Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego Na Lata 2007 - 2015

STRATEGIA ROZWOJU POWIATU BIŁGORAJSKIEGO NA LATA 2007 - 2015

STAROSTWO POWIATOWE W BIŁGORAJU ul. Ko ściuszki 87 23 – 400 Biłgoraj tel. (084) 688-20-00, fax. (084) 688-20-09, www.bilgorajski.pl e-mail:bilgoraj_p_s@woil.lublin.pl

ZARZ ĄD POWIATU W BIŁGORAJU kwiecie ń 2008 Uchwała Nr XX/155/2004 Rady Powiatu w Biłgoraju z dnia 29 kwietnia 2004 r.

w sprawie powołania Komisji ds. Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego

Na podstawie art. 17 ust. 1 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorz ądzie powiatowym (Dz. U. z 2001 r., Nr 142, poz. 1592 z pó źn. zmianami), § 44, ust. 1, § 49 ust. 1 Statutu powiatu Biłgorajskiego stanowi ącego zał ącznik do uchwały Nr III/1/89 Rady Powiatu Biłgorajskiego z dnia 28 grudnia 1998 r. w sprawie ustalenia Statutu Powiatu Biłgorajskiego (Dz. Urz. Woj. Lub. z 1999 r., Nr 5, poz. 72), zmienionego uchwał ą Nr XXXVIII/180/2001 Rady Powiatu z dnia 31 sierpnia 2001 r. (Dz. Urz. Woj. Lub. z 2002 r., Nr 2, poz. 12) oraz uchwał ą Nr II/11/2002 Rady Powiatu z dnia 29 listopada 2002 r. (Dz. Urz. Woj. Lub. Nr 155, poz. 3501), Rada Powiatu uchwala, co nast ępuje:

§ 1

Powołuje si ę Komisj ę ds. Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego w składzie:

1. Franciszek Pi ętak 2. Wo źnica Zofia 3. Kurzyna Marian 4. Wojtyła Edward 5. Lachowicz Marian 6. Larwa Bogusław 7. Kucharczuk Marian 8. Beł Ŝek Aleksander

§ 2 Zadaniem Komisji ds. Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego jest opiniowanie Planu Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2004 – 2013, prowadzenie monitoringu oraz ocena jego wdra Ŝania.

§ 3 Wykonanie uchwały powierza si ę Zarz ądowi Powiatu.

§ 4 Uchwała wchodzi w Ŝycie z dniem podj ęcia.

Przewodnicz ący Rady

Franciszek Pi ętak

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Uchwała Nr IX/101/2007 Rady Powiatu w Biłgoraju z dnia 2 sierpnia 2007 r.

zmieniaj ąca uchwał ę w sprawie powołania Komisji ds. Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego

§ 1

W uchwale Nr XX/155/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie powołania Komisji ds. Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego w § 1 wprowadza si ę zmiany w składzie osobowym Komisji:

- w miejsce Pana „Pi ętaka Franciszka” wpisuje si ę Pana „Ró Ŝańskiego Janusza”, - w miejsce Pana „Wojtyły Edwarda” wpisuje si ę Pana „Popika Zbigniewa”, - w miejsce Pana „Larwy Bogusława” wpisuje si ę Pana „Doli ńskiego Krzysztofa”.

§ 2

Wykonanie uchwały powierza si ę Zarz ądowi Powiatu.

§ 3

Uchwała wchodzi w Ŝycie z dniem podj ęcia.

Przewodnicz ący Rady

Janusz Ró Ŝański

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Uchwała Nr 169 /2007 Zarz ądu Powiatu w Biłgoraju z dnia 14 wrze śnia 2007 roku w sprawie powołania Zespołu ds. rozwoju lokalnego

Na podstawie art. 32 ust. 1 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorz ądzie powiatowym (Dz. U. z 2001 r., Nr 142, poz. 1592 z pó źn. zmianami), art. 9 pkt 4 ustawy z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (Dz. U. z 2006 r. Nr 227, poz. 1658) Zarz ąd Powiatu w Biłgoraju uchwała, co nast ępuje:

§ 1 Powołuje si ę Zespół ds. rozwoju lokalnego zwany dalej „zespołem” w składzie: Stanisław Schodzi ński - pełnomocnik zespołu Tomasz Rabiej - zast ępca pełnomocnika zespołu

Członkowie zespołu:

Zbigniew Bednarz - wieloosobowe stanowisko pracy ds. funduszy strukturalnych, rozwoju powiatu i inwestycji, Stefan Oleszczak - wieloosobowe stanowisko pracy ds. funduszy strukturalnych, rozwoju powiatu i inwestycji, Teresa Jonik - Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie, Danuta Łago Ŝna - Powiatowy Urz ąd Pracy w Biłgoraju, El Ŝbieta Hadacz - SP ZOZ w Biłgoraju, Jan Gałan - Wydział Edukacji, Promocji, Kultury, Sportu i Turystyki, Zofia Siek - Wydział Edukacji, Promocji, Kultury, Sportu i Turystyki, Maria Góralska - Zarz ąd Dróg Powiatowych w Biłgoraju, Joanna Ł ęcka - Zarz ąd Dróg Powiatowych w Biłgoraju, Gra Ŝyna Kaczor - Wydział Finansowy, Janusz Zieli ński - Wydział Architektury i Budownictwa, Marek Konopka - Wydział Rolnictwa, Ochrony Środowiska i Le śnictwa.

§ 2 Zadaniem zespołu jest opracowanie „Strategii Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 – 2015” i przedło Ŝenie go do zaopiniowania Komisji ds. Rozwoju Lokalnego.

§ 3 Pełnomocnik „zespołu” pełni funkcj ę koordynatora i jest odpowiedzialny za zbieranie wniosków, przygotowanie danych i wyznaczenie obszaru, na którym b ędą realizowane projekty kwalifikuj ące si ę do wsparcia w ramach funduszy strukturalnych Unii Europejskiej.

§ 4 Wykonanie uchwały powierza si ę Przewodnicz ącemu Zarz ądu.

§ 5 Uchwała wchodzi w Ŝycie z dniem podj ęcia.

Przewodnicz ący Zarz ądu

Marek Onyszkiewicz

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 SPIS TRE ŚCI

WPROWADZENIE 7

Cz ęść I - DIAGNOZA SYTUACJI SPOŁECZNO – EKONOMICZNEJ 9

1. PRZESTRZE Ń I ŚRODOWISKO 10

1.1 Poło Ŝenie powiatu biłgorajskiego 10 1.2 Sie ć osadnicza 11 1.3 Zasoby naturalne 12 1.4 Zasoby kulturowe 27

Obszary problemowe i analiza SWOT 31

2. SPOŁECZE ŃSTWO I ZASOBY LUDZKIE 32

2.1 Demografia 32 2.2 Wykształcenie 39 2.3 Oświata 39 2.4 Rynek pracy 51 2.5 Kultura 55

Obszary problemowe i analiza SWOT 57

3. SFERA GOSPODARCZA 61

3.1 Podmioty gospodarcze 61 3.2 Główni pracodawcy 62 3.3 Struktura podstawowych bran Ŝ gospodarki 63 3.4 Przemysł i budownictwo 73 3.5 Handel 74 3.6 Gospodarka mieszkaniowa 75

Obszary problemowe i analiza SWOT 77

4. INFRASTRUKTURA TECHNICZNA 80

4.1 Infrastruktura komunikacyjna 80 4.2 Infrastruktura środowiska 82 4.3 Infrastruktura energetyczna 86 4.4 Infrastruktura edukacyjna 88 4.5 Infrastruktura sportowa 90 4.6 Infrastruktura kultury 93

Obszary problemowe i analiza SWOT 93

5. ZARZ ĄDZANIE POWIATEM 96

5.1 Mo Ŝliwo ści bud Ŝetowe powiatu 95 5.2 Planowanie strategiczne 103 5.3 Kapitał społeczny 104 5

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 5.4 Bezpiecze ństwo 106

Obszary problemowe i analiza SWOT 120

Cz ęść II - CELE I PRIORYTETY STRATEGII ORAZ SYSTEM WDRAśANIA 123

1. Misja i wizja strategii (cel generalny) 124 2. Cele strategiczne (obszary priorytetowe) 124 3. Cele operacyjne oraz proponowane kierunki działa ń 125 4. System wdra Ŝania i monitorowania 138

4.1 Wdra Ŝanie 138 4.2 Główne instytucje i podmioty zaanga Ŝowane we wdra Ŝanie strategii 139 4.3 Środki niezb ędne do realizacji strategii 140 4.4 Źródła finansowania strategii 141 4.5 System monitorowania i oceny realizacji strategii 141 4.6 Krótki opis konsultacji społecznych 144

Zał ączniki do Strategii

Zał. Nr 1 Ankieta do konsultacji społecznych 153 Zał. Nr 2 Wieloletni plan inwestycyjny 159

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 WPROWADZENIE

Proces opracowania „Strategii Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015” został zainicjowany przez Zarz ąd i Rad ę Powiatu. Istot ą opracowania jest okre ślenie uwarunkowa ń wewn ętrznych - zasobów powiatu i mo Ŝliwo ści ich wykorzystania oraz niedoborów - dziedzin wymagaj ących ulepszenia z uwzgl ędnieniem powi ąza ń i wpływów otoczenia zewn ętrznego. Celem nadrz ędnym opracowania jest okre ślenie programów działa ń, które przyczyni ą si ę do poprawy warunków Ŝycia lokalnej społeczno ści.

Zadaniem Strategii jest powi ązanie projektów z celami Strategii Rozwoju Powiatu oraz potencjalnymi źródłami ich finansowania. Projekcja zada ń inwestycyjnych odnosi si ę wył ącznie do zada ń własnych powiatu oraz zada ń realizowanych wspólnie z innymi podmiotami, głównie z gminami Powiatu Biłgorajskiego.

Prace nad „Strategi ą Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego” wykonano w trzech etapach:

I etap:

Opracowanie diagnozy sytuacji społeczno-gospodarczej obszaru powiatu na podstawie danych statystycznych i bada ń własnych. Analiza została przeprowadzona w oparciu o materiał statystyczny pochodz ący z Głównego Urz ędu Statystycznego, Starostwa Powiatowego oraz badania własne. W opracowaniu wykorzystano nast ępuj ące materiały źródłowe:

• Zaktualizowana „Strategia rozwoju województwa lubelskiego na lata 2006 – 2020” • Plan Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2004 – 2013, • Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 – 2013, • Główny Urz ąd Statystyczny w Warszawie, baza BDR, • Pa ństwowa Komisja Wyborcza, • Wojewódzki Urz ąd Statystyczny w Lublinie, • Narodowy Spis Powszechny 2002 – Ludno ść , • Narodowy Spis Powszechny 2002 – Mieszkania, • Narodowy Spis Powszechny 2002 – Gospodarstwa Domowe, • Powszechny Spis Rolny – 2002, • Program ochrony środowiska powiatu biłgorajskiego, • Plan gospodarki odpadami powiatu biłgorajskiego, • Wojewódzki Program Rozwoju Alternatywnych Źródeł Energii dla Województwa Lubelskiego, • Program promocji zatrudnienia i aktywizacji lokalnego rynku pracy na lata 2004 – 2007, • Powiatowa Strategia Rozwi ązywania Problemów Społecznych, • Informator o organizacjach pozarz ądowych terenu powiatu biłgorajskiego i gminy Zwierzyniec, • Informacja Komendanta Powiatowego PSP w Biłgoraju o stanie bezpiecze ństwa powiatu biłgorajskiego w zakresie ochrony przeciwpoŜarowej za rok 2006, • Ocena stanu bezpiecze ństwa i porz ądku publicznego na terenie powiatu biłgorajskiego w okresie 2006 roku, • Raporty SIO – 2005, 2006, 2007.

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 II etap:

Opracowanie cz ęś ci planistycznej okre ślaj ącej po Ŝą dane kierunki rozwoju powiatu poprzez wyznaczenie konkretnych zada ń i sposobów ich realizacji.

Intencj ą Rady i Zarz ądu Powiatu było zidentyfikowanie potrzeb i oczekiwań w zakresie zada ń własnych powiatu oraz uj ęcie ich w „Strategii Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego”.

Wszystkie zadania uj ęte w planie zostały wypracowane podczas spotka ń grup roboczych, które odbyły si ę na terenie Powiatu Biłgorajskiego w dniach 21 września 2007 r.; 21, 24 i 30 stycznia 2008 r. oraz 2 kwietnia 2008 r.

III Etap:

„Plan Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego” przedstawia sytuacj ę społeczno – ekonomiczn ą, formułuje cele i zawiera opis strategii zmierzaj ącej do osi ągni ęcia rozwoju społecznego oraz gospodarczego. Prezentuje szacunkowe efekty planowanych interwencji i wpływ na przebieg procesów rozwojowych, wskazuje kierunki zaanga Ŝowania środków funduszy strukturalnych i środków własnych powiatu i gmin.

Przygotowanie Planu Rozwoju poprzedził proces konsultacji społecznych. Projekt był przedmiotem dyskusji poszczególnych komisji Rady Powiatu. Dokument oparty został na zało Ŝeniach uj ętych w zarysie strategii rozwoju powiatu.

„Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015” b ędzie słu Ŝyła jako punkt odniesienia dla działa ń o charakterze rozwojowym, podejmowanych z zasobów środków własnych i jednostek samorz ądu terytorialnego na szczeblu gmin, jak równie Ŝ pozwoli okre śli ć wysoko ść interwencji z funduszy unijnych.

„Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego” została opracowana dla dwóch okresów:

- okresu krótkoterminowego, obejmuj ącego lata 2008 – 2010, - okresu długoterminowego, obejmuj ącego lata 2011 – 2015.

Zakłada si ę aktualizacj ę Strategii w przypadku zaistnienia pilnej potrzeby. Realizacja Strategii Rozwoju Powiatu uzale Ŝniona b ędzie od opracowania studiów wykonalno ści, przygotowania projektów technicznych oraz mo Ŝliwo ści własnych, finansowych Powiatu i kwalifikacji projektów przez Regionalny Komitet Steruj ący.

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

Cz ęść I

DIAGNOZA SYTUACJI SPOŁECZNO – EKONOMICZNEJ

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 1. PRZESTRZE Ń I ŚRODOWISKO

1.1. Poło Ŝenie powiatu biłgorajskiego

Powiat biłgorajski poło Ŝony jest w południowej cz ęś ci województwa lubelskiego na pograniczu trzech jednostek fizjograficznych: Wy Ŝyny Lubelskiej, Roztocza i Kotliny Sandomierskiej. Ni Ŝszymi jednostkami fizjograficznymi s ą: Wyniosło ść Giełczewska, Padół Zamojski, Roztocze Zachodnie i Środkowe, Równina Biłgorajska i Płaskowy Ŝ Tarnogrodzki. Od zachodu powiat biłgorajski s ąsiaduje z powiatem ni Ŝańskim i janowskim, od północnego - zachodu z powiatem lubelskim, od północnego - wschodu z powiatem krasnostawskim, od wschodu z powiatem zamojskim, od południowego - wschodu z tomaszowskim, a od południa z powiatami lubaczowskim, le Ŝajskim i przeworskim przynale Ŝnymi do województwa podkarpackiego.

Podział administracyjny

W skład powiatu wchodz ą:

- 4 gminy miejskie – Biłgoraj, Frampol, Józefów i Tarnogród - 10 gmin wiejskich: Biłgoraj, Aleksandrów, Biszcza, Goraj, Ksi ęŜ pol, Łukowa, Obsza, Potok Górny, Tereszpol, Turobin.

Powiat Biłgorajski zajmuje obszar 1 678 km 2, co stanowi odpowiednio 6,68 % powierzchni województwa lubelskiego i 0,5% powierzchni kraju.

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 1.2 Sie ć osadnicza

Powierzchnia, liczba miejscowo ści, liczba sołectw i lokalizacja gmin powiatu biłgorajskiego

Powierzchnia Liczba Liczba Lp. Gmina/miasto Lokalizacja w km 2 sołectw miejscowo ści Powiat 1 677,8 170 198 Poło Ŝony w południowej cz ęś ci województwa. Biłgorajski Miasto 1. 20,9 1 Poło Ŝone nad rzek ą Biał ą Ład ą Biłgoraj Poło Ŝona w północnej cz ęś ci powiatu. 16, w tym Gmina miejska – 21 w tym 1 We wschodniej cz ęś ci gminy znajduje si ę 2. 107,6 miasto Frampol miasto - Frampol Szczebrzeszy ński Park Krajobrazowy. Przez gmin ę Frampol przepływa rzeka Biała Łada Poło Ŝona we wschodniej cz ęś ci powiatu. Gmina miejska – 20 w tym 1 3. 124,7 17 Południow ą cz ęść gminy obejmuje Park Józefów miasto - Józefów Krajobrazowy Puszczy Solskiej. Gmina miejska – 5 w tym 1 miasto 4. 114,0 7 Poło Ŝona w południowej cz ęś ci powiatu. Tarnogród - Tarnogród Gmina Poło Ŝona w centralnej cz ęś ci powiatu. 5. 53,2 4 7 Aleksandrów Przez gmin ę przepływa rzeka Czarna Łada Poło Ŝona w centralnej cz ęś ci powiatu. 6. Gmina Biłgoraj 261,4 28 36 Przez gmin ę przepływa rzeka Biała Łada. Poło Ŝona w południowo - zachodniej cz ęś ci 7. Gmina Biszcza 107,3 8 8 powiatu. Przez gmin ę przepływa rzeka Tanew. Poło Ŝona w północnej cz ęś ci powiatu. Wschodnia cz ęść gminy le Ŝy w obr ębie 8. Gmina Goraj 67,6 12 16 Szczebrzeszy ńskiego Parku Krajobrazowego. Przez gmin ę przepływa rzeka Biała Łada. Poło Ŝona w centralnej cz ęś ci powiatu. 9. Gmina Ksi ęŜ pol 142,4 17 25 Przez gmin ę przepływa rzeka Tanew. Poło Ŝona w południowo - wschodniej cz ęś ci powiatu. 10. Gmina Łukowa 148,8 11 9 Wschodni ą cz ęść gminy obejmuje Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej. Przez gmin ę przepływa rzeka Tanew. Poło Ŝona w południowo - wschodniej cz ęś ci powiatu. 11. Gmina Obsza 113,0 8 6 Wschodni ą cz ęść gminy obejmuje Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej. Przez gmin ę przepływa rzeka Tanew. Gmina Potok Poło Ŝona w południowo - zachodniej cz ęś ci 12. 110,9 12 13 Górny powiatu. Poło Ŝona w centralnej cz ęś ci powiatu. Północna cz ęść gminy le Ŝy 13. Gmina Tereszpol 144,0 6 7 w obr ębie Szczebrzeszy ńskiego Parku Krajobrazowego.

14. Gmina Turobin 162,0 24 23 Poło Ŝona w północnej cz ęś ci powiatu.

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 1.3 Zasoby naturalne

Formy ochrony przyrody w powiecie biłgorajskim

Ogólna ocena wielko ści zasobów i walorów przyrodniczych powiatu.

