Tom 21, 2016 PamiętnikPL ISSN 0137–558X Cieszyński JERZY POLAK Bielsko-Bialskie Towarzystwo Historyczne ERDMANN II VON PROMNITZ (1683–1745)* „PIERWSZY FUNDATOR” KOŚCIOŁA JEZUSOWEGO. - W powstaniu cieszyńskiego kościoła łaski (Kościoła Jezusowego) dużą i niedocenia- ną w literaturze rolę odegrało trzech jego arystokratycznych fundatorów i patronów,- zwanych przez współczesnych „trzema grafami”. Jednym z nich był wybitny repre zentant magnackiej familii Promnitzów – Erdmann II, przedostatni jej przedstawi ciel, będący wolnym panem na Pszczynie i Żarach. W dziejach tej niemieckiej dynastii, należącej do najważniejszych rodów magnackich Śląska i Dolnych Łużyc, sięgającej 42swymi lata korzeniami(1703–1745) wczesnego1 średniowiecza i zadomowionej na Śląsku od XIII w., zapisał się m.in. najdłuższym panowaniem w rodowych ordynacjach, trwającym aż . W roku obchodów 500-lecia Reformacji warto przypomnieć- sylwetkę tego interesującego arystokraty. - Erdmann (w polskim tłumaczeniu – Adam) przyszedł na świat, jak większość no- wożytnych Promnitzów z linii Stary Wichów (Alt Weichau), na zamku w dolnołużyc kich Żarach (Sorau) 22 VIII 1683 r. o godz. 8 rano. Był pierworodnym synem hrabie *go Rzeszy Baltazara Erdmanna von Promnitza (1659–1703) i jego liczącej wówczas Erdmann II Promnitz. Wolny pan na Pszczynie i Żarach (1683–1745) NiniejszyPoczet artykuł panów jest i książąt poprawioną pszczyńskich i uzupełnioną o nowe źródła wersją biogramu opublikowanego 1 w: Jerzy Polak, , Pszczyna 1996; tenże, , cz. 1, Pszczyna 2007, s. 169–191. Na temat genealogii rodu Promnitz i jego dziejów zob. Archiwum Państwowe w Katowicach, Oddział w Pszczynie (dalej: APP), zespół Archiwum Książąt PszczyńskichSchlesischer (dalej: AKP),Curiositäten sygn. IIErste 130 Vorstel i 131;- lung,II 169 Darinnen (mowa pogrzebowadie ansehnlichen nad Geschlechtergrobem Erdmanna Des Schlesischen II z obszernym Adels wywodem genealogicznym jego przodków oraz hagiograficznymSilesii życiorysem); in nummis Johann oder Berühmte Sinapius, Schlesier in Müntzen so durch Grosse Helden-Thaten durch hohe und wichtige Amts-Würden, oder Gelehrsamkeit…, cz. 1, und Leipzig Schriften, 1720, Ihrens. 95–109; Nah- menJohann unvergesslich Christian Kundmann, gemacht Auserlesene Kleine Schriften, Geschichte der Herrschaften Sorau und Triebel , t. 3, Breslau und Leipzig 1738, Geschichtes. 65–72; Johann des Oberlausitzischen Georg Estor, Adels und seiner Güter 1635–1815Giessen 1753, s. 565–730; Johann GottlobTablica Worbs, genealogiczna Promnitzów Polak, Poczet, Sorau panów... 1826, s. 99–130; Walter von Boetticher, , t. 2, Görlitz 1913, s. 502–507; , [w:] Jerzy 40 JERZY POLAK 1664)16 lat 2żony Emilii Agnieszki, pochodzącej z hrabiowskiego rodu saskiego von Reuss. Imię odziedziczył po ojcu i dziadku – Erdmannie Leopoldzie I von Promnitzu (1631– . Dzieciństwo naszego bohatera upłynęło w magnackiej rezydencji Promnitzów – renesansowym zamku w Żarach, stolicy rodowej ordynacji, w otoczeniu rodziny i odpowiednio dobranych wychowawców oraz nauczycieli. Od siódmego roku życia- zajmował się nim wybitny pastor Balthazar Heinrich Heintze z Trzebieli (Triebel).