhmənyar əl Azərbaycani, Əfzələddin Xaqani, Mücirəd- ÜmumtürK ədəbi dilinin (türKİnin) regional təzahür formaları din Beyləqani, Məshəti Gəncəvi, Nizami Gəncəvi, Cəlaləddin Rumi Ki- arasındaKi linqvistİK norma fərqləri o qədər də böyÜK deyil: a) ən bö- mi böyÜK mütəfəKKİrlər, sənətKarlar “türK oğlu türK” olsalar da əsər- yÜK fərq əslində fonetİK normada olmalı idi, laKİn ərəb əlifbasının, lərini məhz ərəb və ya fars dilində qələmə almışlar. Bununla belə, on- yazı qaydalarmın həmin təzahür formalarının hər üçü üçün əsasən ların dilindən, təfəKKÜründən türKİÜK süzüldüyünü, deməK olar Kİ, ümumi olması bu fərqləri gizlədir; b) leKsİK norma ilə bağlı daha çox mütəxəssislərin hamısı bu və ya digər şəKİldə etiraf edir. diqqəti o çəlb edir Kİ, Şərq (TürKÜstan) türKİsində ərəb, fars mənşə- Cənub-Qərb (oğuz) türKİsi XIII-XVI əsrlərdə aşağıdaKi yazılı abi- li almma sözlər Çənub-Qərb (oğuz) türKİsindəKİndən az, Şimal-Qərb dələrlə təmsil olunur: İ.Həsənoğlunun qəzəlləri (XIII əsr), “Dastani - (qıpçaq) türKİsindəKİndən çoxdur; c) bir sıra ümumi qrammatİK Ka- Əhməd hərami” (XIII-XIV əsrlər), Əlinin “Qisseyi-Yusif”i (XIII-XIV teqoriyalarda (xüsusilə hal, xəbərlİK və mənsubiyyət), felə məxsus əsrlər), M.Zəririn “Yusif və Züleyxa”sı (XIV əsr), Y.Məddahm “Vərqa bəzi xüsusi qrammatİK Kateqoriyalarda cüzi norma fərqləri müşahi- və Gülşah” (XIV əsr), Sulu Fəqihin “Yusif və Züleyxa”sı (XIV əsr), də edilir. Qazi Bürhanəddin, İ.Nəsiminin divanları (XIV əsr), Həqirinin “Leyli ÜmumturK ədəbi dili (türKİ) XVI əsrdən sonra tədricən özünün və Məcnun”u (XV əsr), M.C.Həqiqinin, Kişvərinin divanları (XV əsr), tənəzzül dövrünü Keçirir vəXVII-XVIII əsrlərdə m üxtəlif türK etno- Həbibinin, Ş.İ.Xətainin, M.Füzulinin, M.Əmaninin əsərləri (XVI əsr) Kulturoloji regionallarında m eydana çıxm ış yazılı abidələr həm in tə- və s. Buraya C.İbn Mühənna, H.Naxçıvani, Hüsam və başqalarmm bir nəzzül dövrünün əlam ətlərini ə k s e t d i r i r : sıra məşhur tərcümə lüğətlərini də əlavə etməK lazım gəlir. a) əsasən türKİdə yazılmış bir sıra abidələrin dilində bu və ya di- Cənub-Qərb (oğuz) türKİsi mÜKəmməl ədəbi dil təzahürü Kİmi Kər reKİonun o zamana qədər qeyri-ədəbi sayılan fonetİK, leKSİK və bir sıra özünəməxsus əlamətlərə malİK olmuşdur: qrammatİK xüsusiyyətləri get-gedə daha çox görünməyə başlayır; 1) müsəlman dünyasmda, xüsusilə XII-XIII əsrlərdən etibarən b) müxtəlif türK etnoKUİturoloji regionlarmda yerli əhəmiyyət- oğuz türKİərinin siyasi-mənəvi nüfuzlarınm yÜKSəlməsi, eləcə də on- li (miqyaslı) foİKİorun yazıya KÖçürülməsi prosesi diqqəti cəlb edir - larm tutduqları əlverişli geopolitİK mövqe (həmin mövqe həm Şərq, “xalq Kİtabları” yaranır; həm də Qərb dünyası ilə ardıeıl əlaqələrə şərait yaradırdı) Cənub- c) türKİyə (yaxud “KİassİK üsluba”) qarşı duran, get-gedə Qərb (oğuz) türKİsinin təKamülü üçün hər çür imKanlar açır; linqvistİK-mədəni mövqeyi yÜKSələn “foİKİor üslubu” tədricən yazı 2) Kİçİk Asiyaya, oradan da Qərbi Avropaya yürüş edən oğuz- sahəsində də türKİnin fəaliyyətini faKtİK olaraq məhdudlaşdırır və s. lar islam bayrağmı, müsəlman ideologiyasmı o dərəcədə yÜKSƏKİərə TürKİnin tənəzzülü, fİKrimizcə, aşağıdam sosial-KUİturoloji sə- qaldırdılar kİ, məhz onlarm gücünə türK dili üç böyÜK islam dilin- bəblərdən irəli gəlir: dən birinə çevrildi; 1) XVII-XVIII əsrlərdən etibarən türK xalqları, yaxud millətlə- 3) oğuz türKİərinin saraylarmda ərəb, fars, türK dilləri bir sıra ri (bununla əlaqədar olaraq türK milli ədəbi dilləri) formalaşmağa hallarda müvazi olaraq işlənməyə, böyÜK sənətKarlar (məsələn, başlayır Kİ, bu proses istər-istəməz ümumtürK ədəbi dilini (türKİni) M.Füzuli) üç dildə əsərlər yazmağa başladılar; etnİK-mədəni əsaslardan tədricən məhrum edir; 4) türK dilini aparıcı islam dilinə çevirməK iddiasmm nəticəsi 2) müstəqal türK dövlətlərinin meydana çıxması, həmin dövlət- idi Kİ, türKçə ərəb, fars dillərindən almmalar hesabma bəzən süni şə- pərin az-çox sabit sərhədlərinin müəyyənləşməsi, milli intibah hərə- Kİldə "zənginləşdirildi” və “üçayaqlı” bir dilə çevrildi; Katı və s. stixiyalı bir şəKİldə olsa da bu və ya digər türK ədəbi dili 5) Cənub-Qərb (oğuz) türKİsi uzun zaman Şimal-Qərb (qıpçaq) üçün özünəməxsus sosial-Kulturoloji inKİşaf meylləri müəyyən edir; türKİsi ilə qarşılıqlı əlaqədə olmuşdur (həmin əlaqənin fəallığı, birin- 3) türK xalqları, millətləri (və dövlətləri) arasmdaKi orta əsrlə- ci növbədə, oğuzlarla qıpçaqlarm əsrlər boyu yanaşı yaşamaları, xü- rə məxsus fəal iqtisadi, ictimai-siyasi və mədəni-ədəbi əlaqələr yeni dövrdə Kİfayət qədər passivləşir- bu cür əlaqə zəifliyi türKİnin tari- xi coğrafiyasınm dağılmasma gətirib çıxarır; 4) ümumtürK mədəniyyət mərKƏzlari süqut edir, bunun əvəzin- də isə ayrı-ayrı türK dillərinin inKİşafı üçün sosial-mədəni şərt olan milli mərKəzlər meydana çıxır və s. XVII-XVIII əsrlərdə form alaşm aqda olan m illi (m üasir) türK dil- ləri ilə tənəzzül dövrü Keçirən türKİ (onun regional form aları) ara- sında sıx, çox, speKtrli əlaqələr olm uşdur. TürKİnin yazı-Kİtab dili norm aları ədəbiləşm ə prosesi Keçirən xalq-foİKİor dili üçün nüm unə təşKİl etm iş və beləlİKİə, m illi türK ədəbi dilləri türKİnin regional tə- zahür form alarm ın bilavasitə “nəzarəti” altm da form alaşm ışdır: a) Şərq (Türeüstan) türKİsi - özbəK, uyğur ədəbi dilləri; b) Şimal-Qərb (qıpçaq) türKİsi - əvvəl tatar, başqırd, sonra qa- zax, qırğız, KumiK, daha sonra qaraçay - baİKar, noqay, qaraqalpaq, altay ədəbi dilləri; c) Cənub-Qərb (oğuz) türKİsi - Azərbaycan, türK, türKmən ədə- MANAS bi dilləri. ÜmumtürK ədəbi dili (türKİ), buraya qədər deyilənlərdən də gö- ründüyü Kİmi, türK sistemli ədəbi dillər içərisində tarixi mövqeyinə (əhəmiyyətinə) görə heç biri ilə müqayisəyə gəlmir - Asiyanm Şər- qindən Avropanm Qərbinə qədər müxtəlif mədəniyyət mərKƏzlərində işlənən, müxtəlif xaraKterli, üslublu yazılı abidələrdə təzahür edən bu dil orta əsrlər türK təfəKKÜrünün əsas ifadə forması Kİmi geniş yayılmış, dünyanm bir sıra mÜKəmməl ədəbi dillərinə meydan oxu- muşdur. TürKİ qədim türK ədəbi (epos) dili əsasmda təşəKKÜl tapmış, xü- susilə II minilliyin birinci yarısmda zəngin bir təKamül tarixi Keçir- miş, həmin minilliyin İKİnci yarısmda isə müasir türK dillərinin for- malaşması üçün nümunə verməKİə öz tarixi-mədəni missiyasmı başa çatdırmışdır. Ik süjetlərinin, bir sıra motivlərinin qədim dövrdə yarandığı I şübhə doğurmayan “Manas” eposu türK ədəbiyyatı tarixinin orta dövründə formalaşsa da, ən yeni dövrün əvvəllərinə qədər yeni ideyalarla, süjetlərlə zənginləşmiş, aKin-ırçılar (manasçılar) tərəfin- dən yÜKSƏK sənətKarlıqla ifa olunmuşdur. Səhra “İliada”sı (Ç.Vəlixanov) Kİmi tanınan “Manas” qırğız türKİərinin şifahi ədəbi tarixi olaraq məşhurdur. Epos üç hissədən ibarətdir. Birinci hissədə Manasdan, İKİncidə oğlu Semeteydən, üçüncüdə isə nəvəsi SeyteKdən bəhs olunur. Və hər üç qəhrəmanm həyatı, fəaliyyəti KonteKstində qırğız xalqınm sosial- siyasi harmoniya uğrunda mübarizəsi təsvir edilir. Ümumi həcmi qırx min misraya çatan “Manas”m ən mÜKəmməl mətni məşhur manasçı Saqımbay OrozbaK oğlundan yazıya almaraq nəşr olunmuşdur.
Azorbaycan Raspublıkası Prszidcntinin
işlər İdərəsi PRE2İDENT KİTABXANASI Ulularımızdan qalan söz: Qaraxan və Oğuz xandan sonra Alan- Zəlil oldum görmədi. ça xanın nəslindən Bayqur və Uyqur çıxdı. Bayqurun oğlu Bəbir Heç bilmirəm varam, yox, xandan Tübey, Tübeydən KÖKÖy, KÖKÖydən isə üç oğul-Noqoy, Şıqay Allah vermir - çarəm yox... və Çıyır dünyaya gəldi. Bu üç qardaşın dünyalar tutmayan var- Beş cürə mal topladım, dövləti oldu. Halalca var topladım; Noqoyun dörd oğlu doğuldu: Orozdu, Üsön, Bəy və ÇaKib. Çin Nə sənindir, nə mənim, haKİmləri bunlarm məmlƏKətini bölüb getdi. Həmin CaKibın əmisi Çı- At Kİmindir - minənin. yır öldü. ÇaKib əmisi Çıyırm arvadı ŞaKanla evləndi. Həm də Mancu- Yurduma həyamm yox, riya ellərindən olan Böyön oğlu Çayanm qızı Bəydövləti aldı. Buİk İ Bir canlıyam - canım yox. qadmdan bir övladı olmadı. 0, əlli yaşmı haqlayan, zəngin var-dövlət Bu dünyada sonsuzam, sahibi idi. ŞaKan adı yavaş yavaş unuduldu və onu birinci ərinin adı Sonsuzam, oğulsuzam. ilə çağırdılar - Çıyırdı. Həmin bəy ÇaKib övlad həsrətilə ağlayıb belə Uçmaq olmaz qanadsız, dedi: Gedəsiyəm mən adsız, Yurd yerində qalam yox - Sonsuz öləcəyəm mən... “Ata” deyən balam yox. Axı sonsuz nəyəm mən - Bu dərdi K İm ç ə k ə s İ, Yalqız qalan bir qoca, Göz yaşları tÖ K Ə si? Ömrü talan bir qoca. Kim məni ağlayacaq, Gecə-gündüz bilmədən Qismət beləymiş ancaq; Sərvət yığdım mən nədən?.. Belə buyurub xudam, Yurdda qalan izim yox, Düşünürəm mən müdam, Öləndə varisim yox. Alm yazım bu imiş... Açılmadı ürəyim, Qırx s ə k k İz İ haxladım, Göyərmədi diləyim... Bala deyib ağladım...... ÇaKib qara bağladı, Yığdığım mal-dövlətə, Bala deyib ağladı. Topladığım sərvətə Oğul-uşaq görəndə Kimlər sahib olacaq, Ürəyi düşdü bəndə. Arvadamı qalacaq? Gözündən yaştÖ K Ü ld ü , Yoxsa Altay qulları Yanıq bağrı söküMü. Bu dövləti, bu varı, Çaqırdı Allahı o - Bu atlazı, ipəyi, Eşitsin bu ahı o. Mənim olan hər şeyi Qurban dedi hər dəfə - Özünə varedəcəK? Qurbanlığı nər dəvə... Qızı 1, gümüş gedəcəK... Bax beləcə bəy ÇaKib Bircə-bircə mal yığdım, Boynundan xurcun asıb Halal-hümmət var yığdım Məzarlığa* üz tutur, Kimdən ötrü, nə üçün? Dua edib göz tutur: Alışıb yanır içim; Tanrı övlad vermədi, Yoxdur mənim varisim - Qırğız dilindən tərcümə Adil Cəmilindir. Yurdda qalan bir izim. Ömrü verdim yellərə - Sən Kİmsəsiz qalırsan. MüİKÜm qalır ellərə. Dar gələcəK bu dəyə Qəhr olsun var-dövlətim, Sən təK sonsuz bəndəyə... Məhv olsun bu sərvətim - Oxşamağa balan yox, Yurdumda balam yoxsa, Bundan böyÜK bəlan yox. Yerimdə qalan yoxsa... Yapışsan da yüz əlli ...Atam Noqoy xan olub, Dünya verməz təsəlli... Nəslimə ad-san olub Sənə həyan Kim olar, Bəs mən, Kİməm, nəçiyəm, Səni sayan Kİm olar?.. Kimlərin güvənciyəm? And olsun kİ, Allaha Malım, müİKÜm, yerim var, TÜKənir gücüm daha. Sayılmayan sürüm var. Ələnibdir ələyim, Boz atlarım Kİşnəyir, Yoxdur özgə diləyim, Heç yadıma düşməyir; Arzum - övlad arzusu, Nə sənindir, nə mənim - Gözlərimə endi su... A t Kİmindir - minənin. ...Qılmc-qalxan qurşadım, Minməyə çaparım yox, Dərdsiz, qəmsiz yaşadım. Bir budağam - barım yox. Keçib getdi ömür-gün, Oğul deyib ağlaram, Ayıldım kİ, mən bir gün Sağalarmı bu yaram? “Sonsuz” qalıbdır adım - Heç bilmirəm varam, yox, Yoxdur mənim övladım... Tanrı vermir - çarəm yox. Düşmən səsi ucaldı: “ÇaKib sonsuz qocaldı”. CaKib bu sözlöri deyib dərdini dağıtmaq üçün göz yaşları tÖK- Sənə “qısır” dedilər, dü, atmdan, dəvəsindən Keçib Allaha yalvardı, Tanrıya gileyləndi, Mənə “yesir” dedilər. sonra öz yurduna üz tutdu. Obasma çatar-çatmaz AKimbəy oğlu on Aldım Kİ, Bəydövləti bir yaşlı Mendibəy CaKiba yaxmlaşdı, onu gözüyaşlı görüb soruşdu: Biləm kİ, övlad nədi - - Ay əkə, niyə ağlayırsmız? Niyə gecə-gündüzİk İ gözünüzdən Meyvəsini dərmədim, yaş axıdırsmız? Yenə uşaq görmədim... CaKib dillənməyib acı-acı ağlayaraq yurduna tələsdi. Atdan düş- Qəhərləndi bəybİKə: - dü, atmı bağlamadı, heç kəsə məhəl qoymadan bəybİKənin (orijinal- GünahKaram mən bəİKƏ, da “baybiçe” böyÜK xanım, baş hərəm mə’nasmda işlənir - A. C.) də- Belə yazıb yaradan... yəsinə Keçdi. BəybİKƏ Çıyırdı onu belə qəmli görüb soruşdu: Əlli yaşlı qarıdan - Sönə nə olub, söylə görəK dərdin nədir? Oğul-uşaq gözləməK Yalnız yalandır deməK. Onda CaKib danışdı, Bəs sənin Bəydövlətin, Qəzəbindən alışdı: İKİnci səadətin, - Nə zavallı xatmsan, Naz-qəmzəli qadınm, Nə ağılsız qadmsan. 0 incəbəl xatınm Dünyadan KÖçdüyüm an Niyə doğub-törəmir? Bunu ondan soruş bir... Rəhm elə göz yaşıma. Əzəl KÜndən səadət Xuda versin özümə, Girsəm sənin evinə Rəhm edə, qadir Allah, Olmadı mənə qismət. Körpəm gülsün üzümə. Heç ürəyim sevinər? Sənə gətirdim pənah. Barsız ağaç odundur, BəybİKƏ KÖKSündə dağ Gözlərimdə elə bil Sürüsünün oylağı - Bədbəxt - sonsuz qadmdır. Yastığa baş qoyaraq Əzrayilsən, əzrayil... Qaraşəhər yaylağı. Tablamayıb bu yÜKƏ Düşündü ha, düşündü: ...Belə deyib Bəydövlət Qazaxdan p islİK görən, Qəhərləndi bəybmə, “Di gəl başa düş indi - Çıxıb getdi nəhayət. Bəydövlət sözlü imiş, ÇaKib da doldu yaman, Nifrəti gizli imiş... BəybİKƏ dillənmədi, Yuxulayıb yatdı o, Elə bu dəm, bu zaman Gözünü aldatdı o. Söz tapmadı, ya nədi? Gəlib çıxdı Bəydövlət, MANASIN DOĞULMASI Donub qaldı yerində, Söylədi Kİ, biz əlbət Hər yandan yolu bağlı Yaraları dərində ÇaKib yenə təK qaldı. Bir murazm acıyıq, Tənhalıq onu üzdü. Yanıq bağrı sÖ K Ü ld ü , Kirpiyinə yaş düzdü. Bir taleli bacıyıq. ... Noqoy oğlu bu ÇaKib Gözündən yaş tÖKÜldü. Aral üstdə yaşayıb, Fəqət k İçİk bacı mən, Yaxm olub Altaya, Yük altma yıxıldı, Ağsu adlı bir çaya. Yoluna davamçı - mən. Küçer adlı şəhərdən Belə yanıb-yaxıldı: Sovqat da gəldi hərdən. BəybİKƏ, sonsuz qadm, Mançuriya çölləri - Verdiyini al, xudam, Övladımın elləri. Utanıb qızarmadm... Bir xəbər yox, ətər yox, Qurtar məni qorxudan. Ayrılıq bu qədər yox... Mənsə hələ çavanam, Tibetin sağ tuşunda, Bu mal-dövlət dağılsm, Qarlı dağlar başında - Ürəyimdə var inam. Başqa yurdda, vətəndə Təkİ qocam sağ olsun, Çinli məmləKətində Sən cıyırdı Allaha Bəy ÇaKib tənha qalır, Duman çÖ K Ü b başıma, Güman Allaha qalır... Bəndə olmazsan daha. Qan görür, ölüm görür, KalmiKdan zülüm görür. İşıqlandı bəybİKƏ, Dərd KÖKSünü dağlayır, İşıqlandı alaçıq Gecə-gündüz ağlayır. Arzu-Kama yol açıq. Taleyindən KÜsənlər, Sığmayıb yerə-göyə Ac-yalavaç gəzənlər Yanaşdı Bədəlbəyə. Dedi: Atasmdan qaçanlar, “Oğlum, nə sirdi - Anasmdan qaçanlar İkİ ürəK gətirdin? ÇaKib bəyə tapmır, Belə çox idi pələng?.. Yetmiş dəyə yapılır... Yoxsa tərpənib zirəng Belə görəndə ÇaKib Bir oxla İKİsini Yeddi yerə at çapıb Vurmusan? - de düzünü. FİKrə getdi bəybİKə: Özgə heyvan ürəyi Qismətimdə var bəİKƏ... Deyil mənim gərəyim. Xəbər gəldi: - İlxıçı Bədəlbəy, ay oğlum, sən Nişan alıb gözucu BəIkə yalan deyirsən?” Bir pələng yaralayıb, Şübhələndi bəybİKƏ, Bağrını paralayıb, Üzdü onu bu “bəİKə”. Dərisini soyubdur, Bədəlbəy dedi: - vallah Ətin yerdə qoyubdur... Şahiddir kİ, bir Bu xəbəri eşidən Allah dediyim yalan deyil, Çıyırdı qalxdı birdən, Bu qan özgə qan deyil - ÇəKdi onu muradı - Bu pələng ürəyidir, İlxıçmı aradı, Yersiz şübhələr nədir?.. Görüşünə tələsdi, Əgər varsa yalanım, Gəlib yolunu Kəsdi. Qılıncımla doğranım... Gələndə xeyli Kümüş Yox daha söz-söhbətim, Özü ilə gətirmiş. Bu da mənim qiymətim... Dedi: - sərvət alarsan, ...O yandı için-için Çoxlu dövlət alarsan, Bu şübhəli söz üçün. Atmı çap, ilxıçı, İnandı Kİ, bəybİKƏ Bir pələng tap, ilxıçı. Yalan demir bu əkə. Yar Kətir ürəyini, Su gətirdi bir səhəng, Göyərt bu diləyimi. Önündə İkİ ürəK - Onun da ürəyini Onları paK elədi, Aparsam olmaz yə’ni?.. . Bişməmiş; çiy-çiy yedi. Əlində İKİ ürəK Pay vermədi heç kəsə, İlxıçı sevinərəK Yedi bircənəfəsə. Gəlib çıxdı obaya - TÖKÜb qanlı suyunu Pay düşürdü o “paya”. Ləzzətlə içdi onu. ÇəKİldi qara KÖlgə Təkİ onun arvadı Daha gəldi özünə, KöməK edən qadmlar Doğa bilsin salamat. Tamam heydən düşmüşdü. Bəxti güldü üzünə... BəybİKənin bətninə Çanıbın son arzusu, Övlad göydən düşmüşdü, İndi məni dinləyin, Yoxsa KÖrpə deyil bu Elə budur, elə bu... Pələng idi, şir idi? Bəy ÇaKibdan söyləyim, Bu möçüzə önündə Aşıb-daşdı sevinçi, Hamı susdu, Kİridi... Ər Manasdan danışım, Ağlayan bəybİKəydi - Hamısmdan birinci Başına gələn nəydi... Təzə dastan danışım... Elə bu dəm bəy ÇaKib Kəsdirdi boz atı o - Varını çalıb-çapıb Manas ana boyunda Beş yerdə baş Kəsdirdi; Başmı qovzadı o. Kəsildi ağ erKƏKİər, Oldu doqquz aymda. Kəsildi Kəhər atlar. BəybİKəsə bu zaman Qurban getdi nər dəvə, Doqquz ay, doqquz gecə Boğdu ağrı-atalar. Dad çəKİrdi: - “ay aman... Fəqət yenə bəybİKƏ Gəlib Keçdi beləcə... Tablamayıb bu “yÜKə” Səs eşidən qadmlar Qışqırdı: - məhv oluram, Günlərin bir günündə Mən saralıb-soluram, BöybİKənin bətnində Damuldunun xatmı, Bəy ÇaKib - gözləri qan Ağbaltanm arvadı, Manas qəfil tərpəndi, Kutubəyin zövcəsi Düşünürdü bəs haçan Bir tərəfdə hərəsi Yazıq ana ürpəndi. Yalvarırdı Allaha Doğulacaq övladı, Batmasınlar KÜnaha... Gördü təndə sancı var - Deyəndə Kİ, ÇaKiba YetişəcəK muradı?.. Doğacaqdır arvadın Üzdü onu sancılar. Kövrəlib hıçqırdı o, Düşünürdü bəs haçan Sevinçdən qışqırdı o: ÜrəKİəndi bəy ÇaKib, “Deyirdim varisim yox, Ayrılacaq candan can?.. Yurda qalan izim yox... Fərəhləndi bəy ÇaKib. ŞÜKr sənə, xudaya, ...Ana bətnində uşaq Məni də saldm saya. Yalvardı Kİ, Allaha, Yoxdur daha gileyim - Şir Kİmi tərpənirdi, Desələr oğlun olub Peşman olmasın daha. Yəqin çatlar ürəyim. Şübhələnib özündən Ağlayırdım ona Kİ, BəybİKƏ ürpənirdi. Yurdumda ərənim yox. Uşaq görsəm deyərdim: Yesin pələng ürəyi - hamınm var, mənim yox... Budur arzu-diləyi. Ay dolandı, il oldu, 0 da K İ, deyil asan - Qız olsa evdə qalm, Axı necə tapasan?.. Tərpənməyin heç yana... Sən atamdan, anamdan Kaş Allah oğul verə, İndi mənə yaxınsan. Yatmış bəxtim oyana. Nə istəsən al - verim, Bu dövlətim, bu varım Qızıl, gümüş, mal verim. Oğlum olsa sizindir. İlxıçı bu söz ilə Nə desəniz aparm - Qəfil tapdı xəzinə. Nəyim varsa sizindir. Bir alıcı quş oldu, Qız olacaq, ya oğlan... Əzablara tuş oldu. Siz bunu bilən zaman Aşırımlar aşdı o, Dağlarda tapm məni, Dağları dolaşdı o. Əgər oğlum olubsa Yatdı yolun üstündə, Talayın, çapm məni... Gördü yalın üstündə ...Belə deyib bəy ÇaKib - Uzanıbdır bir pələng - Üz çevirdi dağlara - Vurdu onu bu zirəng Yurdundan uzaqlara... Ürəyini çıxartdı, Salamatmı KözKaman? Arzuya, Kama çatdı... Bir xəbər yox, ay aman o- Atını K e r i sürdü, Oqullarım yad olub, Yolda daha nə gördü. Minnət ilə yer alır - Gördü ayqır at ölüb - Alır İKİ-Aralı. İlxıçılar tÖKÜlüb Azoo-Belin zirvəsi Dərisini soyublar, Olur yay düşərgəsi. Düşündük İ , nə olar; Artıq söhbət nə lazım, Yarın mənim qarnımı, İndisə qulaq asm Xilas edin canımı.- Sizə dastan söyləyim, Bu pələngdən, bu şirdən Ər Manasdan söyləyim... Vəhşisifət bəşərdən... Toydan İkİ il Keçdi, Ey rəhmdil Allahım, İ1 yox, sanKİ yel Keçdi. Nə idi Kİ, günahım Manas ana boyunda Belə övlad göndərdin - Olanda üç aymda Az idimi öz dərdim?.. BəybİKənin ürəyi BəybİKənin qalmadı İstəmədi yeməyi. Yaşamağa gümanı, Anladı Kİ, o, daha Çağırdılar hammı, Döyişibdir iştaha - Gətirdilər şamanı. Qaçır baldan, şəKərdən. Qorxdu onu görənlər, Ağlma gəldi hərdən Fağırlaşdı ərənlər. Yeddi gün, yeddi gecə Gəlib Keçdi beləcə... Sıxdı onu sancılar, Boğdu ağrı-atalar. Tamam oldu vaxt-və’də - Gəlib çıxan qadmlar Öz işini görmədə... BerdİKənin qadını, İstəyim hasil oldu...” Bəy ÇaKib düşündü Kİ, Muştuluğa gəlsələr GedəcəKdir ürəyim, Bəs onda mən neyləyim? Neyləyim el gülməsin, Məni gülünc bilməsin? Qoy çəKİlim daqlara, Bir azca uzaqlara. Gedim xəbər gözləyim, yUITUS ƏMRƏ Aralıdan izləyim Muştuluq gətirəni... Qurbanlıq at, dəvələr Bağlandılar yan-yana. Hələ aralanmamış Alaçıqdan o yana ÇaKib belə söylədi: Bilin Kİ, arzum nədi: Oğlum olsa xoşbəxtəm, Elə bu zaman bu dəm Qaçın gəlin üstümə, Uçun gəlin üstümə. hməd Yasəvidən sonra Türn dünyasının türncə yazan İKİn- Ə ci böyÜK sufi şairi Yunus Əmrənin (1241-1321) həyatı da “Türaüstan müdrİKi”nin (Ə.Yasəvinin) ömür yolu Kİmi başdan- başa əfsanələrə qərq olmuşdur. Anadolunun ən azı beş yerində onun məzarı vardır. Yunus Əmrənin xalq arasında məşhur “Divan”ı özündən sonra yaranan türK təsəwüf poeziyasma yüz illər boyu təsir göstərmişdir. Sənsüz yola girür isəm çarəm yoğ adım atmağa, Gövdəmdə qüvvətüm sənsin başum götürüp getməgə. Eşqdən də’vi qılan Kİşi hiç anmaya hirsü həva, Könlüm, canum, əqlüm, bilüm sənün ilə qərar edər, Eşq evinə girənlərə ayruq nə meylü nə vəfa. Can qanadı açuq gərəK uçuban dosta getməgə. İzzətü ərKan qamusı bunlardur dünyə sevgüsi, Kəndüligindən Keçəni toğan edər mə’şuq anı, Bənüm cəvabum sən ayıt, eşqə izzətimdür bəha. Ördəgə, KƏKİigə salar sürə irübən tutmağa. Diliyilə eşq deyənlər bilməzlər eşq nəydügini, Bin Həmzəcə qüwət vermiş qadir Çələb eşq ərinə, Eşqdən xəbər ayıtmasun Kİm dünyə izzətin sevə. Tağları yolından ırar, qəsd edər dosta getməgə. Hər Kİm izzətdən Keçmədi, aşiqlİK böhtandur ana, Yüz bin Fərhad Külüng alup qazar tağlar bünyadını, Keçəməz dost döşəginə atü qatır, yaxud dəvə. Qayalar Kəsüb yol edər abi-həyat aqıtmağa. Yunusa aşiq deyübən zinhar özənüb gəlməgil, Abi-həyatun çeşməsi aşiqlərün vüsalidür, Çoq bəzirgan peşman olur varıcağız uzun yola. Söhbəti eşq ilə edər susamışları yaqmağa.
Aşiqmi derim bən ana Tənqrinün uçmağın sevə?! Uçmaq xud bir tuzaqdurur əbləhlər canın tutmağa.
Aşiq olan misKİn olur,Həqq yolına təslim olur, Hər nə dersən boyun tutar, çarə yoq KÖnül yıqmağa.
BildÜK gələnlər Keçdilər, gördÜK qonanlar KÖçdilər, Eşq şərabın içən canlar uymaz KÖçməgə, qonmağa.
Dutulmadı Yunus canı, Keçdi tamudan uçmağı, Yola düşüb dosta gedər ol əslinə uyaqmağa. Bir gün yüzün görənK İşi ömrincə hiç unutmaya, İkİ cəhan zindan isə g ə r ə K bana bustan ola, Təsbihi sənsin dilində, ayruq nəsnə ayıtmaya. Ayruq bana nə ğəm-ğüssə, çün inayət dostdan ola.
Taətə turan zahidün gözləri səni görürsə, Varam ol dosta qul olam, həm açıluban gül olam, Təsbihini unudup ol ayruq səcdə də etməyə. Həm ötüb bülbüli olam, turağum gülüstan ola.
Ağzma şəKKər aluban gözləri sana tuş olan, Dost yüzini gördi gözüm, ərənlərə topraq yüzüm, Unıda ol şəKərini ayruq çeynəyüb yutm aya. Söz anlayana bu sözüm gərəK şəKəristan ola.
Bən səni sevdigüm içün əgər bəha derlər isə, Hər dəvadən Keçən Kİşi, dostdan yana uçan Kİşi, Ikİ cəhan müİKİn verəm dəxi bəhası yetməyə. Eşq şərbətin içən Kİşi gəh əsrÜK, gəh məstan ola.
İkİ cəhan toptolu bağu bustan olur isə, Sənsüz İkİ cəhan bənüm zindan görinür gözümə, Sənün qoqundan eyü gül bustan içində bitməyə. Sənün eşqünlə bilişən gərəK xasül xasdan ola.
Gülü reyhan qoqusı aşiqlərə mə’şuq yetər, Eşqə doyamadı özüm, KƏKSüzin söylərin sözüm, Aşiq olanun mə’şuqı hərgiz ögindən getməyə. Yunus, sənün işbu sözün aləmlərə dəstan ola.
İsrafil surın urıcaq, məxluqat turu gəlicəK, Sənün ünündən artuq hiç qulağum eşitməyə.
Zöhrə yerə enübəni sazm nüvəxt eylər isə, Aşiqün işrəti sənsüz gözi ol yanə getməyə.
Nə edərlər xanümanı ya sənsüzİ k İ cəhanı, İ k İ cəhan fəda sana, Kİmsənə güman dutmaya.
Səkİz uçmağun hurisi əgər bəzənüb gələlər, Sənünsevgündən özgəyi (KÖnlüm) hiç qəbul etm əyə.
(Bu) Dünyədə nə ola Kİm axirətdə ol olmaya, Hurilə ğılman gəlicəK aşiq əlin uzatmaya.
Yunus seni sevəliden bəşarət oldı canına, Hər dəm yeni dirlİKdədür, hərgiz ömrin əsKİtməyə. Ey aşiqlər, ey aşiqlər, məzhəbü din eşqdür bana, Gördi gözüm dost yüzini, yas qamu dügündür bana. Eşq ətəgin tutmaq gərəK, aqibət zəval olmaya, Eşqdən oquyan (bir) əlif Kİmsədən sual olmaya. Ey padişah, ey padişah, uş bən bəni verdüm sana, Gəncü xəzinəm qamusı sənsin bənüm öndən sona. Eşq dedügin tuyar isən, eşqə candan uyar isən, Eşq yoluna candur fəda, ana fəda mal olmaya. Əvvəl dəxi bu əqlü can sənün ilə əsli məKan, Axır yenə sənsin məKan, uş varuram səndən yana. Əsilzadələr nişanm əgərbilməK dilər isən, Özi oğlan da olursa, sözində vəbal olmaya. Səndən sana varur yolum, səndən səni söylər dilüm, İllah sana irməz əlüm, bu hİKmətə qaldım tana. A riflərdən nişan budur hər KÖnüldə hazır ola, Kəndüyi təslim eyləyə, sözdə qiylü qal olmaya. Ayruq bana bən deməyəm, Kİmsənəyə sən deməyəm, Bu qul o sultan deməyəm, eşidənlər qala tana. Görməzmisin sən aruyı, hər bir çiçəKdən bal edər, SinəK ilə pərvanənün yuvasmda bal olmaya. Dost eşqə ulaşalıdan dünya axirət bir oldı, Əzəl, əbəd sorar isən, dün ilə bu gündür bana. Dürrü cövhər istər isən ariflərə xidmət eylə, Cahil bin söz söylər isə mə’nidə misqal olmaya. Ayruq bizə yas olmaya, hiç KÖnlümüz pas olmaya, Zira Həqdən gələn avaz savulmaz dügündür bana. MisKİn Yunus, zəhri-qatil eşq əlində tiryaK olur, Elmü əməl, zöhdü taət bəs eşqsüz həlal olmaya. Bən eşqündən ayrılmıyam, dərgahindən ırılmıyam, Əgər bəndən gedərisəm sənün ilə varam bana.
01 dost bəni veribidi, var bu dünyayı gör dedi, Gəldüm gördüm xoş arayiş, səni sevən qalmaz ana.
Qullarma və’d eylədi, yarm uçmaq verəm dedi, 01 dostlarun sevindügi yarınum bu gündür bana.
Bu ah ilə, bu zar ilə bu hİKməti Kİm nə bilə, Bilsə dəxi gəlməz dilə, tutdum yüzüm səndən yana.
Sənsin bana canü cəhan, sənsin bana gənci nihan, Səndəndürür assı ziyan, nə iş gələ bəndən bana?!.
Yunus sana tutdı yüzin, unutdı cümlə Kəndözin, Cümlə sana söylər sözin, söz söylədən (sənsin) bana. Anmamısm (sən) şol güni cümlə aləm heyran ola, Gedər idüm bən yol sıra, yavlaq uzamış bir ağac, Nedəsini biliməyüb bixudü sərgərdan ola. Böyle lətif, böylə şirin, KÖnlüm aydur bir qaç sir aç.
İsrafil surını ura, həb məxluqat yerdən tura, Böyl’ uzamaq nə mə’nidür, çünKİ bu dünyə fanidür, Dərilübən həşrə vara, qazi anda Sübhan ola. Bu füzullıq nişanıdur, gəl bəri misKİnligə neç.
Zəbanilər ç ə k ə duta, ilədə tamuya ata, Böylə lətif bəzənübən, böylə şirin düzənübən, Dəri yana, sünqÜK tütə, qatı ulu əfgan ola. Könül Həqqə uzayuban diləK nədür, nəyə möhtac?
MalİK çağıra tamuya, çəKÜb meydana gətirə, Ağaç qarır, dövran dönər, quş budağa bir gəz qonar, Tənqri qorqusmdan tamu zari qılub nalan ola. Dəxi sana quş qonmamış nə gögərcin, nə xud durac.
Tağlar yerindən ırıla, göglər heybətdən yarıla, Bir gün sana zəval irə, yücə qəddün enə yerə, İlduzlar bağı qırıla düşə yerə ğəltan ola. Budaqlarun oda girə, qaynaya qazan, qıza sac.
Yazuqlanmuz dartıla, anca pərdələr yırtıla, Yunus, imdi sən bir necə, ƏKSÜKİigün yüz bin onca, Bilmədügün günahlarun anda sana əyan ola. Qur’ ağaca yol sorunca təfərrüclən yoluna Keç.
Yunus aydur işbu sözi, ərənlərə topraq yüzi, Dilər Həqqi görə gözi, inayət gər andan ola. Sən bu cəhan müİKİni Qafdan Qafa dutdun tut, Netəligüm soran, eşit heKayət: Ya bu aləm malmı oynayuban utdun tut. Su vü topraq, odü yel oldı surət.
Süleymanm təxtinə şad olup oturdun, bil, Dört müxalif nəsnədən dört divarun Divə, pəriyə düpdüz hÖKmləri etdün tut. SazKar eylədi verdi Kəramət.
Fir’ovnun xəzinəsin Nuşinrəvan gənciylə Yel ilə toprağı qıldı müəlləq, Qarun malma qatub sən maluna qatdun tut. Su içində odı dutdı səlamət.
Bu dünya bir loqmadur, ağzunda çeynənmiş bil, Rizqi ömri təmam eylədi hənuz, Çeynənmişə nə yudmaq, ha sən anı yutdun tut. Şeş cəhət olmadın tutduğı Kİsvət.
Ömrün sənün oq bigi yay içində toptolu, Ruhumdan K İ m s ə n ə xəbər verəməz, Tolmış oqa nə turmaq, ha sən anı atdun tut. Əmrdür qadirliği verür hərəKət.
H ər bir nəfəs Kİm gəlür, Kəsədən ömr ƏKsilür, Baqi tərtiblərümi şərh edəyim, Çünkəsə ortalandı, sən anı dÜKətdün tut. Inayət mövcudi səm’i-bəsarət.
Çün dənizə ğərq oldun, boğazuna gəldi su, Əqlimün xəbəri bugünKİ dəgül, Dəli bigi talbmma, ey biçarə, batdun tut. Anı ər der isən əvvəİKİ ayət.
Yüz yıllar xoşlığ ilə ömrün olursa, Yunus, Sual-cevab Kəlecisi buna dəgindür, Son ucı bir nəfəsdür, Keç, andan da ötdün tut. Bundan böyle cehanum binəhayet.
Yunus ilə buna dənlü nəsibüm, Könül dost turağı, dilüm şəhadət. Türx xalqları ədəbiyyatı ^ 4 5 'ZSL—_
Eşq imamdur bizə, KÖnül cəmaət, Dinü millət sorar isən, aşiqlərə din nə hacət?! Qibləmüz dost yüzi, daimdür səlat. Aşiq K İşi xərab olur, aşiq bilməz din diyanət. Aşiqlərün KÖnli gözi mə’şuq deyə getmiş olur, Dost yüzni göricəK şirK yəğmalandı, Ayruq surətdə nə qalur Kİm qılisər zöhdü taət. Anunçün qapuda qaldı şəriət. Taət qılan uçmağ içün, din tutmayan tamu içün, Könül səcdə qılur dost mehrabmda, 01 İKİdən fariğ olur, nəyə bənzər bu işarət. Yüzin yerə urub qılur münacat. Hər Kİm dostı sevərisə dostdan yana getməK gərəK, MünacatKİbi vəqt olmaz arada, İşi-güci dost olıcaq cümlə işdən olur azat. Kim ola dost ilə bu dəmdə xəlvət. Anun Kİbi mə’şuqənün xəbərini Kİm gətürür, Şəriət aydur saqın şərti bıraqma, Cəbrayilü mürsəl sığmaz, şöylə olmdı işarət. Şərt ol Kİşiyə Kİm edə xəyanət.
Ərənlər nəfəsi dövlətlü rümuz, Soru, hesab olmayısar dunya axirət qovana, Anunla fitnədən olduq səlamət. MünKİrü NəKİr nə sorar tərK olıcaq cümlə murat.
Bəli qövlindedÜK əwəİKİ dəmdə, Xovfü rəca gəlməz anda varlıq yoqlıq bırağana, Hənuz bir dəmdür ol vəqtü bu saət. Elmü əməl sığmaz anda nə tərazu var, nə sırat.
Dərildi beşümüz bir vəqtə gəldi, 01 qiyamət bazarmda hər bir qula baş qayısı, Beşi bir eyləyüb Kim qıla taət. Yunus, sən aşiqlər ilə hiç görməyəsin qiyamət.
Biz K İ m s ə dininə xilaf deməzüz, Din təmam olıcaq toğar məhəbbət.
Toğurlıq bəKİiyən dost qapusmda, Gümansuz ol bulur ilahi dövlət.
Yunus ol qapuda Kəminə quldur, Əzelden ebede deKdür bu izzət. Dün gedər gündüz gəlür, gör necəsi uz gəlür, Ey bəni eyibləyən, gəl bəni eşqdən qurtar, Padişah hÖKmüyilə aləmə düpdüz gəlür. Əlündən gəlməz isə söyləmə fasid xəbər.
Qaranğulıq sürilür, aləm münəvvər olur, Hiç Kİmsənə Kəndüdən haldan-hala gəlmədi, İşıdı nur qəndili həvaya az-az gəlür. Cümləmüzün halini mə’şuq edər müqərrər.
Bir baqğıl sağa-sola, qayıqma dəgmə yola, Aşiqlərün hər hali mə’şuq qatında bitər, Dinilə quş ünini, necə dürlü saz gəlür. Sözün var ana söylə, bənüm arada nə’m var?
Quş xu(d) yumurdayidi, yuvada yerdəyidi, Hər K İm eşq qədəhindən içdiyisə bir cür’ə, O xu qüdrət ünidür, bilməyənə qaz gəlür. Ana nə yad, nə biliş, ana n’əsrÜK, nə xümar?!
Söz issi sözin alur, surət topraqda qalur, Dost yüzindən niqabı hər Kim gedərdiyisə, Hər Kİm bu hali bilür, Kəndözindən vaz gəlür. Hicab qalmadı ana ayruq nə xeyrü nə şər.
Eşq bənligüm ilətdi, əql dört yanə getdi, Şəriət ədəbindən qorqaram söyləməgə, Yunusa yÜ K İ yetdi, bilməyənə az gəlür. Yoğ isə aydayıdum dəxi ayruqsı xəbər.
Dost qılıcından Yunus ölür isə ğəm dəgül, Dost gögindən oyanan mə’şuq bürcindən toğar. Yunus Əmrə Ä ä ®
Eşq ilə biliş canlara əzəl-əbəd olmayısar, Eşq məqamı alidür, eşq qədim, əzəlidür, Gümrah olub bu cəhanda Kİmsə baqi qalmayısar. Eşq sözini söyləyən cümlə qüdrət dilidür.
Bir tona qan bulaşıcaq yumaymca mismil olmaz, Deyən ol, eşidən ol, görən ol, göstərən ol, Könül pisi yunmaymca namaz rəva olmayısar. Hər sözi söyləyən ol, surət can mənzilidür.
Könülpisin yudm isə, Kİbrü Kİni qodun isə, Surət söz qanda buldı, söz issi qaçan oldı, İqrar bütün olmaymca ərdən nəzər olmayısar. Surətə Kəndü gəldi, dil hİKmətün yolıdur.
Murdar dünyayə bulaşan, döşirübəni dunşan, Bu bizüm işrətümüz, oldur bu ləzzətümüz, Ərdən himmət olmaymca ömürKeçər yunmayısar. İçüb əsridügümüz eşq şərbəti gölidür.
Yunus, imdi sən Həqqə ir, dünü gün Könlün Həqqə ver, Anı ana dersin anun söyləyən oldur, söz anun, Könül gözi görməyincə hiç baş gözü örməyisər. 01 bizimdür, biz anun, bu ğeyr təsbih dilidür.
Yunus sözində yalan görmədi münKİr olan, Ömrin zülmətə salan mə’rifət yoxsulıdur. Bir Kİşiyə söylə sözi Kİm, mə’nidən xəbəri var, Ey eşq əri, aç gözüni, yer yüzine eylə nəzər, Bir Kİşiyə ver KÖnlüni canmda eşq əsəri var. Gör bu lətif çiçəKİəri, bezənübən gəldi Keçer.
ŞununK İm taşı xoşdurur, bilün K İm , içi boşdurur, Bunlar böylə bəzənübən, dostdan yana uzanuban, Dün gün ötən bayquşdurur, sanma bütün dıvarı var. Bir sor, əxi, sən bunlara, qancarudur əzmi-səfər?
Bir dəvləngəc yuva yapar, yürür eldən yavru qapar, Hər bir çİçək bin naz ile öger Həqqi niyaz ilə, Toğan iləyindən sapar, zir’ əlində murdarı var. Bu quşlar xoş avaz ile ol padişahı zİK r eder.
Yoqdur toğanla birligi, yə Həqqə layiq dirligi, Ögər anun qadirligin, her bir işə hazırlığm , Şol Kİşidən um ərligi, anun səfanəzəri var. Əvət, ömri qasirliğin anıcağız bənzi solar. Surət ilə çoqdur adəm, dəgməsində yoqdur qədəm, Rəngi dönər gündən-günə, toprağa dÖKİlür genə, Əvvəl-axır ol pişqedəm Mühəmməd din sərvəri var. İbrətdürür anlayana, bu ibrəti arif tuyar. Ərənler yolıdur meşə, meşə qolaydur qolmaşa, Meşə olan yerdə, paşa, hərami çoq, Əntəri var. Nə gəlməgün gəlməKdürür, nə gülməgün gülməKdürür, Son mənzilün ölmeKdürür tuymadunsa eşqden əsər. Şeyxü danişməndü vəli cümləsi birdür ər yolı, Yunusdur dərvişlər qulı, Taptuq K İbi sərvəri var. Hər bir sözi tuyayıdun, ya bu ğəmi yuyayıdun, YürürKən oynayayıdun, gedəydi səndən Karü bar.
Bildün gələnKeçər imiş, bildün qonanKÖçər imiş, Eşq şərabm içər im iş bu m ə’nidən hər Kİm tuyar.
Yunus, bu sözləri qoğıl, Kəndözündən əlün yuğıl, Səndən nə gələ bir degil, çün Həqdən gəlür xeyrü şər. -
SöyləməməK xərcisi söyləməgün xasıdur, Bu yoqlıq yolına bu gün bizə yoldaş olan Kİmdür? Söyləməgün xərcisi KÖnüllərün pasıdur. Elümüzə güniləlüm, sorun qardaş olan Kİmdür?
Könüllərin pasını gər siləyim der isən, Nə qalduq işbu iqlimdə, ağır yÜKİəmn altında, Şol sözi söyləgilKİm, sözün xülasasıdur. Bu yÜKİər, bu yapıları dÖKÜb haldaş olan Kİmdür? Səni bunda veribidi, təfərrüc eylə gəl dedi, “Qul il-Həqq” dedi Çələb sözi toğrı deyənə, Sən ev yaparsm, ey xoca, evi taraş olan Kİmdür? Bu gün yalan söyləyən ertə utanasıdur. Bu fərşi gördÜK aldanduq, hənuz ərşə irəmədÜK, Cümlə yaradılmışa bir göz ilə baqmayan, Bu ərşə fərşə, ey xoca, gör ə fərraş olan Kİmdür? Şər’ün övliyasıysa həqiqətdə asidür. Gəlünüz gedəlüm, gəlünkİ, Yunus Keçdi gö(y)nildi, Şəriət xəbərini şərh ilə aydam, eşit, Ayaqlara düşər Yunus, bu yola baş olan Kİmdür? Şəriət bir gəmidür, həqiqət dəryasıdur.
01 gəminün taxtası hər necə möhKəm olsa, Dəniz mövci qat’ olsa taxta uşanasıdur.
Bundan içərü xəbər eşit aydayın, ey yar, Həqiqətün Kafəri şər’ün övliyasıdur.
Biz talibi-elmlərüz, eşq Kİtabın oquruz, Çələb müdərris bizə, eşq xud mədrəsəsidür.
Övliya səfa-nəzər edəlü gündən bəri, Hasil oldı Yunusa hər nə Kİ olasıdur. Türx xalqları ədəbiyyatı ^ - — ------'tallSX.
Bənəm sahibqiran, dövran bənümdür, Səhha ol aşiq canına, Kİm dost ilə vüsalı var, Bənəm uş pəhləvan, meydan bənümdür. Canı birdür mə’şuq ilə, dəxi nə dürlü halı var.
Həramidən bənüm qorqum, qayum yoq, Canü Könül, əqlü fəhm nisar olsun mə’şuqinə, Bu zorü bu qüwət Həqdən bənümdür. Pəs aşiqün andan ayru dəxi nə müİKÜ malı var. ƏbubəKrü Ömər ol din ulusı, Əliyyəl Mürtəza, Osman bənümdür. Bu yerü gögü ərşü fərş eşq dadilə qaimdür, Bünyadı eşqdür, aşiqə hər bir arada əli var. Kim ala bu topı çövganumuzdan, Top uran meydanda çövgan bənümdür. Aşiqlərün nə Kİm varı, təcrid gərəKdür arada, Hər nəsnəyə ol hÖKm edər, hər yol içində yolı var. Yunusam bən Yunus işbu cəhanda, Bənəm sultan quli, sultan bənümdür. Baqi dirlİK sevən Kİşi gərəK tuta eşq ətəgin, Eşqden artuq hər nəsnənün dəgşirilür zevalı var.
Aşiqlərə işbu surət məsəla KÖnləK Kİbidür, Yüz bin KÖnləK əsKİdürsə aşiqlərün mühalı var.
Neçələr aydur Yunusa çün qocaldun, eşqi qoğıl, Ruzigar uğramaz eşqə, eşqün nə ayü yılı var. Eşidün, ey ulu Kİşi, sizə bənüm xəbərüm var, Ey sözlərün əslin bilən, gəl de bu söz qandan gəlür? Zehi dÖvlət bənüm bu gün Kİm, şununKİbi yarum var. Söz əslini anlamayan sanur bu söz bəndən gəlür.
Yürür isəm önümdəsin, söylər isəm dilümdəsin, Söz (var) qılur qayğuyı şad, söz (var) qılur bilişi yad, Oturursam yanumdasm, ayruqda nə bazarum var. Əgər xorlıq, əgər izzət hər Kİşiyə sözdən gəlür.
Nə yüriyəm, nə xud aram, nə uzaq səfərə varam, Söz qaradan-aqdan dəgül, yazub oqumaqdan dəgül, ÇünKİ dostı bunda buldum, ayruq nəyə səfərüm var?! Bu yürüyən xəlqdən dəgül, Xaliq avazmdan gəlür.
Iraq yola bəzirganlar assı etməgə gedərlər, Nə əlif oqıdum, nə cim, varlığmdadur Kələcim, Çün göhər əlümdədür(ür), de, ayruq nə səfərüm var?! Bilməyə yüz bin münəccim, taleyüm nə’ldızdan gəlür.
MisKİn Yunusun (bu) canı şol dosta ulaşalıdan, Şö’lə bizə aydan dəgül, eşq əri bu soydan dəgül, Dəmbədəm arturur eşqi, ulu yerdən timarum var. Rizqüm(üz) bu evdən dəgül, dəryayi ümmandan gəlür.
Biz bir bəhanə arada, ayruq de əldən nə gələ?! Həqq çünəmr eylər cana, (bü) Kələci andan gəlür.
Yunus, bir dərd ilə ah et, qəhr evində neylər rahət, Bu dərdə dərman Kəffarət bir ah ilə suzdan gəlür. Can bir ulu Kİmsədür, bədən anun alətidür, Canını eşq yolına verməyen aşiqmidür?! Hər nə loqma yer isən, bədənin qüwətidür. Cəhd eyləyüb ol dosta irməyən aşiqmidür?!
Nə dənlü yer isən çoq, ol dənlü yürisən toq, Dost sevgüsin KÖnüldə can ilə bərKİtməyən, Cana hiç assı yoq, həp surət məsləhətidür. Tuli-əməl dəftərin dürməyən aşiqmidür?!
Bu can neməti qanı, gəlün bulalum anı, Eşqə tanışıq sığmaz, dəgmə can gögə ağmaz, Asayiş qılan canı övliya söhbətidür. Pərvanəleyin oda yanmayan aşiqmidür?!
Söhbət canı səmirdür, həm aşiqün ömridür, Nəfs arzusmdan Keçüb, eşq qədəhindən içüb, Həqq Çələbün əmrilə ərənün himmətidür. Dost yolma ər Kibi turmayan aşiqmidür?!
Ərənün yüzi sulı, himməti ərşdən ulı, Dün-gün riyazət çəKÜb, xəlvətlərdə diz çÖKÜb, Kimi görsən bu xulı, ərən inayətidür. Söhbətlərdə baş çatub yanmayan aşiqmidür?!
İnayətdür anun işi, anlamaz dəgmə bir Kİşi, Yunus, imdi ol dostun cəfasma səbr eylə, Bilgil Kİ, bu Hüma quşı aşiqlərün dövlətidür. Yürəginə eşq odm urmayan aşiqmidür?!
Bu Yunusun yanar içi, qamudan KÖnlidür Kİçi, Suya sayılmamaq suçı həb ərənün himmətidür. Səni Həqdən yığanı hər nəyisə ver geder, Ey bana eyü deyən, bənəm qamudan Kəmtər, Nə bəslərsən bu təni, sində qurd-quş yer gedər. Şöylə mücriməm yolda mücrimlər bəndən sərvər.
Ölənə baq, gözün aç, dÖKÜlür saqalü saç, BənümK İb i mücrim qul bir dəxi istəyə bul, Ilan-çıyan gəlür ac, yeyüb-içüb sir gedər. Dilümdə elmü üsul diləgüm dünya sevər.
Bizə bizdən ulular igən eyü xulular, Zahirüm eyü yerdə KÖnlüm fasid xəbərdə, Şol eyü əməllülər xəbər şöylə der gedər. Bulunmaya Bağdadda bənciləyin bir əyyar.
Kəsgil haramdan əlün, çəKgil ğeybətdən dilün, Taşum göyni, içüm xam, dirligüm budur müdam, Əzrayil əl’ irmədin bu dÜKKanı dür gedər. Yol vermədin bir qədəm ərşdən verürəm xəbər.
Əcəl irər, qurur baş, tiz dÜKənür uzun yaş, Taşum biliş, içüm yad, dilüm xoş, Könlüm mürtədd, Düpdüz olur tağü taş, gög dürilür yer gedər. İşüm yavuz eyü ad, böylə fitnə qanda var?!
Çün can ağdı həzrətə, yarağ et axirətə, Kimə K İm ögüt verdüm, ol Həqqə irdi gördüm, Tanla turan taətə Tənqr’ evinə er gedər. Bana bənüm ögüdüm hiç eyləmədi əsər.
MisKİn Yunus ö İİc ə k , sini nurla dolıcaq, Daqındum şeyxlİK adın, qodım mə’şuq taətin, İman yoldaş olıcaq axirətə şir gedər. Verdüm nəfsün muradm, qanı Həqq ilə bazar?
Yayıldı Yunus adı, suçdur cümlə taəti, Çələbüm inayəti suçın Keçirə məgər. İstəyəlüm iş issini, bulub görəlüm qandadur? Qoğıl ölüm əndişəsin, aşiqlər ölməz baqidür, Can qulağı açuğ isə işbu sözüm turvan(da)dur. Olüm aşiqün nəsidür,çünKİ nuri-ilahidür.