Charakterystyczn ą cech ą środowiska przyrodniczego powiatu jest znaczne zró Ŝnicowanie na stosunkowo małej powierzchni. Wynika to z poło Ŝenia tego obszaru w dwóch strefach krajobrazowych - Obni Ŝeniu Podkarpackim i Pasie Wy Ŝyn. Kraw ędź Roztocza to jedyny w Polsce, wyra źnie zaznaczony w rze źbie terenu fragment granicy geologicznej mi ędzy fałdow ą Europ ą Zachodni ą, a płytow ą Wschodni ą. Ka Ŝdy z regionów fizjograficznych jest niejednorodny krajobrazowo i dzieli si ę wewn ętrznie na subregiony o odmiennych typach rze źby, szaty ro ślinnej i ró Ŝnych cechach charakterystycznych dla danego terenu. Terenem bardzo atrakcyjnym pod wzgl ędem krajobrazowym jest Roztocze. U podnó Ŝa kraw ędzi Roztocza pojawiaj ą si ę liczne źródła i wysi ęki, które przyczyniaj ą si ę do zabagnienia terenu Równiny Biłgorajskiej. Wi ąŜ e si ę z tym du Ŝa ró Ŝnorodno ść środowiska przyrodniczego: wyst ępuj ą du Ŝe kompleksy le śne, w ąwozy erozyjne z gł ębokimi suchymi dolinami, doliny rzeczne z ekosystemami zaro ślowymi oraz torfowiska Zró Ŝnicowanie krajobrazu to niew ątpliwe walory do wykorzystania w rozwoju turystyki. Rejon gmin Biszcza i Łukowa predysponowany jest do leczenia uzdrowiskowego ze wzgl ędu na wody mineralne i korzystny bioklimat.

W celu ochronny najcenniejszych walorów przyrodniczych i krajobrazowych utworzono park narodowy i trzy parki krajobrazowe, które obejmuj ą powiat biłgorajski (mapa poni Ŝej). Prócz tego wyznaczono trzy rezerwaty oraz wiele pomników przyrody o Ŝywionej i nieo Ŝywionej. Na terenie powiatu biłgorajskiego znajduje si ę wiele cennych zabytków architektury i budownictwa, a tak Ŝe liczne stanowiska archeologiczne.

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Roztocza ński Park Narodowy

Na terenie powiatu Biłgoraj (gmina Józefów - 180 km2) znajduje si ę jedynie jego fragment wysuni ęty najbardziej na zachód, jednak ze wzgl ędu na to, Ŝe jest to obiekt o najwy Ŝszej randze ochrony umieszczono jego charakterystykę w niniejszym opracowaniu. Roztocza ński Park Narodowy obj ął swym obszarem 13 rezerwatów le śnych, co świadczy o jego wysokiej warto ści przyrodniczej.

Roztocza ński Park Narodowy (RPN) utworzony został w oparciu o Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 10.05.1974 r. (Dz. U nr 21 z 1974 r. poz. 120) z kolejnymi zmianami w latach 1979, 1990 i 1991. Zajmuje obszar 8 481,76 ha, a otulina Parku posiada powierzchni ę 38 000 ha. Park obejmuje wycinek zachodniej cz ęś ci Roztocza Środkowego i pod wzgl ędem walorów przyrodniczych zajmuje jedn ą z czołowych lokat w śród polskich parków narodowych. Roztocza ński Park Narodowy jest parkiem le śnym – lasy obejmuj ą 92% jego powierzchni. Szat ę ro ślinn ą w jego obr ębie cechuj ą urozmaicone stosunki florystyczne i fitosocjologiczne, które s ą wynikiem zró Ŝnicowanej rze źby i gleb tego obszaru. W obr ębie parku wyst ępuj ą prawie wszystkie rodzime gatunki drzew (razem 25 gatunków) oraz osiem gatunków pochodzenia obcego. Według D. Fijałkowskiego (1996), około 4 000 drzew osi ąga tu rozmiary drzew pomnikowych – szczególnie buk, jodła i lipa. W Parku występuje 21 zespołów i kilka zbiorowisk le śnych. Do najbardziej warto ściowych zaliczane s ą dwie asocjacje: buczyny karpackiej i wy Ŝynny jodłowy bór mieszany. Tereny niele śne zajmuj ą w obr ębie Parku niewielk ą powierzchni ę – s ą to urozmaicone pod wzgl ędem fitosocjologicznym ł ąki i torfowiska (29 zespołów) oraz pola. Bardzo bogata jest flora naczyniowa – obejmuje około 700 gatunków, w śród których 65 uchodzi za rzadkie (w tym ponad połowa to ro śliny bardzo rzadkie, takie jak: tojad dzióbaty, czosnek nied źwiedzi, zanokcica murowa, m ącznica lekarska, rosiczka długolistna, śnie Ŝyczka przebi śnieg, przytulia okr ągłolistna, zimoziół północny, starzec zwyczajny i inne). Z gatunków zaliczanych do rzadkich wymieni ć mo Ŝna mi ędzy innymi: zanokcic ę skaln ą, buławik czerwony, paprotnic ę sudeck ą, kokoryczk ę okołówkow ą, paprotnik Brauna, czosnek siatkowaty, pokrzyk wilcza – jagoda i obuwik pospolity.

W obr ębie zbiorowisk le śnych Parku wyst ępuj ą ro śliny górskie (22 gatunki), które powszechnie wyst ępuj ą w Karpatach i Sudetach, a na ni Ŝu (w tym na Roztoczu) spotykane s ą rzadko i w specyficznych warunkach siedliskowych. Zaliczane do ro ślin górskich gatunki, takie jak: tojad dzióbaty, kokoryczka okołówkowa i groszek wschodnio - karpacki, stanowi ą grupy ro ślin zaliczane do reliktów. Na torfowiskach, przewa Ŝnie przej ściowych, wyst ępuj ą gatunki flory atlantyckiej i subatlantyckiej – w ąkrota zwyczajna, rosiczka po średnia, sit sztywny. W obr ębie flory naczyniowej, na terenie Parku wyst ępuje 37 gatunków podlegaj ących całkowitej ochronie, np. tojad dzióbaty, zawilec wielokwiatowy, pomocnik baldaszkowaty, śnie Ŝyczka przebi śnieg. Ro śliny rzadkie, górskie i chronione wyst ępuj ą w Parku w zbiorowiskach zast ępczych z klasy Qerco – Fagetea, w buczynie karpackiej, w subkontynentalnym gr ądzie lipowo – grabowym i w d ąbrowie świetlistej. W RPN według D. Fijałkowskiego (1996) wyst ępuje 336 gatunków mszaków, 323 porostów i 1500 grzybów. Wśród nich s ą równie Ŝ ro śliny rzadkie, górskie i chronione.

Fauna Parku jest równie bogata jak flora. Reprezentuj ą j ą głównie zwierz ęta le śne: jele ń, sarna, dzik, wilk, lis, borsuk i kuna a nad wodami wydra. Okresowo wyst ępuje ło ś i ry ś. Obok nich licznie wyst ępuj ą owado Ŝerne ssaki chronione – ryjówki, gryzonie – orzesznica i popielica oraz nietoperze. Sprowadzono tu równie Ŝ bobry (w 1979 r.) oraz utworzono ostoj ę konika polskiego. Ptaki reprezentuje ok. 200 gatunków, jest to mi ędzy innymi: orlik

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 krzykliwy, trzmielojad, bocian czarny, dzi ęcioł białogrzbiety, muchołówka białoszyja i mała. Gady, to liczne jaszczurki, zaskro ńce, Ŝmije zygzakowate i Ŝółw błotny a płazy reprezentuj ą liczne traszki, kumaki, grzebiuszki, rzekotki oraz Ŝaby zielone i brunatne. Licznie wyst ępuj ą te Ŝ bezkr ęgowce: mi ęczaki, wije, paj ęczaki i owady.

Szczebrzeszy ński Park Krajobrazowy

Szczebrzeszy ński Park Krajobrazowy zlokalizowany jest we wschodniej cz ęś ci powiatu biłgorajskiego i obejmuje wschodnie kra ńce gminy Turobin, Goraj, Frampol, Biłgoraj oraz północno-zachodni ą cz ęść gminy Tereszpol (w obr ębie powiatu 4 723ha). Utworzony został na mocy Rozporz ądzenia nr 3 Wojewody Zamojskiego dnia 22 stycznia 1991 r. (Dz. Urz. Woj. Zamoj. Nr 5, poz. 48); Rozporz ądzenia nr 23 Wojewody Zamojskiego z dnia 19 czerwca 1998 r. (Dz. Urz. Woj. Zamoj. Nr 15, poz. 127). Szczebrzeszy ński Park Krajobrazowy obejmuje powierzchni ę 20 209 ha i le Ŝy w obr ębie Roztocza Zachodniego. Cechuje si ę urozmaicon ą rze źbą, z du Ŝą ilo ści ą gł ębokich w ąwozów, wci ętych w pokryw ę lessow ą, lub utwory kredowe. Szata ro ślinna Parku nale Ŝy do geobotanicznej krainy Roztocza, jej najcenniejszymi zbiorowiskami s ą kompleksy le śne a w śród nich buczyna karpacka, subkontynentalny gr ąd lipowo – grabowy oraz niewielkie fragmenty wy Ŝynnego jodłowego boru mieszanego. Du Ŝe powierzchnie zajmuj ą te Ŝ zbiorowiska zast ępcze z Querco – Fagetea z podsadzon ą sosn ą. W obr ębie Parku zwraca uwag ę bogactwo ro ślin zielonych. S ą to zarówno ro śliny naczyniowe jak i zarodnikowe. Dominuj ą w nich ro śliny górskie (przewa Ŝnie runa le śnego – 30 gatunków) oraz gatunki południowo-wschodnie. Z rzadkich górskich wymieni ć nale Ŝy: Ŝywiec gruczołowaty, przetacznik górski, paprotnik kolczasty, paprotnik Brauna, wilczomlecz migdałolistny. Gatunki południowo – wschodnie to: szczodrzeniec ruski, pluskwica europejska, zawilec wielkokwiatowy, miodunka mi ękkowłosa i dzwonek syberyjski.

Obszary le śne w obr ębie Parku cechuje bardzo bogate runo (zajmuj ące ok. 90% dna lasu) oraz li ściaste gatunki w poziomie krzewów. W runie dominuj ą ro śliny typowe dla gr ądów; gwiazdnica wielkokwiatowa, gajowiec Ŝółty, jaskier kaszubski, marzanna wonna, miodunka ćma, podagrycznik pospolity, turzyca orz ęsiona, zawilec gajowy i inne. Dla borów typowe gatunki to – kosmatka owłosiona, konwalijka dwulistna i szczawik zaj ęczy.

W górnym odcinku Gorajca wyst ępuj ą olsy z olsz ą czarn ą i świerkiem, a w ich runie – porzeczka czarna i turzyca długokłosa. W cz ęś ci południowej Parku (rejon Zwierzy ńca) wyst ępuje na niewielkich obszarach bór świe Ŝy z sosn ą, świerkiem, jodł ą, rzadziej z bukiem i grabem. W jego runie dominuje: borówka czernica, konwalijka dwulistna, pszeniec zwyczajny, szczawik zaj ęczy i wrzos zwyczajny. Cieniste, ró Ŝnowiekowe bory jodłowe, czasami z domieszk ą sosny, świerka i gatunków li ściastych, zajmuj ą niewielkie powierzchnie. W ich runie wyst ępuj ą te same gatunki jak w borach świe Ŝych oraz widłak spłaszczony. W najbardziej wysuni ętej południowo- zachodniej cz ęś ci Parku znajduje si ę torfowisko wysokie – Bagno Tałandy. Wyst ępuje tu karłowata sosna i brzoza omszona a w śród torfowców typowy kompleks gatunków: modrzewnica zwyczajna, przygiełka zwyczajna, przygiełka biaława i brunatna, rosiczka okr ągłolistna, wełnianka pochwowata, wierzba borówkolistna, Ŝurawina błotna i kilka gatunków turzyc.

Południowe, niezalesione stoki wzniesie ń i w ąwozów lessowych porastaj ą murawy kserotermiczne.

W granicach Parku najcenniejszym botanicznie obiektem jest „Las Cetner” k/Kaw ęczynka. Jest to zwarty kompleks le śny – buczyny karpackiej z niewielk ą ilo ści ą grabu, osiki i klonu, zlokalizowany w obszarze o najbardziej charakterystycznej rze źbie terenu. 14

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 O pr ęŜ no ści ekologicznej tego siedliska świadczy odnawiaj ący si ę tu bardzo dobrze buk i jodła.

Fauna Parku reprezentowana jest przez liczne gatunki, w tym wiele rzadkich. Najlepiej poznan ą gromad ą s ą ptaki – ok. 80 gatunków, w tym głównie (85%) gatunki l ęgowe. Najcenniejsze gatunki ptaków reprezentowane s ą przez: brod źca krwawodziobego, dzi ęcioła czarnego, jastrz ębia, krogulca, kruka, krzyka, muchołówk ę Ŝałobn ą, płomykówk ę, puszczyka, rycyka, sisiaka, bardzo rzadk ą kl ąsawk ę, gila i zniczka. Licznie wyst ępuje bocian biały. Teren Parku zasiedla te Ŝ bóbr europejski. Na terenie Parku wyst ępuje 10 pomników przyrody oŜywionej, z zasługuj ącą na szczególne wyró Ŝnienie lip ą drobnolistn ą o obwodzie pnia 920 cm w Szperówce k/Szczebrzeszyna. Atrakcj ą geologiczn ą s ą równie Ŝ źródła w Radecznicy, Zaporzu i Trz ęsinach, zaliczone do pomników przyrody nieo Ŝywionej.

Krasnobrodzki Park Krajobrazowy

Park ten utworzony został w 1998 r. na terenie Roztocza Środkowego. Podstaw ą prawn ą jego utworzenia jest Uchwała nr XXVII/175/88 WRN w Zamo ściu z dnia 11 maja 1988 r. (Dz. Urz. Woj. Zamoj. Nr 10, poz.75); Rozporz ądzenie nr 1 Wojewody Zamojskiego z 21 stycznia 1991 r. (Dz. Urz. Woj. Zamoj. Nr 5, poz. 46) oraz Rozporz ądzenie nr 25 Wojewody Zamojskiego z 19 czerwca 1998 r. (Dz. Urz. Woj. Zamoj. Nr 15, poz.129). Na terenie powiatu biłgorajskiego Park zajmuje powierzchni ę 240 ha i obejmuje wschodnie kra ńce gminy Józefów. Park utworzony został dla ochrony rzadkich i chronionych gatunków fauny i flory, osta ńców podło Ŝa trzeciorz ędowego i kredowego, zwartych kompleksów lasów mieszanych z du Ŝą domieszk ą jodły oraz zabytków sakralnych i walorów krajobrazowych. Powierzchnia Parku obejmuje 9 390 ha, a otulina 30 794 ha. Granice Parku obejmuj ą pasmo wzgórz wapiennych Roztocza, ze zboczy, których wypływaj ą źródła Szumu, Sopotu i Potoku Łosienickiego. W obr ębie Parku i otuliny lasy zajmuj ą powierzchni ę 13 958 ha w obr ębie, których najwi ększ ą warto ść przyrodnicz ą maj ą dwa rezerwaty: „Debry” i „ Św. Roch”. S ą to do ść dobrze zachowane fragmenty buczyny karpackiej, wy Ŝynnego jodłowego boru mieszanego oraz gr ądu lipowo – grabowego z runem ro ślin górskich: przytulii okr ągłolistnej, zanokcicy zielonej, narecznicy górskiej, paprotnika kolczastego, Ŝywca gruczołowatego, kokoryczki okółkowej i innych. Obok w/w ro ślin wyst ępuj ą takie rzadkie i chronione gatunki ro ślin, takie jak: widłaki, storczyki, rosiczka okr ągłolistna, kruszyna pospolita, wawrzynek wilcze łyko. W stawach (w m. Hutki) rosn ą: gr ąŜ el Ŝółty i grzybie ń biały. Du Ŝe obszary Parku zajmuj ą lasy przekształcone przez człowieka – zaj ęte przez zbiorowiska z klasy Querco – Fagetea z sosn ą.

Fauna le śna to ssaki kopytne – jele ń, sarna, dzik oraz drapie Ŝne: borsuk, gronostaj, jenot, kuna le śna i domowa, łasica i tchórz. Rzadkimi przedstawicielami awifauny s ą orlik krzykliwy, bocian czarny, kraska i pliszka górska. Stawy wodne w okolicy Krasnobrodu zasiedla bóbr oraz liczna populacja ptaków wodnych.

Ró Ŝnorodne formy rze źby reprezentuj ą wzgórza osta ńcowe, wydmy, w ąwozy i suche doliny. W ich obr ębie chronione s ą: stanowisko dokumentacyjne „Kamieniołom” i pomniki przyrody nieo Ŝywionej „Wapielnia” k/Ulowa i „Skałki na wzgórzu Kamie ń” w Stanisławowie (na terenie powiatu biłgorajskiego i tomaszowskiego). Obok nich, w dolinie Wieprza, wyst ępuje kilka rzadkich zespołów niskotorfowiskowych a na południe od Jacni – zbiorowisko z udziałem ro ślin kserotermiczmych: omamem szlachtaw ą i goryczk ą orz ęsion ą.

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej

Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej utworzono na mocy decyzji Wojewody Zamojskiego Rozporz ądzeniem nr 24 WZ z 19 czerwca 1998 r. (Dz. Urz. Woj. Zamoj. nr 15, poz. 128).Park le Ŝy w obr ębie dwóch województw lubelskiego i podkarpackiego, a całkowita jego powierzchnia wynosi 21 305 ha. Park ten obejmuje stref ę borów sosnowych Równiny Puszcza ńskiej i południowo - zachodniej kraw ędzi Roztocza Środkowego.

Wspomniana kraw ędź Roztocza jest tworem geologicznym unikalnym w skali kraju. Przez ni ą, w pi ęciu miejscach, przełamuj ą si ę doliny roztocza ńskich rzek: Szumu, Nepryszki, Sopotu, Jelenia i Potoku Łosienieckiego. Z kraw ędzi wypływa te Ŝ szósta rzeka - Ró Ŝaniec. Przełomowe i źródliskowe odcinki rzek posiadaj ą wybitne walory krajobrazowe tworz ą system niewielkich wodospadów zwanych "szumami", "sopotami" lub "szypotami". Rzeki s ą w strefie kraw ędziowej dodatkowo zasilane przez liczne źródła zlokalizowane w ich korytach. Najpi ękniejsze fragmenty strefy kraw ędziowej obj ęto ochron ą, tworz ąc rezerwaty przyrody: „Szum”, „Czartowe Pole” i „Nad Tanwi ą”. Głównym walorem przyrody o Ŝywionej Parku nie są drzewostany, gdy Ŝ dominuj ą tu na ogół do ść młode monokultury sosnowe, lecz bardzo liczne śródle śne torfowiska, bagna i bory bagienne ci ągn ące si ę wzdłu Ŝ całego Parku w jego południowej i zachodniej cz ęś ci. Ro śnie tu wiele rzadkich gatunków jak: rosiczka okr ągłolistna i długolistna, widłak torfowy, tłustosz pospolity, nasi ęź rzał pospolity, kruszczyk błotny, kosaciec syberyjski, storczyk drobnokwiatowy i inne. Spotka ć mo Ŝna równie Ŝ rzadkie ptaki, jak: b ączek, czapla siwa, bocian czarny, kania rdzawa i czarna, orlik krzykliwy, Ŝuraw i głuszec. Spo śród ssaków na uwag ę zasługuje: kilka gatunków nietoperzy, Ŝoł ędnica, wydra, ło ś i wilk. Z płazów i gadów Ŝyje: salamandra plamista, padalec, zaskroniec, gniewosz plamisty i Ŝmija zygzakowata.