- Uczniem był pojętnym, gdyż w dorosłym życiu znany był z wielkiego oczytania, zna jomości literatury pięknej i religijnej oraz języków obcych, a także wielkiego zami łowania do muzyki i tańca. Nauki domowe pobierał długo, bo aż do 15. roku życia. W 1695 r. został konfirmowany. W dzieciństwie i wczesnej młodości kilkakrotnie3 bywał wraz z rodziną i dworem hrabiowskim w Pszczynie, stolicy drugiej rodowej ordynacji, gdzie m.in. stawiał pierwsze kroki w sztuce dworskich polowań . - W 1698 r. ojciec zdecydował się posłać go w świat. 3 maja wyruszył z Żar wraz- z bratem Fryderykiem (1684–1712) do Halle na tamtejszy luterański uniwersy tet, świeżo założony przez elektora brandenburskiego w 1694 r. Młodymi umysła- mi Promnitzów zajęli się m.in. tacy uczeni, jak prof. Christian Thomasius (dyrektor uczelni), prof. Stryckens, dr Johann Budeus i dr August Hermann Francke. Szczegól nie dwaj ostatni, jako pietyści, odegrali4 w życiu Erdmanna znaczną rolę, formując jego osobowość w pietystycznym nurcie luteranizmu, rozpowszechnianym wówczas w Niemczech przez ośrodek w Halle . Pobyt w tym mieście trwał w przypadku Erdmanna do 25 XI 1700 r., kiedy to- na polecenie ojca ruszył na tradycyjną turę kawalerską. Początkowo przybył wraz- ze swoim preceptorem Ernestem von Wittgenau, późniejszym cesarskim zbrojmi strzem, przez Lotaryngię do Francji. Tu otarł się o największy ówczesny dwór euro pejski króla Ludwika XIV. Dwór ten, jak i wspaniała barokowa rezydencja królewska w Wersalu, zrobiła na młodym paniczu niezapomniane wrażenie. W szczególności zaimponowały mu niekończące się bale ceremonialne i maskowe, barokowa muzyka,- a także wyrafinowana architektura. Dalsza trasa tury kawalerskiej, ustalana na bieżąco przez ojca, biegła przez cen tralną Francję do Bordeaux, hiszpański San Sebastian (gdzie zaskoczył go wybuch- wojny domowej), południową Francję, Szwajcarię i Włochy. W kwietniu5 1703 r., w trakcie pobytu w Turynie, otrzymał wieści o chorobie ojca i wezwanie do natych miastowego powrotu. Ojca żywego nie zastał, gdyż ten zmarł 3 maja . Już następnego- dnia jego suweren, elektor saski i król polski Fryderyk August I (August II Mocny), wobec niepełnoletności Erdmanna wyznaczył mu i jego bratu formalnego opieku na i kuratora w osobie kuzyna Anzelma von Promnitza (1678–1726), najstarszego 2 Poczet panów Biogramy ojca i dziadka Erdmanna II zob. w: J. Polak, ..., s. 139–146 i 155–168. Obecnie 3 Geschichte der Herrschaften w przygotowaniu do druku znajduje się ich poprawiona i uzupełniona o aparat naukowy wersja. 4 Erdmann II APP, AKP, sygn. II 169; J.G. Worbs, ..., s. 127. 5 Geschichte der Herrschaften APP, AKP, sygn. II 169; J. Polak, ..., k. 13. APP, AKP, sygn. II 169; J.G. Worbs, ..., s. 127. 41 „PIERWSZY FUNDATOR” KOŚCIOŁA JEZUSOWEGO wiekiem przedstawiciela linii starowichowskiej, właściciela dolnołużyckich Brodów (Pförten). Kuratorstwo było krótkie, trwało w przypadku Erdmanna tylko do sierpnia 1703 r. On sam prosto z Włoch przybył do stolicy Saksonii – Drezna, by tu załatwić- sprawy spadkowe. - Jego sukcesja po ojcu w obu rodowych ordynacjach i wolnych państwach sta nowych, pszczyńskim 6i żarsko-trzebielskim, została w nich ogłoszona niemal na tychmiast po śmierci Baltazara Erdmanna przez wspomnianego kuzyna Anzelma (w Pszczynie 