Tom 21, 2016 PamiętnikPL ISSN 0137–558X Cieszyński

JERZY POLAK Bielsko-Bialskie Towarzystwo Historyczne

ERDMANN II VON PROMNITZ (1683–1745)* „PIERWSZY FUNDATOR” KOŚCIOŁA JEZUSOWEGO. -

W powstaniu cieszyńskiego kościoła łaski (Kościoła Jezusowego) dużą i niedocenia- ną w literaturze rolę odegrało trzech jego arystokratycznych fundatorów i patronów,- zwanych przez współczesnych „trzema grafami”. Jednym z nich był wybitny repre zentant magnackiej familii Promnitzów – Erdmann II, przedostatni jej przedstawi ciel, będący wolnym panem na Pszczynie i Żarach. W dziejach tej niemieckiej dynastii, należącej do najważniejszych rodów magnackich Śląska i Dolnych Łużyc, sięgającej 42swymi lata korzeniami(1703–1745) wczesnego1 średniowiecza i zadomowionej na Śląsku od XIII w., zapisał się m.in. najdłuższym panowaniem w rodowych ordynacjach, trwającym aż . W roku obchodów 500-lecia Reformacji warto przypomnieć- sylwetkę tego interesującego arystokraty. - Erdmann (w polskim tłumaczeniu – Adam) przyszedł na świat, jak większość no- wożytnych Promnitzów z linii Stary Wichów (Alt Weichau), na zamku w dolnołużyc kich Żarach (Sorau) 22 VIII 1683 r. o godz. 8 rano. Był pierworodnym synem hrabie *go Rzeszy Baltazara Erdmanna von Promnitza (1659–1703) i jego liczącej wówczas Erdmann II Promnitz. Wolny pan na Pszczynie i Żarach (1683–1745) NiniejszyPoczet artykuł panów jest i książąt poprawioną pszczyńskich i uzupełnioną o nowe źródła wersją biogramu opublikowanego 1 w: Jerzy Polak, , Pszczyna 1996; tenże, , cz. 1, Pszczyna 2007, s. 169–191. Na temat genealogii rodu Promnitz i jego dziejów zob. Archiwum Państwowe w Katowicach, Oddział w Pszczynie (dalej: APP), zespół Archiwum Książąt PszczyńskichSchlesischer (dalej: AKP),Curiositäten sygn. IIErste 130 Vorstel i 131;- lung,II 169 Darinnen (mowa pogrzebowadie ansehnlichen nad Geschlechtergrobem Erdmanna Des Schlesischen II z obszernym Adels wywodem genealogicznym jego przodków oraz hagiograficznymSilesii życiorysem); in nummis Johann oder Berühmte Sinapius, Schlesier in Müntzen so durch Grosse Helden-Thaten durch hohe und wichtige Amts-Würden, oder Gelehrsamkeit…, cz. 1, und Leipzig Schriften, 1720, Ihrens. 95–109; Nah- menJohann unvergesslich Christian Kundmann, gemacht Auserlesene Kleine Schriften, Geschichte der Herrschaften Sorau und Triebel , t. 3, Breslau und Leipzig 1738, Geschichtes. 65–72; Johann des Oberlausitzischen Georg Estor, Adels und seiner Güter 1635–1815Giessen 1753, s. 565–730; Johann GottlobTablica Worbs, genealogiczna Promnitzów Polak, Poczet, Sorau panów... 1826, s. 99–130; Walter von Boetticher, , t. 2, Görlitz 1913, s. 502–507; , [w:] Jerzy 40

JERZY POLAK

1664)16 lat 2żony Emilii Agnieszki, pochodzącej z hrabiowskiego rodu saskiego von Reuss. Imię odziedziczył po ojcu i dziadku – Erdmannie Leopoldzie I von Promnitzu (1631– . Dzieciństwo naszego bohatera upłynęło w magnackiej rezydencji Promnitzów – renesansowym zamku w Żarach, stolicy rodowej ordynacji, w otoczeniu rodziny i odpowiednio dobranych wychowawców oraz nauczycieli. Od siódmego roku życia- zajmował się nim wybitny pastor Balthazar Heinrich Heintze z Trzebieli (Triebel).- Uczniem był pojętnym, gdyż w dorosłym życiu znany był z wielkiego oczytania, zna jomości literatury pięknej i religijnej oraz języków obcych, a także wielkiego zami łowania do muzyki i tańca. Nauki domowe pobierał długo, bo aż do 15. roku życia. W 1695 r. został konfirmowany. W dzieciństwie i wczesnej młodości kilkakrotnie3 bywał wraz z rodziną i dworem hrabiowskim w Pszczynie, stolicy drugiej rodowej ordynacji, gdzie m.in. stawiał pierwsze kroki w sztuce dworskich polowań . - W 1698 r. ojciec zdecydował się posłać go w świat. 3 maja wyruszył z Żar wraz- z bratem Fryderykiem (1684–1712) do Halle na tamtejszy luterański uniwersy tet, świeżo założony przez elektora brandenburskiego w 1694 r. Młodymi umysła- mi Promnitzów zajęli się m.in. tacy uczeni, jak prof. Christian Thomasius (dyrektor uczelni), prof. Stryckens, dr Johann Budeus i dr August Hermann Francke. Szczegól nie dwaj ostatni, jako pietyści, odegrali4 w życiu Erdmanna znaczną rolę, formując jego osobowość w pietystycznym nurcie luteranizmu, rozpowszechnianym wówczas w Niemczech przez ośrodek w Halle . Pobyt w tym mieście trwał w przypadku Erdmanna do 25 XI 1700 r., kiedy to- na polecenie ojca ruszył na tradycyjną turę kawalerską. Początkowo przybył wraz- ze swoim preceptorem Ernestem von Wittgenau, późniejszym cesarskim zbrojmi strzem, przez Lotaryngię do Francji. Tu otarł się o największy ówczesny dwór euro pejski króla Ludwika XIV. Dwór ten, jak i wspaniała barokowa rezydencja królewska w Wersalu, zrobiła na młodym paniczu niezapomniane wrażenie. W szczególności zaimponowały mu niekończące się bale ceremonialne i maskowe, barokowa muzyka,- a także wyrafinowana architektura. Dalsza trasa tury kawalerskiej, ustalana na bieżąco przez ojca, biegła przez cen tralną Francję do Bordeaux, hiszpański San Sebastian (gdzie zaskoczył go wybuch- wojny domowej), południową Francję, Szwajcarię i Włochy. W kwietniu5 1703 r., w trakcie pobytu w Turynie, otrzymał wieści o chorobie ojca i wezwanie do natych miastowego powrotu. Ojca żywego nie zastał, gdyż ten zmarł 3 maja . Już następnego- dnia jego suweren, elektor saski i król polski Fryderyk August I (August II Mocny), wobec niepełnoletności Erdmanna wyznaczył mu i jego bratu formalnego opieku na i kuratora w osobie kuzyna Anzelma von Promnitza (1678–1726), najstarszego 2 Poczet panów

Biogramy ojca i dziadka Erdmanna II zob. w: J. Polak, ..., s. 139–146 i 155–168. Obecnie 3 Geschichte der Herrschaften w przygotowaniu do druku znajduje się ich poprawiona i uzupełniona o aparat naukowy wersja. 4 Erdmann II APP, AKP, sygn. II 169; J.G. Worbs, ..., s. 127. 5 Geschichte der Herrschaften APP, AKP, sygn. II 169; J. Polak, ..., k. 13. APP, AKP, sygn. II 169; J.G. Worbs, ..., s. 127. 41

„PIERWSZY FUNDATOR” KOŚCIOŁA JEZUSOWEGO wiekiem przedstawiciela linii starowichowskiej, właściciela dolnołużyckich Brodów (Pförten). Kuratorstwo było krótkie, trwało w przypadku Erdmanna tylko do sierpnia 1703 r. On sam prosto z Włoch przybył do stolicy Saksonii – Drezna, by tu załatwić- sprawy spadkowe. - Jego sukcesja po ojcu w obu rodowych ordynacjach i wolnych państwach sta nowych, pszczyńskim 6i żarsko-trzebielskim, została w nich ogłoszona niemal na tychmiast po śmierci Baltazara Erdmanna przez wspomnianego kuzyna Anzelma (w Pszczynie 10 maja) . Odtąd Erdmann II tytułował się według ówczesnej polskiej pisowni, jako „Świętej Rzymskiej Rzeszy Hrabia von Promnitz, swobodny pan na- Pszczynie, Żarach, Trzebieli i Nowogrodzie etc.”, czyli – inaczej mówiąc – wolny pan (baron) pszczyński i żarsko-trzebielski. Wkrótce potem Wettyn udzielił Erdmanno wi II von Promnitzowi inwestytury na państwo żarsko-trzebielskie (znajdujące się- w rękach rodu od 1558 r.). Nowy wolny pan nie zawiódł swego suwerena i miał się- okazać oddanym stronnikiem elektora. Szybko także postarał się o cesarską inwe styturę na pszczyńskie wolne państwo stanowe (w rękach rodu od 1548 r.). Oficjal- ny list lenny na nie został podpisany przez starego cesarza Leopolda 2 X 71703 r. na zamku Ebersdorff. Młody magnat odebrał go na dworze wiedeńskim, gdzie 20 grud nia złożył przed władcą uroczyste homagium i tzw. przysięgę majoratową . Dwa lata- później 10 XI 1705 r. podobną inwestyturę otrzymał od następnego cesarza Józefa I.- Tradycyjnie dużo trudniejszym problemem okazał się podział wielkich dóbr alo dialnych po ojcu – ich część przypadła bratu Fryderykowi. Ostateczny podział sche dy nastąpił w układzie rodzinnym z 29 II 1704 r., na mocy którego Erdmannowi II przypadła górnołużycka część dóbr Kliczków (9 wsi) z największą wioską Osiecznicą- (Wehrau). Wkrótce magnat wzbogacił się nieoczekiwanie z powodu śmierci na polu bitwy swego kuzyna8 Erdmanna von Promnitza (1680–1704) o jego prywatny mają tek, zapisany mu w testamencie. Prawa do niego przyznał mu cesarz Józef I recesem z 5 XI 1706 r. W ten sposób pan na Pszczynie i Żarach stał się właścicielem dóbr Janowice (Janowitz), Leppersdorf (obecnie Daleszów Górny) i Kreppelhof (obecnie Grodztwo) położonych w księstwie świdnicko-jaworskim. Nabytek ten wzmocnił- jego pozycję społeczną jako wielkiego i bogatego magnata śląsko-łużyckiego. - Po utwierdzeniu swej władzy zapragnął dobrze się ożenić. O odpowiednią dla „ku

6zyna” – jak nazywał go w korespondencji – partię, postarał się elektor saski Fryde

APP, AKP, sygn. II 224 (dokumentacja działań administracyjnych po śmierci Baltazara Erdmanna von- Promnitza w 1703 r.). Deklaracja o prawomocności sukcesji Erdmanna II w pszczyńskim wolnym państwie stanowym została wydana 10 V 1703 r. przez śląski Urząd Zwierzchni i generalnego staro 7 Beiträge zu Schlesiens Rechtsgeschichte stę Śląska biskupa wrocławskiego Franza von Pfalz-Rhein-Neuburga. APP, AKP, sygn. II 169; Bruno Bellerode, , z. 2, Breslau 1898, s. 142–145 (tekst listu lennego Leopolda I). Cesarz po raz kolejny zaaprobował skupienie obydwu- ordynacji rodowych Promnitzów w jednym ręku, przeciwko czemu występował brat Erdmanna II

8 Fryderyk oraz kuzyn Erdmann von Promnitz (1680–1704). Fryderyk i Anzelm von Promnitz otrzy mali tylko prawa „oczekiwaczy” na ordynację pszczyńską. Geschichte derO majątek Herrschaften kuzyna Erdmann II procesowałGeschichte się dwa lata z wdową po nim Heleną Karoliną przed Sądem Apelacyjnym w Pradze. Zob. APP, AKP, sygn. II 175, k. 1–2, 22; II 277, k. 1–3, 143; J.G. Worbs, ..., s. 127; W. Boetticher, ..., s. 505. 42

JERZY POLAKHerzogin ryk August I. Wybranką okazała się księżniczka ( ) Anna Maria von Sachsen- -Weissenfels, księżna Julich, Cleve, Bergu, Engern i Westfalii, landgrabianka Turyngii, margrabianka Miśni, Górnych i Dolnych Łużyc, hrabina Marchii, Ravensbergu i Bar- bey, pani na Ravensteinie, urodzona 17 VI 1680 r., trzecia córka Jana Adolfa księcia- Sachsen-Weissenfels z bocznej linii Wettynów, zaufanego kuzyna elektora i namiest nika Saksonii. Jej matką była księżna Joanna Magdalena księżna von Sachsen-Alten- burg. Ślub odbył się 16 VI 1705 r. na zamku Weissenfels nad Salą. - Małżeństwo to było dla Promnitza niezwykle korzystne (spory posag) i nobilitują ce, wprowadziło go bowiem w krąg najwyższych książątFürsta Rzeszy i bliskich powinowa- tych elektora saskiego. Koligacje te zainspirowały hrabiego do wystąpienia z prośbą do Józefa I o przyznanie mu niższego tytułu książęcego ( ). Mimo posiadania od powiedniej pozycji majątkowej i społecznej, ewidentnych zasług rodu dla monarchii Habsburgów i Saksonii oraz pośrednictwa elektora, cesarz odmówił mu przyznania tak wysokiego stopnia arystokratycznego. Swoją prośbę Erdmann II ponawiał jeszcze- kilkakrotne w ciągu życia, ale zawsze spotykał się z odmową. Odebrał to jako życiową- porażkę wynikającą, jak się wydaje, nie tyle z powodu jego zdecydowanego przywią zania do pietyzmu, zwalczanego zaciekle przez cesarza i jego kamarylę, ile niestoso9 wania na habsburskim Śląsku praktyki podnoszenia hrabiów do rangi książęcej . Małżeństwo Erdmanna II z Anną Marią należało do szczęśliwych i zaowocowało siedmiorgiem dzieci urodzonych w Żarach. Były to kolejno: Chrystiana Joanna (1708–- 1732), Anna Fryderyka (1711–1750), Joanna Zofia (ur. i zm. 1713), Baltazar Erdmann (ur. i zm. 1715), Maria Elżbieta (1717–1741), Jan Erdmann (1719–1785) i Agniesz- ka Zofia (1720–1791). Z wymienionych Jan Erdmann został głównym spadkobiercą, natomiast córki wydano na ogół świetnie za mąż. Chrystiana i Anna wyszły kolej no – w 172610 i 1732 r. – za tego samego arystokratę. Był nim August Ludwik książę zu Anhalt-Köthen, udzielny władca małego, ale dosyć bogatego księstwa niemieckiego- nad Łabą . Oba małżeństwa zaważyły na późniejszych losach pszczyńskiej fortuny Promnitzów i jej przejściu w ręce rodu Anhaltów (w 1765 r.). Pozostałe córki wol nego pana zostały także wydane za wysoko urodzonych kawalerów. Maria Elżbieta wyszła w grudniu 1738 r. za Henryka Ernesta hrabiego von Stolberg-Wernigerode, a Agnieszka Zofia w 1747 r. za dalekiego kuzyna z rodu swej babki, Henryka XXVIII hrabiego von Reuss zu Plauen. Pierwsze lata rządów Erdmanna II upłynęły m.in. na uformowaniu wspaniałego – francuskiego z ducha – dworu, wzorowanego na dworach Ludwika XIV i elektora saskiego w Dreźnie, z jego własnym ceremoniałem i bogatym życiem kulturalnym. Gwiazdą wśród świty Promnitza stał się początkujący wówczas kompozytor Georg Erdmann II 9 Baronowie, hrabiowie, książęta. Nowe elity Śląska (1629–1740), Zielona APP, AKP, sygn. II 169; II 843, k. 1–7; II 888, k. 1–8; I 16, k. 29 (prośba z 1714 r.); J. Polak, ..., s. 27–28, 41; Jarosław Kuczer, Góra 2013, s. 161, 199. Związki Promnitzów z Wettynami zostały umocnione przez małżeństwo matki -wdowy Erdmanna II, Emilii Agnieszki z Fryderykiem księciem von Sachsen-Weissenfels (bratem jego 10 teścia), zawarte w 1711 r. APP, AKP, sygn. II 273, k. 54–67 (układ przedślubny z 11 I 1726 r. Erdmann II uposażył córkę kwotą 20 tys. talarów); II 575. 43