Rezerwaty

W parkach krajobrazowych, w przeciwie ństwie do parków narodowych, tworzy si ę rezerwaty i indywidualne formy ochrony mog ące dotyczy ć zarówno przyrody o Ŝywionej jak i nieo Ŝywionej. Na terenie powiatu biłgorajskiego znajduj ą si ę trzy rezerwaty.

Rezerwat krajobrazowy „Czartowe Pole”

Został powołany zarz ądzeniem Ministra Le śnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 10 maja 1974 r.(MP Nr 63, poz.363) w celu ochrony malowniczego, przełomowego odcinka rzeki Sopot, zajmuje powierzchni ę 17,0 ha. Rezerwat obejmuje kraw ędź i dolin ę rzeki, brzegi doliny osi ągaj ą kilkana ście metrów wysoko ści. Rezerwat charakteryzuje si ę wyst ępowaniem licznych meandrów i starorzeczy rzeki Sopot oraz przepi ęknymi nieregularnymi wodospadami. W rezerwacie znajduj ą si ę malownicze ruiny dawnej papierni.

Rezerwat krajobrazowo-le śny „Szum”

Utworzony zarz ądzeniem Ministra Le śnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 18 sierpnia 1958 r. (MP Nr 63, poz. 366) w celu ochrony krajobrazu przełomowego odcinka rzeki Szum. Rezerwat poło Ŝony jest pomi ędzy Góreckiem Ko ścielnym a Góreckiem Starym; ci ągnie si ę wzdłu Ŝ rzeki Szum. Powierzchnia rezerwatu wynosi 19,96 ha. Na terenie rezerwatu znajduje si ę jedyne w Polsce stanowisko pluskwiaka. Wyst ępuj ą rzadkie gatunki ro ślin chronionych. Dno doliny porasta las ł ęgowy i olchowy, w wy Ŝszych partiach bór sosnowy.

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

Rezerwat torfowiskowy „Obary”

Utworzony zarz ądzeniem Ministra Le śnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 21 lipca 1958 r. (MP Nr11, poz.64) w celu ochrony fragmentu torfowiska przej ściowego i wysokiego. Zajmuje on powierzchni ę 62,3 ha. Na terenie rezerwatu Ŝyją głuszce, jarz ąbki, cietrzewie i Ŝurawie, a tak Ŝe rzadkie gatunki ro ślin: turzyca bagienna, gnidosz królewski, bagnica torfowa, rosiczka okr ągłolistna i długolistna.

Pomniki przyrody o Ŝywionej.

Na obszarze powiatu biłgorajskiego ustanowiono 37 pomników przyrody o Ŝywionej. S ą to drzewa, które ze wzgl ędu na swój wiek oraz rozmiary winny by ć chronione. Najcz ęś ciej znajduj ą si ę w parkach podworskich i na cmentarzach. Najliczniej reprezentowanymi gatunkami s ą: d ąb szypułkowy i lipa drobnolistna. Ponadto ochron ą obj ęto pojedyncze okazy wi ązu, jesionu, buka, klonu, robinii, świerka, brzozy i gruszy. Najwi ększa liczba drzew pomnikowych znajduje si ę na terenie parku podworskiego w Majdanie Nepryskim i w Ksi ęŜ polu na cmentarzu prawosławnym.

Pomniki przyrody nieo Ŝywionej .

Na terenie powiatu biłgorajskiego ustanowiono 8 pomników przyrody nieo Ŝywionej. S ą to osobliwo ści przyrodnicze w postaci trzeciorz ędowych osta ńców wapiennych oraz źródlisk.

Obszary Chronione Natura 2000

Europejska Sie ć Ekologiczna Natura 2000 jest wyznaczana na europejskim terytorium pa ństw członkowskich Unii Europejskiej w celu ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków ro ślin i zwierz ąt zagro Ŝonych wygini ęciem. Polska, w ramach procesu integracji z Uni ą Europejsk ą, została zobowi ązana do wyznaczenia na swoim terytorium potencjalnych obszarów mog ących wej ść do sieci.

Po uzgodnieniach i po zasi ęgni ęciu opinii rad gmin, regionalnych zarz ądów gospodarki wodnej oraz regionalnych dyrekcji Lasów Pa ństwowych, powstała krajowa lista obszarów Natura 2000, która została przesłana do Komisji Europejskiej. Ł ącznie wytypowano 256 obszarów Natura 2000 w Polsce o powierzchni stanowiącej 9,3% powierzchni kraju. Ponad 62% powierzchni wyznaczonych obszarów pokrywa si ę z istniej ącymi formami ochrony przyrody. Lista ta została uzupełniona przez organizacje pozarz ądowe ł ącznie o 238 obszary. Posiadaj ą one obecnie status potencjalnych obszarów sieci Natura 2000, o których uzupełnienie strona Polska została zobowi ązana przez Komisj ę Europejsk ą.

Na teren powiatu biłgorajskiego si ęgaj ą granice dwóch obszarów specjalnej ochrony ptaków (Lasy Janowskie, Puszcza Solska), dwa specjalne obszary ochrony siedlisk pokrywaj ące si ę z ochron ą ptasi ą (Uroczyska Lasów Janowskich, Uroczyska Puszczy Solskiej) oraz dwa specjalne obszary ochrony siedlisk, które peryferyjnie si ęgaj ą granic powiatu (Roztocze Środkowe, Dolina Ł ętowni). Ł ącznie wyznaczone obszary obejmuj ą około 33% powierzchni powiatu biłgorajskiego.

Reasumuj ąc nale Ŝy stwierdzi ć, i Ŝ Powiat Biłgoraj jest terenem o wyj ątkowych walorach przyrodniczych i krajobrazowych. Na obszarze Powiatu Biłgorajskiego istnieje szereg zabytkowych obiektów architektonicznych i archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków. Znajduj ą si ę tutaj równie Ŝ liczne pomniki przyrody Ŝywej i nieo Ŝywionej (44), 17

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 rezerwaty przyrody (Czartowe Pole - gm. Józefów; Obary - gm. Biłgoraj; Szum - gm. Józefów), oraz zbiorniki wodne. Wody podziemne z obszaru powiatu drenowane s ą przez liczne źródła, z których znaczna cz ęść ma miano pomników przyrody.

Malownicze ukształtowanie terenu, atrakcyjny krajobraz, wyst ępowanie pi ęknych kompleksów le śnych oraz dogodny mikroklimat, mimo braku tradycji kwalifikuje obszar powiatu do rozwoju turystyki krajoznawczej, w tym do agroturystyki. Atrakcyjno ść krajobrazow ą potwierdzaj ą tereny wchodz ące w skład Krasnobrodzkiego Parku Krajobrazowego, Parku Krajobrazowego Puszczy Solskiej i Szczebrzeszy ńskiego Parku Krajobrazowego, które ł ącznie obejmuj ą 18 083 ha. W obr ębie najciekawszych zespołów drzewostanów i zbiorników wodnych prowadz ą oznakowane szlaki turystyczne, rokrocznie wykorzystywane do celów wypoczynku indywidualnego i zbiorowego.

Wody powierzchniowe

Powiat biłgorajski le Ŝy w zlewni rzek Sanu i Wieprza. Zlewnia Wieprza obejmuje północn ą cz ęść powiatu (gmina Turobin, wschodni fragment gminy Frampol i Goraj, a tak Ŝe północno - wschodni skraj gminy Tereszpol). Obszar ten odwadniany jest przez rzek ę Por, lewobrze Ŝny dopływ Wieprza. Por płynie w kierunku południowo wschodnim, bieg rzeki został uregulowany, koryto pogł ębione i wyprostowane. Pozostała cz ęść powiatu le Ŝy w zlewni Sanu. Równorz ędne dopływy Sanu to Tanew, Bukowa, Złota I i Złota II. Rzeka Bukowa odwadnia zachodni kraniec gminy Frampol. Zlewnia Złotej I obejmuje południowo - zachodni ą cz ęść gminy Tarnogród, a Złotej II południow ą cz ęść gminy Potok Górny.

Podstaw ę systemu wodnego powiatu Biłgoraj stanowi rzeka Tanew z dopływami. Tanew, której źródła znajduj ą si ę na terenie województwa podkarpackiego, wpływa na obszar powiatu w gminie Obsza. Płynie w jego południowej cz ęś ci ze wschodu na zachód i ma charakter rzeki meandruj ącej. Lewostronne dopływy Tanwi to: Wirowa, Lubienia, Złota Nitka, Łazobna i Borowina (wpadaj ąca do Tanwi poza terenem powiatu). Sie ć rzeczn ą uzupełniaj ą liczne rowy melioracyjne i niewielkie cieki bezimienne cz ęsto prowadz ące wody okresowo. Prawobrze Ŝne dopływy Tanwi to Studzianka, Sopot i Szum z Nepryszk ą. Zaznacza si ę du Ŝe zró Ŝnicowanie w charakterze dopływów. Rzeki, które wypływaj ą z Roztocza wykazuj ą cechy rzek górskich, płyn ą korytami gł ęboko wci ętymi w podło Ŝe, maj ą charakter przełomowy z licznymi progami. Granice mi ędzy zlewniami tych rzek s ą wyra źnie zaznaczone, natomiast w cz ęś ci nale Ŝą cej do Równiny Biłgorajskiej niejednokrotnie trudno jest jednoznacznie okre śli ć te granice, bowiem spadek rzek jest mały, a przepływy s ą niewielkie. Rzeki tego rejonu płyn ą w rozległych i szerokich dolinach, cz ęsto zabagnionych.

Rzeki wypływaj ące z Roztocza to: Studzianka, Sopot i Szum. Studzianka ma przebieg równole Ŝnikowy i na całej swojej długo ści płynie w obszarze chronionym. Rzeka Szum bierze swój pocz ątek z zabagnionego obszaru Doliny Zwierzynieckiej. Mi ędzy Góreckiem Nowym, a Góreckiem Ko ścielnym rzeka przepływa na odcinku 2 km przez rezerwat „Szum”. W dolnym biegu rzeka płynie przez zmeliorowane ł ąki. Około 3 km przed uj ściem do Tanwi Szum przyjmuje swój najwi ększy dopływ Nepryszk ę. Sopot wypływa ze źródła w Husinach. Rzeka ta prawie na całej swojej długo ści płynie w obszarze chronionym, a odcinki przełomowe obj ęte s ą ochron ą rezerwatow ą. W górnym odcinku Sopotu w Majdanie Sopockim znajduje si ę rekreacyjny zbiornik wodny. Na granicy z powiatem janowskim w Kolonii Łazory do Tanwi wpada Łada, która powstaje z poł ączenia Białej Łady i Czarnej Łady. Biała Łada wypływa z powiatu janowskiegoi płynie prawie południkowo w kierunku Biłgoraja. Od Biłgoraja płynie w kierunku południowo - zachodnim wykazuj ąc charakter rzeki meandruj ącej. Czarna Łada ma swój pocz ątek w rejonie Wielkiego Bagna w Puszczy Solskiej i płynie w kierunku zachodnim. W okolicy wsi Brodziaki zmienia bieg na NNW 18

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 i płynie w kierunku Biłgoraja tworz ąc meandry i zakola. Rzeki Biała Łada i Czarna Łada ł ącz ą si ę w miejscowo ści Sól około 3 km na południowy zachód od Biłgoraja.

Zbiorniki wodne otwarte

Powiat biłgorajski jest ubogi w zbiorniki wód stoj ących. S ą one zlokalizowane w nast ępuj ących gminach powiatu: Aleksandrów, Frampol, Goraj, Józefów, Łukowa i miasto Biłgoraj. Za kluczowe w tym zakresie uznaje si ę doko ńczenie budowy I etapu du Ŝego zbiornika wodnego śary – Biszcza w gminie Biszcza (2008 rok).

Zestawienie otwartych zbiorników wodnych w powiecie biłgorajskim z podaniem ich powierzchni przedstawia poni Ŝsza tabela:

Pow. Lp. Gmina Rodzaj zbiornika Lokalizacja zbiornika zbiornika Aleksandrów I Kol. staw rybny 51 ha 1. Aleksandrów Podlasem staw rybny Aleksandrów I Sigła 2,05 ha w północno - zachodniej 2. Frampol zbiornik retencyjny 4,5 ha cz ęś ci gminy 3. Goraj stawy hodowlane na rzece Biała Łada 1,3 ha, 7,5 ha zalew rekreacyjny Józefów 1,01 ha na rzece Szum w Gó recku zbiornik 2,01 ha Ko ścielnym przy drodze Józefów - 4. Józefów zbiornik retencyjny 2,84 ha Biłgoraj potok Świerz w Majdanie stawy hodowlane 0,36 ha i 0,5 ha Kasztela ńskim zbiornik bezodpływowy Długi K ąt 2,8 ha kompleks stawów 5. Łukowa Chmielek 6 kwater hodowlanych 6. miasto Biłgoraj zalew rekreacyjny Bojary 7,8 ha

Jako ść wody w rzekach powiatu biłgorajskiego

Stan wód powierzchniowych na terenie powiatu biłgorajskiego nie jest zadawalaj ący. Główne rzeki powiatu Tanew i Łada prowadz ą wody o niezadowalaj ącej jako ści (klasa IV) oraz w cz ęś ci biegu wody zadawalaj ącej jako ści (klasa III). Jako ść wody jest lepsza w górnych odcinkach rzek natomiast poni Ŝej aglomeracji miejskich (Biłgoraj, Tarnogród, Józefów) jako ść wód rzek ulega wyra źnemu pogorszeniu. W wielu przypadkach pozaklasowo ść jest rezultatem przekroczenia tylko paru wska źników, podczas gdy pozostałe są w normie klas I –II. Niemniej ocen ę ko ńcow ą determinuje wska źnik najgorszy uzyskany w danym badaniu. Uzyskanie poprawy stanu wód powierzchniowych wymaga wieloletnich działa ń podejmowanych jednocze śnie w ró Ŝnych dziedzinach i zaanga Ŝowania szeregu instytucji, ale równie Ŝ wła ściwej postawy ka Ŝdego z obywateli. Bez takiego współdziałania trudno b ędzie osi ągn ąć wła ściwe rezultaty. Priorytetowe znaczenie ma budowa i modernizacja oczyszczalni ścieków i wła ściwa gospodarka wodno – ściekowa oraz ograniczanie ilo ści substancji zanieczyszczaj ących pochodz ących z rolnictwa (zanieczyszczenia obszarowe). 19

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

Rzeka Tanew – najwi ększy prawostronny dopływ Sanu, badana w 3 punktach pomiarowo – kontrolnych zlokalizowanych w miejscowościach Osuchy, Ksi ęŜ pol oraz Wólka Biska z cz ęstotliwo ści ą 1 raz w miesi ącu. Wody we wszystkich badanych punktach odpowiadały IV klasie jako ści ze wzgl ędu na grupy wska źników fizycznych, tlenowych i mikrobiologicznych. W górnym odcinku rzeka Tanew prowadzi wody zaliczone do III a nawet II klasy czysto ści. Przes ądziły o tym przede wszystkim charakterystyczne dla odbiorników spływów wód powierzchniowych z terenów le śnych i podmokłych, wysokie warto ści obliczeniowe utlenialno ści oraz niekorzystny stan bakteriologiczny.

Rzeka Biała Łada – badana w 3 punktach pomiarowo – kontrolnych zlokalizowanych w miejscowo ściach Goraj, Stara Wie ś i Sól z cz ęstotliwo ści ą 1 raz w miesi ącu. Wody we wszystkich badanych punktach odpowiadały IV klasie jako ści ze wzgl ędu na grupy wska źników fizycznych, tlenowych biologicznych i mikrobiologicznych. Rzeka Biała Łada w odcinku źródłowym prowadzi wody z jednym z najkorzystniejszych układów cech fizykochemicznych, bakteriologicznych i hydrobiologicznych. O zaliczeniu wód do III klasy czysto ści, na tym odcinku, zadecydowała zawarto ść manganu.

Rzeka Czarna Łada – badana w 2 punktach pomiarowo – kontrolnych zlokalizowanych w miejscowo ściach Biłgoraj i Podlesie. Wody w badanych punktach odpowiadały IV klasie jako ści ze wzgl ędu na grupy wska źników fizycznych, tlenowych i mikrobiologicznych, a w Podlesiu tak Ŝe na zawarto ść biogenów. Rzeka Czarna Łada, pełni ąca rol ę odbiornika ścieków z oczyszczalni w Biłgoraju, została na uj ściu zaliczona do NON (wody złej jako ści) z powodu wysokich zawarto ści CHZT MN i miana Coli, a tak Ŝe ze wzgl ędu na wysokie st ęŜ enie fosforanów i fosforu ogólnego.

Rzeka Łada – najwi ększy prawostronny dopływ Tanwi, badana w 1 punkcie pomiarowo – kontrolnych zlokalizowanym w miejscowo ści Bidaczów z cz ęstotliwo ści ą 1 raz w miesi ącu. Wody spełniały wymagania dla IV klasy jako ści ze wzgl ędu na grupy wska źników fizycznych, tlenowych i mikrobiologicznych.

Rzeka Złota Nitka – badana w jednym punkcie pomiarowo – kontrolnym w miejscowo ści Pawlichy z cz ęstotliwo ści ą 1 raz w miesi ącu. Wody w ww. punkcie spełniły wymagania klasy V ze wzgl ędu na wska źniki z grup wska źników biogennych i mikrobiologicznych.

Rzeka Por – lewostronny dopływ Wieprza, badana na terenie powiatu biłgorajskiego w 1 punkcie pomiarowo – kontrolnych zlokalizowanym w miejscowo ściach śurawie z cz ęstotliwo ści ą 1 raz na kwartał. Wody w badanym punkcie odpowiadały III klasie jako ści ze wzgl ędu na grupy wska źników fizycznych, tlenowych, zasolenia i mikrobiologicznych.

Wody podziemne

Wody podziemne powiatu Biłgoraj zwi ązane s ą z utworami czwartorz ędu, trzeciorz ędu i kredy górnej. Skały te stanowi ą zbiorniki o zró Ŝnicowanych zasobach i warunkach wyst ępowania wód podziemnych.

O warunkach wyst ępowania wody decyduj ą przepuszczalno ść hydrauliczna i ods ączalno ść oraz mi ąŜ szo ść warstw wodono śnych i izoluj ących kredy i czwartorz ędu. Oprócz warunków geologicznych, wielko ść zasobów wodnych jest uzale Ŝniona od zasilania, sezonowej i rocznej zmienno ści opadów oraz ich intensywno ści. Na tworzenie si ę zasobów wodnych wpływa proces parowania, du Ŝe znaczenie maj ą równie Ŝ gleby, potrzeby wodne 20

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 ro ślin, u Ŝytkowanie i zabudowa terenu. Na podkre ślenie zasługuje tak Ŝe silne powi ązanie hydrauliczne wód podziemnych i powierzchniowych.