Alı görün turvandadan, eşq əridür anı dadan, Ölümdən nə qorqarsın, çünKİ Həqqə yararsm, Bunda boyununı buran Həqq qatında dərmandadur. BəIk’ əbədi varasm, ölməK fasid işidür.
Kişi g ə r ə K bilə anı, həm oyanıq ola canı, Nəzər qıl bu göhərə, bu gizlü gəncə, nura, Bilürsin dünyə sevəni - bayquşK İb i yabandadur. Nur qaçan yavı vara Kəndü nəzərgahidür.
Bayquş çağırur virandan, Kİmsə murad almaz andan, “Qalu bəla” denmədin qədimdə biləyidÜK, Eyü əməl iltə görün, ol həqq tərazu andadur. Key anlağıl nəydügin, bilişün qandağıdur.
Vancağız tərazuya, Həqq Kəndü baqar yazuya, Əzəli biliş id Ü K , birligə bitmiş id Ü K , GörücəK tağlar əriyə, zəbanilərKİm andadur. Mövcudat düşdü ıraq, vücud can yatağıdur.
Biti sunıla əlünə, itdügün gələ yolma, Bu əzəli pirligi, ya cəhanda dirligi, Tanuqlar bilə bulına, dostun düşmənün andadur. Ya (bu) KÖnül birligi can qüdrət budağıdur.
TərK edəsin təxtü tacı, bulasın itdügün güci, Yatlıq yoqdur bilənə, dirlİK tuta gələnə, Mühəmməd Həqq yalvancı, şəfaətimüz andadur. BiləlİK soyləyənə vüslət yolı qəvidür.
Yunus, əgər aşiq isən, varlığun dəgşir yoqlığa, HÖKmi-rəvan müİKİnə ol işin Kəndü bilə, İman quşağın bərK quşan, de, həb ƏKSÜKİig bəndədür. Ç ü n iş gəldi hasilə, bu m ü İK varlıq evidür. Vüsləti olanKİşiyə bu dərd ilə fəraq nədür? Həqiqətün mə’nisin şərh ilə bilmədilər, Dostı yaqm görənKİşi bu baqdığı ıraq nədür? Ərənlər bu dirligi riya dirilmədilər.
Vüslət ə r i olan Kİşi gərəK varlıqdan ə l yuya, Həqiqət bir dənizdür, şəriət anun gəmisi, İşbu yola gedən Kİşi, bir görəlüm yaraq nədür. Çoqlar gəmidən çıqub dənizə talmadılar.
Vüslət əri oldun isə gör xitabm bildün isə, Bular gəldi tapuya şəriət tutdı turur, Dostı əyan gördün isə bu varlığı bıraq, nədir?! İçərü girübəni nə varın bilmədilər.
Elm xud göz hicabıdur, dünyə axirət hesabıdur, Dört Kİtabı şərh edən asidür həqiqətdə, Kitab xud eşq Kİtabıdur, bu oqunan vərəq nədür? Zira təfsir oquyub mə’nisin bilmədilər.
Zinhar gözüni aça gör, nəfs duzağmı seçə gör, Yunus, adun sadiqdür bu yola gəldün isə, Dost m ə n z i l i n ə k ö ç ə gör, andan yegrəK duraq nədür?! Adın dəgşürməyənlər bu yola gəlmədilər.
Aydursın Kİm, gözüm görür, də’viyi mə’niyə irür, Gündüzin gün şö’lə verür, gecə yanan çıraq nədür?
Yunusdur aşKərə nişan, Həqq toludur İkİ cəhan, Gəlsün bərü dosta gedən, hurü qüsur buraq nədür. Qoyub nəqşü nigarı nəqşə yol vermə zinhar, Eşqsüz adəm dünyədə bəllü bilünk İ, yoqdur, Nəqş ilə yola girən aqibət dünya sevər. Hər birsi bir nəsnəyə sevgüsi var, aşiqdür.
Dünyəyi bıraq əldən, dünyə Keçməz bu yoldan, Çələbün dünyəsində yüz bin dürlü sevgü var, İ k İ eşq bir KÖnüldən əsla Keçməz bu xəbər. Qəbul et Kəndözünə, gör qanğısı layiqdür.
Ya sevgil dünyə dutğıl, ya sevgil yol ilətgil, Biri Rəhmani-Rəhim, biri şeytani-rəcim, İ k İ də’vi bir mə’ni bu yolda sığmaz derlər. Anun yazuğı muzdı sevgüsnə təəllüqdür.
Keç məxluq taətindən, göz ırma dost qatmdan, Dünyədə Peyğəmbərün başma gəldi bu eşq, Aldanma fani nəqşə, fani nəqşi nedərlər?! Tərcümanı Cəbrayil, mə’şuqəsi Xaliqdür.
Qalma bu dəgmə rəngə, yüz bin yıllıq fərsəngə, Ömərü Osman, Əli Mustafa yarənləri, İ k İ cəhan bir adım şaşurmadm adarlar. Bu dördinün ulusı ƏbubəKri-Siddiqdür.
Bu dövrandan ötə gör, Kərvan getdi yetə gör, Aləm fəxri Mühəmməd me’raca ağıcağız, Qorqu var sağda solda, qayıqmadm gedərlər. Çələbdən dilədügi ümmətinə azıqdur.
Yaban yolm gözətmə, yol evdə, taşra getmə, Yunus, sana həqiqət budurur buyurduğı, Can yolı can evində, can razunı can tuyar. Gözünlə gördügünə dönüb baqma, yazıqdur.
Can razmı can bilə, can verməz razın dilə, GerçəK aşiq dost ilə yalan yabanda söylər.
Əvvəl qədəmdən bərü gerçəK yöni ilərü, Gəldi gedər içərü Yunus taşra bixəbər. Gəlün soralum canlara, surətindən noldı gedər? DərvişlİK dedÜKİəri bir əcayib duraqdur, Dün gün sənünəm İKənder səbəb nəyi buldı gedər. Dərviş olan Kİşiyə əvvəl dirlİK gərəKdür.
Əcəb dəgül gedər isə, surəti tərK edər isə, Çün ərdə dirlİK ola, Həqq ilə birlİK ola, Yanlış, yalan, ğeybət dəgül, dostdan xəbər gəldi gedər. Varlığı əldən qoyub ərə qullıq gərəKdür.
Qanı anun müİKÜ malı, t ə r K eyləmiş cümləsini? Qullıq eylə ərənə, baqub Həqqi görənə, 01 padişəh dərgahma həman əməl aldı gedər. Səndən xəbər sorana Key misKİnlİK gərəKdür.
Eylə Kİ dost olmış idi, ol işlər düzülmiş idi. Həqq ərə bənüm dedi, varlığın ərdə qodı, Bəllü bilün, can surətün saqalma güldi gedər. Ərənlərün himməti yerdən gögə dirəKdür.
Eylər idi satu bazar, bir pul içün genə bozar, Bu dərvişlİK bəratm oqumadı müftilər, Olmış bu dünyədən bezar, yensüz KÖnləK geydi gedər. Anlar nə bilsün anı, bu bir gizlü vərəqdür.
Bini toğar, biri gedər, buyruq böylə gəldi məgər, Yunus, sən arif isən anladum bildüm demə, Kim ola dünyayə doyar, peymanəsi toldı gedər. Dut misKİnlİK ətəgin, axır sana gərəKdür.
Ertə geeə söyləşürlər Həqqi bulalum deyübən, Yunus aydur, misKİn olan Həqqi bunda buldı gedər. Yunus Əmrə TürK xalqları ədəbiyyatı -v ------—------—------
Sən xud bizə bizdən yaqm görünməzsin, hicab n ə d ü r? N’oturursın taş qapuda, gör içərü nələr gəzər, Çüneybi yoq görKİü yüzün,üzərində niqab n əd ü r? Təmə’ arturur daima, səf bağlamış, fitnə düzər.
Sən ayıtdun ey padişah, “yəhdillahu limən yəşə”, Gəl, indi gəl qənaətə, usan, dutma, tez bin ata, ŞərİKÜn yoq sənün, ey şah, suçluKİmdür, itab nədür? Olmaya Kİm əcəl yetə, fasid ola satu bazar.
Lövh üzərə Kİmdür yazan, azdıran Kİm, Kİmdür a z a n ? Sən qanda isən təslim ol, qamulardan aşağa tur, Bu işləri Kİmdür düzən, bu sualə cəvab nədür? Ədəb tacm başuna ur, gör müfsid necəsi qızar.
Rəhimdürür sənün adun, rəhimligün bana dedün, Yaramazdur büxlü həsəd, Kİbr mübarizdür ğayət, Mürşidlərün muştıladı “la təqnətü” xitab nədür? KÖKÜni qaz, yabana at, fariğ otur, ey ğəmgüzar.
Bu işləri sən bilürsin, sən verürsin, sən alursm, Qoğıl bu dünyə babmı, ögrən dostlıq ədəbini, Nə Kİm qıldum çün bilürsin, ya bu soru hesab nədür? Bulursan ustabanmı ögə varan qaldan zərər.
Qanı bu müİKÜn sultanı, bu tən isə qanı canı? Kibrü mənidür subaşı, dəlim Kİşidür yoldaşı, Bu göz görməKdilər anı, bu mərhuma məab nədür? Sən olmağıl anun eşi, ana uyan yoldan azar.
Yunus, bu göz anı görməz, görənlər xud xəbər verməz, Var dedügüm yerlərdə dur, hiqdü həsədi oda ur, Bu mənzilə əql irməz, bu qodığun sərab nədür?! İxlas gəlür cümləyi yur, Yunus yolı yavlaq düzər. Eşit sözümi, ey ğafil, tanla səhər vəqtində tur, İşbu vücudum şəhrinə bir dəm girəsüm gəlür, Eylə buyurmış ol Kamil, tanla səhər vəqtində tur. İçindəKİ sultanun yüzin görəsüm gəlür.
Eşit, nə der xorusımuz, tanla verilür ruzunuz, Eşidürəm sözini, görəməzəm yüzini, Dost dərgahına dutğıl yüz, tanla səhər vəqtində tur. YüzinigörməKİigə canum verəsüm gəlür.
Eşit sözümi, ey səğir, ta tərəzün gələ ağır, 01 sultan xəlvətinün yedi hücrəsi vardur, Yalvar Çələbünə çağır, tanla səhər vəqtində tur. Yedisindən içərü seyran qılasum gəlür.
Yatanlarun yatlı hali, hiç nəsnəyə irməz əli, Hər qapuda bir Kİşi, yüz bin çərisi vardur, Səhər əsər rəhmət yeli, tanla səhər vəqtində tur. Eşq qılıcm quşanub cümlə qırasum gəlür.
Quşlar ilə turğıl bilə, qıl namazı imam ilə, Ərənlərün söhbəti arturur mə’rifəti, Yalvar günahunı dilə, tanla səhər vəqtində tur. Bidərdləri söhbətdən hər dəm sürəsüm gəlür.
Oqma Qur’anü Yasin, qulaq urub dinləyəsin, Leyliyi-Məcnun bənəm, şeydayi-Rəhman bənəm, Tağca günahlar yuyasın, tanla səhər vəqtində tur Leyli yüzin görməgə Məcnun olasum gəlür.
Oqına hədisü Kəlam, deyələr əleyhissəlam, Dost oldı bunca mehman, bunca yıl necə zəman, Aşiq isən bəllü biləm, tanla səhər vəqtində tur. GerçəK İsmayıl K İbi qurban olasum gəlür.
Həlal ola sana uçmaq, uçmaqda hurilər quçmaq, MisKİn Yunusun nəfsi dört təbiət içində, Kövsər şərabmı içməK, tanla səhər vəqtində tur. Eşq ilə can sirrinə pünhan varasum gəlür.
MisKİn Yunus, aç gözüni, oyar ğəflətdən özüni, Ta biləsin Kəndözüni, tanla səhər vəqtindətur. Yandı yürəgim, dutuşdı bağrum, cigərüm Kəbabdurur, Padişahlıq sənündür, heybətün var, Aşiqlərin şərbətləri bu dərdümə səbəbdürür. Yaratdun yerü gögi, qüdrətün var.
Bir neçələri eşq düzər, bir neçələri eşq bozar, Binişansın, nişanun Kİmsə bilməz, Bir neçələr əsrÜK gəzər, eylə Kİm var xərabdurur. Əgərçi binəhayət ayətün var.
Eşq ilə çalmdı qələm, eşqə yesirdürür aləm, Cümlə insü mələK vühuş və tüyur, Aşiqlər arasmda Cəbrayıl dəxi hicabdurur. Qamunun üstunə ibadətün var.
Mədrəsələr müdərrisi oqumadılar bu dərsi, Nə dünya axirət, nə qafü nə Kaf, Şöylə qaldılar aciz(ü) bilmədilər nə babdurur. Bular qətrə, dərya mələKutun var.
Əzazil də’vi qıldı, də’visi yalan oldı, Nə rəngü nəş ə k İİ, nə qədd, nə qamət, Yalan də’vi qılanun pəs cəzası əzabdurur. Nə cövhər, nə ərəz, nə surətün var.
Ölməz eşq bilişləri, əsrÜK m əclis xoşları, Sənündür ərşüK Ü r s i, lövhü qələm, Daim bunlarun işi çəngü şəşte rəbabdurur. Dönər çərx, yer turur, xoş hİKmətün var.
Yunus, im di misKİn ol, həm misKİnlərə qul ol, Bu yüz yigirmiyü dört bin nəbiyə Zira misKİn olanları arzulayan Çələbdürür. Gecə me’rac, gündüz münacatun var.
Dört yüz qırq dört təbəqat övliyaya Verilmiş anlara Kəramətün var.
Altı bin altı yüz altmişü altı Oqınur xəlq üzərə ayətün var.
Bu əmələ Yunus neceKeçisər, Rayigan cümləyə çoq rehmətün var. Bənüm KÖnlüm, gözüm eşqdən toludur, Ey dost, səni sevərəm, canumda yerün vardur, Dilüm söylər yarı, yüzüm suludur. Gecə-gündüz uyunmaz, əcəb əhvalum vardur.
Güli görə turur İKən dİKənə sunm az əlün, Ud ağacı bigi yanar vücudum, Qorqma düşmənləründən, çün toğrı yarun vardur. Dütünüm görənə səhər yelidür. Düşmənlər aydur bana, söz deməK qandan sana, Çuqal, cövşən eşqün odma doymaz, Söz deməK qandan bana, illa ustadum vardur. Oqı canə batar, qatı yalıdur. Ələ gətür dügəli, xərc eylə misKİnlərə, Oquram şahumı Kəndü dilümcə, Dünyəyi Kİmsə dutmaz, son ucı ölüm vardur. Şahum aydar bana hər dəm gəli dur. Bundan Kəndözin gedən oldurur yolda qalan, Səni sevənlərün ola mı əqli?! Bənüm bir qarmcaya vallah isnadum vardur. Bir dəm usluyısa hər dəm dəlidür. Yunus MisKİn, Kəndözün topraq eyləgil yüzün, Yunus, sən topraq ol ərən yolında, Mə’şuqəyə yaraşur bir misKİnligüm vardur. Ərənlər mənzili ərşdən uludur. Sənsin bənüm canum canı, sənsüz qərarum yoqdurur, Muştulanuz aşiqlərə bu eşq ulu dövlət olur, Uçmaqda sən olmaz isən, vallah, nəzərüm yoqdurur. Eşq Kİmə Kİm dəgdiyisə canında, bil, işrət olur.
Baqsam səni görür gözüm, söylər isəm sənsin sözüm, Hər sevdügi tərKİn ura, qayıqmaya dəgmə yana, Səni gözətməKdən dəxi yegrəK şİKarum yoqdurur. Hər dəm anun seyrəngahı, həm zatü həm sifat olur.
Çün bən bəni unutmışam, şöyləkİ sana getmişəm, Seyri içində çapuKbaz, fİKri daim nazü niyaz, Nə qalda, nə haldəyisəm bir dəm qərarum yoqdurur. Çün səadət oldı həmraz, həzaran münacat olur.
Əgər bəni Cərcisləyin yetmiş gəz öldürür isən, Müşahidə qapar anı, həm biqərar olur canı, Dönəm gerü, sana varam, zira Kİ arum yoqdurur. Hər dəm dəvi’sizdür mə’ni, bu dərd ilə rahat olur.
Yunus dəxi aşiq sana, göstər didarmı ana, 01 binişandur cəhandan, nə deyəlüm, dilümüz andan, Yarum dəxi sənsin bənüm, ayruq nigarum yoqdurur. 01 alimi-dəyyan zat, hər zat içində zat olur.
Büxlü təmə’ sığmaz ana, izzətdə qaldı bir yana, Yol bulımaz hirsü həva, Kİmdəkİ bu dövlət olur.
01 işlərə əli irən, Həqq eşqinəKÖnül verən, Dostını gözə göz görən cümlə varlıqdan mat olur.
Kimə endiysə ol nüzul, ana gəlür cümlə üsul, Təziyətə varur isə ol ölüyə rəhmət olur.
Yunus ərdür nihayətsüz, eşq andan dəxi ğayətsüz, Nə ğayət var, nə nihayət, qamusı bir heyrət olur. Bu sima’yə girməyən sonra peşiman olur, Aydı verəm nə qılduğm bənüm ilə ol dilpəzir, Erişür bizüm ilə, sərbəsər düşman olur. Hər dəm yeni şivəyilə bəni yeni qılur əsir.
Dostdur bizi oqıyan, üstümüzdə şaqıyan, Hər qancaru baqar isəm, oldur gözümə görinən, Şimd’ üç buçuq oqıyan dərin danişman olur. Nə hövsələ ola bəndə, yaxud ana layiq bəsir.
Danişmanun cahili onamaz dərvişləri, Neçə ömrüm olur isə azadluğum mühaldurur, Dərviş ilə danişman yavlaq üləşgən olur. Səyyadun əlindədürür tuzağa tutılan nəxcir.
Bir neçənün KÖnlinə şeytanlar tolupdurur, Aqilanə xoşdur nəfəs, netəligin sorma anun, Ərənlər sima’inə anlar erişgən olur. Neçə nişan aydıverəm, ol misli yoqdur, binəzir.
Danişmənd oldur gəldi oquduğmda buldı, Və’də Kəsildi qamuya Kİ, yarm görələr anı, Əhl dərvişlərə canı qatı qarışğan olur. Bənüm yannum bu gündür, bunda göründi ol qədir.
Hey biçarə danişman, eyt dərvişi dərvişan, Yunusun cümlə baqımı ğərq oldı dost didarma, Dərvişlərə irişən işinə peşman olur. Hiç qalmadı ansuz ara, tolı görindi cümlə yer.
Yunus aydur, mövlana, əbsəm otur yeründə, Bu söhbətə döyməyən sonra savaşqan olur. Yunus Əmrə
Əgər gerçəK aşiq isən, boynundağı mənşur nədür? Həqq yolına sadiq isən, yanlış sanu təzvir nədür?
Sımaq gərəK KÖnlün bütin, fasiddür qamu taətün, Keçməyincə ibadətün Həqdən sana mə'zur nədür?
ÇünKİ adun oldı fülan, həb dirligün oldı yalan, Gəlsün bizə mə'ni bilən, həqiqətdə məstur nədür?
TərK eyləgil tən tərtibin, gedər səndən bənlİK adın, İçün imarət olmadın taşundağu məmur nədür?
Aydırsun K İm , gözüm görür, də'viyi mə'niyə irür, Gündüzin gün şö'lə verür, bu gecə yanan nur nədür? İMADƏDDİN
Gündə yer - gög gedə durur, qonşun səfər edə durur, Əcəl bir-bir yudadurur, bu dünyəyə məğrur nədür? NƏSİMİ Mö'min isən gəl, gəl bərü, cəbbar ola bürcü baru, Fəxr edəlüm ərənləri, məlum olan münKİr nədür?
Bunda bəli deyən Kİşi anda təmam olur işi, Bizdən nişan istəyənə ol Həllaci-Mənsur nədür?
Yunus, imdi söylə Həqqi, Allah oldı sana saqi, Gedər KÖnlündəKİ ş ə k k İ, əlündəKİ mənqur nədür? əsəwüf poeziyasının modern düşüncə tərzi səviyyəsinə qal- T dırılmasmda, ictimai-siyasi məzmun Kəsb etməsində, üsyan- Kar intonasiya qazanmasında böyÜK rol oynamış İmadəddin Nə- simi (1369-1417) türK ədəbiyyatı tarixinə ən böyÜK şair- şəxsiyyətlərdən biri Kİmi daxil olmuşdur. Müəllimi Fəzlulah Nəimidən (1339-1394) sonra sufizmin ən müasir qolu olan hü- rüfizm cərəyanına başçılıq edən mütəffəKİr sənətKar TürK dün- yasının Cənub-Qərbində (Azərbaycan, Kİçİk Asiya) daha çox ta- nınmışdır. Nəsim i öz ideyaları, məslƏKİ uğrunda qurban getm əyin simvo- lu Kİmi m əşhurdur. Onun “insan Kamilliyi”, yaradılmışın yaradan səviyyəsinə qalxmaq imKanı barədəKİ düşüncələri dünya ictim ai-fəlsəfi fİKrində inqilab idi. BöyüK şair-mütəfəKKİr modernist ideyalarma görə mühafizəKar qüvvələrin təzyiqinə məruz qalmış, diri-diri dərisi soyulmuşdur. Azərbaycanda (Şamaxıda) doğulsa da, məzarı edam olunduğu Hələb şəhərindədir. I.Nəsim inin modernist görüşləri, şəriətdə aparmaq istədiyi so- sial-fəlsəfi reform asiya KƏSKİn m üqavim ətlə qarşılaşdığm dan onun yaradıcılığı da əsrlər boyu təqib olunm uş, yalnız üsyanKar, təriqət- çi mütəfəKKİrlər sayəsində qorunub saxlanm ış, nəsildən nəslə ötü- r ü l m ü ş d ü r . İmadəddin Nəsimi
Mərhəba, xoş gəldin, ey ruhi-rəvanım, mərhəba! Şol ləbi şirinə, yarəb, gər şəKər dersəm, nola? Ey şəKərləb yari-şirin, laməKanım, mərhəba! Şol günəş təl’ətli ayə gər qəmər dersəm, nola?
Çün ləbin cami-Cəm oldu nəfxeyi-Ruhülqüdüs, Adəmi növ’ində mislin görmədi dövri-fəlƏK, Ey cəmilim, ey cəmalim, bəhrü Kanım, mərhəba! Şol cəhətdən gər sana xeyrül-bəşər dersəm, nola?
Könlümə heç səndən özgə nəsnə layiq görmədim, Şol gül üzrə dağılan ənbər sifətli sünbülə, Surətim, əqlim, üqulim, cismü canım, mərhəba! Ənbərin reyhan, əcəb, ya mişKİ-tər dersəm, nola?
Ey məlƏK surətli dilbər, can fədadır yoluna, Bilməyən eşqin təriqin hər xəbərsiz qafblə, Çündedin ləhmİKƏ ləhmi, qanə qanım, mərhəba! Çün hidayət bulmamış, gər bixəbər dersəm, nola?
Gəldi yarım naz ilə, sordu, Nəsimi, necəsən? Sənsiz, ey cani-cahan, bir pula dəyməz Kainat, Mərhəba, xoş gəldin, ey xırdadəhanım, mərhəba! Heçə dəyməz nəsnəyə gər şol qədər dersəm, nola?
Gər üzün ayın görənə, ey cahanın fitnəsi, Şübhəsiz həqqi görən sahibnəzər dersəm, nola?
Kim Kİ, həqqi pərdəsiz üzündə, ey can, görmədi, Bibəsirətdir, gər ana bibəsər dersəm, nola?
Zülfü rüxsarmdır, ey can, sureyi-nurü düxan, Gər bu mə’nidən ana şamü səhər dersəm, nola?
Nuri-imandır cəmalın - Kİm kİ, səddəqna deməz, Kafırü müşrİKdir ana div əgər dersəm, nola?
Çün Nəsiminin məqamı Qaf imiş ənqamisal, Şol müəllaqədrə gər ari göhər dersəm, nola? Nuri-təcəlli şö’ləsi düşdü əzəldən alma, Aşiq bəla yolunda gərəK Kİm, həmul ola, Gözlərimin bu rəng ilə yaşı boyandı alına. Mə’şuqədən ana nə gəlürsə, qəbul ola.
Həm mö’cüzati Əhmədin gözləri sehridir anın, GerçəK mühibbə cövrü cəfa çünKİ yar edər, Rəhməti-həq bu cadunun ümmətinə vü alma. Neyçün cəfadən incinə, qəmdən məlul ola?
Cəhd edərəm Kİ, alinə KÖnlümü verməyəm, vəli, Nazü nə’imü işrəti-cavid içindədir, Həm bilirəm Kİ, aqibət alinə KÖnlüm alına. Dilbərdən ol KÖnül Kİ, muradı hüsul ola.
Kimsə əgərçi istəməz düşməgi fitnəyə, vəli, Hər aşiqin k İ, yar ılə oldu çeravü çün, ŞÜKr edirəm k İ, düşmüşəm alə gözünün alma. Arif qatında adı anm bülfüzul ola.
Düşdü Nəsiminin başı zülfüK İm i ayağma, Şirin həlavət ol yemiş imiş k İ, sidrəsi, Düşəli can gözü anm bədri-müəmməm alına. Zatında xub xilqətü şirinüsul ola.
Yoxdur nəsibi eşqi-həqiqətdən, ey KÖnül, Şol Kİmsənin k İ, mürşidi naqisüqul ola.
Ey xaliqin əmanətmı zaye’ eyləyən, Layiqdir ada ol Kİ, zülumən-cəhul ola.
Gər şərh edərsəm ayəti-hüsnün Kİtabını, Hər bab içində fəslinə yüz min füsul ola.
Me’racə çıxdı ruhi-Nəsimi Buraq ilən, Şol laşədən nə faidə K İm , la-zəlul ola? Vəchində peydadır sənin ənvari-zati-Kİbriya, Hər Kİm kİ, baxa bir dəm dilbər qaşı yasına, 01 nurə qarşı daima şərməndədir şəmsüzzüha. NavəKİərinə qarşu ya can tuta, ya sinə.
Leyli cəmalından cüda Məcnun Kİmi sərgəştəyəm, Derdim sənə, ya naseh, yar tərKİn edə bilmən, Fərhadivar istər KÖnül Şirin dodağmdan şəfa. Bil doğru bu sözümnü, smamavü ya sma.
Cami-müsəffadən mənə saqi içirdi bir qədəh, Bimari-qəmi-eşqin timar ilə önülməz, Sufi nə bilsin mən necə ol camdən buldum səfa. Yərəb, nola bir sorsan bu haləti-yasina.
Hər Kİm kİ, tövhid əhlidir, ol didü vadıd əhlidir, Daş alubani dilbər, KÖnlüm şişəsin atar, Ruzi-əzəldən ta əbəd istər Kəmali-müntəha. Qarşu tutaram, şişə bilməm qala ya sma.
Eynəl-yəqin həq sirrinə idraK edən insan mənəm, Qaşı yaymı qurmuş, qanımı tÖKər billah, Ey mə’rıfətdən bixəbər, insafa gəlgil, biriya. Inanmaz isən baxgil qolları boyasına.
Canı, cahanı sənsizin neylər Nəsimi xəstədil, Məhbubi-dilaramsan bir bax mana sən, yarəb, Səndən müdam ehsan umar, çünKİm, gədadır binəva. Yarəb, dilərəm səndən bu sureyi-Yasinə.
Xəstə Nəsimi, yarın əhvalını heç sormaz, Sormağına çün gəlməz, barı gələ yasına. Başını top eyləgil, gir vəhdətin meydanına, Ey Məsihadəm, niyşə can vermədin cansızlara? Ey KÖnül, müştaq isən gər zülfünün çövKamna. 01 k İ, hər dəm can ilə aydır Kİ, canan sizlərə.
Aşiqin qanilə oynar dilbərin simin əli, Ləblərin abin məni-diltəşnədən qılma diriğ, Ey yalançı aşiq, əbsəm, girmə canın qanma. Nola dərman eyləsən bu dərdi dərmansızlara.
ÇəKməyən eşqin bəlasın, görməyən hicrin qəmin, Abi-heyvan qiymətin heyvana sorma, Xızra sor, Dərdi dərmansızdır anın, çar'ə yox dərmanına. ÇünKİ idraK eyləməz hər dəgmə heyvan sizlərə.
Canmı qurban edəndir yar içün gerçəK şəhid, Hüsn içində Yusifi-Kən’ana təhsin etməzəm, Səd həzaran rəhmət olsun ol şəhidin canma. Onlarm dövranı Keçdi, gəldi dövran sizlərə.
Zülfünün sirrin nə bilsin zahid, anı sor mana, Barmaq ilən göstərərlər Kİm, üzündür qibləgah, Gər əsir olmaq dilərsən zülfi-canəfşanma. 01 şəhadətdən dönübdür KÜfri-iman sizlərə.
Gəl niqabm tərfini gülgün yanağından götür, Dilbəra, Könlündə yoxdur aşiqə qılmaq vəfa, Ta gülüstan gülməsin ayruq güli-xəndanına. Xeyri qoymaz misKİnə qılmağa şeytan sizlərə.
Xublarm bağında çoxdur fitnəli nərgis, vəli Çün Süleyman müİKÜnü qoyduvü getdi dünyadan, FitnəlİK xətm oldu anın nərgisi-fəttanına. Qaldı andan sonra bu müİKİ-Süleyman sizlərə.
Lə’lü mərcandır dodağm, lö’löi-dürdür dişin, Eşq içində binəva qaldım, hədər cəhd eylərəm, Afərin şol bəhri-Kanm lö’löi-mərcanına. Halımı ərz edə bilmən, şahi-xuban, sizlərə.
Kirpiyin navəK oxudur, qaşların çaçi Kəman, Əhli-aləm ildə bir qurban edərlər eyd içün, Uğramaz aşiqdən özgə şol oxun peyKanına. Hər zaman qurbanınam, ey cümlə qurban sizlərə.
Ey Nəsimi, gər sözün mə’nisi bipayan deyil, Lütfü ehsan vaxtıdır, şaha, mənə ehsan gərəK, Neçin irməz Kİmsənin fİKri onun payanına. Çün əzəldən qismət olmuş lütfü ehsan sizlərə.
Ey Nəsimi, xublarm bir başı vardır, min dili, Eşqilə bel bağlama bu əhdü peymansızlara. ÇünKİ rəf oldu üzündən, ey şəhi-xuban, niqab, Şol tamam ayın üzündən çünKİ rəf oldu niqab, Qalmadı Küfrü zəlalət, zahir oldu afitab. Zülmətin dövranı Keçdi, zahir oldu afitab.
Həq əyan oldu sənə, ey məzhəri-zatü sifat, Ləblərin camı meyindən cümlə əşya əsrimiş, Kənzi-məxfi aşİKar olduvü həm yövmül-hesab. Təyyib, ey paKİzə saqi, barəKallah, ey şərab!
Xeymeyi-miad imiş gördüm vücudum sərbəsər, Ey yanağın həsrətindən cənnətin qəlbində nar, Kafü nundanİKİ yana hər tərəf əlli tənab. Vey dodağın şərbətinlən KÖvsərin eynində ab!
01 Kİ, bu sirri bilir oldu şəhi-Misri-vücud, Ey üzün həmra gülündən lalənin cammda mey, HÖKm anın, buyruq anın, ol sahibi-əmrü xitab. Vey gözün sevdalarmdan nərgisin gözündə xab.
Kirpigin, qaşmla zülfün sirrini məndən eşit, Həq-təalanm Kəlamı surətin təfsiridür, Ta sənə ərz oluna həm mə’niyi-ümmül-Kİtab. Ey üzün inna fətəhna, həqdən açıldı bu bab.
Arifi-həq istərəm söz tanıya aləmdə Kİm, K irpigin, qaşm la zülftin həq Kİtabıdır, vəli Söyləyəm məqsudumu ta ol verə gerçəK cavab. 01 Kİtabı Kİm bilir mən indəhü ümmül-Kİtab?
Divi-naməhrəm nə bilsin sirri-ərvahi-nəbi, Surətin lövhündə yazılmış hürufu bilməyən Talibi-dünyayi-dundur nəfsi-nadanü Kİlab. Bilmədi sövmü səlatı, sağişi-yövmül-hesab.
Sirri-pənc əlhəmd faş oldu zi vəchü dəstü pa, Abi-heyvandır dodağın, ruhi-qüdsidir dəmin, Ey Kəlamüllahi-natiq, ta be Key başi bexab. Surətin həqdir, üzün - vəllahu ə’ləm bis-səvab.
Valiyi-əhd oldun, ey Seyyid, zi Fəzli-ləmyəzəl, Qaziyül-hacat imiş lə’lin məgərK İm , aşiqə Gör nə der vali budur, vallahu ə’ləm bissəvab. Hər nə K İm , qıldı təmənna, üstəcib gəldi cavab.
Dilbərin eşqində, ey salİK, İk İİİk pərdədir, Mənligin rəf, olmayınca aradan getməz hicab.
Ey Nəsimi, səcdə qıl şol maha K İm , həqdən sana Fə’budu əyyahu vəscud veqtərib gəldi xitab. Vəchdən dilbər götürmüşdür niqab, Əcəb lə’linmi şol, ya cani-əhbab? Qəd nəcatəm min şitab illa nəcab. Əcəb zülfünmü, ya zənciri-pürtab?
Qatə təbtəm, sirri çün qaşi, gözü Gözümdən axan, ey dilbər, qəmindən İz əbəd aydır hürufi-lil-hicab. Əcəb xunabəmi, ya əşKİ-innab?
Əmr çün gəldi bəşarətlər bizə, Əcəb qəddinmi şol, ya sərvi-bustan, Min həbibi indəhü elm ül-Kİtab. Əcəb xəddinmi şol, ya vərdi-sirab?
Latələzmu gəldi əyyami-vüsal, Əcəb eyninmi şol, ya sehri-Babil, İz fətəhtüm eyyühəl-üşşaq bab. Əcəb dişinmi şol, ya lö’löi-nab?
İz rəfə-təl hicb, bir baxm bizə, Əcəb üzünmü şol, ya xirməni-gül, Fənzəru fıl-yovm qeyrən-niqab. Əcəb qaşmmı şol, ya taqi-mehrab?
Layənalu bu qapıdan getməniz, Əcəb şol məsti-sevdayi-moğolçin, Zinqədər hərrəm əleynəl-ictinab. Mənim bəxtimmidir, ya çeşmi-pürxab?
Əsməu Seyyid K İm , aydır uş sizə; Nəsiminin gözü yarın qəmindən Və’ləmü vəllahü ə’ləm bissəvab. Dürün dürcümidir, ya bəhri-simab? Zülfün girehləri, sənəma, həlqə-həlqə tab, Ey üzün “nəsrün-minəllah”,vey saçın “fəthün-qərib”, Hüsnün qatmda zərrəcə yox nırxi-afitab. Ey bəşər surətli rəhman, vcy mələKsima həbib!
Dərgahınızda qoyma rəqibi-münafiqi, Valehəm hüsnünə, ey mişKİn saçından münfəil, Zira Ki, Kə’bənin hərəmi istəməz Kilab. Cənnətin bağında reyhan, sünbülün çiynində tib!
Abi-rəvanü səbzəvü məhbubi-məhliqa Zülfü rüxsarındır ərrəhman-ələl-ərş-istiva, Busi-Kənarü yari-qəzəlxan ilə Kİtab. Kə’bənin mehrabı qaşın, fitnəli eynin xətib.
Xoşdur, əgərçi cümləsi bir yerdə cəm ola, Ənbərəfşan sünbülün əsrarı oldu aşİKar, Avazi-çəngü nəğməvü tənbur ilən rübab. Gəldi ruhüllahü mənsux üldıı zünnarü səlib.
Saqi, gətir bu məclis içində qədəh yürüt, Surətin lövhindən endirdiKİtabı Cəbrəil, Sığmaz hədisü tövbəvü təqva, gətir şərab. Ey camalm həq Kəlamı, innəhü-şey’ün-əcib.
Nari-qəmində bağrımı büryan bişirmişəm, Aşiqin əsrarnı, həqqi bilən arif bilir, Bildim yəqin Kİ, nərgisi-məstin dilər Kəbab. Aşina halın nə bilsin nəfsini bilməz qərib.
Bülbül Kİmi Nəsimi dilər kİ, fəğan edə, Kim kİ, sevdasmdan oldu sayru şəhla gözlərin, Gül söhbətinə yaramiyə naleyi-ğürab. Şərbəti şirin ləbindir, İsəvi nitqin təbib.
Xublarm eşqindən, ey zahid, məni mən’ eyləmə, Çün mana eşq eyləmiş qismət günündə həq nəsib.
Ey ədib, uy vermə adabından əhli-vəhdətə, Əbsəm ol, niçün Kİ, eşq adabını bilməz edib.
Cənneti-ədnin gülüstanı rüxündür,şeK deyil, Ey gülüstanmda ruhüllahi-rizvan əndəlib.
Ey Nesimi, çün rəfiqin Fəzl imiş, yə’ni ilah, Lütf ilə qəhr oldu vahid, həm həbib oldu rəqib. Gülşəni-firdövs edər can bağrını vəsli-həbib, Canana, mənim sevdiyimi can bilir ancaq, Atəşi-duzəx qılır həm möhnəti-cövri-rəqib. Könlüm diləyin dünyada canan bilir ancaq.
Dərdimin dərmanma heç Kİmsə bilməz çün əlac, Bildim, tanıdım elmdə mə’budu, yəqin Kİ, Yaridən özgə nə çarə, söyləgil sən, ey təbib. Şöylə bilirəm Kİm, anı Qur’an bilir ancaq.
Çün bəlavü qüssədən xali deyil KÖnlüm, vəli Abdal oluban bəylİK edən arifi gör Kİm, Mən gədavü Kəmtərə artıqdurur hər dəm nəsib. Bu səltənətin qədrini sultan bilir ancaq.
Rəhm edər şol gözlərin hər qanda bir üftadə var, Sufimidir ol cami-musəffasma məşğul, Mən fəqirəm, mən həqirəm, cümlədən misKİn, qərib. Pünhani içər eylək İ, şeytan bilir ancaq.
Gər görər vaiz üzünü, dəmbədəm eylər fəğan, Ey saqi, gətir dövr əyağını dövr eləsünKİm, Oda yaxar mənbərini, görsə ani həm xətib. Bu dövr əyağın dövrünü dövran bilir ancaq.
Gül üzünə aşiq olub qanda bir üşşaq var, Könlüm gəmisin qərq edə gör eşq dənizinə Xoş nəvayi-saz edər daim nəvayi-əndəlib. Kim, bu dənizin bəhrini ümman bilir ancaq.
Hacəti vəsl oldu hüsnündən Nəsimi müşKÜli, Heç Kİmsə Nəsimi sözünü Kəşf edə bilməz, Sübhdəm irdi, gətirdi ol səba xoş buyü tib. Bu, quş dilidir, bunu Süleyman bilir ancaq. Yarəb, nə səbəbdəndir olur taqətimiz taq, Könlümün şəhrini çün Kİm, eylədi yəğmayi-eşq, Çoxdan bəridir çeşmimiz ol çeşminə müştaq. Saldı aləm müİKÜnə şuri-şərü qovğayi-eşq.
Andan bəri Kİm, eynimiz ol üzünü gördü, Çıxdı sərvim, aləmə əsrarımı faş eylədi, Bir mu ilə asıldı canım, qaldı müəllaq. Halıma həmdəm olandan dünyada sevdayi-eşq.
Gülzarə qədəm bas sənəmü saz ilə, mütrib, Qalmadı namusü namım eşq içində zərrəcə, Gəl eyş edəlim zövq ilə, gər olmasa zərraq. Qoymuşam namusü namı, olmuşam şeydayi-eşq.
Pərvanəsifət oldum o rüxsarına qarşı, Nitq imiş aləmdə mövcud, eşq imiş qayimməqam, Bel bağlamışam xidmətinə mən də çü üşşaq. Bizə bildirdi əzəldən rəhbəri-mövlayi-eşq.
Yazım der idim naməyı əz xuni-cigər mən, Sən humayun laməKansan, Kəndözündən bixəbər, TöküMü yürəK qanı yerə, tutmadı övraq. Gəlmədin ta Kİm, görəsən mənzili-ə’layi-eşq.
Gördü kİ, tÜKənməz yazuban vəsf ilə şərhin, Çıx qəfəsdən, gəlgil, ey bülbül, gülüstan seyrin et, Qatlanmadı bu dərdə zəif, oldu qələm şaq. Bas qədəm meydani-eşqə görəsən mə’vayi-eşq.
Ey hüsn iyəsi, aşiqə bır mərhəmət eylə, Eşq ilə hər dəm, Nəsimi, seyr edərsən Kuhi-Qaf, Sun lütf ilə biçarəyə bir cami-mürəvvaq. Sənsən ol ali məqamda şəhpəri-ənqayi-eşq.
Gər istər isən yarı bu gün, pir tələb eylə, Gör Kİm, neçə yol göstərir ol piri-mühəqqaq.
Allah ilə ol imdi, niyaz eylə, Nəsimi, Başəd kİ, suçundan Keçə, lütf eyləyə rəzzaq. Nagəhan KÖnlümə düşdü şurişi-qovğayi-eşq, Bu nə adətdir, ey tünd-pərizad, Aqili divanə qıldı aqibət sevdayi-eşq. Qəmindən olmadım bir ləhzə azad.
Eşqə düşənlər bilir həm yenə eşqin qədrini, Siyəhdil gözlərin qan tÖKməK içün 01 aşiq aşiqmidir Kİm, olmadı rüsvayi-eşq. ÇəKİbdir tiğini manəndi-cəllad.
Eşq içində dinü dildən gəl Keç imdi, ey fəqih, Bu bidadı mana eşqin qılıbdır, Şeyxi Sən’an Kİmi ol gəl sən dəxi tərsayi-eşq. Cahanda qılmadı Nəmrudü Şəddad.
Kim Kİ, istər dilbərinin xəlvətinə yol bula, Rəvamı, KÖnlümün şəhrində səndən Can fəda qılmaq gərəKdir min Kərə dər payi-eşq. Fəraqü qüssəvü qəm tutdu bünyad.
Sevgilimin sevgisindən özgə sığmaz KÖnlümə, Gəl, ey Şirindəhən, eşqin yolunda Sevgilimdən özgəyə qılmaz bu gün pərvayi-eşq. Mənəm ol KuhKən biçarə Fərhad.
Könlümün viranəsin mə’mur qıldı eşqi-yar, Nəzər qılgil bu viran KÖnlümə, şah, Canımın xəlvətsərasm qılmışam mə’vayi-eşq. Qılır sultan olan viranı abad.
Aşiqi-canan olubsan, ey Nəsimi, sən bu gün Bir eyü ad edin fani cahanda, Könlünü aldurdun, oldun axərin yəğmayi-eşq. Ululardan cahanda qaldı bir ad.
Nəsiminin Kəlammdan eşitgil, Vəfasızdır cahan, sən qılma bidad. Türn xalqları ədəbiyyatı ■) 07 ------
Bənövşə zülfünü salmış gül üzrə ənbərin sayə, Düşürmüş ənbərin zülfün hümayun KÖlgəsin ayə, Könül heyranü zar oldu bu reyhanı-səmənsayə. Təaləllah, zəhi sünbül, təaləllah, zəhi sayə!
Lətafətdən edər əksİ ləbin lə’li-bədəxşanə, Nəzirin yazamaz ayruğ əzəl nəqqaşı rüxsarın Zərafətdən urar tə’nə dişin lö’löi-lalayə. Ki, hüsnün dövri xətm oldu bu rüxsari-dilarayə.
Pərişanhal olmuşdur KÖnül zülfün səvadından, Qaşın me’racinə sufi irişməK istər, ey huri, Bu divanə nədən düşmüş bu piça-piç sevdayə. Vəli hər qasir idraKin ürucu irməz ol yayə.
Əzəl nəqqaşı yazarKən cəmalın nəqşini, dammış Üzün vəş-şəmsü yasindir, müsənna Kİrpiğin taha, Qələmdən nöqteyi-ənbər bu gülbərgi-dilarayə. Tanıqdür əlləzi-əsra bu me’racü bu əsrayə.
Nə gül bitdi gülüstanda Kİ, bənzər uşbu rüxsarə, Rüxün əsmayi-hüsnadır, təala şanəhu, görKİm, Nə bir sərv ola bostanda Kİ, həmta qəddi-balayə. Nə ehsan eyləmiş möhsin bu hüsni-surət-əsmayə.
Xəti reyhandürür gör Kim, göyərmiş KÖvsər üstünə, Saçındır leylətül-əsra, qaşm əsrari-ma əvha, Və ya rüxündən ayətdir oxunmuş bədr ilə ayə. Qanı həqdən irişmiş can bu ma əvhayü əvhayə.
Nə şirin şərhini eylər Nəsimi ləblərin, yarəb Vüsalın qiyməti dürdür, nəhayətsiz dəniz eşqin, Ki, məst olur həlavətdən bu tutıyı-şəKərxayə. Bu dürrün Kanm ol buldu kİ, qərq oldu bu dəryayə.
Rüxün rəngi, saçın buyi nə ziba rəngü budurKİm, Gülü gülzarə göndərdi, buraxdımişKİ səhrayə.
Gəl ey tuba, sücud eylə bu siminbər səhi sərvə Ki, əmri-əscədü gəldi bu rə’na qəddü balayə.
Pərişan zülfünün halın nedirsən bilməK, ey aqil? Bu sevda incə sevdadır, dolaşma sən bu sevdayə.
Saçın vəslindən ol aşiq həyati-cavidan buldu Ki, təslim eylədi canın bu reyhani-səmənsayə.
Münəwər əbhərin türKÜ evin yəğmaladı əqlin, Moğol hər qanda varırsa düşər taracü yəğmayə. Nəhəngi-məcməül-bəhreyn xüruç etdi məKanmdan, Sədəf ağzmdaKi dürrü buraxlı qə’ri-dəryayə. Bu necə qəddü qamətdir kİ, bənzər sərvi-balayə, Bu gün şol mahi-tabanın üzün gör zahir, ey abid Bu necə hüsnü surətdirk İ, nur ehsan edər ayə. Ki, məhrum oldu ol xasir kİ, məğrur oldu fərdayə. Cəmalından münəwər ay ilə xurşid, ey dilbər, Nəsimi çün səni buldu, dü aləmdən vəhid oldu, MəlƏKdir valehü heyran bu gün bu hüsni-zibayə. Kəsildi mavü mənlİKdən, ulaşdı zati-yeKtayə. Qaşındır qab ilə qövseyn Kİ, əsrarına əql irməz, Vəli bu sirri ol bildi Kİ, qurban oldu ol yayə.
Ləbin şol lə’li-əhmərdir, dişin ol dürri-gövhərdir Ki, lə’li torpağa saldı, buraxdı dürrü dəryayə.
Rüxün Kimi müzəyyəndir gülü lalə, anın şövqi, Yanağm əksİ düşmüşdür məgər Kİm, vərdi-həmrayə.
Cahanm torpağı çünKİ, əbirə ənbər olmuşdur, Səba mişKİn saçm buyi buraxdı müşKÜ səhrayə.
Vüsalın istəyən aşiq əcəb sevdayə düşmüşdür, Cahanü canı tərK eylər, düşər hər Kİm bu sevdayə.
Bu gün, ey xubların şahı, əmiri-dilbəransan Kİm, Xəyalın ləşKəri verdi KÖnül şəhrini yəğmayə.
Gözümdən gərçi pünhandır nigarın surəti, amma Görünən vəchidir anm nəzər qıldıqca hər cayə.
Ölürsə iştiyaqından, nə qəm, hicran ilə Seyyid, Üzünü gördü vü irdi bu gün firdövsi-ə’layə. Canverici ləbindədir şərbəti xəstə KÖnlümün, Kimdir irişdirən anı şərbətinin şəfayinə? Surəti-həqqə, ey sənəm, bədri-rüxündür ayinə, Daş ola K İm Kİ, surətin olmaya aşiq ayinə. Lə’li-ləbin hədisini iricuyə nisbət eyləyən, Gör nə cəfalər eyləmiş cövhəri-canfəzayinə. Eşqi-rüxün təriqidir dari-səlamətin yolu, Mənzilinə qaçan irürK İm Kİ, bu yolda tayinə. Eşqinə verməsin KÖnül şol sənəmin, NəsimitəK Kim k İ, təhəmmül eyləməz cövrünəvü cəfayinə. Dünyəvü müİKÜ malinə meylü məhəbbət eyləmə, Çün gedisərsən, ey məlİK, axirətin sarayinə.
Vəsli-rüxündən, ey pəri, ta əbəd oldu möhtəcib Kim Kİ, müqəyyəd olmadı zülfü girehgüşayinə.
Fatihədir anm üzü, nunü əlifdir ayəti, Səllü və səlləmü əla surəti-canfəzayinə!
Zülfi-dütasmm qəmin sor bu əsiri-eşqə Kİm, K’oldur əsir edən məni silsileyi-dütayinə.
Başinə Kİm kİ, düşmədi KÖlgəsi ənbərin saçm, Dövlətə sadiq olmadı, uğramadı hümayinə.
Hur ilə cənnətü liqa görməyə həqdən, oyla bil, Kim k İ, üzündə görmədi həqqi bu gün müayinə.
Eşqinə K İm k İ, qılmadı baş ilə canını səbil, Dərdinə çarə bulmadı, uğramadı dəvayinə.
Vermişəm ol qara saçm qövlü qərarma KÖnül, Gərçi inanmazam anm əhdinəvü vəfayinə.
Hüsnü rüxün zəKatmı ayə gər eyləsən əta, Mehıi-müniri-tələtin görünə, mah bayinə.
Hüsnünə xaliqülbəşər xətmi-məlahət eylədi, Dövlət anmK İm uğradı xətməsinin duayinə. Hər Kİm Kİ, müştaq olmadı şol dilbərin didarinə, Canda kİ, eşq olmadı, dıldə xəbər nə faidə? Yetişmədi Musa Kİmi anəbtünarın narinə. Gözdə kİ, gorməK olmadı, nuri-bəsər, nə faidə?
Yarın liqasm istəgil, canmı vergil vəslinə Hər Kİşi Kİm, əzəldə ol binəsib oldu mə’nidən, Kim, şol nigara, çox degil, sən qalma dünya varinə. Ayətü təfsirü Kəlam, ana xəbər nə faidə?
Qalü bəladə yar ilə qövlü çü qıldm, ey KÖnül, Gövhərin üştə qiymətin sərraf olan arif bilir, Qövlündə sadiqdirk İ, mən inanmışam iqrarinə. 01 kİ, mübəssir olmadı görə göhər nə faidə
Yarəb, nə şəm’in nuridir gülgün yanağın, ey qəmər, Tutidurur bu şəKKərin dadını, ləzzətin bilən, Kim, noh fəlƏK pərvanədir şol surətin ənvarinə. Qarğa nedər bu gülşəni, zağə şəKər nə faidə?
Çün dünya cifədir dedi həqqin rəsulu, talibi, Dərd ilə sən Nəsiminin gövhərini gəl almağıl, ÇünKəlb im iş, gəl fariğ ol, baxma anın murdarinə. Aşiq olan Kişilərə eşqə süpər nə faidə?
01 dilbərin yolunda tərK etdi Nəsimi canını, Bil çox deyil canü cahan gər tərK edərsə yarinə. Ay ilə gün sücud edər surəti-canfəzayinə, Dünya duracaq yer deyil, ey can, səfər eylə! Ay ilə gün nədir Kİm, ol düşməyə xaKİ-payinə. Aldanma anın alına, andan həzər eylə!
Cami-cahannümadur ol, səndə İKİ cahanı gör, Bir halə qərar eyləməz əyyam, Keçər ömr, Çün görəsən sən olmusan cani-cahanə ayinə Ey əhli-nəzər, baxma bu halə, nəzər eylə!
Faili-mütləqi-yəqin Kim Kİ, dilər görə bu gün, Payənd? degil dövləti, ey xacə, cahanın, Baxsm anm camalına, həqqi görər bu ayinə. Əsbabinə aldanma, gəl andan güzər eylə!
Aşiqi-sadiq oldurur həq yoluna şəhid ola, Gər aşiq isən sidq ilə şol dilbər üçün, gəl Həq deyəni alır anun durmuş anun bəhayinə. Can ilə cahan ortaya qoy, tərKİ-sər eylə!
Yusifi-Misri canü dil, yə’niKİ, Fəzli-zülcəlal, Düşdü saçının zülmətinə Könlüm, ilahi, Gəldi səfavü zövq ilə şəhri-bədən sərayinə. Şol hali pərişanə bu şami səhər eylə!
Qıldı fəna vücudumu küII Kərim ilə Kəlam, Çün hüsnünə xətm oldu bu gün dövri-məlahət, Zərqi-həsən budur Kİ, şah sandı bu gün gədayinə. Ey fitnələrin xatəmi, şəqqül-qəmər eylə!
Hər Kİ, NəsimitəK sücud Fəzli-ilahə qılmadı, Gər Musiyi-İmran K İm i şol narə sataşdı, Div Kİmi bu gün anı bəİKƏ bu yolda dayinə. Gəl, tabişini göstərü şərhi-şəcər eylə!
Dünya evinin səltənəti beş gün imiş çün, Bünyadını yıx, ər Kİmi, zirü zəbər eylə!
Şol püstədəhanın xəbərin bildi Nəsimi, Şirinlərə şol tüngi-şəKerdən xəbər eylə! Düşdü yenə dəli KÖnül gözlərinin xəyalinə, Bahar oldu, gəl ey dilbər, tamaşa qıl bu gülzarə, Kim nə bilir bu KÖnlümün fiKri nədir, xəyali nə? Buraxdı qönçələr pərdə bəşarət bülbüli-zarə.
A1 ilə ala gözlərin aldadı aldı KÖnlümü, Şəqayiq pərdədən çıxdı, boyandı bağ ilə bostan, Almı gör nə al edər, Kİmsə irişməz alinə. İrişdi gülşənin hüsnü boyandı rəngi əzharə.
Qiymətini dodağmm dəgmə xəsisə sorma Kİm, Məni mən’ etmə, ey zahid, güvənmə zİKrə, ey sufi Mən bilirəm kİ, can ilə susamışam zülalinə. Ki, sən moğrurisən zİKrə, mənəm müştaq didarə.
Gözlərinə əsir olan halımı, oldur anlayan, Ki, hər bəlhüm əzəl bilməz nədir Kİm, eşqin əhvalı, Kim kİ, bu halə düşmədi qoy vara Kəndü halinə. İrişməz qasirin əqli bu müğləq sirri-əsrarə.
Sirrini şol qara bəninçünKİ yanağı şərh edər, Əbirü mişKÜ ənbərtəK rəyahindən çəmən doldu, Can, nə ola nisar edəm yanağınavü xalinə? Səhərdə tə”n edər saçm nəsimi mişKİ-tatarə.
Dadlı sözündən utanır abi-həyat, məhv olur, Ki, çıxdı qönçədən sünbül giriban çaK edər məntəK, GülbəşəKər nə nəsnədir Kİm, irişə məqalinə? Dəlindi qüssədən bağrım, sən etmə yürəgim yarə.
Hüsnü cəmalü surətin məclisi bərKəmaldır, Çəmənlər müxtəlif oldu həzar əlvan çiçəKİərdən, Şərhü bəyanü vəsfinə əql irəməz Kəmalinə. Açıldı laləvü nəsrin, şÜKufə goldi əşcarə.
Üzünü, qaşmı görən qarşubəqarşu, gözbəgöz, Açıldı nərgisü lalə, tutubdur yasəmən çadır, Sanma kİ, baxa ol gögün bədrinə ya hilalinə. Söyütlər, ərğəvan titrər, qamışlar mindi ənharə.
Aşiqi-sadiqin qanı yarə həlal imiş, vəli, Bənövşə, gül tamaşası qənimət bil Kİ, beş gündür, Girsə əgər rəva degil dilbər anm vəbalinə. Satar mə’şuqə gül hüsnün, xəridar ol bu bazarə.
Ay ilə gün sücud edər surətini göricəgiz, Yaxıldı canına canı dəmi-İsa Nəsiminin Bu nə cəmalü hüsn olur, səlli-əla cəmalinə. Vüsali dərdinə dərman, irişdi cani-bimarə.
Buldu Nəsimi çün səni, Keçdi qamudan, ey sənəm, Qoydu hərirü ətləsi, girdi əbavü şalinə. Həbiba, firqətin saldı məlalə, Bir saqiyi-baqi kİ, vəfa qıldı vüsalə, Kabab oldu ürəgim həmçü lalə. Lütf ilə nəzər qıldı-mana, sundu piyalə.
Nəsib olmuş mənə həqdən, nigara, Içdim qədəhi-pürmöyi mə’şuqə əlindən, Dilimdə gecə-gündüz ahü nalə. Cismim qamu can olduvü can uğradı halə.
Qaşm mehrabinə qıldım sücudi, Can məsti-ələst olduvü la-yə’qəlü heyran, Vəli münKİr olan düşdü zəlalə Könlüm qədəhi dürdü içib irdi zülalə.
