Rocznik MGPE Tom 1

ROCZNIK Muzeum Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie 12013 ROCZNIK Muzeum Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie 12013 Rada naukowa Prof. dr hab. Antoni Barciak Uniwersytet Śląski w Katowicach Dr hab. Dionizjusz Czubala, prof. ATH Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej Dr Krzysztof Fokt Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Dr Jerzy Gorzelik Uniwersytet Śląski w Katowicach Prof. zw. dr hab. Ewa Kosowska Uniwersytet Śląski w Katowicach Doc. PaedDr. Jana Raclavska, Ph.D. Ostravská univerzita w Ostrawie Prof. zw. dr hab. Halina Rusek Uniwersytet Śląski w Katowicach Prof. dr hab. Jan Święch Uniwersytet Jagielloński w Krakowie Zespół redakcyjny Redaktor naczelna Agnieszka Przybyła-Dumin kontakt: [email protected] Redaktorzy tematyczni Tomasz Liboska Przemysław Nocuń Redaktorzy statystyczni Barbara Klajmon Monika Miczka-Pajestka Redaktor językowa Marta Jakubczyk Czasopismo recenzowane Artykuły/Studia 9 Agnieszka Przybyła-Dumin Opowieść wspólnoty. Na przykładzie wybranych gatunków prozy folklorystycznej 25 Dionizjusz Czubala Zbóje z naszego regionu 36 Jan Rodak Czy rozważania dobiegły już końca? Rzecz o ostatnim hetmanie zbójnickim Żywiecczyzny – Jerzym Fiedorze zwanym Proćpakiem i jego legendzie 48 Agnieszka Kastelik-Herbuś Zbójnicy żywieccy w strofach starszych i nowszych 61 Renata Putzlacher-Buchtová Ondraszek i Juraszek (Ondráš i Juráš). Postaci mityczne czy historyczne? 75 Urszula Janicka-Krzywda Epilog zbójnickiego żywota 83 Piotr Rygus Muzeum na wolnym powietrzu w Katowicach (1929–1955). Idee, plany i realizacja 99 Tomasz Liboska „Wodzenie niedźwiedzia”. O możliwych wariantach interpretacji obrzędowości zapustnej na Górnym Śląsku 121 Barbara Klajmon Kościół pod wezwaniem św. Marcina w Ćwiklicach w świetle najnowszych odkryć. Wstęp do badań Materiały/Koncepcje 140 Barbara Grabny Fabryka fajek w Zborowskiem. Wyniki dotychczasowych badań 152 Damian Adamczak Jan Socha – praca i pasja kowala z Bieńkowic 160 Barbara Klajmon, Magdalena Strzelewska Sprawozdanie z badań konstrukcji drewnianej kościoła pw. Wszystkich Świętych w Sierotach Recenzje/Opinie 170 Dionizjusz Czubala Recenzja publikacji. Proza folklorystyczna u progu XXI wieku. Bajka ludowa, legenda, anegdota oraz Proza folklorystyczna u progu XXI wieku. Podanie, opowieść wspomnieniowa, legenda współczesna Articles/Studies 9 Agnieszka Przybyła-Dumin The Story of a Community. A Case Study Based on the Selected Genres of Folk Prose 25 Dionizjusz Czubala The Robbers from our Region 36 Jan Rodak Have the Deliberations Already Come to the End? The Question about Jerzy Fiedor “Proćpak” – the Last Robber Hetman from the Land of Żywiec and His Legend 48 Agnieszka Kastelik-Herbuś The Robbers from Żywiec in Old and New Stanzas 61 Renata Putzlacher-Buchtová Ondraszek and Juraszek (Ondráš and Juráš). Mythological or historical figures? 75 Urszula Janicka-Krzywda The Epilogue of the Robber’s Life 83 Piotr Rygus Open Air Museum in Katowice (1929-1955). The Idea, Plan and Realization 99 Tomasz Liboska “Bear Guiding”. On Possible Alternatives of the Interpretation of Shrovetide Customs in Upper Silesia 121 Barbara Klajmon The Church of St. Martin in Ćwiklice in the Light of the Recent Discoveries. Introduction to Research Materials/Concepts 140 Barbara Grabny The Silesian Clay-pipes Factory from Zborowskie. Preliminary Results 152 Damian Adamczak Jan Socha – Work and Passion of a Blacksmith from Bienkowice 160 Barbara Klajmon, Magdalena Strzelewska The Report on the Examination of the Wooden Construction of the Church of All Saints in Sieroty Reviews/Opinions 170 Dionizjusz Czubala Publication Review: Folk prose on the threshold of the 21st century. Folk Fable, Legend, Anecdote and Folk prose on the threshold of the 21st century. Legend, Memoir Story and Contemporary Legend Szanowni Państwo! Z niekłamaną radością, ale też z pewnymi obawami, zapewne typowymi dla wszelkich nowych inicjatyw, oddajemy w Państwa ręce pierwszy tom Rocznika Muzeum „Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie”. Kilkadziesiąt już lat istnienia naszej instytucji to wiele zreali- zowanych przedsięwzięć organizacyjnych i badawczych, z których największym było stworzenie Parku Etnograficznego i jego wyjąt- kowej ekspozycji terenowej. Pracownicy Muzeum od początku jego funkcjonowania prowadzili projekty, przedstawiane i dyskutowane na licznych konferencjach, publikowane w rozmaitych periodykach naukowych i popularnonaukowych. Ponad siedemdziesiąt budynków na ekspozycji i setki zabytków ruchomych w inwentarzu muzealnym to obiekty o ciekawej, choć często zatartej historii. Jej ponowne odkrycie i ukazanie szerszego kontekstu ich funkcjonowania często staje się możliwe dzięki nowo podejmowanym inicjatywom badawczym oraz organizowanym w Mu- zeum na coraz większą skalę