„PIERWSZY FUNDATOR” KOŚCIOŁA JEZUSOWEGO

Filip Telemann (1681–1767), sławny po latach europejski twórca muzyki barokowej.- W kwietniu 1705 r. objął on w Żarach zaproponowane mu stanowisko kapelmistrza- dworskiej kapeli magnata, które pełnił do jesieni 1708 r., kiedy opuścił jego domo- stwo. Muzyka zawsze była obecna na dworze Promnitzów. Gościły tam często fran cuskie i włoskie trupy operowo-baletowe, a poziom jej uprawiania, dzięki zatrudnia niu wybitnych muzyków i kompozytorów, rozsławił ród w całej Europie środkowej.- Telemann dobrze wspominał służbę u Erdmanna II, w czasie której skomponował około 200 uwertur, dając temu wyraz w listach11 do przyjaciół i w swej „Autobiogra fii”. Wymieniał w niej także kilkukrotne pobyty z hrabią w Pszczynie i Krakowie oraz- spotkania z muzyką polską (głównie wiejską) . Nadmienić jeszcze warto, że hrabia przejawiał szerokie zainteresowania kulturalne, w tym bibliofilskie, o czym świad czył fakt posługiwania się własnym superekslibrisem dla oznaczenia swych książek- sprowadzanych do pięknej biblioteki w Żarach głównie z Francji. - Rodzina hrabiowska, prócz stałego pobytu w Żarach, podróżowała do wielu krew nych lub zaprzyjaźnionych dworów śląskich i niemieckich. Często odwiedzała rodzi nę małżonki Erdmanna w zamku Weissenfels, także Lipsk i Berlin, a w późniejszych- latach dwór córek, żon księcia Anhalt w Köthen. Sam Erdmann II niemal co roku gościł w Pszczynie, nie tylko z powodów ceremonialnych (np. 16 V 1704 r. dla odbycia uro czystego wjazdu na tutejszy zamek i odebrania tradycyjnego hołdu stanów pszczyń­- skich wobec wolnego pana) lub odbycia wielkich polowań w tutejszych12 – bogatych w zwierzynę łowną – lasach, ale również dla załatwienia najpilniejszych spraw zwią- zanych z zarządem pszczyńskim wolnym państwem stanowym . - Przede wszystkim Erdmann II musiał zająć się już w 1704 r. przygotowaniem obro ny swej ziemi wobec kolejnego „niebezpieczeństwa tureckiego” ogłoszonego w pań stwie Habsburgów. Jego tzw. wybrańcy zamkowi oraz 50 żołnierzy wystawionych na- koszt miast hrabiego zostało wysłanych (podobnie jak w 1703 r.) pod dowództwem płk. Heinricha Hartlieba do pobliskiego Bielska, gdzie koncentrowały się oddziały ce- sarskie mające bronić Śląska przed spodziewanym uderzeniem zbuntowanych wojsk węgierskich (kuruców Franciszka II Rakoczego). W 1705 r. śląski konwent publicz- ny nakazał hrabiemu z tego samego powodu wystawienie osłony granicznej w sile 500 zbrojnych pod Pszczyną i Bielskiem. Czy polecenie to zostało w pełni wykona ne – nie wiadomo. Węgrzy nigdy nie dotarli do jego państwa, natomiast na wiosnę 11 Autobiografie=Autobiographien. 1718, 1729, 1740 Poczet panów Georg PhilippZ Telemann, dziejów muzycznych Panów i Książąt Pszczyńskich. Od Promnitzów, Pszczyna do 1994, Hochbergów s. 15–16,, 33. Na temat pobytu kompozytora na dworze Erdmanna II zob. J. Polak, ..., s. 173–174; Jan Kruczek, Pszczyna 2009, s. 15–18. Być może Telemann odwiedził wraz ze swym mecenasem także Bielsko – 12 Pozycja publiczno-prawna wolnych panów stanowych na Śląsku, [w:] dwór hr. Sunnegha, z którym przyjaźnił się Erdmann II. Studia historycznoprawne - Na jego temat zob. Marian Ptak, Zgromadzenia i urzędy stanowe wolnego państwa pszczyńskiego (1517–1742), [w:] Studia ,historycznoprawne red. Alfred Konieczny, Wrocław 1993 (Acta Universitatis Wratislavien sis. Prawo, 222), s. 79–102; M. Ptak, Pszczyńskie Wolne Państwo Stanowe , red. A. Konieczny, Wrocław 1994 (Acta Universitatis- Wratislaviensis. Prawo,Historia 240), ustroju s. 105–153; Śląska J. 1202–1740 Polak, , http://ibrbs. pl/mediawiki/index.php/Pszczyńskie_Wolne_Państwo_Stanowe [dostęp: 19 XII 2016]. Ogólnie: Kazi mierz Orzechowski, , Wrocław 2005. 44

JERZY POLAK - - 1706 r. poniosło ono niemałe straty ze strony niekarnych wojsk saskich, przerzu canych przez Śląsk do Krakowa w trakcie walk Augusta II ze Szwedami. Jednocze śnie na polach folwarku Siedlice pod Pszczyną obozowały sprzymierzone z Sasami13 oddziały rosyjskie liczące około 1,5 tys. żołnierzy. Działo się to w sytuacji formalnej- neutralności monarchii habsburskiej w czasie II wojny północnej (1700–1721) . Kolejną mobilizację sił przed grożącym najazdem powstańców węgierskich Rako- czego przeprowadzono na Górnym Śląsku i w państwie Erdmanna II w 1708 r. I tym- razem zagrożenie było dalekie, ponieważ Węgrów pokonano w bitwie pod Trenczy nem. Ostatecznie niebezpieczeństwo ataku kuruców minęło wraz z zawarciem poko ju z Węgrami w Szatmárze (1711). Niepokoje potęgowali uciekinierzy14 z Polski, gdzie trwała wojna domowa między zwolennikami Augusta II i Stanisława Leszczyńskiego.- Uchodźcy ci napływali na teren państwa pszczyńskiego do 1712 r. Jedną z ostatnich mobilizacji sił stanów pszczyńskich z powodu „niebezpieczeństwa tureckiego” prze- prowadzono w 1716 r., wobec wybuchu kolejnej wojny z Wysoką Portą. Zasadniczą treścią rządów Erdmanna II w pszczyńskim wolnym państwie stano- wym były kwestie gospodarcze. Na jego obszarze obejmującym około 1,1 tys. km² 2 3 - znajdowały się cztery miasta i miasteczka (trzy należące do ordynacji: Pszczyna, Mi 1 3 kołów, Bieruń i jedno prywatne: Mysłowice) oraz 87 wsi, z których / było własno ścią Promnitzów, a / ich szlacheckich wasali.15 System ekonomiczny opierał się na rolnictwie, gospodarce leśnej (lasy zajmowały blisko 30% terytorium), gospodarce stawowej oraz rzemiośle miejskim i wiejskim . Zarządzanie tak rozległym i dobrze- zagospodarowanym latyfundium, zaliczanym do najbogatszych na Górnym Śląsku, odbywało13 się poprzez dwie instytucje dworskie funkcjonujące na zamku pszczyń - W 1706 r. Erdmann II udzielił Józefowi I pożyczki na wojnę turecką w wysokości 10 tys. talarów. Zob. Pszczyna.APP, AKP, sygn.Monografia XIII 1165 historyczna (sprawa pożyczki dla cesarza z 19 VII 1706 r.); XIII 370 (uchwałaKronika Fürstenta wolnego państwagu z 24 VII stanowego 1705 r. o amobilizacji od 1827 r. księstwasił krajowych pszczyńskiego wobec niebezpieczeństwa tureckiego); Ludwik Musioł, , Pszczyna 1936, s. 47; Henryk Wilhelm Schaeffer, , cz. 2, tłum. Bronisława Spyra, Pszczyna 1997, 14 - s. 37. APP, AKP, sygn. III 49; XIII 243; XIII 1168, k. 1–4 (skarga administracji Promnitza do Urzędu Zwierzch 15 niego z 31 III 1708 r. na wypadki na granicy z Polską). Gospodarka rybna w księstwie pszczyńskim od końca XVII doNa początku temat gospodarki XIX w., [w:] pszczyńskiego Zeszyty Naukowe. wolnego Uniwersytet państwa Wrocławski. stanowego Seria zob. liczneA. Historia opracowania, m.in. Aleksander Nyrek,Instrukcje Leszek Wiatrowski, gospodarcze dla dóbr pszczyńskich od połowy XVII wieku do początku XIX wieku Ekonomika, t. 5, hutnictwa Wrocław żelaza1961, s.w 81–127;księstwie pszczyńskim od XVII do początku XIX wieku, [w:] Acta Universitatis Wratislaviensis. Historia , wyd. Stefan Inglot, L. Wiatrowski, WrocławGospodarstwo 1963; L. wiejskie Wiatrowski, w dobrach pszczyńskich od połowy XVII do początku XIX wieku, [w:] Acta Universitatis Wratislaviensis. Historia , t. 10,Browarnictwo Wrocław 1965, i gorzelnictwo s. 21–73; w tenże, Księstwie Pszczyńskim w XVIII i na początku XIX w., [w:] Acta Universitatis Wratislaviensis. Historia , t. 11,Gospodarka Wrocław leśna1967; natenże, Górnym Śląsku od połowy XVII do poł. XIX w. Produkcja broni i oporządzenia jeździeckiego na ziemi pszczyńskiej, t. 15, Wrocław od XV do 1969, poł. s. XIX 79–104; w. A. Nyrek, Ziemia pszczyńska. Rozwój gospodarczy od Piastów do Hochbergów, Wrocław 1975; J. Kruczek, Historia rzemiosła na ziemi pszczyńskiej , PszczynaW okresie 1983; habsburskim J. Polak, (1517–1740), [w:] Pszczyna. Monografia historyczna , Pszczyna 2000; B. Spyra, Teresa Włodarska, , Pszczyna 2006; J. Polak, , t. 2, red. Ryszard Kaczmarek, Jerzy Sperka, Pszczyna 2014, s. 278–335. 45

„PIERWSZY FUNDATOR” KOŚCIOŁA JEZUSOWEGO - - skim: tzw. rząd krajowy, złożony z trzech regentów (na czele z namiestnikiem-sta rostą pszczyńskim) oraz Kamerę Rentową, rozbudowaną zresztą w czasach Erdman na II. Podlegały one centralnej administracji obu ordynacji ulokowanej przy dworze- wolnego pana w Żarach. Kontaktował się on korespondencyjnie, rzadziej osobiście, ze wspomnianymi regentami, wydając16 im instrukcje w sprawach kadrowych, admi nistracyjnych i gospodarczych oraz żądając nieustannie punktualnego przysyłania środków finansowych z Pszczyny . - Wspomniani regenci pszczyńscy zastępowali także hrabiego na sesjach śląskiego- konwentu publicznego (sejmu śląskiego), którego rola została przez Habsburgów ogra niczona praktycznie do rozważania spraw podatkowych. W latach 30. XVIII w. w miej sce regentów wynajmowano tzw. agentów, m.in. wrocławskiego radcę Johanna Steina.- Dodajmy, że w pierwszym ćwierćwieczu XVIII w. Promnitz pracował wraz ze starostą cieszyńskim w komisji17 granicznej tegoż konwentu, zajmując się obserwowaniem grani cy śląsko-polskiej i śląsko-węgierskiej. Była to właściwie jedyna funkcja publiczna, jaką- pełnił na Śląsku . - Hrabia Erdmann II, podobnie jak jego ojciec, zadbał o zwiększenie swych docho dów z dóbr pszczyńskich, intensyfikując w pierwszej kolejności osadnictwo rolni cze. Do 1710 r. założył szereg nowych wsi i osad, takich jak: Paprocany, Kostuchna, Czułów, Glinka, Mąkołowiec, Wartogłowiec, Wygorzele, Zawiść i Żwaków. Powstało w tym czasie także wiele nowych zagród chałupniczych, a ponadto pojawiła się nowa kategoria chłopów pańszczyźnianych – komornicy. Pozwoliło to wydatnie18 zwiększyć- podaż rąk do pracy na 21 dworskich folwarkach i zapewnić większą dochodowość dominującego w ordynacji systemu folwarczno-pańszczyźnianego . Poważnym cio sem dla gospodarki dóbr magnata była klęska demograficzna, jaka dotknęła państwo pszczyńskie z powodu nadejścia z Czech i Polski zarazy, fali deszczy i suszy oraz w konsekwencji głodu w latach 1713–1715. W wielu wioskach wymarła niemal cała ludność. W tej sytuacji magnat nakazał rozdawać między poddanych owies, co nie powstrzymało ich zresztą od buntu podjętego w 1714 r. Został on stłumiony przy- pomocy wybrańców i wojska. Echa tych wydarzeń dotarły do cesarza, który wezwał- Erdmanna II specjalnym reskryptem, by zarządzone egzekucje kar na chłopach prze prowadzał „z umiarem”. Dodajmy, że podobnej klęski19 zarazy i głodu doznali miesz kańcy16 jego żarsko-trzebielskiego państwa stanowego . Zgromadzenia... APP, AKP, sygn. III 84–147 (korespondencja Erdmanna II ze swymi regentami w Pszczynie, 60 tomów); zespół Miasto Pszczyna (dalej: M Pszczyna), sygn. 931; M. Ptak, , s. 142. Namiestnikami- starostami pszczyńskimi byli m.in. Wacław Zborowski (do 1708 r.), Johann Wilhelm von Frankhen 17 Komisje zgromadzeń stanowych w diariuszu Śląskiego Sejmu z 1715 r., [w:] Studia (1708–1734) i Leopold von Fragstein (po 1738 r.). historycznoprawne Piotr Jurek, , red. A. Konieczny, Wrocław 1993 (Acta Universitatis Wratislaviensis. Prawo, 222), 18 Tychy. Monografia historyczna , Gospodarstwo..., s. 121. Kronika..., L. Musioł, , Tychy 1939 s. 64, 181–190; L. Wiatrowski,

s. 58 i nn.; H.W. Schaeffer, s. 61. 19 W związku z zarazą w Polsce, w latach 1708–1715 kilkakrotnie zamykano granicę z Polską lub wprowadzano kwarantannę dla przybyszy z niej, co uderzyło w handel i uniemożliwiło dowóz polskiego zboża, także na ziemię pszczyńską. APP, AKP, sygn. XIII 243, k. 1–31; XIII 1168, k. 1–4; 46