Rəqibin olmasm məqsudu hasil, Hər bir səri-mu Mənsur olub söylər ənəlhəq, ƏliftəK qəddimi ol saldı dalə. Həqqa mey içənlər irişərlər bu xəyalə.
Boyun tuba, ləbindir abi-KÖvsər, Hər Kİmi Kİ, yaxmadıvü yandırmadı firqət, Yüzün tə’nə qılır şomsü hilalə. İrmədi Xəlil Kİmi bu gün nuri-vüsalə.
Mon ol qəvvas təKİ can tərKİn etdim, Yandırdı, bəli, eşqin odu, qıldı məni küI, Sənin çöhrəndəKİ ol xəttü xalə. Eşqində küI olan irişər KÜlli-Kəmalə.
Yer ilə göy bina olmazdan əqdəm Dəxi nedərəm dünya mənə ərzani qılsa, Nəsimi aşiq idi ol cəmalə. Səni dilərəm, qılma məni qeyrə həvalə.
Seyyid, qədəh iç, əbsəm, əzəldən şəhi-təqdir Hər Kİmsəyə öz qədri ilə sundu nəvalə. Yandırıcı firqətin yaxdı məni narinə, Gəlgil kİ, müştaq olmuşam şirin ləbin gül qəndinə, Könlüm ulaşmaq dilər yari-vəfadarinə. Gəlgil ləbin qəndin ilət, gül anların gülqəndinə.
Eşqə əsir eylədi canımı şol cövri çox, Hər qanda Kİm, şərh eyləsəm şirin dodağm qəndini, Lütf ilə bir baxmadı yari-giriftarinə. Ərvah üşər sinəK Kİmi ol dadlı şəKKərxəndinə.
Oldu gözümdən iraq şol sənəmin surəti, Şəhla gözün məndən KÖnül aldıvü and içər Kİ, bu Yarəb, irişdir məni dövləti-didarinə. Kəffarət olsun canü dil ol gerçəgin sövgəndinə.
Gərçi süzülmüş gözü eylədi sayru məni, MişKİn saçm məndən məni Kəsdivü peyvənd eylədi, Rəhməti anm qanı aşiqi-bimarinə? Təhsin anm təqtiinə, rəhmət anm peyvəndinə.
Yürəgimi yarəli eylədi şövqün, iriş, Zülf ilə qaşı qarədir, sərvi-xuraman dilbərin, Yarəsinə bax bıı gün, qoyma anı yarinə. Qaşlarına qurban olam, ya türreyi-dilbəndinə?
Yandırıram canımı şəm’inə pərvanətəK, Ey vaiz, əbsəm ol, mana tamatını ərz eyləmə, Yanar imiş yar üçün vasil olan yarinə. Mən aşiq oldum, girməzəm hər qissəxanın pəndinə.
MüIk ilə mal, ey məlİK, Kİmsəyə çünqalmadı, Ey eşqə imcar eyləyən, çunü çəravü çəndi qoy, Yox tu t anı, heçə say, qalma onun varinə. Niçin düşərsən aşiqin çunü çəravü çəndinə?
Eşqinə qalu bəla çün demişəm sidq ilə, Zülfü Kəməndindən KÖnül qurtulmaz ayruq şoylə bil, Əhdini smdırmazam, durmuşam iqrarinə. Sevdasinə bel bağlamış, həm göz qaratmış bəndinə.
Yarə Nəsimi Kİmi canını qurban edən, Çün şəhriyarın şəhrinə bu gün Nəsimidır məlİK, Məhrəm olur ta əbəd məxzəni-əsrarinə. Buyruq anmdır, hÖKm anm həm şəhrinə, həm Kəndinə. Dərdə müştaq olmayan Kİmdir Kİ, dərman istəyə? Sünbüli-zülfünün əgər qonşusu lalə düşməyə, Qəbləl-mövti bilməyən, sən sanma Kİ, can istəyə. Almaya Kİmsə Könlünü, şiveyi-alo düşməyə.
Cövhəri olmaq gərəKdir, cövhəri bulmaq gərəK, Surəti-həqsən, ey qəmər, pərdəsiz eylə üzünü. Hər Kİmin KÖnlündə vardır, vara ol Kan istəyə. Ta büti-azəri yazan nəqşi-xəyalə düşməyə.
Can ilə, dünyavü üqba hər Kim ol tərK etmədi, Sovməə əhlini üzün də’vət edərsə gər meyə, Müddəidir, sanma Kİm, ol vara canan istəyə. Zahid əlindən ayruq ol cami-piyalə düşməyə.
Xizrlə zülmatını tanımayan heyvanKİmi, Yüz ilə qaşını necə vəsf edə ya bəyan qıla, Nə bilə Kİm, qanda vara, abi-heyvan istəyə? Şol kİ, anm nigahı ol bədrü hilalə düşməyə.
Kim əzəl tanımadı Kəndi vücudu şəhrini, Xalü xətin qələm Kİmi şərh edərəm Ki, bir dəxi 01 gədahimmət nə yoldan vara sultan istəyə? Sərzəniş eyləyən məni cürmü vəbalə düşməyə.
Ənbərin zülfü anın,Kİm Kİ, doladı boynuna, Sünbülünü gül üstünə qoyma Kİ, yeli dağıda, Başı top olsun anm, gər özgə çövKan istəyə. Ta k İ, xəyali-xam edən fİKri-məhalə düşməyə.
Zülfünün Küfrün əgərçi əhli-fəzl iman bilir, Xal ilə ənbərin saçm dal ilə nüqtədir, vəli, Ey Nəsimi, sanma sən Kİm, Kafər iman istəyə. Kim deyə zal, əgər bənin nüqtəsi dalə düşməyə. Fitnə qara gözün məni-məsti məlalət eylədi, Şol qədəhi Kİm içə Kİm, varə bu halə düşməyə?
Pərdədə yaşır, ey qəmər, üzünü ta k İ, münKİrin Kəmnəzəri bunun Kİmi hüsnü cəmalə düşməyə.
Qüdrət əli əgər üzün nəqşini yazə günəşə, Ta əbəd ol Kəmal ilə qalə, zəvalə düşməyə.
Söylənə gər Nəsiminin mədrəsədə məqaləti, Dərsini qoya mədrəsə, qiyl ilə qalə düşməyə? Afərin olsun nigarın zülfü ilə qaşinə, Düşdü Könül ala gözün ağınavu qərasinə, Gər macal bulsam həbibin çövriləydim başinə. Ayrıq anınla Kİmsənin ağı nədir, qərasi nə?
Mənzilə irməK dilərsən, eşqi yoldaş eyləgil, Gəldi fəğanə can yenə neyKİmi, suzü dərd ilə, İrmədi mənzilinə, Kİm baxmadı yoldaşinə. Kim nə bilir bu xəstənin dərdi nədir, dəvasi nə?
Kə’bənin ehramma irməz hacmın dəgməsi, Türrəsinin cəfalərin sorsa bu mübtəlayəKİm, Çizginir dər girdinə, sürtər üzünü daşinə. Eyləmişəm fəda anın canımı hər bəlasinə.
Şol rəqibi görə idim çah içində bir Kərə, ÇünKİ cəfasız, ey KÖnül, Kİmsə murada irmədi, Gilliyəydim başma şol səd həzaran daş yenə. Cövrə təhəmmül eylə, dur şol sənəmin cəfasinə. Ey rəqib, bir yerdə ölgil Kİ, bulunmaz aşü su, Qarğavü quzğun yığılsın leşinə, hey leşinə. Nurü səfa içindəyəm qərğə, vəli, bu haləti 01 nə bilir Kİ, düşmədi mehri-rüxün həvasinə. Buduna çıxsın ufalar, gözünə həm qara su, Tutulsun dilü qulağm, bir neçə daş dişinə. YeKcəhət olğıl, ey KÖnül, canü cəhanə ur qəfa, Yüzünü doğru dut həqə, ur qamunun qəfasinə. Dedilər, misKİn Nəsimi, doğruya yoxdur zaval, Müddəilər qalib oldu, hazır olgil başinə. Hüsnü cəmalə baxmağa ari səfa nəzər gərəK, Düşməsin arısız nəzər ayinənin səfasinə.
Dilbər əlində aşiqin qətli nədən həram ola, Aşiqə çün həlal edər vəslini qan bəhasinə?
Çün bu yalançı dünyanın aqibəti fəna imiş, Keç qamudan NəsimitəK, baxma anın bəqasinə. Susadı Könlüm nigarm lə’li-ruhəfzasinə, Mövsimi-novruzü neyistan aşİKar oldu yenə, Talibi-şövqəm həbibin surəti-zibasinə. Şəhrimiz şeyxi bu gün xoş badəxar oldu yenə.
Ey səba, uğraşdığmca şol xuraman sərvə tuş, Qönçədən gül baş çıxardı, saldı üzündən niqab, Məndən öp anm ayağm, səcdə qıl balasinə? Bülbüli-şeyda xətibi-laləzar oldu yenə.
Gözləri sevdası aşiq canma qıldıqların Köhnə dünya yengi xəl’ət geydi bu mövsümdə uş, 01 bilir Kim, aşiq olmuş nərgisi-şəhlasinə. Çöhrəsi dövri bu gün nəqşü nigar oldu yenə.
Eynini aç, eynimə bax, cümlə eynin eyniyəm, Nərgisi gör, cam əlində mey sunar ariflərə, Səd həzaran can fədadır eyninin sevdasinə. Cümləsin məst eylədi, Kəndi xumar oldu yenə.
Sorma sevdayilərin halin, təbibi-amə Kim, Badə içməK rövzədə gər sən dilərsən hur ilə, Düşməyən bilməz bu halə, gözləri sevdasinə. Yar əlin tut, bağçaya gir, növbahar oldu yenə.
Surəti, hüsnü cəmalı cumlə zıbadır anın, Saqiya, camı gətir K İm , mən uşatdım tövbəmi, Hüsnünə qurban olayım,bəİKƏ sər ta pasinə. Köhnə təqvimim mənim bie’tibar oldu yenə.
Kim Kİ, zahir görmədi üzündə həqqin surətin, Sən Nəsimi razını, ey dan yeli, yarə yetir: Güzgüzü ari degildir, çarə qılsın pasinə. Sənsizin halım pərişan, biqərar oldu yenə.
Bibədəldir hüsn içində, lütf içində binəzir, Vahidiyyət sabit oldu husni-bihəmtasinə.
Xırmanmda hüsnünün gündür başaqçı ay ilə, Utan, ey nisbət qılan, qaşi-hilalı dasinə.
Zahidm heç oldu zöhdü, heçə Keçdi taəti, Başladı yasinə, şimdi Kİmsə gəlməz yasinə.
Çərxi-nərradin nüquşin tərs oxur gözsüz fəqih, Kə’bəteyni gör Kİ, atar hoqqabazm tasinə.
Ruhi-qüds oldu Nəsimi, cismini tərh eylədi, Gövhəri-fərd oldu düşdü vəhdətin dəryasinə. Canımı qıldım fəda şol dilbərin didarına, Rəhməti gəldi irişdi fəzli-rəhmanm yenə, Aşiq oldur canını qıldı fəda dildarına. Çiçəgi açıldı, güldü şol gülüstanm yenə.
ÇünKİ Məcnun gördü ol üzündə həqqin surətin, Gül götürdü pərdə üzündən, açıldı növbahar, Aşiqin mə’şuqəsi Leyli olur didarına. Rövnəqi gəldi, dirildi bağü bostanm yenə
Gəl asıl bərdar çün Mənsurləyin, Mənsurvar, Könlümün əhvalını, gəldi, gözümdən sordu yar, Aqibət mənsurini Mənsur asar darına. Övni irdi dərdə yanan canə dərmanm yenə.
Dünyanın nazü nəimi laşcyi-murdar imiş, Gəldi ruhəfza ləbindən susamış canə səlam, Assığı yoxmuş anın, sən girməgil bazarına. Xızra ən’amı irişdi abi-heyvanm yenə.
Şəm’i-ənvari-təcəllidir camalı dlilbərin, Firqətin dövram Keçdi, gəldi əyyami-vüsal, Ey KÖnül, pərvanətəK gəl yan bu şəm ’in narına. Müddəti-dövrü tÜKəndi acı hicranın yenə.
Xoş Keçir ömrün, Nəsimi, sən cahanda yar ilən, ZüJmətindən leylətül-hicrin mana ayruq nə qəm! Aqil isən təKyə qılma dünyanın dinarına. Nuri çün düşdü mana şol mahi-tabanın yenə.
Dilbərin buyi-vəfası zülfünün çinindədir, Ənbəri yayıldı şol zülfi-pərışanın yenə
Başıma qutlu ayağın gəldi basdı ol nigar, Kölgəsi duşdu mana sərvi-xuramanm yenə
Əhdü peymanmdan, ey yar, istədi can ol yumaq, Qoymadı mehrin vəfası, əhdü peymanm yenə.
Ey qəmər, eynin bəla yetməzmidi alomdə Kİm, Fitnə oldu xəlqə zülfi-ənbərəfşanm yenə.
Çün Nəsiminin susamış qanına yarın ləbi, Noldu, ey münKİr, sana Kİm, qaynadı qanın yenə. Ey nazı çox dilbər, məni yandırma hicrin narinə, Çün yanaram pərvanətəK şəm’-rüxün ənvarinə.
Hicrin şərabı acıdır, müştaqə içirmə anı, Neçin kİ, yar ol ağuyu içirməz, ey can, yarinə.
Hüsnündən, ey şəmsü qəmər, afaqə duşdu fitnələr, Kimdir yetən əndişəsiz zülfü rüxün əsrarinə.
Dünyavü üqbadə mənə məqsud sənsən, yoxsa mən Üqbayə sənsiz baxmazam, həm dünyanın miqdarinə.
Vəslindən oldum çün qəni, mən müİKÜ malı neylərəm, Mən KÜnfəKani vermişəm vəsli-rüxün didarinə.
Saçır xəyalm nəqşinə lö’loi -şəhvarı gözüm, Ey dişləri dur, bax anm dürdaneyi-şəhvarinə. ƏLİŞİR NƏVAİ
Üzün ənəlhəqqi məni zülfündə bərdar eylədi, Mənsur olandır asılan aləmdə eşqin darinə.
Təsbih ilə səccadə çün zərq əhlinin ərKanidir, Aşiqlərə zülfün yetər də’vət qıla zünnarinə.
Gər vasil olmaq yar ilə istərsən, ey aşiq, bu gün Gəl ur Nəsimi təK qafa KÖvnü məKanın varinə. 3 C S Q C 3 C <*7t ərq, yaxud TürKİistan regionunun orta dövrdə yetirdiyi ən böyÜK ədəbi hadisə Əlişir Nəvainin(1441-1501) yaradıcılı- Şğıdır. TürK ədəbiyyatınm Əmir Teymuru olan Nəvai yalnız TürKÜstanda deyil, Şimal-Qərb və Cənub-Qərb regionlarmda da ədəbi prosesə təsir göstərmiş, türK dilinə şöhrət gətirmişdir. O, sadəcə, mütəfəKKİr şair deyil, böyÜK elm adamı, dövlət xadimi Kİmi də məşhur olmuşdur. Hüseyn Bayqarının haKİmiyyəti dövründə geniş fəaliyyət imKanı qazanan Nəvai ümumiyyətlə ədəbiyyata, xüsusilə türKdilli ədəbiyyata hamilİK etmiş, vətəni Heratda ( Xorasanda) böyÜK ədəbi məKtəb yaratmışdı. O, Nizamidən sonra “Xəmsə” yazmış İKİnci böyÜK türKdür. Nəvainin müasirləri olan görKəmli türK şairləri onun məhvə- rində dolanmış, qüdrətlərini göstərməK üçün özlərini onunla müqayisə etmişlər. Tütk xalqları ədəbiyyatı ^
------QƏZƏLLƏR * * *
Laləzarmı, yoxsa ahimdən cahana düşdü od? Tün axşam oldu k İ ... gəlməz neçin şəmi-şəbistamm? A1 şəfəqmi, ya ürəndən asimanca düşdü od?! Qəm içrə hər dəm atəşdən yanar pərvanə təK canım.
Dedilər el xanimanm yandırar o gülyanaq, Nə qəm, göstərsə KÖKSÜm parəsin çaKİ-giribanım, Bu söz eşitgəc məni - bixanimanğa düşdü od. Görünməz olsa KÖKSüm yarəsindən daği-pünhanım.
Gözlərin bir cmqı atdı... döndü səbrim boz k ü I ə , Qəmindən dürri-məKnun təK sirişgim axdı Ceyhun təK. İldırım şaqqıldadı... bir Karivanğa düşdü od. Müzəyyən qıldı gərdun təK cahanı əşKİ-qəltanım.
Oxlarm KÖnlümə dəycəK, yandı həm göz, həm bədən, Günəşlər endi göylərdən; fələKİər pul-pul üİKərdən, Quru ney tez odlanar, çün neysitanğa düşdü od. Fəqət düşməz də tülpərdən mənim xurşidi-rəxşamm.
Sovurub gül xanimanımnı burulğanlar təKİn? Cahan zülmət quyu, eyvay, bu zülmətdə boğulduq, vay, Ya fəlƏK bidadidən sərvi rəvanğa düşdü od. Yol aç, ey Xızr - altun Ay, hanı bəs abi-heyvanım?
Yandım, öldüm k İ ... ü z açdın, xəlqə atəşlər saçıb, Demə göydən günəş getmiş; qaranlıq ulduza yetmiş. Yurda od saldm, vəli mən natəvanğa düşdü od. Ayın hicrində tar etmiş cahanı dudi əfqanım.
Ey Nəvai, bil Kİ, ahlar çəKmişəm biixtiyar, Nəvai bezdi hicrandan, bu axşam öldüm əfqandan. Kim desə, yandı meşə, Mazəndaranğa düşdü od. Qəmim yox böylə yüz candan, qayıtsa gəlsə cananım.
* Tərcümə Xəlil Rza UlutiirKÜndiir. * * * * * *
Nobahar əyyamı gəlmiş, mən diyarü yarsız, Hər Kİmin Kİ, bir mələKSİma pərivəş yarı var, Necə Kİ, bülbül xəzan fəsli gülü gülzarsız. Nə pəridən ehtiyacı, nə mələKdən arı var.
Gah sərv üstə, gəhiküI üstə bülbül nəğməsaz, Yox təəccüb, sarmaşırsa hər gecə tər qönçəyə, Vəh kİ, mən, mən lalKİmi ol sərvi gül rüxsarsız. Qönçə təK hər sübh olub xəndan nişat izharı var.
Yox təəccüb gər diyarü yarsız qan-yaş tÖKəm, Ağ sinən, ləlin xəyalilə mən oldum az qala Heç olar bülbül gülü gülzarsız, azansız? Bir hörümçəK Kİ, onun can riştəsindən tarı var.
Cənnətin bağı odundur, gülləri canimğə od. Yox əcəb, gül həsrətilə zar ola bülbül əgər, Orda mən bir an belə tab etmərəm dildarısız. Cisminə hey sancılan yüz-yüz tİKanı, xarı var.
Mey Kİ, verdin, zülf ilə bənd et məni, ey muğbeçə, Sünbüli zülfi əgər aşuftədir, eyb etməKİm, Xoş degildir muğ ilə içməK qədəh zünnarısız. Gül üzündə qoşa yatmış nazənin bimarı var.
Tapmadıq gül rəng cami bixumar, ey bağiban, Məst olub, bixud olub qoy çıxmasm meyxanədən, Vəh Kİ, bu gülşən ara gül bitməz imiş xarısız. Çün mənim təK dövr əlindən dərdi var, azarı var.
Əhli zöhd içrə Nəvai tapmadı məqsudə yol, Ey Nəvai, yar üzər olsa məhəbbət riştəsin, Baxtı daim xoş tutun, ey cəm Kİm, xummarısız. Gəlməz olsa ol sənin sarı, sən anın sarı var! * * * * * *
Nə diriyəm, nə ölü, ancaq sənin bimarinəm, Nəsihət əhli mənə der k İ, “meyi tərK et!”, ah. Heç deyə bilməm də, gəl, hicrində hicranzarinəm, Ə1 alar, ağız içər, söylə varmı məndə günah?
Nöqteyi ağzın qəmindən saçmışam ah oxları, Sanma mey içməK mənim şaKərimdir, ey naseh, TÖKÜrəm göz yaşları, sərgəştənəm, pərgarinəm, Bu işə cənK qədi dalu şahid oldu güvah.
Dostlarım, KÖnlüm hədisi tanrıma aid degil, Qılır cünuni-qədəh mənini mənə zahid, Axı ol divaneyi-sərgəştənin bizariyəm. Deyərmi telbəyə bu eybi, olmasa əbləh?
Köynəyindən Yusifın ətrin alanlar can tapar, Qədəh çırağını qarşımda tut sən, ey saqi, Ey əzizim, mən də, bil, ol KÖynəyin bir tairiyəm. Ki, zöhd zülmətində hədsiz olmuşam gümrah.
Bir günəş hicrində tün təK ruzigarım qarədir, Apar bu şəm ilə bir sən məni xarabata, Yox əcəb, gər tün Kİmi ağlar gözüm hey dəmbədəm. Ki, qara zəhd tünü içrəölməyəK nagah.
Meydə əfyun ver Kİ.ey saqi, bu asKİ dəhr ara Baş qoyum piri xarabat evində astanaya, Dəliyəm gah qüssədən, Kah bir dəmin hüşyariyəm. O yerdə birləşib də, tənləşib gəda ilə şah.
Nə üçün el qarğışmdan biz olaq aşuftə hal, Nəvai söylər imiş dəhr ara sənəm zİK rin , Hər nə Kİm el der: Nəvai yüz dəfə ondan da Kəm... Bu ism zİKrinə Kİm qılsa meyl bismillah. * * * •k * *
Günəş hüsnünlə, gülüm, sən yenə peyda, peyda, Aşiq oldum, bilmədim yar özgələrlə yar imiş. Varlığm hər balası bağçana şeyda, şeyda. Allah, allah, eşq ara hansı bəlalar var imiş!
Üzünün ağlığı ol dan yerinin şöləsidir, Bir əlifdən gör neçə aşiq yıxılmış, xəstədir. Zülfünün qarəsi hər bir gecəyə baş sevda. Qəddinə vurğun KÖnüllər hasili azar imiş.
Zühuri hüsnün üçün gör nə qədər lövhə çəKİb, Sancılıb el bağrına KİrpİK ucun qanımtÖKÜr, Bu güzggülərdə anı cilvəgər qılıbdı xüda. Sən demə qanım tÖKən hər Kİrpiyin bir xar imiş.
Birin qəbul edə bilməm anı məgər Kİm mən, Sarıdım sarğm ilə qan fışqıran min yarəmi, Adımı zİKr edib zəlum, cəhul ilə əda. Anladım: sarğm sənin ağ bir Kəfəndən tar imiş.
Deməyin öz-özünə aşiq olub, məşuq olub. Dan yerində mən şüa... sənKÖlgə saldın üstümə, Ki, tiği qeyrət olub anə nəqş qeyri-züda. Kölgə yox, canım alan nazəndə bir dildar imiş.
Nəvai ölmədi tövhid gÖftgu ilə fəhm, Qaşlarm bir cüt qılmc... baxdım, yaman qorxdum, inan, Dilini Kəssələr də, qılsa da cismini fəda. Sən demə, ölsəm də, can ol tiğə minnətdar imiş.
Ey Nəvai, aşiq olma, sən gözəllərdən çəKİn, Göz kİ, gördü, can kİ, yandı, üzməK əl düşvar imiş. Əlişir Nəvai ------* * * * * *
Canə yox KÖnlümdənü KÖnlümdə yox candan xəbər, Hicridən KÖvrəlmişəm çox, saqiya, tut bir qədəh, Nə özündən bir xəbər, nə KÖnlüm alğandan xəbər. tstərəm Könlüm Kİmi badəm dola, tut bir qədəh.
Öylə məsti-nazidür ol şux Kİm, bilməz özün, Gər onu nuş eyləməKdən aciz olsa əhli-bəzm, Nə əcəb gər yox ona mən zari heyrandan xəbər. Cəm edib ellİKCəni bir yol mana tu t bir qədəh.
Vaiza, duzəx odun bir dağ sanarsan, anladım, Qane olmam bir qədəhlə, çümci dərdim çoxdu, çox! Tutmadım ömrün boyu sən daği-hicrandan xəbər, Hər nə cür lacürə içsəm, bir daha tut bir qədəh. Gərçi qasid ləfzi can əfza idi, laKİn məni Qıldı candan bixəbər, gər qıldı canandan xəbər, Bir nəfəs məst olmasam, hicran qəmi eylər həlaK, Canimə rəhm eyləyib, bəhri xüda, tut bir qədəh. Sən nə cür qıydm mənə... KİrpİKİərin yarəmdədir, Tutmadm ömrün boyu sən daği-hicrandan xəbər. Gər müyəssər olsa bəzm, vəsl lütf eylər isən, Sal nəzərdən sən məni, çoxraq ona tut bir qədəh. Saqiya, dövr əhli cövrü can üzür... məst et məni, Öylə Kİ, heç tutmayım ölsəm də dövrandan xəbər. Oylə Kİ, məst olduq hədsiz, ixtiyarm var sənin, Xəlvət eylə ver icazət yarə, ya tut bir qədəh. Ey Nəvai, şah lütfundən əl üz... xatircəm ol, Can pərişan olsa, xoş gəlməz Xorasandan xəbər. Çün xərabat içrə düşdün, çıxmağm müşgüldü çox, Ixtiyarm yox meyə, ey parsa, tut bir qədəh.
Xirteyi-zöhdün Nəvai tulladı, ey meysatan, Huş əlində anı qoyma binəva, tut bir qədəh. Türx xalqiarı ədəbiyyatı ^ ^ 145 ------— ------— ------* * * * * *
Görüb dərdim irəhmə gəlmədin heç, Qıldı düşmən rəhm bəs k İ, qıldı cövr izhar dost, Çox ağlatdm, təbəssüm qılmadm heç. Ey KÖnül, düşmən tap indi, tutmagil zinhar dost.
Fəğan çəndim fərağm atəşində, Hər zaman düşmənlərim amadədir, ey dostlarım. Vurub yıxdm, bu K Ö n lü almadm heç. Bəs kİ, hər dəm göndərir mən zariğə azar dost. Düşmənim min yarə vursa canimə, tab eylərəm, Cahanə göz yaşımdan düşdü qovğa, Vay o gündənk İ, vura bircə yara hüşyar dost. Bu tufandan, bu seldən qorxmadm heç. Gecələr düşmənlərə naləmdən uyğu gəlmədi, Sənin dərdindən öldüm də, dirildim. Naləmi heç saymadan rahət yatır aşKar dost. Sorub halım, xəbərdar olmadm heç. Mən ölən çağımda düşmən də bir az dostum olar, Məhəbbət zülmünə təslim, a KÖnlüm, Ölməyim neçin? Gəlir iistümə düşmənvar dost. ŞİKayət nə, giley nə - bilmədin heç. Gülsə düşmən eybi ox... çün görmədim az həm vəfa, Bu eşq əhlinə bəs nədəndir ey çərx, Canımı verdim, qazandım gərçi mən bisyar dost. Nə bir nemət, nə sərvət qıymadm heç? Sən fələK mehrinə məğrur olma çox da... mehri var Hərgiz olma Kİmsəyə ol düşməni qəddar dost.
Saqiya, ülfət yarat, tut badə Kİm, yoxdur qəmi Olsa aləm düşməni hər Kİmə sən təK var dost.
Itlərin qovğa qılır, Kuya Nəvai öldü... vay! Başı üstə çəm olub əfqan qılırlar yar-dost. * * * * * *
Gül çağı hər gülgə bir bülbül coşub dastan düzüb, Ey səba, halım varıb sərvi-xuramanimğə de, Tazə qanlı dağ ilə KÖnlüm quşu əfqan düzüb. Sıçrayır göz yaşlarım... gülbərKİ-xəndanimğə de.
Mən bir ar k ü I həsrətindən sübh açılmış gül Kİmi, Uf deməm, mən əhdi-peymanımda lap ölsəm belə, On Iə ç ə k , onbeş Iəçə k hey dişləyib canım üzüb. Yaxşı fürsət tapsan ol bəd ahdü peymanimğə de. Hicrin ahı ruhumu həm endirir, həm qaldırır, H ardadır KÖr? Zülfi zünnannda dinim hasili, Yel qopur, tufan gəltr, qönçəm Küsür, ağzm büzüb. Küfr ilə bulmuş mübəddəl namüsəlmanimğə de.
Etmişəm canı, cahanı yerli-dibli qurbanı, Mən zəifəm, mən yıxıldım, ayağm öpməKdəyəm, Yüz tümən canü cahandan yaxşı cananimğə de. Sərv təK qarşımda qəddinin xəyalm durğuzub.
Söylə, yüz can sədqəsi qılsam, peşiman olmazam, Sən dirildib öldürürsən gündə yüz yol bülbülü, Vəslinə bir vədə qılmaqdan peşimanimğə de. Ey tİKanə yandaşan1 gül, Kİm sənin əhdin pozub? Dəhr pirinin əlindən istərəm mey xıltı mən, Yaxa cırmaqnan gələr, əsrİK çıxar el qəsdinə, Razıyam xıltı içim, zahid ridasından süzüb. Ölərəm... el can tapar, bibaKİ nadanimğə de. Ey Nəvai, ömr ötür yel təK.. darıxma, şad yaşa! Dəhr bağı gülləri çoxdan vəfasızdır, haray! Yelə yetməKmi olar? Yellər önündə Kİm dözüb? Üzü gül, cismi səmən, qoynu gülüstanimğə de.
Ey Nəvai, heç bağm bircə sənintəK xoş nəva, Bülbülü yoxdur hələ... şahi-süxəndanimğə de. 148 ______ƏlişirNəvai * * * * * *
Bağ mənim təK sapsarı, bülbül mənimtəK nitqi lal, Vay, yüz min vay Kİm, tərKİ-məhəbbət qıldı yar, Öz gülündən ayrı şəxsi qaplayar özgə bir hal. Getməyindən vermədi heç bir xəbər... ayrıldı yar. YerdəKİ yarpaqların halındadır halım mənim, Getdi ox təK... ya tizü... təK qamətim yad etmədi, Rəngi solğun, göz yaşı yaqut Kİmi atəşli al. Eşq ara mən əyriyəm guya... məgər düz bildi yar? Qızaran yarpaq suda yarpaqmı,ya bağrımmıdır, ÇünKədalar ilə şahlar qılmaz imiş yarlıq, Bələnib al qanıma çırpmmada, etdim xəyal. Öncə bəs neçin mənə söz verdi, məKtub aldı yar? Sulara Məcnun söyüd qan-yaştÖKÜr, üryan olub. Bir nəsihətdir sözüm... heç Kimsəyə yar olmaym, Sərv Leylinin üzündə ağlayır Nil rəngli xal. Bağrımı həsrət qılmcıyla nə cür gör dəldi yar. Gəldi hicran; baxmadı ah-naləmə, fəryadıma, Məndən ayrılmış bəlavü dərd üçünmü ağlayım, ŞÜKr kİ, etməz əsər sərvə küIək, tufan, şəmal. Ya ona Kİm, birləşib əğyar ilə... qatildi yar. Göz yaşım solğun üzümdə hər yana car olmada, Ağlasm qəm axşamı, qoy zahir etsin dərd odun, Bağda güz fəsli saçır şölə sular, yaxud zülal. Kimə Kİ, beytülhəzəndə şəm təK tapıldı yar. Eşq bağmın baharı vəsldən bir lövhədir, Ey Nəvai, yar üçün çox çəKmisən qürbətdə qəm, San yarpaqlar dolu k ü z hicrdən məKtub, misal. Düş yola, indi rəvan ol Kİ, əzimət qıldı yar. Nə səmər, səbKƏşlİK etsə bu çəmən rənaları. Tufana dözsün nə cür yazzıq fidan, yazzıq nihal? Ey Nəvai, güz gedər, güllər səpər gül mövsimi, Gəlsə dövlət Külbünü, şahzadeyi-sahibcəmal. * * * * * *
Mən cahandan doymuşam, doymaz mənim qanımdan el, Keçdi ömrüm nəqdi qəflət içrə nadanlıqda, heyf. Mən canımdan üzdüm əl, çəKməz əlin canımdan el. Qalan ömrüm qəmlər ilə, min peşimanlmqda, heyf.
Tay-tuşum rüsvay olub, rüsvay odu lav-lav yanar, Canıma vermə əziyyət, sən riyazət qılma çox, Rast Kələn yoldan çıxar, ötməz mənim yanımdan el. Gəncliyin asan sovuşdu, yandın asanlıqla, heyf.
Toz basıb üz-gözləri, yox tanıyan bir-birini, Bağladım peymanədən peyman fəğankİ, əqlü din Halımı sorsa, girib çıxsa bu viranımdan el. Oldu bu peymanədən ol süst peymanlığda, heyf.
Kəbəmin hər daşma, ey Xızr, mən can sürtərəm, Ey müsəlmanlar, bilin Kİ, ötdü ömrüm hasili Axışar, tutsa xəbər Kəbəmdən, ünvanımdan el. Nəfsi Kafir fitnəsindənnamüsəlmanlıqda, heyf,
Ey Nəvai, tutmasınlar eyb əgər divanəyəm, Heyf Kİm, nəf eyləməz, üzsəm də əl peymanədən, Oxusun qoy ol pəri vəsfin bu divanımdan el. Desəm öz əhvalıma bu tövr heyranlıqda, heyf.
Elə işlər gör Kİ, heç vədə peşiman olma sən, Nə qədər işdə xəta qıldım peşimanlıqda, heyf.
Çox sözüm bəİKƏ yalandır, bir sözüm sərrast, dürüst: Yalana qurban gedib ömr oldu qurbanlıqda, heyf.
Bir qədər yüngül gəlir siqlətdə sultandan gəda, Heyf Kİm, çox-çox gəda olmuş da sultanlıqda, heyf.
Ey Nəvai, vaqifəm rüzgara mən, əsrara mən: Keçdi ömrüm nəqd qəflət içrə nadanlıqda, heyf! * * * * * *
Dedim: badə damızdır, acışırsa gözlərin, SufilİK eşq aləmində hər kəsə qismət deyil, Dedi: badə nə lazım? Onsuz da xumarıq biz. Eşqsizlər tayqanaddır, hÖKm edən qüdrət deyil.
Bitər gül içrə qönçə, ağzı bağlı, gözü məst, SufilİK ən yaxşı əxlaq, tərbiyə ariflərə, Qönçə qədər gözəldir gülüş saçan dil-ağız. SufilİKdən bixəbərdir aləmə zinət deyil.
O qədər ağlatdm kİ, göz yaşlarım tÜKəndi, Kim deyir tərKİ cahandır, KÖləlİKdir sufilİK? Köçdü sənin KÖKSÜnə KÖKSümdəKİ min dəniz. SufilİKdən bixəbərsə aləmə zinət deyil. Sufi-mərdlİK qaynağı, ülfət, ləyaqət bayrağı, Hüsnün günəşmi sənin, ya günəş sənin hüsnün? Mərhəmətdir məsləKİ, sərvət deyil, şöhrət deyil. BəIkə əkİz yarandm, qızıl günəşləək İz?! Dinsizin, imansızm bir həddi yox, sərhəddi yox, Sənin itin olaram, göz sürtərəm izinə, O, müqəddəs Kəbədir, KÜfr ilə həmsərhəd deyil. Mənim təbərrİKİmdir ayağmdan düşən iz. Gizlədib öz mənliyin allah vücudunda yaşar, Halal ana südümdür özbəyimin verdiyi Ey Nəvai, bu məgər ən ülvi bir fürsət deyil? Tustiğan içindəcə ağköpükIü saf qımız.
Muğbeçənin sunduğu meyə qurban olayım, Qara salxım, ağ salxım mənim üçün oğul, qız.
FəIək çərxinə bənzər aləmin qəmi, dərdi Könül fərağətini badədən nuş edin siz.
Neçin uzaq dayanaq meyxanədən, saqidən? Ey Nəvai, onların qulu, müridləriyiz. Əlişir Nəvai
* * * * * *
Ey cəmalm gülşəni xubu vüsalm bağı xub, Vəh k İ , rüsvayam yenə, divanəyəm aqil ara, Xəlqə lütfün xub isə, canimnə zülmün dağı xub. Valehəm, halım olub əfsanə hər məhfil ara. Meydən al rüxsarinə güllər saçılmış incə, tər, Hicr əlində dustağam, yar atmış əhdi, ülfəti, Saf sular üstündə titrər yasəmən yarpağı xub. Eşq ucundan dardayam, ömrüm Keçir müşKÜl ara. Ləli KÖnlüm halını sorğac dirildim hicr ara, Əqlü səbrü huş itib, dağlar çəKİblər KÖKsümə, Min bəla vermişsə də ləlin bizi sormağı xub. Karivan getsə qalar tonqal yeri mənzil ara.
Demə bu aləmdə ol ay xub, ya cənnətdə hur, Oxların müjgan düzüb giryan gözüm ətrafına, Cənnəti göydə görən yox, yerdəKİ gül bağı xub. Yaz gələrKən Key qamış, otlar bitər sahil ara.
Günəşə göydə qürub xoş gəlməz heç... əmma mənə Kirpiyin batmış KÖnül içrə xəyalm, ey pəri, Allı, güllü yanmın əynində göy qurşağı xub. BəIkə Yusifdir, düşüb qalmış çəhi-Babil ara.
Gəncliyi say bir qənimət... mən qocaldım, anladım: Qulluğunda hər gün ölsəm, istəməm azadəlİK, Gəncliyin eşqi, odu, cəngi, qılmc çalmağı xub. Kim bu damğadır nişani tədbiri müğbil ara;
Sən riyanın ən uca təxtində əyləş, zahida, MəsKənin istər Nəvai, nisyə cənnət zahidin... Qul Nəvai eşq arar, fəqrü fəna toprağı xub. Böylədir fərq, təfavüt alimü cahil ara. * * * * * *
Qanlar uddum, çün cahan əhlində bir yar istədim, Məni KÖnlüm sevən öz KÖnlünə bir ərcümənd etməz, NeyləməK, seyrəK tapıldı, gərçi bisyar istədim. Məni istər Kişinin mehrini KÖnlüm pəsənd etməz.
Hər Kİmə canım fəda qıldım, can atdım dəmbədəm, Nə bəhrə bəKİərəm ondan Kİ, məndən bəKİəyər bəhrə, Min cəfa çəKdirdi, çünKİ bir vəfadar istədim. Çünol Kİm bəhrəni ondan dilərmən, bəhrəməndetməz.
Bilmədim aləmdə yox başdan-başa mütləq vəfa, Mənim qanım gedər bəİKƏ... qucaq açsa pəri bəzmi, Ah... bağrım yandı... neçin yardan ilqar istədim? Zəhərli, fitnə gözlərdən bu KÖnlüm nuşxənd etməz.
Sən bəşər cinsində heç tapdm m ı bir Kamil vücud, GərəKməz ay ilə gün şəkİİ kİ, hüsnü məlahətdən, Mən pərilər içrə, ah, divaneyi-zar istədim . İçim ay çaK-çaK etməz, tənim gün bənd-bənd etməz.
Yox təəccüb qaşla, gözlə sirrimi faş eyləsəm, Cəsur Məcnun şüarımdır, Keçər başdan, çıxar daşdan, NaKƏSİ, napaKi mən çün sahib əsrar istədim. Uçuq KÖnlümdən özgə səmtə cövlani-səmənd etməz.
Şeyxi gördüm, xanəgahdan tapmadım bir nur, işıq, Əlin üz çərxi zalimdən, yalandır zəhrini içmə, Dəhr piri xidmətində k ö ş k İ xəmmar istədim. Əcəl sərriştəsindən boynuna özgə Kəmənd etməz.
Ey Nəvai, qüssə çəKdim, bir rəfiq, dost tapmadım, O ay üzlüm cəmal açsa, Nəvai, dəyməsin yad göz, 01 səbəbdən cismimi dərdə giriftar istədim. Məhəbbət toxmu ummaqda... o, hər səngi sapand etməz. * * * * * * Qönçə gül ağzınmıdır, peyda olur gülzaridə, Açdı üz şami əcəl, zulfün pərişan eyləgəc, Olmadı hərgiz əyan ağzın sənin rüxsaridə. Getdi ömrümdən günəş, ol çöhrə pünhan eyləgəc. Zəfidən yüngülləşib uçmaq dilərsəm uçdurar, Könlümü yıxdı, sürüb can toprağım üstə səmənd, HörümçəK Kİ, tellər hörmüş bəİKƏ hər divaridə. Yelə verdi toprağı zərbilə viran eyləgəç. Mən cünunəm, məlhəmimdir çöhrən ilə göz yaşm, Ləli hicri bağrımı qan eylədi... qan ləxt-ləxt, Tİk, qızıl sapla toxunsun zəfəran tumaridə. Qətrə-qətrə axdı yaşlar gözdə cövlan eyləgəc. Göz yaşım dünyanı tutdu, uddu, insan qalmadı, Ah Kİm, bəxtim oyanmaz ən ağır bir uyğudan, BəIkə mərdum qalmadı bu dideyi-xımbaridə. LeyK oyandı neçə min fitnə, mən əfqan eyləgəc. Dəhr toprağmda bitmiş yamyaşıl otlarımdır, Qarşıma zünnarını, ey muğbeçə qoyma, saKin, Pas tutan oxlarıdır can üstə, yüz-yüz yarədə. Qılma sərxoş KÖnlümü dəhr içrə mehman eyləgəc. Hər birisin anla bir Kafər cəzasmdan hesab, Aşiq oldum, şöhrətə bənd etdi ol Kafər məni, Bu dügümlərk İ, düyülmüş rişteyi-zünnaridə. Kafəri şəhr içrə gəzdirdi müsəlman eyləgəc. ÇəKmədi bülbül Nəvai təK fəğan Kİm, yanmasm, Smsa ibriqi vizu, ondan mənə bəs bir səfal, Seyr çün ol sərvi gülrux əzmi bostan eyləgəc. Mey dilənməKçün yetər bir guşeyi-xəmmaridə.
Çərxin eyvanı münəqqəş, nəqqaşı - allah özü, ÇəKmədi nəqşi-vəfa bu taği minaKaridə.
Ey Nəvai, aləmi əğyar tutsa qəm yemə, Bircə telcə gər sənin fİKrin var isə yaridə. * * * * * *
Ta əzəldən eşq odu canımdadır, qanımdadır, Vəfanı atdı çiynindən, hilal qaşlım cəfa qıldı, Ondan özgə hər nə varsa lövhi-nisyanımdadır. Ədəm dəştində bu qəlbi vətən seçdi, cida qıldı.
Dedim: - Ey ox tuşlayan, atdın oxu... ismin nədir? Vəfa qaçdı, uzaqlaşdı cəfaKərdən... əgər mən də Dedi: ismim ilə cismim, anla, peyKanımdadır. Qaçarsam... başqa ülfətdə deyərdim can xəta qıldı.
Hansı şahlar başı qəsrin dövrəsində var, dedim, Deməm dövran ara yoxdur vəfa saçmış, vəfa görmüş, - Bax-dedi-şahlar başı bu taği-eyvanımdadır. Məgər azmı cəfaKeşlər bu dünyaya vəfa qıldı?
Olsa tabe Vamitu Məcnun mənə,şəkk etməyin, Yıxılsan eşq cövründən, nicat umma Məsihadən, Yazdı tale, eşq tuğrası mənim şanımdadır. Bizə min dərd verən gərdun haçan bircə dəva qıldı?
Eşq dastamnda, ey dost, sən oxursan min bəla, Səfali fəqr ol, canü cahan nəqdin verib fəxr et, Fəhm qıl, yüz min bəla bir günlÜK hicranımdadır. Kim aldı cami cəmşidi, bu bazarı baha qıldı.
Qəm xəzinəm şərhini, ey Kİm, dilərsən, qılmışam, Vəfasızlar qəmindən qurtula bilsən, KÖnül, şÜKr et, Neştərilə min qəmim bir gənci viranımdadır. Bəla çəKdi başı hər Kİm təzə bir aşina qıldı.
Yətubun qəmgin həyatmdan nə bilsən bil, fəqət, Bizim əfsanəmizdən sorma nÜKtə, ey zəKa əhli, Anla, min canan cəfası beytül ehzanımdadır. Nədən kİ, bu cünun əhli tÜKənməz macəra qıldı.
Rizə-rizə doğradm, atdm məni, ey gül çölə, Mənə yox, özgə bir yarə vəfa qılmış bir ər tapsam, “Eşq şərhi sonsuz... əczayi-pərişanımdadır. Dolannam başinə... derlər: canm dosta fəda qıldı.
Bizim ağ günləri qarə edənlər oldu avarə, Dolaşsm, dərbədər gəzsin, özü üzün qara qıldı.
Qənaət əhlinə lütf et, şəha, bu şÜKr üçünKİm, həqq, Səni lütfiiylə şah etdi, bizi bir qul, gəda qıldı.
Nəvai, Kİmsə yox Kİ, çərx zülmündən nicat tapsm , Nəva bəxş etdi əğyarə, bizisə binəva qıldı. * * * * * *
Əlini gülrəng edibdir lalə yafrağı bilə, Ləblərin... heyfim gəlir, tən tutsam ani qənd ilə. Ovcunu bərgi bilə, dırnağlarm daği bilə. Smdırır yüz qənd bazarmı şəKKər xənd ilə.
Rişteyi-zülfi xəyalmdan havalanmış KÖnül Ta Kİ, heyranam sənə, namus ilə itmiş KÖnül, Quş olub, qalxıb göyüə öz Kəndiri, bağı bilə. Bir cünun nisbət qaçar el qafilİKən bənd ilə.
Yarəmi KÖKSÜmdə gör, Fərhad bəhsin qoy Kİm, ol Ata ol saat Kİ, cənnət içrə övladm görər, Qazmadı mən təK bəla dağını dırnağı bilə. Qəlbinə qüvvət gələr sən nazənin fərzənd ilə.
Şəm həmdərdimdürür hicran tünü Kİm, mən Kİbi Öyüdü kəs, zahida, qaynar çatımdan qorx, çəKİn! Hicr odunda qovrulur öz dağı, öz yağı bilə. Nər kİ, qızdı... yoxdur imKanı sağalsm pənd ilə.
Atəşin ləlin şəhidi qəbrindən gül rəngli toz Hacəti ərz etməyə heç bəİKƏ hacət yox, gülüm, Kim, qopar, oddur, degil qan rəngi toprağı bilə. Xoş Keçirsən ləhzəni bu zari-hacəmənd ilə.
Biməhəl əfqan ilə incitmə, bülbül, xəlqiKİm, Ləblərin hicrində, bax, yüz parə kİ, olmuş KÖnül, Dəhr bağı gülləri xoşdur, vədi çağı bilə. Lələ dönmüşdür, inan, al qan deyil pərKənd ilə.