Wody podziemne pierwszego u Ŝytkowego poziomu wyst ępuj ą w ró Ŝnych wiekowo i litologicznie utworach. Tworz ą one trzy pi ętra wodono śne zwi ązane z osadami kredy, trzeciorz ędu i czwartorz ędu. Wody poszczególnych pi ęter znajduj ą si ę najcz ęś ciej w ł ączno ści hydraulicznej. Tworz ą one jedno ci ągłe zwierciadło wody, którego wysoko ść poło Ŝenia nawi ązuje do rze źby terenu. W zale Ŝno ści od charakteru skały wodono śnej oraz od sposobu wyst ępowania wód mo Ŝna wydziela ć wody warstwowo – szczelinowe i szczelinowe w skałach kredowych lub wody porowe w lu źnych osadach czwartorz ędu. W zró Ŝnicowanych utworach czwartorz ędowych wody podziemne wyst ępuj ą w piaskach ró Ŝnoziarnistych, cz ęsto pylastych lub gliniastych.

W obszarach dolin i obni Ŝeń oraz równin akumulacyjnych płytko poło Ŝone zwierciadło wody pierwszego poziomu decyduje o istnieniu mokradeł stałych lub okresowych. Natomiast w terenach mi ędzydolinnych wyst ępuj ą wody gruntowe, których swobodne zwierciadło wody nie jest izolowane od powierzchni terenu utworami słabo przepuszczalnymi. Zwierciadło wody pierwszego poziomu wykazuje ogólne nachylenie zgodne z ukształtowaniem powierzchni topograficznej.

Powiat Biłgoraj le Ŝy w obr ębie trzech zbiorników wód podziemnych:

- Główny Zbiornik Wód Podziemnych (GZWP) – GZWP nr 428 – „Dolina Kopalna Biłgoraj - Lubaczów”, - Główny Zbiornik Wód Podziemnych (GZWP) – GZWP nr 406 – „Niecka Lubelska (Lublin)”. - Główny Zbiornik Wód Podziemnych (GZWP) – GZWP nr 407 – „Niecka Lubelska (Chełm-Zamo ść )”

Zbiornik GZWP nr 406 – „Niecka Lubelska (Lublin)” i Zbiornik GZWP nr 407 – „Niecka Lubelska (Chełm-Zamo ść )” obejmuj ą północn ą i północno wschodni ą cz ęść powiatu. S ą to zbiorniki szczelinowo - porowe, których szacunkowe zasoby dyspozycyjne wynosz ą od 1330,0 tys. m 3/d (nr 406) do 1050 tys. m 3/d (nr 407), przy średniej gł ęboko ści uj ęć odpowiednio 85-70 m. Warstw ą wodono śną s ą utwory górnokredowe, sp ękane. Zwierciadło wody jest zazwyczaj swobodne; na zboczach i w obni Ŝeniach dolinnych zwierciadło wody wyst ępuje na ogół w strefie gł ęboko ści kilku do kilkunastu m; na wierzchowinach znacznie gł ębiej – średnio 70 – 80 m. Wydajno ść typowego otworu studziennego waha si ę 1 – 10 m 3/h (na Wyniosło ści Giełczewskiej) do 10 – 30 m 3/h (na Roztoczu). W obr ębie obu zbiorników wyst ępuj ą wody klasy I c, I a i b, a wi ęc wody bardzo nieznacznie zanieczyszczone (łatwe do uzdatniania) oraz wody bardzo czyste i czyste (do uŜytku bez uzdatniania). Mineralizacja ogólna tych wód jest rz ędu 300 – 400 mg/l; twardo ść wody mie ści si ę w przedziale 5,5 – 8 mval/l; wykazuj ą odczyn oboj ętny lub lekko kwa śny.

W obr ębie strefy kraw ędziowej Roztocza u Ŝytkowe poziomy wodono śne wyst ępuj ą w skałach w ęglanowych kredy górnej oraz piaskach i piaskowcach miocenu tworz ąc pi ętro wodono śne trzeciorz ędowo - kredowe. Ł ączna mi ąŜ szo ść tego poziomu waha si ę 10 – 40 m, wody poziomu trzeciorz ędowego i kredowego pozostaj ą w ścisłym kontakcie hydraulicznym tworz ąc jeden zbiornik wód podziemnych o charakterze szczelinowo - porowym. Wody s ą dobrej jako ści. Zbiornik GZWP nr 428 - „Dolina Kopalna Biłgoraj - Lubaczów” znajduje si ę w środkowej i południowo wschodniej cz ęś ci powiatu. Jest to zbiornik porowy, utworami wodono śnymi s ą piaszczyste i piaszczysto - Ŝwirowe osady czwartorz ędu. Ich mi ąŜ szo ść wynosi 20 – 30 m. Zwierciadło wód ma najcz ęś ciej charakter swobodny. Zasilanie tego 21

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 poziomu odbywa si ę przez infiltracj ę opadów atmosferycznych oraz dopływ boczny z utworów trzeciorz ędu i kredy Roztocza. Wydajno ść potencjalnej studni wierconej oszacowano na 30 – 50 m 3/h, lokalnie 70 m 3/h. Poza obszarem struktury Biłgoraj – Lubaczów wydajno ść ta znacznie spada – poni Ŝej 10 m 3/h.

Źródła

Wyst ępowanie źródeł zwi ązane jest ze stref ą kraw ędziow ą Roztocza. W gminie Turobin (miejscowo ści Tarnawa Du Ŝa, Turobin, Czerni ęcin, Elizówka) i Goraj (Zastawie i Zagrody) znajduj ą si ę źródła szczelinowe, cz ęsto o du Ŝej wydajno ści (1 - l0 l/s) Maj ą one znaczny udział w zasilaniu rzeki Por. Źródliska w Zastawiu i Zagrodach obj ęte s ą ochron ą prawn ą jako pomniki przyrody nieo Ŝywionej.

Wody mineralne

W rejonie Biszczy w trakcie prac poszukiwawczych za gazem ziemnym nawiercone zostały wody mineralne. Warstw ą wodono śną s ą utwory miocenu w kilku horyzontach gł ęboko ści od 300 do 1000 m. Ogólna mineralizacja wody waha si ę w granicach 36 g/l – 56 g/l zale Ŝnie od gł ęboko ści horyzontu wodono śnego. Są to wody typu chlorkowo - sodowego o zdecydowanej przewadze jonów Cl - i Na +, zawieraj ące cenne składniki farmakodynamiczne jak brom, jod i magnez.

Na terenie gminy Łukowa wyst ępuj ą zasoby wód mineralnych chlorkowo - sodowych o mineralizacji 15 – 18 g/l i zawarto ści bromu 20 – 50 mg/l oraz jodu do kilkunastu mg/l.

Brak izolacji od powierzchni terenu utworami słabo przepuszczalnymi sprawia, Ŝe wody podziemne nara Ŝone s ą na zanieczyszczenia antropogeniczne, szczególnie obszary stoków z wychodniami skał kredowych i trzeciorz ędowych lub przykryte cienk ą warstw ą lessu.

Jako ść wód podziemnych na terenie powiatu biłgorajskiego monitorowana jest w dwóch krajowych punktach pomiarowo - kontrolnych prowadzonych przez Pa ństwowy Instytut Geologiczny w Warszawie. Punkty pomiarowe sieci monitoringu krajowego zostały zlokalizowane poza zasi ęgiem lokalnych źródeł zanieczyszcze ń i znajduj ą si ę w Biłgoraju - wody gł ębszych poziomów wodono śnych i Hedwi Ŝynie – wody gruntowe.

Ogólnie stan wód podziemnych w powiecie biłgorajskim mo Ŝna uzna ć za zadowalaj ący. Podwy Ŝszone st ęŜ enia wi ększo ści niektórych badanych substancji fizykochemicznych zawartych w wodzie, wynikaj ą z czynników naturalnych – urozmaiconego tutaj tła geochemicznego (stront, Ŝelazo, mangan, twardo ść w ęglanowa). Badania wykazały, Ŝe wody w Biłgoraju s ą dobrej jako ści, zaliczono je do klasy Ib, natomiast wody w Hedwi Ŝynie zaliczone zostały do klasy III (wody niskiej jako ści).

Na terenie powiatu biłgorajskiego znajduj ą si ę 4 punkty pomiarów jako ści wód podziemnych nara Ŝonych na bezpo średnie oddziaływanie zanieczyszcze ń komunalnych. Zlokalizowano je w pobli Ŝu składowisk komunalnych. Badaniami obj ęto wody z ró Ŝnych poziomów wodono śnych ujmowan ą w piezometrach składowisk odpadów w Korczowie, Józefowie, Potoku Górnym i Woli Obsza ńskiej.

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

Flora

Szat ę ro ślinn ą powiatu biłgorajskiego cechuje:

- jedna z najwy Ŝszych w województwie lubelskim lesisto ść , - wysoki stopie ń zachowania walorów szaty ro ślinnej lasów, - niewielka powierzchnia naturalnych zbiorowisk niele śnych lądowych i minimalna wodnych.

W latach 1999 – 2006 powierzchnia gruntów le śnych na terenie powiatu biłgorajskiego zwi ększyła si ę z 64 845,3 ha do 65 351 ha, z czego grunty le śne publiczne w 2006 r. stanowiły 34 270 ha (52,44%), za ś grunty le śne prywatne 31 081 ha (47,56%). Na ogóln ą powierzchni ę 31 081 ha lasów pozostaj ących pod nadzorem starosty biłgorajskiego (grunty le śne prywatne) 604 ha jest własno ści ą wspólnot gruntowych, a 45,30 ha jest własno ści ą gmin. W analizowanym okresie powierzchnia gruntów leśnych b ędących pod nadzorem starosty biłgorajskiego wzrosła o 24 ha.

Odnowienia w lasach prywatnych w ci ągu ostatnich o śmiu lat rosły od roku 1999 do 2001 (z 59 ha do 137,5 ha), nast ępnie gwałtownie spadły w 2002 r. do 61,2 ha, by w nast ępnym roku wzrosn ąć do 126,9 ha. W ostatnich trzech latach nast ępuje spadek do wielko ści 23,7 ha w 2006 r. Analogiczna tendencja zauwa Ŝalna była w przypadku zalesie ń na gruntach prywatnych.

Pozyskiwanie drewna w lasach prywatnych od 2000 r. spadło z wielko ści 39 489 m 3 do 24 837 m 3 w 2006 r.

Lasy powiatu biłgorajskiego s ą zró Ŝnicowane pod wzgl ędem rozmieszczenia, wielko ści kompleksów le śnych, a tak Ŝe ró Ŝni ą si ę składem gatunkowym i wiekowym oraz siedliskowym. Przestrzenne rozmieszczenie lasów jest nierównomierne. Ponad 50% koncentruje si ę w gminach: Tereszpol, Biłgoraj i Józefów. W składzie gatunkowym wszystkich lasów dominuje sosna, która zajmuje ponad 50% powierzchni lasów.

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

Rozmieszczenie lasów na obszarze powiatu biłgorajskiego

W zakresie gospodarki le śnej na terenie powiatu prowadzone s ą działania w zakresie pozyskiwania nowych powierzchni le śnych. Na mocy ustawy z dnia 8 czerwca 2001 r. o przeznaczeniu gruntów rolnych do zalesienia (Dz. U. z 2001 r. Nr 73 poz. 764 z pó źn. zm.) były realizowane przez Starostwo Powiatowe w Biłgoraju w latach 2002-2003 zalesienia gruntów porolnych. W tym okresie zostało zalesionych ł ącznie 97,84 ha gruntów porolnych, z czego 33,79 ha w 2002 r. i 64,05 ha w 2003 r.

We współpracy z wła ściwymi nadle śnictwami prowadzone s ą równie Ŝ zalesiania gruntów w ramach dotacji z Funduszu Le śnego. Jest to dotacja w postaci sadzonki przekazywanej rolnikom na zalesianie gruntów słabych, przeznaczonych do zalesienia w planie zagospodarowania przestrzennego gminy wła ściwej ze wzgl ędu na ich poło Ŝenie. Rolnik nie otrzymuje jednak Ŝadnych środków finansowych na ochron ę i piel ęgnacj ę zało Ŝonej uprawy.

W ramach dotacji z Funduszu Le śnego w roku 2004 zostało zalesionych 31,71 ha gruntów porolnych. Natomiast w 2005 r. zostało zalesionych 4,73 ha gruntów porolnych. Wykonano równie Ŝ odnowienia powierzchni le śnych (pozr ębowe) na 26,80 ha przez wła ścicieli oraz naturalnie na 15,45 ha .

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Surowce naturalne

Na terenie powiatu biłgorajskiego znajduje si ę wiele udokumentowanych złó Ŝ surowców mineralnych o znaczeniu krajowym, regionalnym i lokalnym. Eksploatacja tych surowców (z wyj ątkiem gazu ziemnego) powoduje degradacj ę powierzchni ziemi, dlatego nale Ŝy zadba ć, aby wydobycie prowadzone było w sposób racjonalny i uporz ądkowany, a z chwil ą zako ńczenia eksploatacji nale Ŝy przeprowadzi ć rekultywacj ę.

Surowce mineralne powiatu biłgorajskiego zwi ązane s ą z utworami trzeciorz ędu i czwartorz ędu. Z trzeciorz ędem zwi ązane s ą utwory w ęglanowe (głównie wapienie), które s ą wykorzystywane jako kamienie drogowe i budowlane, surowce ilaste – iły krakowieckie, piaski szklarskie oraz gaz ziemny i wody mineralne wyst ępuj ące w mioce ńskich piaskach i piaskowcach. Surowce mineralne czwartorz ędu to kruszywo naturalne, piaski kwarcowe do produkcji betonów komórkowych i cegły wapienno - piaskowej, gliny oraz torf. Torfowiska spełniaj ą istotn ą rol ę jako obszary retencji wód oraz naturalne siedlisko ro ślin rzadkich i chronionych i jako takie nie powinny by ć przedmiotem eksploatacji. Z udokumentowanych złó Ŝ surowców mineralnych tylko cz ęść była lub jest przedmiotem eksploatacji (stan zagospodarowania złó Ŝ prezentuje zał ączona tabela).

Na terenie powiatu Biłgoraj znajduj ą si ę udokumentowane zło Ŝa kopalin, które maj ą znaczenie w bilansie krajowym. S ą to zło Ŝa:

- „Biszcza” - gaz ziemny, - „Ksi ęŜ pol” - gaz ziemny, - „Tarnogród - Wola Ró Ŝaniecka” - gaz ziemny, - „Wola Obsza ńska” - gaz ziemny - „Łukowa” - gaz ziemny, - „Frampol II” - wapienie dla przemysłu cementowego.

Znaczenie regionalne maj ą zło Ŝa:

- „Józefów”- piaski kwarcowe do produkcji betonów komórkowych (Preafabet), - „Dyle - Ignatówka” - piaski kwarcowe do produkcji cegły wapienno-piaskowej (Megola), - „Markowicze” - surowce ilaste ceramiki budowlanej (ZCB Markowicze).

Na terenie powiatu Biłgoraj znajduje si ę równie Ŝ szereg złó Ŝ o znaczeniu lokalnym. Najwi ęcej udokumentowanych złó Ŝ kruszywa naturalnego znajduje si ę w gminie Biłgoraj, Józefów i Frampol. Piaski kwarcowe do produkcji betonów komórkowych i cegły wapienno - piaskowej wyst ępuj ą w obr ębie gminy Józefów i Biłgoraj. Najwi ęcej złó Ŝ kamienia drogowego i budowlanego znajduje si ę równie Ŝ w obr ębie gminy Józefów.

Na terenie powiatu biłgorajskiego nadal prowadzone s ą prace poszukiwawcze za zło Ŝami gazu ziemnego. W trakcie prac poszukiwawczych za gazem ziemnym nawiercono wody mineralne na obszarze gminy Biszcza i Łukowa (niezagospodarowane).

Poni Ŝsza tabela prezentuje wyst ępowanie poszczególnych surowców mineralnych na terenie powiatu biłgorajskiego, dla których zostały wykonane dokumentacje geologiczne.

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Zło Ŝa na terenie powiatu biłgorajskiego uj ęte w krajowym bilansie zasobów Stan w 2007 r.

Zagosp. Zasoby Uwagi Lp. Nazwa zło Ŝa Gmina zło Ŝa geologiczne Zło Ŝa gazu ziemnego /mln m 3/ 1. Biszcza E 259,93 Biszcza koncesja – M Ś 2. Ksie Ŝpol E 256,00 Biszcza koncesja – M Ś Tarnogród- Wola E Tarnogród koncesja – M Ś 3. 256,67 Ró Ŝaniecka Obsza (niewielka cz ęść 4. Wola Obsza ńska R 732,00 zło Ŝa na terenie powiatu) 5. Łukowa R 518,80 Łukowa Kamienie drogowe i budowlane (wapienie) /ty ś. Mg/ 6. Babia Dolina E 3 952 Józefów koncesja – UW 7. Borsuki (Hamernia) Z 146 Józefów 8. Józefów R 595 Józefów 9. Smory ń Z 1 003 Frampol 10. Szopowe II R 351 Józefów 11. Tarnowola Z 4 850 Józefów 12. śelebsko – 83 Z 345 Biłgoraj Surowce ilaste ceramiki budowlanej i inne /ty ś. m 3/ 13. Frampol I i II E 180 Frampol koncesja – UW 14. Lipiny Dolne Z 406 Potok Górny 15. Markowicze E 4 576 Ksi ęŜ pol koncesja – UW 16. Sól R 4 235 Biłgoraj 17. Tarnogród Z 56 Tarnogród 18. Tarnogród I R 11 526 Tarnogród 19. Sól /do prod. R 10 226 Biłgoraj kruszywa / 20. Zanie – Ksi ęŜ pol E 26 Ksi ęŜ pol koncesja – ST 21. Olszanka E 89 Turobin koncesja – ST Wapienie i margle przemysłu cementowego i inne /ty ś. Mg/ 22. Frampol II R 97 095 Frampol 23. Dyle K ąty Z 978 Frampol Kruszywo naturalne /ty ś. Mg/ 24. Andrzejówka R 911 Biłgoraj 25. Bidaczów R 366 Biłgoraj 26. Bidaczów Stary E 149 Biłgoraj koncesja – ST 27. Dyle dz.285/2, 286 E 35 Biłgoraj koncesja – UW 28. Frampol R 164 Frampol 29. Goraj – Sosnowe Z 305 Goraj Doły 30. Górniki II E 74 Józefów koncesja – ST 31. Górniki III E 163 Józefów koncesja – ST 32. Górniki IV E 147 Józefów koncesja – ST 26

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 33. Hamernia – Nowiny R 1 363 Józefów 34. Kąty dz. 962, 963 Z 15 Frampol 35. Kąty R Frampol koncesja – ST 262 (eksp. nie rozpocz ęta) 36. Kąty 2 E 56 Frampol koncesja – ST 37. Kolonia K ąty E 276 Frampol koncesja – UW 38. Krasne E 655 Biłgoraj koncesja – UW 39. Nadrzecze Z bd Biłgoraj 40. Naklik R 99 Potok Górny 41. Rapy Dyla ńskie R 658 Biłgoraj 42. Sokołówka 1 E 130 Frampol koncesja – ST 43. Turobin R 143 Turobin 44. Wola Dere źnia ńska R 616 Biłgoraj 45. Wola Ró Ŝaniecka E 344 Tarnogród koncesja – UW 46. Wolaniny E 149 Biłgoraj koncesja – UW

Piaski kwarcowe do produkcji cegły wapiennej i betonu /ty ś. m 3/ 47. Długi K ąt II R 509 Józefów 48. Futymówka R 9 486 Józefów 49. Józefów E 1 024 Józefów koncesja – UW 50. Pardysówka R 797 Józefów 51. Dyle (Ignatówka) E 1 523 Biłgoraj koncesja – ST 52. Hedwi Ŝyn R 1 151 Biłgoraj

Piaski kwarcowe stanowi ące surowiec szklarski /ty ś. Mg/ 53. Tereszpol R 1 762 Tereszpol

Oznaczenia:

Górniki III - pogrubiona nazwa zło Ŝa - zło Ŝe eksploatowane

R - zło Ŝe rozpoznane E - zło Ŝe eksploatowane Z - zło Ŝe zaniechane (lub eksploatacja zako ńczona)

Dla złó Ŝ posiadaj ących koncesj ę na eksploatacj ę w uwagach okre ślono organ udzielaj ący koncesji:

MŚ - Ministerstwo Środowiska UW- Urz ąd Wojewódzki (po 01.01.2007 r. – Urz ąd Marszałkowski) ST - Starostwo Powiatowe

1.4 Zasoby kulturowe

Na obszarze powiatu przenikały si ę ze sob ą kultury i religie: rzymskokatolicka, Ŝydowska, greckokatolicka, prawosławna. Spotyka si ę te Ŝ ślady osadnictwa wołoskiego, niemieckiego, holenderskiego.

