Arkusz BIŁGORAJ (892)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2011

Autorzy: Halina Wojtyna*, Paweł Kwecko*, Jerzy Miecznik*, Gra Ŝyna Hrybowicz**

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska*

* – Pa ństwowy Instytut Geologiczny-Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03–908 Warszawa

ISBN ……………….

Spis tre ści

I. Wst ęp – Halina Wojtyna ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – Halina Wojtyna ...... 4 III. Budowa geologiczna – Halina Wojtyna ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin – Halina Wojtyna ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – Halina Wojtyna ...... 14 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – Halina Wojtyna ...... 16 VII. Warunki wodne – Halina Wojtyna ...... 17 1. Wody powierzchniowe...... 17 2. Wody podziemne...... 18 VIII. Geochemia środowiska...... 22 1. Gleby – Paweł Kwecko ...... 22 2. Pierwiastki promieniotwórcze – Jerzy Miecznik ...... 25 IX. Składowanie odpadów – Gra Ŝyna Hrybowicz ...... 27 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – Halina Wojtyna ...... 34 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – Halina Wojtyna ...... 36 XII. Zabytki kultury – Halina Wojtyna ...... 40 XIII. Podsumowanie – Halina Wojtyna, Gra Ŝyna Hrybowicz ...... 43 XIV. Literatura...... 44

I. Wst ęp

Arkusz Biłgoraj Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowano w roku 2010 w Oddziale Świ ętokrzyskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego (Plansza A) oraz Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGEOL SA w Warszawie (Plansza B), zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo śro- dowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005). Mapa geo środowiskowa składa si ę z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 arkusz Szczebrzeszyn (Mądry, Kwapisz, 2005), a plansza B zawiera warstw ę informacyjn ą „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje o zanieczyszczeniu gleb s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa ta adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza tre ści mapy stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zago- spodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mo- gą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowa- niach ekofizjograficznych. Mog ą stanowi ć równie Ŝ ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wo- jewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa powstała na podstawie interpretacji i reinterpretacji materiałów archiwalnych, opracowa ń publikowanych oraz zwiadu terenowego. Materiały niezb ędne do opracowania niniejszej mapy zebrano w Centralnym Archiwum Geologicznym Państwowego Instytutu

3 Geologicznego w Warszawie, Archiwum Geologicznym Urz ędu Marszałkowskiego w Lubli- nie, Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Lublinie, Nadle śnictwie Biłgoraj, Regio- nalnym O środku Bada ń i Dokumentacji Zabytków w Lublinie, urz ędach powiatowych, miej- skich i gminnych. Zostały one zweryfikowane w czasie wizji terenowej we wrze śniu 2010 roku. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowisko- wej Polski (MG śP). Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych, opracowanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Biłgoraj wyznaczaj ą współrz ędne 22º30´–22º45´ długo ści geograficznej wschodniej i 50º30´–50º40´ szeroko ści geograficznej północnej. Jego powierzchnia wynosi około 328 km 2. Pod wzgl ędem administracyjnym teren arkusza poło Ŝony jest w południowej części województwa lubelskiego. Niewielki południowo-zachodni fragment arkusza nale Ŝy do wo- jewództwa podkarpackiego (gmina Harasiuki w powiecie ni Ŝańskim). Przewa Ŝaj ąca cz ęść omawianego obszaru znajduje si ę na terenie powiatu biłgorajskiego (gmina Frampol i Biłgo- raj). Północno-zachodnia cz ęść poło Ŝona jest w powiece janowskim (gmina Dzwola i Janów Lubelski). Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski (Kondracki, 2002) obszar arkusza znajduje si ę na pograniczu prowincji zachodniokarpackiej i prowincji Wy Ŝyn Polskich. Jest to jednocze śnie granica dwóch podprowincji – Wy Ŝyny Lubelsko-Lwowskiej (makroregiony Roztocze i Wy Ŝyna Lubelska) i Północnego Podkarpacia (makroregion Kotlina Sandomier- ska). Prawie cały omawiany obszar znajduje si ę w obr ębie Równiny Biłgorajskiej nale Ŝą cej do Kotliny Sandomierskiej. Północno-wschodni fragment arkusza zajmuje Roztocze Zachod- nie, które jest oddzielone od Równiny Biłgorajskiej wąskim pasem Wyniesie ń Urz ędowskich nale Ŝą cych do Wy Ŝyny Lubelskiej (fig. 1). Równina Biłgorajska zajmuje prawie cały obszar arkusza, obni Ŝaj ąc si ę ku południo- wemu zachodowi od około 235 m n.p.m. (okolice Kocudzy i Karolówki) do 190 m n.p.m. (Banachy). Wyrównan ą powierzchni ę równiny urozmaicaj ą liczne wydmy i podmokłe zagł ę- bienia. Wypływaj ąca z obszaru Roztocza Biała Łada, rozcina równin ę na gł ęboko ść kilku metrów.

Na północ od Równiny Biłgorajskiej, znajduje si ę w ąska strefa południowo- wschodniego zako ńczenia Wyniesie ń Urz ędowskich. Obszar ten okre ślany jest równie Ŝ jako strefa kraw ędziowa Roztocza (Buraczy ński, 1997, 2002). Na obszarze arkusza do tego mezo- regionu nale Ŝą dwa, poło Ŝone na południe od Rzeczyc i Kątów, wzgórza o wysoko ści około 255 m n.p.m. Roztocze Zachodnie (Kondracki, 2002), nazywane te Ŝ, na zachód od doliny Gorajca, Gorajskim (Buraczy ński, 1997, 2002), zajmuje jedynie około 4 km 2 omawianego obszaru. Na

5 tym terenie, w rejonie Woli K ąteckiej, wznosi si ę kilka, wyra źnie zaznaczaj ących si ę w morfologii, wzgórz o wysoko ści 270-290 m n.p.m. Na obszarze arkusza Roztocze Zachodnie i Wyniesienia Urz ędowskie rozcina, zata- czaj ąc dwa charakterystyczne łuki, przełomowa dolina Białej Łady. Lasy zajmuj ą około 70% powierzchni terenu. Najwi ększy udział w ich strukturze sie- dliskowej maj ą bory sosnowe, bagienne i wilgotne, rosn ące na glebach bielicowych i torfiastych. Charakterystycznym elementem szaty ro ślinnej s ą zbiorowiska niele śne, takie jak bagna, śródle śne torfowiska i ł ąki. Na gruntach ornych przewa Ŝaj ą gleby bielicowe najni Ŝszych klas bonitacyjnych, wy- kształcone na piaskach i piaskach gliniastych. Podmokłe tereny w dolinach rzek Bukowej i Rakowej sprzyjały powstawaniu gleb glejowych. Gleby chronione wy Ŝszych klas bonitacyjnych wyst ępuj ą w strefie kraw ędziowej Roztocza, a tak Ŝe pomi ędzy Sol ą, Biłgorajem i Dąbrowic ą. S ą to gleby brunatne wykształcone na lessach i lessach piaszczystych (Roztocze) oraz na glinach zwałowych i iłach mioce ńskich (Równina Biłgorajska). Warunki klimatyczne na omawianym obszarze kształtowane s ą przez masy powietrza kontynentalnego oraz w mniejszym stopniu oceanicznego. Jest to jeden z najcieplejszych Re- gionów w Polsce. Charakteryzuje si ę średni ą temperatur ą roczn ą 7,6°C, najcieplejszym mie- si ącem jest lipiec ze średni ą temperatur ą 18,2°C, a najzimniejszym – stycze ń o średniej temperaturze -3,6°C. Średnie roczne sumy opadów atmosferycznych kształtują si ę na poziomie od 550 do 600 mm, przy czym najwi ększe opady wyst ępuj ą latem, a najni Ŝsze zim ą. Pokrywa śnie Ŝna zalega przez około 65 dni. Dominuj ą wiatry wiej ące z kierunków zachodnich, przy czym w lutym i marcu wzrasta udział wiatrów wschodnich, a w kwietniu północnych i północno-zachodnich (Buraczy ński, 2002). Zagospodarowanie omawianego terenu ma charakter rolniczo-le śny. Dominują gospo- darstwa indywidualne o tradycyjnym sposobie uprawy i hodowli. Uprawia si ę tu przede wszystkim zbo Ŝa, ziemniaki, buraki cukrowe, tyto ń, rzepak, zioła i ro śliny pastewne. Najwi ększ ą miejscowo ści ą na obszarze arkusza jest miasto Biłgoraj (około 27,5 tys. mieszka ńców) – siedziba powiatu biłgorajskiego. Biłgoraj poło Ŝony jest w odległo ści około 90 km na południe od Lublina. Poza tym wyst ępuje osadnictwo typu wiejskiego. Zakłady przemysłowe, zlokalizowane głównie w Biłgoraju, wykorzystuj ą przede wszystkim surowce miejscowe, na bazie których rozwin ął si ę przemysł meblarski, drzewny oraz przetwórstwo owocowo-warzywne. Znajduj ą si ę tu m.in. zakłady dziewiarskie „Mewa”, meblarskie „Black Red White”, „Ambra – producent win, fabryka okien i drzwi Pol-Skone, zakłady Model Opakowania produkuj ące opakowania i tektur ę falist ą.

6 W Biłgoraju krzy Ŝuj ą si ę dwie drogi wojewódzkie: nr 835 relacji Lublin – Przeworsk i nr 858 łącz ąca Nisko ze Szczebrzeszynem. Pozostałe drogi maj ą charakter lokalny, ł ącz ąc poszczególne miejscowo ści z ośrodkami gminnymi. Przez południowa cz ęść arkusza, z zachodu na wschód, przebiega linia kolejowa relacji Stalowa Wola – Zamo ść i równoległa do niej, aktualnie nieczynna, Linia Hutnicza Szerokotorowa (do 2001 r. linia hutniczo-siarkowa) łącz ąca Ukrain ę ze Śląskiem.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru obj ętego arkuszem Biłgoraj przedstawiono na podstawie Szczegółowych map geologicznych Polski w skali 1:50 000, arkusze: Biłgoraj (Brzezi ńska, 1959) i Tereszpol (Popielski, 1994a, 1994b). Obszar arkusza Biłgoraj poło Ŝony jest na pograniczu dwóch jednostek strukturalnych – w niewielkim fragmencie w niecce lubelskiej i w przewa Ŝaj ącej swej cz ęś ci w północnej strefie zapadliska przedkarpackiego. Oba te regiony rozdziela południowa kraw ędź Roztocza, z reguły wyra źnie widoczna w morfologii terenu, pokrywaj ąca si ę z głównym uskokiem brze Ŝnym zapadliska przedkarpackiego. Fundamentem orogenicznym omawianego obszaru są sfałdowane utwory starszego paleozoiku (kambru, ordowiku i syluru), reprezentowane przez mułowce i iłowce z przewar- stwieniami piaskowców (Stupnicka, 1989). Na wy Ŝej opisan ą struktur ę paleozoiczną nało Ŝo- na jest struktura mezozoiczna – niecka lubelska, któr ą wypełniaj ą piaskowce i wapienie jury środkowej oraz wapienie jury górnej o mi ąŜ szo ści około 250 m. Na utworach jury zalegaj ą (tylko w północnej cz ęś ci obszaru) osady górnokredowe o mi ąŜ szo ści około 500 m, wykształ- cone w postaci monotonnego kompleksu margli i opok. Północno-wschodni ą cz ęść obszaru arkusza zajmuje Roztocze – południowo-zachodnia cz ęś ci ą niecki lubelskiej, wyd źwigni ęta w trzeciorz ędzie, pod koniec miocenu, podczas młodoalpejskich ruchów tektonicznych. Najstarszymi utworami, odsłaniaj ącymi si ę na powierzchni terenu, s ą osady mioce ńskie strefy kraw ędziowej Roztocza, reprezentowane przez wapienie detrytyczne, litotamniowe i rafowe, w sp ągu których wyst ępuj ą piaski kwarcowe i piaskowce wapniste (fig. 2). Utwory te powstały w strefie brzegowej morza mioce ńskiego. Na południe od kraw ędzi Roztocza, w obr ębie zapadliska przedkarpackiego, sedy- mentacja mioce ńska odbywała si ę w pogł ębiaj ącym si ę zbiorniku morskim. Na płytkowod- nych wapieniach rafowych i litotamniowych, o mi ąŜ szo ści do 30 m (warstwy baranowskie), wyst ępuj ą osady ilasto-mułowcowo-piaszczyste (warstwy grabowieckie i iły krakowieckie).