Gülşənə od saldı lalə, yoxsa hicran aləmin Çün Nəvai KÖnlü sındı, indi lütfündən nə sud? Odlayır hər dəm Nəvai nalə qılmağı bilə. Şişə Kİ, smdı, məgər vəhdət tapar peyvənd ilə? Açsa xəznəsini nə gövhər saçmaz! “FƏRHAD VƏ ŞİRİN” Tutub gövhərləri bütün cahanı, POEMASINDAN Necə Kİ, ulduzlar bu asimanı. Bu qiymətli gövhər enməz torpağa, ƏKsilməz şöhrəti, düşməz ayağa. QƏLƏMİN TƏRİFl, Elə inci hanı, saçarKən işıq, NİZAMt VƏ XOSROV Bütün qulaqlara versin yaraşıq? DƏHLƏVİNİN XATIRLANMASI Yox! Onu sadəcə bir zinət sanma, Qulaqdan Kənarda qalsm—inanma. Qələmdir yel Kİmi sürətlə gedən, Qulaqda bu dürrlər edərsə məsKən, Əzəldən yÜKSƏKdir yeri fəlƏKdən. Könüllər dürcünü eyləyər məxzən. Vəhmin ədhəmindən daha tez çapar, Könul dürcü dolsa bu dürdən nolar, Onun Şəbdiz Kİmi bir sürəti var. Dəryalara tÖKSən, dəryalar dolar. Minmişdir üstünə şahanə barmaq, Bu Kandan daşısan əgər qış və yaz, Buğum belbağıdır, üzüdür dırnaq. Yenə də gövhəri, dürrü qurtarmaz. Quyruğunu edər çapanda ələm, Kimsə onun Kİmi saçmamış gövhər, Ayağmdan etmiş başmı qələm. Yalnız bir hind oğlu saçmışdır şəKər. Şəbdiz demə, o bir quşdur xoşavaz, Hindli yox, tutidən dili şirindir, Qanadsız eyləyər hər yana pərvaz. Tuti nə, bülbüldən eşqi dərindir. Şəvədir dimdiyi, hər yerdə zahir, Sözləri tutitəK tutmuş dünyanı, Saçar o şəvədən daim cəvahir. BülbültəK göylərə yetmiş fəğanı. Quşda ola bilməz o gözəl cisim; Ona yaşıl paltar geydirmiş sözü, Yaratmışdır tanrı onu bir tilsim. Tuti yox, bəİKƏ də Xızrdır özü. XəstəlİK çəKməmiş o zəif bədən, Hindistan olmuşdur onun zülmatı, Yüz-yüz məna saçar xəznəsi birdən. Axıcı sözlərdir abi-həyatı. Yalnız bu xəznədən almışdır Kami Əgər bülbül desən—yeri Hindistan, O Gəncədə yatan böyÜK Nizami. Zülmət gecə desən—bir ənbərfəşan. Gəncədə olsa da aramı onun, Bu, gecə yatmayan, nalan bülbüldür, Xəznələr üstədir məqamı onun. Şəbistanda fəryad salan bülbüldür. Ağız qapıları səs eyləmədən, Ona bülbül demə, qəqnusdur ol zar, Könul xəznəsini eylədi mədən. Səsindən qəqnuslar durmadan ağlar. O mədənə qapı—İkİ dodağı, Qəqnuslar çəksə də yüz nalə hər an, Bir Kəsin dəyməsin ora ayağı. Onda min nalə var, KÖnül yandıran. O hİKmət memarı söz yaradırKən, Ahma ox demə, şimşəKtəK çaxar, Daş atan yaratmış onu əzəldən. Balıqdan ayadəK yandırıb yaxar. Kimin oğurluğu edilərsə faş, Hər dəm şölə salar can xərməninə, FəlƏKİərdən yağar başma min daş. Özü yox, aləm də yanar qəminə. Yandırar daşları hər yan aşKara, Məna dəryasında saçar dalğalar, Dostu gövhər tapar, düşməni xara! Doqquz fələK onun altmda qalar. O, daş atmaq üçün xəznəni açmaz, Şeiri söz sapına incitəK düzər. O dürrlə fələyin bəhri öyünər. Əyninə geymişdir göy rəngli paltar. Yaz buludu K İm i o xətt, o əşar Gəl, bu İkİ fili allahpərəst et, Ellərin başına gövhərlər saçar. Rəhmət şərabından onları məst et. Bir dürrdür o bulud gövhərlər ara, Nəvaiyə dəxi şövKət əta qıl, Neysan buludu da onuntəK qara. İk İ fildən ona qüvvət əta qıl. Ona qara demə, müşKÜ ənbərdir, İ k İ filtəK onda məharət olsun, Hər bir qətrə saçar ondan təzə dürr. BəIkə qızmış filtəK cəsarət olsun. O dürrün tərifi sığmaz heç sözə, Tapsın sərxoş olmaq peşəsini o, O qədər zərifdir, görünməz gözə. Ələ alsm sözün meşəsini o. Dili dürrlər saçan gövhərlər tacı, Gəl, ey saqi, qanım gəlibdir coşa, Qarşısmda heçdir öIkə xəracı. Bu İkİ xatirə qədəh ver qoşa! Gövhər yox, mədəndir o fəzlə, elmə, Onların eşqilə içimİkİ cam, Mənalar dağma sən mədən demə. Caminin mədhinə başlayım Kəlam. Buluddan qorxmayan dağ deyilsə gər, Bəs nədən qaldırmış fələyə xəncər? DASTANIN YAZILMASI SƏBƏBLƏRİ Bu meydanda sanma asandır durmaq, Nizamilə pəncə-pəncəyə vurmaq. Sehr yaradarKən hoqqabaz fələK, Nizamiyə pəncə uzatsa hər kəs, Hər vücuda verər min cürə bəzəK, Qırılar pəncəsi, murada yetməz. Biri gözəl olar, biri eybəcər, Şir pənçəsi gərəK şirlə edə cəng, Biri sevilməyib, biri sevilər. Barı şir olmasa, qoy olsun pələng. Başlanğıc işini tapmaqdır mahal, Yığılsa bir yerə çaqqalın yüzü, Könül dəftərinə girməz bu xəyal. Tüpürcəyə layiq onların üzü. İbtidaya çatmaq deyildir mümKÜn, Qorxmazsa KÜləKdən dərin dəryalar, Bu söz gizlin deyil yanmda əqlin. Yel onun bağrını min yerdən yarar. Hər şey səbəblidir, düşünsən bir az, Şiddətli KÜlƏKdən coşar dənizlər, Dünyada səbəbsiz bir iş yaranmaz. H ər küIək dənizə eyləməz əsər. Məndə bu təmənna olanda peyda, Nizami bir fildir, yox bərabəri, Onunşövqü etdi KÖnlümü şeyda. Söz incisi ondan aldı dəyəri. Canımı incilər xəyalı aldı, Fil olmaq gərəKdir, şübhə yox buna, Sahili olmayan dəryaya saldı. Fil salar xortumu fil xortumuna. Əmr etdi hörümçəK toru yumaxla, Xortumlu olsa da ağcaqanadlar, Onunla fələyin bürçünü bağla. Xalqa neştər ilə verər min azar. Bu bəla dağına girişəm gərəK, Fil öz xortumunu sürtəndə hər dəm, Qaqumla sərt dağı mən eşəm gərəK. Olur yarasına yüz minin mərhəm. Nəsrin yarpağına qələm çəKərəK, Ulu filə olub hindli müqabil, Fərhadla Şirini ə k s edəm gərəK. Kİçİk də olsa o, fil adlanır, fil. Geniş bir təfəKKÜr lazımdır, inan, Kİçİk görünsə də xalqa nişanı, Yüzlərcə gül dərsin quru tİKandan. Hind meşəsi olmuş onun məKanı. VerməK lazım idi bu işə təğyir Neysan buludundan bu fil qorunar, Ki, ürəKİər açsın çəKdiyim təsvir. Bir sevgi bəlası baisdir buna, Nə dərdli KÖnlümə vəsli müyəssər, Qüvvət aldım, düşcən eşqin oduna. Nə ayrılıq odu söndü, müxtəsər. Onun tərifində dilim olub lal, Sevgi qorxuludur, qəm saçar əcəl, Qoy qələm diliylə şərh edim əhval. Bunlardan betərdir o rəna gözəl. O həzin canıma verdi bir bəla, Naəhl ilə dostdur, vəfasızla xoş, Eşqdən başıma gəldi min həva. Vəfalıyla olur həmişə naxoş. Bir ov eşqi çəKdi sinəmə yüz dağ, Göz yaşma məlƏK həsrətlər çəKər, YÜKSƏltdi qəm daşı üstümə min dağ. O pəri divlərçin göz yaşı tÖKər. Zülm odu yandırdı xəstə canımı, Eşqində göz yaşım gövhərlər saçar, Qaraltdı tüstülər xanimanımı. O daim bədgövhər ardınca qaçar. O, bir ov deyildi — qan içən cəllad, Özü tovuzdan da gözəl bir quşdur, Pəri üzlü divdi, zalım pərizad. Heyf Kİ, yoldaşı o şum bayquşdur. Gözünün Küfründən yüz cana afət, Məni dərdə salan hərcayi dilbər, Din müİKÜnü edər Kİrpiyi qarət. Gecələr ay Kİmi dünyanı gəzər. Zülm ordusu ilə hücum edərKən, Məni dərdə, qəmə etmişdir aşiq, Dünyanm müİKÜndən qoparar şivən. Özü hər məclisə şamtəK yaraşıq. Könül xəznəsinə gözü salar şər, UlduztəK səbrimi alan məhpara, Kirpiyi səbr ilə əqli süpürər. Gecə K İm i etmiş günümü qara. Salıbdır aləmə hər yanda qovğa, Işim Kİ, olmuşdur müşKÜl bu qədər, Təngə gəlmiş onun əlindən dünya. YəqinlİK üz verdi mənə müxtəsər. Firənglər də edib zülmdən fəğan, HİKmətlə düşünüb tapsam bir çara, Zülmü olub Çində, Xətada əyan. GərəKdir əl çəKəm candan, aşKara. Şəfəq rəngli meyə o, əl uzatdı, Xoşdur eşq əhlinə verəsən KÖnül, Günəşin cammı alıb boşaltdı. Çarə tap, yar əgər hal əhli deyil. O, ellər qətlinə olmuşdu mayil, Ağlımı, huşumu qəm qarət etdi, Əcəl tiği Kəfən eylər həmayil. Nagahan Hatifdən bir səda yetdi: O, yel yerişilə bağlayarsa bel, «Ey, tənə gücüylə bÜKÜlən beli, Fələyin çölündə əsdirər min yel. Gözündən axıdan dərdü qəm seli. ƏrKÖyün gözəldir, əql-huş alar, Əvvəllər qələmi ələ alarKən, Bir az o pərinin dəliliyi var. Samanı sünbülə döndərərdin sən: Eşqi mən yazığı, ildırımsayaq, Gedərdin XızırtəK gizlin zülmata, O afət oduna yandırar ancaq. Xalqı qərq edərdin abi-həyata. FəIək zülm etmişdir mən mübtəlaya, Cənnət bəzəKİi bir saray ucaltdm , Düçar etmiş məni öylə bəlaya. «Heyrətül-əbrar»təK əsər yaratdm. Dərd ilə KÖnlümü etmişdir məhzun, Sən aləmə saçdm qiymətli gövhər, Bu dərdi çəKməmiş aləmdə Məcnun. Eşitdin məlƏKdən min afərinlər. Könlümü uçurdu möhnət quşları, Çox zəhmət sərf etdin əgərçi buna, Yağar üstümüzə tənə daşları. Gör nə xəznə tapdm, gəlib baxsana! Sevda çəKmiş məni qəm səhrasına, Kimdir bir neçə gün zəhmət çəKərəK, Bəlalara salmış, qəm demə ona. Qiymətli bir xəznə tapsm sənintəK? Onda min inci var, güntəK alışan, Gözəlin Şirinlə gər olsa həmdəm, İnci deyil, bəİKə ləli-Bədəxşan. Onda şirinliyi heç olarmı Kəm? Önündə qızıldır zırnıqdan alçaq, Könlünü ovlayan o xəznə yenə, Yanmda gümüş də bir qara torpaq. Məna xəzinəsi bəxş etdi sənə. Balıqdan ayadəK işığı tutub, Tapdm o xəznənin beşdə birini, Şahanə xəznəni nəqdi unudub. İKİnci xəznənin gör tədbirini. Bir sənəm tapmısan gümüş bədənli, Səndən tələb gərəK, bizdən hidayət, 0 kİ, fərq eləməz KəsəKdən ləli. Səndən gədalıqdır, bizdən inayət». Gah onu səslərsən: «Ey gümüşbədən!» Elə Kİ, Hatifdən bunu eşitdim, «Ayüzlü sərvnaz» söylərsən hərdən. Özümdən özgə cür oldu ümidim. Səcdə etdin ona, haqqı itirdin, Sevda fitvasını eyləyib Kənar, Ahını eşqində çərxə yetirdin. Pirin dərgahma üz qoydum ağlar. Bu dünyada səni o eyləmiş zar, Ağlaya-ağlaya düşdüm torpağa, Qiyamətdə edər dərdə giriftar. Nurlandı gözlərim, döndü çırağa. Dinin, dünyan olub cəhalətdə heç, Ərz edərKən, məni xəcalət aldı, CahillİK eyləmə, gəl cəhldən Keç! Cəlalı canıma titrətmə saldı. Bütü burax, iman xəzinəsi tap! O dünya günəşi torpaqda mənim, Cəhli burax, irfan xəzinəsi tap! Gördü, civə K İm i əsir bədənim. Bütü qırıb, Küfrü sovursan axir, Gülüb səhər K İm i şəfəq göstərdi, Müsəlman olarsan, olsan da Kafir. Qəmimin şammı sübhə döndərdi. ViranəlİKİərə qədəmini at, Dedi: «Halın nədir, bir-bir söylə sən?» Yeni bir xəznəyçün əlini uzat. Çavab aldı hər bir suala məndən. Qazımağa başla yeni bir mədən, O mənim halıma olanda vaqif, Nəqdini bağışla dostlarına sən. Özü oldu mənə İKİnci hatif. Mədəni tapmağı K İm etsə peşə, Birinci hatif nə hÖKm etdi durdu, — Əlində gəzdirər dağyaran tişə. İKİnci hatif də onu buyurdu. Mədən qazımağa gər etsən rəğbət, Onun paK nəfəsi xoş gəldi mənə, Olarsan Fərhadla yaxşı həmsöhbət. Xeyirlər, dualar istədim yenə. Bu mədən eşqində daş çapsan, tişən SöylərKən İsatəK o öz Kəlamin, Kütləşsə Fərhadm daşına çək sən. Duasma dedi mələKİər amin. Durub Fərhad ilə verin əl-ələ, İcabət özüydü, deyildi dua, Qart daşlar canına salın zəlzələ. Duaydı, icabət qarışmış ona. Bu işdə nə danış, nə bir ləhzə dur, Elə kİ, o, dövlət nişanı saçdı, Mətanət üstündə mətanəti qur. Məna qapısmı üzümə açdı. Çox əziyyət çəKİb öldüsə Fərhad, 0 bəhərli bulud qara torpağa Başladı incilə dürr yağdırmağa, Sənə xəznə vermiş tanrı, gör ol şad. O qədər yağdı Kİ, dənizlə mədən Tapdm bu xəznədən gözəl məişət, Tutmadı bunları, Keçdi fələKdən. ÇəKmə sən FərhadtəK dünyada zillət. Mən bir torpaq İKən göylərə yetdim, Fərhadm işini gəl eylə şirin, Yer öpüb, oradan evimə getdim. Tapasan dünyada bir elə Şirin. Saqi, qədəh gətir xəlvətdə bir dəm, Alçaq yuvalara etməz iltifat. Cəld ol, qapını da tez bağla möhKəm. Nəsri-tayir açar himmətlə qanad, Camidən almışıq arzunu, Kamı, Göyün məclisində oynar gecə şad. Onun xatirinə ver bizə camı, Ə1 açsa himmətlə hər Kİm dünyada, Içək, göy altmda torpaq olmadan, Şübhəsiz yetişər hər bir murada. Cənnətdə bir quru budaq olmadan. Yüksəkük himmətdən olmuşdur nişan, Himmətsizi alçaq etmişdir zaman. ƏSƏRİN MƏXƏZLƏRİ Mİİçək tez uçmağı bacardığmdan, Yerdə gəzən bir fil acizdir ondan. Bəxtimin ulduzu parlaq nur saçdı, MüşKÜn xoş qoxusu göylərə çatdı, Mənə yÜKSƏKİərdə bir büsat açdı. Qaranlıq şammı ulduz parlatdı. Ulduzu göz yaşı edəndə fəlƏK, Kim lağım atmağı etmişsə peşə, Süpürmüş o yeri pərilə mələK. DiriyKən məzara girər həmişə. Onun səqfi idi o əyilmiş tağ, Belə bir himmət Kİ, sən zahir etdin, Çərx olmuşdu ona atlas bir otaq. Şübhə yox, dünyada məqsədə yetdin. Gecə məcmər idi, ay isə udu, Sən ancaq tanrıya təvəKKÜl eylə, Ulduz — qığılcımı, günəş də odu. OnuntəK əwəldən təhəmmül eylə! Xoşdur bu məclisdə mənə əylənməK, ÇünKİbu evdə sən toxusan ipəK, Sürtər ayağıma üzünü fələK. GərəK nəqş oluna onda hər bəzəK. Vərəqimdən alar səfanı səhər, Nəzmin qulaqlarda xoş olsa əgər, Gecə qələmimdən rəng alıb gəzər. Alar əfsanədən nəşə KÖnüllər. Yazı yazmaq üçün yonarKən qələm, Tarixdə nə varsa topla bir yerə, Yontusunu yığdı Ütarid o dəm. Bir tarix yarat Kİ, tarixə girə. Qələm etməmişKən yazıya adət, BəIkə ondan tapdın elə gözəl söz Qapıdan içəri girdi səadət. Ki, dəyməmiş olsun ona başqa göz. Şən üzlə eylədi dünyaları şad, Yazdığm nəzmə ver öylə yaraşıq, Məni təbrİK edib, o eylədi yad: Olsun əsərinə görənlər aşiq. «Nə arzun var onu tanrı yetirsin, Söz yaz k İ, yazmamış onu xəlayiq, Uğruna sevdiyin şeyi gətirsin. SözütəKrar etməK sənə nəlayiq? Xoş olmaz ellərdən geri at sürməK, FəIək Kİmi yÜKSƏK himmət bax budur, E1 yüyürən yoldan bir də yüyürməK. GünəşKİmi yeni niyyət bax budur. Girmə o bağa Kİ, başqası girmiş, Bu him m ətə alın sü rtər fəlƏKİər, Açılan güllərin cəmini dərmiş, Günəş bu niyyətə afərin deyər. Bu bağda tapmazsan açılmış gül sən, Gözünü ən uca eyvana saldın, Dünya bağında tap çox gül, çox çəmən». BöyÜK bir təpənin torpağın aldın. DedİKCƏ bu sözlər beynimə batdı, Görüm qızıl olsun tutduğun torpaq, Bütün bu mənalar KÖnlümə yatdı, Səpdiyin qətrələr inçitəK parlaq. Bu düşüncə etdi qəlbimi şeyda, Himmət məclisində hər Kİm içsə cam, Tarix eşqi saldı başıma sevda. Bu camla arzusu tapar sərəncam. Tarixi diqqətlə tamam oxudum, Alsa hansı bir quş himmətdən qanad, Hər hadisə oldu mənimçün məlum. Onu daş içində öldürtmüş Xosrov. Bir neçə söz tapdım, Kamımca oldu, Belə nəqş eyləmiş bu rəsmi qələm, Camım mən istəyən şərabla doldu. Bu dastanı belə eşitmiş aləm, Bu dürrləri sapa düzdüyü zaman, Ancaq kİ, nəzmdə hər mahir nəqqaş Onda bilər nədir qulaqdan asan. Düzüb söz sapma qiymətli qaş-daş, Keçmiş ellər əgər çox dürrlər almış, Onu dərK etməKdən düşüncə heyran, Qiymətli incilər hələ də qalmış. Ona vurğun olur ağıllı insan. Budur nəhayəti olmayan dəniz, Onların nəzminə etdİKCə diqqət, Çatmaq mümKÜn deyil dibinə hərgiz. Bildim, qarşımdadır böyÜK əziyyət. Əliboş mən də bu dəryaya girdim, Başqa cürə lazım bildim tərhini, Bu söz bəzəyini ələ gətirdim. Bu möhnətnamənin yazdım şərhini. Bu bağa qısqanar Çin nəqqaşları, Demirəm sözlərim dürrtəK yaxşıdır, Atəş rəngindədir gülü, gülzarı. Daş da olsa şeirim, çaxmaq daşıdır. Insan bu gülşənə gələndən bəri Od rəngli olsa da gər ləlparə, Bir söz eşitməmiş qüssədən qeyri. Çaxmaq daşı Kİmi saçmaz şərarə. Onlar eşq əhlinin əfsanəsidir, Çaxmaq daşı deyil, bu— möhnət dağı, Məhəbbət əhlinin nişanəsidir. Qəmlər burda qoymuş dağ üstə dağı. Kimin bu badədən qədəhi dolmuş, Bu qəm dağı içrə dərdü mühəndən, Həmişə Xosrovun məddahı olmuş. MümKÜn deyil qaçım mən KuhKəndən; Söyləmiş öIkəsİ, ayini belə, Nizami ardmca getdisə Xosrov, Ordusu beləydi, təmKİni belə. Əgər o şah isə, bu oldu xosrov. Bəzən dünya gəzən Şəbdizdən deyər, Bu işdə uyuşdu İkİ yeganə, Gah gənci-badavər məqamı söylər. Xosrovdan dedilər gözəl əfsanə. Kef məclisindəKİ gözəl süfrələr MənimtəK yazığa eşq etdi bidad, Gözəl saraylarda möhnət törədər. Salıb qəm dağma, eylədi Fərhad. İçib gah Baribüd nəğməsilə mey, Yeri var qaldırsam ahü fəğanı, Şapur dastanmdan deyər peyapey. Desəm Fərhad üçün mən bu dastanı. Büzürgümmid ona hİKmət arayan, Yazım can lövhündənİkİ rəvayət, Könlünü açmaqda işə yarayan. Fərhadla Şirindən edim heKayət, Məryəmin qoynunda gah tapar aram, Tişəsi sinəmdən çıxartsa fəğan, ŞəKər halvasından gah alar o Kam. Onu itiləsingərəK bu suhan. Gəncədə bəslənən o böyÜK ustad Gah XosrovtəK Şirin eşqiylə yaşar, Bu xoş əfsanəni belə etmiş yad. Bəzən Kəniz, bəzən yartəK yanaşar. Demiş, yazıq Fərhad daşlar çapardı, Bu, nazla bəslənən şahzadə yəqin, Sanma bu sənətdə bir misli vardı. Dünyada qüssədən, dərddəndir əmin. Şirinin qəlbində varmış bu maraq, Arada söyləyib bir-İKİ dastan, Qart daşlar bağrında çəKdirə bir arx Zavallı Fərhaddan vermişlər nişan. Bu işçün arardı bir əhli-hünər, Qart daşları çapan bir dağ gövdəli Şapur ona verdi Fərhaddan xəb Şirinin qəmindən olmuşdur dəli. Fərhadcün Sar>n^1’ Yüyürmüş vəsl üçün bir neçə gün o, Şapur da tez gedib tapdı Fərhadı. Bu sözü başqa cür çəKdi bəyana. Pərdə arxasmda Şirin durarnən, Bu qəmli dastanı yazmışlar belə, Şirin dillə ona iş buyurarKən, Yazan adam bəlli deyildir mənə. Bu xoş səsi duyan o xəstə Fərhad Hər üç şair bundan bir qədəh içdi, Aşiq oldu ona, qopartdı fəryad, Arada bununçün ixtilaf düşdü. Səbrini itirdi, qərarı getdi, Xosrov bu qissəni istərKən yazmaq, İş bir yerə çatdı, həyatı bitdi. Qabaqca yazandan o verdi soraq. LaKİn hindistanlı mahir sənətKar Bu müqəddəs işə eylərKən rəğbət, Bu qəm dastanmı edəndə izhar, Başdan başlamağı bildim məsləhət. Bu qissə üstündə işlətdi qələm, Bir sözü bilməsən ta başdan-başa, Açdı bu səhfədən bir başqa aləm, Ortadan oxusan o gəlməz xoşa. Hansı bir sözüKİ, gördü müvafiq, Olsa «iyman» sözü rəhmətdən nişan, Onu əsərinə bildi o, layiq. Əlifsiz yazılsa, oxunar «yaman». Gövhər dəryasında qələmi üzdü, Şəmsi hər bir adam qızıl edər hiss, Əsərinə belə incilər düzdü Başdan «şi»ni atsan, dönüb olar mis. Ki, nəslən çatardı o, sultanlara, Möhnət gecəsinə şam işıq saçar, Xəta müİKÜndəKİ böyÜK xanlara. Kəsilsə şöləsi, qaranlıqlaşar. Hər sözü hünərdən verərdi xəbər, Qəm şamı salmışdır canıma atəş, Alnmda parlardı şahlıqdan əsər. Can da bu yanmaqda olmuş mənə eş. Bəllidir insanın laKİn adəti, Başmda olmasa gər zərli bayraq, Məlumdur bəşərin bu xasiyyəti: Etməz şəbistanı şam belə parlaq. Könlü hər bir işə göstərsə maraq, Mənim can evimi işıqlandıran Çətindir özünü ondan qurtarmaq. O təraz şamma var ümid inan, Həvəs nizə alıb göstərərsə zor, GünəştəK göylərdə cövlan edəcəK, Əvvəl ağlm eylər gözlərini Kor. Aləmi nuruna heyran edəcəK. Nəfsilə vuruşan basılar, inan, O işıq şamını dur gətir, saqi! Bu işdə tən durar dərvişlə sultan. Şam deyil, o, parlaq günəşdir baqi. Onun qəlbindəKİ coşğun bir həvəs, Günəş yayılarKən ucalıqlara, Hünərlər yaratdı Fərhada əbəs. Mən də Fərhad Kİmi çıxım dağlara. Oğlunu bu sayaq görüncə xaqan Çox çalışdı onu qaytarsm yoldan, Gördü mümKÜn deyil çün tərKİ-adət, İnsanda fitridir nİKbət, səadət. Bu işdə oldusa çox fİKrə düçar, Şahlıq namusuna bu iş gəldi ar. Çox səfərlər etdi özgə diyara, Bu müşKÜl bəlaya tapmadı çara. Axırda oğlundan əl üzdü bütün, Onu səyahətə sövq etdi bir gün. Hünərlə at sürdü Əşrəf meydana, FƏRHADIN DOĞULMASI Baxıb fəxr eyləsin nəyə tacidar, Ondan qalmaz isə bir dürr yadigar? Bu Çin libasını nəqş edən rəssam Yaranan dürrdü, yaradan sədəf, Onu bu nəqş ilə bəzəmiş tamam: Sədəf, yəni ata, dürr isə—xələf. Çin gözəl nəqşlər ölnəsidir çün, Sədəfsiz dənizdə iz yox incidən, Ona qibtə edir dünya bununçün... Dəniz zənn eyləmə bu suları sən. Orada var idi çox böyÜK bir xan, Necə də qəzəblə KÖpürür sular, Ona xan deməyin, söyləyin xaqan. Üzündə dalğadan qırışıqlar var. MəmləKəti geniş, dünyalar qədər, Çoxdur çəmənlİKdə gözəl sərvlər, Yeddi qat göy ilə taxtı bərabər. LaKİn nə faydası, verməyir səmər. Elə bil qum idi yerdə qoşunu, Ağac gözəllİKçün yaranıbsa gər, Nə qum, ulduzlarla bir tutun onu! Meyvə verməyirsə, odun edilər. Əfridundan çoxdu cahı, cəlalı, Bulud yağış ilə verməsə fayda, Qarundan artıqdı dövləti, malı. Havada boş duman olacaq o da. Uca göylər Kİmi dərgahı vardı, İldırım parlarsa göydə nə qədər, Hətta göylərdən də ali durardı. Sönər, arxasmda buraxmaz əsər. Önündə qul idi elə bil xanlar, Ocaq yanıb bitsə, nə qüssəsi var, Ona bac verərdi öIkə alanlar. Təzədən qor ilə yandırmaq olar. Səxavəti vardı ümmandan artıq, Mən o dənizəm Kİ, gövhərim yoxdur, Cəvahir saçardı o, Kandan artıq. Yaxud, bir odam k İ, Külüm soyuqdur. Həm imKandan artıq, nəinKİ Kandan, Yox, iyrənc gölməyəm, dəniz deyiləm, Hər kəs tapmadığm tapardı ondan! Bu od nə oddurk İ, tez sönür görən? Günəş incisindən olsa da tacı, Bu odsuzluqdandır KÖnlümdə dağım, Ayrı bir inciyə var ehtiyacı. Dövran Keçirməsin deyə ocağım, Arzu bağı açsa yüzlər ilə gül, Ah, həsrət! İllərlə çox udmuşam qan, Çırpınırdı başqa bir gülçün KÖnül. Çin—Xəta müİKÜndə olalı xaqan. Ondan nur alırKən hər İkİ cahan, Bu fani dünyadan gedən zamanda, O işıqlanmadı öz işığından. Bir yad tutacaqdır yerimi onda, Dedi: «Çün cahanın bəqası yoxdur, O mənim taxtıma basacaq ayaq, Uca saraylarm əsası yoxdur. Qoşunla öİKəmə əl uzadacaq, Əbədiyyət evi deyildir ali, Yatağım içində tutacaq aram, DünyabədbəxtlİKdən olarmı xali? Zəmanə sübhümü edəcəK axşam. Min il padşahlıq etsə də insan, Zəhmətlə yığdığım bu xəzinələr Baş əysə hÖKmünə illərlə cahan, Ona çatan zaman olacaq hədər. Bir gün içər İKən yoxluq camından, Düşmən tənindənmi əfsus eyləyim, Zənn edər yaşamış dünyada bir an. Ya k İ ş İ ü k , namus, hansmdan deyim. Taxtı göyə dəyən şah olsun, ya da Oğulsuzluqdandır bu əzablarım, Bir daxma tapmayan yoxsul bir gəda; Məni iztirabdan xilas et, tanrım! Onları bərabər sİİəcək zaman, Bu dərin girdabda gəl tut əlimdən, Əbədi deyildir nə yoxsul, nə xan. Varis işığilə işıqlanım mən!» Sözləri, söhbəti daim bu idi, Alnında məhəbbət nuru yanardı, Həqdən bir oğuldu ancaq ümidi. Camalında vəfa damğası vardı. İncilər saçardı göz yaşlarından, Onu dərd əhlinə şah dedi fəlƏK, Lanin sevinc yaşı istərdi o xan. Qəm oduna tanış, söylədi məlƏK... Bununçün pul tÖKdü dünyalar qədər, Eşq əhli içinə düşmüş idi cuş, Çox nəzirlər verdi, etdi Kərəmlər. Doğulub odlarda gəzdi Səyavuş. Oğulsuz Kəslərə min lütfü yetdi, Şadlıqdan quruldu böyÜK mərəKƏ, Çox atasızlara atalıq etdi. Başladı bir-birin hamı təbrİKƏ. Bütün bu işlərdən məqsəd isə, bax, Ata da o dürrə tez nəzər qıldı, Bir oğul atası olmaqdı ancaq. SədəftəK gülməKdən ağzı açıldı. LaKİn nə çəKmişsə qarşıya təqdir, O qədər payladı o, xalqa qaş-daş, Tədbiri eyləməK olmayır təğyir. Dənizlər, mədənlər qaldı buna şaş. Bir işdən mənfəət görməsə insan, ÖIkə parlayırdı bəzəK içində, Əzəldən alnına yazılıb haqdan. Bu sayaq Keçirdi ayinlər Çində. Rəngləri qırmızı bir çox gövhər var, Sonra əmr verdi xalqa hÖKmdar: Əslində ləl deyil, KÖmürdür onlar. «Varsa Çin müİKÜndə nə qədər divar, Çox sarı boyalar yaratmış cahan, Adətimiz üzrə bəzənsin gərəK, Mədən görünsə də, alovmuş haman. Üstünə vurulsun naxışlı ipəK. Edilən arzuda varmı bir xeyir? İpəK yox, zərxara, həm cazibədar, Madam Kİ, məchuldur insana bu sirr, Xəta naxışmdan olsun naxışlar». Elə bunun üçün deyirəmk İ, mən, Beləcə bəzəndi hər tərəf bütün, Razılıq eyləyəK taleyimizdən. Çin bütxanəsinə bənzədildi Çin. Çün bu arzularla yaşayırdı xan, Yox sorğu-sualı, xalq nə eyləsə, Duasını etdi məqbul yaradan, Yaman deməK olmaz, Kİm hər nə desə. Bir yeni ay doğdu evində xanm, Elə bir ziyafət qurdu kİ, o xan, Ay deyil, günəşi bütün cahanm. Onundövrünəcən fəlƏKİər, inan, Açıldı bağında atəşin bir gül, Ömründə görməmiş belə səltənət, Gül deyil, yox, onu dərd şöləsi bil. Mən yüzdə birini yazmıram fəqət. Tale ü z ü k taxdı əlinə həmən, Geniş süfrələri göyə oxşardı, Zinətini etdi odlu ləldən. Orda günəş boyda çörəKİər vardı. Yazıldı alnında eşqin sirləri, Şah eli qurtardı hər ehtiyaçdan, Qazıldı qəlbində dərd tilsimləri. Üç il azad etdi xalqı xəracdan. Yox, ona ləl deyil, deyiniz bari Kef çəKdi camaat durmadan bir an, Gecəni nurladan parlaq mirvari. Kef, nəşə həddini aşmışdı yaman. Mirvari deyildir, dünya yandıran Nəşə doldururKən həmin diyarı, Qiymətli bir gövhər sanılsm o qan. Dincəldi məşəqqət Karivanları. Sapı eşilmişdi tabi-vəfadan, Nəşələr çəKİldi həddən ziyada, Qəlbi deşilmişdi hÖKmi-qəzadan. Soyğunlar, talanlar düşmədi yada. Gözündə göz yaşı selindən izlər, ÖIkə üzündəyox qırışdan əsər, KÖKSündə var idi ahlar, əninlər. Çöldə qırış varsa, o da Kİ, şəhər. Badə məhv eylədi, qalmadı qayğu, Gözəl nəğmə deyən çinli qadmlar. Qaranlıq Kədəri yudu qızıl su. Yuxudan eylədi xalqı şıltağı, Saqi, bir qədəhlə xatırla bizi, Laylaya tutdular o dəm uşağı. Gətir o məclisdən qismətimizi. Başqa uşaqlara bənzəmirdi bu, Məni, Çin əhlitəK meypərəst eylə, Bir an gözlərinə girmirdi yuxu. Çin piyaləsini doldur, məst eylə. Cismi tapsın deyə qüvvət və mayə, Südünü sağırdı ağzına dayə, FƏRHADIN TƏRBİYƏ OLUNMASI Ona xoş gəlirdi bu südü içməK, Üzümlə qarışmış badam yağıtəK. Bəzəkİİ məclisdə mahir nəğməKar Verdi neçə qətrə süd eşq dayəsi, Dastana bu sayaq başladı təKrar: O dəyişib oldu eşq sərmayəsi. Oğul bəxş edərKən ona yaradan, Dürrə çevrilirdi nə içsə uşaq, Bu gözəl töhfədən çox şadlandı xan. Mənəvi dürr idi bu dürr ancaq. Sevindi uşağın gözəlliyilə, Onun qarışqadan azdı qidası, Hazırlaşdı ona ad qoysun deyə. Ancaq kİ, qüwətdə aslan balası. Həmin o şahanə hüsnün nurundan Kim eşqə düşərsə, ona gələr qut, Sonsuz işıqlara qərq oldu cahan. Süd içsə dürr olar, qan içsə yaqut. Tale yardım etdi, üz verdi dövlət, Tamam olar İKən onun bir yaşı, O nurdan hər bir kəs tapmışdı zinət. Şərəf incisilə dolmuşdu başı. Bütün bu əsaslar üzərində xan, Qalxıb beşiyini tərK etdi bir gün, Fərhad ad qoymuşdu ona bu zaman. Özü özbaşına yeriməK üçün. Dedi: «Fər—nur deməK, bəxt isə—hadi», Sonra üç yaşma gəlib yetişcəK Bundan şahzadəyə verdi o adı. Sözləri ağzmdan saçıldı dürtəK. IpəKİərə bÜKÜb şahm oğlunu, Hər sözü-söhbətieşq əfsanəsi, Qaş-daşlı beşiyə qoydular onu. Oldu məsKəni də eşq Kaşanəsi. Yox, ata qoymadı onun admı, Üç yaşlı olarKən, görKəmi ilə Sevgi görənK İm i təmiz zatmı, On yaşdan az verməK olmazdı tiflə. Ona Fərhad deyə o, isim qoydu, Bu işdən qalmışdı el ona heyran, Həm də hərflərini beş qisim qoydu: Günəş də heyrətə düşdü bir zaman. «Fəraq», «rəşK», «hicr» və «ah» ilə «dərd», Ata belə görcəK işləri əlbət, Onların İİk hərfin eyləyərəK fərd, Onu oxutmağı bildi məsləhət. Sonra eşq ustadı sözləri qatdı, Çağrıldı o dəmdə həKİmi-zaman, Bu tərKİbdən onun adm yaratdı. Biliyilə cahan içində cahan. Kədər beşiyində ağlatdı onu, Göyün sirlərini oydu həll edən, Həmin buxov ilə bağlatdı onu. Göylər dad edərdi onun əlindən. Uşaq dinclİK tapdı, müxtəsər desəK, GünəştəK aydmdı mühaKİməsi, Şahanə qəfəsdə huma quşutəK. Ondan da parlaqdı Könlünün səsi. Ona dayə oldu çərxin gəlini, Bir bilİK yox idi heç ondan nihan, Bildi hər halmı, tutdu əlini, Nə vardı Kİ, ona olmasın əyan! Yığıldı yanına nə qədər Kİ, var Göylərə sürərKən o, fİKr atmı, Öyrəndi göylərin yeddi qatını. Ancaq bilmədilər nə yazıb təqdir. HİKmət nöqtələrə bölsəydi fərdi, Onun el içində yayıldı sözü; Nöqtə gözlərində cismə dönərdi. Yenicə çatmışdı on yaşa özü, Ona ilahiyyat, hesab, təbiət Bütün elmləri bildi dərindən, «Əlif», «bey», «tey»K İm i aydmdı əlbət. Bir nöqtə qaçmadı nəzərlərindən. Fəlsəfi biliyi çatdı Yunana, On yaşmı tamam etdiyi zaman, Bir k İç İk şagirddi Ərəstu ona. Az verməK olmazdı iyirmi yaşdan. Məclisə gələrKən həKİmi-aləm, Elmi vərəqlədi elə k İ bir-bir, HÖKmdar, Fərhadı çağırtdı o dəm. Bildi dilavərlİK silahı nədir. Çox səy eylədilər təhsili üçün, O hər hansı işə meyl etsə əgər, Göyün ortasmda mənzil tutdu gün. ÇətinlİK çəKmədən onu düzəldər. Ustad «əlif», «bey»dən başladığı dəm, Həm qövsi-qüzehi o elə əydi, «Beyə» bəla deyib, «əlifə» ələm. Məşriqi əyərKən məğribə dəydi. Gülüzlü şahzadə vermişdi İİk gün Zülmətdə gər nişan alsa Süham, Əbcəddən hədiyyə atası üçün. FələKdə vurardı həmin nişanı. Üç ay Keçməmişdi, oxudu rəvan, Ayrı nişan alıb ox atsa əgər, Əzbəri olmuşdu bir ildə Qur’an. FəIək qəhrəmanı afərin deyər. O hər hansı dərsə baxsa bir Kərə, Dəysə qılıncmm zərbəsi hara, Bir də əl vurmazdı o vərəqlərə. Yarılıb yarağan olardı ora. Könlünə yazardı onları özü; NəinKİ yer, hətta qranit dağlar Yox, o, can lövhünə yazardı sözü. Onun zərbəsindən yarağan olar. Bir dəfə oxusa dərsini ancaq, Əgər vursa idi Əlbürzə bir gürz, Əzbər bilər idi o, varaq-varaq. Uçardı toz K İm i, qalmazdı Əlbürz. GörərKən eşq ilə aşiq sözünü, O, dövri-fələyə nizə tutantəK, Könlü vurğun gördü buna özünü. Qorurdu qalxanla özünü fələK. Şərhini eylədi çox dəfə təKrar, Nizənin KÜt ucu balıqdan Keçər, Tez-tez oxuyaraq etdi ahü zar. Tiz ucu fələyin qəlbini deşər. Hər eşqə düşənin halına yandı, Döyüş meydanmda at çapar İKən, Hər gözü yaşlmı bir yoldaş sandı. Düşmənlər qaçardı qərbdən-şərqəcən. Kim etsə dərdindən bir az rəvayət, Göyün yel atmı ötər səməndi, Ona dərd edərdi tamam sirayət. Bəhramm boynuna düşər Kəməndi. Bir qəlbi oxursa, fİKrində ağlar, Göyə zərbə vurdu o, şeşpərindən, Bir gözdə yaş görsə ağlardı zar-zar. Hutun qəlbi oldu su xəncərindən. HəKİmi lal etdi Fərhadm dərdi, Şir bürcünün boynun əlilə üzdü, Dərhal öz-özünə yüz hÖKm verdi. Onun qarşısmda şirlər gücsüzdü. GetdİKCə atanı heyrətlər aldı, Ağrı duyar idi hətta Ruintən, Ana fİK r əlində lap aciz qaldı. Nə vaxt tutsa idi onun əlindən. Dedi: «Uşaqlarda bu hal çox olar.» Elm dünyasmda bir parlaq gövhər, Xaqan dedi: «Yoxmu başqa uşaqlar?» Qüvvət aləmində göstərən hünər. Hərə bir növ ilə dedi bir tədbir, Heç saydı özünü,əbcəd oxurtəK, Nəintci elmdə, gücdə də gerçəK. FƏRHADIN SEVGİSİ Şahlar qapısında onun bir gəda, Gədaların ayaq tozuydu o da. Mühəndis bu qəsri tİKdiyi zaman, Onunçün şah, gəda - nə fərqi vardı, Onu bu növ ilə qurmuşdur: xaqan Gədanı şahdan da üstün tutardı. Həmin arzusuna elə Kİ, yetdi, Nə Kİ KÖnlü, onun gözü də paKdı, ŞənlİK məclisində o, dinclİK etdi. Dili paK, sözü paK, özü də paKdı. İndi o şam idi evində rövşən, Layiqdir bu təmiz böyÜK varlığa Məclisi o güldən olmuşdu gülşən. Dünyada Kİm varsa eyləsin dua. Alovlanan bir qəlb olsa da o şam, Soyuq yellər əssə üstündən nagah, Qəlbi yandırardı alovu tamam. O vaxt Çin xalqı da çəKər soyuq ah. Alışıb parlardı bəzən alovlar, Fəda edər ona el xanimanın, Bəzən də göz yaşı olardı onlar. Nə Kİ xanimanın,bəİKƏ də canm. Eşq onun üzünə dəyərdi nihan, Ona toxunmasındeyə bir xata, Olsun qoy bu gülün rəngi zəfəran. Hər gün bir xəzinə paylardı ata. Deyərdi qəm yÜKÜ ona gizlicən: Uşağm duysaydı bir dərdi vardı, «Dal»təK əyməliyəm bu əlifi mən! Onu ölümlərdən satm alardı. Dərd çəKməK istərdi gözünə füsun Dərdə əsir oldu Fərhadm başı, Ki, bir gün onları yuxusuz qoysun. Gəlib çatar İKən on dördə yaşı. O KÖnlü qorxudub deyərdi Kədər: Saqi, qəm dağıdan şərab ver bizə, Qoy yıxım bu evi, qalmasm əsər. Əsər eyləmişdir dərd qəlbimizə. Əgər bir iş etməK istəsə təqdir, Başımın üstündə çəKməmiş İKən Qabaqdan əsərin göstərər bir-bir. Kədər xəncərini, şənlİK düzəlt sən. Qızdırma edincə zahir şərarət, Bədəndə əvvəlcə olur hərarət. Yarpağı tÖKmədən qabaqca xəzan, Rəngini çevirib eylər zəfəran, Kimə kİ, bir bəla yetirir təqdir, Əvvəlcə eyləyər əhvalm təğyir. Çün onun qarşıda çoxdu Kədəri, Qəm ilə boyandı şadlıq günləri. 0, eyşü işrətə meyl eyləyəntəK, Əlində parlarKən şərabi-gülrəng, Musiqi coşardı o vaxt hər yandan, Hər KÖnülə şənlİK gətirən dastan. 0 nəğmə Kİ, xalqı eyləyərdi şad, Onu qəm içində eylərdi bərbad. Məcnundan desələr dastan içində, Könlü çırpmardı al-qan içində. Nə zaman dinləsə qəmli rəvayət, Bu qəmdən olardı qəmgin nəhayət. EşitcəK eşq ilə aşiqlİK sözü, Hünərvərlər orda eyləsin gərəK, Çaylar axıdardı durmadan gözü. Hər qəsri hər fəslə münasib bir rəng. Xan olduğu zaman bu işdən agah, Bahar sarayına verərKən əsas, FİKİrlər içində çəKdi soyuq ah Qızılgüllə gərəK edilsin qiyas, Ki, neçin olmadı o heç zaman şad, Gül üzlü büt Kİmi gözəl qurulsun, Ürəyi qəmlərdən, qüssədən azad? Gözəl yanağıtəK min rəng vurulsun. Nədir eylədiyi bu ahü fəğan, Yay sarayına da bina qoyan gün Neçin ayrılmayır göz yaşlarından? Orda bolluq olsun yay Kİmi bütün, Deyim Çin müİKÜndə qəribəlİKdən, Yaşıl olduğundan bağda yarpaqlar, Əçaib işlər var nə qədər desən. Saray yaşıl olsun, dedilər onlar. Yasəmən sinəli qızları çoxdur, Payız sarayma başlanan zaman, Mahir ustaların əvəzi yoxdur. Onun da rəngini edin zəfəran. Vəfasız göyKimi oyunbazlar var, Həm də k İ, xəzana oxşamaq üçün, Göy tasından möhrə oğurlar onlar. Qızıl suyu ilə bəzənsin bütün. Nə vaxt düzəltsələr bir əfsun əgər, Olsun qış sarayı qışın rəmzitəK, On dəfə aldanar hər anda göylər. Ağ çin ipəyilə bəzənsin gərəK. Gündüz ay doğurub, gecələr günəş, Baxanda qar ilə buz ə k s salsm, Oddan su səpərlər, sudan da atəş. Dümağ Kafur Kİmi bir boya alsın. Alovdan göyərdir onlar sipəndan, Göylərə bənzəyən bu saraylarda HörümçəK torundan asarlar zindan. İlin dörd fəsli də gəlməli yada. Bu Kİmi minlərcə məKrü əfsunlar, Elə Çin lövhəsi çəKİlsin gərəK Onun nə həddi var, nə hüdudu var. Ki, olsun fəzası cənnət bağıtəK. Hər gün Kİ, şənlncdə olaraq zahir, Saraylar tİKİlib qurtaran zaman Min əfsun edərdi onlar təzahür, Ora lazım olsa huri və qılman, Şahzadə dalaraq xəyala dərin, Xəta ilə Çində varsa nə qədər Təhqiq eyləyərdi Keyfiyyətlərin. Huriyə, qılmana əvəz gözəllər, Tapmaca tapılsa, şənlİK olardı, Onlar bu cənnətdə olsun xuraman, İşdə nə möcüzə, nə sirr qalardı. Cənnətdə gəzəntəK hurilə qılman. Bir gün çətin işlər olunca asan, Heç şübhə yoxdur k İ, bu dəbdəbələr QəribəlİKİərdən qalmazdı nişan. Bizim şahzadəyə şənlİK gətirər. Bunlar ilə dəxi şahi-cahangir Ustad bu işlərə əsas qoyanda, Eyləyə bilmədi bu işə tədbir. Hazırlıq işləri qurtaran anda, Təhəmmül elədi yenə də naçar, Bütün sənətKarlar göstərər hünər, Düşündü verməKçün ayrı bir qərar Daşyonan da olsa, nəqqaş da əgər, Ki, dörd qəsr eyləsin bununçün bünyad, Biri yonar yüz cür qranit hər an, Hər fəsil birində yaşasm Fərhad. Hovuz, ya döşəmə etməKçün ondan. Düzəltsin şadlıqçün nə varsa bütün, Biri hər dəm çəKər yüz gözəl lövhə, Fərhad dərdlərini unutmaq üçün. Sarayları bir-bir bəzəsin deyə. Hər qəsrin yanmda saldırsın bir bağ, 0 vaxt k İ, nəhayət, həmin Karxana O bağın hər gülü olsun şəbçıraq. Qurtarıb bir gündə yetəçəK sona, O zaman göz burda görəcəK nələr? SARAYLARIN TİKİLMƏSİ Hər addım başında gözəl şəKİllər! Bir şəkİİ olacaq göz qabağmda, Həmin Karxananı qurub yaradan Tam ayrı bir şəkİİ - çevrilən anda. Ondan verir idi belə bir nişan: Lövhələr xoş gəlsə əgər gözünə, Həmin sarayları tİKdirməK üçün Yüz iş tapacaqdır Fərhad özünə. Şah, MüİKaranı təyin edən gün Saray tİKİlərKən tapsa bir sənət, Atına minmişdi özü də dərhal, Qurtaran zamanda sürərsə işrət, Yandı dövlət Kİmi alnmda iqbal. Alışar bunlara nəhayət Fərhad, Yanında minlərlə alim gedirdi, Şübhəsiz Kİ, olar qəmlərdən azad. Onu mühəndislər təqib edirdi. Həmin bu işlərə başlayarKən xan, Şərab nəşəsilə Çini gəzib xan Qəlbində bir şadlıq duydu o zaman. Seçdi ən nəhayət dörd gözəl məKan. MüdrİK bir vəziri var idi xanın, Hər biri cənnətin bir guşəsitəK, ÖIkə tədbirilə abaddı onun. Abü havasından açılır ürəK. Çinin ondan idi zinəti bütün, Hər biri bir fəslə gəldi müvafiq, MüİKara adlandı o bunun üçün. İstirahət üçün Fərhada layiq. Ondan məsləhətsiz iş görməzdi xan, Divar tİKənləri tapdırdı əw əl, Rəyincə gedərdi onun hər zaman. Verdi hər birinə dörd ədəd cədvəl. Atabəy olmuşdu vəzir Fərhada, ÇəKİldi bir ağaç uzununda xət, AtatəK sevirdi vəziri o da. Böldülər sonra da onu xətbəxət. Aşüftə halma yanardı gerçəK, Gördülər gözəldir bağm sahmanı, Xəzinəsi itən xəzinədartəK. Yetişdi dörd saray tİKməK zamanı. Bu fİKİrlər ilə vəziri pünhan, Artıq əmr etməyin zamanı yetdi, Bir gün öz yanma çağırtdırdı xan. MüİKara işlərə rəhbərlİK etdi. Saraym vəsfindən, huridən dedi, Vardı Çin müİKÜndə həm İk İ ustad, Açıb xəyalını bir-bir söylədi. Onlarda bir idi hünər, istedad. Vəzir cavab verdi təzim edərəK: Baniylə Maniydi onların adı, «Sizdən gizlin bir şey qalmamış, gərəK Görüb tanıyanlarİkİ ustadı, İşə başlamlsm bir an durmadan». Fərq edə bilməzdi biri-birindən, İşləri tapşırdı vəzirinə xan. Bani zənn edərdi Manini görən. Vəzir fərmanmdan şadlandı xanın, Memarlıq işini Bani etmiş faş, Önündə baş əyib o hÖKmüranın, Mani Çin müİKÜndə ən gözəl nəqqaş. Oradan şad-xürrəm qayıtdı geri, Banidə məharət o qədər çoxdu, TÖKdü bundan sonra çox tədbirləri. Təsvir eyləməyə onu söz yoxdu. Təmiz şərab gətir, ver mənə, saqi! 0 , elə tez çəKdi nəqşəni görcəK, İş başa çatmışdır, İçək şərabı; Bir divar nəqşəsi çəKən ustatəK. Göydə yeddi qəsrin vəfası yoxdur, Uca qübbələri çatdırmaq sona, Dünyada dörd fəslin bəqası yoxdur! Su içimi K İm i asandı ona. Bir evin binasm o qoysaydı həm, FəIək sarayıtəK olardı möhKəm. Qranitdən möhıcəm bina qurardı, Hər işi tapşırdı yüz iş bilənə, Kirəci dəmirdən sərt yoğurardı. Verdi hər birinə min işçi yenə. Elə nəqş edərdi Mani, doğrudan Çinin hər yerini - abad-xaraba - Çərxin nəqşbəndi əsKİKdi ondan. Tutdu daş, Kərpiclə yÜK İü araba. Rəqəm dairəvi, istər olsun düz, Doldu gurultuyla dağlar, dərələr, ÇəKərdi cədvəldən, pərgardan təmiz. Hətta səs çatırdı göylərə qədər. Cansız lövhələri bəzəyən zaman Ustalar dağlara çıxdı durmadan, Onlara verərdi elə bil Kİ, can. İşlədi minlərlə qranit yonan. OnunçəKdiyinin əKsini belə Bu, araba deyil, elə bil göydür, Çəkə bilməmişdi yüz nəqqaş hələ. Qranit yÜKÜnün altmda gedir. 