JERZY POLAK -

Po przebytej klęsce hrabia wziął się za intensyfikację gospodarki rolnej. Na dwor skich folwarkach rozbudowano niezwykle dochodową hodowlę owiec, zwiększając- liczbę owczarń do 13. Założonych zostało pięć nowych folwarków pańszczyźnianych,- przeważnie kosztem ziemi chłopskiej. Dwa największe powstały w Wyrach i Piotro wicach. Dobra koniunktura na produkty rolnicze po 1720 r. stała się powodem rezy gnacji Erdmanna II z praktykowanego dotąd wydzierżawiania folwarków, browarów i gorzelni, co korzystnie odbiło się na dochodach z tych zakładów. - Prócz folwarków interesowały go inne dziedziny gospodarki. W 1710 r. hrabia rozpoczął przenosiny swych stadnin koni z Bijasowic i Kobióra do Niemieckiej Wi sły (obecnie Wisła Mała), gdzie powstała słynna później stadnina hrabiowska, jedna z największych na Śląsku, znana z koni rasy neapolitańskiej i hiszpańskiej. W tym czasie nakazał też zbudować już czwartą w państwie pszczyńskim kuźnicę żelaza (z fryszerką), ulokowaną w Paprocanach. Na potrzeby jego kuźnic, a potem hut, chłopi pańszczyźniani zaczęli wypalać w lasach na dużą skalę węgiel drzewny (w- mielerzach). Pozwoliło to uruchomić potażarnie w Lędzinach, Mikołowie i Tychach, dostarczające ważny komponent do produkcji szkła. Było ono wytwarzane w założo- nych przez Erdmanna II na wzór panów saskich i śląskich hutach w Gostyni (1711) i Łaziskach Górnych (1723). Ponieważ opalane były one20 drewnem, wzmożona zo stała eksploatacja hrabiowskich lasów. Kolejnymi inwestycjami magnata były tartaki- w Paprocanach i Jaroszowicach uruchomione w 1728 r. - Główną wszakże ideą przyświecającą początkom rządów Erdmanna II w pszczyń skim wolnym państwie stanowym było przywrócenie jawności życia religijnego tu tejszych ewangelików, których był gorliwym współwyznawcą. Tworzyli oni już w tym czasie niewielki „podziemny” Kościół obejmujący około 10% ludności tego państwa,- skupionej głównie w Pszczynie. Ewangelicy stanowili w niej jeszcze większość wśród mieszkańców i sprawowali władzę miejską. Stosunki Promnitza z miejscowym Ko ściołem rzymskokatolickim były przez to często napięte, chociaż arystokrata starał się wypełniać swoje powinności patronackie wobec kościołów i szkół parafialnych, łożąc na ich potrzeby niemałe środki, zwłaszcza na remonty drewnianych obiektów.- Korzystał także z prawa prezenty. Jednakże prowadzona nadal wśród jego poddanych- akcja rekatolizacyjna wywoływała różne spięcia, w związku z czym wielokrotnie pro testował wobec biskupów krakowskiego i wrocławskiego przeciwko dalszym prze- śladowaniom ewangelików w jego państwie (np. w kwestii wychowania religijnego dzieci zrodzonych w małżeństwach mieszanych) i zmuszaniu ich do konwersji. Szcze Z przeszłości Mikołowa i okolicy , Geschichte der Niederlausitz , III 49, k. 4–9; I 14,Zgromadzenia..., k. 58 (regest reskryptuRzeczpospolita Karola VI z 13w dobie VIII 1714 wielkiej r.); wojnyKonstanty północnej Prus, , Mikołów 1932 s. 103; Rudolf Lehmann,Kronika Parafii Wszystkich Świętych, wBerlin Pszczynie 1963, Pszczynas. 363; M. 2008Ptak,, s. 140; , red. Jadwiga Muszyńska, Kielce 2001, s. 202; Józef Koserczyk, 20 Kronika... Hutnictwo szkła na Śląsku 1750–1850 s. 114–115. H.W. Schaeffer, , s. 75; Zbigniew Kwaśny, , „Studia i Materiały z Dziejów Śląska”, 12, 1973, s. 106–107. Kwaśny postawił nawet tezę, że „w zdecydowanej większości przypadków u podstaw decyzji budowy huty szkła przez szlachtę, zwłaszcza górnośląską, leżało dążenie do spieniężenia za pośrednictwem hut szkła trudniej dostępnych partii lasu”. 47

„PIERWSZY FUNDATOR” KOŚCIOŁA JEZUSOWEGO - 21 gólnym powodem konfliktów była działalność proboszcza pszczyńskiego ks. Wojcie- cha Gawińskiego na początku XVIII w. Podjęte w 1705 r. przez specjalnego wysłannika hrabiego na dwór cesarza Józe fa I zabiegi wokół przywrócenia zborów ewangelickich w państwie pszczyńskim nie- powiodły się na skutek nieprzejednanej, antyprotestanckiej postawy Habsburga.- Dopiero wojenne sukcesy króla Szwecji Karola XII, który we wrześniu 1706 r. na jechał Saksonię i w narzuconym pokoju w Altranstädt pod Lipskiem zmusił Augu sta II do rezygnacji z korony polskiej, spowodowały zmianę sytuacji wyznaniowej- na habsburskim Śląsku. Wkrótce po tym szwedzki władca wywarł presję na cesarzu Józefie I. W rezultacie 1 IX 1707 r. została zawarta w Altranstädt konwencja austriac ko-szwedzka dotycząca przywrócenia postanowień traktatu westfalskiego z 1648 r.,- w tym zachowania swobód ewangelików i zwrotu im kościołów oraz szkół w pięciu księstwach śląskich. Konwencja ta formalnie przywracała wolność sumienia na ce sarskim Śląsku, jednak nie oznaczała przywrócenia protestantom na tym obszarze możliwości sprawowania kultu publicznego. - Pomimo tych uwarunkowań Erdmann II, który już 19 września powiadomił poddanych swym patentem o postanowieniach konwencji, próbował na jej pod stawie restytuować zbory luterańskie w południowej części swych dóbr, które w 1648 i 1654 r. znajdowały się jeszcze w rękach ewangelików. Próby te spełzły- jednak na niczym wobec zdecydowanego oporu władz cesarskich. Wystosowane- przez hrabiego prośby do cesarza i Karola XII w sprawie powrotu do stanu wyzna- niowego sprzed 1654 r. (czyli momentu redukcji zborów luterańskich) lub zasto sowania swobód wyznaniowych uzyskanych w Altranstädt dla księstw brzeskie go i legnickiego, nie zdały się na wiele mimo ponownego powołania się na zasługi jego domu dla Habsburgów. W Czeskiej Kancelarii Nadwornej nie zrobiły żadnego- wrażenia ani argumenty o dużej liczebności społeczności ewangelickiej w państwie pszczyńskim, ani obietnice wyłożenia 10 tys. florenów na budowę dla niej kościo22 ła ewangelickiego. Charakterystyczne, że Promnitz nie uzyskał zgody nawet na przywrócenie luterańskiej kaplicy zamkowej, istniejącej w Pszczynie do 1661 r. 21 Dzieje szkół parafialnych w dawnym dekanacie pszczyńskim Pszczyna Clerus Decanatus Plesnensis w świetle protokołów kongregacjiL. Musioł, dekanalnych pszczyńskich z lat 1691–1756. Edycja źródłowa, Katowice 1933, s. 82–83, 225– 227; tenże, ..., s. 330–333; Halina Dudała, , Katowice 2015. W 1732 r. starosta pszczyński J.W. von Frankhen zarządził, powołując się na reskrypt cesarski, aby kandydaci na wakujące stanowiska rektorów szkolnych i kościelnych byli zatwierdzani przez rząd hrabiego. Mimo oporu proboszczów i krakowskiej kurii biskupiej, Frankhen zdołał wprowadzić w życie wspomniane 22 zarządzenie. Kaplica zamkowa była ostatnim czynnym kościołem ewangelickim na Górnym Śląsku w XVII w. Zamknięto ją z powodu konwersji Erdmanna I von Promnitza na katolicyzm. Rozmowy w Wiedniu w 1708 r. prowadził nowy kanclerz i starosta pszczyński Johann Wilhelm von Frankhen (pietysta). Zob. APP, AKP, sygn. IX 659, k. 1–85 (gravamina Erdmanna II z około 1707 r.); IX 662 (korespondencja Erdmanna II w sprawach Kościoła luterańskiegoGeschichte der z 1707 Herrschaften..., r.); IX 695 (korespondencja ErdmannaZ ruchu II pietystycznegow sprawie kaplicy na Śląsku zamkowej w latach 1708–1724); III 84 (korespondencja Die Erdmanna Durchführung II z Frank- der Altranstädterhenem z 1708 Konvention r.); III 103; in J.G.Schlesien Worbs, 1707–1709 s. 128–129; L. Musioł, , „Minerwa Polska”, 1929, s. 72; Norbert Conrads, , Köln–Wien 1971, s. 215, 348. 48

JERZY POLAK - - Podobnie działo się na innych terenach śląskich i dopiero po ponownych naci skach Karola XII oraz wydaniu we Wrocławiu tzw. recesu egzekucyjnego konwen cji altransztackiej (8 II 1709) sprawy ułożyły się nieco pomyślniej. Jak wiadomo, na podstawie wprowadzonego w życie recesu powstało na Śląsku w 1709 r. sześć- ewangelickich tzw. kościołów łaski. Promnitz usilnie zabiegał (korespondencyjnie)- u Józefa I i Karola XII, by jeden z tych kościołów stanął właśnie w Pszczynie. Osta tecznie powstał on w Cieszynie, stolicy sąsiedniego księstwa cieszyńskiego, będące go własnością Habsburgów. Erdmann II został jednym z jego fundatorów, wspierając rozpoczętą w 1710 r. budowę kościoła, na którą przeznaczył – chociaż niezbyt wielką jak na jego możliwości finansowe – kwotę 3 tys. talarów, rozłożoną jeszcze na raty, przekazywane do 1730 r. W zamian zapewnił sobie w cieszyńskim kościele łaski kilka ławek dla swej rodziny i dworu oraz prawo prezenty utrzymywanego23 przez siebie jednego z pastorów nowego zboru (pierwszym z nich był ks. Christian Schneider), dla którego ufundował nawet w pobliżu świątyni dom mieszkalny . Wspierając budowę cieszyńskiego kościoła łaski znalazł się Promnitz w gronie „trzech grafów”, jak ich określili współcześni – protestanckich arystokratów śląskich, którzy zaangażowali się finansowo w tę prestiżową dla ewangelików z południowego- Górnego Śląska inwestycję. Grupę tę tworzyli, prócz niego, Juliusz Gottlib hr. Sunnegh- z Bielska i Wacław Ludwik24 hr. Henckel von Donnersmarck z Bogumina. Weszli oni na stępnie w skład Kolegium Kolatorów nowego zboru i szkoły. Przysługiwało im rów nież prawo patronatu . Wolny pan pszczyński interesował się nieustannie rozwojem- cieszyńskiej parafii, która obejmowała swoim zasięgiem także jego państwo stanowe (graniczące przez Wisłę i w rejonie Strumienia z księstwem cieszyńskim) i w cza sie swego panowania kilkakrotnie przybywał do Cieszyna, by naocznie przekonać się o postępach trwającej do 1730 r. budowy kościoła (bez wieży). Warto nadmienić, że w kręgu jego zainteresowań znalazła się także cieszyńska, protestancka szlachta. Z23 niektórymi jej przedstawicielami korespondował.

APP, AKP, sygn. III 96, k. 13, 17–18. W zachowanym w Muzeum Protestantyzmu w Cieszynie dokumencie erekcyjnym kościoła łaski z 13 X 1710 r. na pierwszym miejscu jego fundatorów znajduje się nazwisko Erdmanna II von Promnitza. Jego herb widniał także na srebrnej kasecie z tym aktem. Konkurentem Pszczyny były Tarnowskie Góry hr. Henckel-DonnersmarckaDer Pietismus orazim Teschener sąsiednie Schlesien Bielsko 1709–1730hr. Sunnegha, którego mieszkańcy – w przeciwieństwie Geschichte do katolickiego der deutsche Cieszyna Sprachinsel – byli, tak Bielitz jak (Schlesien)w Pszczynie, w większości protestantami., Zob. Herbert Patzelt,Dzieje kościoła ewangelickiego w Księstwie Cieszyńskim, Göttingen(od Reformacji 1969, do s. roku 27–31, 1909) 51–53;, [w:] WalterZ historii Kuhn, Kościoła Ewangelickiego na Śląsku Cieszyńskim, , Würzburg 1981 s. 197–198; DziejeKarol ŚląskaMichejda, od 1526 do 1806 roku Historia Śląska KatowiceKościół 1992, s.macierzysty 67–73; Gabriela wielu krajów.Wąs, Historia Kościoła Ewangelickiego w, [w:] Księstwie Marek Cieszyńskim Czapliński, wElżbieta latach Kaszuba,1545–1918/20 G. Wąs, Rościsław Żerelik, , WrocławDie Durchführung..., 2002, s. 182–183; Oskar Spyra,Wagner, Śląsk Cieszyński w okresie 1653–1848 , Bielsko-Biała [2008],, s. 76; N. Conrads, s. 346; Janusz , Cieszyn 2012 (Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do 24 czasów współczesnych, t. 4, red. Idzi Panic) s. 312–316. Geschichte... Dzieje..., Kościół..., DziejeW takiej Cieszyna roli zostali od 1653 oficjalnie do 1848 zatwierdzeni roku, [w:] Dzieje w 1720 Cieszyna r. Zob. od APP,pradziejów AKP, sygn.do czasów IX 707, współczesnych k. 61 i nn.;, W. Kuhn, , s. 198; K. Michejda, s. 69–70; O. Wagner, s. 79–80; J. Spyra,