7 W granicach arkusza ich mi ąŜ szo ść wzrasta w kierunku południowo-zachodnim od kilkunastu do kilkuset metrów.

8 Na obszarze Równiny Biłgorajskiej osady czwartorz ędowe tworz ą ci ągł ą pokryw ę. Spo śród osadów glacjalnych wyst ępuje jeden poziom południowopolskich glin zwałowych, pod ścielony miejscami mułkami piaszczystymi. Gliny przykryte s ą najcz ęś ciej cienk ą warstw ą piasków i Ŝwirów lodowcowych. Pod współczesnymi dolinami Czarnej i Białej Łady przebiega dolina kopalna. Jest ona wynikiem intensywnej działalno ści rzecznej zachodz ącej od pliocenu po interglacjał wielki, przerywanej na krótko wkraczaniem l ądolodów zlodowace ń południowopolskich. Dolin ę wy- pełniaj ą preglacjalne osady rzeczno-rozlewiskowe – piaski z wkładkami mułków, mułki piaszczyste i mułki (4-23 m), przykryte miejscami glin ą zwałow ą z okresu zlodowace ń połu- dniowopolskich. Powy Ŝej zalega seria osadów rzecznych z okresu interglacjału wielkiego (około 40 m), wykształcona głównie jako piaski. Miejscami wyst ępuj ą w śród nich wkładki Ŝwirów oraz torfy. Profil osadów interglacjalnych w opisywanej dolinie kopalnej ko ńcz ą mułki jeziorne (4 m) (Popielski, 1994; Kwapisz, 1998). Znaczn ą cz ęś ci Równiny Biłgorajskiej pokrywaj ą piaski, miejscami z wkładkami mułków, z których zbudowana jest, pochylona w stronę doliny Tanwi, rozległa równina akumulacyjna. Zacz ęła si ę ona tworzy ć podczas zlodowace ń środkowopolskich, ale jej główny etap rozwoju zwi ązany jest z okresem zlodowace ń północnopolskich. Na jej powierzchni wyst ępuj ą liczne wydmy i pola piasków przewianych. W wąskich dolinach rzecznych, wci ętych w powierzchni ę równiny, na gł ęboko ść kilku metrów, wyst ępuj ą piaszczyste, holoce ńskie tarasy zalewowe. Płaski teren Równiny Biłgorajskiej oraz wysoki poziom wód gruntowych sprzyjał powstawaniu: torfów, namułów torfiastych i piasków humusowych.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Biłgoraj znajduje si ę aktualnie osiem udokumentowanych złóŜ: sze ść złó Ŝ piasku („Frampol”, „Sokołówka 1”, „K ąty dz. 962 i 963”, „K ąty III”, „Andrzejów- ka” i „Nadrzecze”), jedno zło Ŝe surowców ilastych do produkcji kruszywa lekkiego („Sól”) oraz jedno surowców ilastych ceramiki budowlanej („Sól”). Ponadto na omawianym obszarze zlokalizowane było zło Ŝe piasku „K ąty 2”, które skre ślono z bilansu zasobów kopalin z po- wodu wyczerpania zasobów. Charakterystyk ę gospodarcz ą i klasyfikacj ę sozologiczn ą złó Ŝ przedstawiono w tabeli 1.

Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Stan Wiek Przyczyny Nr geologiczne Kategoria zagospoda- Wydobycie Zastoso- Klasyfikacja Nazwa Rodzaj kompleksu konfliktowo ści zło Ŝa bilansowe rozpoznania rowania (tys. t) wanie złó Ŝ* zło Ŝa kopaliny litologiczno- zło Ŝa na (tys. t, tys. m3*) zło Ŝa kopaliny mapie surowcowego wg stanu na 31.12.2009 r. (Wołkowicz i in. red., 2010) Klasy 1–4 Klasy A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Frampol p Q 164 C1* N 0 Sd, Skb 4 B K, N, W

2 Sokołówka 1 p Q 100 C1 G 4 Sd, Skb 4 B K, N, W

3 Kąty dz. 962 i 963 p Q 15 C1 Z 0 Sd, Skb 4 B N, W

10 5 Andrzejówka p Q 911 C1* N 0 Skb 4 B L, N, W

6 Nadrzecze p Q 0 C1 Z 0 Sd, Skb 4 B N, W

7 Sól i(ir)/p* Tr/Q 10 226* B+C 1 N 0 Skb 4 B GL, N

8 Sól i(ic)/p* Tr/Q 4 235* C2 N 0 Scb 4 B Gl

9 Kąty III p Q 86 C1 G 25 Sd 4 B N, W Kąty 2 p Q – – ZWB – – – – –

Rubryka 3 – p – piaski, i(ic) – iły i łupki ilaste ceramiki budowlanej, i(ir) – iły i łupki ilaste o ró Ŝnym zastosowaniu (do produkcji glinoporytu), * – zasoby ł ącznie dla iłów i piasków; Rubryka 4 – Q – czwartorz ęd, Tr – trzeciorz ęd; Rubryka 6 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – B, C1, C2; zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1*; Rubryka 7 – zło Ŝa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyj- nej zamieszczonej w materiałach archiwalnych); Rubryka 9 – S – kopaliny skalne: Sd – drogowe, Skb – kruszyw budowlanych, Scb – ceramiki budowlanej; Rubryka 10, 11 – * – wg „Zasad dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych” (2002); Rubryka 10 – 4 – zło Ŝa powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11 – zło Ŝa: B – konfliktowe; Rubryka 12 – Gl – ochrona gleb, K – ochrona krajobrazu, L – ochrona lasów, N – ochrona obszarów Natura 2000, W – ochrona wód podziemnych.

1. Piaski

W zło Ŝach „Frampol” (Siliwo ńczuk, 1983), „Sokołówka 1” (Gałus, 2002) i „K ąty dz. 962 i 963” (Sierant, 1995), „K ąty III” (Sierant, 2007) i „Nadrzecze” (Giza, Giza, 1992) wyst ępuj ą czwartorz ędowe piaski rzeczne z okresu zlodowace ń środkowo- i północnopolskich, buduj ące na przedpolu Roztocza rozległ ą równin ę akumulacyjn ą. S ą to zło Ŝa pokładowe, w których kopalina zalega pod niewielkim nadkładem. Zło Ŝe „Sokołówka 1” jest w znacznym stopniu zawodnione. Wody gruntowe wyst ępuj ą na jego terenie ju Ŝ na gł ęboko ści 0,2–1,5 m. Granice sp ą- gowe pozostałych złó Ŝ wyznaczono tu Ŝ ponad zwierciadłem pierwszego poziomu wodono- śnego. Piaski z tych złó Ŝ mog ą by ć stosowane w budownictwie i drogownictwie. Zło Ŝe „Andrzejówka” o powierzchni 8,63 ha, zostało udokumentowane kart ą rejestra- cyjn ą (Giza i in., 1987). Kopalin ą s ą czwartorz ędowe piaski eoliczne, które zalegaj ą w wy- dmie. W nadkładzie serii zło Ŝowej wyst ępuje tylko gleba o średniej grubo ści 0,2 m, natomiast w sp ągu – piaski. Zło Ŝe „Andrzejówka” jest zło Ŝem suchym. Kopalina z tego zło Ŝa mo Ŝe by ć stosowana do zapraw budowlanych i betonu. Parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe złó Ŝ piasku zestawiono w tabeli 2.

Tabela 2 Podstawowe parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ piasku i parametry jako ściowe kopaliny

Parametry Zawarto ść Gęsto ść Nr zło Ŝa Nazwa Pole po- Mi ąŜ szo ść Grubo ść Punkt pyłów nasypowa (wg tab.1) zło Ŝa wierzchni zło Ŝa nadkładu piaskowy* mineral- w stanie za-

nych gęszczonym (ha) (m) (m) (%) (%) (kg/m 3) 1 2 3 4 5 6 7 8 4,0–5,3 0,9–1,1 3,9–8,6 1600–1700 1 Frampol 1,47 śr. 96,0 śr. 4,5 śr. 1,0 śr. 6,0 śr. 1655 Sokołówka 2,8–4,9 0,3–0,4 94,6–96,2 3,8–5,4 1867–1926 2 1,91 1 śr. 3,8 śr. 0,3 śr. 95,3 śr. 4,7 śr. 1900 Kąty dz. 3,9–4,2 0,3–0,6 3 1,52 śr. 100 śr. 5,0 śr. 1600 962 i 963 śr. 4,1 śr. 0,4 Andrze- 1,4–13,1 0,2–0,5 98,7–100 0,3–8,0 1397–1640 5 8,63 jówka śr. 5,3 śr. 0,2 śr. 100 śr. 2,0 śr. 1536 1,7–7,7 0,3–0,5 99,9–100 0,7–3,5 1710–1740 6 Nadrzecze 1,86 śr. 4,5 śr. 0,3 śr. 100 śr. 1,4 śr. 1720 9 Kąty III 1,58 śr. 5,3 śr. 0,2 śr. 100 śr. 4,0 śr. 1540

Rubryka 6: * – zawarto ść frakcji < 2 mm

11 Informacje o zło Ŝach zamieszczono równie Ŝ w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych. Według klasyfikacji sozologicznej złó Ŝ z punktu widzenia ich ochrony (Zasady..., 2002) zło Ŝa piasku znajduj ące si ę na obszarze arkusza Biłgoraj zostały zaliczone do złó Ŝ powszechnie wyst ępuj ących na terenie całego kraju (klasa 4). Natomiast z uwagi na ochron ę środowiska uznano je za konfliktowe (klasa B), poniewa Ŝ wszystkie zło Ŝa piasku poło Ŝone s ą w obr ębie obszarów Natura 2000 oraz w granicach GZWP nr 428 lub 406.

2. Surowce ilaste

W 1961 roku udokumentowano w kategorii C 2 zło Ŝe surowca ilastego ceramiki budowlanej „Sól” (Mazurkiewicz, 1961). Dwa lata pó źniej opracowano kolejn ą dokumentacj ę geologiczn ą w kategorii B+C 1+C 2, która nie została zatwierdzona przez Centralny Urz ąd Geologii ze wzgl ędu na stwierdzon ą w zło Ŝu zbyt du Ŝą zawartość siarczanów, szkodliw ą przy produkcji wyrobów ceramiki budowlanej. Dokumentacj ę przekazano do wykorzystania przy badaniach nad przydatno ści ą iłów krakowieckich do produkcji kruszyw ceramicznych (keramzytu i glinoporytu).

W 1974 roku rozpoznano w kategorii B+C 1 zło Ŝe surowca ilastego do produkcji keramzytu i glinoporytu „Sól”, sporz ądzaj ąc dodatek do pierwszej dokumentacji geologicznej (Profic, Bartnik, 1974). W granicach nowego zło Ŝa znalazła si ę m.in. północna cz ęść zło Ŝa „Sól” dla ceramiki budowlanej. W dodatku rozliczono zasoby zmniejszonego zło Ŝa „Sól” w kat. C 2 oraz podano (tylko) now ą powierzchni ę zło Ŝa i średni ą mi ąŜ szo ść kopalin (głównej i towarzysz ącej). Nie przedstawiono aktualnej granicy zło Ŝa po jego pomniejszeniu. Przy opracowaniu mapy przyj ęto, Ŝe nowy obszar zło Ŝa „Sól” w kat. C 2 (dla ceramiki budowlanej) to ten, który nie znalazł si ę w granicach zło Ŝa „Sól” w kat. B+C 1 (do produkcji glinoporytu i keramzytu). Kopalin ą główn ą w obu zło Ŝach s ą iły trzeciorz ędowe (krakowieckie), przykryte przez czwartorz ędowe piaski drobnoziarniste, miejscami mułkowate (kopalina towarzysz ąca), które mogą by ć wykorzystywane b ądź jako surowiec schudzaj ący przy produkcji cegły, b ądź jako dodatek do iłów przy wytwarzaniu glinoporytu. W otworach wiertniczych wody gruntowej nie stwierdzano. Okresowo mo Ŝe ona jednak wyst ępowa ć na kontakcie iłów i piasków. Powierzchnia zło Ŝa surowca ilastego ceramiki budowlanej „Sól” wynosi 21,35 ha, a jego mi ąŜ szo ść zmienia si ę od 16,5 do 21 m ( śr. 18,2 m). Nadkład, który stanowi ą jedynie gleba i piasek ze Ŝwirem ma grubo ść od 0,4 do 1,4 m ( śr. 0,8 m). Mi ąŜ szo ść kopaliny towa-

12 rzysz ącej wynosi od 1,2 do 2,6 m (śr. 1,7 m). Parametry jako ściowe kopaliny ze zło Ŝa „Sól” w kat. C 2 (dla ceramiki budowlanej) przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco: – zawarto ść ziarn margla ponad 0,5 mm (%) 0,01–0,06 śr. 0,02; – woda zarobowa (%) 23,3–25,2 śr. 23,9; – skurczliwo ść wysychania (%) 7,9–8,9 śr. 8,1; Wyroby wytworzone z tej kopaliny charakteryzuj ą si ę nast ępuj ącymi parametrami: – nasi ąkliwo ść po wypale w temp. 1000ºC (%) 15,2–18,8 śr. 17,1. – wytrzymało ść na ściskanie po wypale w temp. 1000ºC (MPa) 12,9–18,2 śr. 14,7 – nasi ąkliwo ść po wypale w temp. 1040ºC (%) 15,5–18,2 śr. 17,0 – wytrzymało ść na ściskanie po wypale w temp. 1040ºC (MPa) 15,5–20,8 śr. 18,0 Powierzchnia zło Ŝa surowca ilastego do produkcji glinoporytu i keramzytu „Sól” wynosi 36,00 ha, a jego mi ąŜ szo ść zmienia si ę od 18,8 do 29,8 m i średnio wynosi 25,5 m. Nad- kład, który stanowi ą jedynie gleba i piasek ma grubo ść od 0,2 do 3,1 m ( śr. 0,6 m). Mi ąŜ szo ść kopaliny towarzysz ącej mie ści si ę w przedziale od 0,7 do 6,5 m ( śr. 2,6 m). Zło Ŝe zostało rozpoznane w trzech poziomach eksploatacyjnych – najni Ŝszy poziom w kat. C 1, a dwa wy Ŝ- sze w kat. B i C1. Parametry jako ściowe kopaliny przedstawiono w tabeli 3. Tabela 3 Parametry jako ściowe kopaliny ze zło Ŝa „Sól”