0, yatmışa təlim verərsə əgər, Səhərdən axşama çəKİlir birbaş Ayılıb mahir bir ustaya dönər. Ora, iş yerinə ağ, qırmızı daş. Var idi yenə də cəld bir sənətKar, Coşur dəniz Kİmi hər Kanal çəKən, Sənəti həm incə, həm də ahəngdar. Rübai oxurdu ustalar bərKdən. O idi sərt daşla yarışa girən, Onlarm gücündən bu idi nişan, Ləqəbi Qarindi—qranit Kəsən. Gəmilər hər yana olurdu rəvan. Tişəsinin ucu dəysə bir Kərə, Orda səndəl ilə ud elə çoxdu, Min deşİK açardı qranitlərə. Tüccar dÜKanmda bu qədər yoxdu. Oldu qələminə sənətKarlıq fən, Səndəl ağacından hər anda mişar Bütün ömrü boyu oldu daşKəsən. Qışda Kafur Kİmi tÖKdü qabıqlar. Çox ustalar vardı aqil, yeganə, Hər bənnanın başı göyə ucaldı, Beləsin görmədi hələ zəmanə. Palçıq verən isə yerlərdə qaldı. Çağırtdı hamını o müdrİK vəzir, Yer bu zərbələrdən elədi fəğan, Halı, vəziyyəti şərh etdi bir-bir Qalxdı hər parçası asimanacan. Ki: «Xaqamn bir çox əmrləri var, Uca tağ üstündə dayanıb bənna Şahzadə üçündür, bəllidir onlar. Yerdən Kərpic almaq etsə təmənna, Dörd bağ salmmalı cənnət bağıtəK, Çıxıb ayüzlülər meydana bütün, Bəzəyi gülşəndən dörd saray gərəK. Zühəl ulduzuna gələrdi üstün. Şahzadə hər fəsil birində olsun, Gəlir ustalardan hər an bir fərman, Hər gün KÖnül quşu bir bağa qonsun» E1 bu fərman ilə işlər durmadan. Sonra da rəngləri o, şərh eylədi, Düşüb bəniadəm tamam həycana, Bu növ, bu növ olsun bünövrə, dedi. Həyəcan salmışdı bütün çahana. Sözünü qurtarıb fİKİrləşmədən Elə çalışırdı o dörd həvəsKar, Qum Kİmi pul səpdi ortaya birdən. Ona heyran qaldı bu yeddi pərgar. Işə salmaq üçün biliyin, əvvəl Ustalar baxdıqca - hər birisi nər - Opüb göz üstünə onlar qoydu əl. Bir an dincəlmədən işləyərdilər. Elədi MüİKara onları xoşbaxt, Elə Kİ, bu təhər başlandı işlər, İşə başlamaqçün təyin oldu vaxt. Gəlib şahzadəyə nəql eylədilər Əvvəlcə girişdi işə dörd sərKar, Ki, göylə bərabər dörd saray durur, İş üçüngərəKİi nə var yığdılar. Edib yer üzündə dörd cənnət zühur. Tür/c xalqları ədəbiyyatı -v 195 ------— ------t 'a . s v------Belə tağ görməmiş heç zaman afaq, ÇəKdi qələmilə yüz naxış dərhal, Təndir yer üzündə ordaKi hər tağ. Belə bir ustadan Mani oldu lal. Üfüqdən ucadır orda qüllələr, Bəzən güc göstərdi, bəzən də hünər, Dünyada onlara əvəz nə gəzər! Səs saldı dünyaya ancaq bu təhər. Çün tərif etdilər həddən ziyada, Mahir sənətKarı gördüyü o an GörməKçün həvəsə düşdü şahzadə. Şahzadə seyr etdi bir xeyli zaman. Atını çəKdirib, tezcə geyindi, Sonra da atından yerə düşən vaxt SanKİ Ay göylərin atma mindi. Qranit üstündə quruldu bir taxt, Yanında ay üzlü yüz atlı da var, Şahzadə oturdu burda bəxtiyar, SanKİ Ay ətrafm tutmuş ulduzlar. Dedi: «Ey sənətdə böyÜ K sənətKar! Şahzadə gördü Kİ, çatmca ora: Bir az sənətindən gəl bizə danış, Qiyamət qopmuşdur lap aşİKara. İşin əsli ilə bizi et tanış! Təəccüb eylədi, coşur bir diyar, Həm də, söylə görəK, nədirbu peşə, Yemədən, yatmadan işləyir onlar. Yonur qraniti mum K İm i tişə? Dörd saray çəKİbdir orda göyə baş, Nədən görməmişİK bu şeyləri biz, Göy ona təriflər yağdırır şabaş. Ağıl belə bundan qalmışdır aciz. Orda göylər Kİmi ucadır tağlar, Ağaç bir azacıq sərt olsa əgər, Onlarm ZühəltəK bir görKəmi var. Bıçaq ona dəysə dərhal KÜtləşər. Hər bina uca bir tağ olsun deyə, Nəylə itilədin tişəni de bir? Dövranm hÖKmüylə ucalmış göyə. Onu mərmərlər də KÜtləşdirməyir? İşə elə dalmış orda hər ustad, Sərt daşlar üstündə bu əyilməyən Başqa hər cür işdən olmuşdur azad. Qələmini nədən qayırmısan sən?» Şahzadə görüncə belə bir əhval, Yerləri öpərəK qabil sənətKar Barmağm dişləyib, sanKİ oldu lal. Başladı, dilində xeyir-dualar: O hansı bir işə diqqət eylədi, «MüşKÜlün Qaf Kİmi olsa sıldırım, Ona heyran qalıb təhsinlər dedi. Qoy çaxsın üstündə onun ildırım. Çox ustalar gördü, getdisə hara, Olsun qəm daşmdan asudə başm, Rast gəldi yüzlərcə daşyonanlara. Yarsm dərd başmı atdığm daşm. Qranit dağlarda vuraraq dövrə, Düşmənin nəsibi qoy xarə olsun, Bölürlər dağları onlar min yerə. Məşəqqət dağmda avarə olsun. Tişələr altmda bölünür hər dağ, Öncə sordun ad və şöhrətimi sən, SanKİ bıçaq altda əriməKdə yağ. Sonra sənətimin Keyfiyyətindən. Birisi mum Kİmi yoğurur daşı, Adım Qarin mənim, işim aşİKar, Ondan novça üçün edir şir başı. Qranit yonmaqtəK bir sənətim var. Birisi mərməri yonub vurhavur, Sorursan, nə üçün bu möhKəm tişə Ondan sütunlarçün bünövrə qurur. Smmadan qranit yonur həmişə? Orda sənətilə mahir sənətKar Bunun çox fəndləri, çox sirləri var, Memarlıq hünərin etdi aşİKar. LaKİn eyləmirəm eli xəbərdar. Dəmir qələmini çəKİb hər yana, Onlara çəKərsə tişəni ustad, Daş üstə torpaqtəK qoydu nişana. Yüz il qranit yox, o yonar polad. Usta rahat olar, sınmaz o tişə, FƏRHADIN QARİNDƏN Smar o zaman k İ, yaramaz işə. DAŞ YONMAQ ÖYRƏNMƏSİ Çin xalqı yaradıb elə bir sənət, Sənətdə edilməz ona rəqabət. Bu qranit üzrə işlədən qələm, Onlar da bilməyir mən bilənləri, Üzünə nəqş etmiş belə bir rəqəm Bu işə heç Kəsin çatmaz hünəri». Ki, evə çatınca şahzadə axşam, Bu incə fİKrini həKİm deyərKən, Könlü bir ləhzə də olmadı aram. Həvəsə düşərəK şahzadə birdən FİKri ayrılmırdı o tamaşadan, Dedi kİ: «Könlümə yatdı bu peşə, Maraq, həyəcana düşürdü hər an. Dayanma, qarşımda məşğul ol işə. Hər şeyi həll edər ağıl dünyada, Qraniti gah yon, gah naxışla sən, Həvəs qarşısmda acizdir o da. Mən də bu işləri Keçirim gözdən». Gecə zülmət çağı çevrilən zaman SanKİ göyə dəydi ustanm başı, Zəlzələ baş verir sanKİ dağlardan. Tez hazır eylədi aləti, daşı, Günəş ləli qurdu çün dağlarda taxt, Gördü, Fərhad olub işlərinə bənd, Mərmər rəngli etdi sübh göyü o vaxt. Qranit üstünə nəqş etdi peyvənd. Elə Kİ, ucalıb gün göydə yandı, O, sərt qranitə vurcaq tişəsin, Tamaşa etməKçün Cəmşid atlandı. Şahzadə heyrətlə edərdi təhsin. Gəlib həmin yerə yetişən zaman, O qədər dayandı şahzadə o gün, Ustalar içinə düşdü həyəcan. Dağların dalında batıb getdi gün. Hər işə salaraq ani bir nəzər, Şahzadə ayrılıb mərmərdən naçar, Bir an dayanmadan edərdi güzər, O mərmərdırnağa minərəK təKrar O hansı sənətə nəzər salırdı, Keçdi çölü, düzü o, şəhər deyə, Onun sirlərindən hali olurdu. SanKİ gün dağlarda yÜKSəldi göyə. Bundan ruhlanaraq hər əhli-hünər, Bir cami-rəngin ver gəl, saqi, mənə, İşə daha artıq səy eylədilər. Qəm daşı KÖnlümü bərK əzir yenə. Hərəni bir sözlə çün xoşhal etdi, Bu sel qəm tozunu silsin oradan, Şahzadə Qarinin yanma getdi. Toz demə, qranit silinsin, aman! Həmin qranitdə o tutdu yerin, Yonmağa başladı tez onu Qarin. Mahir bir dəmirçi çağırtdı işə, Poladdan qayırsm möhKəm bir tişə, O dəmir pəncəli, o dəmir peşə, Buyruğu eşidib başladı işə. Oddan dəmir oldu ləli-Bədəxşan, SanKİ şəfəq içrə günəşdən yanan. Usta alətləri qayıran zaman Qarin su verərdi onlara o an. Sonra qraniti o yonar İKən, Qığılcım qalxardı qranitlərdən. O hansı bir işə baxsaydı nihan, Nihanı aşinar edərdi o an. Kİçİk daşları da ləlü yaqutdan. Elə mənimsədi işi dərindən, Axır gülrəng şərab, arxlardan daşır, Ona rövnəq verdi yüz min yerindən. Orda hovuzların ağzmdan aşır. Həm də k İ, həvəsə elə tutuldu, Güldən hər tərəfdə gülşən açılmış, Yüz Qarin önündə bir şagird oldu. Hər yana baxırsan, güllər saçılmış. Bəzən eldən edib gizlin əndişə, Gəzib gülüzlülər dolaşır qoşa, Alardı əlinə xəlvətcə tişə, A1 ipəK geyinmiş ayaqdan başa. Bir anda işlərdi gizlin o qədər, Sonra yay bağma baxdığın zaman, Bir ildə görərdi onu özgələr. Bir saray görürsən rəngi minadan. Şahzadə bununla hər gün məşq etdi, Ona göy rəngində vurulmuş zinət, Həmin bu peşədə Kamala yetdi. Göy ondan solğundur, eləsən diqqət. Çün gəlib Keçincə dörd il baş-başa, Hər yana baxırsan səbzəsi növbər, CənnəttəK dörd saray yÜKSəldi qoşa. Bütün çəmənlİKİər sərvi-sənubər. Qəsrin xaricini Qarin işlədi, Tutuquşu demə, söylə bir mələK, İçərisin tamam Mani nəqşlədi. Yaşıl geyinmişlər sanKİ mələKtəK. Həm də o rənglə Kİ, danışdıq bayaq, Səbzə rəngi geymiş gözəllər tamam, Vurdu saraylara nəqşi yüz sayaq. Gəzirdi əllərdə mina rəngli cam. Gər rəssamm çəKməK hünəri vardır, Orda zəbərcəddən vardı hovuzlar, Şahzadə həm rəssam, həm sahibKardır. Zümrüd daşları da par-par parıldar. Hansı bir surəti çəKSəydi Mani, Göy K İm i maviydi saraym daşı, Üzünü çəKərdi şahzadə ani. Sanni qübbələri yaşıl bir Kaşı. Az zaman içində göründü bunlar, Çün yaşıl rəngdəydi onun hər yeri, Öyrəndi hər işi Fərhad necə var. Yaşıl çinidən də döşəmələri. Saraylar göylərə qaldırınca baş, Hər yana döşənən Körpə otlar da O həm daşyonandı, həm də Kİ, nəqqaş. Bir şənlİK gətirən Xızırdı orda. Hələ bunlar nədir, hər mahir ustad Daha bir saray var, rəngi lap xəzan, Sənətilə qoydu burda böyÜK ad. Divarların rəngi sanKİ zəfəran, Hansı bir peşəyə meyl etdi Fərhad, Qızıllanmış idi qübbələri çün, Oldu o peşədə mahir bir ustad. Fərşi də qızıla tutuldu bütün. Müxtəsər, dörd saray belə qurtardı, Eylədi sənətKar göstərib hünər, İçində cənnəttəK bağları vardı. Saraym içini, xaricini zər. Bahar sarayınm işi bitən gün Orda hər surətin sanKİ canı var, A1 idi daxili, xarici bütün. Gün Kİmi parlaqdır xaric divarlar. Həm də al rəngdəydi bütün lövhələr, Orda hovuzlarm yanları, dibi SanKİ gülşən içrə əylənirdilər. Cənnətdə olantəK qızıldan idi. Al, zərif xalılar döşənmiş yerə, Sarı mey hovuzda olarKən rəvan, Yataqlar tutulmuş al ipəKİərə. SanKİ gün doğardı bu hovuzlardan. A1 idi pəncərə, buxarı nə var, Mey daşıb aşarKən burdan, elə bil NəinKİ qapılar, həm astanalar. Xəzandır, budaqdan yarpaq tÖKÜr gül. Baxdıqca alırdı hovuzları can, Orda günəş Kİmi gözəl sənəmlər Kəhrəba rəngində geymiş geyimlər. Üçüncü saraya tapılmazdı tay. Görənlər həycana düşür onları, Dördüncüdə sənət o qədər çoxdu, Aşiq üzüK İm i sarı donları. Saraylar içində buna tay yoxdu. Dördüncü saraym rəngi nurK im i, Bu ondan üstündü, o bundan üstün, Ağ rəng vurulmuşdu bir Kafur Kİmi. Dördü bir-birindən üstündü bütün. Həm içdən, həm dışdan mərmər idi bu, Onun hər birinə baxdıqca insan Nə mərmər, hər yanı yəşəm Kafuru. Heyran qalır idi bu tamaşadan. Elə bil gümüşdü hovuzda sular, Kim gözəldir desə birin görəntəK, Sularda bir civə parlaqlığı var. Bunu unudardı o birin görcəK. Ağ Kİrəcdən idi gümüşrəvağı, Almağa nə qədər tamahları var, SanKİ qaş altmda gözlərin ağı. O qədər mÜKafat aldı ustalar. Ağ ipəKdən idi haşiyələri, MüİKaranm artdı min qat məqamı, Ağ çinilər ilə döşənmiş yeri. Yüz min qat çoxaldı həm ehtiramı. Hər evdə nur saldı bir gümüşbədən, Ona bəxş edildi sonra hər nə var: Əynində paltarı bərgi-yasəmən. OrdaKİ hurilər, bağlar, saraylar. Hovuzdan sədəftəK axırdı sular, Bir il elə şənlİK düzəltdi Kİ, xan, Hər qətrə elə bil incidir, parlar. Dil onu deməKdən acizdir, inan. Beləydi dörd ədəd Çin bütxanəsi, MüİKaraya: «Tez ol,—dedi hÖKmdar,— İçində dörd saray, cənnət hərəsi. Hər bir gecİKmədə mütləq zərər var. Hər saray sanKİ göy eyvanıidi, Hər sarayda düzəlt bir fəsil çağın, Hər bir dairəsi günəş qədərdi. Üç aylıq eyş ilə işrət yarağm. Orda hər bağ sanKİ baği-İrəmdi, Hansı fəsil olsa Keçən bu üç ay, Nə İrəm! BəIkə də Beytülhərəmdi. Ona uyğun olsungərəK o saray.» Çün MüİKaranın səyilə bütün Bunu eşidərKən o müdrİK vəzir, İş başa yetişib qurtardı, o gün Əmrlər verməyə başladı bir-bir. Gəlib xan önündə eylədi təqrir, Xəznə qapılarm açıb bu zaman, Dörd çətin saraym işindən bir-bir. Verdi Kef çəKməyə belə bir fərman: MüİKara sözünü qurtaran zaman, Hər fəsil bir saray düzəltsin büsat, Tamaşa etməyə yola düşdü xan. Qoy hər gün Kəsilsin min qoyun, yüz at. Sol yanmda müdrİK vəziri gedir Bunlara layiq də şərabla yeməK, Ki, əqli öİKəni nura qərq edir. Həm əladan əla, çoxdan çox gərəK. Sağ yanında gedir şahzadə Fərhad, İpəyə tutulmuş orda hər nə var, Ata ilə oğul hər İKİsi şad. Yerə döşənmişdi zərif xalılar. Tez birinci bağa etdilər səfər, Meyvənin yox idi orda qədəri, Şah ilə şahzadə, vəzir bərabər. Bir də nəhayətsiz Çin yeməKİəri. Tamaşa etməKçün düşdülər atdan, Saqi, Çin meyiylə eylə bizi məst Baxdıqca doymurdu göz bu büsatdan. Ki, bir Çin gözəli edib cana qəsd. Bağlarda möcüzlər vardı nə qədər! Çün getdi şənliyə xaqanı Çinin, Sarayda min cürə şeylər gördülər. Qoy biz də Kef edib, İçək həmçinin. Cənnətdən gözəldir İKİnçi saray, SARAYLARDA ŞƏNLİK Bağa yağış saçır sübh yeli güldən, Bağ bu odlu güldən alışır həmən. Həməldən gül üzlü günəş KeçəntəK, Salar bülbül bu od yanmda məsKən, Minlərlə gül açdı günəşi görcəK. Qanad çalıb onu eyləyər rövşən. Dəhrin gəlinini bəzəyib tənrar, Qızılgül Kolları güllər açantəK, Məşşatə sənətin edər aşİKar, Olur gülşən üzü o güldən gülrəng. Qamətin gündüzdən, zülfün gecədən Çün aləm bu fəsil ala boyanır, Düzəldib, bir etmiş onları həmən. Əksİ şəfəq Kİmi göylərdə yanır. Yağış nəm eyləsə əgər torpağı, Hər gül varlığmdan verincə xəbər, Çağ olar qətrədən gülün damağı. Şah yaz sarayma eylədi səfər. Bulud yağdıranda gözdən yaşını, Orda qurulmuşdu o qədər büsat, Nərgiz yerə tİKər dərhal başını. Gülşən də xatirdən çıxırdı heyhat. Nərgizi yuxuda belə görüncə, Saraya döşənmiş alrəng ipəKİər, Sonsuz gülüşlərdən qızarar qönçə. Bir taxt qoyulmuş Kİ, göylərə dəyər. Qönçə şirin-şirin gülümsəyərKən, Oturdu yanmda şahm şahzadə, Gül olub açılır bu gülüşlərdən. Gül rəngi eylədi üzlərin badə. Bulud qönçə üstə tÖKÜncə şəbnəm, Gül rəngli bir Kürsü qoyuldu ora, O gülüşdən bağrı daş olur o dəm. Üstündə əyləşdi onun MüİKara. Qönçə gülən zaman eşitmədiyin Çinli gözəllərdi məclisə bəzəK, Nərgiz yuxuluyKən eşitmiş yəqin. Geyimləri oldu hammın gültəK. Nərgiz gül açdıqca rəngi zəfəran, A1 şərab daşıdı gül üzlü saqi, Qönçə ona baxıb şadlanır hər an. E1 içib qoymadı bir qətrə baqi. Əgər içməyirsə qönçə onu, bəs Oxurdu durmadan bir an nəğməKar, Neçin ağzın edər zəfəran əbəs? Necə kİ, bülbüllər oxuyur bahar. Deyəsən o heç də deyil zəfəran, Hətta sərvlərin yarpağı güldü, Qönçə edər onun ağzmda nihan. Saraya hər yandan güllər tÖKÜldü, O meyil göstərər ağlamaq üçün, Batdı gül yarpağı içrə qonaqlar, Dəhr onu pərişan edər bununçün. Günəş şəfəq içrə necə qərq olar. O öz şıltağmdan yıxılmamış gər, İçdi gül rəngli mey şahzadə Fərhad, Nədir belindəKİ bəs o düyünlər? Onun gül üzündən xaqan oldu şad. Bülbül edir bağda o qədər fəğan, Sevincdən yaş axdı dərhal gözündən, Əfğanı eyləyər gül bağrmı qan. Üzünə baxmca getdi özündən. Demə gözəlləşmir gül bu fəğandan, Ona hər an etdi min sevgi zahir, Dolur hər yarpağı alovla ondan. Başma gül tÖKdü, gah da cəvahir. Sevir qızılgülü həsrətli bülbül, Qonaqlar deyildi yalnız vurğunu, Bu mənadan olur o, atəşin gül. Bütün Çin və Xəta sevirdi onu. Edincə yarpağı yel parə-parə, Çarxm ulduzları döndü bu sayaq, Bu oddan hər yana uçur şərarə. Fəsil hesabından üç ay alaraq, Gülşən başdan-başa gül ilə dolur, Bəzəndi atəşin güllərlə saray, Hər gül lətafətdə bir gülşən olur. Hamı Keflər çəKdi, mey içdi üç ay. Vaxta Kİ, gülşəndə əsdi KÜləKİər, Çin piyaləsində şərabi-gülrəng, Daha qızılgüldən qalmadı əsər, Lacivərd göylərdə batan şəfəqtəK. Güllər yox oldular torpaq içində, Şirin əllərində acı qədəhlər, Ağaclar gizləndi yarpaq içində. Gözəllər məclisdə saqilİK edər. Çəmənlər geyindi minadan paltar, Kim mey şirəsindən odlansa əgər, Göy Kİmi lacivərd olmuşdu onlar. Məzə sərinlədib, təsKİnlİK verər. Çəmənlər içində gözəl sərvlər Bütün adət üzrə danışdıq necə, Fərhadm qəddinə bənzəyirdilər. Təam mərasimi oldu öyləcə. Nə sərvü sənubər, onun hər halı Gəldi başa çatdı burda da üç ay, Sərvü sənubərin oldu misalı. Dəmadəm Kef çəKdi durmadan saray. Tuti lələyiydi sanKİ yarpaqlar, Kəhrəba rəngini alar İKən gün, Hər ağac cənnətdə tavusa oxşar. Yarpaq KəhrəbatəK saraldı bütün, Təzə şirədəndi hər tÜKÜ onun, Gəldi Kəhrəbarəng sarayın çağı, Etmiş tacın şaxdan, yarpaqdan donun. Onun KəhrəbatəK açıldı bağı. Ağaclar deyilsə tavusu bağm, Yarpaqlar Kəhrəba rəngini aldı, Tavusa oxşatmış neçin ayağm? Yamyaşıl çəmənlər soldu, saraldı. Bildi yaxmlaşır yuxunun çağı, Çün əsir olunca yelə ağaclar, TÜKÜndə gizləndi tez bir ayağı. Saçdı yarpağmı hər yana çinar. Qızıl portağaldan yığdı xəzinə, Çinar, o içindən alovlar daşan TİKdi yarpağından paltar əyninə. Bu odu almışdır yarpaqlarmdan. Budur, bir yandan da incə sarmaşıq Qızıl saçan zaman su üstə yellər, Dolandı şaxlara sanKİ bir aşiq. Sular xəncərinin ağzm etdi zər. Bir yaşıl lövhədir sanKİ çəmənlər, Odlu yarpaqlardan uçdu şərarə, Arxlar da gümüşdən bir xəttə bənzər. SanKİ zərvərəqdir, oldu min parə. Burada aynatəK sular parlardı, Sarı yarpaq üstə qonunca qarğa, Üstündə ətrafın xoş əksİ vardı. Sarı səhra içrə bənzədi dağa. Yox, o su bağların sayılır üzü, Saraldı söyüdlər aşiq üzütəK, Səbzə də o üzdə bir xətdir düzü. Sarılıq gətirdi elə bil gerçəK. Belə bir fəsildə aləm bəzəndi, Çəməndə hər ağaç sanKİ sarı quş, Üfüqlər yamyaşıl, hər tərəf şəndi. Uçub getməK üçün o hazır durmuş, O, lacivərd rəngli gülşənə getdi, Qanadlarını da etmiş yarpaqdan, Zərif çəmənlİKdə ziyafət etdi, TÖKÜr lələyini yel əsən zaman. Mey içdi göy Kİmi mavi sarayda, Edirdi gecələr sübhün ruzgarı Lacivərd göyləri salmadan yada, Səhər şəfəqitəK yarpağı sarı. Geyib Çin ipəyi xaqanla Fərhad, Kim aşiqlər Kİmi ah çəksə hərgah, O gün Çin müİKÜndə oturdular şad. Rəngini saraldar bəllidir, bu ah. Gümüşbədənlilər, o yaşıldonlar Bağda yarpaqları etməK üçün zər, Yarpaq içrə sərvə bənzərdi onlar. Xəzanm nəqqaşı qızıl əridər, Qızıl şərab dolu yaşıl piyalə, O bu məşğələdə özün unutdu, Yaşıl çəmənlİKdə sanKİ bir lalə. Bütün yarpaqları qızıla tutdu, Günəşə oxşarsa zər saray əgər, Buz etdi yer üzün aynatəK parlaq, Yarpaqlar dövrədə ulduza bənzər. Buna Çin aynası söyləyin ancaq. Bir fəsil göstərdi cahana üzün Soyuq, od təbindən istini aldı, Ki, gün də, ulduz da parladı hər gün. Daha qığılcımlar qəzəbsiz qaldı. Şah ilə şahzadə gəlib bərabər Qızıl KÜldə sincab istisi yoxdu, Əyləncə yerinə, şənlİK etdilər. TüIkü dərisindən şölə soyuqdu. Zəfərani geydi onlar geyimi, Qırmızı əqiqdi yanan KÖmür san, Hər İkİ aləmin günəşi Kİmi. Tər gülə oxşardı o donduğundan. Qızıl sürahinin içində gülrəng, Qızıl od soyuqdu qızılgül K İm i, Yanır qızıl şərab qızıl suyutəK. Tüstü gül üstündə bir sünbülKİmi. Ev qızıl, yer qızıl, orda dam qızıl, Bu zaman başladı elə şaxtalar, Mey qızıl, qab qızıl, əldə cam qızıl. Sal daşa çezrildi o ipəK sular. Hər şey o sarayda qızıldır, zərdir, Yoxsul, nəfəsilə isitdi əlin, Bəzəyi ulduzlar, mirvarilərdir. KÖKSünə bərK sıxdı sonra dizlərin. Onun qızıl Kİmi bir görKəmi var, Əlin qoltuğunda gizlədib hər an, Ərişi-arğacı qızıl şüalar. Çiynin uca tutdu qulaqlarmdan. Müğənni oxuyur yanıq havalar, Məzacı yerində yoxdu deyə, gün Qızıl qübbə içrə düşür sədalar. Nur yerinə Kafur saçmışdı bütün. Meyvələr də ancaq narıncı, limon, Cahan, qarlarilə elə bil Kafur, Narıncı heyvaya qoymaq olmaz son. Hava, buzlarilə tamamən büllur. Orda həddindən çox çəKİldi Keflər, Artıq soyuqların yetişdi dəmi, Kef üçün yox idi bir ölçü, qədər. Qar yağıb ağappaq etdi aləmi. Əyləncə içində burda da üç ay Ağ Kafur rəngdəysə geyimləri gər, Nəğməylə, şərabla Kef çəKdi saray. O, qu tÜKÜ Kİmi istilİK verər. Sonra yarpaqları tÖKÜncə yellər, Gəldi ulduzlartəK tamam qonaqlar, Dey civə suları eylədi mərmər. Düzüldü məclisdə ÜİKərtəK onlar. Hava KÜrK geyindi boz buludlardan, Çin nazəninləri yığıldı həmən, Bulud civə saçdı havaya haman. Tutub min naz ilə Çin qədəhindən, Qışm soyuqları Çin zərgəritəK, Onun adı isə gər Çin fəğfuri, Gümüşlədi sular lövhəsin gerçəK. Rəngi də həmçinin olmuşKafuri. Buluddan tÖKÜlən hər xırda qətrə Xülasə, ordaKi şənlİK və büsat Donub, inci Kİmi səpildi yerə. Burda deyiləndən artıqdı yüz qat. Çaylar yatağmı eylədi xəncər, Keçdi şənlİK günü yazdığımıztəK, Soyuq qətrələrdən düşdü incilər. Nə Kİ yazdığımız, həm yüz qat yÜKSƏK. Göy etdi gecədən KÖmür sərəncam, Belə Keçirdilər burda üç ayı, Şəfəqdən od saldı ora hər axşam. Şahzadə bəzədi bu dörd sarayı. 0 odu yandırdı sübhün yelilə, Bunun hamısından məqsəd: şahzadə Özü də əyildi isinsin deyə. Nəşələr içində qaldırsm badə. Ay tÖKdu hər gecə çeşməsindən buz, Çün badə nəşəni hər an təzələr, Hər donmuş qətrədən olurdu ulduz. Məclisə tÜKənməz bir şənÜK gələr. Əlişir Nəvai 208..s LaKİn o, tərzini etmədi təğyir, DəyişməK olarmı nə yazsa təqdir? Həm sözü, həm ahı Kədərlə doldu, ƏMlR ƏLİŞİR (ə.p.) RƏHMƏTİN "KİTABİ Qəlbinin qonağı nalələr oldu. MÜHAKƏMƏTÜL-LÜĞƏTEYN” ADLI SÖZLÜYÜ Birisi ağlarsa, ağlardı zar-zar, Elin azarından tapardı azar. Başı dumanladar atəşin sözlər, "ŞÜKÜr olsun Allaha kİ, o , insanı nitq və dil şərəfi ilə digər 0, soyuq bir ahdan odlu ah çəKər. məxluqlardan üstün tutdu, onun dilinin şirinliyini, bəyanmm Duyar el dərdindən onun KÖnlü qəm, şəKərliyini izhar etdi, onun təşəKKÜrünə, minnətdarlığma və 0 da yaxa yırtar, Kİm yırtsa o dəm. şəhadətinə layiq oldu!". Biri məhəbbətdən etsə rəvayət, Deyər, təKrar olsun həmin heKayət, Ey söz billə qılğan afəriniş ağaz. Müfəssəl sorardı o işdən nişan, İnsanm arada eyləgən məhrəmi-raz, Nişanı qəlbində saxlardı pünhan. Çün "KÜn fəyə KÜn" safhasığa boldı tiraz. Aşiqlər birləşsə, o olardı şad, Qılğan annı nütq ilə barıdm mümtaz. Ələmdən, qüssədən xəyalı azad. Ağlardı yetişsə nə zaman hicran, "Ey söz ilə dünyanı yaradan TÖKərdi gözləri yaş yerinə qan. Insanı özünə sirdaş eyləyən. Xaqan bu işlərə baxdıqca bir-bir, "Kün fəyəKÜn" səhifəsində oldu bərabər Gördü düz deyildir tÖKdüyü tədbir. İnsanı nitq ilə digərlərindən üstün tutan". Heyrətlər bürüdü onu bu zaman, Oğluna baxdıqca çaşırdı o xan. Sübhənallah gör nə Kamil qüdrət sahibidir kİ, "Adəmin Saqi! Qədəh gətir, halım yamandır, palçığmı qırx günə yoğurmaq" Kərəmi ilə insana məzmun, "bütün Qədəh ətrafma yol ver, amandır. adları öyrətməK" Kərəmi ilə isə ona qabiliyyət verdi və onu "əl- Qəlbə eşq atəşi salsa şərarə, mütəKəllim" (nitq sahibi) isminə layiq gördü. Ta o bu ada layiq Ona mey suyundan yox başqa çarə. görülməK şərəfi ilə cəmi məxluqata başçı oldu və bu təşrif ilə hamısından üstünlÜK tapdı.
Yəni Kİ, çu aləmni yaratdı Məbud, Aləm iliqə qüdrət ilə birdi vücud. İnsan idi məqsud Kİ, boldı mövcud, İnsandın həm Həbibi irdi məqsud.
"Yəni Kİ, bu aləmi yaratdı Tanrı Aləmi öz qüdrətilə şəKİlləndirdi. Əsas məqsəd insanı yaratmaq idi, yaratdı. Peyğəmbərin sevgisinə görə inanı yaratdı".
Tərcümə Prof.Dr. Kamil Vəli Nərimanoğlunundur. MütəKKəHimi k İ , ərəb fəsihləri bəlağət gülbəngin fəza Körgüzgüçədür Məsih muciz. gülşənindən aşıranda, onun nitq bülbülü "ənnə əfsahu" tərənnümü ilə onlarm dilinə şirinlİK verdi və davaları avazəsin yerəcən "Söz elə xəzinədi Kİ, hətta natiqlər çatdırdı. Onun məziyyətlərini açmaqda gücsüzdülər. Sözlə pis adam qan tÖKər, 01 vəqiq kİ, nə aləm idi, nə Adəm Sözlə Məsih möcüzə törədər". Qılmaydur idi bularnı sunn ilgi rəqəm. Çün ol özünün xilqətidin urdı dəm, Sözün çeşidləri əqlə və təsəvvürə sığmaz. Əgər çox mübaligəyə Məntuqi idi "güntü nəbiyyən fəfhəm". varmasaq, qısa yazıb, ixtisarla danışsaq, onda görərİK Kİ, onları yetmiş İKİ növ bölümə ayırmaq olar. Bu da yetmişİkİ xalqa dəlalət "Allah-təala ondan və onun mübarəK nəslindən və paK edir. Butun təfsilatı isə budur: məsKunlaşmış yer üzündəKİ yeddi silahdaşlarından razı olsun və ömürlərini uzun eləsin". iqlimin hər birində gör nə qədər ö Ik ə, hər öİKədə nə qədər şəhər, TəKəHüm əhli xırmanmm sünbül yığanı və qiymətli söz dürləri qəsəbə və Kənd, hər çöldə nə qədər KÖçəri ulus var! Hər dağm xəzinəsinin sədaqətli gözətçisi, nəzm gülüstanmın şirin nəğməli qollarında və təpələrində, hər bəhrin ada və sahillərində neçə-neçə bülbülü, Nəvai təxəllüsü Əlişir, - Allah onu hər dərd-bəladan və pis tayfa yaşayır! Hər camaat öz sözləri ilə özgələrdən, hər tayfa öz əməldən hifz eləsin, - belə ərz edir Kİ, söz dürdür, onun dəryası isə danışıq tərzi ilə başqalarmdan seçilir. Hərənin dilində özünəməxsus KÖnüldür. Və KÖnül irili-xırdalı cəmi fİKİrlərin mədənidir. Necə Kİ, bir neçə xüsusiyyət var k İ, o, özgələrdə yoxdur. Heyvanlarm, dəryadan gövhəri qəvvas çıxarır və onun qiyməti cövhərinə görə vəhşilərin, quşlarm dili də bu cürdür: hərəsinin öz səsi, öz danışığı, bilinir, KÖnüldəKİ söz dürrü və nit zinətini göstərir. Və onun qiyməti oxşarsız avaz və nəğmələri var. fəhm mərtəbəsi baxımından şöhrət və şan tapır. Hər gövhərincə öz Amma sözün və danışığm məqsədi mənadı, yuxarıda sadalanan qiyməti var; gövhər var bir dirhəmə, gövhər var yüz tümənə. canlılarsa insanlar üçün yaranıblar, ona görə də məna yalnız insanda bilinir. Söz onun sözündə, nitq onun Kəlamında varır. İncüni alsalar müfərrih üçün İndi gəldİK söz bəyanına və Kəlam dastanına. Çeşid-çeşid Kənd Minq bolur bir dirəmğə bir misqal. və şəhərlərdə, dağ və çöllərdə, meşə və vadilərdə nə qədər xalq var, Bir bolur həm Kİ, şah qulaqqa salur - - yuxarıda onların adları çəKİldi, fərqi və rəngarəngliyi şərh edildi, Qıyməti miİK, abresi əmval. - onlar hamısı fİKİrlərini ifadə etməKçün (müəyyən) sözləri dilə gətirir və o sözlərdən məna fəhm olur. Bütün dillər arasmda ərəb "İncini ondan dərman düzəltməKçün alanda, dili öz fəsahət üslubuna görə seçmə və bəlağət bəzəyinə görə Beləsində minlərlə toxum olur k İ, hər müstəsna bir dildir, heç bir əhlinin bunda davası yoxdur. Onun sözü misqalı bir dirhəmdi. həqiqət, işi doğru yol göstərməKdir, çünKİ adı uca, böyÜK, qadir Elə inci də var k İ, şah qulağından asır. Allahın Kəlamları, bu Kəlamların möcüzəli nizamı bizə o dildə nazil Onun ləyağəti bütünö I k ə , dəyəri bütün xəzinədir". olub. Rəsul əleyhissəlavatı və əs-salamın xeyir-dualı hədisləri də bizə bu dildə çatıb. Müqəddəs və möhtərəm olan böyÜK şeyxlər, - Allah Söz dürlərinin fərqi bundan da hüdudsuz və mərtəbəsi bundan onların qəbirlərini nurla doldursun, - tövsiyyə etdİKİəri bir sıra da nəhayətsizdir. ÇünKİ onların nəcibindən cansız bədənə paK ruh həqiqətləri və elmləri, həmçinin yazı libasına geyindİKİəri gözəl gələr, Kəsifindən isə sağlam tənə ölüm zəhəri çÖKər. hİKmətləri də o bərəKətlə sözlər və işarətlərlə ifadə ediblər. Allah! Allah! Bu bağçanm insan ruhunu ucaldan tamaşasma və Söz gövhəridürk İ, rütbəsinin, qəlb oxşayan bu gülşənin paKİığına bax! Ki, onun bağbanı "Biz Şərhidədir əhli-nitq aciz. buludlardan gurultuyla yağış tÖKdÜK, torpaqdan toxum və bitKİlər, Andm k İ, ir ü r xəsis m ü h lİK , meşələr və bağlar yaratdıq" Kərəmi ilə dil açır, xoş nəvalı bülbülü isə məlahətli səsiylə peyğəmbərlİKdən xəbər verir və müqəddəs və o quzğun ləhcələrini o savad əhlindən özgə heçkəs oxumaz və mücdə nəğməsini oxuyur; ordaKi quşlardan bəziləri "ÖrtÜK açılsa fəhm qılmaz. əgər, yaxınlıq artmaz" ədası ilə öz tərənnümlərində ali həddə Ərəb dili və yazısından Kəlam, hind dilindən isə uğursuz və çatırlar. Və başqa- quşları peyğəmbərlİK izharı və (doğru yola) mənasız nitq hasil olduğundan, biri şərəfli aqibəti və ülmi mənzili, rəhbərlİK iddiası ilə, əsl inam təlqin edən məlahətli səsləriylə o biri hədsiz uğursuzluğu və alçaq mərtəbəsi üzündən aradan çıxdı. həqiqətə çağıran nəğmələr oxuyurlar: Qaldı türK sözləri ilə məqsud ifadəsi və fars ibarələri ilə Kəlam mənası. Ki ta bolğay cihan bağı bu gülşən mivədar olsun. Məlumdur Kİ, türK sartdan daha fəhmli və aydm idraKİı, xilqəti Harimidə bu bülbüllərğa bu gülbəng bar olsun. daha saf və daha paK məxluqdur. Və sart türKdən əqli və elmi düşüncəyə daha meylli olmağı, ali və elmi fİKİrlərdə özünü daha "Bu dünyanın bağı durduqca, qoy gülzarı bəhrəli olsun, fərasətli göstərməyi ilə seçilir. Bu hal türKİərin həqiqətcil, saf və Qoy bu bağdaKi bülbüllər şirin səslə oxusun". düz niyyətli olmalarından, sartlarm isə elmi-fünün və hmmətcil Bundan (ərəb dilində) başqa, əsli mötəbər olan üç növ dil var. olmalarından doğur, laKİn onlarm dilləri KamillİK və naqislİK Və o dillər öz ibarə gövhərləri ilə (onlarda) danışanların nitqinə zinət baxımmdan təfavütlüdür: söz və ifadə yaratmaqda türK sartdan verir kİ, onların hərəsinin də çoxlu qolları var. O üç dilin - türK, daha mahirdir və öz sözlərində sart ibarələri ilə müqayisədə daha fars, hind dillərinin mənşəyi Nuh peyğəmbər salavatullahü-əleyhin üstün məziyyətlər göstəribdir Kİ, inşallah, yeri gələndə bu barədə üç oğluna - Yafəsə, Sama və Hama gedib çıxır. ayrıca danışacağıq. Bunun qısa təfsilatı budur: Nuh əleyhis-səlam Tufan TürKİərin incə təbinin sartlardan üstünlüyünə bundan da aydm dalğalarmdan nicat və onun təhlÜKƏsindən həyat tapdı. Bütün və layiqli sübut varmıkİ, bu İkİ tayfanın Kİşi və qadmı böyÜKdən- canlılar aləmində bəşər cinsindən əsər, insan növündən əlamət belə Kİçiyə hamısı bütün nəsillər boyu bir-birilə sıx qarışıb. Bu birinin o qalmamışdı. Yafəsi - təvarix əhli onu türKİərin ulu babası sayır - biri ilə qaynayıb-qarışmağı və sözü-söhbəti nə miqdardırsa, o birinin Nuh Xitay (Çin) öİKƏsinə göndərdi; farsların ulu babası sayılan Samı də bu biri ilə həməncə sözü-söhbəti var. Sartlarm içində təb və bilİK Irandan TuranadəK uzanan öİKƏlərə vali qoydu; hindlilərin əcdadı əhli, elm və dərraKə zümrəsindən olan adamlar az deyil. TürK elində olan Hamı isə Hindistan öİKƏsinə yola saldı. Və bu üç peyğəmbərzadə isə, ƏKSİnə, savadsız və sadə camaat daha artıqdır. Amma türKÜn haKİmlİK elədİKİəri öİKƏİərdə qərar tutdular və nəsil-nəsil artdılar. ulusundun KİçiyinəcəK, nÖKərindən bəyinəcən hamısı sart dilini başa Təvarix əhlinin hamılıqca dedİKİərinə görə türKİərin ulu babası Nuh düşür. Yeri gələndə düşdÜKİəri hal və vəziyyətə uyğun olaraq, oğlu Yafəs peyğəmbərlİK tacı və elçilİK mənsəbi ilə qardaşlarından hamısı sartca danışa bilir, bəziləri hətta bu dildə danışanda fəsahət üstün oldu. Bu üç dil - türK, fars, hind dilləri Nuhun həmin üç və bəlağət göstərirlər. TürK şairləri isə fars dilində rəngarəng şerlər oğlunun övlad və rəiyyətləri arasında yayıldı. və şirin Kəlamlar yazırlar. Amma sart ulusunun rəiyyətindən Çün Ham Nuh əleyhis-səlama biədəblİK eləmişdi, onun mübarəK əsilzadəsinəcəK və savadsızmdan aliminəcəK heç biri türK dilində dilində Ham barəsində qarğış gəldi. Bu səbəbdən onun rəngi danışmır, danışanlar isə onun mənasmı bilməz. Əgər yüz və ya min ağlıqdan qaralığa düçar olub, dili şİKƏstlİK zahir qılıb, fəsahət və sartdan biri türK dilini öyrənib, bu dildə danışarsa, onu eşidən hər bəlağət hiyləsindən Kənar qaldı. Və onun övlad və rəiyyətlərindən bir türK anlayacaq kİ, o, sartdı. BeləlİKİə, türKcə danışan hər bir əmələ gələn hind öİKƏSİnin əhalisinin rəngləri məKtəb əhlinin məşq sart rüsvayçılığmı özü də dili ilə faş etməKdədir. vərəqi Kİmi qara rəngli, bəİKƏ də, gecə-gündüz rəngli oldu və dilləri, TürKÜn əsli-xilqətdə sartdan incə təbli olduğuna bundan tutarlı tifilin ucu Kor qələmi Kİmi yad ifadə ilə təhrir və təKrir bəzəyindən tanıq-sübut yoxdur və heç Kİm bunun müqabilində heç nədən dəm aciz və zəbun qaldılar. Əlbəttə, bu heç də o deməK deyil Kİ, (onlar) vura bilməz. Əgər sartlar türK dili qarşısmda acizdirlərsə, bunun hər vərəq üzünü mürəKKəb qarası ilə öz üzlərinin səhifəsi Kİmi səbəbləri var, çünKİ türK sözlərini yaradanlar uzun zamanlardan qaralamırlar, öz dilləri Kİmi şİKƏst qələm dili ilə ifadə etmirlər. bəri öz nitqlərini daima Kamilləşdirmiş və xüsusi anlayışlarm ifadəsi Amma o səhifələrindəKİ yazıların özlərindən savayı heç Kİm bilməz üçün elə sözlər yaratmışlar Kİ, bunları təcrübəli adam izah eləməsə başa düşməK olmaz. Məsələn: quvarmaq, quruqşamaq, üşərməK, cıcaymaq, inqdəyməK, çiqrəyməK, dumsaymaq, umunmaq, osanmaq, Ayə, bu "sıpqaray" sözünün məzmununa yetişəndə fars şerində iqirməK, iqərməK, oxranmaq, tarıqmaq, aldamaq, arğadamaq, nə əlac eləsinlər? "Tamşımaq" sözü vark İ, hədsiz zövq almaq işənməK, iqlənməK, aylanmaq, irİKməK, igrənməK, avunmaq, məqsədi ilə, - başına çəKİb tez içməK yox, - ləzzət tapa-tapa, az-az qıstamaq, qmamaq, quzğalmaq, savrulmaq, çayğalmaq, devdişiməK, içməyə deyirlər. TürK şerində bu sözün bu gizli mənasmı açan belə qımsanmaq, qızğanmaq, nİKəməK, sılanmaq, tanlamaq, qımırdamaq, bir beyt var: sirpməK, sirməməK, KənərgəməK, sığrıqmaK, sığmmaq, qılımaq, yalınmaq, munqlanmaq, indəməK, tirgəməK, tivreməK, Kinqğaymaq, Saqi çu içib, manqa tutar guş: şağaldamaq, sinqrəməK, yaşqamaq, ısqarmaq, KÜnqrənməK, Tamşı-tamşı annı Kilay nuş. soxranmaq, sıpamaq, qaralamaq, sürgənməK, KÜymənməK, "Saqi sərxoş olub mənəİkİ dəfə artıq süzəndə inqranmaq, töşəlməK, munğaymaq, tançqamaq, tançqalmaq, Şərabı dadından ləzzət ala-ala içəcəyəm". KÖrÜKSəməK, buşurğanmaq, boxsamaq, KİrKİnməK, sögədəməK, busmaq, bürməK, türməK, tamşımaq, qahamaq, sıpqarmaq, "Buxsamaq” sözünün mənası barədə isə türK bu beyti deyib: çiçərgəməK, cürgənməK, örtənməK, sızğurmaq, KÖrpəKİəşməK, çubrutmaq, çırğamaq, bıçımaq, qmqranmaq, sinqürməK, Hicr ənduhidə buxsapmen, bilə alman nitey? KÜndələtməK, KÖmürməK, yİK/girməK, KÜngürdəməK, KİnergəməK, Mey ilacımdur qopub deyri-fənağa əzm itey. gizərməK, doptulmaq, cıdamaq, tözməK, qazğanmaq, qıcığlamaq, cımdıqlamaq, KəngirəməK, yadamaq, qadamaq, çığanmaq, "Sevgilimin həsrətindən qəmə batıb KÖndürməK, söndürməK, suqlatmaq. bilməyirəm neyləyim. Bu yüz fel müxtəlif məqsədəri ifadə etməKçün işlənən sözlərdir Dərmanım şərabdı, alıb yollanacağam Kİ, onların heç birinə sart dilində qarşılıq söz yoxdur, halbuKİ onlar yoxluq meyxanasma". hamısı vacibdir və danışmaq zamanı hər adam onlara böyÜK ehtiyac Farsca danışan türK bəyləri və əmirzadələri fars dilində duyur. Özü də bunlarm ƏKSəriyyətinin mənasmı sartların dilində "buxsamaq" sözünün mənasını versinlər görüm necə verirlər! verməK mümKÜn deyil. Yalnız az bir qismini təsvir yolu il anlatmaq Şerin bina və məhvəri eşqdir və aşiqlİKdə ağlamaqdan da olar, özü də hər sözün izahı üçün neçə söz təndbi işlədəndən sonra. KÜllrəK və daimrəK əmr yoxdur. Və onun cürbəcür çalarları var. 0 da ərəb sözlərinin KÖməyi ilə. TürK dilində bu cür sözlər lap "Yığlamsmmaq" məzmununda türK bunu deyib: çoxdur. Məsələn, bu sadaladığımız yüz sözdən bir neçəsi üzərində Zahid ış K in desə qılğay faş, dayanıb, dediyimizi müqayisə yolu ilə sübut etməyə çalışaq Kİ, Yığlamsınuru - KÖziqə Kİlmes yaş. özgələri də buna inansın. Şairlərin əKsəri meyin tərifində zərif mübaliğələr söyləyiblər. "Əgər zahid sevgisini bildirməK istəyirsə, Və bu bir qaydadır Kİ, mey içməK qaydalarını təsvir edərKən çox söz Nə qədər çalışsa göz yaşları axmaz kİ, axmaz". deyib, dərin incəlİKİərə varıblar. Biri "sıpqarmaq" sözüdür Kİ, incə mübaliğə bunsuz ötüşməz. TürK şerində belə bir beyt var: "İnqrəməK" və "sinqrəməK" dərd ilə, gizlincə, ahəstə ağlamaqdır və bunların arasmda təfavüt az tapılar. TürK dilində Saqiya, tut badə Kİm, bir ləhzə özümdin baray, bunu belə bir beyt təsdiq edir: Şərt bu Kİm, hər neçə tutsanq ləbaləb sıpqaray. İstəsəm devr əhlidin ışKinqnı pinhan eyləməK, "Ey saqi, şərab ver, bir anlığa uyum, Kiçələr qah inqrəməKdür adətim, qah sinqrəməK. Şərab ver, nə qədər versən, bir qurtuma "Sənə olan eşqimi bu dünyanın adamlarmdan boşaldacam onu". gizlətməK istəsəm, Onda gecələrim göz yaşları və sıtqamaqla KeçəeəK". "Hey-hey" sözünü ağlamaq feli ilə yanaşı işlətməKİə sartlar özlərini türKcə danışanlara şərİK sayırlar; bu sözün də kökü türK Fars dilində bu məzmunda söz yoxdu, şair nə çarə tapsm... dilinə gedib çıxır. Mən fəqirin bu beyti məşhurdur: "Sıtqamaq" isə ağlamağa mübaliğə, şişirtmədir. TürK bu haqda bunu deyib: Nevayi, ol gül üçün hey-hey yığlamaKÖp, Ki, hey diqüncə nə gülbün, nə ğonça, nə gül bar. 01 ay Kİ, küIə-küIə, qırağlattı meni, Yığlattı meni, dimay Kİ, sıtqattı meni. "Ey Nəvai, o qızılgüldən ötrü bu qədər ağlama, Ağzını açmağa macal tapmamış görərsənkİ, "Gülə-gülə məndən üz döndərən, ay məni nə koI, nə qonça, nə də qızılgül qalıb". Nəimd ağlatdı, hətta sızlatdı məni". TürK dilində "qımsanmaq" (şiddətlə istəməK, həsrətində olmaq) Yenə ucadan hönKÜrə-hönKÜrə ağlayırlark İ, ona "ÖKÜrməK" və "qızğmmaq" (qısqanmaq, həsəd aparmaq) Kİmiİ k İ qəribə söz var deyirlər. Və bu mənada türKcə bu beyt var: k İ, onlarm ifadəsi bu beytdə açılır:
İşim tağ üzrə hər yan eşK seylabmı İzarmqnı açarğa qımsanur men, sürməKdür, Vəli el KÖrməKİqe qızğanur mer. Firaq aşubıdm hər dəm bulut yanqlığ ÖKÜrməKdür. "Həsrətlə gözləyirəm açasan üzünü, Amma sənə baxanlara həsəd aparıram". "İşim-gücüm dağ başmda durub, (səni qısqanıram onlara) Dörd bir yana göz yaşmı sel Kİmi axıtmaqdır. Həsrət dərdindən buludlarda çaxan göy gurultusu Farsca şer yazan şairlər bu gözəl məzmunu bir Kəlməylə ifadə Kİmi hönKÜrməKdir". etməK imKanmdan məhrumdurlar. Aşiqin ayağma batan tİKana sartlar "xor" deyirlər. Amma türK Fars dilində "ÖKÜrməK" sözünə uyğun söz olmadığma görə dilində "çÖKÜr" deyilən tİKan var Kİ, bunun ağrısı daha dəhşətlidir. farsdilli şair bu cür qəribə bir məzmunu ifadə etməK imKanmdan Sart dilində bu söz yoxdur. TürKcə bu haqda bunu deyiblər: məhrumdur. Ağlamağın "ÖKÜrməK" çaları müqabilində "inçKİrməK" çaları da ÇÖKÜrler Kim, seninq yolunqda tevrəlmiş var: "inçKİrməK" için-için ağlamaq deməKdi. TürK dilində bu söz ayağımğa belə işlənir: ÇeKİ bol Kuy qərdin sürme tartar men qarağımğa. Çərx zulmidə Kİ, boğzumnı qırıp yığlar men. "Sənə doğru yoldaayağıma batan tİKanları İqiqür çərx Kİbi inçKİrip yığlar men. çıxardım. TİKanla getdiyim yolun tozunu sürmə əvəzinə "Taleyin təKərləri altda boğazım yırtılınca çəKdim gözlərimə". hönKÜmrəm, Və hər dəfə hərləndİKCə cəhrə təKəri təK Eşq təriqində məhbubun üzünü görməK müyəssər olsa, aşiqin getdİKCƏ hıçqırıb ağlayıram". niyaz (ehtiyac) üzündən "tilmürməK"i (qəm və Kədər içində itaətlə ona baxıb durmağı), çox münasib işdir. Bu söz onlarda yoxdur, heç "Ey ayüzlü, sənin həsrətinlə alışıb-yanan buna oxşar sözləri də tapılmaz. Türncə isə bu barədə belə deyiblər: nəfəsim şimşəK olub öİKəni dağıdar. İniltilərimsə mənim göy gurultumdur". TÖKədür qanımnı hər dəm gözlərinq baqıp turup. Kim neçə yüzümqə baqqaysm yıraqdm tilmürüp. Sart dilində hətta "çaKin" və "ıldırım" Kİmi İKİ geniş yayılmış və mötəbər şeyin adı yoxdur və onları ərəb dilində "berK" və "saİKa" "Sən mənə baxanda hər an gözlərin qanımı tÖKÜr. sözləri ilə ifadə edirlər. Nə vaxtadəK beləcə uzaqdan baxacaqsan mənə?" Və hüsnü tərifdə ən ulu xala Kİ, türKİər "minq" adı qoyublar, onlar ad qoymayıblar. TürK bu tərifi belə təsvir eləyib: TürK dilində məhbubu xatirinə özünə bəzəK-düzəK verməyi bildirən "yasanmaq" sözü var Kİ, sart dilində bunun müqabilində Anınq Kİ, al ininqdə minq yarattı. "arəstə" və "arayış" sözlərini işlədirlər. Amma "yasanmaq" sözünün Boyı birlə saçını tinq yarattı. mübaliğə dərəcəsi olan "bizənməK" sözünə uyğun sözləri yoxdur. Bu sözləri belə deyiblər: "Tanrı gözəlin alyanaq sifətində iri xal yaradıb, Saçlarmı və boynunu bir uzunda edib". Irür bəs çu hüsnü-məlahat sanqa, Yasanmaq, bizənməK ne hacət sanqa? Əgər söz yaratmaqda onların təqsirini bir-bir sadalasaq, söz uzanar, çünKİ (türKİərdə olub, sartlarda olmayan) sözlər saysızdı. "Sən kİ, bu qədər gözəlsən, qəşəngsən. Bütün təb əhli və bəlağətli Kəlam həvəsKarlarına məlumdurkİ, Nəyinə lazım sənin bəzənib-düzənməK?" şerdə təcnis və eyham geniş yayılıb. Bu uğurlu ibarə və xeyirxah söz və işarətdə fars diliylə müqayisədə daha çox təcnisamiz söz və Gözəllərin göz və qaşları arasınak İ, "qabağ" ("göz qapağı") eyhaməngiz nÜKtə var Kİ, onlar nəzmin yaraşığı, zinətidir və deyirlər, fars dilində bu üzvün adı yoxdur; gözəlin cəmalını vəsf bədiiliyinə əsas səbəbdir. Məsələn, "at" sözü Kİ, bir mənası aləmdir edən bir məsnəvidə belə deyiblər: (nəyinsə adıdır), bir mənası atdır (heyvan), bir mənası isə əmr bildirən feldir k İ, daşını və ya oxunu "At!" deyib buyururlar. Menqizləri gül-gül, mücələri xar, Təcnisdə bu ad belə deyilibdir: Qabağları Kİnq-Kİnq, ağızları tar. Çün pərivü-hürdur atınq, beqim, "Üzləri qızılgül yanaqlı, KİprİKİəri bir tİKan. Sürət içrə dev irür atinq, beqim, Göz qapağları geniş, dodaqları nazİK". Har xadenqi Kim, ulus andın, Kaçar, Natuvan canım sarı atınq, beqim. Eşqli çağlarda göz yaşları və ağlamaq müqabilində ah(çəkhiək) və "ısığ dəm” (yanğılı nəfəs almaq) daha ümdədir, türKİər dəmi "Əgər adın huri-mələKdisə, ey mənim xanımım, (yanğılı nəfəs almağı) ”çaKin"a (şipşəyə), ahı isə "ıldırım"a Onda atm div K İm i yeyin çapacaq, bənzədərəK deyiblər: ey mənim xanımım: Hamını qaçaraq salan oxlarını FiraKinq içrə ulus örtəməKKƏ, ey mahım, Tuşla mənim qəlbimə, ey xanımım". ÇaKin durur demimu-ıldırımdurur ahım. Bu İKİ beyt tam təcnis əmələ gətirir, həm də yalnız türK şerinə xasdır və sartda yoxdur, buna tuyuğ deyirlər. Əruz barədə yazdığım "Vəznlərin ölçüsü" (tərəzisi) ("Mizanül-əvzan") adlı əsərimdə bunun bildirir; ”üt” - hamısından ən incə saitlənmədir - ölü heyvanın başını tərifi (gözəl məziyyətləri) barədə danışılıbdır. oda tutub tÜKÜnü artırmaq (ütməK) mənasmdadır. Daha bir misal: GötürəK yenə "it" sözünü, bunun da üç mənası var (it, itməK, "tor" - tələ, tor; "tur" - ona nisbətən incə saitlənmədir - quşlar itələməK): qonan dirəK; "tör" - bundanda incə saitlənmədir - evin yuxarı başı; ən incə saitlənmə, "tür" isə pərdəni və ya qapını eşİK tərəfdən Ey rağib, özni anqa tutsanq həm it; "türləməK" (naxışla bəzəməK) əmridir. Bizqə rahm eyləp aninq Kuyidin it. "Yə" nə üçün isə üçdən artıq saitlənmə tapılmaz: "Bez" - Gərçi bar duzaxça ışKinq şöləsi, sartlarm Kudud - dəmir adlandırdıqları şeydi; "biz" - farsca "ma", Bizni öz ilqinq bilə ol sarı it. ərəbcə "nəhnu" - (biz); nəhayət, "biyz" - sartlarm "dərəfş" (burğu) dedİKİəri əşya. Daha bir misal: "tər" - tərməK mənasmda (yığmaq, "Ey rəqib, hərçənd sən qıza it Kİmi öyrəşmisən, dərməK), "ter" - ondan incə saitlənməylə -sartlarm "araK" və "xoy" Gəl xoşluqla rədd ol onun Kuyindən. tər dedİKİəri şey; "tir" - ən incə saitlənmədir, ox mənasındadır. Üç Əgər sənin sevginin odu cəhənnəm odu Kİmidisə, və daha artıq saitlənməsi olan sözlər çoxdu və onlar indiyə Kİmi Öz əlinlə at məni o odun içinə". dildə qalıblar. Sözlərin ifadəlİK imKanlarmı artırmaq və xüsusən də "Tüş" sözündə də bu növ üç məna var. Yenə "yan" və "yaK" qafiyələnməni asanlaşdırmaq üçün bəzi hərflərin uyğunluğu sözlərində də bu haldır. TürK dilində bu cür üç mənalı sözlərin sayı mövcuddur. O cümlədən, sonda gələn "əlif" və "ha" arasmda elə bir hüdudsuzdur. Və xeyli söz tapılar Kİ, dörd mənalıdırlar, məsələn, uzlaşma, ortaqlıq var Kİ, o sözlər sonu "əlif'lə qurtaran bütün "bar" sözü: bir mənası varlıq, mövcudluqdur, bir mənası - getməK sözlərlə qafiyələnə bilər. Beləcə, "ara" sözünü "sera" və "dera” ilə əmridir, bir mənası yÜK, bir mənası isə bardır, bəhrədir. qafiyələndirməK olar, amma bunlar həm də "sərə" və "dərə" Beş mənalı sözlər də tapmaq olar; "sağm" sözü Kİmi: bir mənası sözləriylə qafiyələnirlər. Bir misal da gətirməK: "yeda"nı "səda" və yada sal, xatırla; o biri mənası - sağmal qoyun; eşqdən sərməst, "badə" ilə qafiyələndirməK mümKÜndür. məcnun və ya bimar (xəstə) olan adamların da hansına istəsən, "Vav" və "zəmmə" arasmda da o növ ortaqlıq var. BeləKİ, "sağın" deməK olar. "irür" sözün "hürr", "dürr"və "ğürur", "zarur" sözləri ilə "Tüz" sözündə də neçə məna desən, tapmaq olar. Biri ox, nizə qafiyələndirməK olar. "Yə" ilə "Kəsrə" arasında da ortaqlıq dəxi bu Kİmi düz deməKdi. BitKİsiz, qupquru çölə və rast adama da "tüz" növdür: "ağır" və "bağır" sözlərini "sadir" və "Kadir", həmçinin deyirlər. "Tüz" üstəlİK sazı sazlamaq əmri, İk İ adamm öz aralarında "təxir" və "təğyir" sözləri ilə də qafiyələndirirlər. Fars dilində bu razılığa gəlməsi, həm də dost məclisinin zinəti deməKdir. xüsusiyyətlər yoxdur. "Kök" sözünü də çox mənalarda işlədirlər. Biri asimandır (göy), Bu cür sözləri yaradanlar çox incə çalarları nəzərdə tutmuş və biri ahəngdar (musiqidə), biri bitKİlərin göyərməsidir (göy)."K ök" dilə qəribə məzmun və məfhumları ifadə edən sözlər gətirmişlər. həm də döyənəyə deyirlər. Göyərtinin, çayırm da adı "KÖK"dür. TürK Bunların bəzilərindən bir neçə nümunəni artıq gördünüz. dilində üç, dörd, beş və daha çox mənalı sözlər saysızdı, fars dilində Qida və hər təam kİ, yeyiləndir, türKİər buna "gigülÜK", su isə belələri yoxdu. içməK və içilə bilən hər şeyə isə "İçküIük" deyirlər. Sart elinin çoxu, "Vav" və "yə"yə məlum və məchul qafiyələrdə fars şerində də bəİKƏ də hamısı həm yeməyi, həm də içməyi "xordan" sözü ilə ifadə rast gəlinir, amma bu dildə onlar İkİ hərəKədən (saitdən) artıq qəbul edirlər. etməzlər. "Vav"a misal: xod və dud (özüm və təstü), zor və nur (güc Qardaşın da həm böyüyünə, həm də Kİçiyinə "bəpadər" deyirlər, və işıq). "Yə"yə misal: pir və şir (müəllim və şir). TürK sözlərində türKİərdə isə böyüyü "ağa", Kİçiyi - "ini" adlanır. Onlar böyÜK və isə bü məlum və məchul hərəKƏ - həm "vav", həm "yə" üçün dörd kİçİk bacını "xohər", türKİər isə böyüyü "iqeçi", Kİçiyi "sinqil" növ tapılar. "Vav" üçün "ot" sözünü götürəK: ot - yandıran şey, od; çağırırlar. TürKİər atalarınm qardaşlarmı "abağa", analarmınKinı öt - KeçməK, ötməK; "ut" - qumar oyununda rəqibə udmaq əmrini isə "tağayı" adlandırırlar. Sartlar isə heç birinə ad təyin eləməyiblər və onları "am" və "xal" Kİmi ərəb sözləriylə ifadə edirlər. Sartlar Sartlar at yəhərinə "zin" desələr də, başqa ləvazimatın adlarını süd qardaşlarını türKcə "KÖKƏİtaş" çağırırlar. Atalığı və analığı da çəKəndə türK sözləri işlədirlər: cibilqər, xana, toqum, cazlıq, olanq, bu dildə çağırırlar ("etəKə" və "inəKə"). qom, olançağ, ğancuğa, çılbur, quşqun, qantar, tüfəK, toqa. Qamçıya Məlumdu Kİ, sartlar "aK öy"ə (çadıra) "xaprah" ad qoyublar. "taziyanə" desələr də, "büldürqa" və "çubçurğa" onlarda türKcədir. Amma onun aypı-aypı hissələrini türKCƏ deyirlər: tünqlÜK, üzük, Cibə, cəvşən, KÖhə, qanğaldruq, qarbıçı, Kİcim, nahə - bütün bü torluğ basruğ, çığ, qanat, gözünəK, uğ, bağış, bosağa, incənə və sair. vuruq ləvazimatlarmı da sartlar türKcə işlədirlər. Və məşhur "Ov" (ovlamaq) və "quş" (quşlamaq) sultanların qoyduğu adət əlbisələrdən məsələn: dəstar, qalpaq, nevruzi, topi, şirdağ, dəgələ, və qaydalara görə başqa-başqa işlərin adlarıdır, amma onlar bunların yiləK, yağlığ, tirlİK, qur Kİmi geyimlərin hamısmı türK dilində hər İKİsinə "şİKar" deyirlər. Və hər hansı ovda Kİ, əsas qənimət deyirlər. "KeyİK"dir (maral), türK onun erKəyinə "hona", dişisinə isə Qoyun cəmdəyinin yeməli hissələrindən bəzilərinin sartca adı "qulcaqçı" deyir. "SoyKun"un (sığm) da erKəyinə "buğu", dişisinə var, amma arqa, aşuğluğ, ilİK, yan sünqəK, qaburğa, iqİK, ortaİİİk, "maral" deyir. Sartlar "ahu" və "qəvəzn" sözlərindən özgə heç nə boğuzlağ və sairənin adı türKCədir. deməz. Və ən şur və hay-KÜylü ov kİ, donuz ovudur, türKİər onun Bəzi yeməK növlərinin adlarını da sartlar türKİərdən erKəyinə "qaban", dişisinə "meqiçin", balasma isə "çürpa" ad götürüblər: qaymağ, qatlama, bulamağ, qurut, olaba, mantu, qoyublar. Sart hamısmı "xuk", ya da "qüraz" sözü ilə ifadə edir. quymağ, örgəməç. İçKİlər: qımız, sorma, baxsum,boza, həmçinin GəldİK quş ovuna Kİ, burada ən yayılmış və məşhur uş növü tutmaç, umaç, KÖməç, talğan. Axtarsan, bu cür misallardan saysız- "ilbəsün" və "ördəK"dir. Yeri gəlmişKən, sartlar "ilbəsün" sözünü hesabsız tapmaq olar. bilmirlər. TürKİər ördəyin erKəyinə "sonna", dişisinə isə "borçm" Daha mühüm söhbətə k ə ç ə k : ərəb dilinin morfologiyasmda deyirlər. Sartlar onlara da ad qoymayıblar, erKəyi də, dişisi də sözdəyişmə babları arasında "mufa ala" adlanan bir bab var. Bu onlarda "mupğabi"dir. Fəndgir ovçular arasmda ördəKİərin bir çox babda fel Kİmi işlənən hər bir söz İkİ adamın (birgə) hərəKətini cinsi məlumdu, məsələn: çörKƏ, irKƏ, soqsur, almabaş, çağırğanat, bildirir. Məsələn: muaraza - bir-birinə şİKayətlənməK; müqabələ - timürğanat, alaluğa, ala pÖKƏ, bağçal və sair.Bu müxtəliflİK yetmiş qarşılıqlı muqavimət göstərməK; müşaarə - birbirinə şer oxumaq; növdür kİ, sartlar hamısma "murğabi" deyirlər.Və əgər bir-birindən mÜKaləmə - bir-birinə nəsə danışmaq, söhbətləşməK - KÜlli bab seçməK istəsələr türKcədəKİ adlardan istifadə edirlər. belədir və bunun çox mühüm əhəmiyyəti var. Farsca danışan Kəslər Yenə yazı quşlarından toğdaq, toğdar, çağruK, qılquyruq, bəlağət və fəsahətdən dəm vursalar da bu faydadan məhrumdular. qulapurğa, yapalaq, quladuleglƏK, çaylaq, qaraquş, tilbəquş, çıqçığ Amma türKdilli bəlağət sahibləri bu faydaya təcavüz etmiş və təK quş adları yoxdur. Çoxunu türKCƏ deyirlər. Dağ və düzdə: çılğa, məsdərə bircə "şin" hərfini əlavə eləməKİə buna nail olmuşlar. soqmağ, döş, arğadal, qir eşmə, burtağ, siqirtmə, sırt, uçma, işmə, Məsələn: çapışmaq - Kİmləsə birgə qaçmaq; tapışmaq - görüşməK; ılat, qır alanq, toqay, köI, kü/ ö1ək, sanq, sayanq, çaqıl, say, şurtanq qucuşmaq - qucaqlaşmaq; öpüşməK - öpüşməK. Belə sözlər çoxdu. Bu Kİmi şeylərin də çoxuna ad təyin etməyiblər. Can verənlərinin cür sözləri yaradan əziz söz ustalarınm önündə baş əyib dilimizi ünündən (tutmuş) bir at Kİşnəməyinəcən "şihə" ad qoyubdurlar. xeyli zənginləşdirdİKİəri üçün onlara sağ ol deməK lazımdı. Onlar öz Dəvənin bozlamağına, qoyun münqrəməyinə, inəK ınqramağına, (hər ustalıqları ilə sart söz ustalarını ötüb Keçiblər. üç söz balasmdan ayrı düşmüş heyvanın yanıqlı mələməyini bildirir), Ərəb morfologiyasmda hərəKətinİkİ obyeKtini nəzərdə tutan it boğuşmasına və ulamağına sözləri oxudur. fellər var Kİ, onların da ifadəsi çox mötəbər və vacibdir. TürKİər - At cinsəlrindən tobuçaq, arğumaq, yeKe, yabu, tatu və sairəni sartlar bu imKandan da məhrumdular - onları çox gözəl bir vəch ilə də sartlar türKcə deyirlər: Atların yaşlarına görə adlarının çoxu da mənimsəyiblər. Ərəbcə deyirlər: "Ataytu Zeydan dirhəmən (Mən türKcədi. Yalnız bir yaşlı dayçanm (qulun) öz adı var: "KÜrrə". Zeydə bir dirhəm verdim): bu cümlədə cəmi üç söz var. Ərəblər sözə Qalanlarını - tay, ğunan, dönən, tulan, çirğav, lanğa və sairəni daha bircə hərf artırdıqları Kİmi türKİər də sözə bircə hərf əlavə edir və fəsihləri türKcə deyirlər, amma çoxları heç bunu da bilməzlər. nəticədə söz yaranması qısa və rahat olur. Məsələn: yüqürt - yüyürt, qıldurt - elət, yaşur - gizlət, çıqart - çıxart. Yenə bir söz düzəltmə üsulları var Kİ, bəzi sözlərin axırmda "ç" Bu söz və ifadələrdə bu növ incəlİKİər çoxdurk İ, bu günə Kİmi və "i" hərflərini, necə deyərlər, "çi" sözünü artırmaqla (şəxsin) heç kəs (bunun) həqiqətinə varmadığına görə gizli qalıbdır. mənsəbini, ya hünərini, ya da peşəsini izhar edərlər. Fars dilində Hünərsiz, amma dildən iti türK cavanları, görünür, fars dilində belə sözlər yoxdur. Mənsəb bildirənlər: qorçı, suçı, xızanəçi, eyni ilə asanlıqla şer qoşmaqla məşğul olubdurlar. Doğrudan da, adam yaxşı yaraqçı, çöqənçi, nizəçi, şÜKÜrçi, yurtçı, şülənçi, axtaçı və sair mulahizə və təhəmmül eləsə, bu sözlərdə nə qədər vüsət və bu sözlər. Hünər və peşə bildirənlər: quşçı, barsçı, qoruqçı, tamğaçı, meydanda nə qədər füshət tapa bilər! Və görər k İ, bunda natiqlİK, cibəçi, yorğaçı, halvaçı, Kİməçi, qoyçı. Daha bir neçə söz var Kİ, quş fəsihlİK, nəzmsazlıq və fəsanəpərdazlıq nə qədər asandır və ovçuları arasında yayılıb və sart dilində yoxdu: qazçı, turnaçı, doğrudan da asandır. Sonrası da türK dilinin Kamilliyi bu qədər KİyİKçi, tavuşqançı - sartlar bu türK adlarından istifadə edirlər. dəlillə sübut olunursa, gərəKdir bu xalq arasmdan çıxan təb əhli öz Başqa bir növ ibarə və ifadələr var kİ, güman edilən hər hansı qabiliyyət və təblərini öz dilləri dura-dura özgə dil ilə zahir bir hərəKətin ehtimalı vasitəsilə bu hərəKət Kİməsə aid edilir. qılmayalardı və bu işə girişməyələrdi. Əgər onlardaİ k İ dildə yazmaq YəqinlİK üzündən yox, şübhə və güman xasiyyətindən də bunda bacarığı vardırsa, öz dillərində daha çox, başqa dildə isə az incəlİK çoxdu. Məsələn, barğu-dİK - elə bil getməyə hazırlaşırdı yazmalıydılar. Əgər həddindən artıq həvəsləri vardısa, hərİ k İ dildə (getməK fİKri vardı); yarğu-dİK - doğramaq fİKri vardı; Kİlqü-dİK - tən yazaydılar. denyəsən gəlirdi; bilqü-dİK - sanKİ bilməK, anlamaq istəyirdi; aytKU- Amma bu ehtimalı heç Kİmsə özünə yol seçmir. TürK ulusunun dİK - nəsə deməK istəyirdi; qaytqu-dİK - elə bil vurmaq istəyirdi; bütün xoş təbliləri sart dilində şer yazır və türK dilində qəti şer sorğu-dİK - sanKİ soruşmaq istəyirdi. Fars dilində belə sözlər yoxdu. qoşmurlar, çoxları isə bəİKƏ də bunu bacarmırlar; yazanda da, onları Bəzi sözlərin sonuna bir "cim" hərfi əlavə edilir və onunla da o türKCə şer yazan sartlar Kİmi fəsih türKİər qarşısmda oxuya felə surət, uyğunluq ifadəsi verilir: məsələn, yetKəç (yetcəK); itKəç bilmirlər, çünKİ oxusalar, hər sözlərində yuz eyb tapılar və hər (etcəK); barğaç (varcaq); yarğaç (yarğac); satKaç (satcaq). Bəzi cümlələri yüz etiraz doğurar. sözlərin (fellərin) sonuna isə "re" hərfi artırmaqla, ona mubaliğə və Bütün bu deyilənlərdən aydmdı Kİ, türK dilində heyrətamiz səy ifadəsi verirlər; məsələn: bilƏKÖr (biləyən), qılaKÖr (eləyən), sözlər və ifadələr çoxdur. Amma onları xoşagələn tərzdə nizamlayıb KİtəKÖr (gedəyən), yitəKÖr (yedəyən). lətif şerlər qoşmaq çətindi. Bu işə girişən adamlar o çətinlİKİə Bir rəngin və ya sifətin adi halına mübaliğə üçünİİk hecanın İİk üzləşən Kİmi tez soyuyur və daha asan yola meyl edir. Neçə adam bu hərfinə "pe" və ya "mim" hərfi artırıb, o şeyə ziyadəlİK ifadəsi işə girişib və təbi tez soyuyub. ÇünKİ, (insanm) təbiəti belədir, bir verirlər: apaK - ağappaq, KapKara - qapqara, KipKizıl - qıpqırmızı, işə Kİ, öyrəşdi, öz vərdişini qoyub başqa, özü də daha müşKÜl vərdişə sapsarığ - sapsarı, yupyumalağ - yupyumru, yapyassı - yapyastı, KeçməK onun üçün asan iş deyil. apaçuğ . apaçıq, çupçuqur - lap dərin, KÖmKÖK - gömgöy, yamyaşıl - Bundan başqa o şəxs Kİ, öz həmcinsi-acizlərini belə bu işə meyl yamyaşıl, bomboz - bomboz. edən və hətta bununla məşğul olan görər, ona görə də zaman və adət Bəzi sözlərə "vav" və "lam" əlavə edib, sultanların həm döyüş əhlinin təriqindən çıxmağı münasib bilməz, elə o cür də qalar. Təzə əshabələri, həm də eyş-işrət məclisi üzvləri üçün mötəbər olan xüsusi yazmağa başlayanlarda bu xasiyyətdi k İ, təbləri nəyə baş vursa, nə terminlər yaradırlar: hirəvül, qaravul, çanqdavul, yanqavul, yaratsalar, dərhal öz məharətlərinə valeh olarlar və onu bu fənn sözəvül, tapavul, Kİpəvül, yasavul, bÖKƏvül, şiğavul, daKavul. Sözə əhlinə göstərib, öyünməK istəyərlər, buna görə də təbiidirk İ, artırılan "lam" hərfi isə o şeyin o sifətinin daimiliyinə dəlalət edir: cavanlar türKcə şer yazmaqdan vaz Keçib, farsdilli şairlərə sarı meyl qahal, yasal, qabal, tunqal, tarqal, tosqal, soyurğal. göstərirlər. Elə k İ, meyl göstərdilər, münasibət-filan tapıb olurlar Farslar qılınc ilə "çapmağ"ı, "suğlumağ"ı və nizə ilə onlarm tayı. Belə şeylər indi də baş verir. "sancmağ"ı, "ılmağ"ı - hamısını "zəd" sözü ilə ifadə edirlər. Yenə TürK dilinin fars dilindən bu qədər üstün məziyyətlərinə, bir fəslə və ya bir felə "qaf" hərfini artırmaqla bəzi mahal və məKan incəliyinə, zənginliyinə baxmayaraq, bu dil nəzm təriqində geniş bildirən sözlər yaradıblar: qışlaq, yaylaq, avlaq, quşlaq. Bunlar da yayılmadı və sirri halda nihan xanəsinə düşüb qaldı, bəİKƏ də çox qəribə sözlərdir, onların bəzisini farslar da işlədir. istifadəsizlİKdən yavaş-yavaş KÖhnəldi. Mən fəqir də hələ yeniyetmə çağlarımdan söz xəzinəsindən birər müİKÜnə qovğa salmışam vəo müİK cavanlarmın KÖnlündən səbr- gövhərlər töıcməyə başlamışam; bunlar hələ nəzm bağma qərarlarını almışam. salmmamışdı, sadəcə KÖnül dəryasmdan nəzm bağma dartılan "Orta yaşın qəribəlİKİəri" ("Bərdayil-vəsət") divanında isə gövhərlər təb qəvvasının səyi ilə ağız sahilinə təzə-təzə gəlməyə ömrün orta çağlarmm xəyal qələmi onun bəzəyinə nəqşbəndlİK və başlamışdı. Yuxarıda təsvir edilən adətə-vərdişə uyğun olaraq zinətinə sehrpeyvəndlİK verib; o bədii (Kəlamlar) vasitəsi ilə şeyda mənim də meylim fars dilinə sarı oldu. Amma elə Kİ, şüur sinninə KÖnüllər qapısm eşq daşı ilə döymüşəm və o evi fitnə və afət oduna qədəm qoyuldu, elə Kİ, Həqtəala təbimi qeyri-adiliyi dərKƏ, incə və yaxmışam. mürəKKəb mətləbləri anlamağa yönəltdi, türK dilinə mülahizə Biri də "Qocalığm faydaları" ("FəvaidüİKİbər") divanıdırKİ, etməyim dəxi vacib oldu. ömrümün sinli çağlarında təxəyyülümün qələmi ona Çin Gözlərim önündə elə bir aləm açıldıkİ, on səkkİz min aləmdən rəngKarlarmm qibtə edəcəyi və cənnət barlarmm qısqanacağı bir artıq. Onda təbimə elə gözəl və elə zinətli səma qatı məlum oldukİ, bəzəK vurub. Onda bu dunyanm haKİmlərinə faydalar zülalm göyün doqquz qatmdan artıq. Onda elə bir fəza və yÜKSƏKİİK xəzinəsi içirtmişəm və həvəsləri şöləsinə nəsihət zülalından su vurmuşam. açıldı kİ, dürləri ulduzların gövhərlərindən parlaq. Elə gulşənə Bu dörd divanın şöhrətin, çün dünyanm dörd yanına yaymışam, düşmüşdüm kİ, gülləri göydəKİ ulduzlardan əlvan. Dörd yanı el "Xəmsə" pəncəsinə pəncə vurmuşam. Əvvəlcə "Möminlərin təşvişi" ayağı dəyməKdən məhzun. Inci xəzinələri yad əli toxunmamaqdan ("Heyrətül-əbrar") bağmda təbim güllər açıbdır kİ, ona "Sirlər məmnun. Amma bu xəzinənin üstündə yatan ilanlar çox qaniçən; bu xəzinəsi"ndən ("Maxzənül-əsrar") şeyx Nizaminin ruhu başıma gülşənin tİKanları isə saysız-hesabsız. Xəyalıma gəldi Kİ, bu ilanlarm dürlər saçıbdır. Elə kİ, xəyalım "Fərhad və Şirin" ("Fərhad və zəhərli neştərindən qorxduqlarma görə təb ustaları bu xəzinədən Şirin") şəbistanma yol tutdu, Əmir Xosrovun nəfəsi ("Şirin və bəhrə tapmadan yan Keçiblər. Və KÖnlümdən belə bir fİKİr Keçdi kİ, Xosrov") odundan çırağımı yandırdı. xeyli nəzm güldəstəbəndələri bu tİKanlarm zərər vuracağmdan Eşqim "Leyli və Məcnun" ("Leylavü Məcnun") vadisinə baş çəKİndİKİəri üçün bu gülşənin zinət süfrəsindən gül qoparmadan vuranda, Xacə Himməti (öz) "Gövhərnamə"sindən yoluma gövhərlər ötüşüblər. səpibdir. Çün bu yolda himmətim ali idi, təbim isə qorxu və ürKsüz, bü Qəlbimə "Yeddi səyyarə" ("Səbai-səyyarə") haKİm olanda, gülşənin yanmdan laqeydlİKİə Keçməyə qoymadı və tamaşasından Əşrəfin "Yeddi gözəl"indəKİ ("Həft peyKər") yeddi hurisima doymadı. Və o aləm fəzasma təb qoşunlarım türKsayağı yürüşlər peşKƏşimdə yaraqlanıb durdu. etdi, xəyal quşum o göyün ənginlİKİərinə qanad çaldı və o cəvahir "İsgəndərin divarları"nm ("Sədi-İsgəndər") xatirim mühəndisi xəzinəsindən KÖnül sərrafım əvəzsiz qiymətə malİK ləl və durləri əsasmı salıbdır kİ, onda da möhtərəm Cami və "HİKmətlər seçdi. Qəlbimin gülyığanı o gülşəndən saysız-hesabsız xoş ətirli Kİtabı"ndan ("Xiradnoma") yardım və imdad təbilini çalıbdır. qızılgül və yasəmən yığdı. Çün bü bəxşişlər ilə sərvətlənməK və bu Bu "xəmsə" məşğuliyyətindən fərağat tapandan sonra sərvətlər ilə təminlİK mənə müyəssər oldu, nəticədə onun gülləri təxəyyülümün yüyrəK atmı sultanların tarixi çölünə çapmışam. Çün hədsiz miqdarda rüzgar əhlinin üzünə açıldı və ixtiyarsız başlarma namələrin qaranlıq zülmətindən "Seçilmiş salnamələr" ("Zübdətut- saçılmağa başladı. təvarix") ifadəsini düzmüşəm, sultanlarm ölgün adlarmı bu dirilİK Onlardan biri "Uşaqlığm möcüzələri" ("Ğəraibüs-siğər") suyu ilə durğuzmuşam. divanıdır Kİ, kİçİk yaşdaKi təKririmin və təhririmin yadiğarıdır. Çün "Sevgi mehləri"nin ("Nəsaimül-mahabbə") xoş ətrinin Orada heyrətamiz mənaları qəribə söz libasma geyindirmişəm və elin bəyanmdan qələmim feyz-rövşən olubdur, dünya möminlərinin KÖnlünü o qəribistan əhlinin odu ilə isindirmişəm. müqəddəs ruhunun feyzindən aləm dolubdur. Biri də "Gəncliyin qaş-daşları" ("Nəvadirüş-şəbab") divanıdır "Quşlarm dili" ("Lisanüt-tayr") ruhi ilə tərənnüm düzmüşəm Kİ, yeniyetmə yaşlarımda bəyanım qələmimdən nümayiş divanına və kİ, orda quş dilinə işarət ilə həqiqət əsrarın məcaz surətində zinət bostanına tÖKÜlübdür; o daş-qaş tamaşasından yeniyetməlİK görKƏzmişəm. Çün "Mirvari dənələri"nin ("Nəsrül-Ləli") tərcüməsinə yetdim, hədislərini xatırladır, onlarm şöhrəti çox ucalıqlara yÜKSəlmiş və "Daş-qaşm sapa düzülməsi" ("Nəzmül-cəvahir") ilə onun məna məKana sığmazdır. Onların hər sözü qiymətdə saf dürdən bahadır, inciləri libasların daş-qaşlarla bəzədim. yanarlıqda isə ləl atəşindən yandırıcıdır. Yuxarıda adları çəKİlən ini "Şer vəznlərinin ölçüsü" ("Mizanəl-əvzan") bəhrlərində əziz KƏİam üstadlarının möcüzəli qələmindən ona çeşni nəsib olmuş qəvvaslıq elədim, o meyar üçün Nəsiri Tusidən izn aldım. və öz eşqi-KƏİimatı və nihayəti-halatı ona əlavə olunmuşdu. Bu, Bundan başqa dəxi fars sehrbazlarının və pəhləvi doğrudan da heyrət olunmalı şeydir. Çox şeyləri unutsam da, amma əfsanəpərdazlarının (hər bir) vərəqi necə bəzəmələri barədə neçə-neçə çox şeylər yadımdadı, qəsidə və qəzəllərin qəribə və lətiflərini risalələr üçün qələm sürüb, məKtublar yazmışam k İ, əgər bilici bilirəm, bəİKƏ də ən qəribə və ən lətiflərinə nəzirələr yazmışam. haKİmlər ədalət üzündən göz salsalar, qədim fars və indİKİ türK Qəsiyəddin Əmir Xosrov "Peyğəmbərlər dənizi" ("Dəryayi- lətifələri və incə Kəlamlarından bəhrə alsalar, hÖKm verməK əbrar") divanında deyir kİ, "Ola bilər kİ, yüz min beytdən artıq zamanında və hər birinin mərtəbəsini təyin etməK məqamında, qəzəl, qəsidə və məsnəvidən ibarət divanlarım aləm səhifəsindən ümidim odur və xəyalıma belə gəlir Kİ, sözümün mərtəbəsi ucalıqdan silinib gedər və yalnız bircə qəsidəm qalsa, ondaKi məna tutumu bu yenməyəcəK və bu tərtibim KÖvKəbəsi əla dərəcədən özgə yeri fənn əhlinə mənim istedadımı sübuta yetirməKdə bəs eləyər". Həmin bəyənməy əcəKdir. qəsidənin İİk məşhur beyti budur: Bu sözlərdən duşmən elə bilməsin və müddəi bu növ güman etməsin Kİ, mənim təbim türK dilinə meylli olduğu üçün o dili Kus şah xali - o bamc-e qəlqələt dərdsərəst, tərifdə mübaliğələrə yol verirəm və fars dili ilə daha az münasibətdə Hər Ke qane şad bexoşKO-o tər şəh-e bəhr-o bərəst. olduğum üçün onun nəfini israrla inKar edirəm. ÇünKİ fars dilindən məndən çox istifadə edən və ona dərindən bələd olan başqa adam "Şah təbilinin içi boşdu, amma onun səsindən baş ağrıyır. tapılmaz Kİ, onun saleh və fəsad cəhətlərin məndən yaxşı bilsin. Ona Aza qane olan kəs isə torpağm və dənizin haKİmidi". görə Kİ, ömür gülşəninin tazə baharınm təravətli çağı və həyat bağçasmm novrəm çəmənliyinin paKİıq dövrü Kİ, on beş yaşdan qırx Bu şerdə Həzrəti Məhdumi cavab yazıb və adın "Sirlərin yaşacandır, bu çağda insan xəyalının təb bülbülü hər gül cəmalma dərinliyi” ("Lüccətül-əhrar") qoyubdur. məftun və ruhipərvanəsi hər şəm hüsnünə dustaq olur. Məhz bu İIk beyti budur: vaxtda çoxlu heyrətamiz hadisələr baş verir və bu çağda hərk əs öz hüsnü-nazın və ya eşq-niyazın şərh etməyə ehtiyac duyur. Bu hal Kangər-e eyvan-e şəh kəz Keyvan bərtərəst, (adətən) qəzəl təriqi ilə məhdudlaşır kİ, onları ya yazır, ya da Raxhadan Keş bedivar hesar dine dorəst. oxuyurlar. Oxumalı divanlardan mən fəriqin təKrar-təKrar mütaliə "Padşahın saraymdaKi eyvanmm dişcİKİəri setmədiyim divan az tapılar. Bu İİk növdəbəd eşqü-dərd əhlinin (Saturn) saraymdaKilardan hündürdüsə də, rəhbəri və öncülü Əmir Dəhləvinin divanına aiddir Kİ, aşiqlİKdə Bil Kİ, onlar inam qalasmm divarlarmda çatlaq əmələ gətirir". dərdü-niyaz (olmağm) və odc tutub yanmağın üslubunu o yaratdı və onun eşq məşəlindən bütün qaranlıq aləmlər nura boyandı. Ki, əgər o, dəryayi-əbrardırsa (peyğəmbərlər dəryadırsa), bu, Yenə həqiqət əhlinin başçısı, yol göstərən Xoca Hafiz Şirazinin yaz buludlarıdır və bəhrədə ondan faydalıdır, çünKİ onun üstünə bəlağətli Kəlamları və söz sirləridirKİ, onların nəfəsləri ruhül- Kölgə salır və başma dürr yağdırır. Mən fəqir də hər İKİsinin qüdsdən nişan verir və ruhullah nəfəsindən əsər yetirir. böyÜKİüyü və dahiliyi qarşısmda fağırlığım və yazıqlığım üzündən Biri də bu fəqirin pirü ustadı, təriqət əhlinin sahibi-irşadı onlarm yolunu tutub "Düşüncələr hədiyyəsi" ("Töhfətül-əfKar") adlı (doğru yol göstərəni), cəmi əhlüllahın rəhbəri, şeyxullslamı Mövlana nəzirə yazmışam. İ1k beyti budur: Əbdürrəhman Caminin ruhu oxşayan lətafətli sözləri və ruhu yaşadan zərif Kəlamlarıdır. Orda hər qəzəl Kİ, peyğəmbərlərin Atəşin ləli Kİ, tac-e Xosrovanra zivərəst, Moəlləm eşq-o pir-e əql dan tefl-e səbəqxaneş, Əxgəri bəhr-e xiyal-e xam naxtən dərsərəst. Peye tədib-e tefl inəK fələK şod çərx-e gərdanəş. "Padşahlar tac\ını bəzəyən al yaqut "Sevgi müəllimdi, hətta müdrİK qoca belə onun Közərmiş KÖmürdü və bu, başda Kal fİKİrlər oyadır". azyaşlı şagirdidi, Göy qübbəsi şagirdləri cəzalandırmaqçün hərlənən falaqqadı". Və çox məna saçan ibarələr və məcazlarla dolu işarətlər söyləmişəm Kİ, bu fənn əhlinin mahirləri onları şəKK-şübhəsiz Bu qəsidə də çox məna gövhərlərini və ömür nəqdlərini xərc bəyəniblər. Əgər Kİminsə buna şübhəsi varsa, həşrəti sahibi-nurun eləyiblər. "Yaz bağçası" ("Baharistan") adlı Kİtabma baxsın. Bu Kİtabı "həyat Yenə "MüqəddəslİK ruhu" ("Ruhul-qüds") adlı qəsidənin avazmı baharıstanı və nicat nigarıstanı" da adlandırmaq olar. Bu beyt orda yÜKSƏKİərə ucaltmışam və müqəddəslər ruhunu təzələmişəm. Qəsidə misal gətirilib və sübut üzündən təriflənibdir kİ, "bu dövlət fərmanı belə başlanır: göy qübbəsindən asılsa, yeri var və bu səadət tuğrasmı. Müştəri öz boynundan asmağa layiq bilsə, bu onun üçün böyÜK şərəf və iftixar Zehi bexame-e qüdrət-e məsəvvər-e əşya, olar". Şübhə edən kəs qoy bu Kİtabı götürsün, o yeri tapıb, ora bir Hezir nəşq-e oceb zəman əz-u peyda. nəzər salsm və bilsin Kİ, bu beytin tərifində mən hələ nə qədər təhrifə və təqsirə yol vermişəm. "Nə yaxşı k İ, taleyin qələmilə bu cür müxtəlif Yenə Əmir Xosrovun "TəmizlİK güzgü"sü ("Miratüs-səfa") əşyalar çəKİlib, qəsidəsinə Kİ, məna bərbəri Xaqani Şirvani nəzirə yazıb, İİk beyti Hər an bu qələmlə heyrətamiz şəKİllər yaranır". budur: Yenə "Həyat mənbəyi" ("Aynül-həyat") qəsidəsi zülalm Deləm tefl əsr o pir-e eşq ostad-e zəban-e danəş, yetişdirmişəm və onunla qəflət əhlinin ölü bədənlərinə (yenidən) can Səvad əl vəch sebq-o məsKənət gənc-e dəbestanəş. vermişəm. Onun İİk beyti budur:
"Ürəyim uşaq Kİmidi və sevgi mürəbbitəK ona bəlağətlə "Gecə gözətçiləri qara örtüyü salanda, danışmağı öyrədir. Bununla da ayüzlü gözəlləri parlaq edirlər". Pis əməllər onun dərsi, əlacsızlıq məKtəbidi". Yenə "Xilas olu" ("Minhacün-nəcat") qəsidəsində mən həqiqət Həzrəti sahib-nur (Cami) bunun cavabmda "Ruhun nuru" yolunun təriqini düzmüşəm və zəlalət əhlinə nicatm düz yolunu ("Cilarür-ruh"), adlı qəsidəsini yazıb. O da belə başlanır: görsətmişəm. İ1k beyti budur: Zehi öz şəm-e ruyət çeşme mərdom gəşti nurani, Moəllem Kİst eşq-o gənc xamuşi dəbestanəş, Cəhanra mərdom çeşm amədi əz eyne ensani. Sebəq-e nadani-o dana dceləm tefl-e səbəqxanəş. "Sənin sifətinin çırağmdan adamlarm gözləri panldayır, Sən Kainatm göz bəbəyi olmusan, çünKİ insanpərvər "Kimdi müəllim? - Sevgi. Onun məKtəbi saKİt tənhalıqdı. baxışlarm var". Dərs necə olur-olsun, hİKmətlimi, avammı, ürəyim onu öyrənən uşaq Kİmidi". Qələmim "Qəlb qidası" ("Kutul-Kulub") qəsidəsin cızıbdır və həqiqət yolunda zəifləmiş ürəKİərə o qidadan (yeni) qüvvət yetibdir: Mən fəqir isə bu İkİ sənətKarın böyÜKİüyündən ilhamlanıb "Ədəbiyyət mehi" ("Nəsimül-hüld") adlı bir qəsidə yazmışam: Cəhan Key mərhəle-ye təng-e şahrah-e fənast, Dər u məsaz eqamət Key, rah-e şah-o gədast. "Yoxluğa aparan yolda dar bir Keçidi olan bu Bəsirət əhli mülahizə etsələr, bilərlər kİ, bu mətlədə "tarsi" dünyada ayaq saxlama, iislubu var və o eybdən xalidir, bütün lazımi qaydalar üzrə yazılıb Bu o yoldu kİ, həm şah, həm dilənçi Keçir". və etiraz doğura bilməz. Bu növ şerin təKİd və mübaliğəsi üçün (o üslubda) bir rübai də yazmışam. HalbuKİ ta Xəlil İbn Əhməd rübai Bu altı qəsidə Allahm və Peyğəmbərin mədhi və tərifi, nəsihət yazmağm qaydalarını qoyandan bəri bir Kİmsə "tarsi" üslubunda və tövsiyyələridirkİ, təsəvvüf və həqiqət əhlinin dili ilə mərifət rübai yazdığm eşitməyibdir, bəİKƏ də heç yoxdur. O rübai büdür: (hünər) tapıbdır. Yenə adi, zahiri şer dilində "İlin dörd fəsli" ("Füsuli-ərba a”) Ey rui tu kövkəMcəhan arayi, adlanan dörd qəsidəm var kİ, bunlarda ilin dörd fəslinin - isti, Vey buy tu əşhabi rəvan asayi. soyuq, yağmur və quruluğun Keyfiyyətləri məlumdur; bu qəsidələr Be muüi tu, ya rəb, çənan fərsayi, də dörd fəslin xasiyyətitəK dünyanın məsKunlaşmış hissəsinin Qisui tu cun şəbi fəğan afzayi. dörddə birinə yayılıbdır. Məlumdur kİ, söz ustalarınm ali şöhrətli ustadı Xoca "Ey dünyanı ulduz sifətiylə bəzəyən, Kəlimüddin Səlman qəsidə meydanının iti çaparı və öz zamanınm Səndən gələn xoş ətirlərdən qəlb saKİtləşir. misilsiz nitq ustasıdır. Ona görə məşhurdur Kİ, mahiranə qəsidələrin Allah, sənin saçlarından uzaq olmaq nə çətin işmiş, tərtibinə qələm sürübdür və onu səkkİz ilə tamamlayıbdır. Vaqiən Sənin saçlarm fəlaKət gecəsi Kİmi uzundu". elə bir iş görübdür Kİ, nəzm əhli onların məna dərinliyinə heyran və mütaliəsinə sərgərdan qalıblar. "Tarsi" sənəti Kİ, mətlədən (İİk Yenə fars dilində Xoca (Hafiz) tövründə bir qəzəliyyət divanım beytdən) özgə heç bir beytdə ola bilməz, bu qəsidənin törəmə var kİ, cəmi söz ustaları və nəzm pirlərinin nəzərində bəyənilmiş və mətləsində hərçənd rast olsa da, amma əsli mətlədən əvvəİKİ öyülmüşdür. Bu divanda altı mindən çox beyt var və onlarm ƏKSəri misranın bir sözündə pozulul: o həzrətin şerlərinə nəzirədir. Bəziləri də həzrəti Şeyx Müsilihiddin Sədinin müqəddəs söz sehrlərindən ilhamlanmağımm bəhrəsidir Kİ, Səfai səfvəti ruyət birəxt abi-bahar, qəzəl üslubunda sərbəstÜK; bəziləri isə eşq atəşgədəsinin, şöləəngizi Həvai cənnəti Kuyət bibəxt müşKİ-tatar. və dərd qəribxanəsinin yaş tÖKdürəni Əmir Xosrova nəzirədir. Bəziləri də həzrəti sahibi-nurun, ali Kamilliyin parlaq ulduzu "Sənin paK üzünün saflığı baharı utandırdı, Caminin təsirindən doğulub. Bu divan xalq arasmda geniş yayılıb və Sənin Kuyinin cənnət havası tatar rüzgar əhlinin ilham sahibləri üzlərini pir Kİmi ona sarı tutublar. Bu MüşKÜsünün ətrini yaydı". divanda çox dürlü ürəKaçan ifadələr və KÖnül oxşayan mənalar var Ki, onlarm təfsilatma varmaq mən fəqirə münasib düşməz. Bu mətləyə bələd olan çox-çox nitq ustaları və nəzm ustadları Bu divanda hər növ şer var: qitələr və rübailər, məsnəvi, təriq buna cavab yazmaq istəyiblər, amma uğursuzluğa uğrayıblar. Bu da və luğaz. O cümlədən beş yüzə yaxm müəmma var Kİ, çoxu həzrəti mən fəqirin yazdığı mətlə: sahibi-nurun (Caminin) mübarəK nəzərinə yetibdir və o həzrətin islahma və tərifinə layiq görülməK şərəfin Kəsb edibdir. Mən də Çünan vazid bu bustan nəsimi fəsli-bahar, bunu rüzgar səhifələrinə yazmışam və qələmim gecə-gündüz bu Ked an rasid ba yaran şəmimi-vəsli-nigar. vərəqlərdə nəqqaşlıq edibdir. Dəxi bunlardan başqa yeniyetməlİK çağlarımda və gənclİK "Bağda xəfif yaz mehi əsdi, dövründə şerdə sehrsaz və nəzmdə füsunpərdaz şairlərin şirin əşarı Ordan sevgilimlə görüşün şirin ətrini gətirdi". və rəngin beytlərindən əlli mindən artığını əzbər yadımda saxlamışdım və onların zövq və xoşhallığı ilə özümü ovutmağa, yaxşı və pis cəhətlərinə fİKİr verməyə, gizli məna incəlİKİərinə cəhd Tütk xalqları ədəbiyyatı ^ 235 __------
və təfəKKİirümlə yetməyə çalışırdım. O vaxtlar fars dilinin eybli və özümə sözümə görə etibar, sözümə özüınə görə böyÜK sayğı və hünərli cəhətləri barədə mülahizələrin dərKİnə çatmamışdım, bəİKƏ ehtiram göstərilir. də, o vadidə mənim iti qələmim öz fəhmi ilə qədəm qoymadığı yer İlahi lütfün və hüdudsuz həqiqət işığınm mənbəyi, nurlu Könlü qalmamışdı. elm gövhərinin dəryası və xoşbəxt xatiri xaKİ-sər bəndələr zatının Və otuz ildən artıq və qırx ilə yaxmdır kİ, fəzli-Kəmal əhli üçün Kİmyası olan sultanlar sultanı ali məclisdə söz duşəndə çox vaxt mən dünya məmləKətlərinin ən böyüyü və ən möhtəşəm sayılan Xorasan fəqirə müraciət edər və fəsahət və bəlağət əhlinin ilham bəhrələri müİKÜnün cəmi nəzm əhli, şirin Kəlamlı, fəsih dilli, ehtiramı vacib barədə nə mübahisə olsa, ən böyÜK nüfuz sahibi mən fəqiri sanardı. olan şairləri hər məna ilə kİ, vərəq üzünə zinət və hər söz iləkİ, O mənim qəbrimin torpağmm şöhrətini göylərə qaldırdı, bu şöhrətin Kİtab cildinə ad veriblər, mən fəqirlə məsləhətləşiblər, mənə oxuyub zərrələrin günəşdən aşırdı. Özlərinin günəş təK bərəKətli təblərindən haqq və İslamm xahiş eləyiblər. Və xatirə gələn nə nöqtəkİ, zühur edən bir "Risalə" var Kİ, öz govhərtÖKən qələmlərindən surət deyilibdir, insafən qəbul ediblər. Əgər bəziləri əvvəlcə tapıb və olduğu Kİmicə öz həlalətləri Keyfiyyətindən xəbər veriblər. razılaşmayıblarsa, o qeydləri yadlarmda saxlayıb, sonradan qəbul Orada məni - KÖhnə bəndələrini (dostunu) nəzm təriqinin bütün edib, özlərini şagird və məmnun bilibdirlər. növlərində tərifləmiş, "Sahibqıran" ləqəbi ilə hamıdan üstün Çox olub Kİ, şer incəlİKİərini və söz qədrini bilənlər arasmda tutmuşdur. Və məlumdur Kİ, mübarəK təbləri zaman müşKİlatınm Ənvərinin və Salmanm şerləri barədə cürbəcür bəhslər edib, bir- meyarıdır, xoşbəxt zehnləri aləm incəlİKİərini dərindən dərK birilərini inandıra bilmədİKdən sonra mən fəqirə mühaKİmə üçün üz eləyəndir və onun sirlərinin sahibidir. Mən bəndə Kİ, torpaqdan da tutublar. Və hər nə hÖKm Kİ, məndən eşibidlər, ona razı olub əsk İk idim, amma o günəşin tərbiyəsi ilə rəngarəng güllər açdım və münaqişələrinə son veriblər. Əmir Şahi və Mövlana Katibinin mən biçareyi-bietibar əgərçi, zərrədən də Kəmrəng idim, o bulud qəzəlləri: həzrəti Şeyx Nizami və Əmir Xosrov Dəhləvinin qüvvəsi ilə günbəgün durlər saçdım.Və ürəKyandıran beytlərim məsnəviləri barədə də belə mübahisələr az duşməyib. Hamısından münacat əhli arasmda qalmaqal və qovğa saldı, məclis qızışdıran daha tutarlı, daha bütöv sənəd budur Kİ, Həzrəti Cami, doğru yol qəzəliyyatım eyş-işarət əhli arasmda ahü vəlvələ saldı. tutanlarm pənahı - Allah onun qəbrini nurla doldursun - Kəlami- Bütün bunlardan hasil olan söz budur Kİ, bunca güclü dəlillər MəlİKİ-Əllam və xeyrül-ənam əleyhis-salavəti və əssalamm və ulu şahidlər ilə bu fəqirin vücudu, bəİKƏ fars və türK şerində (Peyğəmbərin) möcüzəli Kəlamlarından və hİKmətli hədislərindən maharəti sübut olundu və parladı. Əgər birini o birindən üstün sonra cəmi fars sözündə onun sözündən yuxarıda duran söz yoxdur, tutsaydım, gərəK Kİ, bu tayfadan heç Kəsin təslim olub, "doğrudur bir çox Kİtab, risalə, qəzəliyyat və qəsidələrin məna cövhərlərin deməKdən özgə sözü və macalı olmayacaqdı. Heç şübhəsiz, bütün nəzm öİKƏsinə göndərəndə və qəlbin nihan-xanəsindən məclisin bünlar əsaslı sübutlar ilə qət olundu Kİ, onların əleyhinə çıxanlara tamaşasına çıxaranda, onların qaralamasmı iltifaq və etiqad qarşı bu qaralamanm nəinKİ hər bir sözü, hətta hər hərfi belə fəryad üzündən əvvəlcə mənə verərdi və deyərdi: "Bu vərəqləri al və və qovğa qoparar. başdan-ayağa nəzər sal, xatirinə hər nə deməli söz gəlsə, de!". Hər Bir əsaslı sübut da budur: nə qədər Kİ, müİK ərəb xəlifələri və nə düzəliş desəm, yuxarıda qeyd etdiyim Kİmi, məqbul düşərdi. sultanlarmda idi, fələK o vaxtlarda nəzm yazanları ərəb dili ilə Bu davaya dəlil bu Kİ, ondan artıq Kİtabında və risaləsində o cilvələndirdi. Ona görə də o vaxtlar Həsən Sabit və LaKİz Kİmi Kəlam Həzrət mən fəqirin admı çəKİblər. Çox yerdə təbim və idraKim və haKİmləri, söz ustaları və dərin mənalı fəsahətli şairlər peyda buna münasib şeylərə nisbətdə (haqqımda" xoş sözlər yazıbdır. Bu oldular və öz dilləri ilə nəzm ifadəsinin dadm-tamm verdilər. Bu xeyirxah nəzərin təsirindən bir qərinədn artıq bir vaxt ərzində munasibət ilə ərəb sultanları İbrahim Mehdi və Mömün Xəlifə, eləcə sultanlar sultanı Hüseyn BayKaranm misilsiz söhbətlərində və də bunlardan özgə sultanzadələr əla qəsidələr qoşub və bu işdə xeyli cənnətsayaq xidmətlərindəyəm kİ, bura Kəlam və yazı əhlinin fəzlü fayda göstəriblər. Kəmal zümrəsinin məcmuyidir, elmin və fəzilətin mənbəyidir, burda ÇünKİ müİKÜn bəzi vilayət və öİKƏlərində sart sultanları mən fəqirin sözü yÜKSƏK tutulur; yazılarım da geniş yayılmışdır. Və müstəqil idilər, o münasibət ilə fars dilində yazan şairlər zühur etdilər. Qəsidədə Xaqani, Ənvəri, Kamal İsmayıl, Zahir və Salman, məsnəvi ustadı Firdovsi, zamanın nadir övladı Şegx Nizami, hind nəcabət bəhrinin şahlara layiq dürrü, ədalət mədəninin ən qiymətli cadugəri Əmir Xosrov, qəzəldə vaxtm muxtarı Şeyx Muslihəddin gövhəri, ali sərKərdəlİK savaşmın dastanlarda vəsf olunmuş Sədi, əsrin yeganəsi Xoca Hafiz Şirazi Kİmi şairlər belələrindəndir Rüstəmi, döyüş meydanının Sami Nərimanı, ali KamillİK tacmın ən Kİ, yuxarıda artıq bunların tərifi azacıq da olsa verilmişdir və zinətli gövhəri, eyş-işrət asimanınm ən xoşbəxt ulduzu, cahandarlıq vəsflərinə qələm vurulmuşdur. Sözü uzatmağı məna əhli xoş məclisinin Cəmşid cammı əlində tutmuş Isgəndəri, cahangirlİK saymaz. Bu münasibətlə deməK lazımdır kİ, sart sultanlarından aləminin pənahı, günəşi, yÜKSƏKİİK cahanmm qülləsi göylərə dirənən Toğrul və Şah Şuca Kİmi aliqədr padşahlar vəyÜKSƏK rütbəli qoşun dağı, ədalət fəzasmm gövhər yağdıran buludu, fəzlü-Kəmal sərKərdələri rəngin beytlər və şirin qəzəllər qoşub və öz hədəqəsinin hər şeyi görən bəbəyi, nitq və söz bağçasmm xoş nəvalı zamanlarında məşhur olublar, onların adları zamanın səhifəsinə bülbülü, sultanlar oğlundan olan sultan, xaqanlar oğlundan olan düşübdür. xaqan, dünya və din səltənətinin şərəfi Əbül Qazi Sultan Hüseyn Elə kİ, haKİmiyyət ərəb və sart sultanlarmdan türK xanlarınm Bahadır xan kİ, Allah onun dövlətinə və haKİmiyyətinə dayaq əlinə Keçdi, HülaKİ xan zamanından, Sahibqıran sultan Teymur dursun, onun ləyaqətini və hörmətini artıq eləsin. Görəgən zamanından başlamış ta onun fərzəndi-xələfi Şahrux Sultan zamanmm axırınacan türK dilində yazan şairlər peyda oldular. Və o Kim ta fələK afaq üzə devr qılur, həzrətin övlad və nəvələrindən də xoş təb sultanlar zühura gəldilər: Əncüm gülü hər gün bu çəməndən açılur. SəKKaKİ, Heydər Xarəzmi, Ətan, MÜKİmi, Yəqini, Əmiri, Qədai təK Nə şah onun zatı Kİbi yad bilur, şairlər. Amma yuxarıda adlarmı çəKdiyimiz fars şairləri ilə yanaşı Nə təb anmq təbi dİK istep tapılur. duracaq bir adam ortaya çıxmadı. Bir Mövlana Lütfidən başqa. Onun bir neçə beyti var kİ, təb əhli qarşısında oxumaq olar. 0 cümlədən "Göy üfüqdə dövr eləməyə başlayandan bəri biri budur: Bu çəməndə hər gün ulduz qızılgülləri çiçəKİəyir. Onlar ona bənzər şah görməyiblər, 01 Kİ, hüsn itti bəhanə ilni şeyda qılğalı, Onun təbinə oxşar təb yoxdu". Kozqü dİK qıldı sini özini peyda qılğalı. Ta Kİm fələK ivrülür dəvam olsun anqa, "Adamlarm gözəlliyindən ağlmı itirmiş okəs Iqbal bisətidə məqam olsun anqa. Səni güzgü elədi kİ, orda əksİ görünsün". Həm nütq ilə canbəxş Kəlam olsun anqa, Həm nəzm Kəlamı müstədam olsun anqa. Sultanlar isə nə qədər çox olsalar da, heç birindən təb əsəri zahir olmadı və zaman vərəqlərinə nəqş olunacaq heç nələri qalmadı. "Nə qədər Kİ, göy üzü dövr edir, qoy o da əbədi yaşasm. Sultan Baburdan başqa. Bu beyt də onun təbinin əsəridir: Qoy onun yeri səadət xalçası üstə olsun, Qoy insana dirilİK gətirən Kəlamlar ondan desin, Niçə yüzünq görüb hayran bolaym, Qoy şer misraları həmişə ondan bəhs etsin". İlahi, min sənqə qurban bolayın. O, hÖKmdarlıq taxtmda məqam tutdu və ucalıq mənsəbinə aram "Sənin sifətinə nə qədər baxıramsa, hər tapdı. MüİKÜn hər bucağına ədalət gövhəri səpdi, cahan tarlasmda dəfə heyrətə gəlirəm. dinclİK toxumu ƏKdi. ÇünKİ onun sağlam təbi məna gövhərlərinin Allah, sənə min dəfə qurban olum". mədəni idi, zehni qeyrət təcəssümüydü, Kəmal əhlinə rifah və şadlıqlar gətirdi və söz-sənət yaradıcılarma rövnəq və rəvac verdi. Ta bu vaxtacan Kİ, haKİmiyyət bu xanəndanın təxti-səltənətinə Söz ustaları hər elmdə ibrətamiz əsərlər və hər fəndə faydalı yetmiş və onun tacu-xilafətinə tabe və təslim edilmişdir. Əsil- Kİtablar yazdı. Və qərbə mənəvi əsərlər yaratdı, heyrətamiz divanlar, qəzəllər, qəsidələr, məsnəvilər yayıldı. Onlar öz nəcib təb dilinin tərifi k İ, yuxarıda qeyd olundu, söz bolluğu, ibarə viisəti, və lətif zehinlərindən əlavə, fars dilində şer oxumağa qadir və məna incəlİKİəri və ifadə səlisliyi KÖnül tutan şerlər bağlamaqda türKCƏ yazmaqla mahir idilər, amma təbinin tələbi və (bu dildə) daha çətinlİKİər doğururdu. İlham bu dildə həm də ürəyə yatan biçimlər çox danışdığı üçün türK dilində divan yaratmağa meyl etdilər və elə verməK də əzab-əziyyət tapar. KÖnül oxşayan beytlər və bənzərsiz qəzəllər yazdılar Kİ, fələK TürK dili şərhində bir neçə vərəqə zinət və bəzəK verməK və divanxanəsinin qələm sahibi və mirzəsi, göy üzü intizam evinin həzrəti sultanlar sultanmm təbinin həssaslığını və zehninin qanun-qayda qoyanı Ütarid belə bu cür əlvan gülləri və rahiyələri məharətini şərh etməK və mübarəK rəylərə tərtib verən divan bərq vuran xəzinə görməyib. İncə məna gülüstanları səlis söz barəsində bir neçə söz söyləməK lazım gəldi. Və o Həzrət öz Kamil qiyafətlərində cilvələnir və heyrətamiz məqsədlərin ay sifətli çöhrəsi alimliyi, biliciliyi və ağlınm gücü nəhayətindən bu fənn və fəzl lətif ifadə libasmda işıq saçır. sahiblərinə təlimlər verib, təlqinlər edib, amma bunlar o Həzrətin Divan demə Kİ, bəhri-ümmandır. Hər qəzəli cəvahir dolu gəmi. dəqiq sözün ya anlamayıblar, ya da anlasalar da, buyurulan qayda ilə Gəmi demə Kİ, hər beyti bir ev, məna gövhərləri olan yüz dəfinə. ona əməl etməyiblər, ya da əməl edə bilməyiblər. Odlu beytləri el Könlün yaxıb-yandırmaq üçün səmum yelidir, qəmli Mən zəifi xaKSər o Həzrətin müqəddəs nəfəsinə sitayiş edib, sözlərini əda qılanın səsinin göynərtisindən dərdlilərin bağrı çatlar. etirafı vacib olan hÖKmlərinə itaət və tabeçilİK göstərib KÖnlümdən Onları dilə gətirən şad ürəKİər matəmə bürünər, hərarətindən buz və dilimdən gəlincəyə qədər və qələmim və əlim qüvvət fəhm təKİ donmuş KÖnüllər od tutar, onlardaKi hərflərinin düzümündən qılmcaya qədər o Həzrətə bəndəlİK eləmişəm və o bəndəlİK ilə sehrbazlıqlar və ifadə tərKİblərindən füsunpərdazlıqlar hasildir k İ, səadətli və xoşbəxt olmuşam, şagirdliyi də özümə şərəf və izzət, fəxr türKCƏ dil ilə bu növ divan yarandı və tərifi bu sayaq və bu qayda və başucalığı bilmişəm. ilə yazıldı k İ, bu çeşiddə heyrətamiz Kəlamlar sultanların ən Və illər ötdÜKCə türK dili, onun nəzm qaydaları və üslublarmda möhtərəm Dara dövründən də yox, bəİKƏ də Məsih Kİmi müqəddəs bilməKdİKİərimi soruşub, çətinlİKİərimi halalca dəf etməyin yolun nəfəsli şairlərin vaxtmdan bəri vaqe olmayıb və araya gəlməyibdir: tapdıqda ərzə yetirib böyÜK faydalar tapıb, KÜlli nəticələr gördüm. (budur) vaqe oldu araya düşdü və onun həyat mayasmm feyzi günəş 0 Həzrətin təlim və tərbiyəsi ilə, bələdçiliyi və ruhlandırmağı ilə çeşməsindən ötüb gəldi. Yə bu tayfanm bəhrəsizləri bu ruh İşim o yerə yetdi kİ, o Həzrət öz paK təbləri nəticəsindən zühr edən, nəğdindən mənfəətləndilər və dil-dodağı yananlar həmin dirilİK öz maarif-nigar qələminin məhsulu olan "Risalə"sində məni xeyli suyundun içib doydular. təriflədi, ləqəbimi nə ünvan ilə qeyd etdiyini isə yuxarıda demişəm, Bununla belə sultanlar sultanmm Kİmya-əsər xatiri və günəş təKrar etməyim yaxşı düşməz. bəhrəli qəlbi də buna meyl etdi k İ, türK şairləri öz dillərində şer Bu bəndəyə də bu cür böyÜK bir var-dövlət yetişib kİ, haqqm "Ə1 yazsmlar, KÖnül qönçəsində ğəmdən k İ, sarmaşıqlar sarmanıbdır, mütƏKKƏİlim" deyən isminə layiq görülmüşəm və xalq arasmda bahar nəsimi təK nəfəsi alsm, gül Kİmi açılsın. Iltifat və ciddi səy nitqdə ən seçKİn və misilsiz adam Kİmi hüquq və etibar qazanmışam, üzündən bəzi mənalar tapıb qoşmağa höKmlər verildi və söz hər yerdə ulu bir ad ilə xatırlanıb məşhur olmuşam. Buna o Həzrətin üslubunda təyinlər, ifadəsinə təlimlər izhar olundu. qayğı və yaxşılıqları bais oldu. Və yuxarıda adlarını çəKdiyim TürK ulusunun xoş təbli bəyləri, əmirzadələri və zehn sahibi divanlar, məsnəvi və sair Kİtab, mənəvi risalələr də yalnız onun olan paK təbləri və azadələri bu məşğuliyyətə davam etmədilər və təb sayəsində meydana gəldi Kİ, ta aləm bina olandan bəri bu tayfadan nəticəsi göstərə bilmədilər k İ, x o ş Kəlamlıq ümidi hiss olunsun. Və heç Kİm bu qədər iş görməyib və ixtiraya müyəssər olmayıbdır. heç olmasa bu ümidi onların talelərinə yazmaq mümKÜn olsun. Əgərçi hamısmı o Həzrətin mübarəK isminə və padşahlara Ən qəribə iş budur k İ, bu cür söz qədrini bilən bir padşanı məxsus ləqəbinə həsr eləmişəm, onun sair yaxşılıqlarının əvəzini rəğbətinə, təlqininə, müdafiəsinə və alqışına baxmayaraq, onun verməyə çalışaraq və "əl mütəKKəllim" isminə layiq olduğum üçün mərhəməti və xeyir-duası ilə qoyulmuş itaət olunmalı qaydalar türK və fars sözlərinin Keyfiyyəti və incəlİKİəri şərhində bu risaləni unuduldu, onlarm çoxu, bəİKƏ də hamısı fars dilinə meyl elədilər və bitirdim və ona "MühaKəmətül-lüğateyn" admı qoydum. o dildə nəzm qoşdular. Bu iş başqa cür də ola bilməzdi. ÇünKİ türK Ta türn elinin dilindəKİ fəsahəti və incəliyi, bəlağəti və vüsəti Kİ, o Həzrət b udil və ibarələr ilə nəzm büsatı düzüb, Məsiha nəfəsi və Xızır mayasmdan ölü diriltməK yolunu aləm əhlinə görsədib, zahir qıldım. Və xəyalıma belə gəlir kİ, türK ulusunun fəsihlərinə ulu həqiqət sübut elədim kİ, öz söz vəibarələrinin həqiqətindən və öz dil və lüğətləri Keyfiyyətindən vaqif olsunlar. Farsdillilərin ibarə və söz meydanında tənə etdİKİəri danlaqdan qurtarsınlar. Onları bu əziyyət və məşəqqətlərimin müqabilində bu gizli elmdən zahir qılmışam Kİ, fayda tapsalar, ümidvaram kİ, bu fəqiri xeyir-dua ilə yad eləsinlər və ruhumu şad etsinlər.
Bu namə Kİ, yazdı qələmim tartıb dil, Tarixin anmq cümadiyel-əvvəl bil. Künninq rəqəmin çərşənbə qılğıl, MƏH8MM8D Toqquz yüz yıldm ötüb irdi biş yıl. Vəssalam. FÜZULİ "Qələmim ürəyimin qanı ilə yazdı bu naməni, Onun tarixini cümadiye-əvvəl bil. Günün rəqəmini çərşənbə hesab elə, Doqquz yüz ildən ötüb Keçdi beş il". Vəssalam. T ürK ədəbiyyatının ən böyÜK şairlərindən biri, bəİKƏ də, bi- rincisi olan Məhəmməd Füzuli (1494-1556) üç dildə (türK, fars, ərəb dillərində) yazıb yaratsa da, məhz tiirK dilinin dahi sənəKarı Kİmi məşhurdur. Nizamini öz ustadı sayan Füzuli ürKcə “Leyli və Məcnun” poe- masını yaratmışdır. Füzuli yaradıcılığı sufi-panteist poeziyanın zirvəsi, müəfəKKİr ədəbiyyatın böyÜK hadisəsidir. ....Əslən bayat boyundan olan şair İraqda yaşamış, “Bağdadi” təxəllüsü ilə tamnmışdır. Kərbəlada vəfat emişdir. Füzuli bir neçə əsrlİK poetİK-fəlsəfi yaradıcılıq texnologiyasmın nəticəsi, yeKunudur... Qazi Bürhanəddin XIV əsr, Mirzə Cahanşah Həqiqi XV əsr, Şah İsmayıl Xətai XVI əsr... Üç hÖKmdar, üç şair... LaKİn üçü də bir estetİK idealm ifadəsinə xidmət edir...
* * *
Könüldə qopalı, sənəma, bir səfayi-eşq, Doldu bu aləmə yenə bizdən nidayi-eşq, -
bunu Q.Bürhanəddin deyir, amma bu, bütövlÜKdə XIII-XVI əsrlərdəKİ KİassİK poetİK təfəKKÜrümüzün sözüdür; “səfayi-eşq” məzmun başlanğıcıdır, “nidayi-eşq” forma yeKunudur, KİassİK poe- ziya “səfayi-eşq”lə “nidayi-eşq” arasmda dünyanı dərK edir. Q.Bürhanəddin M.Füzuliyə aparan yolun başmda durur: Bu dərdümün dəvasına əql edəməz əlac, Bənzər bu dərdə kİ, gərəK olur dəvayi-eşq. Getdi ol dilbər, bəsi dərdü bəla qaldı mana, Yaxud: Nə bəla, bil Kİm, yÜKÜş cövrü cəfa qaldı mana, -
YürəK dəlÜK-dəlÜK olıbən nalələr qılur, bunu da Ş.İ.Xətai deyir; Q.Bürhanəddindən və M.C.Həqiqidən fərqli Dəvisi bu kİ, yəni bənəm şimdi nayi-eşq. olaraq Ş.İ.Xətai M.Füzulidən irəli gedir, ona görək İ, XVI əsr artıq milli mədəniyyətin intibahı ərəfəsi idi, laKİn Ş.İ.Xətaidə KİassİK Yaxud da: poetİK təfəKKÜr o qədər də ciddi şəKİldə deformasiyaya uğramır, Keyfiyyətini mühafizə edir: Cəfayə səbr edəlüm ol visalı gözədibən, Fəraqdan ola kİ, çərx daxı həm usana... Cana, KÖnüldə həmdəm olan qəm durur mana, Gör Kİm, fəraq evində nə həmdəm durur mana. M.Füzulidə bütün dolğunluğu ilə faKtlaşan məcnunluq fəlsəfəsi (və estetİKası) bu cür təşəKKÜl tapır... Yaxud:
* * * Gecələr də uyxu gəlməz gözümə, qan ağlaram, GöydəKİ gövKəb deyil, şol çeşmi-bidarım durur. Viranə KÖnlümü dəmi-eşq etdi çun məKan, Bəs gənc bulmuşam dili-viranələrdə mən, - Yaxud da: bunu M.C.Həqiqi deyir, XIII-XVI əsrlərdə KİassİK poeziyanın İnciməz bu xəstə canım dərdi-hicrindən sənin, normativ marağınıəks etdirir, Q.Bürhanəddin Kimi M.C.Həqiqi də Cövri-qəhrin gəldiyincə lütf ilə ehsan bilür... M.Füzuli poetİK təfəKKÜrünün hazırlanmasında bilavasitə iştiraK edir: Yarın qəmində ağrıma, ey dil, cəfasına BeləlİKİə, Q.Bürhanəddin M.C. Həqiqi Ş.İ.Xətai silsiləsi tamam- Qılgil vəfa kİ, cövri anın bişümarədir. lanır...