red. I. Panic, t. 2, Cieszyn 2010, s. 268–269. „PIERWSZY FUNDATOR” KOŚCIOŁA JEZUSOWEGO 49 - Oczywiście z racji przekonań religijnych wolnego pana pszczyńskiego najbardziej interesowała go działalność pastorów-pietystów. O tym, że ich przyszłość w Cie- szynie była niepewna, przekonywał los ich kolegów na Morawach, skąd niektórzy Promnitzawygnani w25 latach 20. XVIII w. pastorzy-pietyści znaleźli chwilowe schronienie w do brach pszczyńskich lub w Pieszycach, a potem również w łużyckich posiadłościach- . Zaangażował się on także w znany i opisywany w literaturze spór wewnątrz zbo- ru cieszyńskiego między pastorami-pietystami, którym przewodził jako pierwszy- ks. Johann Steinmetz, a pastorami ortodoksyjnymi, popieranymi przez władze ce- sarskie. Szczególnie ostry konflikt rozwinął się wokół wspomnianej szkoły ewan gelickiej, której pedagodzy zostali oskarżeni o praktyki pietystyczne i próbę prze kształcenia tej instytucji na wzór pietystycznej szkoły i sierocińca prof. Franckego- w Halle. W 1723 r. wytoczono im proces, w który zostały zaangażowane luterańskie- uniwersytety w Jenie i Wittenberdze oraz cesarski Urząd Zwierzchni we Wrocła- wiu. Erdmann II stanął w obronie pietystów, m.in. urządzając w swym pałacu w Pie szycach w 1725 r. spotkanie z Ernestem hr. Hencklem, pietystą Mikołajem hr. Zin zendorfem (w przyszłości wychowawcą jego syna Zygfryda) i pastorem Johannem Steinmetzem, celem doprowadzenia do uspokojenia sytuacji w zborze cieszyńskim.- Mediacja nie powiodła się i nastąpiła dalsza eskalacja konfliktu. W rezultacie proces pietystów cieszyńskich zakończył się wydaniem w 1730 r. przez nieprzyjaznego pro testantom cesarza Karola26 VI edyktu potępiającego pietyzm i nakazującego wygnanie trzech pastorów oraz dwóch nauczycieli nie tylko z cieszyńskiego zboru, ale także z terytorium monarchii . Wygnani pietyści cieszyńscy trafili pod opiekę Promnitza- do Żar, a później rozproszyli się po całej Saksonii. - Cieszyński kościół łaski odegrał wielką rolę w podtrzymaniu wyznania luterań skiego na ziemi pszczyńskiej. Po 1709 r. przybywały stamtąd na niedzielne nabożeń- stwa w Cieszynie dziesiątki wyznawców. Z uwagi na dużą odległość ludzie wędrowali- przez dwa dni pieszo lub zaprzęgami, nie oglądając27 się na żadne przeszkody. Jak zapi sał kronikarz Schaeffer w przypadku poddanych Promnitza: „każdemu z nich skreśla no dwa dni z obowiązkowej pańszczyzny” . Te pielgrzymki były mocnym dowodem- ich wiary. Pod patronatem hrabiego rozprowadzano wśród nich poprzez cieszyńską parafię Biblie czeskie i polskie drukowane w Halle, omijając w ten sposób kontrrefor- macyjne zakazy. - Pomoc hr. Promnitza dla współwyznawców nie skończyła się tylko na finansowa niu budowy kościoła łaski w Cieszynie i utrzymaniu jednego pastora. W 1709 r. po- wstała przy nim także szkoła dla dzieci ewangelików, do której na swój koszt zaczął wysyłać najzdolniejszych chłopców – ewangelików ze swych dóbr. W latach 20. zwięk 25 Der Pietismus..., 26 Z ruchu pietystycznego... Der Pietismus... H. Patzelt, s. 110–113. Dzieje kościoła... L. Musioł, , s. 56 i nn.; H. Patzelt, s. 113–161; K. Michejda, 27 Dekanat pszczyński w czasie reformacji protestanckiej i odrodzenia katolickiego na tle , s. 141–160. stosunków kościelnych Śląska , Kronika... Józef Bańka, , Chorzów 1937 s. 76–77; H.W. Schaeffer, , s. 36. 50

JERZY POLAK szył pomoc dla pszczyńskiej młodzieży, łożąc na wykształcenie nawet 30 uczniów- rocznie (także z Bielska). Zapewnił im także wikt i mieszkanie w założonym w 1724 r. alumnacie, w którym utrzymywał ich stałego opiekuna Andrzeja Machala. Cha- rakterystyczne, że był on zatrudniony jako tzw. nauczyciel polski, gdyż młodzież pszczyńska­ niemal w ogóle nie znała języka niemieckiego, dominującego w cie szyńskiej placówce. W sumie przewinęło się przez nią kilkudziesięciu mieszkańców- jego państwa, jednak pierwotny pomysł Erdmanna II o kierowaniu do niej przede wszystkim synów chłopskich (na wzór rozwiązania w jego dobrach łużyckich) zo stał spaczony i do zakładu trafiała, jak wykazał to Ludwik Musioł, głównie młodzież szlachecka. W rezultacie szkoła cieszyńska nie odegrała roli o jakiej marzył Promnitz według założeń pietystów – utwierdzenia wyznania ewangelickiego w jego dobrach i podniesienia poziomu wykształcenia części jego poddanych. W 1730 r., w związku z przeobrażeniem szkoły po usunięciu pietystów w ewangelickie gimnazjum, które swoim profilem przestało odpowiadać magnatowi, zdecydował się ograniczyć swoją pomoc finansową dla uczniów. Uruchomił natomiast własną, małą szkołę na zamku- pszczyńskim,­ w której nauczał jego ochmistrz. Cieszyński opiekun młodzieży Andrzej Machal, którego obowiązkiem była również28 posługa chorym i umierającym ewange likom w państwie pszczyńskim, został w późniejszym czasie (1741) przy poparciu Promitza pastorem w zborze cieszyńskim . Inny śląski kościół łaski powstał w Żaganiu, co w znacznej mierze przyczyniło się do przerwania migracji i pielgrzymek ewangelików z terenu księstwa żagańskiego do- sąsiadującego z nim żarsko-trzebielskiego wolnego państwa stanowego należącego do Promnitza,29 które trwały od 1668 r., tj. od redukcji tamtejszych kościołów prote- stanckich . Wynikało to z zupełnie innego pod względem wyznaniowym położenia tego latyfundium, które po wcieleniu w 1635 r. Dolnych Łużyc do protestanckiej Sak sonii, znalazło się w państwie, w którym wyznaniem państwowym był ortodoksyjny luteranizm. - Obserwując zaangażowanie Erdmanna II w restytucję Kościoła luterańskiego na Śląsku, należy zwrócić uwagę na jego bliskie relacje z pietystami niemieckimi, a póź- niej także cieszyńskimi. W szczególności chodziło o prof. Augusta Franckego z Halle (1663–1727) – przyjaciela ks. Filipa Spenera, zwanego ojcem pietyzmu i współzało- życiela słynnej wspólnoty religijnej w Herrenhut w Górnych Łużycach, twórcę szkół dla ubogich dzieci i młodzieży, który miał duży wpływ na wybór pastorów dla Cieszy- na. Pietyzm jako ruch religijny i społeczny był prześladowany nie tylko przez Kościół rzymskokatolicki, ale także ortodoksyjny Kościół luterański w Saksonii. Oba trakto wały go jako niebezpieczną sektę. 28 Z ruchu pietystycznego..., Dzieje szkół... Pszczyna... Kronika... L. Musioł, s. 72–73; tenże, , s. 84; tenże, , s. 387; Geschichte der Herrschaften... Geschichte des Herzogtums Sagan H.W. Schaeffer, , s. 36. 29 Pszczyna... Graf Promnitz-Sorau contra Saganer Regierung (1668–1678).J.G. Worbs, Ein Beitrag zur Geschichte, s. 129; der Saganertenże, Gegenreformation , Sagan 1930, s. 413–420; L. Musioł, , s. 387; Georg Steller,Śląsk Cieszyński w okresie 1653–1848, , „Archiv für schlesische Kirchengeschichte”, 3, 1938, s. 176–201; J. Spyra, s. 348. 51

„PIERWSZY FUNDATOR” KOŚCIOŁA JEZUSOWEGO

Wolny pan na Pszczynie i Żarach, kontynuując działania ojca, wspierał finansowo- ośrodek pietystów w Halle (pedagogium30 i sierociniec), wchodząc wraz z Erdmannem hrabią Hencklem von Donnersmarckiem w skład nieformalnej Tajnej Rady – orga- nu doradczego prof. Franckego . Obaj magnaci stali się czołowymi patronami ruchu pietystycznego i jego propagatorami na terenie Saksonii oraz monarchii habsbur skiej. Z tego powodu Promnitz miewał konflikty z oficjalnym Kościołem luterańskim.- Jeden z nich dotyczył superintendenta w Żarach, wybitnego teologa, poety i twórcy nowoczesnej kantaty kościelnej – Erdmanna Neumeistra (1671–1756). Hrabia mia nował go na to stanowisko w 1706 r. Został on także kaznodzieją dworu. Wywarł duży wpływ na swego patrona, który pod wrażeniem jego wykładów zaczął pilnie- studiować Biblię i „wielce silną potrzebę naśladowania Jezusa odczuł”. Jednak pastor- jako dogmatyk luterański był zagorzałym przeciwnikiem pietystów, kalwinistów31 i ka tolików, co doprowadziło go do licznych konfliktów z otoczeniem Promnitza i miesz czaństwem, a w konsekwencji do jego wygnania w 1715 r. z dworu i Żar . - Miejsce Neumeistra zajęli pastorzy-pietyści. Przyczynili się oni do dużych zmian w życiu i funkcjonowaniu dworu hrabiego, który – z uwagi na ich krytykę tańców i za baw – zrezygnował z niektórych rozrywek, m.in. ograniczając działalność nadwornej kapeli muzycznej. Dzięki jego mecenatowi możliwe było wydanie w 1710 r. pierwszej kroniki oraz historii Dolnych Łużyc i Żar, napisanej przez nauczyciela i pastora Jana Samuela Magnusa (1678–1707), będącej zarazem apologią32 Promnitzów. Dziejopisarz przedstawiając ich jako „władców niemalże namaszczonych przez Boga”, starał się udowodnić, że posiadali oni słowiańskie pochodzenie . W 1728 r. hrabia utworzył w Żarach własny instytut teologiczny pod nazwą Bibelanstalt, prowadzony przez pastorów-pietystów, którzy do końca panowania ich hojnego patrona zdołali niemal całkowicie przejąć „rząd dusz” w parafiach na terenie ordynacji żarsko-trzebielskiej.- Pierwsze lata panowania Erdmanna II nie należały do spokojnych dla jego dóbr położonych w Saksonii. Z racji swego położenia – na drogach wiodących na dotknię 30 Der Pietismus... Z dziejów pietyzmu na Śląsku (oddziaływanie ośrodka hallskiego na oświatę na Śląsku) H. Patzelt, Historia Kościoła, s. 27; Krystyn katolickiego Matwijowski, na Śląsku Czasy reformacji protestanckiej, reformy katolickiej i kontrreformacji 1520–1742 , „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, 1984, 4, s. 542; Józef Mandziuk, , t. 2, , Warszawa 1995, s. 223. Nie wiadomo w jaki sposób Promnitz ustosunkował się do ruchu „modlących się dzieci”, który w latach 1707–1709 ogarnął pogranicze 31 Geschichte... Żary. sasko-śląskie. 1000-lecie stolicy polskich Łużyc „Strzeżcie się, byście ani na krok nieAPP, odstąpili AKP, sygn. od ortodoksji”. II 169, k. 22; O żarskim R. Lehmann, okresie życia i twórczości, s. 391–393; Erdmanna Tomasz Neumeistra Jaworski (1671–1756) [i in.]: , [w:] Silva Rerum Soraviensium. , StudiaŻary 2005, i szkice s. 47; z dziejówWolfgang dawnych D. Brylla, Żar

, red. Edward Białek, Łukasz 32 Historische Beschreibung der Hoch-Reichs-Gräfflichen Promnitzschen Residenz- Bieniasz, Marek Biszczanik, Wrocław 2014, s. 93–108. Stadt Sorau in der Niederlausitz…, Johann Samuel Magnus, EncyklopediaLeipzig 1710. ziemi Dzieło żarskiej to –w przeznaczone jej historycznych także i współczesnych dla łużyckich poddanych granicach, Promnitzów – zawiera wiele okolicznościowychPromnitzowie mów pogrzebowych w „Historycznym i ślubnych opisie związanych Żar” Jana z Samuela rodem. MagnusaZob. Jerzy, [w:]Piotr Promnitzowie Majchrzak, w dziejach Śląska i Łużyc Żary 2002, s. 162–163; Anna Janczys, , red. Tomasz Jaworski, Sylwia Kocioł, Zielona Góra 2011, s. 211–222. 52

JERZY POLAK - - te wojną ziemie Rzeczypospolitej Obojga Narodów – były plądrowane przez masze rujące niekarne wojska saskie i sojusznicze wojska polskie oraz rosyjskie, obarcza ne ich kwaterunkami i kontrybucjami. Działo się tak w okresie od listopada 1704 r. do początku 1706 r. Wkraczając na początku września tego roku do Saksonii armia- szwedzka pod wodzą Karola XII przeszła przez Żary i dobra Promnitza, dokonując rozlicznych zniszczeń i narzucając kontrybucję w wysokości 1520 talarów miesięcz- nie na potrzeby wojskowego kwaterunku (hrabia przebywał wówczas w Pszczynie).33 Wyniszczająca okupacja szwedzka Łużyc trwała do września 1707 r., gdy wojska Ka- rola XII (który 6 września był w Żarach) pomaszerowały na wschód, do Rosji . Zniszczenia wojenne stały się dla Erdmanna II dodatkowym bodźcem do zaini- cjowania, obliczonego na wielką skalę, programu różnych inwestycji gospodarczych i budowlanych w swej ordynacji. Przede wszystkim podjął się budowy właściwie no- wych Żar, miasta zniszczonego w 1700 r. przez straszliwy pożar. Wzniósł w nich wiele- budynków, swoim mecenatem objął także kościoły ewangelickie. Zapatrzony we wzo rzec wersalski, zaprojektował także swój nowy, barokowy kompleks rezydencjonal ny, na który złożyły się: wznoszone od 1704 r. masztarnia (ujeżdżalnia) ze stajniami- i torem wyścigowym34 oraz towarzyszącym jej parkiem dworskim, a także zameczek myśliwski (leśny) na planie krzyża św. Andrzeja wraz z parkiem i zwierzyńcem, zwa ny „Arkadią żarską” . Hrabia ufundował również w 1711 r. nową ewangelicką kaplicę- zamkową pw. św. Trójcy, którą udostępniał nawet miejscowym, nielicznym katolikom.- W 1710 r. rozpoczął budowę głównego obiektu – nowego, prawdziwie wielkopań- skiego pałacu, ukończonego w 1726 r. Zaprojektował go August Beer przy współ pracy z dwoma innymi architektami – Giuliem Simonettim i Karlem Spanninge- rem – w stylu francuskiego baroku. Była to wielka, licząca około 100 pomieszczeń, trójkondygnacyjna i czteroskrzydłowa budowla z wewnętrznym dziedzińcem, pokry- ta mansardowym dachem, z charakterystycznym35 portykiem z ośmioma kolumnami umieszczonym pośrodku głównej fasady. Obiekt otoczono wspaniałym ogrodem ba rokowym, wyposażonym w fontanny i kaskady . W 1729 r. przebudowana została w stylu barokowym druga rezydencja hrabiego – zamek w Trzebieli. Interesujący program budowlany zrealizował także w dziedzinie szkolnictwa. W 1718 r. ufundował w Żarach szkołę dla ubogich dzieci oraz sierociniec, na które to placówki łożył rocznie po 2–3 tys. talarów. W następnych latach systematycznie fundował kolejne szkoły, w sumie w całym państwie żarsko-trzebielskim powstało ich za jego życia aż 44. Znaczne sumy wykładał także na utrzymanie w nich ubogich uczniów oraz na rozmaite przedsięwzięcia charytatywne związane ze szkolnictwem.- Działalność ta wynikała zarówno z pietystycznych przekonań hrabiego (podobną politykę33 prowadziłGeschichte... inny pietysta – król pruskiAugust der Fryderyk Starke. Träume Wilhelm und I),Taten jak eines i przenika deutscher Fürsten. Biografie R. Lehmann, , s. 305; Georg Piltz, 34 Encyklopedia..., , Berlin 1987, s. 128–146. Barokowy pałac myśliwski Erdmanna II von Promnitz w Żarach i czasy jego świetności Zespół „Arkadii” został zniszczony po 1945 r. Zob. J.P. Majchrzak, s. 12–13; Anna Kubiak, , Żary 35 Geschichte der Herrschaften... Geschichte... 2007. J.G. Worbs, , s. 128; R. Lehmann, , s. 361, 404, 408. 53