Parametry kat. B kat. C 1 1 2 3 – zawarto ść ziaren margla powy Ŝej 0,5 mm % 0,01–0,03 śr. 0,02 0,01–0,06 śr. 0,02 – zawarto ść domieszek gruboziarnistych nie- 0,02–0,38 śr. 0,08 0,02–0,13 śr. 0,07 % węglanowych – zawarto ść frakcji Ŝwirowej powy Ŝej 2 mm % brak – zawarto ść frakcji piaskowej 0,05–2 mm % 0,8–5,8 śr. 2,2 0,4–6,9 śr. 2,5 – zawarto ść frakcji pyłowej 0,002–0,05 mm % 43,5–60,8 śr. 50,0 46,5–61,7 śr. 53,3 – zawarto ść frakcji iłowej poni Ŝej 0,002 mm % 36,2–55,6 śr. 42,7 36,1–51,5 śr. 44,2

– zawarto ść SiO 2 % 51,52–68,20 śr. 60,0 54,82–68,20 śr. 60,0

– zawarto ść Al 2O3 % 7,57–19,73 śr. 13,20 8,92–19,74 śr. 13,63

– zawarto ść Fe 2O3 % 3,98–10,45 śr. 6,60 3,54–9,15 śr. 5,99 – interwał p ęcznienia w stanie naturalnym °C 20–60; śr. 40 – temperatura maksymalnego p ęcznienia °C 1200–1230 – współczynnik p ęcznienia w stanie naturalnym 1,60–3,90; śr. 2,65 – wydajno ść spieku m3 m 2/h 15–19 – pionowa szybko ść spiekania mm/min 10,0–13,5

13 CięŜ ar nasypowy kruszywa glinoporytowego w stanie lu źnym, uzyskanego w próbie technologicznej, przedstawia si ę nast ępuj ąco: – frakcja 0–5 mm 770 kG/m 3 – frakcja 5–10 mm 560 kG/m 3 – frakcja 10–20 mm 440 kG/m 3 Kopalina ze zło Ŝa „Sól” mo Ŝe by ć wykorzystana do produkcji keramzytu pod warun- kiem stosowania dodatku wzbogacaj ącego – oleju nap ędowego w ilo ści 2,5%. Wymagane jest tak Ŝe pudrowanie wsadu przed wypalaniem materiałem wysokotopliwym. Ci ęŜ ar nasypowy kruszywa keramzytowego w stanie lu źnym, uzyskanego w próbie technologicznej, przedstawia si ę nast ępuj ąco: – frakcja 0–5 mm 850–1040 kG/m 3 – frakcja 5–20 mm 600–680 kG/m 3 Według klasyfikacji sozologicznej złó Ŝ z punktu widzenia ich ochrony (Zasady..., 2002) zło Ŝa surowców ilastych zostały zaliczone do złó Ŝ powszechnie wyst ępuj ących na terenie całego kraju (klasa 4). Natomiast z uwagi na ochron ę środowiska uznano je za konfliktowe (klasa B), poniewa Ŝ na terenie tych złó Ŝ wyst ępuj ą gleby chronione. Cz ęś ciowo poło Ŝone są one równie Ŝ w granicach obszaru Natura 2000.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Biłgoraj obecnie eksploatowane s ą dwa zło Ŝa piasku „Soko- łówka 1” i „K ąty III”. Wydobycie kopaliny z dwóch złó Ŝ zostało zaniechane, a pozostałe cztery s ą nieeksploatowane. Zło Ŝe „Sokołówka 1” jest zagospodarowane od 2003 r. Wydobycie piasku prowadzone jest na podstawie koncesji wa Ŝnej do 12.12.2022 roku. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar i teren górniczy o tej samej nazwie i powierzchni – 1,91 ha. Ze wzgl ędu na płytkie zaleganie zwierciadła wód gruntowych, wydobycie nie si ęga gł ęboko i jest prowadzone cz ęś ciowo spod wody. Tymczasowe składowiska nadkładu znajduj ą si ę poza południow ą granic ą zło Ŝa. W wyniku długoletniej eksploatacji powstało wyrobisko o powierzchni około 1,5 ha, dla któ- rego okre ślono wodny kierunek rekultywacji. W 2009 roku wydobyto 4 tys. ton piasku, a w 2010 – 2 tys. ton (wg informacji u Ŝytkownika). Kopalina bez przeróbki jest odbierana transportem samochodowym przez kupuj ących. UŜytkownik zło Ŝa „K ąty III” rozpocz ął eksploatacj ę kopaliny w III kwartale 2008 roku na podstawie koncesji wa Ŝnej do 31.12.2018 roku. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar i teren górniczy o tej samej nazwie i powierzchni – 1,58 ha. Wydobycie piasku odbywa si ę w wyro-

14 bisku wgł ębnym przy u Ŝyciu koparko-ładowarki. Eksploatacj ę zło Ŝa rozpocz ęto od strony południowej z istniej ącego wyrobiska na zło Ŝu „K ąty dz. 962 i 963”. Kopalina bez przeróbki jest odbierana transportem samochodowym. W 2009 roku wydobycie ze zło Ŝa wynosiło 25 tys. ton. Po zako ńczeniu eksploatacji dla zło Ŝa „K ąty III” przewidziano le śny kierunek rekultywacji. W latach 1996–2001 eksploatowane było zło Ŝe piasku „K ąty dz. 962 i 963”. Koncesja na wydobycie została wygaszona, a obszar i teren górniczy zlikwidowano. Wyrobisko poeksploatacyjne nie zostało zrekultywowane (przewidziano le śny kierunek rekultywacji). Nie rozliczono równie Ŝ zasobów zło Ŝa po zako ńczeniu wydobycia. Eksploatacj ę piasku ze zło Ŝa „K ąty 2” (Sierant, Sierant, 2000) rozpocz ęto w 2001 roku, a zako ńczono w 2007 roku. Wyrobisko poeksploatacyjne zostało zrekultywowane w kierunku le śnym, a zasoby zło Ŝa rozliczono w dodatku do dokumentacji geologicznej (Sierant, 2008). W 2008 roku zło Ŝe „K ąty 2” skre ślono z bilansu zasobów kopalin. Od 1992 do 1995 roku prowadzona była eksploatacja zło Ŝa piasku „Nadrzecze”. Brak jest wyra źnych śladów wydobycia. Widoczne s ą dwie krótkie skarpy, jedna w południowej i druga w północnej cz ęś ci zło Ŝa. Teren poeksploatacyjny został wyrównany i prawie w cało- ści zalesiony. Dla zło Ŝa nie opracowano dodatku do dokumentacji geologicznej rozliczaj ące- go zasoby zło Ŝa. Na południe od Frampola, w pocz ątkach lat osiemdziesi ątych czynna była piaskownia gminna. W wyniku eksploatacji powstało wyrobisko wgł ębne, o powierzchni około 0,5 ha wypełnione wod ą. Po udokumentowaniu w 1983 roku zło Ŝa piasku „Frampol” to wyrobisko znalazło si ę w jego granicach. W czasie wizji terenowej przeprowadzonej we wrze śniu 2010 roku, w 6 punktach stwierdzono niekoncesjonowane wydobywanie piasków i w 1 punkcie – wapieni. Na mapie zaznaczono je jako punkty wyst ępowania kopaliny. Sporz ądzono dla nich równie Ŝ karty in- formacyjne. W rejonie miejscowo ści Kocudza III i Nadrzecze (punkty wyst ępowania kopaliny nr 2, 3 i 6) przedmiotem nielegalnej eksploatacji s ą czwartorz ędowe piaski eoliczne. Natomiast w okolicy Zdzisławic, Bukowej i Gromady (punkty nr 1, 5 i 7) wydobywane s ą piaski eoliczne wydmowe, które eksploatowane są, przez okoliczn ą ludno ść , tak Ŝe z udokumentowanego zło Ŝa „Andrzejówka”. W północno-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza, w rejonie Woli K ąteckiej i Woli Ra- dzi ęckiej liczne s ą niewielkie kamieniołomy, w których wydobywano, wykorzystywane w budownictwie lokalnym, trzeciorz ędowe wapienie detrytyczne. Kilka wyrobisk nosi ślady

15 dawnej eksploatacji (obecnie zaro śni ęte), a wydobycie w jednym z nich odbywa si ę prawdopodobnie w sposób ci ągły. Na powierzchni około 0,02 ha, eksploatacja si ęgn ęła gł ęboko ści około 6 m. Wapienie wydobywane s ą przy u Ŝyciu narz ędzi r ęcznych. Dla kamieniołomu rów- nie Ŝ opracowano kart ę informacyjną (punkt nr 4).

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze arkusza Biłgoraj istniej ą jedynie mo Ŝliwo ści rozszerzenia bazy surowcowej złó Ŝ piasków. Perspektywy ich udokumentowania zwi ązane s ą z obszarami wyst ępowa- nia czwartorz ędowych piasków eolicznych w wydmach i rzecznych. Północna i północno- wschodnia cz ęść obszaru arkusza obj ęta jest koncesjami na poszukiwanie gazu łupkowego. Na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Biłgo- raj (Brzezi ńska, 1959) oraz punktów wyst ępowania kopaliny wytypowano 4 obszary perspektywiczne dla piasków. Jeden z nich znajduje si ę w północnej cz ęś ci arkusza, w rejonie miejscowo ści Zdzisławice-Boreczki. Powierzchnia tego obszaru wynosi około 15 ha. Kopalin ą s ą czwartorz ędowe piaski eoliczne (wydmowe) zalegaj ące pod nadkładem gleby o grubo ści 0,2 m. Mi ąŜ szo ść piasków (w punkcie wyst ępowania kopaliny nr 1) zmienia si ę od 4 do 6 m. W rejonie Nadrzecza wytypowano rozległy obszar występowania piasków. Jego powierzchnia wynosi około 100 ha. Seria zło Ŝowa, podobnie jak w udokumentowanym zło Ŝu „Nadrzecze” składa si ę z piasków eolicznych (górna cz ęść ) i rzecznych (dolna cz ęść ). Piaski te były eksploatowane na du Ŝą skal ę w nielegalnej piaskowni (punkt nr 6). W wyrobisku po- eksploatacyjnym mi ąŜ szo ść kopaliny wynosi około 4 m. W nadkładzie piasków zalega jedynie gleba o grubo ści 0,2 m. Obszar ten ma dobre poło Ŝenie pod wzgl ędem komunikacyjnym. Perspektywy udokumentowania złó Ŝ piasków zwi ązane s ą tak Ŝe z obszarami wyst ę- powania piasków wydmowych, znajduj ącymi si ę na obrze Ŝach Puszczy Solskiej, wzdłu Ŝ wschodniej granicy arkusza. Wytypowano tutaj dwa obszary perspektywiczne piasków, które kontynuuj ą si ę na obszar arkusza Tereszpol, na którym piaski te udokumentowano w kilku zło Ŝach. Mi ąŜ szo ść ich jest zró Ŝnicowana w zale Ŝno ści od morfologii wydmy i zmienia si ę od 2 do 16 m. W nadkładzie, o grubo ści do 1 m wyst ępuj ą gleba i niekiedy piaski humusowe. Kopalin ą są piaski, drobnoziarniste o punkcie piaskowym 100% i zawarto ści pyłów mineralnych od 0,2 do 4,2%. Znajduj ą one zastosowanie w budownictwie do zapraw i betonu, a tak Ŝe do produkcji cegły wapienno-piaskowej. Z uwagi na brak bada ń jako ściowych kopaliny w obszarach perspektywicznych nie wyznaczono obszarów prognostycznych wyst ępowania piasków.

16 Piasków i Ŝwirów poszukiwano na południe od Biłgoraja, koło Korczowa (Flisowska, 1971). Odwiercono cztery sondy, w których stwierdzono wyst ępowanie piasków, przewa Ŝnie zaglinionych, z pojedynczymi ziarnami Ŝwiru, o mi ąŜ szo ści od 0,4 do 1,7 m. Obszar uznano za negatywny. W roku 1972, w północno-zachodniej częś ci obszaru arkusza, w zasi ęgu wyst ępowa- nia iłów krakowieckich zapadliska przedkarpackiego przeprowadzono prace zwiadowcze w poszukiwaniu surowców ilastych do produkcji cienko ściennej ceramiki budowlanej ( śurak, Musiał, 1973). W granicach obszaru arkusza wykonano 8 otworów o gł ęboko ści 10 m, w których nawiercono gliny zwałowe z wkładkami piasków, dlatego obszar ten uznano za negatywny dla wyst ępowania iłów. W północno-wschodniej cz ęś ci omawianego terenu zaznaczono fragment obszaru ne- gatywnych poszukiwa ń za wapieniami mioce ńskimi w rejonie Woli Radzi ęckiej (Knapczyk, Nicpo ń, 1981). W profilach przewa Ŝaj ą wapienie detrytyczne (rozsypliwe). Wapienie bardziej zwi ęzłe (rafowe), wyst ępuj ą jedynie w formie soczew (bioherm), stanowi ących niewielki pro- cent ogólnej mi ąŜ szo ści utworów mioce ńskich. Parametry jako ściowe kopaliny przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco: nasi ąkliwo ść 12,2–32,7%, ścieralno ść w b ębnie Los Angeles 65,9–100%, wytrzymało ść na ściskanie w stanie powietrzno-suchym 36–120kG/cm 2, mrozoodporno ść 3 -25 cykli, ścieralno ść w b ębnie Devala 16,1–82,5, ścieralno ść na tarczy Boehmego 0,7–1,5 cm. Zasoby wapieni w tym rejonie nie s ą wystarczaj ące do udokumentowania zło Ŝa, a jako ść kopaliny nie spełnia wymaga ń stawianych surowcom do produkcji kruszyw łamanych. Torfy wyst ępuj ące na obszarze Równiny Biłgorajskiej, osi ągaj ą mi ąŜ szo ść 0,5–1,5 m, wyj ątkowo 2–3 m (Borowiec, 1990). Zwi ązane s ą one głównie z terenami źródliskowymi (wysi ęki i młaki). Najwi ększe torfowiska znajduj ą si ę w Parku Krajobrazowym Lasów Ja- nowskich, b ądź w rezerwacie „Obary”. Według opracowania Ostrzy Ŝka i Dembka (1996) Ŝadne z torfowisk na terenie arkusza nie spełnia wymogów stawianych obszarom potencjalnej bazy surowcowej ze wzgl ędu na poło Ŝenie w granicach obszarów chronionych.