Yaxud: * * *
Çeşm ilə zülfü xalmın dərdü qəmü fərağını Q.Bürhanəddin də, M.C.Həqiqi də, Ş.İ.Xətai də az və ya çox Gəl mənə sor kİ, canımı yaxmışam ol xəyal ilə. dərəcədə XIII-XVI əsrlərdə Kİfayət qədər geniş yayılmış panteizm fəlsəfəsinə istinad edirlər, laKİn bu cür istinadda müəyyən şərtilİK Yaxud da: var; panteizm burada daha çox estetİK hadisədir, hətta bir qədər də irəli gedib deməK olar kİ, ümumiyyətlə estetİK hadisədir, panteizm Eşqə vəfa, vücuda təhəmmül, fəraqə səbr, fəlsəfəsi adma ancaq onun “formal məntiqi” qalır, KonteKstual 01 əhli eşqə, yari-vəfadarədir salam... məzmun isə bilavasitə estetİK təfəKKÜrün məhsuludur: Q.Bürhanəddindən KlassİK poetİK təfəKKÜrün məzmun planı ilə forma planı arasındaKi struKtur-semantİK əlaqə bu cür tədricən yaranır... Bən sana irincə gəz, qaib oluram bəndən, Ğaib əgər olmazsam, hazır degüləm axır. M.C.Həqiqidən Göründüyü Kİmi, hÖKmdarlıq, sərKərdəlİK psixologiyası lirİK KonteKstə öz sərt məntiqi iə daxil olur, öz obrazlarını faKtlaşdırır, Yarm qəmində tərni-cahan etməyən KÖnül laKİn bu halda da KİassİK poetİK təfəKKÜrün tipologiyası itmir. Q1 can deyil Kİ, xilqət ana cavidan ola. * * * Ş.İ.Xətaidən Qazi Bürhanəddin XIV əsr, Hər nə Kİm hÖKm eyləsən, eylə mənə ey eşqi-yar, Mirzə Cahanşah Həqiqi XV əsr, Könlümün təxtində sultan səndən özgə Kİmsə yox.. Şah İsmayıl Xətai XVI əsr... Üç hÖKmdar, üç şair... LaKİn üçü də bir estetİK idealm ifadəsinə xidmət edir: “məstaneyi-eşqəm...” XIII-XVI əsrlərdə KİassİK poetİK təfəKKÜr Kompromis hesabma inKİşaf edir; o mənada Kİ, müxtəlif istiqamətdəKİ fərdi axtarışlar * * * difenrensiallaşmaq imKanmdan məhrum olduğuna görə poetİK təmayüllər yaranmır, normativliyə güzəştə gedilir,normativlİK isə Əgər Nemətullah Kişvəri böyÜK Füzulidən sonra yaşamış olsay- bu və ya digər dərəcədə variasiyalar verir. Məsələn, panteist estetİKa dı, dərhal deyəcəKdİK k İ, Füzulinin tələbəsidir: ona görək İ, Kişvə- Q.Bürhanəddinin poetİK sistemini izah etməK üçün Kİfayət eləmir, ridəKİ obraz mÜKəmməlliyini məhz Füzuli əndazəsi ilə ölçməK olar, çünKİ Q.Bürhanəddin qədim türK poetİK təfəKKÜrünü də yaşadır... başqa bir ölçü-biçi çətin k İ, yaraya... M.C.Həqiqi bir qayda olaraq panteist fəlsəfənin məntiqi (və Hər halda Kişvərini Füzuli yetirib, o mənada Kİ, Kişvəri ədəbi- obrazları) ilə düşünür... Ş.İ.Xətaidə isə panteizmin əslində mücərrəd bədii təfəKKÜrümüzdə Füzuli rezonansmm faKtıdır ümumiyyətlə, mühaKİmələri KonKret münasibətlərin ifadəsi Kİmi götürülür özündən öncəKİlər Füzulinin təqdimində nüfuzludursa, onun (panteist fəlsəfə şiəliyə qədər deformasiya olunur)... LaKİn KİassİK orbitində qərar tutur, ondan asılı olur, get-gedə zaman fərqi poetİK təfəKKÜr tipologiyasını mühafizə edir. silindİKCə (xronologiya təfəKKÜrlə həmişə sinxronluğa tabedir, yəni Q.Bürhanəddin də, M.C.Həqiqi də, Ş.İ.Xətai də hÖKmdar, oxucunun nəzərində zövq almaq baxımmdan, deyəKk İ, M.P.Vaqiflə sərKərdə olmuşlar və ola bilməz k İ, hÖKmdarlıq, sərKərdəlİK S.Vurğun müasirdir) Füzulinin, əlbəttə, müəyyən arenada, həm psixologiyası onlarm poetİK təfəKKÜmndə iz buraxmasın,obrazlara Keçmişə, həm də gələcəyə müəllimliyi qərarlaşır... diqqət edəK: Elə bu da hər sənətKara nəsib olmur. Nə qədər böyÜK istedad yiyəsi olasan kİ, Keçmişin yox, gələcəyin dərsini alasan, Nəsiminin yox, Q. Bürhanəddindən Füzulinin orbitinə düşəsən, adın özündən sonranm tarixində qala. Hər gecə sübhə dəKİn eşq ərinin naləsidir, Kişvəri humanizm təbliğ edir. Orta əsrlərin məfKurə məhdudiy- Qara günlər gətürən başa gözün aləsidir. yətindən Kənara çıxa bilməyəndə də, elə həmin məhdudiyyətin imKan verdiyi həcmdə humanist fİKİrlər söyləyir, heç bir təriqətə boyun M.C.Həqiqidən əymir; dünyanı öz gözləri ilə görüb, qəlbi ilə yaşayıb dəyərləndirmə- yə çalışır və belə qərara gəlir Kİ, Qəmzeyi-xunriz ilən qıldın müsənxər aləmi, Çün xətü xalmdadır ləşKər silahi KÖnlümün. Meyvə olan nəxmini səng hədavis smdırur, Bəh, nə xoşdur səmənbər sərvilə azadlıq. Ş.İ.Xətaidən BəIkə də, mənəviyyata haKİm olmaq məqsədi ilə dünyəvi eşqi Vətəndən ayrı düşdüm, dadü fəryad! rüsvayçılıq adlandırıb qadağan edən ruhanilərlə polemİKa gedişində Qəribəm qəmKÜsarım anda neylər?.. deyilmişdi: TürK xalqları ədəbiyyatı 249 ------— -— — ''s-'r^v ------Eşqi Kamil aşiqə rüsvayçılıqdan dərdi yox, Kişvəri sözü Füzuliyanə deməyin FüzuliyəqədərKİ ustasıdır... Nuh ilə həmxanə bolsan, mövci-tufandan nə ğəm. Çü məqbuli təbayesən, məhəbbət əhlidən qaçma Kişvərinin geniş mənada realizmi məhəbbətə münasibətdə daha Ki, sən mürği-behiştisən, Könüllər aşiyanındır. qabarıq şəKİldə üzə çıxır. Hətta şair KonKret şəraitdə Füzulini də qabaqlayıb “bir yar eşqinə” nələrdən Keçmir... Gözəlin cənnət quşuna bənzədilməsi uğurlu təşbehdir, öz yerində, hələ “Könüllər aşiyanmdır” daha uğurlu deyilib; söhbət o Dilü canü zəru simü evü müİKİ nedər yarəb, KÖnüllərdən gedir kİ, cənnətdir, yəni məhəbbətlə doludur. Bu viranə dünyadə hər Kİm Kİ, anın yari gögçəKdür. “Məhəbbət əhli” KÖnlündə cənnəti gəzdirir.
“Gözəldir” yox, məhz “gögçəKdür”, çünKİ “gözəl” deyilsəydi Yüzün üzrə qara xallar pərişan zülfün altmda, xəyalımıza mistİK anlayışlar da gələrdi, Kişvərinin nəyi nəzərdə Sanasan aşiyan qalmış od üstündə səməndərlər. tutduğu mübahisəli olardı, amma “göyçəy”in maddi məzmunu inKar edilməzdir. Kişvəri gözəlin simasmda Füzulinin görə biləcəyi gözəlliyi görür, həm də təəssüratı dinamİK obrazlarla verir; səməndər odda Ləbi-ləlü xəti-səbzin sifatın Kişvəri söylər, yanır, xallar üzün hərarətində... Anmçündür Kİm, sözi diİKƏşü əşari gögçəKdür. Aşiq oldur K İm , əgər düşsə fəna dəryasma, ...Yəni gözəlin gözəlliyi olmasaydı, şerin də gözəlliyi olmazdı; Kişvəri təK bilməyə meyli-Kənar etməK nolur. Kişvəri bu sözü XV əsrdə demişdi, həm də obrazlı təfəKKÜr üçün o qədər də səciyyəvi olmayan elmi dəqiqlİKİə demişdi. Sonralar Füzuli də elə bunu demişdi; o prinsipiKİ obrazlılıqda Kişvəridə, bəİKƏ də Nəsimidən gələn, sözü Kİşi Kİmi açıq deməK Füzuli götürürdü, Kişvəri əvvəldən həmin prinsipə riayət edirdi cəsarəti var, amma NəsimidəKİ qədər deyil; elə bil Kişvəri zamanm Füzuli üslubu Füzuliyə qədər də mövcud idi. təKanı ilə Nəsimi publisistliyini get-gedə boğmağa məcbur olur: Kişvəri dünyaya KİassİK obrazların standart çərçivəsindən bax- onun lirİK qəhrəmanı “şahi-xuban” qarşısında gədalığını boynuna mır (çünKİ bu standartlar hələ normativləşməmişdi, normativləş- alır, amma tamamilə təslim olmur: məKdə idi və bu mənada professor Tofiq Hacıyevin ədəbi-bədii dili- mizin tarixində XVI əsrin sonu XVII əsrin əvvəllərinə qədərKİ döv- Gədədür Kişvəri leyKan visalından təməl yüzməz, rü, şərti olaraq, “təşəKKÜl dövrü” adlandırması tamamilə təbiidir), Kişi gər şahü gər dərviş, ana əli gərəK hümmət. şerlərində dövrün poetİK təfəKKÜrünü canlandırır şair
Kişvəridə Füzuli müdrİKİiyi var, amma FüzulidəKİ qədər deyil; Kişvəri, itini görgəc öp ayağmı anun bu mənada Kişvəri yaradıcılığı dözüm müdrİKİiyinə Keçiddir Kim, yaman günlərdə oldur yaru yoldaşm sənin Füzulidə lirİK qəhrəman hara qədər desən səbrlidir, həm də bu, poetİK təsadüfdən yaranmır, improvizasiya deyil, elə bil intim deyəndə müəyyən mərhələ üçün nə qədər anlaşıqlıdırsa, emosiyalardan Kənar hansısa soyuq məntiqin diqtəsi ilə gəlir, ədəbi- bədii Konsepsiya səviyyəsində təqdim olunur. Kişvərinin qəhrəmanı Nə vəfa istərsən ol Kafirdən, ey dil Kİm, ona hələ səbr eləməyi yeni-yeni öyrənir, ona görə də qurduğu səbr binası Bivəfalıq sütü vermiş namüsəlman dayəsi göz yaşlarına davam gətirmir, uçub dağılır:
Bir binayi-səbr Kİm, yapdım KÖnül şəhrində mən, sözlərində də o qədər müasir emosiyalar ifadə edir. Gözlərüm suyu birlə bir-bir xərab etdi fərağ. Hələ bundan da o yanası var: Əlbəttə, qəzəlin vəzn normativliyinin bu cür “pozulmasını” biz görKəmli əruzşünas ƏKrəm Cəfər Kimi qüsur hesab etməKdən uzağıq SögməK olmaz, dögməK olmaz, tərgidür namərdlİK, və belə düşünməK nə dərəcədə doğru olardık İ, XIII əsrdən XVI əsrə Bir bəladur, neyləsin Kİşi vəfasız yarına... (yaxud XIX əsrə) qədər Azərbaycan dilinin (və poetİK təfəKKÜrüniin) estetİK idealı əruzun qəliblərinə getdİKcə daha yaxşı sığışmaqdan elə bil bu günün təfəKKÜr süzgəcindən Keçib, bir Kəlməsi də arxaİK ibarət olmuşdur?.. Əruz Azərbaycan türK şerində möhKəmlənə- deyil... möhKəmlənə xalq şerinin həm məzmun, həm də formaca təsirini Kişvəri sözlə ustalıqla davranır, çevİK dil-üslub nümunəsi verir; qəbul edirdi, çünKİ əruzu Azərbaycan türK şerinə yad təfəKKÜr deyil, onun təqdimində qəzəl standartı Azərbaycan dilinin sintaKtİK azərbaycanlı təfəKKÜrü gətirirdi o təfəKKÜrü gətirirdi k İ, bu vaxta harmoniyasını, deməK olar Kİ, pozmur, milli ahəngdən məhrum qədər çoxəsrlİK yaradıcılıq təcrübəsinə malİK idi: əruz isə həmin etmir: təcrübəni minimum ehtiva etmədən (onu özünə uyğunlaşdırıb və özü ona uyğunlaşmadan) milliləşə bilməzdi (və məsələnin bu tərəfini, Necə Kİm xəlqi dirildir şivəvü rənalığm, görKəmli əruzşünas öz monoqrafiyasmda tamamilə düzgün izah edir). Vəh Kİm, öldürdü məni məstivü bipərvalığm. Kişvəri əsasən qəzəl ustasıdır, laKİn onun sənətKarlığı qəsidə, müxəmməs, təxmis, müstəzad, mürəbbe və rübailərində də görünür. Əcnəbi sözlərin çoxluğuna baxmayaraq, sintaKsis bütünlÜKİə Müxəmməslərindən birində şair dərdinin çoxluğundan belə xalq dilindən gəlir; hələ “vəh Kİm” nidası üçün seçilmiş yerin nə şİKayətlənir: qədər məqbul olduğunu demirİK Kİ, cümlənin məzmununa qəribə bir təəssüf emosiyası verir. Gözlərüm qanluvü bağrım dağlıvü bəxtim nigun, Asiman dunpərvərü əxtərü xəsisü dəhr dun, E1 mənim aşiqliğimin ol səbəbdən bildi Kİm, Yar bimehrü fəlƏK bimehriban, tale zəbun, Bu çıxası gözlərüm hər ləhzə giryandur mənüm. Nə dili nə dinü nə daniş, nə səbrü, nə sÜKun, ...Xansı birin söyləyim, ah, ancə dərdim var mənim “Bu çıxası gözlərüm” ifadəsinin doğurduğu təəssürata fİKİr verin: aşiqin özünün özünə tənəsi Kişvəriyə qədər bəİKƏ bu bu, Füzulinin şİKayətidir... munislİKdə olmamışdı. Müasir şerimizdə belə həmin ifadəyə rast Kişvəri bu mürəbbesində isə Vaqif, ya ZaKİr səviyyəsində gəlsəydİK, üstündən laqeyd Keçə bilməzdİK... novatorluğa can atır:
Ola bilmən həbib ilən, görə bilmən rəqib ilən, Əgər görsən, səba, ol bivəfanı, Qalupdur iş nəsib ilən, gedəlim bari şəhrindən. O şol biganəyi-naaşinanı,
Göründüyü Kİmi, Kişvəri qəzəldən gəraylı məqamında istifadə Kişvəri özünü böyÜK özbəK şairi Nəvainin tələbəsi sayırdı, laKİn edir, KİassİK şer janrlarında foİKİor potensialı tapır və həmin şairin dilində özbəK (cığatay) elementləri KonKret olaraq Nəvainin potensialı bütün gücü ilə reallaşdırmağa çalışır Kişvəri qəzəli təsiri deyildi; ümumən XV-XVI əsrlərdə Azərbaycan ədəbi dilində azərbaycanca danışdırır... cığataycanm təsiri var idik İ, bunu ictimai-siyasi hadisələrin gedişi Şair bir sıra hallarda qəzəl KonteKstində heyrət ediləcəK bir şərtləndirirdi. şəKİldə həsbi-hal edir, az qala nəsr ifadələri verir: Cığatay elementləri Kişvərini başqa türK xalqlarına da münisləşdirirdi; müəyyən mənada, ədəbi-bədii təfəKKÜr ümumiliyi Dedim k İ , nola Kişvərinin halı qəmündən, nitq ümumiliyi ilə tamamlanır, şair layiq olduğu arenaya çıxırdı. Dedi k İ , axir öldürəsidür anı qayğu. ...Kişvəri KİassİK poetİK təfəKKÜrün hərəKatma təKan verdi, KİassİK üslubun formalaşmasmda istedadmı əsirgəmədi, eşq Azərbaycanın xanlıqlara parçalanması nəticəsində şəhərlərdə cəngavərinin fəaliyyət meydanını genişləndirdi arxasınca isə dilində mərKəzləşmiş ümumşərq təmayüllü mədəniyyət milli mədəniyyətin “heyrət, ey büt!” nidası olan Füzuli gəlirdi. əsasmı təşKİl etməK iddiasından düşür, bunun əKsinə, Kəndin nüfuzu artır, beləlİKİə, təbii olaraq KİassİK ədəbi-bədii təfəKKÜrə * * * qarşısıalınmaz şəKİldə Kənd elat Koloriti gəlir, nəticədə Vaqif üslubu normativ hadisəyə çevrilir, Füzuli üslubu ilə ideal olaraq Azərbaycan, ümumən türK-müsəlman ədəbiyyatmm tarixində oppozisiya təşKİl edir. elə sənətKarlar var k İ, üslubları fərdi, yaxud KonKretdir, yalnız Füzuli üslubu ilə Vaqif üslubunun qarşıdurması sistemli özlərinə məxsusdur. Elə sənətKarlar da vark İ, bir neçə əsəri ədəbi- şəKİldədir; burada həm məzmunca, həm ifadə xüsusiyyətlərinə görə, bədii yaradıcılıq üslubunu müəyyən edir, bütöv mərhələyə çevrilir: həm də ictimai inKİşafa münasibət (xronoloji yerləşmə) baxımmdan Füzuli Kİmi, Vaqif Kİmi, Səməd Vurğun Kİmi... müqayisə olunası əlamətlər var. Nəsimi nə qədər ümumbəşəri fİKİrlər ifadə etsə də, yenə “Füzuli nə deyir? Vaqif nə deyir?” prinsipi ilə aşağıdaKi şəKİldə sənətKar fərdiliyini saxlayır, əKsinə, Vaqif nə qədər fərdi-intim qarşılaşdırma aparaq və nəzərə alaq Kİ, bu cür qarşılaşdırma əsrlər səviyyəyə ensə də, yenə yaradıcılığınm cövhərində əsrlərin təcrü- uzunu yaşamış estetİK Konsepsiyaların üzü-üzə dayanmasıdır. bəsini ə k s etdirir. Nəsiminin, yaxud Xətainin estetİKası tədricən Füzulinin lirİK qəhrəmanı səbrlidir; hətta o qədər səbrlidir Kİ, KÜtləviləşən hadisə Kİmi diqqəti cəlb edir, yəni bunlarda sənətKar ancaq Füzuli KonteKsti üçün təbii görünür, hər hansı başqa bir ömrünün gəncliyi və yetKİnliyi növbələnir, estetİK ideal tədricən KonteKstə çətin uyuşardı. yetişir. Füzulidə, yaxud Vaqifdə isə bu baxımdan inKİşaf görməK mümKÜn deyil: hər İk İ sənətKar əllərinə təzəcə qələm alanda nə Ey Füzuli, şami-qəm əncamma yoxdur ümid, demişdilərsə, prinsip etibarilə, axıracan həmin mətləbi davam Bir təsəllidir, sənə ol sözKİ, derlər var sübh etdirmişlər. Ona görə k İ, Füzuli üslubu Füzuli dünyaya gəlməmişdən qabaq dünyaya gəlir, Füzulidən sonra da mövcud olur. Vaqif üslubu məntiqi ilə səbr etməK isə (yəni bilə-bilə kİ, gecənin qəmi heç vaxt da onun Kİmi. Deməli, bunlarda inKİşafın dinamizmini geniş qurtarmayacaq, sabah isə açılmayacaq, yenə sabahm açılacağmı KonteKstdə hiss etməK mümKÜndür. Əlbəttə, Nəsimini (yaxud səbrlə gözləməK), həqiqətən ağlasığmayan və buna görə də adamı Xətaini) yetişdirən estetİK mənbələr var, bununla belə, Füzuli, heyrətə salan hadisədir, mənəvi dəyanət nümunəsidir. yaxud Vaqif estetİKasının (və düşüncə tərzinin) daha universal Vaqifin lirİK qəhrəmanı isə eyni dərəcədə səbrsizdir, ən adi səciyyə daşıdığmı etiraf etməK lazımdır. mühaKİmələrində də bu dərhal hiss olunur: Ədəbi-bədii fİKrimizin inKİşafmda Füzuli mərhələsi, Vaqif mərhələsi, nəhayət, S.Vurğun mərhələsi məntiqi əlaqə təşKİl edir; Ara xəlvət İKən etmə qilü-qal, hər bir mərhələnin müstəqilliyi ilə yanaşı, bir-birinə dialeKtİK Tez ol, çıxdı canım, naz vaxtı deyil. istinadı da diqqəti çəKİr. Füzuli mərhələsi tezis, Vaqif mərhələsi antitezis, S.Vurğun mərhələsi isə sintez faKtı Kİmi araşdırma tələb Yaxud: edir. XVIII əsrə qədər Füzuli düşüncə tərzi ədəbi-bədii təfəKKÜrün Bir saat görməsəm, tuti zəbanım, əsas göstəricisi idi. Q.Bürhanəddindən etibarən bir sıra hallarda Qopacaq başıma qiyamət eylə. Vaqif üslubunu canlandırmaq cəhdləri olmuşdu, (xüsusilə XVI əsrdən etibarən Xətai, Əmani...), laKİn bu cəhdlərin heç biri Füzuli Füzuli məhəbbətin poeziyasını vüsala qədər görür, onun poetiuK üslubunun nüfuzunu sındırmaq imKanına malİK deyildi. şərhinə görə, vüsal başlananda poeziya qurtarır (müqayisə üçün Vaqif üslubunun KİassİK səviyyəyə qalxmasında ictimai-siyasi deyəK kİ, dastan məntiqi ilə də məhəbbətin estetİKası vüsala şəraitin rolu xüsusi qeyd edilməlidir: səfəvilərin süqutundan sonra qədərdir; bu mənada Füzuli, həqiqətən, xalqm gözəllİK duyğularına istinad edən sənətKardır); odur k İ, şair yazır: aşmağa ehtiyac duyur, bu isə rüsvayçılaqla nəticələnir:
Qəmi-hicrdir Kİm, artar əsərilə eşq zövqü, Qaçan rüsva olurdum, qan udub səbr edə bilseydim, Qələt eyləmiş Füzuli k İ, vüsalə talib olmuş. Məlamət çəKdiyim bihudə əfqan etdigimdəndir.
LaKİn bu o deməK deyil k İ, Füzuli platonİK məhəbbət təbliğ edir Füzulinin qəhrəmanı məhəbbət əzablarınm dəhşətini bütün güciı (onda gərəK məhəbbət dastanlarına da bu cür yanaşılsm). Şairin bir ilə duyur: sıra fİKİrləri onun məhəbbətinin həyatiliyini göstərir: məsələn: Qıldı Məcnun K İm i çoxlar həvəsi-eşq, vəli Səcdədir hər qanda bir büt görsəm ayinim mənim, Doymadı dərdə məni, bisərü nadən ğeyri. Xah mömin, xah K a fir tut, budur dinim mənim. LaKİn bu əzabdan boyun qaçırmaq olmaz, ona görəKİ, məhəb- Yaxud: bətdən o tərəfə təsəvvürünə heç nə gətirmir. Əgər ağıl məhəbbətin şiddətlənməsinə mane olacaqsa, Füzuli ondan da dərhal üz Hüsnün olduqca füzun, eşq əhli artıq zar olur, döndərmyə özündə cəsarət tapır: Hüsn nə miqdar olursa, eşq ol miqdar olur. Daşlara urub başımı rüsva gəzər oldum. Füzuli, yeri gələndə, vüsalın şirinliyini də inKar etmir və bu elə Ey əql, qaçıb qurtula gör dərdi-sərimdən. Füzuli düşüncə tərzinin məntiqinə uyğundur k İ, vüsalın şirinliyini bilə-bilə ondan əl götürəsən: Füzulinin qəhrəmanı bu cür suallar üzərində də düşünməli olur:
Cənnət üçün mən edən aşiqləri didardan, Əql yar olsaydı, tərKİ-eşqi-yar etməzmidim? Bilməmiş Kim cənnəti aşiqlərin didar olur. Ixtiyar olsaydı, rahət ixtiyar etməzmidim?
Vaqif isə bilavasitə vüsalm poeziyasını verir: Göründüyü K İm i, söhbət ağlın gücündən yaradılmış məhəbbətdən yox, təbii məhəbbətdən (idarəolunmaz məhəbbətdən) Siyah vəsmə zivər çəKİbdirqaşa, gedir. Füzulinin təbii məntiqi isə bunu deyir: Onu görən gözlər istər qamaşa, Bir ləhzə hüsnünə etdim tamaşa, Can ver, KÖnül, ol qəmzəyə Kİm, munca zamanlar Behəmdüllah, din-imana yetişdim. Can içrə səni bəslədiyim anm üçündür.
Vaqif bu fİKİrdədir k İ, “rəsmi-ülfət bilməyən büt aşiqin Kafər Elə bu yerdə Vaqif də öz este tİK prinsipini elan edir: edər...” və özü də məhz “rəsmi-ülfət” qanunu ilə mühaKİmə yürüdür: Vaqif, yaxşı canan gərəK can üçün, Mən bu dərd ilə əgər ölsəm, məzara qoymaym Iədir çox çalışmaq bu cahan uçün!.. Üstümə o tuti dil şux nigarım gəlməmiş. Vaqif düşüncə tərzinin Füzuli düşüncə tərzi ilə qarşılaşması Füzulinin qəhrəmanı səbrlə məhəbbət əzablarmdan tərbiyə alır, həmin nöqtədə daha KəsKİndir; yerdə aaean qarşıdurmalar isə, bir dünya malma aludə olmaqdan çəKİnir, mənəvi ucalığmı təmin etmiş növ, törəmə xaraKterlidir, prinsipial qarşıdurmanın müxtəlif olur. LaKİn səbrin də hövsələ hüdudu var; qəhrəman bəzən hüdudu tərəflərini təşKİl edir. TürK xalqları ədəbiyyatı 257 ------— ------Sual oluna bilər: biz nə üçün Füzulinin, eləcə də Vaqifin estetİK Neyçün incidirsən munca Vaqifi, idealım məhəbbət mövzusu hüdudunda axtarmağa cəhd edirİK?... Nə hasil bu cövrü cəfadan sənə? Onda cavab iea?aa aşağıdaKi misraları nümunə göstərərdİK: Yaxud: Füzuli: Vaqif sevdi bir iqrarsız bivəfa, Kamili-sinəm, dəxi özgə Kəmalı neylərəm?.. Badə getdi tamam çəKdiyi cəfa...
Vaqif: Füzuli də qısqanır, Vaqif də; Füzulinin qısqanması sənətKarlıq nümunəsidir: ÇünKİ yorğunuyam mən bu yolların! KuhKən Şirinə öz nəqşin çəKİb vermiş firib, Füzuli ilə Vaqifin qarşılaşdırılmasmda mövzu uyğunluğu isti- Gör nə cahildir, yonar daşdan öziçün bir rəqib. nad təşKİl edir, bunsuz qarşılaşdırma ümumiyyətlə mümKÜn deyil. Füzuliyə görə, məhəbbət fəlsəfəsi baxımmdan sultan gədadan Vaqifdə isə məişət məsələsidir: seçilmir, varlı-Kasıb oppozisiyası aradan qalxır; "vadiyi-vəhdət həqiqətdə məqami-eşqdir Kİm, müşəxxəs olmaz ol vadidə sultandan Bilməm k İ sənə nə demiş əğyar, gəda". Xəyalmdır məndən genə gen Kİmi... Füzulinin qəhərəmanı fədaKarlığı ilə fəxr eləməKdə tamamilə haqlıdır: Vaqifin qəhrəmanı, Füzulinin qəhrəmanı ilə müqayisədə sevgilisinə məhrəmdir; onların arasmda söz-söhbət olur, Küsüb- Can fəda eyləmyəi yara həmin mən bilirəm, barışırlar: Bu təriqi demə həm qafilü gümrah bilir. Qərib-qərib durduq biganələrtəK, Vaqifin qəhrəmanı da məhəbbətində fədaKardır, - bunu Soyuq-soyuq baxdıqdivanələrtəK... gizlətmir də: Hələ onu demirİK Kİ, bir-biriləri ilə zarafat eləməyə də imKan Xublara vermişəm din-imanımı, tapırlar: ŞövKətü-şanımı, adü sanımı, Cəllad təK gözlərin alsa canımı, Olmaya sən məni biiqrar sandm, Namərdəm mən əgər aman eylərəm. Zarafat eylədim, ona inandm?
Əslində isə, burada da ziddiyyət özünü göstərir; Füzulidə hər Füzuli çəKdiyi əzablardan bilmir Kİmə şİKayət eyləsin, Vaqif isə şeydən Keçilir Kİ, bir ad-san qazanılsın, Vaqifdə isə məhz ad-sandan birbaşa sevgilisinə şİKayətlənir (“Mənim səndən sənə şİKayətim var” Keçilir. məntiqi ilə), giley-güzar edir; məsələn: Füzuli məşuqənin cövründən əzab-əziyyətindən şİKayətlənir, amma prinsipial cəhət burasındadır k İ, cövrü-cəfanı təbii hal sayır, Sən məni eylədin ellər gülüncü. hətta məhəbbətin atributu Kİmi qəbul edir. Vaqif isə belə bir sual verməyə özündə nəinKİ cəsarət tapır, hələ bunu qanuni haqqı da Füzulidə qəhrəman sevgilisinə bu cür müraciət edə bilməz; bilir: ƏKsinə, Kənar yerdə şİKayətlənmə-filan olursa, üz-üzə gələndə ancaq onu deyə bilər kİ: mövzularda da Füzuli məhz qeyri-KonKret ifadə tərzinə müraciət edir: Padşahım, zülm edib aşiq sana zalim demiş; Xublardan yaman gəlməz, bu, böhtandır sana! Çıxdı həmmamdan o, pərdeyi-çeşmim sarınıb, Tutdu asayiş ilə guşeyi-çeşmimdə məqam. Nəhayət, Füzulidə aşiq məşuqdan nə qədər aşağı tutulursa, o qədər qürurlu görünür. Diqqət yetirəK: (Nola gər salsa Füzulinin Mücərrəd mövzularda isə fİKrin ifadə tərzi bir qədər daha qəmi-hicranə çərx, Vəsl əyyamində ol ğafil İKən məğrur idi); Vaqifdə mücərrədləşir, ona görək İ, bu zaman daha qeyri-real assosiasiyalar isə, əKsinə: yaradılır:
Yarım sallanıban gələndə bizə Eylər K Ö nül ə şk xətin şövqünü füzun, Düşübən əl-ayağından öpəydim. Oddan çıxar buxar saçıldıqca ab ona.
Füzulidə ifadə tərzi nə qədər mücərrəddirsə, Vaqif ifadə tərzi o Vaqif olduqca nadir hallarda mürəKKəb obrazlar işlədir, ancaq qədər KonKretdir; həm də nəzərə alaq Kİ, burada Füzulinin KİassİK, bu mürəKKəblİKdə mücərrədlİK olmur; məsələn: Vaqifin isə foİKİor üslubunda yazması da şərtdir. Əslində, estetİK fİKrin inKİşaf məntiqi mövcud qarşıdurmanı sistemli şəKİldə Bədənin sərasər gül xərmənidir... yetişdirmiş olur, bu mənada Vaqif estetİKasının Füzuli estetİKasına “Xərmən” anlayışı həmişə “istilİK” məfhumunu yada salır və bu məzmunca qarşı durması haçandan başlayırsa, ifadəcə də həmin istiliyi gül iyi ilə birlİKdə təsəvvür edəK!.. vaxtdan başlanır. Vaqifin elə bir obrazlı ifadəsi yoxdur kİ, etnİK Koloritdən Füzulidən: məhrum olsun; şübhəsiz, bu cəhət ifadə tərzindəKİ KonKretliyin Tərləmiş rüxsar ilə xublar açarlar KÖnlümü, faKtıdır, məsələn: Gör nə gülşəndir kİ, atəşdən verərlər ab ona. Məmələrin üstündən çatınm zolu, Sən qıysan, mən sənə qıymanam, gəlin! Vaqif bu cür mücərrəd şəKİldə deyil, KonKret deyir: Yaxud:
Ey yanağı lalə Kİmi al gözəl. Deməginən Molla Pənah qocadır, Səni tamam yesəm, doymanam, gəlin! FİKİr hər İk İ halda metaforİK ifadəsini tapır, laKİn obrazlaşdırma üsulu, estetİK şərhin məntiqi müxtəlifdir; Füzulidə Bu cür obrazlar Vaqifin bədii düşüncə məntiqini xaraKterizə Vaqiflə müqayisədə poetİK informasiya xeyli mürəKKəb səciyyə etməK üçün material verir: şairin üzərində düşündüyü, poetİK daşıyır və çətin dərK edilir. Səbr fəlsəfəsi geniş miqyasda həllini verməK istədiyi mətləbin özü Koloritlidir. mühaKİmələrə imKan açır, emosiya aKtının intelleKtual səviyyədən Füzuli obrazıını bütün Koordinatları üzrə dərK etməK mümKÜn qiymətləndirilməsinə şərait yaradır: olduğu halda, Vaqif obrazı bəzən təhlilə belə gəlmir. ÇünKİ Füzuli hər hansı emosiya olursa-olsun, onu intelleKt süzgəcindən Keçirir, Dəşti-ğəmdə xaKİ-qəbrim üzrə sərvi-girdibad məntiqin qanunları ilə bu emosiyaya baxış bucağı müəyyən edir. Çəksə baş, ol sərvdən su Kəsmə, ey seyli-sərab. Vaqif isə emosiyanı necə gəldi verir. Füzulidən fərqli olaraq, Vaqif fİKrini nəinKİ sadə, bəzən prozaİK Mövzunun KonKret olub-olmaması şərt deyil, çünKİ KonKret şəKİldə ifadə etməyə qabildir; məsələn, o yerdə Kİ Vaqif: “həsrətindən çıxdı canı Vaqifin” deyir. Həmin məqam üçün Vaqifdə isə bu cür dəqiqlİK yoxdur; müqayisə edəK: Füzulidə adətən “tərn etdi” ifadəsi “çıxdı”nı əvəz edir. Baxmaq ilə doymaq olmaz üzündən, Yaxud: Danışanda şirin-şirin sözündən. Onun üçün göz Kəsmərəm gözündən, Səg rəqibin bir daş düşsün başına, Müştaqam, ey şəKər Kanı, mən sənə. Qoymaz Kİ, yar ilə olaq aşına... Şairin sözü bəzən Kompliment səviyyəsinə enir: Yaxud da: Oturuşun gözəl, duruşun gözəl, Bir belə gözələ qurban olmağa, Sallanışın gözəl, yerişin gözəl, Vaqif Kİmi qəllaş Kİmsə gərəKdir. Xoyun, xülqün gözəl, hər işin gözəl, Bəxş olub bu xubluq xudadan sənə. Füzuli bu cür ifadələrdən bütünlÜKİə sərf-nəzər edir. Vaqif isə hətta bunlardan da betərini deyə bilər: Füzulidə həsrət, bir qayda olaraq, gözəlin mənəvi atributlarını yada salır. Vaqifdə isə, ƏKSinə, maddi-zahiri atributlar yada düşür: Döndərdi üzün ol güli-rəna genə məndən, Eyb olmaya söysəm belə iqbalın içinə. Qaşı Kaman, KİrpİKİəri qəməlim, Ağzı şəKər, dodaqları yeməlim, Füzulidə ifadə tərzinin qeyri-adiliyi, mücərrədliyi, mübhəbliyi Əlvan KƏİağaylı, bəyaz məməlim, onun şərh etdiyi məzmunun qeyri-adiliyindən irəli gəlir; müqayisə Sinəsi meydanım neçün gəlmədi? edəK: Füzuli “vəhdəti-vücud” düşüncə tərzinin yaratmış olduğu Var idi sübh vüsalinə, Füzuli, ümmid, obrazlardan istifadə edir, laKİn “vəhdəti-vücud” ideyalarını təbliğ Çıxmasa həsrətlə cani-fİKarım bu gecə. etməK üçün yox, başqa sözlə, mövcud maneralar qalır, bunun arxasında isə real münasibətlər dayanır; ümumiyyətlə, belədir Kİ, Vaqifdən: müəyyən düşüncə tərzinin məhsulları zamanı KeçdİKcə müstəqim mənasını itirib, metafora faKtma çevrilir. Nümunələrə diqqət Yuxu məni tutdu gələn gecəsi... yetirəK: Verməyən canın sənə bulmaz həyati-cavidan, Füzuli real dünyanı irreal (real olmayan) məntiqlə, Vaqif real Zindeyi-cavid ona derlərkİ, qurbandır sana. məntiqlə təqdim edir, ona görə də Füzuli heyrətə salır, Vaqif isə inandırır. Yaxud: Füzuli irreal məntiqlə yazdığına görə, fİKrini həndəsi dəqiqlİKİə ifadə edir, daha doğrusu, fİKrin həndəsi dəqiqlİKİə ifadəsinin Canlar verib, sənin Kİmi cananə yetmişəm, estetİKasını nümayiş etdirir: Rəhm eylə Kİm, yetincə sənə cana yetmişəm. Füzulidə estetİK fİKrin reallığı bəzən ifadə irreallığı ilə Şəm başından çıxarmış dud şövqi-KaKİlin, məharətlə qarşı-qarşıya qoyulur: Böylə KÜtah ömr ilə başındaKi sövdaya bax! Kəsmədi məndən səri-Kuyində azarm rəqib, daha doğrusu, cavab sualm qoyuluş məntiqindən aydın olur, Ey Füzuli, nişə cənnət içrə yox derlər əzab. məsələn:
Vaqif isə bu baxımdan Füzulidən də qabağa gedir; burada Qansı yerdə bulunur nisbət sənə bir gənci-hüsn, mövhumi məfhumlar ancaq fİKrin metafora istinadıdır: Qansı gəncin əjdəri zülfü-pərişanmca var? Hər Kəsin dünyada bir qibləsi var, Mən də yönüm sənin sarı tutmuşam... Yaxud:
Füzuli aşiq-məşuq münasibətlərinin ifadəsi fonunda cəmiyyət İstəyin can idi, xaKİ-rəhinə tapşırdım, münasibətlərini də əks etdirir: Yetdi ol xud yerinə, indi nədir fərmanm?
Dəşt tutmaq adətin qoymuşdu Məcnun eşqdə, 0 halda Kİ, aşiqin sualı müəyyən mənada cavab tələb edir, onda Şöhreyi-şəhr olağm rəsmin mən etdim ixtira. da adətən KonKretlİKdən uzaq olur; məsələn:
Yaxud: Füzulini ayaqdan saldı bari-möhnəti-eşqin, Neçün tutmazsan, ey Kafər, əlini bir müsəlmanm? Zəfi-tale Kəsdi dünyadan nəsibin zahidin, Yoxsa öz rəyilə zahid tənd-dünya etmədi. Vaqifdə isə aşiq bir növ işgüzar sual verir,o qədər sadə deyir Kİ, hətta bəzən inana bilmirsən kİ, məsələn, bu cür müraciət sənət Yaxud da: faKtıdır:
Fəqr imiş, fəqr, Füzuli, şərəfi-əhli-vücud, Sənə peşəKş etmənəmmi can-başı, Özünə eyləmə həmdəm füqəradan ğeyri. Neçün bir gəlməzsən bizə, Fatimə?
Füzulinin ifadə tərzində, təhKİyəsində fİKrin ləngərinə uyğun Yaxud: bir təmKİn var, hətta bu təmKİnlilİK obrazlarm işlədilmə texnİKasında, maneralarmda da özünü göstərir, məsələn: Vaqif öldü, neçün yasa gəlmədin? Ya zahir olmadı bu xəbər sənə? Güli-rüxsarinə qarşu gözümdən qanlı axar su, Həbibim, fəsli-güldür bu, axar sular bulanmazmı? “İşgüzarlıq” o səviyyəyə qalxırKİ, aşiq sevgilisi ilə eyni hüquqlu vətəndaş Kİmi söhbətə girişir: Füzulinin ƏKSinə olaraq Vaqifdə dərhal reaKSİya verməK, emosiyanı gəldiyi parlaqlıqda da əks etdirməK cəhəti qabarıq nəzərə Əgər yarsan, gəl sarmaşaq qol-boyun, çarpır, ona görə də Vaqifin sintaKSİsi dinamİKdir: Durub daldalardan baxmağın nədir? Yar deyilsən, çək ayağın, geri dur, Əgri durdu, süzgün baxdı, canımı Canımı odlara yaxmağm nədir? Aldı o şux gözlər, amma nə gözlər! Əvvəla, Füzulinin qəhrəmanı sevgilisinə bu cür sual verə Füzulidə aşiqin sevgilisinə veridyi suallar, bir qayda olaraq, bilməz, yəni deyə bilməz kİ, “yarsan, ya yar deyilsən?”, İKİnci heyrətdən yaranır, ona görə də bu cür suallar cavab tələb etmir,, tərəfdən, heç olmasa, sualı belə KƏSKİn şəKİldə qoya bilməz. Göründüyü Kİmi, ifadə planındaKi qarşıdurmalar bilavasitə məzmun etibarən müşahidə edilir. Qazi Bürhanəddin (XIV əsr), xüsusilə planındaKi qarşıdurmaların təsiridir. Kişvəri (XV əsr) ilə artıq müstəqil axara çevrilir; beləlİKİə, Füzuli Sözün estetİK rənglənmə cəhətinə görə də Vaqif Füzuliyə qarşı üç əsrdən artıq müddətə yetişir. Saib Təbrizidən (XVII əsr) etibarəıı durur, məsələn, Füzulidə “qəm” müdrİKİİKİə əlaqələnir və ətalətlə mövcudluğunu davam etdirən Füzuli düşüncə tərzi getdİKCə müdrİKİiyin bir əlaməti, atributu Kİmi təqdim olunur. Qəm aşiqi eKzotİKaya çevrilir. mənən yÜKSƏİdir... Vaqifdə isə ƏKSİnə: Vaqif düşüncə tərzi də təxminən üç əsrə formalaşır; Xətaidən (XVI əsr) Əmaniyə (XVII əsr), oradan da Vaqifə inKİşaf təmayülü Ayağa salıbdır Vaqifi qəmlər... nəzəri cəlb edir. ZaKİrdən (XIX əsr) sonra Vaqif düşüncə tərzi də şablonlaşır və funKSİonal imKanlarmı get-gedə itirir. Füzuli şerindəKİ Kədər Füzuli müdrİKİiyinin göstəricisidirsə, Vaqif düşüncə tərzi Füzuliyə oppozisiya təşKİl etməKİə yanaşı, Vaqif şerindəKİ şüxlüq da Vaqif müdrİKİiyinin şərtidir; yəni həm də onun davamıdır, bunlarm hərİK İsi eyni mənbədən təşəKKÜl funKSİonal şəKİldə mövcud olan elə Kədərdən, yaxud şuxluqdan tapır, laKİn zaman etibarilə öncə normativ səviyyəyə qalxdığma ibarətdir, müdrİKİİK isə mücərrəd anlayış olub, qeyd edilən antonim görə, Füzuli düşüncə tərzi Vaqifi qidalandırmaq imKanma malİK əlamətlərin hər İKİsini səciyyələndirməK imKanına malİKdir. olmuşdur. Bununla belə, qeyd edilən təsiri birtərəfli saymaq da Füzuli düşüncə tərzi ilə Vaqif düşüncə tərzinin ƏKSliyi onların doğru deyil; əwəla, Füzuli mərhələsində Vaqif düşüncə tərzinin istifadə etdİKİəri xaraKterİK frazeoloji ifadələrin verdiyi semantİK elementləri var idi və bunlar Füzuli düşüncə tərzinə təsir edirdi, təəssüratdan da görünür, müqayisə edəK: İKİnci tərəfdən, Vaqif mərhələsində Füzuli düşüncə tərzi Füzulidən: hali-dilin nihan tutmaq, hərzə-hərzə fəryad etməK, normativlİK səlahiyyətini itirsə də, mövcud idi (məsələn, guşeyi-meyxanə tutmaq, ey qanım tÖKən, qanı qana tutmaq, ər Kİmi S.Ə.Şirvani, hətta M.Hadiyə qədər gəlib çıxmışdı) deməli, heç ola tərpənməK, bəhri-eşqə düşməK, məlamət müİKÜnün sultanı, tÖKdÜK- bilməzdi Kİ, Vaqif mərhələsində norma sayılan düşüncə tərzi onda cə qanım oxun, eşq dərdilə xoşam, gözü KÖnlümdə gəzər, imdi mə- müəyyən təbəddülat yaratmasm. Bizə qalırsa, XX əsrdə Ə. Vahid nəm rüsvayi-eşq, gəzərdim itlərin içrə, özgə halı neylərəm, ğəmzən məhz Vaqif düşüncə tərzinin deformativ təsirinə məruz qalmış sökə cismim, tutuşudu ğəm oduna, fərağm odunu gördÜKCƏ, tərKİ- Füzuli düşüncə tərzinin eKzotİKasıdır. xaniman etdim, zövqi-vüsali möhnəti-hicranə dəgişdirdim, məndə Füzuli tezis, Vaqif antitezis münasibətinin məntiqi davamı saKİn oldu dərdi-eşq, Kİmsə məni almaz gözə, eşq namusu mənü olaraq S.Vurğun sintez mərhələsi gəlir. XIX əsrin sonu, XX əsrin Məcnunə düşmüş, ğəm yÜKÜn çəKməKdəyiz, mehrin savutma əvvəllərində xalqm ictimai həyatında mövcud olan əKslİKİərin sinədən, yaxa çək edəni başmaq Kİmi salır ayağa, vəslin təmənna estetİK təfəKKÜrdə sinxron şəKİldə qabardılması üçün şərait yaranır. eyləyə, ğafiləsalari-Karivani-ğəməm, həyat sərf edübən, pərişan Nəticədə XX əsrin əvvəllərindən etibarən Füzuli düşüncə tərzi ilə halin oldum, əvvəli hirsü axiri həsrət imiş... Vaqif düşüncə tərzinin sintezləşməsi gedir S. Vurğun yetişir... Vaqifdən: tərlan KÖnlüm, havalanmaq, qəribliyə düşməK, başma qiyamət qopmaq, dərd bilən ağzım ləzzəti, səndədir meylim, dodaqları yeməlim, ağzı xeyir sözlüm, özün öldürəydi adamdan ötrü, işarə anlayıb, hal bilən gərəK, yanımda etibar sata bilməzsən, ləblərinlən bal axan, yol-ərKan gözət, qalmaqal etdin, tərpəndi dərdim, əl əldən üzülür, çünKİ yorğunuyam mən bu yolların, yar yanmda ötKən sözüm olaydı, KÖnüldən-KÖnülə yollar görünür, ağırlıq satar, saçı qucaq ilə düşüb gərdənə, qaymaq dodaqlı, ağızlar tərifi, bir şey ondan dadmadım, oturubən dizbədiz, namusü arım Kəsilib, didarınm müştaqiyəm... Füzuli düşüncə tərzinin elementləri Həsənoğludan (XIII əsr) *** ***
Qəd ənarəl-eşqə-lil-üşşaqi minhacəl hüda! Şərbəti-lə’lin kİ, derlər çeşmeyi-heyvan ona, SalİKİ-rahi-həqiqət eşqə eylər iqtida. 01 verir can dəmbədəm üşşaqəvü mən can ona.
Eşqdir ol nəş'eyi-Kamil Kİm, ondandır müdam Oxlarından Kİm, tİKan təK sancılıbdır hər tərəf, Meydə təşviri-hərarət, neydə tə’siri-səda. Gülbünidir xəm qədim, hər qönçə bir peyKan ona.
Vadiyi-vəhdət həqiqətdə məqami-eşqdir Xalü xətdir bilmən ol ayineyi-rüxsar üzə, Kim, müşəxxəs olmaz ol vadidə sultandan gəda. Ya gözümdən əks salmış mərdümi-müjgan ona.
Eyləməz xəlvətsərayi-sirri-vəhdət məhrəmi Tutma, ey qan, dəmbədəm tüğyan edib tən çaKİni, Aşiqi mə'şuqdən, mə'şuqi aşiqdən cüda. Qoy bu mənzərdən dəmi nəzzarə qılsm can ona.
Ey Kİ, əhli-eşqə söylərsən: məlamət tərKİn et! Bəhrə, lö'lö dişlərin vəsfin məgər söylər səba Söylə Kİm, mümKÜnmüdür təğyiri-təqdiri-xuda? Kim, qulaq tutmuş sədəf içrə düri-qəltan ona.
Eşq kİİkİ çəKdi xətt hərfi-vücudi-aşiqə Saldı xəttin zövqini dil canə qanlar uddurub, Kim, ola sabit həq isbatında nəfyi-maəda. Tifl təK Kİm, oxudarlar zəcr ilə Qur'an ona.
Ey Füzuli, intihasız zövq buldun eşqdən, Ey Füzuli, ol sənəm əfğanına rəhm eyləməz, Böylədir hər iş Kİ, həq adilə qılsan ibtida. Daşə bənzər bağrı, tə'sir eyləməz əfğan ona. *** ***
Canımm cövhəri ol lə'li-gühərbarə fəda, Cam içrə mey Kİ, dairə salmış hübab ona, Ömrümün hasili ol şiveyi-rəftarə fəda. Ayinədir kİ, əks salır afitab ona.
Dərd çənmiş başım ol xali-siyəh qurbanı, Zahid sual edərsə Kİ, meydən nədir murad? Tab görmüş tənim ol türreyi-tərrarə fəda. Bizdə səfadır, onda Kədurət, cəvab ona.
Gözlərimdən tÖKÜlən qətreyi-əşKİm gühəri Qan-yaş tÖKÜb yanında dönər atəşin Kəbab, Ləblərindən saçılan lö'löi-şəhvarə fəda. Mə'şuqə bənzər atəşü aşiq Kəbab ona.
ÇaK sinəmdə olan qanlı cigər parələri Eylər KÖnüldə əşk xətin şövqünü füzun, Məst çeşmində olan qəmzeyi-xunxarə fəda. Oddan çıxar buxar, saçıldıqca ab ona.
Parə-parə dili-məcruhi-pərişanımdan Çeşmin mərizi oldu KÖnül, lə'linə yetir, Səri-Kuyində olan hər itə bir parə fəda. Rənci-xumarə düşdü, dəvadır şərab ona.
Canü dil qeydini çəKməKdən özüm qurtardım, TəKİifi-cənnət eyləmə Kuyində KÖnlümə, Canı cananəyə etdim, dili dildarə fəda. Çün cənnət əhlidir, nə verirsən əzab ona?
Ey Füzuli, nola gər saxlar isəm canı əziz, Məsduddur Füzuliyə meyxanələr yolu, Vəqt ola Kİm, ola ol şuxi-sitəmKarə fəda. Yarəb, hidayət eylə təriqi-səvab ona! *** ***
Riştədir cismim Kİ, dövri-çərx vermiş tab ona, Gərçi, ey dil, yar üçün üz verdi yüz möhnət sana, Mərdümi-çeşmim düzər hərdəm düri-sirab ona. Zərrəcə qə'ti-məhəbbət etmədin, rəhmət sana! Sayeyi-zülfün şəbistanındadır şəm'i-rüxün, Saxlama nəqdi-qəmi-eşqini, ey can, zahir et Necə yetsin qədr ilə xurşidi-aləmtab ona? Kim, verim həbsi-bədəndən çıxmağa rüxsət sana.
Dürdi-meytəK qərqeyi-xunabə gördüm KÖnlümü, Çareyi-behbudimi sordum müalicdən, dedi: Gör nə gəldi başına, netdi şərabi-nab ona. Dərd, dərdi-eşqdir, mümKÜn degil sihhət sana.
Qaməti-xəm birlə bir əhli-Kəramətdir qaşın, Tutaram yarın qiyamətdə, həbibim, damənin, Daş olur, əlbəttə, gər baş əyməsə mehrab ona. Məstsən qəflət şərabmdan, bu gün möhlət sana.
Çeşmini əhli-nəzər qəsdinə tə'yin eyləyən Eşq əhlin atəşi-hicranə eylərsən Kəbab, Nazü qəmzəndən mühəyya eyləmiş əsbab ona. Dönə-dönə imtəhan etdim, budur adət sana.
Tərləmiş rüxsar ilə xublar açarlar KÖnlümü, İncidir naləm səni, vəh nola gər bir tiğ ilə Gör nə gülşəndir Kİ, atəşdən verərlər ab ona. Çeşmi-cəlladın edə ehsan mənə, minnət sana. Səndə dün gördüm, Füzuli, meyli-mehrabü nəmaz, SiİKİ-əhli-halə çəKmiş zahidi əşKİ-riya, TərKİ-eşq etməKmi istərsən, nədir niyyət sana? Mis Kİmi Kİm, sim qədrin bildirər simab ona.
Ey Füzuli, qalmamış qovğayi-Məcnundan əsər, Qaliba, əfsaneyi-eşqin gətirmiş xab ona. *** ***
Kəmali-hüsn veribdir şərabi-nab sana, Eşq ətvarm müsəlləm eylədi gərdun mana, Sana həlaldir, ey müğbeçə, şərab sana. Bunca K İm , yıldı-yügürdü, yetmədi Məcnun mana.
Səni mələK görəli yazmaz oldu eşqi günəh, Qıldı məndən rəf' təKİifi-namazi məstlİK, Vəli yazıldı bu üzdən bəsi səvab sana. Qaldı bərhəq nəş'eyi-cami-meyi-gülgun mana.
Ləbin sualma verməz cavab üşşaqm, Bağiban, gər meyl qılman sərvinə, mə'zur tut, Sual olursa bu səndən, nədir cəvab sana? Sərvdən yegrəK gəlir ol qaməti-mövzun mana.
Məni qərarım ilə qoymaz oldun, ey gərdun, Dustlar, qan-yaş tÖKÜb qıldı məni rüsvayi-xəlq, Yeridir ahim ilə versəm inqilab sana. Vəh kİ, düşmən çıxdı axır dideyi-pürxun mana.
Şüayi-cövhəri-tiğindən umma rəhm, ey dil, Olmazam, hər qanda Kİm olsam, giriftar olmadan, Saqınma su verə, ey təşnə, ol sərab sana. Bir bəladır göz, bir afətdir dili-məhzun mana.
Füzuli, başma ol sərv sayə saldı bu gün, Ey Füzuli, navəKİ-ahimlə aldım intiqam, Ülüvvi-rif'ət ilə yetməz afitab sana. Dönə-dönə gərçi bidad etdi çərxi-dun mana. *** ***
Ey məlƏKSİma Kİ, səndən özgə heyrandır sana, Ey bivəfa Kİ, adət olubdur cəfa sana, Həq bilir, insan deməz, hər K İm k İ, insandır sana. Billah cəfadır, olma deməK bivəfa sana.
Verməyən canın sənə bulmaz həyati-cavidan, Gəh nazü gəh Kİrişməvü gəh işvədir işin, Zindeyi-cavid ona derlərk İ , qurbandır sana. Canm sevənlər olmasa yeg aşina sana.
Aləmi pərvaneyi-şəm'i-cəmalm qıldı eşq, Min can olaydı Kaş məni-dilşİKƏstədə, Cani-aləmsən, fəda hər ləhzə min candır sana. Ta hər birilə bir gəz olaydım fəda sana.
Aşiqə şövqünlə can verməK İKən müşKÜl degil, Eşqimdə mübtəlalığımı eyb edən sanır Çün Məsihi-vəqtsən, can verməK asandır sana. Kim, olmaq ixtiyar ilədir mübtəla sana.
Çıxma, yarım gecələr, əğyar tə'nindən saqm, Ey dil Kİ, hicrə doymayıb istərsən ol məhi, Sən məhi-övci-məlahətsən, bu, nöqsandır sana. ŞÜKr et bu halə, yoxsa gələr bir bəla sana.
Padşahim, zülm edib aşiq sana zalim demiş, Ey gül, qəmində əşk rüxi-zərdim etdi al, Xubrulardan yaman gəlməz, bu, böhtandır sana. Bildirdi ola surəti-halım səba sana?
Ey Füzuli, xubrulardan təğafüldür yaman, Düşməz çü şah qürbi, Füzuli, gədalərə, Gər cəfa həm gəlsə onlardan, bir ehsandır sana! 01 şəhdən iltifat nə nisbət mana, sana. *** ***
Dustum, aləm səninçin gər olur düşmən mana, Qəmdən öldüm, demədim hali-dili-zar sana, Qəm degil, zira yetərsən dust ancaq sən mana. Ey güli-tazə, rəva görmədim azar sana!
Eşqə saldım mən məni, pənd almayıb bir dustdən, Iç meyi-nab Kİ, bağrından edər cümlə Kəbab Hiç düşmən eyləməz onu kİ, etdim mən mana. Atəşi-eşq ilə üşşaqi-cigərxar sana.
Canü tən olduqca, məndən dərdü dağ əskİk degil, Meyi-gülgündə degil nərgisi-məstin əksİ, Çıxsa can, xaK olsa tən, nə can gərəK, nə tən mana. Qədəh olmuş, göz açıb, aşiqi-didar sana.
Vəsl qədrin bilmədim hicran bəlasın çəKmədən, Arizin gül-gül edibdir meyi-gülguntabi, Zülməti-hicr etdi çox mübhəm işi rövşən mana. Vəh Kİ, bir güldən açılmış neçə gülzar sana.
Dudü əxgərdir mana sərv ilə gül, ey bağiban, Bağə seyr et bu ləbi-lə'l ilə Kİm, qönçəvü gül Neylərəm mən gülşəni, gülşən sana, gülxən mana. Göstərə xuni-dilü dideyi-xunbar sana.
Qəmzə tiğin çəKdi ol məh, olma qafil, ey Könül! Der idim qamətinə sərv, vəli özgə imiş Kim, müqərrərdir bu gün ölməK sana, şivən mana. HərəKatü rəvişü şivəvü rəftar sana.