sesjom naukowym i konferencjom. Ta nowa działalność, zintensyfikowana od końca 2012 roku, daje nam podstawy, by wierzyć, że dojrzeliśmy do wypełnienia luki, zauważanej przez wielu zainteresowanych dziedzictwem kulturowym naszego wo- jewództwa, którą była nieobecność w obiegu naukowym czasopisma muzealnego naszej instytucji. Naszym celem jest, aby Rocznik Muzeum „Górnośląski Park Etno- graficzny w Chorzowie” był periodykiem, którego tematyka będzie dotyczyła materialnego i niematerialnego dziedzictwa wsi Górnego Śląska i innych obszarów w granicach administracyjnych współcze- snego województwa śląskiego. Stawiamy sobie także za cel jak naj- bardziej interdyscyplinarne podejście badawcze w prezentowanych na jego łamach studiach i opracowaniach. Chcemy przedstawiać prace etnografów, a także historyków, architektów, historyków sztuki, etnosocjologów, folklorystów, antropologów, kulturoznawców i ar- cheologów, a co za tym idzie – wykorzystywać ich warsztat badawczy i prezentować wynikające z podjętej metodologii ustalenia. Zakres merytoryczny Rocznika obejmie również prace poświęcone obiektom położonym na śląskim odcinku Szlaku Architektury Drew- nianej, którego operatorem Muzeum stało się na początku 2013 roku. Zapraszamy do lektury i prosimy o wszelkie uwagi, które pozwolą nam przekazywać kolejne tomy jeszcze bliższe Państwa oczekiwaniom. Andrzej Sośnierz Dyrektor Muzeum „Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie” Opowieść wspólnoty Na przykładzie wybranych gatunków prozy folklorystycznej Agnieszka Przybyła-Dumin Muzeum „Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie” Artykuły / Studia Jednym ze sposobów analizy funkcjonowania wspólnoty jest badanie generowanych przez nią opowieści. Niezrozumiałe zjawiska i zdarzenia, wojny, katastrofy oraz inne niebezpie- czeństwa, które dotykają społeczność, powołują do życia teksty informujące, mitologizujące osoby i fakty, mające na celu usensownienie wypadków oraz przywrócenie poczucia bezpieczeństwa. Wydarzenia znacznej rangi powodują, że wiele różnych grup odczuwa potrzebę wygłoszenia opinii, obaw, oczekiwań, zmuszają społeczność do wyrażenia wyobrażeń o rzeczywistości i sobie w formie opowieści. Narracje tego typu możemy spotkać podczas wojny, kiedy per- manentna sytuacja lękowa porusza określone mechanizmy, gdy społeczność zagrożona jest działalnością niebezpiecznej jednostki, kiedy zostaje dotknięta wyjątkową stratą. Wówczas pojawia się potrzeba dokładnego zdefiniowania winnych, ich ośmieszenia, społeczność powołuje też do życia bohatera, który pokona lub przechytrzy wroga. Zjawiska niezrozumiałe natomiast, zwłaszcza niepokojące, poddawane procesowi interpretowania zgodnego ze światopoglądem grupy, generują opowieści o charakterze informacyjnym i ostrzegawczym. W artykule analizie poddane zostaną teksty: integrujące, informujące, kompensujące, ostrzegające. / Studia Artykuły Wspólnoty ludzkie od niepamiętnych czasów tworzyły opowieści i prze- kazywały je z pokolenia na pokolenie. Mówiły one o najważniejszych w życiu człowieka kwestiach, transmitowały niezbędne do swobodnego poruszania się w określonym społeczeństwie informacje, nakazy i zakazy obowiązujące w danej kulturze, objawiały się w nich także społeczne napięcia w Chorzowie” Etnograficzny Park „Górnośląski Muzeum Rocznik 1 (2013) tom i lęki. Historie te były i są wyrazem sposobu postrzegania rzeczywistości, 9 odbiciem określonej wizji świata, zaś poprzez wyrażenie podobnych opinii za pomocą czytelnych, budzących emocje symboli pełniły także funkcję integrującą. Były nieodłącznym elementem procesu enkulturacji1, za ich pomocą wspólnota przekazywała jednostkom swoje oczekiwania, infor- mowała o ważnych kwestiach i korygowała zachowania. Każdy ze znanych gatunków prozy folklorystycznej, bo tak nauka okre- śla te opowieści, służył społeczności: bajki i legendy kształtowały system aksjologiczny i zachowaniowy jednostek do niej przynależnych, anegdoty, wyśmiewając pewne rodzaje postępowania, przyczyniały się do kształto- wania odpowiednich postaw. Podania historyczne i lokalne ukazywały historię interpretowaną przez pryzmat ich sposobu rozumienia świata, zaś wierzeniowe, z analogicznego punktu widzenia, tłumaczyły niezrozumia- łe zjawiska. Podobne funkcje pełnią dziś wątki zaliczane do tzw. legend miejskich2. Niemałe znaczenie wykazują także opowieści wspomnieniowe, dzięki którym przekazowi podlega indywidualne – choć uniwersalizowane – doświadczenie. Podanie to narracyjny gatunek folklorystyczny, krótki, najczęściej jed- noepizodyczny, będący w odczuciu przekazujących relacją z rzeczywistych zdarzeń, prezentujący wypadki, które miały przydarzyć się konkretnym ludziom w określonym miejscu i czasie, opisujący fragment historii danego obszaru bądź spotkanie z istotą czy zjawiskiem nadprzyrodzonym, które z reguły kończy się nieszczęśliwie dla

Load more