VII. Warunki wodne 1. Wody powierzchniowe

Pod wzgl ędem hydrograficznym cały obszar arkusza Biłgoraj znajduje si ę w dorzeczu Sanu. Z północy na południe, skr ęcaj ąc koło D ąbrowicy na zachód, przebiega powierzchnio- wy dział wodny III rz ędu pomi ędzy zlewniami Tanwi i Bukowej (dopływy Sanu). Dopływem Bukowej jest Rakowa, wypływaj ąca z Bagna Rakowskiego. Najwi ększ ą rzek ą jest Biała Ła- da, która po poł ączeniu z Czarn ą Ład ą, tu Ŝ za południow ą granic ą arkusza, ju Ŝ jako Łada

17 uchodzi do Tanwi. Do Tanwi wpada równie Ŝ Kurzynka, maj ąca swój pocz ątek na wschód od wsi Ciosmy. Wy Ŝej wymienionym rzekom towarzysz ą drobne cieki i rowy melioracyjne. Drenuj ą one, licznie wyst ępuj ące na obszarze Równiny Biłgorajskiej, mokradła i bagna. Przy- czyn ą wyst ępowania podmokło ści jest płytkie zaleganie słabo przepuszczalnych warstw glin, mułków i iłów, na których osadziły si ę piaski. W obni Ŝeniach woda gromadzi si ę stale lub okresowo. Podmokło ści osi ągaj ą znaczne rozmiary, nawet do kilkuset metrów długo ści i szeroko ści. Wi ększo ść z nich zaj ęta jest przez lasy i ł ąki. W Cacaninie wybudowano niewielki zbiornik wodny, spełniaj ący funkcj ę rekreacyjn ą. W granicach obszaru arkusza zarejestrowa- no 7 źródeł. Wszystkie wyst ępuj ą w przełomowym odcinku doliny Białej Łady, na obszarze Roztocza Zachodniego (Kozina, 2002). W 2009 r. na obszarze arkusza w ramach oceny jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych przeprowadzono badania w jednym punkcie pomiarowo-kontrolnym zlokalizowa- nym na rzece Czarna Łada w południowej cz ęś ci Biłgoraja. Stan ekologiczny jednolitej cz ęś ci wód podziemnych oceniono jako umiarkowany (Raport, 2010). Klasyfikacji stanu ekologicznego wód dokonano zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (Rozporz ądzenie, 2008).

2. Wody podziemne

Warunki hydrogeologiczne obszaru arkusza przedstawiono na podstawie danych z Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Biłgoraj (Kozina, 2002). W granicach arkusza wody podziemne wyst ępuj ą w utworach czwartorz ędowych, trzeciorz ędowych i kredowych. Obszarami praktycznie bezwodnymi s ą tereny w południowej i zachodniej cz ęś ci arkusza, gdzie iły krakowieckie i gliny zwałowe zalegaj ą płytko pod powierzchni ą terenu. Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne wyst ępuje w nizinnej cz ęś ci arkusza obejmuj ącej Równin ę Biłgorajsk ą. Zwi ązane jest z kopalnymi i współczesnymi dolinami rzecznymi oraz rozległym obszarem równiny akumulacyjnej rozci ągaj ącej si ę na przedpolu Roztocza. Na obszarze Równiny Biłgorajskiej mo Ŝna wyró Ŝni ć dwa czwartorz ędowe poziomy wodono śne. Pierwszy wyst ępuje w stropie osadów czwartorz ędowych i nie jest izolowany osadami słabo przepuszczalnymi. Drugi zwi ązany jest z warstw ą wodono śną, znajduj ącą si ę w sp ągu utworów czwartorz ędowych, pod kilkudziesi ęciometrowej mi ąŜ szo ści warstw ą muł- ków i glin zwałowych.

18 Poziom wodono śny wyst ępuj ący w stropie utworów czwartorz ędowych obejmuje roz- ległe obszary równiny akumulacyjnej rozci ągaj ącej si ę na przedpolu Roztocza. Warstw ę wodono śną stanowi ą głównie osady zlodowace ń środkowopolskich i północnopolskich, wy- kształcone jako piaski drobnoziarniste i mułkowate, rzadziej średnioziarniste i gruboziarniste ze Ŝwirem. Mi ąŜ szo ść serii wodono śnej zmienia si ę od 5 do 20 m. W rejonie Andrzejówki osi ąga 30 m, a pod dolin ą Czarnej Łady nawet 45 m. Zwierciadło wody ma głównie charakter swobodny. Pod naporem wyst ępuje na niewielkich obszarach, gdzie nad piaskami le Ŝą mułki. Na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci równiny zwierciadło wody znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 5 m. U podnó Ŝa Roztocza oraz na obszarach wydmowych gł ęboko ść jego wyst ępowania mie- ści si ę pomi ędzy 5 a 15 m. Zasilanie wód podziemnych odbywa si ę w wyniku bezpo średniej infiltracji wód opadowych. Poziom wodono śny, zwi ązany z warstw ą osadów przepuszczalnych zalegaj ącą w sp ą- gu utworów czwartorz ędowych, wyst ępuje w obr ębie doliny kopalnej, zaczynaj ącej si ę u podnó Ŝa Roztocza, w rejonie Korytkowa Małego i biegn ącej w kierunku południowo- wschodnim do Biłgoraja. Jej szeroko ść w północnej cz ęś ci wynosi 700–1500 m, natomiast w Biłgoraju dochodzi do 2000–3000 m. Warstw ę wodono śną stanowi ą piaski drobno- i śred- nioziarniste, rzadziej piaski pylaste i gruboziarniste. Seri ę piaszczyst ą przykrywa kilkudziesi ęciometrowa warstwa mułków i glin zwałowych. Strop warstwy wodono śnej wyst ępuje na gł ęboko ści 30–65 m, a jej mi ąŜ szo ść waha si ę od 8 do 20 m. Zwierciadło wody ma charakter napi ęty i stabilizuje si ę generalnie kilkadziesi ąt centymetrów poni Ŝej lub powy Ŝej powierzchni terenu. Zasilanie odbywa si ę głównie w wyniku pionowego przes ączania si ę wód opadowych. Od północy istnieje te Ŝ dopływ boczny wód z poziomu trzeciorz ędowego. Wydajno ści studni wierconych, ujmuj ących wod ę z pi ętra czwartorz ędowego, osi ągaj ą 70 m3/h. Wydajno- ści jednostkowe wahaj ą si ę od 1,0 do 14,6 m 3/h. Wody czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego charakteryzuj ą si ę odczynem przechodz ącym od słabo kwa śnego po zasadowy, z tym, Ŝe w obr ębie poziomu podmułkowego s ą to na ogół wody oboj ętne i słabo zasadowe. Twardo ść ogólna w ęglanowa zawiera si ę pomi ędzy 3 35 a 385 mg CaCO 3/dm . Przewa Ŝaj ą wody mi ękkie, cho ć wyst ępuj ą te Ŝ średnio twarde i twarde. Mineralizacja wód podziemnych okre ślona na podstawie zawarto ści suchej pozosta- ło ści zmienia si ę od 100 mg/dm 3 do 448 mg/dm 3. Zawarto ść chlorków, siarczanów, amoniaku, i azotanów kształtuje si ę na ogół znacznie poni Ŝej warto ści dopuszczalnych dla wód pitnych. Natomiast zwi ązki Ŝelaza i manganu cz ęsto przekraczaj ą st ęŜ enia dopuszczalne. Du Ŝej zawarto ści zwi ązków Ŝelaza i manganu towarzyszy znaczna m ętno ść i cz ęsto odbiegaj ąca od

19 normy barwa. Wody czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego na ogół wymagaj ą prostego uzdatniania. Trzeciorz ędowy poziom wodono śny wyst ępuje w strefie kraw ędziowej Roztocza oraz w północnej cz ęś ci Równiny Biłgorajskiej, gdzie jego obecno ść , na gł ęboko ści 49 m, doku- mentuje studnia uj ęcia komunalnego w Korytkowie Małym. Wodono śne osady miocenu osi ą- gaj ą mi ąŜ szo ść od 10 do 40 m. Reprezentowane s ą przez wapienie detrytyczne, litotamniowe, rafowe i serpulowe oraz piaski i piaskowce. Bezpo średnio na nich zalegaj ą lub przylegają wzdłu Ŝ stref uskokowych zawodnione osady w ęglanowe górnej kredy. Bliski kontakt obu warstw wodono śnych sprawia, Ŝe wody podziemne poziomu trzeciorz ędowego i kredowego są w ścisłym zwi ązku hydraulicznym, tworz ąc jeden zbiornik wód podziemnych. Wody podziemne gromadz ą si ę w porach osadów klastycznych oraz szczelinach skał węglanowych. G ęsta sie ć sp ęka ń towarzysz ąca uskokom, tworzy uprzywilejowane strefy o najwy Ŝszej wodono śno ści. Zwierciadło wody na obszarze Roztocze, generalnie ma charakter swobodny. W dolinie Białej Łady wyst ępuje na gł ęboko ści od 5 do 12 m, a poza ni ą od 15 do 50 m, natomiast na wierzchowinach gł ęboko ść jego zalegania przekracza 50 m. Na Równinie Biłgorajskiej zwierciadło wody jest napi ęte. W otworze studziennym w Korytkowie Małym stabilizuje si ę na gł ęboko ści 1 m. Warstw ą napinaj ącą s ą iły krakowieckie, a miejscami tak Ŝe mułki i iły czwartorz ędowe. Zasilanie trzeciorz ędowo-kredowego poziomu wodono śnego odbywa si ę poprzez infiltracj ę wód opadowych na obszarze Roztocza. Wiel- ko ść infiltracji uzale Ŝniona jest głównie od morfologii terenu, mi ąŜ szo ści strefy aeracji oraz szczelno ści nadkładu. Spływ wód podziemnych odbywa si ę w kierunku południowo-zachodnim do Równiny Biłgorajskiej. Wydajno ść potencjalna poziomu mioce ńskiego wynosi 50- 70 m3/h, a wydajno ść jednostkowa 4 m3/h. Na obszarze arkusza jest on eksploatowany tylko przez uj ęcie w Korytkowie Małym. Jako ść wód trzeciorz ędowego i kredowego poziomu wodono śnego znana jest jedynie z analiz wody z 2 źródeł w Starej Wsi i z 2 studni w Korytkowie Małym i Cacaninie. Ze wzgl ędu na ł ączno ść hydrauliczn ą wody obu poziomów nie powinny wykazywa ć znacz ących ró Ŝnic jako ściowych. Charakteryzuj ą si ę one odczynem słabo zasadowym i średni ą twardo- ści ą. Mineralizacja okre ślona na podstawie zawarto ści suchej pozostało ści zmienia si ę od 218 mg/dm 3 do 397 mg/dm 3. Zawarto ść chlorków, siarczanów, Ŝelaza, manganu, amoniaku i azotanów kształtuje si ę znacznie poni Ŝej warto ści dopuszczalnych dla wód pitnych. Nieco podwy Ŝszone zawarto ści Fe i Mn wyst ępowały jedynie w wodzie ze studni w Cacaninie (obecnie nieczynna). Wody w utworach trzeciorz ędowych i kredowych s ą bardzo dobrej jako- ści i nie wymagaj ą uzdatniania.

20 Na mapie zaznaczono uj ęcia wód podziemnych o najwi ększych zasobach eksploatacyjnych (powy Ŝej 25 m3/h, na terenie Biłgoraja powy Ŝej 50 m3/h). Nale Ŝy do nich 9 uj ęć komunalnych w nast ępuj ących miejscowo ściach: Andrzejówka, Korytków Mały, Majdan Gro- madzki, D ąbrowica, Biłgoraj, Okr ągłe oraz 2 uj ęcia przemysłowe.