„PIERWSZY FUNDATOR” KOŚCIOŁA JEZUSOWEGO jących do Saksonii oświeceniowych idei zapewnienia poddanym dobrobytu m.in. przez szkołę. Świadczyło to o rozumieniu przez magnata wagi spraw oświatowych- dla kształtowania pożądanej świadomości poddanych i ich wychowania. Pod tym względem należał do prekursorów oświecenia wśród arystokratów śląskich i łużyc kich. Najambitniejszym projektem oświatowym Erdmanna II była próba utworzenia- w Żarach Akademii Rycerskiej. W 1723 r. wzniósł nawet odpowiedni trójskrzydłowy budynek położony nieopodal swego pałacu, ale ostatecznie koncepcja akademii, wzo- rowana na innych tego typu szkołach36 szlacheckich w Europie (najbliższa powstała w Legnicy), nie została zrealizowana. Przeznaczony dla niej obiekt został zaadopto wany na pałac letni, tzw. Dom Zabaw . - W późniejszym okresie swoich rządów Erdmann II zafundował szereg innych obiektów na tym obszarze. Dla przykładu: w 1729 r. ukończył budowę kościoła cmen tarnego w Żarach, a po spaleniu się Nowogrodu (1723) i Trzebieli (1737), udzielił ich mieszczanom pomocy finansowej w odbudowie domów. Systematycznie ściągał do swoich dóbr nowych osadników, m.in. ze Śląska, dzięki czemu po wspomnianej klęsce demograficznej z lat 1713–1715 nastąpił szybki powrót do stanu zaludnienia sprzed zarazy. Magnat okazał się również zręcznym gospodarzem37 o menedżerskich talentach.- Odbudowując gospodarkę rolną w swojej dolnołużyckiej ordynacji, wprowadził do niej uprawę ziemniaka i buraka cukrowego , propagował coraz modniejsze w Euro pie sadownictwo i budował lokalne drogi wysadzane drzewkami owocowymi. Wydał m.in. „porządek gaśniczy” dla Żar (1717), „porządek leśny” regulujący38 warunki na jakich ludność mogła korzystać z jego lasów (reglamentacja drewna), a w 1727 r. nowy „porządek wiejski” przeznaczony dla ludności chłopskiej . Zakładał kuźnice- i huty żelaza z wysokimi piecami (w Ławszowej/Lorenzdorf) oraz małe manufaktury włókiennicze (także perkalu), wykorzystując fakt koncentracji w jego dobrach prze szło tysiąca mistrzów sukienniczych i płócienniczych. Manufaktury te produkowały- głównie na rynek śląski, a częściowo nawet polski. Promnitz próbował także swych sił w przedsięwzięciach merkantylnych, m.in. w Kompanii Wschodniej, w którą za angażował w 173839 r. 5 tys. talarów. Środki te jednak stracił na skutek krachu całego przedsięwzięcia . - Sama stolica jego dóbr, która powróciła około 1720 r. do swej świetności i liczby ludności36 sprzed wojny trzydziestoletniejGeschichte (około der Herrschaften...2 tys. mieszkańców), nabrała w cza Encyklopedia... Kompleks zamkowo-pałacowy Bibersteinów-Promnitzów w Żarach APP, AKP, sygn. II 169; J.G. Worbs, , s. 128–129; J.P. Majchrzak, , s. 196–199; , oprac. 37 Ireneusz Brzeziński, Żary 2004. Ordynacja żarsko-trzebielska wykazywała duże braki zboża, w związku z czym sprowadzano je z państwa pszczyńskiego i Polski, spławiając rzeką Odrą. Erdmann II osobiścieGeschichte... interesował się tą kwestią, nakazując swemu namiestnikowi w Pszczynie J.W. von Frankhenowi odpowiednie działania. 38 Wpływ Promnitzów na APP, AKP, sygn. III 96 (korespondencja Erdmanna II z 1720 r.); R. Lehmann, , s. 341. rozwój gospodarki leśnej na terenie pogranicza śląsko-łużyckiego w XVII–XVIII wieku, [w:] Promnitzowie wAPP, dziejach... AKP, sygn. III 3, k. 9–20 (konstytucja wiejska z 2 I 1705 r.); Piotr Kowalski,

, s. 118–122. 39 APP, AKP, sygn. II 344; II 351. 54

JERZY POLAK - - sach polsko-saskiej unii personalnej większego znaczenia z tytułu swego opisywa nego już położenia. Przez Żary przejeżdżało wielu panów saskich i polskich, am basadorów i ministrów. Część z nich40 gościła w murach rezydencji Promnitza, który- kilkakrotnie podejmował tam uroczyście Augusta II z rodziną, chociaż nie zawsze zatrzymywał się na dłużej w mieście . W Pszczynie przyjmował monarchę bodaj tyl- ko raz, w czerwcu41 1711 r., gdy ten podróżował z Jarosławia do Pragi ze swym synem Fryderykiem Augustem po spotkaniu z panoszącym się wówczas w Polsce carem ro- syjskim Piotrem I . - Elektor umiał odwdzięczyć się za gościnę. W lipcu 1719 r. obdarzył Erdmanna wy soką godnością radcy (ministra) Tajnego Gabinetu, czyli rządu saskiego, a także przy- znał dotację na ukończenie rezydencji w Żarach. Tajny Gabinet powołany w 1706 r.,- był głównym organem absolutnej władzy elektora, zwróconej przeciwko stanom sa skim, ale pod ich naciskiem został w 1720 r. zreformowany, stając się według biogra- fa Augusta II, Jacka Staszewskiego, „organem planującym politykę, realizującym ją na poziomie międzynarodowym”, podporządkowanym stanom saskim. Na jego cze le stał w tym czasie42 pierwszy minister, feldmarszałek Jakub Henryk Flemming, ale istotną rolę odgrywał dopuszczony do zastępstwa nieobecnego ojca następca tronu- Fryderyk August . - Niestety rola, jaką odegrał Erdmann II von Promnitz jako minister Tajnego Gabi netu, nie jest bliżej znana i wymaga jeszcze szczegółowych badań w archiwach sa- skich. Powierzenie mu jednak takiego stanowiska niewątpliwie świadczyło o dużym zaufaniu władcy i wysokiej pozycji magnata wśród dostojników elity saskiej. Domy ślać się także można, że jego pietystyczne praktyki nie stanowiły bariery przed takim- awansem. Ponieważ obrady Tajnego Gabinetu z udziałem króla odbywały się często- w Warszawie, a także w innych miastach polskich, Promnitz musiał często przyjeż dżać do Polski. Posiadanie Pszczyny ułatwiało takie podróże. Z pewnością43 był w Rze czypospolitej honorowany – tym bardziej, że 12 I 1718 r. został udekorowany przez Augusta II ustanowionym przez niego polskim Orderem Orła Białego . Wiadomo, że polską stolicę odwiedził Erdmann II latem 1732 r. w związku z zawarciem pokoju- ze Szwedami i wielkim przeglądem armii polskiej pod Czerniakowem, przyjęty przez 40monarchę – jak pisał do starosty pszczyńskiego – „ze szczególnąŻary. Polskie dystynkcją Dolne Łużyce i wielo

Szczególnie wystawne przyjęcie króla miało miejsce 1 VI 1718 r. Zob. , red. T. Jaworski, ŻaryTerra 2005, Sarove. s. 40 Ziemia (wg kroniki Żarska –miejskiej Czas i Ludzie Juliusa Belowa). August II przebywał w Żarach w czasie swych przejazdów do Polski lub z niej także 13 IV 1730 r. i przynajmniej raz w 1731 r. Zob. 41 Chronografia albo Dziejopis Żywiecki J.P. Majchrzak, , Żary 1995, s. 59–60. , August III Sas, Andrzej Komoniecki, , wyd. Stanisław Grodziski, Irena Dwornicka, Żywiec 1987 s. 352; Jacek Staszewski, Wrocław [i in.] 1989, s. 36–37. W 1711 r. po raz drugi obozowały pod Pszczyną wojska rosyjskie (a także węgierskie). Zob. APP, zespół Miasto 42 August III... August Pszczyna, sygn. 1046, k. 211. II Mocny APP, AKP, sygn. II 720, k. 1 (nominacja Promnitza); J. Staszewski, , s. 99 i nn.; tenże, 43 Kawalerowie i statuty Orderu Orła Białego 1705–2008 , Wrocław 1998, s. 200. Order Orła Białego , oprac. Marta Męclewska, Warszawa 2008, s. 147 (nadanie orderowe nr 59). Stanisław Łoza, , Warszawa 1939, s. 10 i 23, błędnie podaje rok 1729 jako datę odznaczenia Erdmanna II. 55

„PIERWSZY FUNDATOR” KOŚCIOŁA JEZUSOWEGO 44 ma łaskami”. Zaproszono go także do królewskiej siedziby w Wilanowie. W drodze- powrotnej do Pszczyny odwiedził Jasną Górę . Na dworze cesarskim w Wiedniu hrabia nie pojawiał się z powodów wyznanio wych. Po śmierci cesarza Józefa I i objęciu władzy przez jego brata, cesarza Karola VI (1711–1740), długo czekał na formalne potwierdzenie przezeń swoich praw do- pszczyńskiego wolnego państwa stanowego. Nie jest znany bliżej powód tej zwłoki. Być może nowy, ultrakatolicki45 władca zastanawiał się nad jego lojalnością jako pie tysty. List lenny na państwo pszczyńskie został wystawiony Promnitzowi w Wiedniu dopiero 11 II 1715 r. Swoją wierność wobec Habsburgów podkreślił46 w październiku 1720 r., gdy wraz ze stanami śląskimi zaakceptował w śląskim konwencie publicznym- tzw. sankcję pragmatyczną, wydaną przez Karola VI w 1713 r. W 1722 r. udzielił cesarzowi znacznej pożyczki, mając przy tym nadzieję, że uzyska jego zgodę na uru- chomienie ewangelickiej47 kaplicy zamkowej w Pszczynie (zabiegi te czynił poprzez- swojego wiedeńskiego agenta Appa). Dwór wiedeński pozostawał jednak w tej kwe stii nieprzejednany . Jedynym przyjaznym gestem cesarza było przyznanie wolne mu panu pszczyńskiemu recesem z 20 XII 1731 r., honorowego tytułu tajnego radcy,- o który zresztą starał się od wielu lat. W latach 20. XVIII w. Erdmann II skupił się na powiększaniu swojej fortuny ma jątkowej. Pierwszą transakcją był dokonany 30 VII 1721 r. zakup za wielką sumę 275 tys. talarów na zasadzie przysądzenia dóbr ziemskich z miasteczkiem Pieszyce- (Peterswaldau) w księstwie świdnickim po zbankrutowanym kupcu jeleniogórskim Bernhardzie von Mohrenthalcie. Znajdujący się w nim renesansowy zamek,48 przebu dowany w 1730 r. na piękny barokowy pałac przez architekta Christiana Jähne z Żar, stał się już wkrótce ulubionym miejscem pobytu arystokraty i jego dworu . Ponadto- w Pieszycach Promnitz zorganizował pierwszą na Śląsku manufakturę bawełnianą opartą na systemie nakładczym, w której zatrudniono tkaczy sprowadzonych z Sak sonii. Manufakturę wydzierżawiano, upadła ona w rezultacie pożaru miasta w 1736 r. Wkrótce po nabyciu Pieszyc hrabia stanął przed szansą pozyskania bielskiego- mniejszego państwa stanowego, którego właścicielem (od 1687 r.) był ewangelik

44Juliusz Gotlib hrabia Sunnegh,– zarazem daleki kuzyn Promnitza. Obu łączyły bli 45 APP, AKP, sygn. III 169, k. 25 28 (listy Erdmanna II do J.W. von Frankhena z 5 VII i 16 VIII 1732 r.). APP, AKP, sygn II 122; II 227. Erdmann II musiał za wystawienieBeiträge... listu lennego zapłacić– 4333 talarów.Die Durchführung...,Bezskutecznie prosił przy tym także cesarza o pozwolenie na budowę jeszcze jednego kościoła łaski na Śląsku, z lokalizacją w Pszczynie. Zob. B. Bellerode, , s. 145 149; N. Conrads, 46 Die pragmatische Sanction in Schlesien, s. 215. Alfred Dove, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schlesiens”, 47 14, 1880, s. 313 i nn. – APP, AKP, sygn. III 102 i 103 (korespondencja Erdmanna II ze starostą pszczyńskim J.W. von 48 Frankhenem z lat 1723 1725). Rezydencja w Pieszycach leżała mniej więcej w połowie drogi między Żarami a Pszczyną, ułatwiając komunikację między obiema ordynacjami (był to jeden z powodów zakupu). Na jejPieszyce zakup Erdmann od czasów II najdawniejszychzaciągnął duże pożyczki. do końca Zob.XX wieku APP, AKP, sygn. II 353; III 98 (korespondencja Promnitza ze starostą J.W. von Frankhenem z 1721 r.); Mateusz Goliński, Jan Kęsik, Leszek Ziątkowski, , Toruń 2002, s. 54 i nn. 56