W Tarnogrodzie i Józefowie zachowały si ę synagogi. W Biłgoraju, Goraju, Frampolu. Józefowie, Tarnogrodzie, Turobinie znajduj ą si ę kirkuty. Obecnie u Ŝytkowane przez ko ściół 27

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 katolicki dawne cerkwie greckokatolickie s ą w Biłgoraju, Korchowie, Ksi ęŜ polu, Obszy, Zamchu, Ró Ŝańcu, a cerkwie prawosławne w Soli, Biszczy, Majdanie Starym, Babicach, Lipinach Górnych, Potoku Górnym. W Tarnogrodzie jest jedyna na terenie powiatu czynna cerkiew prawosławna, pod wezwaniem Świ ętej Trójcy.

W Józefowie znajduje si ę Izba Pami ęci ku czci powsta ńca i poety Mieczysława Romanowskiego, w Biszczy Izba Pami ęci, b ędąca zbiorem militariów Antoniego Kurowskiego, piel ęgnującego tradycje kawaleryjskie.

Najcenniejsze zabytki sakralne to: ko ściół św. Dominika w Turobinie z 1530 roku z gotyckim prezbiterium i sztukateriami Jana Wolffa, ko ściół modrzewiowy św. Stanisława biskupa krakowskiego z 1768 roku w Górecku Ko ścielnym, w Biłgoraju - pó źnobarokowy ko ściół pw. Wniebowzi ęcia NMP, ko ściół św. Jerzego z ko ńca XVIII wieku i ko ściół św. Marii Magdaleny z cudownym źródłem patronki w Biłgoraju, ko ściół pw. św. Jana Nepomucena z II pół. XIX wieku we Frampolu z cenn ą skrzyni ą cechu tkaczy z 1848 roku; ko ściół pw. św. Kazimierza z poł. XVIII w. w Radziecinie, ko ściół p.w. Niepokalanego Pocz ęcia NMP w Józefowie z ko ńca XIX w., ko ściół pw. Przemienienia Pa ńskiego w Tarnogrodzie z pół. XVIII wieku z cennymi obrazami włoskiego malarza Domenico Tintoretti; ko ściół pw. św. Bartłomieja Apostoła z ko ńca XVIII w. w Goraju, ko ściół pw. św. Katarzyny w Czerni ęcinie z pół. XIX w. Do najpi ękniejszych i zarazem najcenniejszych mo Ŝemy równie Ŝ zaliczy ć drewniane świ ątynie rzymsko – katolickie w Bukowinie pod wezwaniem Ofiarowania NMP i Tarnogrodzie pod wezwaniem Św. Rocha. Historia ich powstania si ęga XVII wieku.

W regionie biłgorajskim działa wiele zespołów folklorystycznych i obrz ędowych. W Tarnogrodzie odbywaj ą si ę sejmiki teatrów wsi polskiej.

Wykaz zabytków wpisanych do rejestru zabytków

Rejestr Czas Gmina Miejscowość Obiekt zabytków powstania Kaplica św. Marii Magdaleny, Biłgoraj Biłgoraj A/72 murowana, 1794 miasto z drzewostanem. A/73 Biłgoraj Dzwonnica murowana. 1778

Pozostało ści dawnego klasztoru A/74 Biłgoraj franciszka ńskiego; ogrodzenie murowane

ze schodami i bram ą, drzewostan. Zagroda sitarska; dom drewniany, A/110 spichlerz, budynki gospodarcze, Biłgoraj 1810 wozownia, brama z furtk ą. Pozostało ści zagrody młynarskiej, dom A/144 Biłgoraj drewniany, spichlerz drewniany, jaz

z mostem na rzece, otoczenie zespołu. Cmentarz nieczynny o pow. 2,8 ha A/173 Biłgoraj z drzewostanem, nagrobkami, bram ą

i pozostało ści ą ogrodzenia. A/250 Ko ściół filialny p.w. św. Jerzego, Biłgoraj 1790-1793 murowany, cmentarz przyko ścielny. A/286 Biłgoraj Park dworski zw. "Ró Ŝnówka".

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Rejestr Czas Gmina Miejscowość Obiekt zabytków powstania Ko ściół parafialny, murowany, Biłgoraj A/305 drzewostan.

Cmentarz grzebalny, czynny, Biłgoraj A/331 z drzewostanem, nagrobkami i bramami.

Biłgoraj A/482 Cmentarz Ŝydowski o pow. 25,9 arów. Zespół cerkwi prawosławnej: Cerkiew, obecnie ko ściół 1872 rzymskokatolicki parafialny p.w. św. Biłgoraj Sól A/443 Michała Archanioła murowany, gmina dobudowana zakrystia; kapliczka drewniana, 1939 cmentarz przyko ścielny, kon. XIX Ko ściół parafialny (dawna cerkiew prawo – sławna), Biszcza Biszcza ZA/272 1912 Cmentarz przyko ścielny z drzewostanem. Ko ściół filialny drewniany, 1676 brama dzwonnica murowana, Biszcza Bukowina A/70 1963 kapliczka drewniana, poł. XIX cmentarz przyko ścielny z drzewostanem. Zabytkowy układ urbanistyczny miasta XVIII- Frampol A-21/75 Frampol. XIX Zespół ko ścioła parafialnego p.w. MB Szkaplerznej i św. Jana 1873-1878 A-231 Nepomucena, murowany, neogotycki, Frampol dzwonnica murowana, ogrodzenie z 1899 kapliczkami mur-Ŝel., plebania sch. XIX drewniana. kon. XIX Cmentarz Ŝydowski - 85 kamiennych Frampol A-487/90 macew, od 1850 drzewostan. Frampol Cmentarz rzymskokatolicki z Frampol ok.1850 drzewostanem. 1758 Zespół ko ścioła parafialnego p.w. św.

Kazimierza, murowany, dzwonnica Radzi ęcin A-39/170 1905 murowana, kapliczki w ogrodzeniu, XIX/XX murowane, plebania murowana. pocz. XX Cmentarz rzymskokatolicki z 1853 Radzi ęcin A-288/84 drzewostanem, mur kamienny. XIX Cmentarz z I wojny światowej – 6 mogił Smory ń A-410/87 zbiorowych Ŝołnierzy austriackich 1915 i rosyjskich. Zespół ko ścioła parafialnego p.w. św. Bartłomieja Apostoła, murowany, Goraj Goraj 42/67 1779-1782 dzwonnica – brama murowana, cmentarz przyko ścielny. 29

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Rejestr Czas Gmina Miejscowość Obiekt zabytków powstania Cmentarz rzymskokatolicki, czynny, Goraj 364/86 po 1772 cz ęś ciowo zadrzewiony Zespół ko ścioła parafialnego p.w. 1929-32 Gilów 446/88 Naj świ ętszego Serca Pana Jezusa, dzwonnica drewniana. 1938

Zastawie 411/87 Cmentarz z I wojny światowej. XX

Górecko Ko ścielne ZA/216 Układ przestrzenny wsi. XVI

Ko ściół parafialny, drewniany, 1767-68 dzwonnica murowana, ogrodzenie z 1787 bramk ą i 4 kapliczki murowane, figura pocz. XX Górecko Ko ścielne A/71 św. Jana Nepomucena, kamienna, figura 2poł.XVIII MB Niepokalanego Pocz ęcia, cmentarz 2poł.XVIII przyko ścielny z drzewostanem. k. XVIII Ko ściół parafialny murowany, 1883-86 Józefów ogrodzenie z bramk ą i kapliczka Józefów A/30 k.XIX murowana, cmentarz przyko ścielny z k.XIX drzewostanem. Józefów A/437 Synagoga murowana. 1883-86

Józefów ZA/329 Cmentarz grzebalny, czynny. 2 ćw. XIX

Józefów A/438 Cmentarz Ŝydowski. XVIII

Ko ściół parafialny (dawna cerkiew greko 1855-57 katolicka), murowany, dzwonnica w Ksi ęŜ pol ZA/271 zespole ko ścielnym, cmentarz 1858 przyko ścielny z drzewostanem. XIX Ksi ęŜ pol Ksi ęŜ pol ZA/456 Cmentarz grzebalny z drzewostanem. 1ćw.XIX

Majdan Nowy ZA/471 Rz ądcówka ordynacka – murowana. 1870

Urz ąd Gminy, 1905 Łukowa ZA/490 Areszt gminny. 1905 Łukowa Podso śnina ZA/412 Cmentarz z I wojny światowej. 1915 Łukowska

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Rejestr Czas Gmina Miejscowość Obiekt zabytków powstania Ko ściół parafialny (dawniej cerkiew gr. – 1858-60 Obsza 270/83 kat.)dzwonnica murowana, 1860 cmentarz przyko ścielny z drzewostanem. 2 poł. XIX Ko ściół parafialny (dawniej cerkiew gr. – 1842-43 Obsza kat.) dzwonnica murowana, 1842 Zamch 390/87 5 pomników nagrobnych, kamiennych, XIX cmentarz przyko ścielny z drzewostanem. XIX Zamch A36/89 Stanowisko arch. tzw. „Zamczysko”. XIV 1743-54 Ko ściół parafialny, mur., dzwonnica-brama 1822 Potok Górny ZA/171 mur., ogrodzenie z furt ą i kapliczk ą, mur., XVIII cmentarz przyko ścielny z drzewostanem. 1 p. XIX Zespół ko ścioła par. p.w. Przemienienia Pa ńskiego: ko ściół murowany, Tarnogród A/16 dzwonnica murowana, drzewostan i ogrodzenie w granicach cmentarza przyko ścielnego. Ko ściół filialny p.w. św. Rocha, Tarnogród A/20 drewniany, otoczenie w obr ębie cmentarza przyko ścielnego.

Tarnogród Tarnogród A/49 Spichlerz drewniany.

Tarnogród A/55 Synagoga murowana.

Cerkiew prawosławna murowana, Tarnogród A/196 cmentarz przycerkiewny, drzewostan. Ko ściół par. p.w. Niepokalanego Luchów Górny A/43 Pocz ęcia NMP i św. Józefa Oblubie ńca, murowany, drzewostan. Panasówka A - 157 Zespół dworski: dwór murowany, Tereszpol pozostało ści parku. A/28/92/ Zespół ko ścioła parafialnego p.w. św. 66 Dominika, gruntownie przebudowany 1530 w 1620 – 23 r. Dzwonnica murowana z przylegaj ącą do ń parterow ą kostnic ą. A/31/97/ Kaplica cmentarna p.w. św. El Ŝbiety, 1832 Turobin 66 drewniana Turobin A/32/98/ Kaplica p.w. św. Marka wraz z dawnym 1822 66 cmentarzem przyko ścielnym, drewniana A/31/97/ Cmentarz rzymskokatolicki, d. tak Ŝe 66 prawosławny i grekokatolicki, czynny z drzewostanem. Czerni ęcin Cmentarz rzymskokatolicki, czynny A/458/88 1858 z drzewostanem.

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Obszary problemowe i analiza SWOT

Przyjmuj ąc za warunek zrównowa Ŝonego rozwoju rozmieszczenie miast i wi ększych miejscowo ści, jako siły motorycznej rozwoju regionu, w tym powiatu nale Ŝy stwierdzi ć, Ŝe kluczow ą rol ę wzmacniaj ącą spójno ść terytorialn ą powiatu biłgorajskiego pełni miasto Biłgoraj. Uzupełnienie sieci osadniczej o takie miasta jak Tarnogród, Józefów, czy Frampol i pozostałe miejscowo ści b ędące siedzibami władz gmin tworzy szkielet spójnego organizmu społeczno – gospodarczego. Bogactwo i ró Ŝnorodno ść przyrodnicza i kulturowa oraz obszar powiatu obj ęty ochron ą prawn ą (33%) stanowi ą potencjalne źródło wykorzystania terenu pod kątem długofalowej polityki rozwoju turystyki, z drugiej strony jest to czynnik hamuj ący mo Ŝliwo ść rozwoju rolnictwa na rzecz innych źródeł dochodów ludno ści. Z pewnym niepokojem nale Ŝy patrze ć na ustawow ą ochron ę terenów obj ętych sieci ą NATURA 2000 w odniesieniu do rozbudowy infrastruktury. Potencjalne mo Ŝliwo ści wykorzystania środowiska naturalnego dla rozwoju powiatu przy nie pogorszeniu stanu obecnego uwarunkowane b ędą mi ędzy innymi: zamo Ŝno ści ą mieszka ńców powiatu generowan ą przez wzrost przedsi ębiorczo ści i stopniem wykorzystania środków pomocowych Unii Europejskiej.

Słabe strony Mocne strony - słabe wyposa Ŝenie powiatu w zbiorniki − jeden z najmniej zanieczyszczonych retencyjne i urz ądzenia nawadniaj ące, regionów w Polsce, - mała zdolno ść retencji, − bogata bioró Ŝnorodno ść środowiska, - niewielkie zasoby wód powierzchniowych, − atrakcyjne i wyraziste obszary - znaczne dysproporcje mi ędzy miastem przyrodniczo-kulturowe dla rozwoju Biłgoraj, a pozostałymi obszarami powiatu, rekreacji i turystyki (kompleksy le śne, wody powierzchniowe, uj ęcia wód mineralnych), − zasoby powiatu: surowce mineralne, zró Ŝnicowane warunki przestrzeni, − wystarczaj ące ilo ści wód podziemnych, − rozległe tereny le śne, jako baza przemysłu drzewnego, − wysoka jako ść surowca drzewnego, − nieska Ŝone surowce rolne i le śne, − bogactwo dziedzictwa kulturowego. Zagro Ŝenia rozwoju Szanse rozwoju - degradacja środowiska naturalnego, - zasoby biotyczne regionu maj ące istotny - du Ŝa erozja wodna, udział w wojewódzkich i krajowych - mo Ŝliwe ograniczenia budowy infrastruktury systemach przyrodniczych – sie ć NATURA na obszarach sieci NATURA 2000, 2000, - nie zadawalaj ący stan czysto ści wód - obszary obj ęte prawn ą ochron ą przyrody, powierzchniowych, - wzrastaj ące zainteresowanie terenami przyrodniczo cennymi, - turystyczne wykorzystanie walorów przyrodniczo – kulturowych, - wykorzystanie wód podziemnych i powierzchniowych do celów gospodarczych i uzdrowiskowych

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 2. Społecze ństwo i zasoby ludzkie

2.1 Demografia

Ludno ść i g ęsto ść zaludnienia

Powiat biłgorajski w 2006 roku zamieszkiwało 104 001 osób. Liczba ludno ści w powiecie stanowiła 4,78% ogólnej liczby ludno ści w województwie. Od roku 1999 (105 375 mieszka ńców) do 2006 liczba ludno ści powiatu zmniejszała si ę średniorocznie o około 0,02%. G ęsto ść zaludnienia w powiecie w poszczególnych latach nie przekraczała 63 osób/km 2 (w województwie 87 os./km 2), z czego wynika, Ŝe jest to obszar słabo zaludniony.

Liczba ludno ści mieszkaj ąca w miastach na terenie powiatu biłgorajskiego w 2006 roku wynosiła 34 038 (32% populacji powiatu), co stanowi 1,57% ogólnej liczby ludno ści w województwie. Udział ludno ści wiejskiej w ogólnej liczbie ludno ści w powiecie wynosi 68%. Region ten nale Ŝy, wi ęc do słabo zurbanizowanych i typowo rolniczych.

Odczuwalna b ędzie tendencja spadkowa dotycz ąca liczby ludno ści i g ęsto ści zaludnienia w powiecie do 2020. Przewiduje si ę, Ŝe w tym roku liczba ludno ści powiatu wynosi ć b ędzie około 102 400 osób. Od 2005 do 2020 liczba ludno ści b ędzie spada ć średnio, co 5 lat o 1%. Najwi ększy spadek ludno ści notowany b ędzie w kategorii dzieci poni Ŝej 15 lat. Średniorocznie b ędzie on wynosił około 2%. W śród dorosłych w przedziale wiekowym od 15 do 60 lat spadki te b ędą ni Ŝsze, bo o około 1,2%. Natomiast procentowa struktura ludno ści osób w wieku starszym, czyli 60 lat i powy Ŝej przedstawia tendencj ę wzrostow ą. Wzrost ten waha ć si ę b ędzie w granicach 1.6%. Wnioskowa ć nale Ŝy, Ŝe do 2020 roku wyst ąpi przewaga osób w wieku poprodukcyjnymi i przedprodukcyjnym w stosunku do osób w wieku produkcyjnym. Przy hipotetycznym zało Ŝeniu ujemnego salda migracji tendencja ta mo Ŝe si ę jeszcze pogł ębia ć.

Proces starzenia si ę społecze ństwa w powiecie obrazuje współczynnik staro ści. Jest to stosunek liczby ludno ści w wieku 60 lat i powy Ŝej do ogólnej liczby ludno ści. W latach 1999 – 2006 współczynnik ten wykazywał tendencj ę wzrostow ą, w roku 1999 wynosił 16,3% za ś w roku 2006 16,6%. Prognoza dla powiatu do roku 2020 przewiduje, Ŝe tendencja ta b ędzie si ę utrzymywa ć. Przypuszczalnie w roku 2020 współczynnik ten osi ągnie wysoko ść 21,09% w powiecie, a w województwie 22,56%.