Uj ęcie komunalne o najwi ększych zasobach (ponad 300 m3/h) znajduje si ę w Biłgora- ju przy ul. Targowej. Dwa du Ŝe uj ęcia wód podziemnych do celów przemysłowych zlokalizowane s ą równie Ŝ w Biłgoraju. S ą to uj ęcia czterootworowe. Jedno zostało wykonane dla

21 potrzeb nieistniej ącej ju Ŝ Okr ęgowej Spółdzielni Mleczarskiej, natomiast drugie znajduje si ę na terenie zakładów meblowych Black Red White. Struktury wodono śne wyst ępuj ące we wschodniej i centralnej cz ęś ci arkusza Biłgoraj o stosunkowo du Ŝej mi ąŜ szo ści warstwy wodono śnej oraz korzystnym jej wykształceniu, stanowi ą północno-zachodni ą cz ęść udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 428 Dolina kopalna Biłgoraj – Lubaczów (Kruk, Górka, 1996). Cały zbiornik ma powierzchni ę 290 km 2, a jego zasoby dyspozycyjne wynosz ą 76 200 m 3/dob ę. Charakter zbiornika, którego zasadnicz ą struktur ą jest gł ęboka dolina kopalna, nie jest jednolity. W ró Ŝnych jego cz ęś ciach główne poziomy wodono śne umiejscowione s ą w stropie, b ądź w sp ągu czwartorz ędu. Ze zbiornika wył ączono te fragmenty doliny kopalnej, w obr ębie których warstwa wodono śna nie jest korzystnie wykształcona. Wł ączono natomiast obszary wyst ępuj ące poza rynn ą, o stosunkowo du Ŝej mi ąŜ szo ści warstwy wodono śnej (około 20 m). Północno-wschodnia cz ęść obszaru arkusza znalazła si ę natomiast w granicach głów- nego zbiornika wód podziemnych nr 406 – Niecka Lubelska (Lublin), dla którego równie Ŝ opracowano szczegółow ą dokumentacje hydrogeologiczn ą (Czerwi ńska-Tomczyk red., 2008). Powierzchnia całego zbiornika wynosi 7 492,5 km 2. Zasoby dyspozycyjne obszaru GZWP 406 oszacowano na 1052,7 tys. m3/d. Dla zbiornika ustanowiono obszar ochronny o powierzchni 7 521,6 km 2. Na mapie zaznaczono granice GZWP nr 406 i 428 według dokumentacji hydrogeologicznych. Na figurze 3 przedstawiono granice głównych zbiorników wód podziemnych według opracowania Kleczkowskiego (1990).

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Do oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza Biłgoraj, umiesz- czono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczysz- czonych w kraju).

22 Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Do oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostatecz- na do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb za- klasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r. Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4).

23 Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu oraz rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Tabela 4

Zawarto ść metali w glebach (mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu Bił- dian) w gle- obszarów niezabu- goraj bach na arku- dowanych Polski 4) Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie szu Biłgoraj lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.)

Metale

N=9 N=9 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa A 1) Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.)

0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 4–34 9 27 Cr Chrom 50 150 500 <1–2 1 4 Zn Cynk 100 300 1000 8–32 10 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–2 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–3 1 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–2 <1 3 Pb Ołów 50 100 600 <3–9 5 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,15 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza Biłgoraj w po- 1) grupa A szczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 9 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 9 wy Prawo wodne, Cr Chrom 9 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 9 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 9 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 9 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 9 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 9 2) Pb Ołów 9 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 9 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza Biłgoraj do poszczególnych grup u Ŝytkowania (ilo ść zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 9 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

24 Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia warto ści promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych do Map radioekologicznych Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N–S, przecinaj ących Polsk ę co 15’. Na profilach pomiary robiono co1 km, a w przypadku stwier- dzenia podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści zag ęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 m nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem czeskim GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno.

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe gęsto ść pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej) (fig. 4). Było to mo Ŝliwe, gdy Ŝ kraw ędzie arkusza ogólnie pokry- wają si ę z przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe zostały sporz ądzone dla punktów pomiarowych zlokalizowanych na opisanym arkuszu, przy czym do interpretacji wykorzystano tak Ŝe informacje z punktów znajduj ących si ę na arkuszach s ąsiaduj ących wzdłu Ŝ zachodniej i wschodniej granicy. Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowi ą sum ę promieniowania pochodz ącego z radionuklidów naturalnych ( uran, potas, tor ) i sztucznych ( cez ).

Wyniki Warto ści promieniowania gamma wahaj ą si ę w granicach 7–25 nGy/h. Zasadnicz ą cz ęść powierzchni arkusza zajmuj ą osady rzeczne neoplejstocenu (mady, mułki, piaski, Ŝwi- ry), charakteryzuj ące si ę bardzo nisk ą promieniotwórczo ści ą (<15 nGy/h), nieco wy Ŝsze war- to ści odnosz ą si ę do niewielkich wyst ąpie ń glin zwałowych oraz lessów piaszczystych i gliniastych. Warto doda ć, Ŝe średnia warto ść promieniowania gamma w Polsce wynosi 34,2 nGy/h. St ęŜ enie radionuklidów poczarnobylskiego cezu jest bardzo niskie, wynosi od 0,6 do 4,4 kBq/m 2.

892W PROFIL ZACHODNI …………892E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5615073 5614710 5606946 5611708 5604989 5608820 m 5603675 m 5601739 5606060 5599966 5602754

5597826 5599968 0 5 10 15 20 0 5 10 15 20 25 30 nGy/h nGy/h 26

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5615073 5614710 5606946 5611708 5604989 5608820 m 5603675 m 5601739 5606060 5599966 5602754

5597826 5599968 0 1 2 3 4 5 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5

kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Biłgoraj (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 07.39.251 tekst jednolity) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmo- dyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó ź- niejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfi- kowane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nie posiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie:

27 ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom skła- dowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymienione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz do- kumentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 5). Tabela 5

Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 5), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia główne- go u Ŝytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Biłgoraj Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Kozina, 2002). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak

28 istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne, naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego te Ŝ, obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Biłgoraj bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą: ─ obszary poło Ŝone w zasi ęgu stref ochronnych udokumentowanych głównych zbiorni- ków wód podziemnych nr 406 Niecka Lubelska (kreda górna)i nr 428 Dolina Kopalna Biłgoraj–Lubaczów (czwartorz ęd), ─ zabudowa Biłgoraja b ędącego siedzib ą starostwa powiatowego oraz urz ędów miasta i gminy, ─ obszary obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: „Lasy Janowskie” PLB 060005 i „Puszcza Solska” PLB 060008 (ochrona ptaków) oraz „Uroczyska Lasów Janowskich” PLH 060031 , „Bory bagienne nad Bukow ą” PLH 180048 i „Uroczyska Puszczy Solskiej” PLH 060034 (ochrona siedlisk), ─ rezerwaty przyrody: „Lasy Janowskie” (le śny), „Kacze Błota” (le śny, torfowiskowy), „Obary” (torfowiskowy), ─ obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, ─ tereny bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach organicznych, ─ obszary pokryw lessowych (północno-wschodnia cz ęść arkusza, w rejonie Rzeczyce- Wola K ątecka), ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Biała Łada, Czarna Łada, Pruchnica, Osa, Dzwola, Branewka Górna, Rakowa, Bukowa, Kurzynka i pozostałych cieków, ─ strefa (do 250 m) wokół akwenu (na północ od Rap Dyla ńskich), ─ strefy (do 250 m) wokół źródeł w północno-wschodniej cz ęś ci terenu: Sokołówka, Ko- lonia K ąty, Stara Wie ś, Wola Radzi ęcka, Rzeczyce, Wola K ątecka, ─ tereny o nachyleniu powy Ŝej 10 0, w rejonach Kolonii K ąty, Woli K ąteckiej i Szewców, ─ obszary zagro Ŝone ruchami masowymi ziemi w rejonach: Woli K ąteckiej (Grabowski (red.), 2007).

29 Obszary bezwzgl ędnie wył ączone z mo Ŝliwo ści składowania odpadów zajmuj ą około 80% powierzchni analizowanego terenu.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 5) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Pod k ątem składowania odpadów oboj ętnych mo Ŝna rozpatrywa ć obszary wyst ępowa- nia glin zwałowych zlodowace ń południowopolskich, bezpo średnio na powierzchni terenu lub pod niewielkim nadkładem (do 2 m) piasków lodowcowych.. Gliny maj ą barw ę br ązowo Ŝółt ą w partiach stropowych, w sp ągowych stalowoszar ą. Zawieraj ą przewarstwienia piaszczyste i głazy narzutowe. W stropie cz ęsto s ą zwietrzałe. Ich mi ąŜ szo ści wynosz ą na ogół od około 4 do 10 m (arkusz Tarnogród – Popielski, 1991a, b; arkusz Tereszpol – Popielski, 1994a, b). Maksymaln ą, 14 m mi ąŜ szo ść glin w granicach omawianego terenu stwierdzono w profilu otworu wiertniczego wykonanego w odległo ści około 2 km na wschód od zabudowa ń wsi Dąbrowicy. Prawdopodobnie bezpo średnio pod glinami wyst ępuje pakiet mioce ńskich iłów facji krakowieckiej. Iły te na powierzchni terenu wyst ępuj ą w cegielniach w Harasiukach i Tarno- grodzie (arkusz Tarnogród). S ą one ciemnoszare, z br ązowymi przebarwieniami, lokalnie nieco spiaszczone, łupi ące si ę na drobne ostrokraw ędziste bryłki. W stropie s ą zwietrzałe i przechodz ą w br ązowoszar ą glin ę ilast ą z licznymi skupieniami i konkrecjami jasnego margla. Ni Ŝej iły przechodz ą w iły łupkowe, lokalnie z domieszk ą frakcji piaszczystej oraz wkładkami mułowców i piaskowców. W kierunku północnym i wschodnim strop iłów krakowieckich ulega obni Ŝeniu. Obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych wskazano w rejonie Szeligi w gminie Harasiuki; w gminie Biłgoraj w rejonach Soli, D ąbrowicy, Dere Ŝni Solskiej i Okr ągłego, Kolonii Sól i Gromady oraz w granicach administracyjnych Biłgoraja. Wytypowane obszary maj ą du Ŝe powierzchnie o charakterze równinnym i s ą poło Ŝone przy drogach dojazdowych. Warunki izolacyjne glin, ze wzgl ędu na ich zwietrzenie mog ą by ć mniej korzystne (zmienne). Środowiskowymi ograniczeniami warunkowymi budowy obiektów potencjalnie uci ąŜ- liwych dla środowiska w granicach obszarów wskazanych w gminie Harasiuki jest poło Ŝenie

30 w strefie ochrony Parku Krajobrazowego Lasy Janowskie, a w gminie Biłgoraj zabudowa miasta.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów niebezpiecznych i innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne W rejonie na północny zachód od miejscowo ści Sól, w gminie Biłgoraj udokumentowano dwa zło Ŝa iłów mioce ńskich (krakowieckich) o nazwie „Sól” (Profic, 1974). Poło Ŝone są na północnej cz ęś ci wychodni iłów krakowieckich. Zło Ŝa udokumentowano w dwóch eta- pach – w kategorii C 2 dla ceramiki budowlanej i w kategorii B+C 1 – do produkcji glinoporytu i keramzytu. W ich granicach wyznaczono obszar mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów niebezpiecznych. Zło Ŝe surowca ceramiki budowlanej „Sól” (cz ęść północno zachodnia wyznaczonego obszaru) ma powierzchni ę 21,35 ha, iły maj ą średni ą mi ąŜ szo ść około 18 m (16,5–21 m), zalegaj ą pod nadkładem gleby i piasków ze Ŝwirami o grubo ści 0,4–1,4 m ( średnio 0,8 m), średnia zawarto ść ziaren margla wynosi 0,02% Surowiec jest bogaty we frakcj ę iłow ą, która stanowi w zło Ŝu od 36 do 52% zawarto ści, od 48 do 53% frakcji pyłowej i około 5% frakcji piaskowej Partie stropowe iłów s ą czasem zapiaszczone, ni Ŝej cz ęsto bardzo mułkowate i wapniste, w śród iłów wyst ępuj ą niekiedy cienkie przerosty piaszczyste. Strop iłów jest wy- równany i na ogół zgodny z morfologi ą terenu. Powierzchnia zło Ŝa surowca ilastego „Sól” do produkcji glinoporytu i keramzytu wynosi 36 ha, mi ąŜ szo ść kopaliny od 18,8 do 29,8 m (średnio 25,5 m), grubo ść nadkładu wykształconego w postaci piasków zailonych wynosi średnio 0,6 m (0,2–3,1 m), zawarto ść ziaren margla powy Ŝej 0,5 mm – średnio 0,02%. Iły zawieraj ą w swoim składzie od 35 do 55% frakcji iłowej. Iły udokumentowane w zło Ŝach „Sól” s ą średnioplastyczne i plastyczne. W granicach złó Ŝ iły nie zostały przewiercone. Z uwagi na du Ŝe rozprzestrzenienie poziome i pionowe oraz mało zró Ŝnicowan ą jako ść , zło Ŝe zaliczono do I grupy. Surowiec ilasty w swojej masie jest bardzo jednolity. W kierunku północnym i wschodnim iły krakowieckie są przykryte coraz wi ększym nadkładem utworów czwartorz ędowych. Mi ąŜ szo ść warstw krakowieckich jest bardzo ró Ŝna i waha si ę w granicach 35 do 276 m. Wzrasta wyra źnie w kierunku z północnego zachodu na południowy wschód, natomiast w rejonie Soli maleje do około 4 m. W bezpo średnim s ąsiedz- twie tych złó Ŝ mog ą istnie ć naturalne warunki izolacyjne korzystne dla lokalizacji składowisk odpadów wszystkich typów. W obu zło Ŝach nie stwierdzono wyst ępowania poziomu wodono śnego, wody wyst ępuj ą jednak w piaszczystych warstwach nadkładu, przewa Ŝnie na kontakcie iłów i piasków. Zwierciadło wody jest swobodne, mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej wa-