JERZY POLAK - skie, przyjacielskie relacje. Arystokraci składali sobie wzajemnie wizyty, urządzali- wspólnie bale i polowania. Nieposiadający potomka Sunnegh, aby nie oddawać swe go majątku w ręce katolickiej linii rodu, uczynił w testamencie spadkobiercą swo jego przyjaciela. Sprawa miała aspekt wyznaniowy – chodziło o ochronę tutejszych ewangelików, cieszących się pełnym poparciem panów bielskich. Erdmann II wahał się długo nad przyjęciem spadku, ale po śmierci Sunnegha, pod wpływem doradców- (m.in. prof. Augusta Francke z Halle), ostatecznie odmówił. Powodem49 były ciążące na państwie bielskim długi obliczane na wielką sumę50 227 tys. talarów . Nie powtórzy ła się więc sytuacja z początku panowania Promnitzów na Górnym Śląsku, kiedy na- krótko władcą Bielska został Karol von Promnitz . Kilka lat po sprawie bielskiej wymarły nagle aż trzy gałęzie rozrośniętego do nie dawna rodu Promnitzów: ostatnia boczna gałąź linii starowichowskiej na Brodach,- na skutek bezpotomnej śmierci starosty Łużyc – Anzelma von Promnitza w 1726 r.- (w wieku 48 lat) oraz linia Nowy Wichów, której ostatni przedstawiciel, Marcin Fer dynand von Promnitz – pan na Mizerowie i Borkach, wioskach w państwie pszczyń skim, radca kamery51 Erdmanna II – przeniósł się do wieczności 1 VI 1728 r. Pozostałe- po nim majątki ziemskie hrabia nadał na własność regentowi Johannowi Wilhelmowi von Frankhenowi , ale już w 1736 r. odkupił je za 20 tys. florenów od jego syna Johan na Silvestra wraz z folwarkami. Dla przeprowadzenia tej transakcji, konsolidującej- w jego ręku wioski położone wokół Pszczyny, sprzedał za 11 333 talarów peryferyjne52 dla jego ordynacji wioski Brwinów (Brynów), Katowice i Kuźnię Bogucką swemu len nikowi, ordynatowi mysłowickiemu, Janowi Krzysztofowi Mieroszewskiemu . - W tym czasie zanikła także dolnośląska linia Promnitzów (tzw. baronowska),- panów na Ditterbach, Skarsinie i Wichowie. Przy życiu pozostała tylko linia staro wichowska (tzw. hrabiowska). Jednakże jej kolejni przedstawiciele mieli się szyb ko wykruszyć, m.in. z powodu małżeństw z najbliższymi kuzynkami. Oznaczało to, że Promnitzom – jak wielu innym, starym rodom śląskim w XVIII w. – zaczęło grozić wymarcie, i to w sytuacji, gdy byli u szczytu swego bogactwa i prestiżu. 49 Die Grafen Hochberg vom Fürstenstein APP, AKP, sygn. II Der144 Pietismus..., (sprawy spadku – hr. Sunnegha); III 103Geschichte... (korespondencja Edmanna IIBielszczanie ze starostą wpszczyńskim Pszczynie z latach 1723–1724); Carl Weigelt,– , Breslau 1896, s. 215; H. Patzelt, s. 97 98, 195; W. Kuhn, , s. 186; Jan Kruczek, 50 , „Kalendarz Beskidzki”, 1994, s. 51 52. Cesarska Kancelaria Nadworna kilkakrotnie wzywała Erdmanna II do Wiednia, gdzie bezskutecznie próbowano go namówić do podjęcia spadku. Przez cztery następne lata nie można było znaleźć kupca na dobra bielskie.Geschichte..., Kupił je dopiero– w 1728 r. za namową Promnitza jego współpracownik i daleki kuzyn, pietysta Henryk Wilhelm hr. zu Solms-Wildenfels und Tecklenburg. Zob. APP, AKP, sygn. III 103, 51 k. 62; W. Kuhn, s. 186 189. Schlesischer..., Die Herrschaften..., APP, AKP, sygn. II 123 (akt nadania wiosek Borki i Mizerów J.W. von Frankhenowi z 12 VI 1728 r.); J. Sinapius, s. 104; R. Lehmann, s. 64. Majątki Anzelma von Promnitza jako lenna elektorskie powróciły do jego rąk i zostały sprzedane dworzaninowi Christophowi hr. von 52 – Kronika..., Watzdorf. APP, AKP, sygn. II 229, k. 5 14; H.W.Materiały Schaeffer, do dziejów Wielkich s. 531. Katowic Trzy (1299–1799),wioski – Brwinów, Katowice i Kuźnia Bogucka – wraz– z całym państwem mysłowickim nadal wchodziły w skład pszczyńskiego wolnego państwa stanowego. Zob. oprac. L. Musioł, Katowice 1936, s. 150 152. 57

„PIERWSZY FUNDATOR” KOŚCIOŁA JEZUSOWEGO - Na domiar złego zmarły także dwie najbliższe Erdmannowi II osoby. 15 X 1729 r. odeszła matka Emilia. Jej majątek stał się alodialną własnością Erdmanna II: dolno Annałużyckie Maria dobra53 Drzeń (Drehna) i Vetschau (na zachód od Chociebuża-Cottbus) oraz wieś Dammenrode. 16 III 1731 r. zmarła natomiast w wieku 48 lat ukochana żona . Dwa lata po jej śmierci hrabia zawarł drugi związek małżeński. 21 II 1733 r. na zamku Lobenstein w Turyngii pojął za żonę hrabiankę Henriettę Eleonorę, liczącą 27 lat (ur. 1 I 1706), córkę Henryka XV Młodszego, hrabiego Reuss zu Plauen.54 Była to kuzynka Erdmanna z rodu jego matki. W małżeństwie tym przyszło na świat dwoje dzieci: syn Zygfryd (1734–1760) i dziewczynka o nieznanym nam imieniu . W stosunkach rodzinnych lata 30. XVIII w. naznaczone były niespodziewanymi problemami z bratankiem Baltazarem Fryderykiem von Promnitzem, urodzonym- w 1711 r. synem zmarłego 13 VI 1712 r. brata Fryderyka. Jego kuratorem (i siostry- Agnieszki Marii) i zarządcą braterskich majątków Iłowa (Halbau), Kliczków (Klit schdorf) i Borowe (Bohrau) został wolny pan na Pszczynie i Żarach. Gdy Baltaza- ra Fryderyka uznano w 1734 r. za w pełni sprawnego, wniósł pretensje do państwa pszczyńskiego.­ Ponieważ nie zadowoliły go prawa „oczekiwacza” na tę ordynację (po- twierdzone mu przez cesarza Karola VI), w 1736 r. wytoczył o nią stryjowi formalny proces przed Sądem Apelacyjnym w Pradze. W ten sposób rozpoczął się kolejny w ro dzinie Promnitzów spór sądowy o państwo pszczyńskie, będący w istocie sporem- o majątkową primogeniturę i sens ordynacji spadkowej twórcy potęgi rodu, biskupa wrocławskiego Baltazara von Promnitza z 1561 r., który zakazał łączenia dwóch or- dynacji rodowych w jednym ręku. - Strony procesu zaangażowały wybitnych jurystów europejskich z takich ośrod- ków uniwersyteckich, jak Halle, Ingolstadt, Marburg, Praga czy Wittenberga. W Sak sonii i na Śląsku pojawiły się drukowane broszury przedstawiające racje i argumen ty Erdmanna II i Baltazara Fryderyka. Kolejne elaboraty prawnicze,55 poświadczenia dokumentów, konsylia prawników (np. we Frankfurcie nad Menem) i wydawane druki kosztowały obu adwersarzy olbrzymie sumy pieniędzy . Proces wydłużał się- w czasie. Erdmann II cieszył się w tej sprawie wyraźnym poparciem cesarza Karola VI, a później cesarzowej Marii Teresy i nowego suwerena, króla pruskiego Fryde ryka II. W styczniu 1744 r. odroczył on po raz kolejny wydanie wyroku, a wkrótce- potem 33-letni Baltazar Fryderyk von Promnitz zmarł niespodziewanie 2 lutego na zamku w Erbach, nie pozostawiając męskiego potomka. Jego dobra ziemskie – pań stwa53 Iłowa, Kliczków i Borowe – znalazłyDie Herrschaften...się tytułem rodowego spadku w rękach 54 Geschichte... APP, AKP, sygn. II 672, k. 97–113; R. Lehmann, , s. 74. 55 APP, AKP, sygn. II 130; II 169; W. Boetticher, , s. 505. Akta sporu zob. w: APP, AKP, sygn. II 175, II 281, II 572–594. W 1740 r. w Lipsku ukazała się drukiem wielka księga prezentująca argumentację obu stron: „Vollständige Sammlung der Schrifften, welche degen der bey den Schlesischen Ober-und Fürsten-recht die Freye Standes-Herrschafft Plesse betreffenden wichtigen Rechts-AngelegenheitDer bis beyanhero dem zum Schlesischen Vorschein Ober-und gekommen”. Fuersten-Recht, Zob. AKP, sygn. Die HerrschafftII 591. Inne Plesse druki betreffende,prawnicze w wichtigen zbiorach Rechts-Angelegenheit biblioteki Muzeum Zamkowego zum Vorschein w Pszczynie gekommenen (nr 394–399,Schriften, 745–746, 1217), w tym:Erdmann Johann II...Jakob Korn,

Breslau 1738; J. Polak, , s. 25–27. 58

JERZY POLAK

56 Erdmanna II, który w ten sposób skupił w swym ręku całe dziedzictwo majątkowe swojego rodu . - Po śmierci elektora saskiego, Fryderyka Augusta I (Augusta II), hrabia zachował pełną lojalność także wobec jego następcy Fryderyka Augusta II, zarazem króla pol- skiego Augusta III. Władca ten, pobożny katolik, zapewniając w Saksonii swobodny rozwój Kościoła luterańskiego, zezwolił jednocześnie pietystom na jawną działal ność, co w znacznej mierze ułatwiło akcję szkolną i filantropijną realizowaną przez- Promnitza na terenie swoich dóbr w Dolnych Łużycach. W okresie wojny o sukcesję- polską (1733–1736), w czasie której interesy Wettyna popierała monarchia habsbur ska oraz Rosja, zgodził się na jego prośbę, by na terenie państwa pszczyńskiego funk- cjonował obóz szpitalny wojsk saskich. Został on założony w lecie 1734 r. pod wsią- Podlesie, a przewinęło się przez niego 517 żołnierzy. Szefem obozu był gen. por. Jo- hann Erdmann von Diemar. Ponadto arystokrata poniósł znaczne koszty stacjonowa nia w obu swych ordynacjach różnych oddziałów wojskowych. Przez dobra pszczyń skie przechodziły m.in. jednostki saskie, zdążające do Polski lub Saksonii, przewinęła się także kolejna57 fala uchodźców z Polski. W końcu 1733 r. pod Pszczyną rozłożył się obóz dragonów austriackich, którzy strzegli granicy polskiej. W 1736 r. zastąpili ich- kirasjerzy . - Równocześnie, ze względu na zagrożenie wypadkami w Polsce, w ramach mobili- zacji sił śląskich Erdmann II musiał utworzyć w 1734 r. z własnych wybrańców i pod danych 83-osobowy oddział obrony krajowej do pilnowania granicy Cesarstwa58 z Pol ską. W 1735 r. sporo kosztował go także przemarsz dwóch regimentów rosyjskich- powracających z Moraw do Polski po niedoszłej interwencji nad Renem . Ostatnim akcentem wojennym związanym z przynależnością państwa pszczyńskiego do Au strii było obciążenie go, podobnie jak całego Śląska, w latach 1738–1739 znacznym podatkiem „tureckim”,59 przeznaczonym na potrzeby kolejnej wojny z Turcją, stoczonej w latach 1736–1739 . - Lata 30. były również okresem dalszych dynamicznych działań i eksperymentów gospodarczych Erdmanna II w państwie pszczyńskim, które zasługują na uwagę. Tu taj na pierwszy plan wysuwa się pionierskie na Górnym Śląsku zastosowanie uprawy- ziemniaków. Co ciekawe, innowacja ta była efektem ubocznym sprowadzenia przez hrabiego do swych kuźni hutników z Saksonii. Wprowadzenie uprawy tej rośliny po zwoliło z czasem przezwyciężyć kolejne ciężkie straty demograficzne poniesione na skutek klęsk głodu, które dotknęły latyfundium pszczyńskie i cały region w 1732 r. oraz w latach 1736–1737, kiedy zmarło 1,2 tys. poddanych hrabiego. 56 Geschichte... 57 Unruhige Zeiten W. Boetticher, , s. 507. Tychy... Kronika... APP, AKP, sygn. XIII 1170 i 1171; G. Büchs, , „Anzeiger für den Kreis Pleß”, 1934, [nr-y] 58 Kronika... 1–6; L. Musioł, , s. 204–205; H.W. Schaeffer, , s. 38.