Przyrost naturalny

Bezpo średni ą przyczyn ą zmniejszania si ę liczby ludno ści na terenia powiatu biłgorajskiego w okresie 1999 – 2006 i prognozowanym do 2020 jest mała liczba urodze ń i wysoka liczba zgonów, co obrazuje wska źnik przyrostu naturalnego (wykres poni Ŝej). W stosunku do wska źnika przyrostu naturalnego w województwie w roku 2006 wynosz ącego - 0,5‰, wska źnik przyrostu w powiecie jest ponad dwukrotnie ni Ŝszy i wynosi - 0,2‰.

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Przyrost naturalny w powiecie biłgorajskim w latach 1999 -2006 200

150

100

0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

-50

-100

Źródło: GUS 1999 –2006.

W powiecie biłgorajskim w latach 1999 – 2006 liczba urodze ń wykazywała tendencj ę spadkow ą. W porównaniu do roku 1999 w 2006 liczba urodze ń zmniejszyła si ę o 10,2%.

Według prognozy najwi ększy wzrost urodze ń nast ąpi w roku 2015 i przypuszczalnie osi ągnie warto ść 1,07 ty ś. osób. W kolejnych latach b ędzie nast ępował spadek urodze ń, który w latach 2015 - 2020 b ędzie wahał si ę w granicach 6%.

W latach 1999 – 2006 liczba zgonów w powiecie biłgorajskim utrzymywała si ę na średnim poziomie 1068 osób rocznie. W latach 2002 – 2006 najcz ęstszymi przyczynami zgonów były choroby układu kr ąŜ enia - około 45%, nowotwory - około 20%, objawy, cechy chorobowe oraz nieprawidłowe wyniki bada ń klinicznych, laboratoryjnych gdzie indziej niesklasyfikowane - około 17%.

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Przyczyny zgonów w powiecie biłgorajskim w latach 2002 – 2005 Zgony według przyczyny 2002 2003 2004 2005 Niektóre choroby zaka źne i paso Ŝytnicze 0,39% 0,39% 0,19% 0,46% Nowotwory ogółem 18,12% 20,92% 19,48% 21,26% Choroby krwi i narz ądów krwiono śnych oraz niektóre choroby 0,29% 0,20% 0,47% 0,37% z udziałem mechanizmów autoimmunologicznych Zaburzenia wydzielania wewn ętrznego, stanu od Ŝywiania i 1,16% 1,17% 0,75% 0,65% przemiany metabolicznej ogółem Choroby układu nerwowego ogółem 1,16% 0,78% 1,22% 0,65% Choroby układu kr ąŜ enia ogółem 44,28% 44,28% 47,10% 46,15% Choroby układu oddechowego 3,97% 2,83% 3,56% 3,44% Choroby układu trawiennego 3,20% 3,62% 2,25% 2,88% Choroby układu kostno stawowego, mi ęś niowego i tkanki ł ącznej 0,10% 0,29% 0,19% 0,19% Choroby układu moczowo-płciowego 1,16% 0,98% 1,12% 0,74% Niektóre stany rozpoczynaj ące si ę w okresie okołoporodowym 0,29% 0,49% 0,56% 0,37%

Wady rozwojowe wrodzone, zniekształcenia i aberracje 0,48% 0,59% 0,37% 0,28% chromosomowe

Objawy, cechy chorobow e oraz nieprawidłowe wyniki bada ń 18,22% 17,20% 16,95% 16,34% klinicznych, laboratoryjnych gdzie indziej niesklasyfikowane

Zewn ętrzne przyczyny zachorowania i zgonu 5,04% 4,59% 4,40% 5,39% Pozostałe 2,13% 1,66% 1,40% 0,84% Źródło: Opracowanie własne na postawie danych z GUS .

Prognoza przewiduje, Ŝe do roku 2020 średnioroczna liczba zgonów b ędzie wynosi ć około 1060 osób rocznie.

Liczba mał Ŝeństw i rozwodów uzale Ŝniona jest ści śle od zmian zachodz ących w sferach kulturalnej i społecznej. Zale Ŝy tak Ŝe od sytuacji finansowej danych osób, a tak Ŝe struktury wiekowej i płci. W latach 1999 – 2006 liczba zawartych mał Ŝeństw wynosiła średniorocznie 632 pary za ś liczba rozwodów 72 pary (w 2006 roku w powiecie odpowiednio 683 mał Ŝeństwa rocznie, w województwie 13534, co stanowiło 0,6%). Stosunek orzekanych rozwodów do zawieranych mał Ŝeństw w 2006 roku w powiecie i województwie wynosił 14%.

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Ogół zawieranych mał Ŝeństw w powiecie w latach 1999 – 2006

Mał Ŝeństwa ogółem

800

600 Mał Ŝeństwa ogółem 400

200

0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Źródło: GUS.

Migracje ludno ści

Migracje ludno ści zwi ązane s ą cz ęsto z sytuacj ą ekonomiczn ą gospodarstw domowych lub poszukiwaniem nowych miejsc pracy.

Saldo migracji w powiecie i województwie w latach 1999 - 2006.

Saldo Lata j.m. 2006 – dla migracji w 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 latach 1999 - województwa 2006 ‰ -1,75 -1,19 -2,03 -2,13 -2,10 -2,59 -1,84 -2,44 -0,71 Źródło: GUS.

W latach 1999 –2006 odnotowano ujemne saldo migracji z najwy Ŝszym wska źnikiem - 2,59‰ w 2004 roku. W roku 2006 wska źnik migracji w powiecie wynosił – 2,44‰, w województwie - 0,71‰ i był ponad trzykrotnie wy Ŝszy.

Prognozy przewiduj ą, Ŝe ujemne saldo migracji w powiecie b ędzie wzrasta ć. W roku 2020 będzie wynosi ć około – 6,43‰. Du Ŝy udział w tych zmianach maj ą wyjazdy zagraniczne. Według bada ń GUS saldo migracji zagranicznych na pobyt stały w roku 2006 wynosi – 48 osób. Oznacza to, Ŝe rocznie z powiatu wymeldowuje si ę i wyje ŜdŜa za granice na stałe 48 osób. Nieznana jest statystycznie liczba migracji zagranicznych na pobyt czasowy stanowi ących główne źródło obecnego kryzysu na rynku pracy.

Struktura wiekowa ludno ści

W latach 1999 – 2006 najliczniejsz ą grup ę stanowiła ludno ść w wieku produkcyjnym, ponad 60% całej liczby ludno ści w powiecie. W poszczególnych latach mo Ŝna zauwa Ŝyć tendencj ę wzrostow ą.

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Struktura wiekowa ludno ści w wieku produkcyjnym w latach 1999 – 2006

Ludno śc w wieku produkcyjnym w latach 1999 - 2006

68,00% 66,00% Ludno śc w wieku 64,00% produkcyjnym - 15- 62,00% 59 kobiety, 15-64 60,00% męŜ czy źni 58,00%

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Źródło: Opracowanie własne na postawie danych z GUS.

Wzrost ten powodowany był m.in. wkraczaniem w wiek produkcyjny dzieci i młodzie Ŝy z wy Ŝów demograficznych.

Ludno ść w wieku przedprodukcyjnym w roku 2006 w powiecie biłgorajskim stanowiła 17,5% ogółu ludno ści w powiecie i była wy Ŝsza od wska źnika wojewódzkiego o 1% (16,5%), natomiast ludno ść w wieku poprodukcyjnym to 16,5% ludno ści, przy wska źniku wojewódzkim 16,7%.

Procentowa struktura wiekowa ludno ści w latach 1999 – 2006.

Struktura wiekowa 2006 w 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 ludno ści województwie Ludno ść w wieku przedprodukcyjny 22,16% 21,44% 20,72% 20,03% 19,38% 18,78% 18,06% 17,48% 16,42% m Ludno ść w wieku 61,51% 62,13% 62,86% 63,52% 64,21% 64,77% 65,49% 65,96% 66,86% produkcyjnym Ludno ść w wieku 16,33% 16,43% 16,42% 16,45% 16,41% 16,45% 16,45% 16,56% 16,71% poprodukcyjnym

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Struktura wieku w latach 1999 – 2006 w powiecie biłgorajskim

Struktura wiekowa ludno ści

Ludno ść w wieku poprodukcyjnym 100%

80% Ludno śc w wieku 60% produkcyjnym - 15- 59 kobiety, 15-64 męŜ czy źni 40% Ludno śc w wieku 20% przedprodukcyjnym - poni Ŝej 15 lat 0% 1999 2001 2003 2005

Źródło: GUS.

Porównanie struktury wiekowej ludno ści w powiecie i województwie w 2006 roku

Ludno ść w wieku 100% poprodukcyjnym 80%

60% Ludno śc w wieku 40% produkcyjnym - 15-59 kobiety, 15-64 20% męŜ czy źni Ludno śc w wieku 0% Powiat Województwo przedprodukcyjnym - biłgorajski w lubelskie 2006 poni Ŝej 15 lat 2006 rok

Źródło: GUS.

W latach 1999 – 2006 wska źnik obci ąŜ enia demograficznego, czyli liczba ludno ści w wieku nieprodukcyjnym w stosunku do ludno ści w wieku produkcyjnym w powiecie, ulegała ci ągłemu spadkowi – średniorocznie o 2,3%. W roku 2006 wska źnik ten w powiecie był znacznie wy Ŝszy ni Ŝ w województwie i wynosił 51,6% (dla województwa 49,6%).

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 2.2 Wykształcenie

Ludno ść powiatu biłgorajskiego z wykształceniem wy Ŝszym to 5,07% populacji (w woj. lub. 7,38%), policealnym – 2,18% (2,75% w woj.), średnim razem – 18,73% (21,70% w woj.), średnim ogólnokształc ącym – 5,36% (6,61% dla woj.), średnim zawodowym – 13,37% (15,09% dla woj.), zasadniczym zawodowym – 18,38% (15,92% dla woj.), podstawowym uko ńczonym – 30,50% (26,34% dla woj.) i podstawowym nieuko ńczonym i bez wykształcenia – 6,42% (4,20% dla woj.). Dane te wskazuj ą, Ŝe tylko w kategorii wykształcania zasadniczego zawodowego i podstawowego uko ńczonego populacja powiatu posiada lepsze wyniki ni Ŝ populacja w całym województwie lubelskim. Strukturę wykształcenia ludno ści powiatu przedstawia poni Ŝszy wykres.

Wykształcenie ludno ści powiatu biłgorajskiego

6,42% 5,07% 2,18% 18,73% 30,50%

5,36%

13,37% 18,38% wy Ŝsze policealne średnie razem średnie ogólnokształc ące średnie zawodowe zasadnicze zawodowe podstawowe uko ńczone podstawowe nieuko ńczone i bez wykształcenia

Źródło: GUS

2.3 Oświata

Wychowanie przedszkolne

Wychowanie przedszkolne pełni bardzo istotn ą funkcj ę w przygotowaniu dzieci do kształcenia podstawowego. Przedszkola zapewniaj ą podstawy rozwoju indywidualnego i społecznego, socjalizuj ą w ramach szerszego środowiska pozarodzinnego, a w przypadku rodzin o niskim statusie materialnym, zagro Ŝonych wykluczeniem społecznym i dysfunkcyjnych zapewniaj ą wła ściw ą opiek ę i wy Ŝywienie. Wszystkie te funkcje przedszkoli daj ą szans ę na wyrównywanie ró Ŝnic społecznych i lepszy start Ŝyciowy w okres kształcenia podstawowego.

Wychowanie przedszkolne jest realizowane w dwóch typach jednostek organizacyjnych: w przedszkolach i oddziałach przedszkolnych przy szkołach podstawowych. Placówki przedszkolne obejmuj ą wychowaniem dzieci w wieku od 3 do 6 lat, działaj ące przy szkołach podstawowych tylko dzieci 6 – letnie, tworz ące tzw. klasy „0”.

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 W latach 1999 – 2006 w powiecie biłgorajskim działało średniorocznie 10 przedszkoli (tylko w 1999 – 12, a w 2006 – 11), co stanowiło 2,93% dla woj. lub. w 2006 r. 9 placówek w badanym okresie miało i ma status przedszkola podporz ądkowanego samorz ądowi gminnemu. Liczba oddziałów w tych latach zmalała z 53 w 1999 r. do 48 w 2006 r. (3,68% w skali woj. lubelskiego za 2006 r.). Do oddziałów tych dysponuj ących średniorocznie 1119 miejscami ucz ęszczało 1078 dzieci. 7 z 10 przedszkoli zlokalizowanych jest w 4 miastach powiatu. Przedszkola w tych miastach dysponowały w 2006 roku 1094 miejscami, co stanowiło 89,09% wszystkich dost ępnych miejsc. Obło Ŝenie przedszkoli za ostatni badany rok wynosiło 92,26% i było najni Ŝsze w ci ągu ostatnich 8 lat (w województwie wska źnik ten wynosił 97,83%).

Liczba przedszkoli działaj ących przy szkołach podstawowych w latach 1999 – 2006 była zmienna i malała z 68 w 1999 r. do 36 w 2003, nast ępnie od roku 2004 rosła z 66 do 59 w 2006 r., co stanowiło 6,39% w skali woj. lubelskiego. Podobna tendencja zaznacza si ę w ilo ści oddziałów w tych placówkach. W tym wska źniku spadek notowany jest od 1999 r. z 62 oddziałami do 2005 r. – z 33, w ostatnim 2006 r. wynosił 38, co stanowiło 4,42% oddziałów w województwie lubelskim.

Liczba dzieci obj ętych wychowaniem przedszkolnym, przypadaj ąca na 1000 dzieci w wieku 3-6 lat, ogółem w powiecie biłgorajskim w roku 2006, wynosiła 261 (w województwie 360). Znacz ąca była rozpi ęto ść tego wska źnika dla miast i wsi. Dla 4 miast powiatu biłgorajskiego wska źnik ten wynosił 906 i był prawie dziesi ęciokrotnie wy Ŝszy ni Ŝ na wsi (4 gminy: Biłgoraj, Goraj, Tereszpol, Turobin) – 93. Nawet przyjmuj ąc zało Ŝenie, Ŝe wiele dzieci z gmin zlokalizowanych blisko Biłgoraja korzysta z 4 przedszkoli w tym mie ście nale Ŝy wnioskowa ć, Ŝe zało Ŝenie, jakim celom słu Ŝą przedszkola nie s ą realizowane na obszarach wiejskich powiatu, tym bardziej, Ŝe z wychowania przedszkolnego korzystało tylko 26,14% wszystkich dzieci w wieku 3-6 lat.

Szkolnictwo podstawowe

W latach 1999 – 2006 w skali powiatu biłgorajskiego ilo ść uczniów szkół podstawowych zmalała z 12 078 do 7 529 (spadek o 62%). Taka sama tendencja spadkowa jest zauwa Ŝalna w ilo ści szkół podstawowych (z 83 do 69), pomieszcze ń szkolnych (z 702 do 576 w 2005 r. i 585 w 2006 r.), oddziałów szkolnych (z 654 do 430), liczby absolwentów (z 2057 do 1433). Wszystkie szkoły podstawowe powiatu podporz ądkowane s ą samorz ądowi gminnemu. Ostatni badany rok w powiecie (2006) ma nast ępuj ące odniesienia do danych wojewódzkich: ilo ść uczniów – 5,10%, ilo ść szkół – 6,12%, ilo ść pomieszcze ń szkolnych – 5,77%, ilo ść oddziałów w szkołach – 5,25% i liczba absolwentów – 5,02%. Na jedn ą szkoł ę podstawow ą w powiecie biłgorajskim w latach 1999 – 2006 przypadało średnio 118 uczniów, a w 2006 r. w powiecie - 111 (w woj. 133). Powy Ŝsze dane przedstawia wykres.

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Infrastruktura szkół podstawowych powiatu biłgorajskiego w latach 1999-2006

800 700 600 500 400 300 200 100 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

szkoły podstawowe dla dzieci i młodzie Ŝy pomieszczenia szkolne oddziały w szkołach

Źródło – GUS

Struktura organizacyjna podstawowego szkolnictwa powiatowego była zbli Ŝona do wojewódzkiej. Na jeden oddział nauczania w szkołach podstawowych w latach 1999 – 2006 przypadało średnio 18 uczniów, podobnie jak w województwie lubelskim. Na jedno pomieszczenie do nauczania w badanym okresie przypadało średnio 15 uczniów (w woj. w 2006 r. równie Ŝ 15).

Współczynnik skolaryzacji szkół podstawowych spadał w latach 2002-2006 z poziomu 98,30% do 97,49% (w woj. lubelskim w 2006 r. – 99,22%). Wzrastała w tym czasie liczba: pracowni komputerowych z 41 do 59 (5,9% w woj. lubelskim w 2006 r.), komputerów z 425 do 886 (5,57% w woj.) i komputerów podł ączonych do internetu z 226 do 758 (5,99% w woj.).

Szkolnictwo gimnazjalne

Szkolnictwo gimnazjalne, jako nowy szczebel nauczania zacz ęło funkcjonowa ć na przełomie roku szkolnego 1999/2000. W okresie ostatnich 8 lat liczba gimnazjów w powiecie wzrosła z 18 do 28 (w 2006 r. stanowiły one 6,67% wszystkich gimnazjów w województwie lubelskim). Poza jednym, powiatowym (w 2006 r.) pozostałe gimnazja (27) podporz ądkowane s ą samorz ądowi gminnemu. W szybkim tempie liczba uczniów gimnazjów wzrastała do 2001 roku, by od roku 2003 stale male ć. Liczba absolwentów gimnazjów w latach 2002 – 2006 utrzymywała si ę na średnim poziomie 1726 uczniów. Liczb ę uczniów i absolwentów przedstawia poni Ŝszy wykres.

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Liczba uczniów i absolwentów gimnazjów w powiecie biłgorajskim w latach 1999 - 2006

6 000

4 000 uczniowie absolwenci 2 000

0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Źródło - GUS

Na jedno gimnazjum w powiecie w 2006 r. przypadało średnio 166 uczniów (w woj. lubelskim – 219), na jeden oddział 23 uczniów (w województwie - 24), na jedno pomieszczenie 21 uczniów (w woj. lubelskim – 23).

Infrastruktura szkolna w gimnazjach powiatu biłgorajskiego w latach 1999-2006 250 gimnazja dla dzieci i młodzie Ŝy 200 pomieszczenia szkolne 150 100 oddziały w szkołach 50 0 1999 2001 2003 2005

Źródło – GUS

Współczynnik skolaryzacji gimnazjów, podobnie jak szkół podstawowych spadał w latach 2002-2006 z 99,50% do 98,94% (w woj. lubelskim w 2006 r. – 100,42%). W badanym okresie wzrastała w gimnazjach powiatu biłgorajskiego liczba: komputerów z 266 do 411 (5,82% w skali województwa w 2006 r.) i komputerów podł ączonych do internetu z 230 do 376 (5,77%). Prawie niezmienna pozostawała ilo ść pracowni komputerowych w 2006 r. wynosz ąca w powiecie – 21 (5,53% w skali woj. lubelskiego).