31 ha si ę w granicach od 0,6 do 3,4 m i okresowo ulega zmianom, w zale Ŝno ści od nat ęŜ enia opadów atmosferycznych. Ogólny spadek terenu zaznacza si ę w kierunku południowo- wschodnim, do rzeki Białej Łady. Decyzj ę lokalizacji składowisk odpadów musi poprzedzi ć rozpoznanie hydrogeologiczne, które pozwoli na zabezpieczenie wód rzeki i wód podziemnych przed odciekami z obiektu. Du Ŝa mi ąŜ szo ść iłów, pozwala na rozpatrywanie terenów w granicach złó Ŝ na miejsce lokalizacji składowisk odpadów wszystkich typów, w tym niebezpiecznych. Dodatkowym, pozytywnym czynnikiem jest to, Ŝe zło Ŝe dotychczas nie było eksploatowane. Umo Ŝliwia to sposób ewentualnej eksploatacji iłów, formuj ący dno i skarpy składowiska odpadów. Kopali- nę mo Ŝna równie Ŝ wykorzysta ć do wykonania przesłon mineralnych obiektów znajdujących si ę poza terenem w granicach złó Ŝ. Decyzj ę o budowie składowiska odpadów niebezpiecznych muszą poprzedzi ć badania geologiczno-in Ŝynierskie i hydrogeologiczne, które pozwol ą na zminimalizowanie zagro Ŝeń dla środowiska ze strony obiektu, konieczne jest równie Ŝ zbadanie gł ęboko ści wyst ępowania przypowierzchniowego poziomu wodono śnego. Środowiskowym ograniczeniem warunkowym budowy składowiska odpadów niebezpiecznych w wyznaczonym obszarze jest zabudowa miejscowo ści Sól i poło Ŝenie w granicach udokumentowanego zło Ŝa. Nale Ŝy si ę równie Ŝ liczy ć z protestami okolicznych mieszka ńców. W Korczowie, w gminie Biłgoraj funkcjonuje składowisko odpadów komunalnych. W sierpniu 2007 roku w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego województwa lubelskiego na lata 2007–2013 podpisano umow ę o realizacji projektu: „Kompleksowy system gospodarki odpadami w Zakładzie Zagospodarowania Odpadów Korczów”. W latach 2010– 2013 powstanie tu kompostownia odpadów wyposa Ŝona w sito i przerzucark ę, zrekultywo- wana zostanie jedna z kwater składowiska, zakupiona zostanie nowa śmieciarka. W wyniku procesów kompostowania powstanie nawóz organiczny. Kompostowanie odbywa ć si ę b ędzie w warunkach tlenowych, co praktycznie wyeliminuje substancje złowonne. Składowisko posiada system monitoringu wód podziemnych, ma uszczelnione dno. Na terenie obiektu znajduje si ę myjnia kontenerów, funkcjonuje sortownia, w której doczyszczane s ą odpady pochodz ące ze zbiórki selektywnej. Do zag ęszczania odpadów u Ŝywany jest kompaktor. Pozwole- nie zintegrowane wa Ŝne jest do 2017 roku.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Najbardziej korzystny jest wariant lokalizacji składowiska w granicach udokumentowanych złó Ŝ mioce ńskich iłów krakowieckich „Sól” oraz w s ąsiedztwie tych złó Ŝ zwłaszcza

32 w stron ę na zachód i południe od ich granic. Na du Ŝej powierzchni wyst ępuj ą tu kompleksy ilaste o mi ąŜ szo ściach 18,8–29,8 m. Zawarto ść frakcji iłowej poni Ŝej 0,02 mm wynosi średnio 44,2%, zawarto ść ziaren margla powy Ŝej 0,5 mm średnio 0,02%. W śród warstwy zło Ŝowej nie stwierdzono wyst ępowania horyzontu wodono śnego, nale Ŝy si ę jednak liczy ć z okreso- wym pojawieniem wód (infiltracja opadów) na kontakcie piasków nadkładu z iłami. Warunki geologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów oboj ętnych s ą korzystne. Wyst ępuj ące tu gliny zwałowe stanowi ą wystarczaj ącą naturaln ą barier ę geologiczn ą dla tego typu odpadów, zwłaszcza Ŝe pod glinami zalega mi ąŜ sza seria iłów mioce ń- skich. Najbardziej korzystny wydaje si ę by ć wariant lokalizacji obiektu w rejonie miejscowo- ści Sól lub w bezpo średnim s ąsiedztwie otworu wiertniczego wykonanego w odległo ści około 2 km na wschód od zabudowy D ąbrowicy, w profilu którego stwierdzono wyst ępowanie 14 m warstwy glin. Na analizowanym terenie wody wyst ępuj ą w utworach czwartorz ędowych, trzeciorz ę- dowych i górnokredowych. W granicach wi ększo ści wytypowanych obszarów nie wyst ępuje uŜytkowy poziom wodono śny, w cz ęś ci z nich przewa Ŝa wysoki stopie ń zagro Ŝenia płytko wyst ępuj ących ( na gł ęboko ści do 5 m) wód podziemnych. W pierwszej kolejno ści mo Ŝna rozpatrywa ć wariant lokalizacji obiektów potencjalnie uci ąŜ liwych dla środowiska w granicach udokumentowanych złó Ŝ iłów krakowieckich „Sól”, gdzie stwierdzono najbardziej korzystne dla tych celów warunki, zarówno geologiczne, jak i hydrogeologiczne.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wyrobiska po eksploatowanych na tych terenach złó Ŝ piasków oraz punkty niekonce- sjonowanej eksploatacji piasków i wapieni na potrzeby lokalne zlokalizowane s ą na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów i nie powinny by ć rozpatrywane pod tym k ątem. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geo-

33 logiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ę- powania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze arkusza Biłgoraj opracowano na podstawie mapy topograficznej i geologicznej w skali 1:50 000 (Brzezi ńska, 1959) oraz obserwacji terenowych. Wykorzystano równie Ŝ map ę osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ę- powania ruchów masowych (Grabowski red., 2007) oraz dokumentacje geologiczno-in Ŝy- nierskie z rejonu Biłgoraja (Sierant, 1983) i Cacanina (Sierant, 1989), a tak Ŝe pomiary gł ębo- ko ści zwierciadła wody w studniach kopanych wykonane dla potrzeb mapy hydrogeologicznej (Kozina, 2002). Ze wzgl ędu na skal ę prezentowanej mapy waloryzacja warunków geologiczno- in Ŝynierskich podło Ŝa budowlanego ma charakter orientacyjny. Wyró Ŝniono, zgodnie z instrukcj ą obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Z analizy wył ączono obszar Parku Krajobrazowego Lasów Janowskich, rezerwatu przyrody „Obary”, udokumentowanych złó Ŝ kopalin mineralnych, lasów, gleb chronionych, zwart ą zabudow ę miejsk ą Biłgoraja oraz zbiorniki wodne. Obszary, dla których przeanalizowano geologiczno-inŜynierskie warunki podło Ŝa budowlanego, stanowi ą około 20% powierzchni arkusza. O warunkach geologiczno-in Ŝynierskich terenu decyduj ą: rodzaj i stan gruntów, ukształtowanie terenu, poło Ŝenie zwierciadła wód gruntowych oraz wyst ępowanie procesów geodynamicznych. Uwzgl ędniaj ąc te kryteria wydzielono rejony korzystne i niekorzystne (utrudniaj ące) dla budownictwa. Tereny o korzystnych warunkach budowlanych to przede wszystkim wychodnie wapieni i margli mioce ńskich, w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza (strefa kraw ędziowa Roz- tocza), b ędące gruntami skalistymi, bardzo sp ękanymi. W ich stropie na ogół zalegaj ą zwie-

34 trzeliny i rumosze gliniaste – grunty spoiste, w stanie zwartym, półzwartym lub twardopla- stycznym. Podobne utwory wypełniaj ą leje krasowe, spotykane na wychodniach wapieni mioce ńskich. W utworach ilasto-węglanowych, w zale Ŝno ści od składu mineralnego frakcji ilastej mo Ŝe wyst ępowa ć tendencja do p ęcznienia i skurczu przy zmianie wilgotno ści gruntu. Na wzgórzach strefy kraw ędziowej Roztocza wyst ępuj ą lessy i lessy piaszczyste, gra- nulometrycznie nale Ŝą ce do gruntów spoistych. Lessy wykazuj ą skłonno ść do osiadania za- padowego. Pod wpływem nasycenia wod ą, np. przy awariach sieci wodoci ągowych lub kana- lizacyjnych, a tak Ŝe w wyniku nagromadzenia si ę wody w wykopach fundamentowych, mo Ŝe nast ąpi ć zmiana struktury lessu i szybkie zmniejszenie si ę jego obj ęto ści (osiadanie zapado- we). Skłonno ść do osiada ń zapadowych wykazuj ą lessy wyst ępuj ące na zboczach dolin. Les- sy aluwialne oraz lessy pokrywaj ące powierzchnie szczytowe maj ą struktur ę trwał ą (Mali- nowski, 1964). Zwierciadło wód gruntowych na wymienionych wy Ŝej obszarach kształtuje si ę na gł ęboko ści wi ększej ni Ŝ 2 m. W miejscach, gdzie wody gruntowe znajduj ą si ę na gł ęboko ści wi ększej ni Ŝ 2 m., korzystne dla budownictwa s ą piaski równiny akumulacyjnej, która w okresie zlodowace ń środ- kowo- i północnopolskich powstała na przedpolu Roztocza (Równina Biłgorajska). Reprezen- tuj ą one grunty niespoiste średnio zag ęszczone i zag ęszczone. Płytkie zaleganie słabo przepuszczalnych warstw glin, mułków i iłów, sprawia, Ŝe piaski równiny, na przewa Ŝaj ącym obszarze, s ą ju Ŝ zawodnione od gł ęboko ści 0,5–1,0 m (Kozina, 2002). Budownictwo nie jest utrudnione jedynie na terenach nieco wyniesionych morfologicznie, a przede wszystkim w strefie wzdłu Ŝ Białej Łady, która drenuje przylegaj ące do swojej doliny obszary Równiny Biłgorajskiej. Zmienne warunki budowlane zwi ązane s ą z obszarami wyst ępowania gruntów spoistych, reprezentowanych przez: skonsolidowane południowopolskie gliny zwałowe, gliniaste piaski lodowcowe, mułki zastoiskowe oraz iły mioce ńskie (krakowieckie). Na ogół grunty te są korzystne dla budownictwa, gdy Ŝ znajduj ą si ę w stanie: zwartym, półzwartym lub twardo- plastycznym. Jednak w przypadkach, gdy wyst ępuj ą na terenach płaskich i w obni Ŝeniach, z których utrudniony jest odpływ wód deszczowych i roztopowych, w cz ęś ci powierzchnio- wej ulegaj ą uplastycznieniu. Pojawia si ę wówczas podatno ść do wypierania podło Ŝa. W okresach zimowych wyst ępuj ą warunki dla tworzenia si ę wysadzin. Iły mioce ńskie mog ą wykazywa ć podatno ść na procesy p ęcznienia i skurczu w warunkach zmian wilgotno ści. Rejony o niekorzystnych warunkach budowlanych to obszary wyst ępowania: torfów, namułów torfiastych i piasków humusowych, które reprezentuj ą grunty słabono śne z wodami agresywnymi wzgl ędem betonu. Wi ększo ść z tych obszarów nie była waloryzowana, gdy Ŝ

35 poło Ŝone s ą głównie w Parku Krajobrazowym Lasów Janowskich, w rezerwacie „Obary”, na terenach le śnych lub ł ąkach chronionych. Płytko wyst ępuj ące wody gruntowe wyst ępuj ą na przewa Ŝaj ącym obszarze Równiny Biłgorajskiej, w tym równie Ŝ na terenach zabudowy wiej- skiej (Zdzisławice, Kocudza, Szewce, Bukowa, Korytków Du Ŝy, Korytków Mały, Szeliga i Ciosmy). Jednak w wi ększo ści s ą to tereny zalesione, z licznymi mokradłami i podmokło- ściami, poci ęte sieci ą cieków i rowów melioracyjnych. Warunki utrudniaj ące budownictwo zwi ązane s ą tak Ŝe wydmami i płatami lu źnych piasków przewianych. Niekorzystne dla budownictwa s ą stoki o nachyleniu powy Ŝej 12%, wyst ępuj ące w strefie kraw ędziowej Rozto- cza. Obszary o warunkach geologiczno-in Ŝynierskich utrudniaj ących budownictwo, zwłaszcza o du Ŝej zmienno ści przestrzennej gruntów wymagaj ą szczegółowych bada ń przed podj ęciem ewentualnych inwestycji oraz sporz ądzenia dokumentacji geologiczno-in Ŝy- nierskiej. Wszystkie wi ększe budowle winny posiada ć dokumentacje geologiczno-in Ŝy- nierskie niezale Ŝnie od tego, czy znajduj ą si ę w obszarach korzystnych czy te Ŝ niekorzystnych.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Lasy zajmuj ą około 60–65% powierzchni obszaru arkusza Biłgoraj. Znajduj ą si ę tutaj dwa zwarte kompleksy le śne – Lasy Janowskie i Puszcza Solska. Lasy Janowskie wyst ępuj ą w północno-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza. Dominuje w nich las mieszany z przewag ą sosny. Wokół Biłgoraja rozci ągaj ą si ę bory sosnowe nale Ŝą ce do Puszczy Solskiej. Niewielk ą cz ęść (około 3%) obszaru arkusza pokrywaj ą gleby wysokich klas bonitacyjnych. Najwi ększ ą powierzchni ę zajmuj ą na zachód od Biłgoraja, w rejonie Soli oraz w północno-wschodniej cz ęś ci arkusza, w okolicy Rzeczyc. W dolinie Bukowej i Białej Łady oraz w rejonie Zdzisławic wyst ępuj ą łąki na glebach pochodzenia organicznego. Do powierzchniowych form ochrony przyrody nale Ŝy powołany w 1984 roku Park Krajobrazowy Lasy Janowskie (PKLJ). Obejmuje on zwarty kompleks le śny, poło Ŝony w północnej cz ęś ci Równiny Biłgorajskiej. Przewa Ŝaj ą tu bory sosnowe o du Ŝym zró Ŝnico- waniu siedlisk – od borów suchych do bagiennych i wilgotnych, w śród których spotka ć mo Ŝ- na liczne, wyspowo rozmieszczone fragmenty borów jodłowych i lasów mieszanych. Oprócz zró Ŝnicowanych lasów krajobraz urozmaicaj ą wyniesienia wydmowe, a tak Ŝe cenne przyrodniczo zbiorowiska niele śne – bagna, torfowiska i liczne cieki wodne. W południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza poło Ŝonej w województwie podkarpackim, na obszarze od południowej granicy PKLJ do Tanwi, projektowane jest utworzenie Zaklikow-