Ey Füzuli, çıxsa can, çıxman təriqi-eşqdən, Əyilib tərfi-binaguşinə, dərdi-dilimi Rəhgüzari-əhli-eşq üçrə qılın mədfən mana! Ya o taqin deyə, ya türreyi-tərrar sana.
Ta giriftarinəm, azad ola bilməm qəmdən, Hiç Kİm olmasm, ey şux, giriftar sana.
Lə’li-nabin həvəsi bağrımı qan eylədigin, Ah Kİm, qanlı yaşım qılmadı izhar sana.
Ey Füzuli, fəlƏKİn var səninlə nəzəri Kim, qəmü möhnətini verdi nə Kİm var sana. *** ***
Sübh salıb mah rüxündən niqab, Sən üzündən aləmi rövşən qılıb saldın niqab, Çıx kİ, təmaşayə çıxa afitab! Yazıya salsm bu gündən böylə nurin afitab.
Rişteyi-canım yetər et bir gireh, Sən nə nuri-paKsən, ey məzhəri-sün'i-ilah Salma səri-zülfi-səmənsayə tab. Kim, alır şəm'i-rüxündən nur mehrü mahitab.
Məst çıxıb, salma nəzər hər yana, ƏKSİ-ruyin suya salmış sayə, zülfün toprağa, Görmə rəva Kİm, ola aləm xərab. Ənbər etmiş toprağm adm, suyun ismin gülab.
Kəsmə nəzər canibi-üşşaqdən, Yeldə bulmuş buyi-zülfün, suda ƏKSi-arizin Naleyi-dilsuzdən et ictinab. Kim, yeli bağrma basıb, suya göz dİKmiş hübab
Şamlər əncüm sayıram sübhədəK, Lə’lgun meydir əlində sağəri-simin ilə, Ey şəbi-hicrin mənə ruzi-hesab. Ya nigini-lə'ldir, rəşKİ-ləbindən oldu ab?
Duzəxə girməz sitəmindən yanan, KiİKİ-qüdrət lövhi-sinəmdə səni qılmış rəqəm, Qabili-cənnət degil əhli-əzab. Eyləyib məhbublər məcmuəsindən intixab.
Saldı ayaqdan qəmi-aləm məni, Ey Füzuli, hər əməl qılsan xətadır, qeyri-eşq, Ver mənə qəm dəf'inə, saqi, şərab! Budurur mən bildigim, «vəllahü ə'ləm bis-səvab
Rəhm qıl üftadələrin halma, Hiç gərəKməzmi sənə bir səvab?
Yar sual etsə Kİ, halın nədir, Xəstə Füzuli, nə verərsən cəvab? *** ***
Payibənd oldum səri-zülfi-pərişanm görüb, 01 Kİ, hər saət gülərdi çeşmi-giryanım görüb, Nitqdən düşdüm ləbi-lə’li-dürəfşanın görüb. Ağlar oldu halıma, birəhm cananım görüb.
Oda yaxdım şəm’vəş canım, baxıb rüxsarına, Eyləyən tə’yini-əczayi-müdava dərdimə, Çərxə çəKdim dudi-dil, sərvi-xuramanm görüb. TərK edib, cəm’ etmədi, hali-pərişanım görüb.
Gəzdirər hər yan gözüm əşk içrə bağrım parəsin, Lalərüxlər göysümün çaKİnə qılmazlar nəzər, Xəl’əti-gülgun ilə Rəxş üzrə cövlanın görüb. Hiç bir rəhm eyləməzlər daği-pünhanım görüb.
Bir zaman Keçməz Kİ, dil tiğindən olmaz çaK-çaK, Tut gözün, ey dudi-dil, çərxin Kİ, devrin tərK edib, Açılır hər dəm tutulmuş Könlüm ehsanm görüb. Qalmasm heyrətdə, çeşmi-gövhərəfşanım görüb.
Könlümü tənhalıq eylərdi pərişan sinədə, Pərtövi-xurşid sanmm yerdə Kİm, devri-fələK, Olmasaydı cəm’, hər yanında peyKanm görüb. Yerə vurmuş afitabm, mahi-tabanım görüb.
Bəndü zindani-qəmü möhnətdən olmuşdum xilas, Suda əKSİ-sərv sanmm Kİm, qoparıb bağiban Ah Kİm, düşdüm yenə çahi-zənəxdanm görüb. Suyə salmış sərvini, sərvi-xuramanım görüb.
Ey Füzuli, bunca Kİm, tutdun nihan hali-dilin, Ey Füzuli, bil Kİ, ol gül arizin görmüş degil Aqibət fəhm etdi el çaKİ-giribanm görüb. Kim kİ, tə’n eylər mənim çaKİ-giribanım görüb. LEYLİ VƏ MƏCNUN RÜBAİLƏR
DİBAÇƏ Ey nəş’əti-hüsni eşqə tə’sir qılan! Eşqilə binayi-KÖvni tə’mir qılan! Leyli səri-zülfünü girehgir qılan! İlahi, Leyliyi-sirri-həqiqət sərapərdeyi-vəhdətdən iqtizayi-zühur Məcnuni-həzin boynuna zəncir qılan! edib təcəlliyi-cəmalilə fəzayi-surəti müzəyyən etdində və Məcnun ruhi sərgəşteyi-badi-yeyi-qəflətdə İKən ol şə’şəəyi-cəmalı görüb, Tutsam tələbi-həqiqətə rahi-məcaz, inani-ixtiyari əldən getdİKdə əgər əlaqeyi-abayi-ülvi və rabiteyi- Əfsanə bəhanəsilə ərz etsəm raz, ümməhati-süfli ol ləzzəti-canfəzayə və məsərrəti-dilgüşayə vaqif Leyli səbəbilə vəsfin etsəm ağaz, olmayıb, firibi-məvaizgunə və hiyleyi-nəsayehnümunə ilə mühərrİKİ- Məcnun dili ilə etsəm izhari-niyaz. silsileyi-inqitai-peyvəndi-vüsal və müdəbbiri-vəsileyi-infisali-iqdi- ittisal olmaq etsələr, təvəqqə oldur Kİ, nə ol Leyliyi-aləmarayə bu Lütf ilə şəbi-ümidimi ruz eylə! təqrir rə’fi-hicabi-cismanidə mövcibi-tə’xir ola və nə ol Məcnuni- İqbalımı tövfiq ilə firuz eylə! cahanpeymayə bu təqdir nəfyi-təsəvvürati-nəfsanidə baisi-təqsir. Və Leyli Kİmi ləfzimi diləfruz eylə! əgər bəhaneyi-fəsanə ilə eşqi-həqiqi və hüsni-əzəlidən füzəlayi- Məcnun Kİmi nəzmimi cigərsuz eylə!* bəlağətpişə və büləğayi-fəsahətəndişə cəvahiri-əsrarı rişteyi-nəzmə çəKİb və səməreyi-iğmazı şəcəreyi-ibarətdən götürüb, niqabi-xəfa və hicabi-əna rəf’ etməK istəsələr, tərəqqüb oldur, hüsni-müsaidəti- sübhani və lütfi-müavinəti-rəbbani hüsuli-mərtəbeyi-vüsulə və hüzuri-dərəceyi-zühurə mümtədd olub, Leyliyi-təxəyyülati-xaslarına və Məcnuni-hüsn ixlaslarına ihanəti-təşnii-süfəhadən və zilləti- e’tirazi-büləhadən k İ, itlaqi-təərrüzləri əşşarə və təsəvvüri-göftarə məsabeyi-tə’ni-bihudeyi-Leyli və mənzileyi-mən’i-bifaideyi- Məcnundur, mümtəne-tə’sir ola. Və əgər bu fəqiri-müstəham Füzuliyi-bisərəncam ğayəti-qilləti-bəzaət və nəhayəti-nəqsi-əmtəəyi- fəsahət ilə istid’ayi-indiraci-siİKİ-ərbabi-həqayiq və təmənnayi- inxirati-silsileyi-əshabi-dəqayiq edib, xəzaneyi-hüsni-Leyli təsxirinə və xərabeyi-eşqi-Məcnun tə’mirinə azim olur. Tərəssüd oldurk İ, ol tərzi-xaməvü nəqşi-namə əhsən vəchilə müyəssər olub heKayəti-Leyli Kİmi aləmgir və möhnəti-Məcnun Kİmi bəqapəzir ola. BU, HƏZRƏTİ-İZZƏTDƏN HƏMD İLƏ Qofli-dəri-arizu betabəm, İSTİMDADİ-MƏTALİBDİR Hər çiz tələb Konəm beyabəm. VƏ ASARİ-ŞÜKR İLƏ Bəxşəd be riyazi-dovlətəm ab, İSTİDAYİ-SƏTRİ-LAİBDİR Əbri-Kərəmi-rəsulü əshab*.
Əlhəmdü livahibil məKarim, BU, ŞÜKUFEYİ-GÜLZARİ-TÖVHİDDİR Vəş-şÜKrü lisahibil mərahim. VƏ NÖVBAVEYİ-BUSTANİ-TƏMCİDDİR Və hüvəl-əzəliyyü fil-bidayət, Və hüvəl-əbədiyyü fin-nəhayət. Ey munisi-əhli-zövq yadm, Qəd şaə bi-sün’ihi-bəyanüh, Əbvabi-əməl Kİlidi adm! Ma ə’zəmə fil-bəqai-şanüh. Ey gənci-əta tilismi ismin, Sübhanəllahi-zəhi-xudavənd, Sən gənci-nihan, cahan tilismin! Bişibhü şərİKÜ mislü manənd. Ey cudi vücudi-KÖvnə vahib, Məşşateyi-növərusi-aləm, Zati Kİmi e’tirafı vacib. GövhərKeşi-siİKİ-nəsli-Adəm. Ey silsileyi-vücudə nazim, Sərrafi-cəvahiri-həqaiq, Rəzzaqi-ərazilü əazim. Kəşşafi-qəvamizü dəqaiq. Ey pərdəKƏŞi-rümuzi-mübhəm, PeydaKoni-hər nəhan Kİ, başəd, Müstəhfizi-intizami-aləm. PünhanKoni-hər əyan kİ, başəd. Ey nəqştərazi-səfheyi-xaK, Memari-binayi-afəriniş, Sahibrəqəmi-xütuti-əflaK! SirabKoni-riyazi-biniş. Ey möhtəsibi-cihati-ərKan, Yarəb, mədədi kİ, dərdməndəm, Kani-gühəri-vücubü imKan! Aşüftəvü zarü müstəməndəm! Ey məbdə’i-feyzi-afəriniş, Əz feyzi-hünər xəbər nədarəm, Səndən rövşən çiraği-biniş! Cüz bihünəri hünər nədarəm. Ey pərdeyi-masiva niqabın, Şüğli-əcəbi giriftəəm piş, Səndən özgə sənin hicabın! Pişü pəsi-u təmam təşviş. Ey sirri-vücudun əmri-mə’lum, Səngist bərahəm uftadə, Mövcud həmin sən, özgə mə’dum! Bəhrist məra həras dadə. Ey yeddi gülü doquz gülüstan Tovfiqi-toəm əgər nə başəd, Feyzi-Kərəminlə səbzü xəndan! Vər lütfi-to rahbər nə başəd, Ey varı yox eyləyən, yoxu var, Yox varlığmda zənnü inKar! Müşkİİ kİ, dərin giriveyi-təng Lə’li bə dərarəm əz dili-səng. Ey şahidi-qeyb pərdədarı, FİKrin güli-mə’rifət baharı! Müşkİİ kİ, murad rox nəmayəd, Zin bəhr düri bədəstəm ayəd. Ey aləmə feyzi-cud səndən, Xəlqə şərəfi-vücud səndən! On Kon kİ, diləm füruğ girəd, Ey cümlə cahan sənə rizacu, Lovhəm rəqəmi-səfa pəzirəd. Səndən xali, səninlə məmlu! Ayineyi-xatirəm şəvəd paK, Ey şəm’i-əzəl fətiləsuzi! Rovşən gərdəd çiraği-idraK. Bəzmi-əbəd əncümənfüruzi! k * 287 r v \ ---- Ey şirKÜ şərİKdən münəzzəh, BU, MÜNACAT DƏRYASINDAN Sirri-əzəlü əbəddən agəh! BİR CÖVHƏRDİR VƏ TƏZƏRRÖ Ey bari xudayi-aləmaray, MƏDƏNİNDƏN BİR GÖVHƏRDİR Təhsin işinə həmin ola rə’y- Əhsəntə, zəhi həKİmi-Kamil! Yarəb, Kərəm et Kİ, xarü zarəm, Nə şÜKr ola sün’ünə müqabil? Dərgahə bəsi ümidvarəm. Fitrət rəqəmin çəKən zamanda, Torpaq idim, eylədin bir insan, Həqqa Kİ, bir əmri-”KÜn fəKanda”; Müstövcibi-əqlü qabili-can. HÖKm etdin k İ, nə ola əhval, Gər can isə xaKİ-dərgəhindir, Nə vəz ilə cizginə məhü sal. Vər əql isə salİKİ-rəhindir, Dövran nə zamanda ola axir, Mən gülşəni-can içində xarəm, Hər dövranda nə ola zahir. Ayineyi-əqlə bir qübarəm. Necə ola fərdi-nəsli-Adəm, Nəm var Kİ, laf edəm özümdən, Hər fərdi onun nə edə hərdəm. Məhv eylə məni mənim gözümdən. Əşyaya çox etməzəm təhəyyür, 01 gün k İ, yox idi məndə qüdrət, Səndən yanadır həmin təfəKKÜr. Qıldm mənə qeybətimdə rəğbət. Əşya əcəb olmaz olsa zahir, Can verdinü sahibi-dil etdin, Çün var sənin K İm i məzahir, İdraKİ-ümurə qabil etdin. Əmma çü sənə qədimdir zat, Gər səfheyi-surətə misalım İdraK sənə yetərmi, heyhat! ÇəKməzdi qəza, nolurdu halım? İdraKİmizə Kəmali-heyrət, Hala Kİ, həvaləgahi-cudəm, Tövhidinə bəsdürür dəlalət. Məqbuli-səadəti-vücudəm,* Əndişeyi-zat qılmaq olmaz, Yüz şÜ K r Kİ, yox sənə xilafım, BilməK bu yetər k İ , bilməK olmaz. İnsafım var, var e’tirafım. 01 dəm k İ, urub binayi-möhKəm, Öylə degiləm Kİ, bu aradə ÇəKdin rəqəmi-nizami-aləm, Sədd ola süluKİm e’tiqadə; Həqqa Kİ, xoş intizam verdin, Hər ləhzə əqidəm ola zail, Arayişini təmam verdin. Tövhidinə istəyəm dəlail. Etdin gərəyin gər az, gər çox, Rahi-tələbində biqərarəm, Bir nəsnə gərəKİi yox k İ , ol yox. Əmma tələbimdə şərmsarəm. Bir növ ilə eylədin mühəyya Doğru yola getmədim nə hasil? Kim, gəldi qüsurdan mübərra. Bir mənzilə yetmədim, nə hasil? Əşyadə əgərçi raz çoxdur, Hər ərsədə hər əsər kİ, gördüm, 01 Kİm ola razm onda yoxdur. Sənsən deyib ol əsər, yügürdüm; Əşya necə səndən olsun agah, Çün verdi xəyal ona xəmü piç, Əlqüdrətü vəl-bəqaü lillah*. Mən münfəil oldum, ol əsər hiç. Mən əqldən istərəm dəlalət, Əqlim mənə göstərər zəlalət. Təhqiq yolunda əql netsin, Ə’mavü qərib qanda getsin? Tövfiqinə qıl rəfiq hər dəm! Tövfiq edəsən məgər rəfiqim, Çün əql ilə can əmanətindir, Ta səhl ola şiddəti-təriqim. Məndə əsəri-inayətindir, Gör hirsimi, istəgincə ver Kam, Bunları mənimlə zar qılma, Səndən iqbalü məndən iqdam. Bir neçə əzizi xar qılma! Elmində əyandır e’tiqadım, Ta Kİm, bu məqami tərK edəndə, Sənsən, səndən həmin muradım. Səndən yana əzm edib gedəndə, Dünya nədirü təəllüqatı? Məndən cəz’ə ilə getməsinlər, Əndişeyi-mövtdür həyatı. Dərgahə şİKayət etməsinlər. Əmma deməzəm yalandır ol həm, Şum olmasm onlara vüsalım, Sərmənzili-imtəhandır ol həm. Olmasın olardan infialım. Billah kİ, bu dilfirib mənzil, Öylə mənə verdi rahəti-dil BU, VACİBÜL-VÜCUD İSBATINA Kim, əskİ məqamımı unutdum, BÜRHANİ-QATE’DİR VƏ Sandım vətənim, məqam tutdum. BƏQAİ-SAİR MÖVCUDATA MüşküI gəlir indi tərKİn etməK, Bir özgə məqamə dəxi getməK. DƏLİLİ-MANE’DİR Mən böylə qılırdım e’tibarı Kim, bunda olur KÖnül qərarı; EtməK gərəK əhli-feyzi-biniş, Bundan dəxi yey məqam olmaz. Təhqiqi-vücudi-afəriniş. Zövqü bu yerin təmam olmaz. BilməK gərəK onu Kİm, cəvahir Əmma çü sənindürür bu göftar Nə gənci-nihandan oldu zahir? Kim, dünyadan özgə axirət var; Nə dairədir bu dövri-əflaK, Oldur kİ, məqami-cavidandır, Nə zabitədir bu mərKƏzi-xaK? Kami-dilü rahəti-rəvandır. Cismə ərəzi Kİm etdi qaim, Göftarına e’tiqad qıldım, Narə nədən oldu nur lazim? 01 yaxşıraq olduğunu bildim. Hər xilqətə gərçi bir səbəb var, Bildim bu imiş sənin muradın Aya, səbəbi Kİm etdi izhar? Kim, əhli-Kəmal ola ibadm. Gər Kaf ilə nundan oldu aləm, Bunda yetə rütbeyi-Kəmalə, Aya, nədən oldu Kafü nun həm?* Onda yetə dövləti-vüsalə. Bihudə degil bu Karixanə, Fərz oldu bir əzmə cəzm qılmaq, Bifaidə gərdişi-zəmanə. Me’raci-Kəmalə əzm qılmaq. Haşa kİ, bu bargahi-ali Bu rahdən etməK olmaz İKrah, Bir dəm iyəsindən ola xali. Xoş rahdurur sənə gedən rah. Haşa kİ, bu türfə nəqşi-qərra Əvvəldə çü lütfün oldu mə’lum, Nəqqaşmdan ola mübərra. Axır günü də həm etmə məhrum! FİKr eylə və gör, nədir bu üslub, Çün yadi-vüsal edib rəvanım, Nə saniədir bu vəz’i-mənsub? Əzmi-rəhi-qürbün edə canım, Hər zərreyi-zahirin zühuri 01 ləhzə həm etmə şəfqətin Kəm, Bir özgəyə bağlıdır zəruri. Gər qayətə eyləsən təəmmül, BU, İZHARİ-E’TİRAFİ-CƏHALƏTDİR Zahir olur onda məzhəri-KÜll, VƏ İQRARİ-İSRAFİ-MƏSİYƏTDİR Versən özünə fənayi-mütləq, İsbat olur ol fəna ilə həq. Ey hİKmətə baxmayan nəzərsiz, Gər var isə mə’rifət məzaqi, Əhvali-zəmanədən xəbərsiz! Fani sənə bəs dəlili-baqi. Tə’n etmə kİ, çərx bivəfadır Həqqa Kİ, həmin vücud birdir, Daim işi cövr ilə cəfadır. Bir zatə vücud münhəsirdir Şərh eylə mənə Kİ, çərx netdi? ƏKSidir onun vücudi-əğyar, Ondan nə cəfa zühura yetdi? Mə’nidə yox, e’tibar ilə var. Nən var idi Kİm, əlindən aldı, Var olanı xəlq yox sanırlar, Nə mərtəbədən aşağı saldı? Yox varlığma aldanırlar. Dövrana gətirdi mehrü mahi, Yoxdur bu vücudun e’tibarı, Axıtdı səfidivü siyahi. Həq ayinədir, cahan qübarı, Gəh atəşə zəcri-ab verdi, Ey əql, ədəbə riayət eylə, Gəh badə qəmi-türab verdi. Bu bilməK ilə Kİfayət eylə! Şəm’i-əməlin münəwər etdi, Təhqiqi-sifatə qane olğıl, Hər nə dilədin müyəssər etdi. Əndişeyi-zatə mane olğıl! Qıldı səni hiçdən bir adəm, 01 pərdəyə Kİmsə rah bulmaz, Əsbabi-tənə’ümün fərahəm. Təhqiq ilə onu bilməK olmaz. Çərxin xud işi səninlə böylə; Gər yetsə idi bu sirrə idraK, Sən neylədin onun ilə, söylə? Deməzdi rəsul “maərəfnaK”*. Hər dəm onu bivəfa oxursan, Xəlq oldu bu bəhri-heyrətə qərq, “Dunsan”—deyə bəddua oxursan. Ta xəlqdən ola xaliqə fərq. Çün ol sənə qıldı mehribanlıq, Hər riştə Kİ, həqq əyan edibdir, Yaxşılığa eyləmə yamanlıq! Sərriştəsini nihan edibdir. Ey ruh kİ, cami-cəhl edib nuş, Bir Kİmsə əgər olaydı agah Hübbi-vətən eylədin fəramuş, Kim, xəlqi necə yaradır Allah, Kim saldı səni bu təng rahə, MümKÜn Kİ, iradətilə ol həm, Qandan düşdün bu damgahə? Xəlq edə bileydi özgə aləm. Sən tərK qılıb ədəm diyarin, Verməz çü Kəmali-hİKməti-həqq Bulduqda vücud e’tibarin, Təhqiqi-rümuzə rahi-mütləq. Qılmışdı səninlə hİKmətüllah, Faş oldu Kİ, sirri-həqq nihandır, Əcnasi-həvasü əqli həmrah. Aləmdə nişanı binişandır. Ta aləmə gəldiyin zamanda Bazari-tərəddüdi-cahanda Sərmayələrindən edəsən sud, 01 sud nədir?—Rizayi-məbud. Hala Kİ, xəsarət oldu vaqe, Sərmayələrin təmam zaye. Heyranü mÜKəddərü tühidəst, 2İ? - « S ® Əhvalı xərabü rütbəsi pəst. Həqdən səbəbi-nüzuli-fürqan! Dönsən yenə gəldigin məqamə, Sənsən sultanü qeyr xeylin, Qabilmi düşərsən ehtiramə? Səndən özgə sənin tüfeylin. Əlbəttə, zəlilü xar olursan, Ey xəlvəti-qürbə şəm’i-məhfil, Bu fe’l ilə şərmsar olursan. Cibril tərəddüdünə mənzil! Ey nəfspərəstü cismpərvər, Həqq əmri səninlə xəlqə cari, Olma qəmi-hirs ilə mÜKəddər! Qövlünlə ol əmrin e’tibarı. Cəhd eylə əzabi-gur yığma! Ey qiblənümayi-əhli-taət, Səy eylə mətayi-mur yığma! Gəncineyi-gövhəri-şəfaət, Alma ələ sağəri-meyi-nab Taci-səri-ərş xaKİ-payin, Kim, qərqə edər səni bu girdab! Şəm’i-şəbi-qədr nuri-rə’yin. Olma nigərani-səbzeyi-bəng Ey vasiteyi-nizami-aləm, K’ayineyi-dininə salır jəng! Ə’yani-vücudə sədri-ə’zəm. Dəf Kİmi KÖKÜsdə ləhv qoyma! İrfani-sifatü zatə arif, Ney K İm i həvayi-nəfsə uyma! Keyfiyyəti-Kainatə vaqif! Damani-təriqi-şər’i tutğıl! Ey zatm üçün bəşər vücudi Hər nə Kİ, xilafi-şər’ unutğıl! Adəmdə sənə məlƏK sücudi! Təhqiqi-vəsileyi-vüsul et! “Yasin” sədəfi-düri-sifatm, Təqlidi-şəriəti-rəsul et! “Taha” güli-bustani-zatın. Ey məKtəbi-danişə müəllim, BU, SƏRDƏFTƏRİ-ƏNBİYANIN Məhruseyi-hÖKmi-şər’ə haKİm! Dərgahinə ənbiya rücui, KİTABİ-ÖVSAFINDAN BİR VƏRƏQDİR Təziminə asiman rÜKUi. VƏ SƏRVƏRİ-ƏSFİYANIN Təhsin sənə, ey xücəstə fərcam GÜLZARI-LƏTAFƏTİNDƏN Kim, vəz’ qılıb təriqi-islam, BİR TƏBƏQDİR Keyfiyyəti-halı rövşən etdin, Xeyrü şər işin müəyyən etdin. Ey padşəhi-səriri-lövlaK, Əhvali-əvamirü nəvahi, Məqsudi-vücudi-xaKÜ əflan! Mə’lum elədin bizə Kəmahi. Olmuş əflaK xaKİ-rahin, Sən bildirdin k İ, Kİmdir Allah, ÇəKmiş əflaKƏ xaK cahin. Sənsiz Kİm olurdu ondan agah? Ey raqimi-nüsxeyi-məani, Gümrahları təriqə saldın, Mə’mureyi-elmi-dinə bani! Üftadələrin əlini aldın. Şahənşəhi-məsnədi-risalət, Faş oldu nəsihətin cəhanə, Rəssami-qəvaidi-ədalət! Sən qoymadm ortada bəhanə. Ey ərşnəvazü fərşpərvər, Əmma bizə yoxdur ol səadət Dəftərdari-hesabi-məhşər! Kim, hifzi-təriqin ola adət. Sərdəftəri-ənbiyayi-mürsəl, Ehmal edəriz itaətində, Onlara həm axirü həm əvvəl! Təqsir ədayi-xidmətində. Ey vazei-istilahi-iman, Hər necə Kİ, xud şərmsarız, Bu cürm ilə həm ümidvarız BU, ŞƏBİ-ME’RAC BƏYANİDİR VƏ Kim, feyzi-əvatifi-əmimin TÜLU’İ-AFİTABİ-ASİMANİDİR Şad eyləyə KÖnlün əhli-bimin. Asilərin olasan pənahi, Çün feyzi-vücudin ilə, ey paK, Nomidlərin ümidgahi. RəşKİ-fələK oldu ərseyi-xaK, Sənsən çü şəfü-hər məasi, Didarını görməgi mələKİər Nə qəm əgər olsa Kİmsə asi. Pabusuna yetməgi fəlƏKİər, Gər məndə ola təmam taət, Çox eyləyib iztirab peyda, İzhar nədən bular şəfaət? Allahdan etdilər təmənna. Sənsən bu sərir padşahi, Bir yaxşı zaman, şərəfli saət Bu müİKdə olanın pənahi. Rəf oldu dualara icabət. Hər əsrdə bir nəbi zühuri, Cibril yetib, yetirdi fərman, Hər dövrdə bir rəsul nuri, —Key sərvi-riyazi-elmü irfan! Fitrət yolunu müzəyyən etdi, Xurşidini ərşə sayə qılğıl, Uzün şəmi ilə rövşən etdi. Me’raci büləndpayə qılğıl! Ta gəlməgə rövşən ola rahin, Ey qədri bülənd padişəh, dur! Budur rəhü rəsmi padşahin. Lütf et, şəbi-qədr qədrin artır! Xabi-ədəm içrə şəxsi-aləm Rəf eylə hicabi-masəvani, Görmüşdü vücuddən müqəddəm Seyr eylə məKani-laməKani! Kim, ləm’eyi-nurdən bir əfsər Müştaqi-cəmaldir məlƏKİər, Geymiş, vermiş özünə ziyvər. Möhtaci-vüsaldir fələKİər. Bidar olanda ol yuxudan Eyvani-süpehrdə sitarə Getmişdi qərarı arizudan. Min-min göz açıbdır intizarə. Çün istədi ol mənamə tə’bir, Xoş olk İ, minib Büraqi xoşhal, Səndən ona mücdə verdi təqdir. Buldun dərəcati-izzü iqbal, Dünyayə pəyami-feyzi-nurin, Basdm ayağm bu çar tağə, Tənbihi-səadəti-zühurin, Çıxdın dərəcati-nöhrəvağə. Xəlqə verib intizari-məqdəm, Nə’leyninə sürdü üz məhi-növ, 01 dəm gəldi kİ, gəldi Adəm. Xurşid rüxündən aldı pərtöv. Dünya tələbində oldu qaim, Göstərdi Ütarid ehtiramın, Dövr ilə səni dilərdi daim. Xət verdi Kİ, mən sənin qulamın. Bir-bir yetib özgə ənbiyayə, Nahidin edib füzun nişatın, Me’racə çıxardı payə-payə. Bəzmi-tərəb eylədin büsatın. Gəzməzdi səninlə sayə həmrah, İqbalm olub qərini-xurşid, Guya Kİ, nihali-qəddin, ey mah, Ögrətdi Məsihə rəsmi-təcrid. Bu aləmə vermiş idi vayə, Tiğində bulub nizam əyyam, 01 aləmə salmış idi sayə. Tə’limi-şücaət aldı Bəhram. Bərcisə müsaid oldu iqbal, Feyzi-qədəmindən oldu xoşhal. Keyvan şəbi-qədrin eylədin ruz, Oldun ona şəm’i-məclisəfruz. Bir feyzi-nəzər mənə rəfiq et. Rə’yət səfi-sabitata çəndin, Kalayişi -ixtilafdan paK, 01 məzrəə mehr toxmun əKdin. Peyrövliyin eyləyim tərəbnaK. Qıldın fələK ətləsini rəngin, Gülzari-vücudim edə sirab, 01 məhfilə verdin özgə ayin. Barani-rizayi-alü əshab!* Lövhü qələmi müzəyyən etdin, Kürsü ilə ərşi rövşən etdin. QƏSİDƏ Cibrili qoyub, Büraqi saldın, Tövhid yolunda fərd qaldın. Ya mənbəül-məKarimi və ya mə’dənül-vəfa, Rəf’ oldu sənə hicabi-mabeyn, Ya məcməül-məhasini və ya mənbəül-əta. Nüzhətgəhin oldu qabi-qövseyn. Getdin o yerə Kİ, getməK olmaz, Əntəl-ləzi büistə ileyna mübəşşirən, Yetdin o yerə Kİ, yetməK olmaz. VəxtarəKƏİ-ilahə ənil xəlqi vəstəfa. Bizdən həqə ərzlər yetirdin, Həqdən bizə mücdələr gətirdin. İt’əl-ləzi təfəzzələhül-qürbə vəl qəbul, Lütf etdi sənə inayəti-həq, Vəntəl-ləzi təfərrədəhül-izzü vəl-üla. Tövfiq nifazü əmri-mütləq; Həm məxzəni-mə’rifət K İlid i, Mənirtica bilütfİKƏ maxabə vəntəfi, Həm ne’mətü mərhəmət ümidi. Məniqtəda bişər’İKƏ mazaə vəhtəda. Dəryadə olub qəni gühərdən, Zövq ilə dönəndə ol səfərdən, Ya övnə mən təfəqqədəhü ində şiddətin, Gərm idi hənuz xabgahın, Ya Kəhfə mən təhəssənə fizzəri vənnəca. Cünbüşdə qübari-xaKİ-rahm. İnsaf həmin ola siyahət, İsa nəmirəsəd beto dər qədrü mənzələt, Böylə səfər ilə istirahət. Bər çərx əgər nəhəd zisəri-iqtidar pa. Oldu sənə feyz bunca hasil, 01 vaqiədən zəmanə qafil. Me’rac yafti to vü bər Tur şod Kəlim, Qafilləri eylədin xəbərdar, Fərq əzto Kəlim ziərşəstü ta səma. Əsrari-nihani etdin izhar. Açdm dəri-iltifatü ən’am Abi-to bud K’atəşi-Nəmrudra nişand, Verdin gərəyincə hər kəsə Kam. Ruzi Ke, Kərde bud dər atəş Xəlil ca. Çün şəfqəti-amin oldu məqsum, Lütf eylə, məni həm etmə məhrum. İqrari-Kaferist zişər’i-to inhiraf, Biçarə Füzuliyəm Kİt zarəm, Bürhani-gümrəhist beğeyri-to iqtida. Zilli-günəh ilə şərmsarəm. Tədbirdə süstəmü səbÜKray, Ta münqətə nə gərdəd əz asibi-ixtilaf Sən bir mədəd etməsən mənə, vay! Şod bəste bər to silsileyi-siİKİ-ənbiya. Ey məş’əleyi-təriqi-tarİK, Vey rahnümayi-rahi-barİK! Baəmbiyast nesbət zati-to çun əlif Ehsanını hadiyi-təriq et, Həm ibtida toi behəqiqət, həm intəha. Türx xalqları ədəbiyyatı _ —------— ------Təqdir coz rizayi-to Kari nəmİKonəd, BU, ƏRZİ-ƏDƏMİ-QÜDRƏTDİR Peyvəste taəti-to əda mİKonəd qəza. VƏ ÜZRİ-FİQDİ-QÜVVƏTDİR
Ey afitabi-zatinə hər zərrə bir nəbi, Arayişi-söhbət eylə, saqi! Min şər’ din diyarinə hər zərrədən ziya. Ver badə, mürüvvət eylə, saqi! Bir cam ilə qıl dimağımı tər, Sən qayəti-vücudsənü özgələr tüfeyl, Lütf eylə, bir iltifat göstər! Sən padişahi-müİKSənü özgələr gəda. Qəm mərhələsində qalmışam fərd, Nə yar, nə həmnişin, nə həmdərd. Carubi-gərdi-rəhgüzərin bali-Cəbrəil, Həmcinslərim təmam getmiş. Taqi-rəvaqü dərgahin eyvani-Kİbriya. Söz müİKÜndən nizam getmiş, Bu bəzmdə sən qalıbsənü mən, Darüşşəfayi- həşrdə bimari-mə ’ siyət, Bu bəzmi gəl edəlim müzəyyən! Şəhdi-şəfaətindən umar şərbəti-şəfa. Sən ver badə, mən eyləyim nuş, Mən nəzm oxuyum, sən ona tut guş! Ey çaryari-Kamilin ə’yani-müİKİ-din, Bir dövrdəyəmk İ, nəzm olub xar, Ərbabi-sidqü mə’dələtü rifə’tü həya. Əş’ar bulub Kəsadi-əs’ar. 01 rütbədə qədri-nəzmdir dun Dövrün bu dörd fəsl ilə bir mö’tədil zaman, Kim, KÜfr oxunur Kəlami-mövzun. Şər’in bu dörd rÜKn ilə bir mö’təbər bina. Bir müİKdəyəm Kİ, gər udub qan, Məzmuni-ibarətə çəKİb can, Ya Müstəfa, Füzuliyi-möhtacə rəhm edüb, Min riştəyə türfə lə’l çəKSəm, İzhari-iltifat ilə qıl hacətin rəva. Min rövzəyə nazənin gül ƏKSəm, Qılmaz ona hiç Kİm nəzarə, Derlər gülə xar, lə’lə xarə. Ancaq deməzəm Kİ, xaKİ-Bağdad. Alayişi-nəzmdəndir azad*. Yoxdur bir müİK bu zamanda Kim, nəzm rəvacı ola onda: Nə hind, nə Fars, nə Xorasan, Nə Rumü Əcəm, nə Şamü Şirvan. Olsaydı birində bir süxənsənc, Əlbəttə, əyan olurdu ol gənc. Gəncineyi-nəzm gizli qalmaz, Sanmın günəş olsa, nur salmaz. Kanı necə Kİm nihan tutar daş, Eylər onu lə’l aləmə faş. Hala məgər iqtizayi-dövran Oldur kİ, ola o gənc pünhan. Dövran ilə mən nəqiz seyrəm, Dövr əhlindən məgərkİ, qeyrəm. Dövran istərkİ, xar ola nəzm, Büzzətü etibar ola nəzm, Mən müntəzirəm verəm rəvacın, Bimar isə, eyləyəm əlacm. ŞİKAYƏTNAMƏ 01 nəfyi-Kəmali-hİKmət eylər, Lazım bilirəm xəsarət eylər. Təmiri-xərabə talibəm mən, MalİKİ-müİKarayi-aləm və haKİmi-hİKmətfəzayi-əqalimi-hİKəm İnşaallah k İ, qalibəm mən. mə’mureyi-cahani vəqfi-ərbabi-istirzaq edib, tovliyətin mülUKİ- ədalətşiar və hÜKKami-mər-həmətdisarə təfviz etdİKCƏ və xanəqahi- təngnayi-ərsəyi-imKanda asari-ərbabi-istehqaq olub, hər fərdinə miqdarınca xəzaneyi-qeybdən vəzifeyi-m üstəm irrə yetdİKCə ol münliyi-ərqami-divani-xilafətin qələmi-mişKbarları miftahi-KÜnuzi- ərzaqi-əshabi-istehqaq ola. Və ol naqili-ə’lam istehKami-bünyani- səltənətin rəqəmi-ənbərnisarlarmda hədayiqi-əhdaqi-ərbabi-nəzər bəsarət bula. Şərhi-şəmmeyi-səna və rə’fi-şiyməyi-diadən sonra:
Ərz edər xaKİsari-bimiqdar, Bəndeyi-Kəmtərin Füzuliyi-zar. Ki, müqimi-məqami-üzlət İKən, SaKİni-guşeyi-qənaət İKən, Başıma düşdü cah sevdasi, Zövqi-əhli-təm’ə təmənnası. Həvəsi-KƏsbi-nəngü nam etdim, Tələbi-rifəti-məqam etdim; İstədim Kİm, ülüvvi-qədr bulam, Məzhəri-lütfi-padşahi olam. Bilmədim Kİm, şİKƏstəhal oluram, Həsəd əhlinə payimal oluram. Təmə’ əşrarə xadim olmaq imiş, Süfəhayə mülazim olmaq imiş, Kim kİ, Allahdan iba eylər, Qeyr dərgahə iltica eylər, Hasili zillətü xəsarət olur, Rəxti-ümmidi yə’sə qarət olur.
Əlhasil, fərqi-iqtidarımı əfsəri-qənaət ilə, qalibi-etibarimi xəl’əti-üzlət ilə müzəyyən qılıb və təmlİKİ-əvalimi-məaniyi təsxiri- əqalimi-surətdən yegrəK bilb, padişahi-müİKİ padişahi-müİKİ- istiğnavü haKİmi-ələlitlaqi-məmalİKİ-fəqrü fəna İKən, cövhəri-zatim iqtizayi-təKmil edib və surəti-süluKİmdən rəngi-təvəKKÜl gedib Zəhi misali-şərifü nişani-alişan! aləmi-himmətdən bir süruşə mülhəm oldum və bu ilhami isğa qıldım Zəhi mürasileyi-zövqbəxşü feyzrəsan! kİ: Zəhi hilali-sipehri-əvatifü əşfaq! — Ey qafil, aləmi-surət məzhəri-sifati-ilahidir və məhbiti- Zəhi Kİlidi-KÜnuzi-mərahimü ehsan! ənvari-hüzuzati-namütənahidir. Hər ayinə müİK məlƏKutdan Zəhi səhifeyi-safadilü səfaəngiz! münfəKK olmaz və xəsaisi-müİKdən bəhrəmənd olmayan sərairi- Zəhi cərideyi-ənbərnisarü mişKəfşan! mələKutə dəstrəs bulmaz. Lacərəm, hÜKKami-müİKƏ təvəssül mucibi- Həqqa kİ, ol ulu ayəti-rəhmət nüzulindən xatiri-fatirə bir növ hüsuli-məvahibdir və mülUKİ-əsrə təvəssül baisi-vüsali-məta-libdir. məsərrət sirayət etdi kİ, vəsfi qabili-təqrir degil və xarici-ihateyi- Və hədisi-səhihdir Kİ:”Əssultanü zillüllahi” və ondan istiğna xətadır. təhrirdir. 01 sərmayeyi-dövlət vüsulundaqəlbi-münKəsirə bir sürur Və xəbəri-sərihdir kİ: “La rütbətə fovqə rütbətis-sultani illa li- yetdi Kİ, zİKri mafövqi-ehtimali-təqrirdir. nəbiyyin mürsəlin ov mələKİn müqərrəbin”. Və ondan inhiraf narəvadır. Xüsusən bizim padişahımız Kİ, rütbeyi-səltənəti mənidə B e y t payeyi-xilafətdir və səriri-hÜKuməti həqiqətdə məsnədi-imamətdir. Nəfsə onunla yetən zövqdən oldum agah, Qit’ə Qültü inni Iəkİ, qalət hüvə min indəllah.
Padişahi-bəhrü bərr Sultan Süleymani-vəli, Mücmələn ümmidi-tamam ilə ixtiyarsız durdum. Və ibrazi- 01 kİ, məhzi-ədldir zati-vilayətpərvəri. hÖKm üçün mütəvəlliyi-ovqaf hüzurinə üz urdum. Əlhəqq, mütəvəlli Xali ondan olmasın, ya rəb, vilayət ta əbəd mülağatma fürsət düşmədi. Və onun daməni-mülazimətinə dosti- Kim, vilayətdən degil xali səfayi-cövhəri. neyl irişmədi. Əmma divani-bəlağətə təhəccüm etdim. Çün ənhə’s-ovqatda və Əlqissə, bu təhrİK ilə dərgahi-müəlladən bir nəsibə talib olub və əz’əif-halatda hüzurlärına getdim, bir cəm’ gördüm, heKayətləri ərKani-dövlətdən səadəti-imdad və şərəfi-is’ad bulub doqquz əflaKƏ pərişan. Nə səfadan onda əsər, nə sidqdən onda nişan var. payi-istiğna ururKən ovqafdan doqquz ağca vəzifəyə qənaət qılıb ərz Cəmiyyətləri dami-hiyəl, hüzzari-məclisləri “ülaİKƏ Kəl-ən’ami aldım. Və bərat üçün dərgahi-aləmpənahə irsal edib, vüsulinə bəlhüm əzəllü”, hərəKati-nahəmvarları məsabeyi-suhani-ruh və mütərəssid oldum. Müddəti-tərəssüd münqəzi olduqda və əyyami- Kəlimati-pürazarları müşabehi-əmvaci-tufani-Nuh. intizar sərəncam bulduqda mübəşşirlər Kİ, mücdeyi-hüsuli-məqsəd Salam verdim—rüşvət degildir deyü almadılar. yetirdilər, mənə bir misali-meymun və bərati-hümayun gətirdilər. HÖKm göstərdim—faidəsizdir deyü mültəfit olmadılar. Hülyəyi-maarif ilə arastə və ziyvəri-əvatif ilə pirastə. Ənbəri- Əgərçi zahirdə surəti-itaət göstərdilər, əmma zəbani-hal ilə səvadində sibğəti-vəlleyli iza səca” və Kafuri-bəyazmda səfvəti- cəm’i-sualıma cavab verdilər. vəssübhi iza təcəlla”. Səhifəsində xətti səhaibi-əmtari-məvahib və Dedim: xütutində əfradi-nüqət Kəl-KƏvaKİb, ənvəri-mətalibi məsabeyi-sədəfi- —Ya eyyühəl-əshab! Bu nə fe’li-xəta vü çini-əbrudur? dürr idi, lö’löi-sirab ilə məmlüv dəryayi-məKarim təməwüc edib Dedilər: Kənara salmış. Və müşabehi-nafeyi-mişKnab ilə dolub qaidi-izzü —Müttəsil bizim adətimiz budur. ehtiramla varid olmuş. Fatiheyi-ünvani Kərimeyi-”hüvəl-həqqül Dedim: mübin”, xatimeyi-tarixi: “Əl-aqibəti lil-müttəqin”, qayəti-məzmuni —Mənim rəayətimi vacib görmüşlər. Və mənə bərati-təqaüd “zalİKƏ fəzlül-lahi yötihi mən yəşaü vəl-lahü-zül-fəzlil-əzim”. vermişlər Kİ, Ovqafdan həmişə bəhrəmənd olam. Və padşahə fərağət Nihayəti-məfhumi “in-nəhü min Süleymanə və innəhü bismillahir- ilə dua qılam. rəhmanir-rəhim”. Dedilər: —Ey misKİn! Sənin məzaliminə girmişlər və sənə sərmayeyi- tüğyan etdİKdə xatirimə bu yetdi və qəlbimə bu mə’ni sirayət etdi tərəddüd vermişlər kİ, müdam faidəsiz cidal edəsən. Və namübarəK kİ, əlbəttə, mətlə’i-məKarimdən tale’ olan aftabi-məKrəmət ehticabi- üzlər görüb, namülayim sözlər eşidəsən. səhabi-tirə qəbul etməz. Və mənbə’i-mərahimdən tərəşşöh qılan Dedim: zülali-mərhəmət girdabi-təzəlzüldən qubari-fəna tutmaz. Ənqərib —Bəratımın məzmunu nə üçün surət bulmaz? maneinə mane bulunur və dafeinə dafe’ zahir olur. Dedilər: —Zəvaiddir, hüsuli mümKÜn olmaz. Qit’ə Dedim: —Böylə Ovqaf zəvaidsiz olurmu? Haşalillah Kİm, fərağət Küncünün sÜKKanma Dedilər: Mətrəhi-məKr ola dərgahi-xilafət dəstgah. —Zəruriyyati-asitanədən ziyadə qalırsa, bizdən qalırmı? Haşalillah Kİm, qənaət gəncinin müştaqma Dedim: Əcdəri-bidad ola tuğrayi-hÖKmi-padişah. —Vəqf malın ziyadə təsərrüf etməK vəbaldır. Dedilər: Xudavənda! Məxfi buyrulmaya və məstur olmaya Kİ, varid olan —Ağçamız ilə satm almışız, bizə həlaldır. bərati-hümayun məzmuni irsal olunan ərzə mütabiq olmayıb Dedim: ibarətində ləfzi-zəvaid zaid vaqe’ olmuşdur və ləfzi-zəvaiddirkİ, —Hesab alsalar, bu sülUKunuzun fəsadı bulunur. onun mizani-təsərrüfündə miqdarm naqis qılmışdır. Dedilər: Filvaqe’ əgər ləfzi-zəvaiddən qərəz bu isə Kİ, vəzaifi-xüddam və —Bu hesab qiyamətdə almır. rəvabiti-ərbabi-təqaüd və ixracati-əliqi-dəvab, ələfi-əvamil və Dedim: mayəhtaci-həfrü binadən sonra bəndəyə bir faidə mütərəttib ola, —Dünyada dəxi hesab alınır xəbərin eşitmişiz. həqiqətdə dərgahi-müəlladən böylə işarət olunmaqdadırk İ, bəndeyi- Dedilər: vacibüt-təqsir Füzuliyi-fəqir iste’dadi-təqəddüm və istehqaqi- —Ondan dəxi baKİmiz yox, Katibləri razi etmişiz. təKərrüm də’vasm qılır İKən və Kəndisin ƏKSər ərbabi-istehqaqdan Gördüm kİ, sualıma cavabdan qeyri nəsnə verməzlər və bu bərat müqəddəm bilir İKən məKrəməti-mülUKanəm və mərhəməti- ilə hacətim rəva qılmağı rəva görməzlər, naçar tərKİ-mücadilə qıldım xosrovanəm zühurə gətirib bu bərati-səxavətayati verdim. Və və məyusü məhrum guşeyi-üzlətimə çəKİldim. buyurdum Kİ, minbə’d rütbeyi-iqtidarm və payeyi-e’tibarm cəm’i- Mən bəratimdən ihanət çəKdigim üçün münfəil, bəratim məndən gədalərdən, bəİKə bəhaimdən, daşdan və torpaqdan əxəssü ədna bilə. faidəsiz əzab verdigi üçün xəcil. 01, şahidi-məcruh Kimi təqrirdən Və bihudə təsərrüfi-bərat qılmayıb, mərtəbəsindən xəbərdar ola. peşiman, mən müddəiyi-Kazib Kimi təşni’dən pərişan. 01 ayəti- BitəKəHüf bu mərtəbəyə qənaət etməK səhldir və bu inayətə məmnun mənsux Kİmi məmnuül-əməl, mən ümməti-mənsux Kimi məqtuül- olmaq nəhayəti-cəhldir. əməl. Həqqa Kİ, bu vaqiədən mənim çəKdigim rəncü məlamət və etdigim xərcü xəsarət üçün degil. Qit’ə Məhza təhrirində həzrətiniz çəKdigi əməK üçündür kİ, zaye’ oldu. Mən ona fitnə, ol mənə afət, Nedəlim? Əldən nə gəlir? Xəzaneyi-qeybdən əvəz müyəssər ola Mütənəffir mən ondan, ol məndən. və qələmi-qəza tədarÜK qıla. Mən ona qüssə, ol mənə möhnət, MütənəKKİr mən ondan, ol məndən. N ə z m
Əlqissə, şiddəti-hirman Kəmalə yetdİKdə və dəryayi-heyrətim Sərvəra, gərdişi-sipehri-Kəbud Daim olmaz müvafiqi-məqsud. Bağlamaz hər şünufə meyveyi-tər, ƏKSəri bitdiyi-yerində itər. Gərçi ənduhü möhnətim çoxdur, Hiç Kİmdən şİKayətim yoxdur. Taleimdir mənə cəfa gətirən, Hər bir anmda min bəla gətirən. Yoxsa dərgahi-padişahi-zəman Lütfə mənbə’ durur, mürüwətə Kan. Var ümidim Kİm, ol büləndməqam Ola payəndə ta zəmani-qiyam. Sərfəraz ola cümlə ə’yani, Bitəzəlzül cəm’i-ərKanı. BAQİ B aqi adı ilə məşhur olan Mahmud Əbdülbaqi XVI əsrdə is- tanbulda, Sultan Süleyman Qanuninin himayəsində yaşa- mış, hÖKmdarın ehtişamını mədh etmişdir. Keçirdiyi dəbdəbəii həyat Osmanlının böyÜK şairinə nəşəli, coş- qun eşqlə dolu qəzəllər yazdırmışdır. Sultan Süleyman Qanuni öldÜKdən sonra çətinlİKİərlə qarşılaş- mış, arzusunda olduğu şeyxülislamlıq mənsəbinə çata bilmədiyin- dən məyus olmuşdur. Baqi türK qəzəl (divan) ədəbiyyatının ən böyÜK ustalarmdan bi- ridir. MERSIYE-I HAZRET-I SULEYMAN HAN QƏZƏLLƏR
Tigin icurdu duşmene zabm-ı zebanları, Muje haylin dizer ol gamze-i fettan saff saff, Bahsetmez oldu kimse, kesildi lisanları. Guyiya cenge girer nize-i guzaran saff saff.
Gördu nihal-i serv-i serefraz-ı nizeni, Seni seyr itmek icun rehgezer-i gulşende Serkeslik adın anmadı bir dahi banları. Iki canibde durur serv-i huraman saff saff.
Her kande bassa pay-ı semendin nisar icun, Leşker-i eşk-i firavan ile ceng eylemege Hanlar yolunda cümle revan etdi kanları. Gönderir mevclerin lucce-i umman saff saff.
Dest-i fenada müurg-i heva durmayub döner, Gökde efgaan iderek sanma gecer hayl-i kuleng, Tigin Huda yolunda sebil itdi canları. Cekiliir kuyine murgaan-i dil u can saff saff.
Şemsir gibi ruy-i zemine taraf taraf Cami icre göre ta kimlere hem-zanusun, Saldın demur kuşaklı cihan pehlevanları. Şekl-i sakkada gezer dide-i giryan saff saff,
Aldun hezar but-kedeyi mescid eyledin, Ehl-i dil derd u qamm ni'metine mustaqrak, Nakuus yerlerinde okutdun ezanları. Dizilurler keremin hanına mihman saff saff.
Ahir calmdı kus-ı rahil itdin irtihal, Vasf-i kaddinle hiram itse alem gibi kalem, Ewel konaqm oldu Cinan bastanları. Leşker-i satri ceker defter u divan saff saff.
Minnet Hudaya iki cihanda kılub said Kuyin etrafma uşşak dizilmis guya, Nam-ı şerifin eyledi hem gaazi, hem şehid. Harem-i Ka'be'de her canibe erkan saff saff.
Kadrini seng-i musallada bilub, ey Baki, Durub el baqlayalar karşuna yaran saff saff. Ferman-i aşka can iledir inkiyadimiz, Nam u nişane kalmadı fasl-ı bahardan, Hukm-i kazaya zerre kadar yok inadımız. Dustu çemende berk-i diraht i'tibardan.
Baş egmeziz edaniye dunya-yi dun icun, Escar-i baq hirka-i tecride girdiler, Allah'adır tevekkulumuz, i’timadımız. Bad-i hazan çemende el aldı çenardan.
Biz mutteka-yi zer-kes-i caha dayanmazız, Her yaneden ayaqına altun akup gelur, Hakkm kemal-i lutfunadır istinadımız. Escar-i baq himmet umar cuybardan.
Zuhd u salaha eylemeziz iltica hele, Sahn-i çemende durma salınsun saba ile, Tutdu egerci alem-i kevni fesadımız. Azadedir nihai bugün berk u bardan.
Meyden safa-yi batın humdur qaraz heman, Baki çemende hayli perişan imiş varak, Erbab-i zahir anlayamazlar muradımız. Benzer ki bir şikayeti var ruzgardan.
Minnet Huda'ya devlet-i dunya fena bulur, Baki kalur sahife-i alemde adımız. Muheyya oldu meclis, sakiya, peymaneler donsun, Hoş geldi bana meygedenin ab u hevası, Bu bezm-i-ruh bahsin şevkına mestaneler donsun. Billah guzel yerde yapılmış yikilasi.
Dila, cam-i şerab-i aşk-i yarı şöyle nuş it kim, Men'eyler imiş mes'ele-i aşkı muderris, Felekler gum gum otsun başma humhaneler donsun. Ey hace, anm var ise yaklaştı kazası.
Hayal-i şem'i ruhsarm ko yansun hane-i dilde, Gitmez o mehu ra gibi hancer kemerinden, Perin ol sem'a yakub şevk ile pervaneler donsun. Uftadelerin oldurur ah işte burası.
Sen ağyar ile devr itdir, şeha, peymaneyi daim, Ziba yaraşır hu'at-i naz ol boyu serve, Ser-i kuyin dolanub aşik-i picaneler donsun. Iki kolumu etsem ana bel dolaması.
Bu bezm-i dil guşaya mahrem olmaz Baki'ya herkes, Dikkatler ile seyr ederiz yan serapa, Di gelsun ehl-i diller, gelmesun biganeler donsun. Görmez mi idik biz de eger olsa vefası.
Dünya deger ol mah-lika dilber-i qarra, Yusuf'ta dahi yoktur anm hüsn u behası.
Meddah olalı ceşm-i qazalanma, Baki, Ögrendi gazel tarzım Rum'un şuarası. Ezelden şah-ı aşkın bende-i fermanıyuz, cana, Ab-i hayat-i la'une ser çeşme-i can teşnedir, Mahabbet mülkünün sultan-ı ali-şanıyuz, cana. Sun cur'a-i cam-i lebin kim ab-i hayvan teşnedir.
Sehab-i lutfun abın teşne dillerden diriğ itme, Can la'lin eyler arzu yar içmek ister kanımı. Bu destin baqrı yanmış lale-i Nu'manıyuz, cana. Ya Rab, ne vadidir bu kim, can teşne, canan teşnedir.
Zemane bizde cevher sezdigiycin dil-hiras eyler, Ab-i zulal-i vaslina muhtac dil tenha degil, Anmçun bagrımız bundur, maarif kanıyuz, cana. Hak uzre kalmış huşk-leb derya-yi umman teşnedir.
Mukedder kılmasun gerd-i kuduret ceşme-i canı, Bezm-i qamında can u dil yandı yakıldı, sakiya, Bilursun ab-ı ruy-i mulket-i Osmaniyuz, cana. Depret elin, sur ayaqın meclisde yaran teşnedir.
Cihani cam-i nazmmi si'r-i Baki gibi devr eyler, Cana zulal-i vaslini aqyar umar, uşşak umar, Bu bezmin şimdi biz de Cami-i devranıyuz, cana. Ab-i sehab-i rahmete kafir, muselman teşnedir.
Giryan o Leyli veşi n'ola sahraya salsa, B^M'yi Mecnun'un ab-i çeşmine hak-i beyaban teşnedir. M ÜNDƏRİC AT
Ön s ö z...... 3 TÜRK XALQLARI M a n a s...... 15 ƏDƏfihYATI Yunus Ə m rə...... 31 II Cİld İmadəddin N ə sim i...... 83
Əlişir Nəvai ...... 131 Orta dövr
Məhəmməd F ü z u li...... 241 Prof. Dr. Nizami Cəfərov Baqi ...... 307
M ündəricat...... 318 Naşiri HİKmət Hüseynov Nəşriyyatın direKtoru Eldar Əliyev Mətbəənin direKtoru Səhraf Mustafayev TexnİKİ redaKtoru Fərid Kərimov Kompüter dizaynı Günay Yusifova
Yığılmağa verilib 20.04.2006. Çapa imzalanıb 21.12.2006. Format 60x90 Vs- F.ç.v. 40. Ş.ç.v. 40. Sifariş İNsllO. Sayı 1000 nüsxə.
“Çaşıoğlu” mətbəəsi. BaKi şəhəri, MİKayıl Müşfiq k ü ç ə s İ , 2 a. Tel. 447-49-71.