Szkolnictwo średnie

Sie ć szkół ponadgimnazjalnych w powiecie biłgorajskim tworz ą:

- ponadgimnazjalne szkoły publiczne, dla których organem prowadz ącym s ą: powiat biłgorajski, gmina Józefów, organizacje wyznaniowe, Marszałek Województwa Lubelskiego, Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi - szkoły niepubliczne, z uprawnieniami szkół publicznych, dla których organami prowadz ącymi s ą organizacje społeczne i stowarzyszenia. Powiat jest organem prowadz ącym dla 2 placówek o światowo-wychowawczych.

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 1. Ponadgimnazjalne szkoły publiczne prowadzone przez powiat biłgorajski:

Zespół Szkół Ogólnokształc ących w Biłgoraju, Zespół Szkół Zawodowych i Ogólnokształc ących w Biłgoraju, Zespół Szkół Budowlanych i Ogólnokształc ących w Biłgoraju, Regionalne Centrum Edukacji Zawodowej w Biłgoraju, Zespół Szkół Ogólnokształc ących i Zawodowych w Turobinie, Zespół Szkół Ekonomicznych w Tarnogrodzie. Zespół Szkolno-Rewalidacyjny w Teodorówce,

2. Ponadgimnazjalne szkoły publiczne:

a) prowadzone przez gmin ę Józefów - Liceum Ogólnokształc ące w Józefowie, b) prowadzone przez Parafi ę pw. Św. Marii Magdaleny w Biłgoraju - Katolickie Liceum Ogólnokształc ące w Biłgoraju, c) prowadzone przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi - Zespół Szkół Agrotechnicznych w Ró Ŝańcu, d) prowadzone przez Ministra Środowiska – Zespół Szkół Le śnych w Biłgoraju.

3. Szkoła policealna prowadzona przez Marszałka Województwa Lubelskiego - Medyczne Studium Zawodowe w Biłgoraju, 4. Szkoły niepubliczne z uprawnieniami szkół publicznych:

Liceum Profilowane Zakładu Doskonalenia Zawodowego w Zamo ściu o/Biłgoraj, Rzemie ślnicza Szkoła Zawodowa w Turobinie, Zaoczne Liceum Ogólnokształc ące Towarzystwa Wiedzy Powszechnej dla Dorosłych w Łukowej. Szkoła Policealna Towarzystwa Wiedzy Powszechnej dla Dorosłych w Łukowej. 5. Placówki o światowe:

Poradnia Psychologiczno – Pedagogiczna w Biłgoraju, Młodzie Ŝowy Dom Kultury w Biłgoraju.

Zawodowe szkoły ponadgimnazjalne kształciły w nast ępuj ących specjalno ściach:

1. w zasadniczej szkole zawodowej – kucharz małej gastronomii, ślusarz, mechanik pojazdów samochodowych, elektromechanik pojazdów samochodowych, elektromechanik, stolarz, operator maszyn i urz ądze ń przemysłu spo Ŝywczego, technolog robót wyko ńczeniowych, posadzkarz, malarz tapeciarz, murarz, operator maszyn le śnych, ogrodnik; 2. w technikum – technik: technologii Ŝywno ści, technologii odzie Ŝy, mechanik obróbki skrawaniem, elektryk, elektronik, mechanik, budownictwa, le śnik, rolnik, ekonomista, handlowiec, hotelarstwa, Ŝywienia i gospodarstwa domowego, agrobiznesu, 3. w liceum profilowanym – kreowanie ubiorów, usługowo-gospodarczy, zarz ądzanie informacj ą, mechatroniczny, le śnictwo i technologia drewna, technik: architektury krajobrazu, agrobiznesu i agroturystyki, le śnik i technik informatyk.

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 W roku szkolnym 2005/2006 na terenie powiatu biłgorajskiego funkcjonowało: 7 liceów ogólnokształc ących, 5 liceów profilowanych, 8 techników i 6 zasadniczych szkół zawodowych. W skali województwa za 2006 r. szkoły te stanowiły odpowiednio: 4,29%; 6,38%; 5,52%; 6,74%.

Szkolnictwo ponadgimnazjalne

Szkolnictwo ponadgimanzjalne obejmuje szkoły: licea ogólnokształc ące i profilowane, zawodowe (zasadnicze zawodowe i technika), szkoły policealne. Ka Ŝda z typów szkół kształci młodzie Ŝ i dorosłych. Porównanie ilo ści uczniów szkolnictwa ponadgimnazjalnego dla młodzie Ŝy w powiecie biłgorajskim i województwie lubelskim w 2006 r. przedstawiaj ą poni Ŝsze wykresy.

W powiecie biłgorajskim w 2006 r. w porównaniu do województwa lubelskiego ilo ść uczniów w szkołach ponadgimnzajalnych dla młodzie Ŝy jest zbli Ŝona do ilo ści uczniów w technikach (bez liceów profilowanych). Statystycznie w powiecie mniej jest w uczniów w: liceach profilowanych, szkołach policealnych, wi ęcej w szkołach zasadniczych zawodowych, a brak jest szkół artystycznych daj ących uprawnienia zawodowe.

Poddaj ąc analizie pochodzenie uczniów w szkołach, dla których organem prowadz ącym jest powiat biłgorajski w latach 2005/2006 i 2006/2007 mo Ŝna stwierdzi ć, Ŝe tylko w przypadku Zespołu Szkół Ogólnokształc ących im. ONZ w Biłgoraju zachowana jest proporcja około 50/50 w ilo ści uczniów pochodz ących z obszarów wiejskich do ilo ści uczniów z miast. W pozostałych szkołach zdecydowanie przewa Ŝaj ą liczebnie uczniowie z terenów wiejskich, co pokazuje poni Ŝsza tabela.

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Nazwa szkoły Rok ZSO ZSZiO RCEZ ZSBiO ZSL ZSOiZ ZSE szkolny Razem B-j B-j B-j B-j B-j Turobin Tarnogród

Wie ś 624 984 884 747 338 232 129 3938 2005/ 2006 Miasto 649 425 263 231 144 0 91 1803 Razem 1273 1409 1147 978 482 232 220 5741

Wie ś 643 922 960 799 340 234 119 4017 2006/ 2007 Miasto 613 435 241 232 119 0 93 1733 Razem 1256 1357 1201 1031 459 234 212 5750 Źródło : Raporty SIO

W badanym okresie, w latach 2002 – 2006 liczba uczniów i absolwentów we wszystkich szkołach ponadgimnzajalnych dla młodzie Ŝy w poszczególnych latach przedstawiała si ę nast ępuj ąco (wykres poni Ŝej).

Liczba uczniów i absolwentów szkół ponadgimnazjalnych dla młodzie Ŝy w powiecie biłgorajskim w latach 2002 - 2006

4 500

4 000

3 500

3 000

2 500 uczniowie 2 000 absolwenci 1 500

1 000

500

0 2002 2003 2004 2005 2006

Źródło – GUS

W rozbiciu na poszczególne lata i rodzaje szkół liczb ę uczniów szkół ponadgimnazjalnych dla młodzie Ŝy przedstawia poni Ŝszy wykres.

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Liczba uczniów w poszczególnych szkołach w latach 2002 - 2006

3 000

2 500

zasadnicze szkoły zawodowe 2 000

technika (bez liceów 1 500 profilowanych) licea profilowane

1 000 szkoły policealne

500

0 2002 2003 2004 2005 2006

Źródło – GUS

Podsumowuj ąc, mo Ŝna stwierdzi ć, Ŝe w latach 2002 – 2006 niewielkim zmianom podlegała liczba uczniów i absolwentów niezale Ŝnie od rodzaju szkoły ponadgimnazjalnej dla młodzie Ŝy. Bior ąc pod uwag ę rodzaje szkół nale Ŝy podkre śli ć, Ŝe spada z ka Ŝdym rokiem liczba uczniów w technikach, ro śnie w zasadniczych szkołach zawodowych, zmienna jest w liceach profilowanych, a niewielkim zmianom podlega liczba uczniów szkół policealnych.

W latach 2002 – 2006 w powiecie biłgorajskim funkcjonowały 3 rodzaje szkół dla dorosłych: zasadnicze szkoły zawodowe (1 szkoła w latach 1999-2003), technika (2 szkoły w latach 2004 – 2006) i szkoły policealne (2 szkoły w roku 2001 – 6 szkół w 2006 r.). Do tych szkół średniorocznie ucz ęszczało 451 uczniów, a ko ńczyło 132. Stosunek uczniów do absolwentów w szkołach dla dorosłych w latach 2002 – 2006 przedstawia poni Ŝszy wykres.

Uczniowie i absolwenci szkół dla dorosłych w latach 2002 - 2006

600

500

400

uczniowie 300 absolwenci 200

100

0 2002 2003 2004 2005 2006

Źródło – GUS

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

Licea ogólnokształc ące

W okresie ostatnich 8 lat liczba liceów ogólnokształc ących była zmienna i wynosiła: 6 (w latach 1999 – 2002), 7 (w roku 2003 i 2006) i 8 (w latach 2004 - 2005). Do szkół tego typu ucz ęszczało średniorocznie 2523 uczniów (z wył ączeniem roku szkolnego 2002/2003, w którym zacz ął funkcjonowa ć 3 – letni, zamiast 4 – letniego system nauczania w szkołach ponagminazjalnych). Nie zauwa Ŝa si ę spadku ilo ści uczniów w liceach, a popularno ść tego poziomu kształcenia widoczna jest w liczbie absolwentów za badany okres (wykres). Organem prowadz ącym dla 5 liceów był samorz ąd powiatowy, po jednym samorz ąd gminny i wyznaniowy (liceum katolickie).

Absolwenci liceów ogólnoksztłac ących w powiecie biłgorajskim w latach 1999-2006

900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

absolwenci

Źródło – GUS

W badanym okresie (1999-2006) w liceach wzrastała liczba: pomieszcze ń szkolnych z 59 do 120, sal lekcyjnych z 37 do 83, sal gimnastycznych z 2 do 5. Stanowiło to odpowiednio do 2006 r. w województwie lubelskim: 5,45%, 6,68% i 4,76%. Opisane wska źniki rzutuj ą na infrastruktur ę szkoln ą, co przedstawia poni Ŝsza tabela.

Struktura organizacyjna liceów w powiecie biłgorajskim w latach 1999 - 2006 woj. Ilo ść uczniów przypadaj ąca Lata Lp. lubelskie na: 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2006 1. pomieszczenia szkolne 48 48 40 25 11 20 22 22 23 2. sale lekcyjne 76 74 63 38 18 32 32 31 42 3. sale gimnastyczne 1406 1519 1172 813 285 557 526 521 492 4. oddziały 33 32 31 31 32 19 30 30 29

Analizuj ąc powy Ŝsz ą tabel ę mo Ŝna wnioskowa ć, Ŝe wska źniki ilo ści: uczniów przypadaj ących na pomieszczenia szkolne, sale gimnastyczne i oddziały w 2006 r. w powiecie biłgorajskim s ą zbli Ŝone do wska źników wojewódzkich w tym roku, jedynie w zakresie sal lekcyjnych wska źnik powiatowy jest o 25% ni Ŝszy od wojewódzkiego.

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Niewielk ą rol ę w kształceniu na poziomie ponadgimnazjalnym w powiecie biłgorajskim miały nast ępuj ące szkoły: szkoły specjalne, licea ogólnokształc ące dla dorosłych, licea i technika uzupełniaj ące dla młodzie Ŝy.

Szkoły zawodowe

System kształcenia zawodowego na poziomie średnim podlegał zmianom. W latach 1999

– 2001 w systemie tym funkcjonowały tylko średnie szkoły zawodowe dla młodzie Ŝy i dla dorosłych. Od 2002 r. w systemie szkolnictwa średniego zawodowego wyró Ŝniamy: technika dla młodzie Ŝy i dorosłych, technika uzupełniaj ące dla młodzie Ŝy i dorosłych i licea profilowane dla młodzie Ŝy.

Średnie szkoły zawodowe dla młodzie Ŝy i dorosłych w powiecie biłgorajskim w latach 1999 – 2001 funkcjonowały średnio w 22 obiektach, 107 oddziałach i 92 pomieszczeniach szkolnych. Do szkół tych ucz ęszczało średniorocznie 3 286 uczniów, a dyplom uko ńczenia otrzymywało 728 absolwentów. Oprócz jednej prowadzonej przez organizacj ę społeczn ą i stowarzyszenie, pozostałe szkoły tego szczebla nauczania prowadzone były przez powiat biłgorajski.

W ka Ŝdym roku w latach 2002 – 2006 w powiecie biłgorajskim funkcjonowało 8 ponadgimnazjalnych techników dla młodzie Ŝy (5,52% w skali woj.). W okresie tym wzrastała w tych szkołach: liczba oddziałów z 18 do 60, uczniów z 529 do 1687, zmniejszyła si ę natomiast liczba pomieszcze ń szkolnych ze 107 do 102. Ponadto w sieci szkół działały technika uzupełniaj ące dla młodzie Ŝy w liczbie 4 w 2006 r. (13,8% w woj. lubelskim) w 8 oddziałach, kształc ąc 197 uczniów (17% w skali woj.), technika uzupełniaj ące dla dorosłych w liczbie 2 (5,7% w skali woj.) w 2 oddziałach i 3 pomieszczeniach z ilo ści ą 27 uczniów (1,6% w skali woj. w 2006 r.) oraz licea profilowane dla młodzie Ŝy średniorocznie w 6 obiektach, 19 oddziałach i 8 pomieszczeniach, gdzie uczyło si ę średnio 521 uczniów, przy czym ich liczba od 2002 r. do 2004 r. rosła (271 do 716), a w latach 2005 – 2006 spadała (610 – 518).

Udział poszczególnych rodzajów szkół zawodowych w ogólnej liczbie szkół zawodowych w powiecie biłgorajskim w 2006 r. przedstawia poni Ŝszy wykres.

Szkoły zawodowe w powiecie biłgorajskim w 2006 r.

20%

40%

30% 10%

ponadgimnazjalne technika dla młodzie Ŝy ponadgimnazjalne technika uzupełniaj ące dla dorosłych licea profilowane dla młodzie Ŝy technika uzupełniaj ące dla młodzie Ŝy

Źródło – GUS

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Struktur ę organizacyjn ą szkół zawodowych w 2006 r. w powiecie biłgorajskim i województwie lubelskim przedstawia poni Ŝsza tabela:

Struktura organizacyjna średnich szkół zawodowych w powiecie biłgorajskim i województwie lubelskim w 2006 r. Ilo ść uczniów przypadaj ąca na: liczb ę obiektów Lp. Rodzaj szkoły liczb ę pomieszcze ń liczb ę oddziałów szkolnych powiat województwo powiat województwo powiat województwo ponadgimnazjalne 1. technika dla 210 204 28 26 17 14 młodzie Ŝy ponadgimnazjalne technika 2. 49 41 25 24 brak danych 54 uzupełniaj ące dla młodzie Ŝy ponadgimnazjalne technika 3. 14 47 14 23 9 brak danych uzupełniaj ące dla dorosłych licea profilowane 4. 86 112 26 26 86 29 dla młodzie Ŝy

Szkolnictwo policealne

W latach 1999 – 2006 w powiecie biłgorajskim działały nast ępuj ące szkoły policealne: szkoły policealne dla młodzie Ŝy – 3, pomaturalne dla młodzie Ŝy (w latach 1999 – 2000) – 1 oraz policealne dla dorosłych (od 2004 r.) – 6. W 2006 r. w skali województwa lubelskiego szkoły te stanowiły odpowiednio: 3,0% szkoły policealne dla młodzie Ŝy oraz 4,72% szkoły policealne dla dorosłych.

W latach 1999 – 2006 wzrosła dwukrotnie liczba oddziałów w szkołach policealnych dla młodzie Ŝy (z 7 do 14), liczba pomieszcze ń z 11 do 13, uczniów z 166 do 291, zmalała za to liczba absolwentów tych szkół z 112 do 94. Liczb ę uczniów i absolwentów przedstawia poni Ŝszy wykres.

Uczniowie i absolwenci szkół policealnych dla młodzie Ŝy w powiecie biłgorajskim w latach 1999 - 2006

300

250

200

150 uczniowie absolwenci 100

0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Źródło – GUS 49

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

Jedyna szkoła pomaturalna dla młodzie Ŝy działała w powiecie biłgorajskim w latach 1999 – 2000. Funkcjonowała ona w 2 oddziałach, 3 pomieszczeniach i kształciła 39 uczniów.

Szkoły policealne dla dorosłych funkcjonuj ą od 2001 roku. Ich liczba wzrosła z 2 w 2001 do 6 w 2006 r. W tych latach wzrosła te Ŝ: liczba oddziałów z 4 do 13, uczniów z 85 do 387 i absolwentów z 20 do 184.

Struktur ę organizacyjn ą szkół policealnych w 2006 r. w powiecie biłgorajskim i województwie lubelskim przedstawia poni Ŝsza tabela:

Struktura organizacyjna szkół policealnych w 2006 r. w powiecie biłgorajskim i województwie lubelskim Ilo ść uczniów przypadaj ąca na: liczb ę obiektów Lp. Rodzaj szkoły liczb ę pomieszcze ń liczb ę oddziałów szkolnych powiat województwo powiat województwo powiat województwo szkoły 1. policealne dla 97 89 22 32 21 24 młodzie Ŝy szkoły 2. policealne dla 64 104 0 69 29 25 dorosłych

Zasadnicze szkoły zawodowe

W powiecie biłgorajskim w latach 1999 – 2006 funkcjonowały 2 rodzaje zasadniczych szkół zawodowych, z których jeden – zasadnicza szkoła zawodowa dla dorosłych na podbudowie szkoły podstawowej – zako ńczył działalno ść w 2003 r., drugim obecnie działaj ącym s ą ponadgimnazjalne zasadnicze szkoły zawodowe dla młodzie Ŝy. Infrastruktur ę zasadniczych szkół zawodowych powiatu biłgorajskiego w latach 1999 – 2006 przedstawia poni Ŝszy wykres:

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Infrastruktura zasadniczych szkół zawodowych powiatu biłgorajskiego w latach 1999 - 2006

70 60

50 liczba obiektów szkolnych 40 liczba oddziałów 30 liczba pomieszcze ń szkolnych 20

10 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Źródło – GUS

Du Ŝą zmienn ą wykazywał si ę wska źnik ilo ści uczniów i absolwentów w tych szkołach w latach 1999 – 2006, co przedstawia poni Ŝszy wykres.

Uczniowie i absolwenci zasadniczych szkół zawodowych w latach 1999 - 2006

2 000 1 800 1 600 1 400 1 200 1 000 uczniowie 800 absolwenci 600 400 200 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Źródło – GUS

Struktur ę organizacyjn ą zasadniczych szkół zawodowych w powiecie biłgorajskim i województwie lubelskim przedstawia poni Ŝsza tabela:

Struktura organizacyjna zasadniczych szkół zawodowych w latach 1999 - 2006

woj. Ilo ść uczniów przypadaj ąca Lata Lp. lubelskie na: 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2006 1. obiekty szkolne 270 230 142 60 119 150 158 138 115 2. oddziały 28 27 27 33 28 26 26 27 26 3. pomieszczenia szkolne 36 28 17 12 11 10 18 18 41 51

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Szkoły artystyczne

W powiecie biłgorajskim funkcjonuje jedna szkoła artystyczna (Pa ństwowa Szkoła Muzyczna I st.). nie daj ąca uprawnie ń do wykonywania zawodu (26 w woj. lubelskim w 2006 r.). Organem prowadz ącym jest Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Szkoła działa w 21 pomieszczeniach (2006 r.), kształc ąc 159 uczniów (6,07% w skali woj. za 2006 r.), przy 36 absolwentach (6,22% w skali woj. za 2006 r.).