36 sko-Ulanowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Istniej ąca tu otulina PKLJ zostałaby wł ączona w obr ęb powstaj ącego Z-UOChK. Na omawianym obszarze znajduj ą si ę trzy rezerwaty przyrody, w tym dwa w granicach PKLJ. Najwi ększym z nich jest rezerwat le śny „Lasy Janowskie”. Chroni on cenne przyrodniczo zbiorowiska le śne, spo śród których na szczególn ą uwag ę zasługuje, natu- ralnie odnawiaj ący si ę, wy Ŝynny bór jodowy mieszany. Poza obszarem arkusza znajduje si ę malownicza dolina meandruj ącej Branwi, nad któr ą wznosi si ę wydłu Ŝona zalesiona wydma zwana „Porytowym Wzgórzem”, miejsce historycznej bitwy partyzanckiej w czerwcu 1944 r. Rezerwat le śno-torfowiskowy „Kacze Błota” został utworzony w celu ochrony boru bagiennego, rosn ącego na śródle śnym torfowisku wysokim, wraz z otaczaj ącymi go wydmami i terenami podmokłymi, na których wyst ępuje bór wilgotny. Wyst ępuj ące w rezerwacie „Obary” torfowisko ma szczególn ą warto ść przyrodnicz ą. Nale Ŝy do rzadko spotykanego w Polsce typu subkontynentalnego niewykazuj ącego typowej, kopulastej, k ępkowo-dolinowej budowy. Przewa Ŝaj ąca cz ęść torfowiska jest płaska, a charakterystyczne k ępki s ą do ść niskie i rzadko porozrzucane. W sferze projektów pozostaje obj ęcie ochron ą rezerwatow ą „Błot Rakowskich” – roz- ległego torfowiska we wschodniej cz ęś ci Lasów Janowskich. Na przeszkodzie stoi własno ść terenu, gdy Ŝ s ą to grunty nale Ŝą ce do wielu wła ścicieli indywidualnych. Na obszarze arkusza statusem pomnika przyrody obj ęto 17 okazałych drzew. S ą to lipy drobnolistne, robinie, klony pospolite, d ąb szypułkowy, wi ąz szypułkowy, buk pospolity i grusza polna. Najwi ększe skupienie drzew pomnikowych znajduje si ę na terenie cmentarza w Biłgoraju (2 lipy drobnolistne, 2 robinie i klon pospolity). W śród drzew na uwag ę zasługuje dąb szypułkowy w Ciosmach o obwodzie pnia osi ągaj ącym 680 cm i wysoko ści 24 m. Ponad- to planuje si ę uzna ć za pomnik przyrody lip ę drobnolistn ą we Władysławowie. Pełny wykaz elementów przyrody podlegaj ących ochronie przedstawiono w tabeli 6. Tabela 6

Wykaz rezerwatów i pomników przyrody Numer obiektu Forma Miejscowo ść Gmina Rok Rodzaj obiektu na mapie ochrony Powiat zatwier- (powierzchnia w ha) dzenia 1 2 3 4 5 6 Dzwola T – „Błota Rakowskie” 1 R Kocudza III janowski * (154,74) Dzwola Janów Lubelski L – „Lasy Janowskie” 2 R Szewca 1984 (2676,87) janowski

37 1 2 3 4 5 6 Dzwola L, T – „Kacze Błota” 3 R Władysławów 1988 janowski (168,67) Biłgoraj T – „Obary” 4 R Dąbrowica 1975 biłgorajski (82,25) Dzwola 5 P Kocudza III 1988 PŜ – buk pospolity janowski Dzwola 6 P Władysławów * PŜ – lipa drobnolistna janowski Dzwola 7 P Władysławów 1988 PŜ – lipa drobnolistna janowski Biłgoraj 8 P Bukowa 1988 PŜ – wi ąz szypułkowy biłgorajski Biłgoraj 9 P Bukowa 1987 PŜ – klon pospolity biłgorajski Biłgoraj 10 P Andrzejówka 1987 PŜ – grusza polna biłgorajski Biłgoraj 11 P Bukowa 1987 PŜ – lipa drobnolistna biłgorajski Bukowa Biłgoraj 12 P 1987 PŜ – lipa drobnolistna (koło ko ścioła) biłgorajski Biłgoraj 13 P Bukowa 1987 PŜ – lipa drobnolistna biłgorajski Biłgoraj 14 P Ciosmy 2007 PŜ – d ąb szypułkowy biłgorajski Biłgoraj Biłgoraj PŜ – 2 lipy drobnolistne, 2 robinie 15 P 1991 (na cmentarzu) biłgorajski i klon pospolity, Biłgoraj Biłgoraj 16 P (w parku podwor- 1991 PŜ – lipa drobnolistna i klon pospolity biłgorajski skim) Huta Krzeszow- Harasiuki 17 P 1984 PŜ – lipa drobnolistna ska ni Ŝański

Rubryka 2 – R – rezerwat, P – pomnik przyrody; Rubryka 5 – * – obiekt projektowany przez słu Ŝby ochrony przyrody; Rubryka 6 – rodzaj rezerwatu: L – le śny, T – torfowiskowy, L, T – le śno-torfowiskowy; – rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej.

Krajowa sie ć ekologiczna ECONET (Liro i in., 1998) jest wielkoprzestrzennym systemem obszarów w ęzłowych najlepiej zachowanych pod wzgl ędem przyrodniczym i reprezentatywnych dla ró Ŝnych regionów przyrodniczych kraju. S ą one wzajemnie ze sob ą powi ązane korytarzami ekologicznymi, zapewniaj ącymi ci ągło ść wi ęzi przyrodniczych w obr ębie tego systemu. Centraln ą i wschodni ą cz ęść arkusza obejmuje mi ędzynarodowy korytarz ekologiczny – korytarz Biłgorajski. S ą nim zwarte kompleksy le śne poło Ŝone pomi ędzy Parkiem Krajobrazowym Lasów Janowskich, a Roztocza ńskim Parkiem Narodowym i Parkiem Krajobrazowym Puszczy Solskiej. W północno-wschodnim naro Ŝu obszaru arkusza ma swój pocz ątek krajowy korytarz ekologiczny Wzniesie ń Urz ędowskich (fig. 5).

Europejsk ą Sie ć Ekologiczn ą NATURA 2000 stanowi szereg obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczania tych obszarów jest ochrona cennych, pod wzgl ędem przyrodniczym i zagro Ŝonych, składników ró Ŝnorodno ści biologicznej.

39 Na omawianym terenie utworzono dwa obszary specjalnej ochrony ptaków NATURA 2000 – Lasy Janowskie i Puszcza Solska (tabela 7), które obejmuj ą około 65% obszaru arkusza. W ostojach tych wyst ępuje, co najmniej 36 gatunków ptaków wymienionych w Dyrektywie Ptasiej. Znajduj ą si ę tu miejsca l ęgowe takich ptaków chronionych jak: bielik, bocian czarny, gado Ŝer, pu- chacz i lelek. Spotka ć mo Ŝna równie Ŝ orlika krzykliwego, kani ę czarn ą, trzmielojada, cietrzewia, derkacza, jarz ąbka i sóweczk ę. Lasy Janowskie s ą bardzo wa Ŝną ostoj ą głuszca. W Lasach Janowskich utworzono specjalny obszar ochrony siedlisk – Uroczyska La- sów Janowskich, a w Puszczy Solskiej – Uroczyska Puszczy Solskiej. Uroczyska Lasów Janowskich obejmuj ą trzy najcenniejsze przyrodniczo fragmenty rozległego kompleksu le śno-torfowiskowo-stawowego. S ą to: „Imielty Ług” na zachodzie, „Nad Branwi ą” w centrum oraz „Bagno Rakowskie” na wschodzie. Wymienione płaty o ł ącz- nej powierzchni 4 343,1 ha poło Ŝone s ą w granicach Parku Krajobrazowego Lasów Janow- skich, obejmuj ą rezerwaty: Imielty Ług, Szklarnia, Lasy Janowskie oraz projektowany rezerwat Bagno Rakowskie. Uroczyska Puszczy Solskiej s ą rozległym obszarem, b ędącym cz ęś ci ą Kotliny Sando- mierskiej oraz niewielkich fragmentów strefy kraw ędziowej Roztocza – obejmuj ący cenne siedliska przyrodnicze, wyst ępujące w du Ŝych płatach (bory bagienne i torfowiska) lub ma- łych płatach, ale w du Ŝym skupieniu (torfowiska, zbiorniki naturalne), w śród lasów sosno- wych. Puszcza Solska jest kompleksem le śnym porastaj ącym ubogie gleby piaszczyste, za ś w strefie kraw ędziowej Roztocza – parar ędziny i gleby brunatne. W znacznym stopniu jest to obszar podmokły. Drzewostany zdominowane s ą przez sosn ę. Wyst ępuj ą równie Ŝ do ść du Ŝe płaty jodły oraz płaty i smugi olsów i ł ęgów. W zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza znajduje si ę fragment specjalnego obszaru ochrony siedlisk – Bory bagienne nad Bukow ą. Podło Ŝe stanowi ą piaski, a w bezodpływowych zagł ębie- niach torfy. W przewa Ŝaj ącej cz ęś ci teren pokryty jest zwartym płaszczem lasów.

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Biłgoraj najstarsze ślady osadnictwa nale Ŝą głównie do kultury pu- charów lejkowatych, amfor kulistych i ceramiki sznurowej. Z wczesnej epoki br ązu wyst ępu- ją znaleziska po kulturze mierzanowickiej i trzcinieckiej. W okresie środkowego br ązu tereny te zamieszkiwały ludy kultury łu Ŝyckiej. Z okresu wpływów rzymskich pochodz ą znaleziska po kulturze przeworskiej. Ślady osadnictwa zwi ązane z tymi kulturami znajdowane były w dolinie Białej Łady, w okolicy Biłgoraja, Soli, Gromady i Rzeczyc, a tak Ŝe w rejonie Ciosm.

40 Tabela 7 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego punktu Po- Typ Nazwa obszaru Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach arkusza obszaru wierzch- Lp. ob- Kod obszaru i symbol oznacze- Długo ść Szeroko ść nia obsza- Kod szaru nia na mapie Województwo Powiat Gmina geogr. geogr. ru (ha) NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 biłgorajski Biłgoraj PL312 Frampol Lasy Janowskie 1 F PLB060005 E22°17’15’’ N50°41’41’’ 60 235,7 PL315 lubelskie (P) PL326 janowski Dzwola Janów Lubelski lubelskie biłgorajski Biłgoraj Puszcza Solska PL312 Frampol 2 F PLB060008 E22°54’52’’ N50°29’11’’ 79 349,1 (P) PL324 podkarpackie ni Ŝański Harasiuki 41 biłgorajski Biłgoraj Uroczyska Lasów PL312 Frampol 3 K PLH 060031 Janowskich E22°12’15’’ N50°40’14’’ 34 544,2 PL315 lubelskie (S) PL326 janowski Dzwola Janów Lubelski Uroczyska PL312 Biłgoraj 4 K PLH 060034 Puszczy Solskiej E23°02’55’’ N50°22’57’’ 34 671,5 lubelskie biłgorajski PL324 Frampol (S) Bory Bagienne 5 B PLH 180048 nad Bukow ą E22°28’07’’ N50°33’25’’ 532,2 PL326 podkarpackie niŜański Harasiuki (S)

Rubryka 2: B – wydzielony Specjalny Obszar Ochrony (SOO), bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000, F – obszar OSO (Obszar Specjalnej Ochrony), całkowicie zawieraj ący w sobie obszar SOO, K – SOO, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z OSO. Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie, P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – specjalny obszar ochrony siedlisk .