10 maja) . Odtąd Erdmann II tytułował się według ówczesnej polskiej pisowni, jako „Świętej Rzymskiej Rzeszy Hrabia von Promnitz, swobodny pan na- Pszczynie, Żarach, Trzebieli i Nowogrodzie etc.”, czyli – inaczej mówiąc – wolny pan (baron) pszczyński i żarsko-trzebielski. Wkrótce potem Wettyn udzielił Erdmanno wi II von Promnitzowi inwestytury na państwo żarsko-trzebielskie (znajdujące się- w rękach rodu od 1558 r.). Nowy wolny pan nie zawiódł swego suwerena i miał się- okazać oddanym stronnikiem elektora. Szybko także postarał się o cesarską inwe styturę na pszczyńskie wolne państwo stanowe (w rękach rodu od 1548 r.). Oficjal- ny list lenny na nie został podpisany przez starego cesarza Leopolda 2 X 71703 r. na zamku Ebersdorff. Młody magnat odebrał go na dworze wiedeńskim, gdzie 20 grud nia złożył przed władcą uroczyste homagium i tzw. przysięgę majoratową . Dwa lata- później 10 XI 1705 r. podobną inwestyturę otrzymał od następnego cesarza Józefa I.- Tradycyjnie dużo trudniejszym problemem okazał się podział wielkich dóbr alo dialnych po ojcu – ich część przypadła bratu Fryderykowi. Ostateczny podział sche dy nastąpił w układzie rodzinnym z 29 II 1704 r., na mocy którego Erdmannowi II przypadła górnołużycka część dóbr Kliczków (9 wsi) z największą wioską Osiecznicą- (Wehrau). Wkrótce magnat wzbogacił się nieoczekiwanie z powodu śmierci na polu bitwy swego kuzyna8 Erdmanna von Promnitza (1680–1704) o jego prywatny mają tek, zapisany mu w testamencie. Prawa do niego przyznał mu cesarz Józef I recesem z 5 XI 1706 r. W ten sposób pan na Pszczynie i Żarach stał się właścicielem dóbr Janowice (Janowitz), Leppersdorf (obecnie Daleszów Górny) i Kreppelhof (obecnie Grodztwo) położonych w księstwie świdnicko-jaworskim. Nabytek ten wzmocnił- jego pozycję społeczną jako wielkiego i bogatego magnata śląsko-łużyckiego. - Po utwierdzeniu swej władzy zapragnął dobrze się ożenić. O odpowiednią dla „ku 6zyna” – jak nazywał go w korespondencji – partię, postarał się elektor saski Fryde APP, AKP, sygn. II 224 (dokumentacja działań administracyjnych po śmierci Baltazara Erdmanna von- Promnitza w 1703 r.). Deklaracja o prawomocności sukcesji Erdmanna II w pszczyńskim wolnym państwie stanowym została wydana 10 V 1703 r. przez śląski Urząd Zwierzchni i generalnego staro 7 Beiträge zu Schlesiens Rechtsgeschichte stę Śląska biskupa wrocławskiego Franza von Pfalz-Rhein-Neuburga. APP, AKP, sygn. II 169; Bruno Bellerode, , z. 2, Breslau 1898, s. 142–145 (tekst listu lennego Leopolda I). Cesarz po raz kolejny zaaprobował skupienie obydwu- ordynacji rodowych Promnitzów w jednym ręku, przeciwko czemu występował brat Erdmanna II 8 Fryderyk oraz kuzyn Erdmann von Promnitz (1680–1704). Fryderyk i Anzelm von Promnitz otrzy mali tylko prawa „oczekiwaczy” na ordynację pszczyńską. Geschichte derO majątek Herrschaften kuzyna Erdmann II procesowałGeschichte się dwa lata z wdową po nim Heleną Karoliną przed Sądem Apelacyjnym w Pradze. Zob. APP, AKP, sygn. II 175, k. 1–2, 22; II 277, k. 1–3, 143; J.G. Worbs, ..., s. 127; W. Boetticher, ..., s. 505. 42 JERZY POLAKHerzogin ryk August I. Wybranką okazała się księżniczka ( ) Anna Maria von Sachsen- -Weissenfels, księżna Julich, Cleve,