APP, AKP, sygn. XIII 1172; H.W. Schaeffer, , s. 38 podaje błędną datę 1736. 59 Zebrany w 1738 i 1739Rachunki r. podatek śląskich „turecki” stanów z(1527–1741) państwa pszczyńskiego wyniósł, 3026 florenów i 3 krajcary, z czego 1181 florenów pochodziło z kasy hrabiego. Zob. APP, AKP, sygn. III 169, k. 41; III 81; K. Orzechowski, , Wrocław 1994 s. 9–10. „PIERWSZY FUNDATOR” KOŚCIOŁA JEZUSOWEGO 59

Sprowadzeni z Saksonii specjaliści zainstalowali w 1730 r. w Paprocanach,- w miejsce dotychczas stosowanych w kuźnicach dymarek, tzw. wysoki piec typu- saskiego, opalany węglem drzewnym. Towarzyszyły mu dwa piece fryszerskie (fry szerki). Unowocześniona kuźnica w Paprocanach była pierwszą przedkapitalistycz- ną manufakturą w dobrach pszczyńskich, zatrudniającą do 20 stałych pracowników. Dzięki niej możliwe było zintensyfikowanie produkcji żelaza w ordynacji pszczyń skiej Promnitza. Wraz z innymi zakładami60 kuźniczymi dostarczyła w latach 30. i 40. XVIII w. średnio 5% wszystkich dochodów w niej wypracowanych. Część produkcji- kuźniczo-hutniczej sprzedawano w Polsce . - Inną manufakturę – bielarnię płótna – założył wolny pan około 1740 r. w Lędzi- nach w oparciu o sprowadzonych z Niemiec specjalistów protestanckich. W tym sa mym czasie podjęto w jego dobrach systematyczną eksplorację złóż węgla kamienne- go (metodą odkrywkową), zalegających blisko powierzchni61 w niektórych miejscach w północnej części ordynacji (w rejonie Murcek). Węgiel ten, zużywany m.in. w ce gielniach, wywożony był także poza państwo pszczyńskie . Opisywane inwestycje można uznać za początek pierwszej rewolucji przemysłowej na ziemi pszczyńskiej. Rodzący się przemysł był jednak póki co na marginesie działalności gospodarczej- typowego magnata feudalnego, którym był Erdmann II. Istotnego źródła zwiększenia swych dochodów upatrywał on przede wszystkim w intensyfikacji rolnictwa i syste mu folwarczno-pańszczyźnianego (przez dodawanie chłopom robocizn i zaostrzenie systemu kontroli) oraz w propinacji dworskiego piwa i gorzałki u poddanych, czyli praktycznie w ich rozpijaniu. Po 1720 r. propinacja hrabiowska, wydzielona z kluczy 1 3 gospodarczych i podporządkowana bezpośrednio Kamerze Rentowej, dostarczała już- / dochodów z całej ordynacji, czyli więcej niż rolnictwo. Powstawały nowe browary62 i gorzelnie – około 1730 r. rozpoczęły one produkcję w Suszcu i Starej Kuźni. Był to pro ceder powszechnie stosowany w tym stuleciu przez szlachtę środkowoeuropejską -. Charakterystyczne, że wolny pan pszczyński w niewielkim stopniu interesował się swoimi miastami, ograniczając się w zasadzie tylko do potwierdzenia przywile- jów swoich poprzedników. Dla przykładu – Pszczynie w 1704 r. potwierdził przywilej- szynkowania alkoholi, w 1716 r. nadał jej nowy regulamin miejski, a w 1736 r. potwier- dził przywilej na serwitut leśny z 1556 r. Hrabiowska biurokracja całkowicie63 kontro lowała życie publiczne w miastach, które w czasach jego panowania zubożały i stra ciły resztki samorządności, przechodząc etap wyraźnej agraryzacji . Natomiast ze 60 Ekonomika... Pierwszy wysokiKronika... piec na, Górnym Śląsku uruchomiono w 1703W czasach r. w dobrach pruskich sławęcickich., [w:] Tychy. monografia W 1740 r. historycznapracowało już na jego obszarze 12 wielkich pieców. Zob. L. Wiatrowski, , s. 23–50; H.W. Schaeffer, s. 84; Barbara Kalinowska-Wójcik, 61 Entwicklung des Steinkohlenbergbaus im Fürstentum Pless , red. R. Kaczmarek, Tychy 2011, s. 406–407. 62 Ezechiel Zivier, , Kattowitz 1913, s. 19–20. Gospodarstwo..., APP, AKP, sygn. III 103Browarnictwo... (korespondencja Erdmanna II ze starostą J.W. von Frankhenem z 1723 r.). O wzroście dochodów z propinacji przekonują obliczenia L. Wiatrowskiego, s. 175 63 (tab.), 184–185; tenże, , s. 87–96, 103. Traktowanie miast w kategoriach poddańczych i kameralnych były przejawem absolutystycznych dążeń Promnitzów od drugiej połowy XVII w. W epoce rządów Erdmanna II nawet w ich stołecznej 60

JERZY POLAK szlachtą pszczyńską, w większości nadal protestancką, żył na ogół zgodnie. Starał się- także zachowywać w stosunku do niej postawę patriarchalną, jednak z drugiej strony64 próbował na wzór ojca poszerzyć swoją władzę absolutną kosztem samorządu ziem- skiego, czego dowodem był jego konflikt z lat 1736–1737 z sejmikiem65 pszczyńskim . Dochody Promnitza z wszystkich posiadanych dóbr systematycznie rosły, osiąga- jąc w latach 30. XVIII w. poziom 100–130 tys. talarów rocznie . Był więc już na tyle- bogaty, że mógł podjąć następne inwestycje budowlane o charakterze reprezenta- cyjnym. W 1735 r. rozpoczął barokową przebudowę zamku w Pszczynie według pla nów nadwornego budowniczego Christiana Jähne. W jej trakcie doszło do tragiczne go pożaru w nocy66 z 6 na 7 VII 1737 r. z powodu nieostrożności piekarza zamkowego- Marcina Chwistka. Rezydencja niemal doszczętnie spłonęła, a szkody wyceniono na 47 751 talarów . Prace budowlane wznowiono, ale za życia Erdmanna II nie przy niosły one znaczących postępów. Zajął się on także tzw. starym zamkiem w Żarach, któremu przydano nową wieżę, pełniącą rolę dzwonnicy. W 1740 r. urządził w niej swoje przyszłe mauzoleum, tzw. grobowiec Promnitzów. Najważniejsze i przełomowe dla Erdmanna II wydarzenia nastąpiły dopiero- u schyłku jego życia. Ich przyczyną była napaść protestanckich Prus na monarchię- habsburską w grudniu 1740 r. Na proklamację Fryderyka II z 1 grudnia wypowiada jącą wojnę cesarzowej i królowej Czech Marii Teresie 67odpowiedział dekretem wy danym w zamku w Pszczynie 26 grudnia, nawołując rycerstwo i stany pszczyńskie do zachowania wierności wobec Domu Austriackiego . Ponieważ wojska pruskie pod dowództwem gen. Kurta von Schwerina niemal błyskawicznie zajęły cały Śląsk, Promnitz zmuszony był opuścić Pszczynę, udając się drogą okrężną przez Czechy do Żar. Państwo pszczyńskie zostało opanowane w końcu stycznia68 1741 r. przez- batalion piechoty z pruskiego regimentu pułkownika de la Motte’a, który nałożył na jego mieszkańców kontrybucję w wysokości 12 tys. talarów . Regentów Prom nitza, Karla von Holly i starostę Leopolda von Fragsteina, internowano i uwięziono w Raciborzu.

Pszczyna w okresie habsburskim 1517–1740, [w:] Pszczyna. Monografia historyczna, Pszczynie, w przeciwieństwie do Żar, nie zaszły żadne istotne zmiany cywilizacyjne. Zob. J. Polak, 64 Zgromadzenia... t. 1, s. 164–189. M. Ptak, , s. 140. W pierwszej połowiePrzyczynek XVIII w. warstwado dziejów szlachecka dawnego Ziemiaństwa w państwie Pszczyńskiegopszczyńskim wyraźnie się kurczyła. Konsygnacja z 1715 r. wykazała tylko 45 właścicieli dóbr rycerskich (w XVII w. było ich około 60). Zob. L. Musioł, 65 , „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk na Śląsku”, 2, 1930, s. 244–250.

Wg obliczeń A. Nyrka, łączne przychodyGospodarka z ordynacji leśna... pszczyńskiej wyniosły w kolejnych dziesięcioleciach: 1701–1710 – 378 468 talarów, 1711–1720 – 332 774 tal., 1721–1730 – 486 810 tal., 66 Kronika..., 1731–1740 – 451 334 tal. Zob. A. Nyrek, , s. 211. Kronika... Zespół pałacowo-ogrodowy wAPP, Pszczynie, AKP, sygn. XI 421 (akta dochodzenia w sprawie pożaru zamku); H.W. Schaeffer, s. 38–39; J. Koserczyk, , s. 124; Alojzy Oborny, Ignacy Płazak, 67 Historia Śląska, Od końca XVI w. do roku 1763 Pszczyna 1977, s. 42–45. APP, AKP, sygn. XIII 1173, k. 1–12; t. 1, cz. 3, , red. Karol 68 Śląsk Cieszyński w okresie Maleczyński, Wrocław 1963, s. 479 i nn. 1653–1848 Regiment ten zajął także sąsiednie księstwo cieszyńskie. Zob. J. Spyra, , s. 64. 61

„PIERWSZY FUNDATOR” KOŚCIOŁA JEZUSOWEGO - Okupacja pruska trwała do wiosny, kiedy tereny górnośląskie odzyskane zostały przez oddziały cesarskie (węgierskie). Prusacy dali się poważnie we znaki miesz kańcom ziemi pszczyńskiej. Kontrybucje pruskie dotknęły również państwo żarsko- -trzebielskie Promnitza. Wojska i administracja cesarska nie zachowywały się jednak lepiej. Maria Teresa w liście z 4 VIII 1741 r. skierowanym do Erdmanna II upomniała się nawet o niezapłacony za trzy miesiące podatek akcyzowy, a w liście z 26 września- nakazywała mu dostarczyć siano dla wojsk austriackich stacjonujących na Górnym Śląsku. Hrabia nie protestował, bowiem właśnie zabiegał poprzez swojego agen- ta w Wiedniu o uzyskanie względów swej nowej władczyni i inwestyturę na dobra pszczyńskie.­ Z tego powodu przez całą wojnę podkreślał – jak wielu zresztą Śląza ków – swoją lojalność wobec cesarzowej, i to nawet w sytuacji, gdy w październiku 1741 r. Saksonia wystąpiła przeciwko niej, biorąc udział w koalicji antyhabsburskiej. Wojska pruskie powróciły na Górny Śląsk i po zawartym ze stroną cesarską 9 X 1741 r. zawieszeniu broni ponownie zajęły ziemię pszczyńską. W zamku w Pszczynie zainstalował się w listopadzie sztab gen. mjr. Friedricha von Möllendorfa, a w całej ordynacji obozowały cztery eskadrony jego regimentu dragonów. Dobra Promnitza zostały obłożone ponownie kontrybucją w wysokości 60 tys. florenów (obniżoną do 20 tys.), a jego regent von Holly znów stał się zakładnikiem w Raciborzu. Stało się tak, gdyż hrabia należał do niewielkiego grona magnatów śląskich, którzy jeszcze nie złożyli hołdu zwycięskiemu Fryderykowi II. Na wiosnę 1742 r. sytuacja ponownie- się odwróciła, państwo pszczyńskie zajęły oddziały habsburskie (węgierski regiment Tekieliego). Ich sukces okazał się jednak bezprzedmiotowy, gdyż na mocy wstępne go układu pokojowego zawartego we Wrocławiu 11 czerwca, a następnie traktatu między Austrią a Prusami podpisanego 28 VII 1742 r. w Berlinie, niemal cały Śląsk- został włączony do Królestwa Pruskiego. Wojna, nazwana później I wojną śląską (1740–1742), nie tylko zrujnowała dobra Promnitza,69 ale także wywołała powszech- ny głód wśród jego poddanych i inne nieszczęścia . Państwo pszczyńskie zmieniło swoją przynależność państwową, stając się w dodatku najbardziej na południe wysu niętym cyplem pruskiego Śląska. Dotychczasowe granice, oddzielające to państwo od państwa bielskiego i księstwa cieszyńskiego, przeobraziły się w granicę państwową- między Prusami a Austrią. Podczas gdy stany śląskie zostały zmuszone do złożenia przysięgi wierności wo bec nowego suwerena Fryderyka II we Wrocławiu już 7 XI 1741 r., Erdmann II akt- taki, wynikający z tytułu posiadania dóbr na Śląsku, spełnił dopiero po zakończeniu wojny. Stało się to zapewne pod groźbą konfiskaty majątku 18 III 1743 r. w Nysie, kie dy hołd składały stany księstwa opolsko-raciborskiego. W dodatku hrabia nie uczynił

69 APP, AKP, sygn. XIII 1173, k. 17–19. Koszty utrzymania pruskich wojsk okupacyjnych oraz oddziałów cesarskich w państwie pszczyńskimBeiträge wyniosły zur za Geschichte okres 1 II der1741 Schlesischen – 16 III 1742 Kriege w sumie 59 764 tal.; III 142 (korespondencja regentów pszczyńskichMaria Theresia z Erdmannem in Geldnöten II, z[w:] 1741 Stadt r. i undjego Landskarga Pleß do inMarii der Vergangenheit.Teresy z 16 V 1741Heimatkundliche r.); E. Zivier, Beilage , „Oberschlesien”, 1, 1902/1903, s. 147–149; L. Frisch, [dodatek do czasopisma „Anzeiger für den Kreis Pleß” z dn. 2 VIII 1933], s. 9–11. 62

JERZY POLAK 70 - tego osobiście, ale poprzez swego syna Jana Erdmanna . Dzięki złożonemu królowi pruskiemu homagium oraz poczynionym zabiegom, monarcha wystawił Erdmanno- wi II 13 VI 1743 r. list lenny na ordynację pszczyńską. Hrabia odebrał go osobiście w Poczdamie, składając Fryderykowi II przysięgę lenną. Należy zauważyć, że inwe- stytura oznaczała zarazem utrzymanie przez Prusy feudalnego tworu terytorialnego i formy własności w postaci wolnego państwa stanowego. Jednakże śląscy wolni pa71 nowie – jak zauważono w literaturze – stali się teraz „bardziej właścicielami wielkich- dóbr feudalnych, aniżeli udzielnymi władcami dysponującymi prawem książęcym” . Wynikało to z istotnego ograniczenia ich prerogatyw publicznych na rzecz scen tralizowanej administracji pruskiej monarchii absolutnej – ministerstwa dla Śląska- we Wrocławiu, starostw powiatowych (landratur) i departamentów skarbowych. W 1742 r. powstał duży powiat pszczyński z siedzibą starosty (landrata) w Pszczy nie, który obejmował swym zasięgiem całe pszczyńskie wolne państwo stanowe oraz położone na zachód od niego państwo wodzisławskie.72 Wolny pan otrzymał zgodnie- z edyktem Fryderyka II jedynie prawo udziału w wyborze landrata, którym zwykle był- jeden z bogatszych szlachciców pszczyńskich . Ograniczone zostały także uprawnie nia wolnego pana w kwestiach kryminalnych, ale pozostawiono mu w całości sądow nictwo patrymonialne ludności miejskiej i wiejskiej. Zachował także pełną kontrolę- nad władzami miejskimi i administracją wiejską w swoim państwie, podobnie jak pełne zwierzchnie prawa własności do ziemi chłopskiej. Odebrano mu jednak pra- wo sądzenia szlachty, co oznaczało likwidację sądu ziemskiego działającego w zamku- pszczyńskim (1742). Rozwiązano również sejmik73 ziemski. Wraz z likwidacją śląskie go konwentu publicznego w 1741 r. Promnitz utracił wszelki wpływ na decyzje ślą skich władz administracyjnych we Wrocławiu . - Poważne były również konsekwencje fiskalne pruskiego podboju Śląska. Szlachcie narzucono nowe podatki królewskie, przede wszystkim główny podatek zwany kon trybucją w wysokości 28,33% czystego dochodu osiąganego przez jej majątki oraz inne opłaty, jak np. na budowę stałych fortyfikacji na Śląsku. Podatki były pobierane w sposób niemal restrykcyjny przez departament skarbowy w Tarnowskich Górach. 70 Schlesien unter Friedrich dem Grossen