Na omawianym obszarze znajduje si ę niewiele zabytków kultury obj ętych ochron ą konserwatorsk ą. S ą one zgrupowane głównie w Biłgoraju. Najcenniejszymi zabytkami s ą: pó źnobarokowy ko ściół pw. Wniebowzi ęcia NMP z 1778 roku oraz dawna cerkiew greckoka- tolicka, wybudowana w latach 1790-93 (obecnie ko ściół pw. św. Jerzego). Przy ulicy Tarno- grodzkiej znajduje si ę budynek dawnego klasztoru franciszka ńskiego z 1778 roku. Obok stoi zabytkowa dzwonnica, a po przeciwnej stronie ulicy kaplica św. Marii Magdaleny. W są- siedztwie klasztoru, w latach 1921-1929 wybudowano ko ściół pw. św. Marii Magdaleny. W Biłgoraju ma swoj ą siedzib ę Muzeum Ziemi Biłgorajskiej, w skład którego wcho- dzi skansen „Zagroda Sitarska”, gdzie mo Ŝna pozna ć sitarsk ą przeszło ść miasta. W skansenie mo Ŝna równie Ŝ zobaczy ć dom drewniany z 1810 roku, spichlerz, budynki gospodarcze, wo- zowni ę oraz zabytkow ą bram ę z furt ą. Nad Biał ą Ład ą znajduj ą si ę pozostało ści zagrody mły- narskiej, w skład której wchodz ą: dom drewniany, spichlerz oraz jaz z mostem na rzece. W Ró Ŝnówce, dzielnicy Biłgoraja warto obejrze ć park dworski o charakterze roman- tycznym, utworzony w pierwszej połowie XIX w. Na powierzchni 3,3 ha urozmaicony drze- wostan poprzeplatany jest sieci ą kanałów wodnych. W parku mie ściła si ę rezydencja jego zało Ŝyciela Stanisława Nowakowskiego, szambelana króla Stanisława Augusta Poniatow- skiego. Klasycystyczny pałacyk rozebrano po zniszczeniach w okresie I wojny światowej. W 1975 r. odnowiono układ wodny, a w 1984 r. park został wpisany w rejestr zabytków. Z dworskiej zabudowy zachował si ę budynek gospodarczy z ciekaw ą elewacj ą północn ą, zwie ńczon ą trójk ątnym szczytem z okr ągłym oknem i brama wjazdowa. Jedynym zabytkiem poza miastem jest ko ściół w Soli, dawna cerkiew prawosławna, wybudowana w roku 1872. Na mapie zaznaczone zostały historyczne miejsca pami ęci zwi ązane z wydarzeniami II wojny światowej. Znajduj ą si ę one w Ciosmach, Biłgoraju, Rapach oraz w lesie na północ od Korytkowa Małego. Pod Banachami, przy skrzy Ŝowaniu dróg wzniesiono pomnik upami ętniaj ący poległych we wrze śniu 1939 roku Ŝołnierzy Wojska Polskiego. Spoczywaj ą oni na małym cmentarzu wojennym, który poło Ŝony jest 100 m dalej, przy drodze do Huty Krze- szowskiej. W Biłgoraju przy ulicy Zamojskiej wzniesiono pomnik ku czci uczestników po- wstania listopadowego. Na skwerze przed ko ściołem św. Jerzego w XIX w. ustawiono obe- lisk upami ętniaj ący wizyt ę biskupa i poety Ignacego Krasickiego w 1782 r. Pomnik ten, ufundowany przez Stanisława Nowakowskiego, stał pierwotnie w parku otaczaj ącym jego rezydencj ę w Ró Ŝnówce.

42 XIII. Podsumowanie

W ramach niniejszego opracowania przedstawiono stan bazy surowcowej na obszarze arkusza Biłgoraj. Obejmuje ona zło Ŝa piasków oraz surowców ilastych ceramiki budowlanej i kruszyw ceramicznych. Spo śród sze ściu złó Ŝ piasków tylko trzy („Sokołówka 1”, „K ąty III” i „Andrzejówka”) maj ą lokalne znaczenie surowcowe. Pozostałe powinny by ć wnioskowane przez odpowiednie organy administracji pa ństwowej do skre ślenia z bilansu zasobów kopalin. Poszerzenie bazy surowcowej piasku mo Ŝna wi ąza ć z obszarem poło Ŝonym na zachód od Nadrzecza oraz z wydmami znajduj ącymi si ę przy wschodniej granicy arkusza. Wyzna- czono cztery obszary perspektywiczne dla udokumentowania złó Ŝ piasków. Ewentualna eksploatacja złó Ŝ surowców ilastych, poło Ŝonych w rejonie miejscowo ści Sól, wi ązałaby si ę z budow ą w sąsiedztwie cegielni lub zakładu produkuj ącego kruszywa lek- kie, a taka inwestycja nie jest planowana. Zapotrzebowanie na wyroby ceramiki budowlanej w rejonie Biłgoraja zaspokajaj ą w pełni zakłady w Harasiukach i Markowiczach. Głównym źródłem zaopatrzenia miejscowej ludno ści w wod ę jest czwartorz ędowe pi ętro wodono śne, składaj ące si ę z dwóch poziomów. Na obszarze arkusza znajduje si ę fragment GZWP nr 428 wyznaczonego w utworach czwartorz ędowych. Utworami wodono śnymi tego zbiornika są osady piaszczyste, wypełniaj ące dolin ę kopalną, biegn ącą wzdłu Ŝ kraw ędzi Roztocza od Lubaczowa do Biłgoraja. Północno-wschodnia cz ęść arkusza znajduje si ę w granicach GZWP nr 406 wyznaczonego w osadach górnej kredy. Utworami wodono śnymi s ą opoki i margle. Wody podziemne pierwszego poziomu czwartorz ędowego oraz poziomu kredowego ze wzgl ędu na brak izoluj ącego nadkładu s ą w znacznym stopniu nara Ŝone na zanieczyszczenie. Dlatego szczególnej uwagi wymaga uporz ądkowanie gospodarki wodno-ściekowej, po- prawa stanu czysto ści rzek, eliminacja nielegalnych wysypisk odpadów oraz podniesienie świadomo ści ekologicznej mieszka ńców. W granicach arkusza Biłgoraj wyznaczono obszary predysponowane do składowania odpadów wszystkich typów. Odpady oboj ętne mo Ŝna składowa ć w granicach wyst ępowania glin zwałowych zlodowace ń południowopolskich, wyst ępuj ących bezpo średnio na powierzchni terenu lub pod niewielkim (do 2 m) nadkładem piasków lodowcowych. Obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów oboj ętnych wskazano na terenie gminy Biłgoraj, oraz w gminie Harasiuki. Prawdopodobnie bezpo średnio pod glinami wyst ępuj ą mioce ńskie iły facji krakowieckiej, tworz ąc wspólny pakiet izolacyjny o bardzo dobrych parametrach.

43 W gminie Biłgoraj, w granicach udokumentowanych złóŜ mioce ńskich iłów krakowieckich „Sól”, o du Ŝych mi ąŜ szo ściach ( średnio 19-30 m), wytypowano obszar mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów wszystkich typów, w tym niebezpiecznych. Zło Ŝe jest suche, nale Ŝy uwzgl ędni ć okresow ą obecno ść wód na kontakcie osadów nadkładu z iłami. Korzystne warunki hydrogeologiczne, rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów oboj ętnych wyst ępuj ą w rejonie Soli, Dere Ŝni Solskiej-Okr ągłego, D ąbrowicy-zachodnich peryferii Biłgora- ja i Szeligi – tu równie Ŝ nie wyst ępuje u Ŝytkowy poziom wodono śny. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsce lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Na obszarze arkusza dominuj ącą rol ę pełni le śnictwo. Jedynym o środkiem miejskim i przemysłowym jest Biłgoraj. Du Ŝe kompleksy le śne Lasów Janowskich i Puszczy Solskiej, bogactwo zasobów przyrody, ich stopie ń zachowania i stan środowiska decyduj ą o wysokim potencjale omawianego obszaru do uprawiania ró Ŝnych form rekreacji. Z uwagi na walory przyrodnicze regionu znaczna cz ęść terenu arkusza obj ęta jest ró Ŝ- nymi formami ochrony przyrody. S ą to: Park Krajobrazowy Lasów Janowskich, trzy rezerwaty przyrody oraz pomniki przyrody Ŝywej. Planuje si ę utworzenie obszaru chronionego krajobrazu i rezerwatu przyrody. Lasy Janowskie i Puszcza Solska s ą ostojami sieci ekologicznej Natura 2000. W granicach arkusza znajduj ą si ę równie Ŝ trzy specjalne obszary ochrony Sie- dlisk (Uroczyska Lasów Janowskich, Uroczyska Puszczy Solskiej oraz Bory Bagienne nad Bukow ą). Nale Ŝy d ąŜ yć do trwałego zachowania równowagi ekologicznej w środowisku przyrodniczym, które jest najwi ększ ą warto ści ą, mog ącą przynie ść wymierne korzy ści mieszka ńcom tego obszaru. XIV. Literatura

BOROWIEC J., 1990 – Torfowiska Regionu Lubelskiego. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. BRZEZI ŃSKA M., 1959 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski, w skali 1:50 000, arkusz Biłgoraj. Wyd. Geol., Warszawa. BURACZY ŃSKI J., 1997 – Roztocze. Budowa – rze źba – krajobraz. Wyd. UMCS, Lublin. BURACZY ŃSKI J. (red.), 2002 – Roztocze. Środowisko przyrodnicze. Wyd. Lubelskie. CZERWI ŃSKA-TOMCZYK J. (red.), 2008 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia obszaru ochronnego zbiornika wód podziemnych Niecka Lubelska (GZWP nr 406). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

44 DR ĄGOWSKI A., 1981 – In Ŝyniersko-geologiczna charakterystyka niszczenia skał ma- strychckich Wy Ŝyny Lubelskiej w wyniku p ęcznienia i skurczu. Biul. Geol. UW, t. 29. FLISOWSKA E., 1971 – Sprawozdanie z prac zwiadowczo-geologicznych i poszukiwaw- czych za kruszywem naturalnym w powiecie biłgorajskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GAŁUS S., 2002 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku) „Soko-

łówka 1” w kategorii C 1. Arch. Geol. Starostwa Powiatowego w Biłgoraju. GIZA R., Giza T., 1992 – Uproszczona dokumentacja geologiczna z elementami zagospodarowania zło Ŝa piasku do robót drogowych „Nadrzecze”. Arch. Geol. Urz ędu Marszałk. w Lublinie, Delegatura w Zamo ściu. GIZA R., GIZA T., GRUSZCZY ŃSKI T., 1987 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku) „Andrzejówka”. Arch. Geol. Urz ędu Marszałk. w Lublinie, Delegatu- ra w Zamo ściu. GRABOWSKI D. (red.), WODYK K., MAŁEK M., 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie lubelskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa 2005. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Wyd. AGH, Kraków. KNAPCZYK J., NICPO Ń W., 1981 – Sprawozdanie z bada ń zwiadowczych za surowcami węglanowymi do produkcji kruszyw łamanych w rejonie Roztocza, miejscowo ści: Wola Radzi ęcka – Wola K ątecka. Arch. Przeds. Geol. w Kielcach. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. KOZINA S., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Biłgoraj. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KRUK L., GÓRKA J., 1996 – Dokumentacja hydrogeologiczna zbiornika wód podziemnych nr 428. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A. (kier.) i in., 1998 –Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Pol- ska. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski w skali 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

45 MALINOWSKI J., 1964 – Budowa geologiczna i własno ści geotechniczne lessów Roztocza i Kotliny Zamojskiej mi ędzy Szczebrzeszynem i Turobinem. Pr. Inst. Geol., 41. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MAZURKIEWICZ Z., 1961 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa iłów ceramiki budowlanej w Soli k/Biłgoraja. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MĄDRY S., KWAPISZ B., 2005 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Biłgoraj. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. POPIELSKI W., 1991a – Szczegółowa mapa geologiczna Polski, w skali 1:50 000, arkusz Tarnogród. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. POPIELSKI W., 1991b – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski, w skali 1:50 000, arkusz Tarnogród. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. POPIELSKI W., 1994a – Szczegółowa mapa geologiczna Polski, w skali 1:50 000, arkusz Tereszpol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. POPIELSKI W., 1994b – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski, w skali 1:50 000, arkusz Tereszpol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PROFIC A., BARTNIK E., 1974 – Dokumentacja geologiczna (dodatek) w kat. C1+B zło Ŝa surowców ilastych przydatnych do produkcji keramzytu i glinoporytu „Sól”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Raport o stanie środowiska województwa lubelskiego w roku 2009. Biblioteka Monitoringu Środowiska, 2010, WIO Ś, Lublin. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549, z pó ź- niejszymi zmianami. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych. Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008.

46 SIERANT M., 1983 – Dokumentacja technicznych bada ń podło Ŝa gruntowego do projektu technicznego kanalizacji sanitarnej do osiedla „Przemysłowa” w Biłgoraju. Arch. Ge- ol. Urz ędu Marszałk. w Lublinie, Delegatura w Zamo ściu. SIERANT M., 1989 – Dokumentacja technicznych bada ń podło Ŝa gruntowego do projektu technicznego budowy Domu Opieki Społecznej we Frampolu. Arch. Geol. Urz ędu Marszałk. w Lublinie, Delegatura w Zamo ściu.

SIERANT M., 1995 – Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku) dz. nr 962 i 963 w miejscowo ści K ąty. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SIERANT M., 2007 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „K ąty III”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SIERANT M., 2008 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „K ąty 2” w zwi ązku z zako ńczeniem eksploatacji. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SIERANT M., SIERANT J., 2000 – Uproszczona dokumentacja geologiczna zło Ŝa w kategorii

rozpoznania C 1 kruszywa naturalnego (piasku) „K ąty 2”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SILIWO ŃCZUK Z., 1983 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego – piaski „Fram- pol”. Arch. Geol. Urz ędu Marszałk. w Lublinie, Delegatura w Zamo ściu. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. STUPNICKA E., 1989 – Geologia regionalna Polski. Wyd. Geol., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (tekst jednolity z 2010 r.). Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243, z pó źniejszymi zmianami. WOI ŃSKI J., 1994 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000 (A – mapa utworów powierzchniowych), arkusz Rzeszów. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2010 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2009. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

47 śURAK J., MUSIAŁ B., 1973 – Projekt bada ń geologicznych dla udokumentowania w kat.

C2 zło Ŝa iłów krakowieckich do produkcji cienkościennej ceramiki budowlanej w rejonie miejscowo ści Flisy. Arch. Przeds. Geol. w Kielcach. Zasady dokumentowania złóŜ kopalin stałych, 2002, Ministerstwo Środowiska, Warszawa.