APP, AKP, sygn. XIII 250, k. 1–10; Colmar Grünhagen, , t. 1, Berlin 71 1890, s. 326–328. , Dzieje Śląska..., Ludzie – stosunki demograficzne, struktura społeczna, podziałyAPP, AKP, wyznaniowe, sygn. II 230; etniczne XIII 397 i narodowościowe(rozważania prawne, [w:] naHistoria temat Górnego sytuacji Śląska. wolnego Polityka, pana pogospodarka 1740 r.); iG. kultura Wąs europejskiego regionu s. 204; R. Kaczmarek, 72 , red. Joachim Bahlcke, Dan Gawrecki, R. Kaczmarek, Gliwice 2011, s. 42. APP, AKP, sygn. III 147, k. 258–259. Wybór starosty należał wyłącznie do króla. Pierwszym starostą pszczyńskim (w latach 1742–1747) został ChristophDzieje Ernst Śląska..., hr. zu Solms. Drugi, Erdmann JarosławHistoria ustroju...,Skrbenski von Hrzistie (1747–1755), zostałMiasto nawet w czasach mianowany pruskich w (do 1743 1914 r. roku) przez, [w:] Erdmanna Pszczyna. II Monografianamiestnikiem historyczna jego rządu krajowego. Zob. G. Wąs, s. 206; K. Orzechowski, s. 221; B. Kalinowska-Wójcik, 73 , t. 1, s. 299. Oficer – urzędnik – dworzanin. Kariery szlachty śląskiej Ostatnim w państwieprzedstawicielem pruskim (1740–1806)(posłem) Erdmanna II w śląskim konwencie publicznymBaronowie..., był mieszczanin Gottfried Retsch (1740). Zob. Małgorzata Konopnicka, , Zielona Góra 2004, s. 5–6; J. Kuczer, s. 175. 63

„PIERWSZY FUNDATOR” KOŚCIOŁA JEZUSOWEGO -

Jeszcze dotkliwsze konsekwencje wynikały z wprowadzenia wysokich ceł i podat- ków na towary polskie, co rychło doprowadziło do upadku handlu z Rzeczypospolitą, skutkustanowiącego74 istotny element gospodarki państwa Promnitza. Jego nieśmiałe pro testy przeciw wymienionym posunięciom władz pruskich nie przyniosły żadnego . Tylko w jednej dziedzinie Fryderyk II, nastawiony tolerancyjnie w sprawach wyznaniowych, odpowiedział pozytywnie na jego prośby. Po wprowadzeniu na- podstawie traktatu berlińskiego wolności religijnej na Śląsku oraz częściowego- równouprawnienia wyznania ewangelicko-augsburskiego z wyznaniem katolic kim, 18 X 1742 r. udzielił wolnemuBethaus panu koncesji na utworzenie i budowę szko- ły ewangelickiej w Pszczynie. Następnie 8 grudnia wydał dekret erygujący tam- ewangelicki dom modlitwy ( 75). Tym samym spełniły się kilkudziesięciolet- nie zabiegi Erdmanna II o utworzenie w stolicy swoich dóbr tych dwóch podsta wowych dla ewangelików instytucji . Król zezwolił także na urządzenie tymcza sowej ewangelickiej kaplicy zamkowej. Podobne stanowisko zajął w stosunku do- innych jego śląskich posiadłości. 19 I 1743 r. wyraził zgodę na utworzenie parafii ewangelickiej w Pieszycach, natomiast 9 października tego roku monarcha wy dał koncesję na uruchomienie domu modlitwy w Nowogrodzie (Bobrzańskim). Otwartą jeszcze w 1742 r. szkołę w Pszczynie, zwaną „ewangelicką szkołą miejską”, w całości utrzymywał hrabia Promnitz. Posiadała ona początkowo dwie klasy, ale już po roku utworzono trzecią, polską klasę, dzięki czemu placówka nabrała charakteru szkoły średniej. Ponadto jej patron osobiście położył w dniu 26 X 1743 r. kamień- węgielny pod budowę nowej szkoły i kościoła, których jednak nie zdążono ukończyć za jego życia. Cały kompleks ewangelicki został zlokalizowany przy północnej pie rzei rynku w Pszczynie. Pierwszym pastorem odrodzonej parafii pszczyńskiej, która- weszła w skład ewangelickiej diecezji górnośląskiej oraz kierownikiem szkoły został wspomniany wyżej kaznodzieja Andrzej Machal, zarazem jeden z pastorów cieszyń- skich, konfirmowany na prośbę magnata przez Fryderyka II w marcu76 1743 r. Swoimi fundacjami w Pszczynie wpisał się Erdmann II Promnitz na trwałe w historii miejsco- wego ewangelicyzmu, jako jeden z największych jego dobrodziejów . 77 Latyfundium arystokraty położone w Saksonii uniknęło zniszczeń w trakcie I woj ny74 śląskiej, nie licząc konsekwencji przemarszów oddziałów pruskich na Śląsk . Jego Historia Śląska, Od końca XVI w... APP, AKP, sygn. I 15, k. 76 (odpowiedź Fryderyka II z 7 IX 1743 r. na protesty Promnitza – regest); 75 Pszczyna..., III 147 (sprawy podatkowe z 1742 r.); t. 1, cz. 3, , s. 237, 460. L. Musioł, s. 333, 388. Ewangelicy pszczyńscy nadal jednak podlegali tzw. przymusowi parafialnemu, a ich dom modlitwy był kościołem II kategorii w stosunkuSchlesien do miejscowego unter Friedrich... kościoła, katolickiego. Na całymDzieje Górnym Śląska..., Śląsku powstało wówczas zaledwie siedem kościołów ewangelickich. O polityce Fryderyka II wobec ewangelików śląskich zob. C. Grünhagen, 76 Kronika..., s. 466–490; G. Wąs, s. 216, 220–222. H.W. Schaeffer, s. 40–41. Odnośnie fundacji przez Promnitza szkół: „działanie to miało błogosławione skutki, ponieważ kształcili się w nich mężowie, którzy przynieśli tym szkołom wielki 77 zaszczyt”. Henri Weil, I wojna śląska (1740–1742) Wojna sasko-pruska 1741–1742 zakończyła się traktatem berlińskim z 17 IX 1742 r. Zob. Maurice , Oświęcim 2014, s. 236. 64

JERZY POLAK - zabór przez Prusy miał jednak fatalne skutki dla gospodarki Saksonii oraz państwa- żarsko-trzebielskiego z uwagi na przerwanie kontaktów handlowych między sąsied nimi krajami. Dla Żar i innych miast Promnitza oznaczało to zamknięcie najważniej szego rynku zbytu wytwarzanych w nich towarów i zastój gospodarczy. Zupełnie inaczej potoczyły się wydarzenia podczas II wojny śląskiej (1744–1745), w której Saksonia wzięła tym razem udział po stronie Austrii. Po wypowiedzeniu- Prusom wojny na początku października 1744 r., ordynacja żarsko-trzebielska został błyskawicznie zajęta przez wojska pruskie dowodzone przez księcia Leopolda zu An halt-Dessau. Doświadczyła wówczas rozlicznych gwałtów pruskich, obłożona została także przez Fryderyka II wysokimi kontrybucjami i to pomimo tego, że jej właściciel był również jego poddanym. Żary były okupowane przez pewien czas przez wojska- pruskie. 28 III 1745 r. przybył do nich sam monarcha pruski. Podobny los spotkał ponownie ordynację pszczyńską, tyle że ze strony wojsk cesar skich (węgierskich), które zajęły ją w listopadzie 1744 r. Wkrótce po tym, dokładnie 12 grudnia, doszło do krwawej potyczki w samej Pszczynie między kontratakującymi oddziałami pruskimi i węgierskimi. Choć te ostatnie zostały pobite, to 16 grudnia powróciły już na tereny państwa pszczyńskiego (regiment piechoty gen. Josepha hr. Esterhazy starszego), okupując je i plądrując aż do końca wojny (do stycznia 1746 r.).- Działo się to w czasie, gdy armia cesarska ponosiła w starciach z Prusakami niemal same klęski (największą pod Strzegomiem w czerwcu 1745 r.). Szczególne prześla- dowania przeżyli w tym czasie ewangelicy pszczyńscy, powszechnie oskarżani przez78 administrację cesarską o zdradę. Później obliczono, że straty Promnitza w obu woj- nach śląskich tylko w dobrach pszczyńskich przekroczyły sumę 100 tys. talarów . Wojna przyczyniła się także w pewnym stopniu do jego śmierci. W latach 40. czę sto chorował i miewał ataki epilepsji. Oddawał się też w coraz większym stopniu- medytacjom religijnym (zwłaszcza nad Ewangelią św. Jana) i modlitwom. W 1745 r. przebywał z małżonką i synem Zygfrydem w pałacu w Pieszycach, gdzie został na- padnięty przez bandę cesarskich huzarów, którzy przystąpili do rabunku jego koni. W trakcie zajścia został uderzony szablą po rękach przez jednego z żołnierzy. Z od niesionej rany nie zdołał się wyleczyć. Z Pieszyc powrócił z gorączką 3 września do- Żar, lokując się w swym obronnym zameczku myśliwskim. Tam zmarł 7 IX 1745 r. o godzinie 21:30 na apopleksję. Jego syn, Jan Erdmann, który odziedziczył obie ordy nacje rodowe, ogłosił w nich czterotygodniową79 żałobę z biciem w dzwony kościelne między godzinami 8 i 9, 11 i 12 oraz 15 i 16 . - Pogrzeb 62-letniego hrabiego odbył się 3 XI 1745 r. Jego ciało zostało złożone w przygotowanym mauzoleum zamkowym w Żarach, a nad trumną jeden z pasto- rów wygłosił długą, hagiograficzną mowę pogrzebową. Zaliczywszy zmarłego do „sprawiedliwych”78 na tej ziemi, zakończył swe słowa wymowną sentencją: „Pan uczy Schlesien unter Friedrich...,APP, AKP, sygn. XIII 1133, k.Beiträge 78–79 (tylkozur Geschichte..., od 16 XII 1744 r. do 31Historia V 1745 Śląska, r. utrzymanie oddziałówOd końca węgierskichXVI w... kosztowało PromnitzaKronika..., i jego poddanych 41 480 fl.); C. Grünhagen, s. 243; E. Zivier, s. 150–154; t. 1, cz. 3,

, s. 501–503; H.W. Schaeffer, s. 40. 79 APP, AKP, sygn. II 675, k. 1–4, 11–13. 65

„PIERWSZY FUNDATOR”80 KOŚCIOŁA JEZUSOWEGO nił nam przez Ciebie wiele dobrego” . Druga żona Erdmanna II, Henrietta, przeżyła męża o 17 lat, odchodząc do wieczności 7 IV 1762 r. na zamku w Drzeniu, w którym- zamieszkała po jego śmierci. W czasach długiego panowania Erdmanna II von Promnitza rodowa fortuna, or dynacje i dwór hrabiowski osiągnęły najwyższy stan rozkwitu i przepychu w całym okresie rządów rodu Promnitzów (1548–1765). Czerpiąc wzory81 z Francji i Drezna,- zdobył się na poważną modernizację aż czterech swoich pałacowych rezydencji, w których panowała muzyka, ale także pietystyczna pobożność . Jego inwestycje ar chitektoniczne na trwałe wpisały się w krajobraz kulturowy Śląska i Łużyc. Mimo- rozmiłowania w sztuce francuskiej, do końca życia posługiwał się głównie językiem- niemieckim i pielęgnował związki z najwyższą arystokracją niemiecką, zwłaszcza sa ską, a także z wysoką kulturą niemiecką. Przez swój pierwszy ożenek wszedł w po winowactwo z elektorskim rodem Wettynów, które niewątpliwie symbolizowało jego- książęce, aczkolwiek niespełnione marzenia. Erdmann II był wielkim i ambitnym mecenasem na polu kultury, oświaty i archi tektury, stając się jednym z promotorów środkowoeuropejskiego oświecenia, a jego- nazwisko na trwałe związane zostało z życiem wielkiego niemieckiego kompozytora i kapelmistrza Georga Filipa Telemanna. Mało docenioną cechą Erdmanna II była wi- doczna w jego działalności gospodarczej żyłka przedsiębiorcy i pioniera pierwszych- inicjatyw przemysłowych w obu ordynacjach o charakterze merkantylnym (ma nufaktury, huty, górnictwo węgla kamiennego). Tymczasem jego nazwisko powin no na stałe zagościć w opracowaniach na temat przemysłowego zagospodarowania Górnego Śląska. Zapobiegliwy w powiększaniu swoich posiadłości ziemskich, które- wywindowały go do ścisłej elity arystokratycznej Śląska i Łużyc, dostąpił wysokich zaszczytów – stanowiska w rządzie saskim jako minister Tajnego Gabinetu oraz uho norowania go przez króla polskiego Augusta II Orderem Orła Białego.

– ERDMANN II VON PROMNITZ (1683–1745) THE “FIRST FOUNDER” OF THE JESUS CHURCH

This is a biography of an eminent representative of the Promnitz baronial family – one of the th Księstth- most prominent aristocratic families of Silesia and Lower Lusatia between the 16 and 18 wo Pszczyńskie żarsko-trzebielskie państwo stanowe) in Lower Lu- century. From 1703, Erdmann II held two state countries in fee tail: the Duchy of Pless ( ) and the Żary-Trzebiel state ( satia. During the first years of his reign, he maintained a magnificent court. Between 1705 and 801708, the court’s kapellmeister was Georg Filip Telemann, then a budding baroque composer.

APP, AKP, sygn. II 169. Grobowiec Erdmanna Portrety.II nie przetrwał Katalog do zbiorów naszych czasów. W zbiorach Muzeum Zamkowego w Pszczynie zachował się natomiast portret Erdmanna II z epoki. Zob. Lidia Kruczek, 81 Geschichte..., Marcin Nyga, Sylwia Smolarek-Grzegorczyk, , Pszczyna 2012, s. 99. R. Lehmann, s. 393 zauważył sentencjonalnie, że wraz odejściem Erdmanna II zakończyła się historia „dworskiego pietyzmu” w Żarach. Istotnie jego syn i następca, Jan Erdmann von Promnitz (1719–1785) zerwał zupełnie z pietystami, zostając ateistą. 66

JERZY POLAK

The Count (Reichsgraf), being the heir of a Lutheran family, tried (unsuccessfully) to restore - Protestant churches, but that only became possible after Prussia conquered Silesia in 1742. Earlier, in 1709, after the Treaty of Altranstädt (1707), he sought to found one of the six Protes - tant so-called Grace Churches in Pszczyna. The church was however established in the nearby town of Cieszyn (the Jesus Church). Erdmann II helped finance its construction. He also finan cially supported one of the pastors, as well as several dozens of boys who came from his estates to study in the parish school. He founded many schools in Lower Lusatia and one in Pszczyna. The count maintained a close relationship with August Hermann Francke, a professor at the University of Halle. Ermann II was also a leading patron of the Pietist movement in Silesia and Saxony. In 1718, he was awarded the Order of the White Eagle (Poland’s highest decoration). - He was also a member of the secret council of Frederick Augustus I of Saxony (king of Poland as Augustus II the Strong). The biography also covers his diverse business endeavours (con struction, first industrial investments) and military career.