2.4 Rynek pracy

Powiat biłgorajski, jak i cały region lubelski z uwagi na dominuj ące rolnictwo i słabo rozwini ęty przemysł charakteryzuje si ę niskimi płacami na rynku pracy, co powoduje w konsekwencji nasilone migracje zarobkowe mieszka ńców. Zauwa Ŝalne jest te Ŝ zjawisko generowania nadwy Ŝki siły roboczej na terenach wiejskich, co powoduje nasilenie zjawiska ukrytego bezrobocia.

W latach 1999 – 2001 wyst ępował sukcesywny wzrost liczby bezrobotnych. W przełomowym 2001 roku liczba bezrobotnych (na koniec roku) wynosiła 9 056 osób, po czym w latach nast ępnych systematycznie spadała do warto ści 5 759 osób bezrobotnych na koniec 2006 roku (spadek o 36,4%) - 4,20% bezrobotnych w skali woj. lub. Tak wysoki wska źnik bezrobotnych w 2001 r. był ści śle zwi ązany z wy Ŝem demograficznym i wej ściem na rynek pracy du Ŝej liczby młodzie Ŝy. Z wyj ątkiem roku 2002 i 2003 wi ększ ą grup ę w śród ogółu bezrobotnych stanowiły kobiety ( średniorocznie 51%), ni Ŝ m ęŜ czy źni. Zauwa Ŝalna tendencja spadkowa utrzymuje si ę równie Ŝ w 2007 r. W 1999 roku grupa bezrobotnych z prawem do zasiłku stanowiła 11,5% ogółu bezrobotnych. Do 2003 roku liczba osób pobieraj ących świadczenia z tytułu pozostawania bez pracy zmniejszyła si ę do 5,9% ogółu bezrobotnych, by w latach nast ępnych wzrosn ąć do warto ści 7,1% (w 2006 r.), co stanowiło 8,12% w województwie lubelskim. Liczb ę bezrobotnych w latach 1999 – 2006 przedstawia poni Ŝsza tabela oraz wykres.

Ogólna struktura bezrobocia w latach 1999 – 2006

Z prawem do Długotrwale Kobiety Stan w dniu Ogółem zasiłku bezrobotni % % %

31.12.1999 r. 7.807 51,2% 11,5% 39,2%

31.12.2000 r. 8.092 52,7% 9,1% 49,1%

31.12.2001 r. 9.056 50,4% 9,3% 51,5%

31.12.2002 r. 8.630 48,8% 8,4% 53,2%

31.12.2003 r. 8.026 48,6% 5,9% 51,1%

31.12.2004r. 7.655 50,2% 6,3% 49,5%

31.12.2005r. 7.025 50,5% 7,1% 68,2% *

31.12.2006r. 5.759 53,3% 7,1% 65,5%

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Źródło – GUS

*od 01.01.2005 liczba długotrwale bezrobotnych obejmuje osoby pozostaj ące w ewidencji PUP ł ącznie przez okres, co najmniej 12 miesi ęcy w okresie ostatnich 2 lat

Ogólna liczba bezrobotnych w powiecie biłgorajskim w latach 1999 -2006

10 000 8 000 6 000 4 000 2 000 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Ogólna liczba bezrobotnych w powiecie liczba m ęŜ czyzn bezrobotnych liczba kobiet bezrobotnych

W stosunku do ogólnej liczby bezrobotnych w latach 1999 – 2006 liczba długotrwale bezrobotnych podlegała corocznym zmianom. Do 2001 roku rosła z poziomu 3057 (39,2% ogółu) do 4 666, by w nast ępnych latach (2002 – 2004) zmale ć do warto ści 3790. Znacz ący wzrost wyst ąpił w 2005 r., kiedy liczba ta wyniosła 4 791 osób. Tak du Ŝy wzrost wi ązał si ę ze zmian ą definicji osoby długotrwale bezrobotnej. Na koniec 2006 r. zarejestrowanych było 3 775 osób długotrwale bezrobotnych (65,5% ogółu). Wska źniki te przedstawia poni Ŝszy wykres.

Bezrobotni w powiecie biłgorajskim w latach 1999 – 2006 z uwzgl ędnieniem zjawiska długotrwałego bezrobocia

10000 9056 8630 9000 8092 8026 7807 7655 8000 7025

7000 5759 6000 4791 4666 4587 5000 4101 3790 3970 3775 4000 3057 3000

2000

1000

0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Ogólna liczba bezrobotnych Długotrwale bezrobotni

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Bior ąc pod uwag ę ogóln ą liczb ę bezrobotnych niepełnosprawnych w latach 1999 – 2006 mo Ŝna zaobserwowa ć tendencj ę wzrostow ą (w 1999 – 141, 2006 – 186). Tylko w latach 2001, 2002 oraz 2005 (odpowiednio: 134, 126, 165) odnotowano niewielki spadek liczby osób niepełnosprawnych.

Poni Ŝszy wykres przedstawia liczb ę niepełnosprawnych bezrobotnych i niepełnosprawnych poszukuj ących pracy. Na podstawie tych danych mo Ŝna stwierdzi ć, Ŝe w latach 1999 – 2002 wi ększ ą liczb ę stanowili niepełnosprawni bezrobotni, natomiast w latach 2003 – 2006 zdecydowanie wi ęcej było osób niepełnosprawnych poszukuj ących pracy.

Struktura osób niepełnosprawnych w powiecie biłgorajskim w latach 1999 -2006

120 100

80 Niepełnosprawn 60 i poszukuj ący pracy 40 Niepełnosprawn 20 i bezrobotni 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Analiza bezrobocia w latach 1999 –2006 pod wzgl ędem wykształcenia pozwala zaobserwowa ć: wzrost liczby osób bezrobotnych z wykształceniem gimnazjalnym, podstawowym i niepełnym podstawowym (z 21,5% w 1999 roku do 25% w roku 2006), średnim ogólnokształc ącym (z 6,3% do 11,3%) i wy Ŝszym (1,7% do 12,2%) oraz spadek liczby osób z wykształceniem zawodowym (36% do 27,7%). Liczba osób z wykształceniem policealnym i średnim zawodowym w badanym okresie utrzymywała si ę na stałym poziomie 23%, co obrazuje poni Ŝszy wykres. Struktura bezrobotnych za wzgl ędu na wykształcenie w latach 1999 -2006 w powiecie biłgorajskim

100,00%

80,00%

60,00%

40,00%

20,00%

0,00% 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

wy Ŝsze policealne i średniozawodowe średnie ogólnokształc ące zasadnicze zawodowe gimnazjalne, podstawowe i niepełne podstawowe 54

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

W analizowanym okresie rejestracja osób bezrobotnych w urz ędzie utrzymywała si ę na zbli Ŝonym poziomie ( średniorocznie – 6 866 osób), natomiast wzrastała systematycznie (oprócz 2001 r.) liczba osób wyrejestrowanych z ewidencji bezrobotnych (wzrost o 43,6% w stosunku do 1999 r.), co przedstawia poni Ŝsza tabela.

Liczba nowo zarejestrowanych i wyrejestrowanych w powiecie biłgorajskim w latach 1999 – 2006

Wyszczególnienie 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Bezrobotni 7.052 6.625 6.365 6.494 6.629 7.143 7.364 7.253 nowo zarejestrowani

Bezrobotni wyrejestrowani 5.932 6.261 5.401 6.920 7.233 7.514 7.994 8.519

Wska źnikiem ści śle zwi ązanym z poziomem bezrobocia jest stopa bezrobocia. Powiat biłgorajski charakteryzuje si ę jedn ą z najni Ŝszych stóp bezrobocia w województwie. Sytuacja taka utrzymuje si ę przez okres analizowanych 8 lat. Najni Ŝsza była w 2006 r. i wynosiła 12,2% (w województwie 15,5%). Wska źnik stopy bezrobocia w woj. lubelskimi i powiecie biłgorajskim w latach 1999-2006 przedstawia poni Ŝsza tabela.

Wska źnik stopy bezrobocia w kraju, woj. lubelskimi i powiecie biłgorajskim w latach 1999-2006

Wyszczególnienie 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Województwo lubelskie 12,8% 14% 16,3% 15,8% 15,5% 17,8% 17% 15,5%

Powiat biłgorajski 12,5% 13% 14,6% 13,9% 13% 15,9% 14,6% 12,2%

Rozwój przedsi ębiorczo ści, współpraca z partnerami rynku pracy oraz aktywne działania promocyjne prowadzone w śród pracodawców pozwalaj ą na pozyskiwanie coraz wi ększej ilo ści miejsc pracy dla osób bezrobotnych. W okresie ostatnich 5 lat zauwa Ŝa si ę systematyczny wzrost liczby ofert pracy. W ostatnim 2006 roku do urz ędu wpłyn ęło ogółem 3 202 oferty pracy. W porównaniu z rokiem 2001 liczba zgłoszonych miejsc pracy zwi ększyła si ę a Ŝ o 50% (wykres poni Ŝej). Jest to najwi ększa liczba ofert pracy pozyskanych przez urz ąd w okresie ostatnich 8 lat.

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Zestawienie ofert pracy w latach 1999 - 2006 z uwzgl ędnieniem ofert pracy subsydiowanej

3 500

3 000

2 500 Oferty pracy ogółem

2 000 Oferty pracy subsydiowanej 1 500

1 000

500

0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Migracje zarobkowe

Przyst ąpienie Polski do Unii Europejskiej umo Ŝliwiło swobodne przemieszczanie si ę i podejmowanie legalnej pracy zarobkowej. Mieszka ńcy naszego regionu zacz ęli korzysta ć z mo Ŝliwo ści zarobkowania za granic ą, w szczególno ści w Wielkiej Brytanii i Irlandii, które jako pierwsze otworzyły swoje rynki pracy dla nowych członków UE.

Pocz ątkowo zauwa Ŝalne były wyjazdy osób niepracuj ących. W miar ę otwierania si ę kolejnych rynków pracy migrowa ć zacz ęły osoby zatrudnione. W zwi ązku z powy Ŝszym pojawił si ę deficyt pracowników w wielu bran Ŝach, a głównie: budowlanej, stolarskiej i transportowej.

Z roku na rok zmniejsza si ę liczba zarejestrowanych absolwentów szkół ponadgimnazjalnych i wy Ŝszych z naszego powiatu, co mo Ŝe wynika ć z faktu, Ŝe młodzie Ŝ korzysta z mo Ŝliwo ści wyjazdu w szczególno ści w okresie wakacyjnym celem podj ęcia pracy sezonowej. S ą to nie tylko wyjazdy zagraniczne, ale równie Ŝ wewn ątrz kraju do du Ŝych miast, głównie do prac budowlanych. Najcz ęś ciej na wyjazd decyduj ą si ę osoby młode, przedsi ębiorcze, aktywne, posiadaj ące poszukiwane na rynkach europejskich kwalifikacje zawodowe.

2.5 Kultura

Działalno ść kulturalna w powiecie biłgorajskim skupiona jest wokół licznych instytucji kultury maj ących oparcie w strukturach samorz ądowych, jak te Ŝ w fundacjach i wielu organizacjach pozarz ądowych formalnych i nieformalnych. Wa Ŝnym partnerem w działalno ści kulturalnej s ą jednostki samorz ądu terytorialnego, które wielokrotnie współfinansuj ą imprezy artystyczne szczebla lokalnego i ponadlokalnego organizowane przez te podmioty.

Najwa Ŝniejszym o środkiem kultury jest oczywi ście Biłgoraj, gdzie maj ą sw ą siedzib ę Biłgorajskie Centrum Kultury, Młodzie Ŝowy Dom Kultury, Pa ństwowa Szkoła Muzyczna I st., biblioteki, muzeum regionalne ze skansenem, Biłgorajska Telewizja Kablowa, pismo 56

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 samorz ądowe „TANEW” i „NOWA” - Gazeta Biłgorajska. Poza miastem Biłgoraj imprezy kulturalne rangi powiatowej, regionalnej i ogólnopolskiej odbywaj ą si ę w ni Ŝej wymienionych gminach powiatu.

Znacz ące imprezy kulturalne organizowane w Biłgoraju:

1. Ogólnopolski Festiwal Pie śni Religijnej „SOLI DEO”, 2. Przegl ąd Form Folklorystycznych „SITARECZKA”, 3. Konfrontacje Chóralne „TOBIE ŚPIEWAMY OJCZYZNO”, 4. Koncert Chórów ku czci św. Cecylii – patronki śpiewu ko ścielnego i chóralnego, 5. Chóralny Przegl ąd Kol ęd i Pastorałek, 6. Festiwal Pie śni Patriotycznej i Legionowej, 7. Festiwal Piosenki Dzieci ęcej i Młodzie Ŝowej – „Pogodna nutka”, 8. Dni I. B. Singera, 9. Jesie ń z Muzyk ą i Teatrem na Kresach, 10. Ogólnopolskie spotkania z piosenk ą śpiewan ą i piosenk ą autorsk ą, 11. Dni Biłgoraja, 12. Zlot kapel podwórkowych, 13. Powiatowy Przegl ąd Stra Ŝackich Orkiestr D ętych, 14. Przegl ąd orkiestr d ętych, 15. Inscenizacja plenerowa „Radosne” i „ śałosne” przedstawiaj ąca dawne tradycje sitarskie mieszka ńców Biłgoraja (wyjazdy i powroty sitarzy), 16. Ogólnopolski Turniej Szachowy, 17. Turniej Powiatowy Ogólnopolskiego Konkursu Recytatorskiego, 18. Memoriał Aleksandra Beł Ŝka w szachach, 19. Turniej Powiatowy Małego Konkursu Recytatosrkiego, 20. Powiatowy konkurs krajoznawczy wiedzy o powstaniu styczniowym, 21. Ogólnopolski Młodzie Ŝowy Turniej Turystyczno – Krajoznawczy, 22. Powiatowy Konkurs Krajoznawczy Wiedzy o Kampanii Wrze śniowej, 23. Powiatowy Konkurs Wiedzy o Ziemi Biłgorajskiej.

Imprezy kulturalnych rangi powiatowej, regionalnej i ogólnopolskiej w innych gminach powiatu:

w mie ście i gminie Tarnogród :

1. Ogólnopolski Sejmik Teatrów Wsi Polskiej, 2. Mi ędzywojewódzki Sejmik Wiejskich Zespołów Teatralnych, 3. Powiatowy Przegl ąd Teatrów Dzieci ęcych i Młodzie Ŝowych, 4. Ogólnopolskie Integracyjne Warsztaty Artystyczne – „Malowany Wschód”, 5. Tarnogrodzkie Dni Dziedzictwa, 6. Smaki Kolorowej Jesieni – Regionalne Mistrzostwa Kulinarne, 7. Regionalne warsztaty zdobienia pisanek, 8. Regionalne Prezentacje Piosenki Religijnej,

w mie ście i gminie Józefów :

1. Festiwal Pie śni Maryjnej w Górecku Ko ścielnym, 2. Konkurs Piosenki Turystycznej, 3. Festiwal Kultury Ekologicznej w Józefowie,

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 w gminie Łukowa :

1. Ogólnopolskie obchody rocznicy bitwy pod Osuchami, 2. Powiatowy Konkurs o Armii Krajowej i Batalionach Chłopskich na Ziemi Biłgorajskiej,

w gminie Frampol :

1. Powiatowy Przegl ąd Teatrzyków Ekologicznych, 2. Memoriał Tadeusza Białasa w szachach,

w gminie Potok Górny - Spotkania graniczne - Kultura bez granic,

w gminie Aleksandrów - Wojewódzki Festiwal Pie śni Partyzanckiej w Aleksandrowie,

w gminie Biłgoraj - Jesienna Biesiada Artystyczna; przedstawienia teatralne, koncert muzyczne, plenery malarskie w Nadrzecze w fundacji - Dom Słu Ŝebny Polskiej Sztuce, Muzyce i Obrazu – „Kresy 2000”,

w gminie Biszcza - Dni Miodu i Pieroga,

w gminie Obsza - Spotkania z Kultur ą.

Obszary problemowe i analiza SWOT

Jednym z głównych czynników wpływania na procesy demograficzne jest polityka pa ństwa w zakresie szeroko poj ętego promowania rodziny. Praktycznie od pocz ątku przemian ustrojowych w Polsce po 1989 r. trudno doszuka ć si ę jednoznacznej, długofalowej polityki pa ństwa w tym obszarze.

Prognoza procesów demograficznych przewiduje pogorszenie wska źników w zakresie: liczby ludno ści, g ęsto ści zaludnienia, przyrostu liczby mieszka ńców w wieku podeszłym i salda migracji. Zjawiska te b ędą mie ć bezpo średnie przeło Ŝenie na sytuacj ę w edukacji i na rynku pracy. Pilnym zadaniem państwa jest niwelowanie ró Ŝni ć edukacyjnych na ka Ŝdym etapie kształcenia. Wła ściwie śladowa ilo ść przedszkoli na obszarach wiejskich powiatu obrazuje skal ę problemu, przenoszonego na pó źniejsze etapu nauki. Zjawisko zag ęszczenia uczniów w szkołach ponadgimnazjalnych w miastach jest dowodem podniesienia świadomo ści rodziców, co do wykształcenia młodego pokolenia. Problemem jest dostosowanie aspiracji uczniów do uwarunkowa ń lokalnego rynku pracy, szczególnie na etapie kształcenia zawodowego.

Obszary problemowe w edukacji na terenie powiatu biłgorajskiego

1. Niedobór nauczycieli zawodu w szkołach zawodowych.

Niedobór nauczycieli zawodu dotyczy w pierwszej kolejno ści bran Ŝy budowlanej. W dalszej kolejno ści dotyczy ć b ędzie elektryków i mechaników. Spowodowany jest sztywnymi przepisami dotycz ącymi wynagradzania nauczycieli i trudn ą sytuacj ą finansow ą powiatu.

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 2. Niedokapitalizowana baza obiektów o światowych .

W wyniku opó źnie ń inwestycyjnych obiekty o światowe generuj ą wysokie koszty stałe ich utrzymania, niektóre zagra Ŝaj ą te Ŝ bezpiecze ństwu u Ŝytkowników. Niezb ędne s ą działania inwestycyjne /wymiana okien, pokry ć dachowych i ocieplenie ścian/ likwiduj ące zagro Ŝenia w RCEZ, ZSB i O oraz ZSZ i O w Biłgoraju i ZSO i Z w Turobinie. Konieczno ści ą chwili s ą remonty obiektów sportowych.

3. Zapó źnienie programów nauczania w szkołach zawodowych w stosunku do potrzeb pracodawców.

W wyniku absorpcji nowych technologii gospodarka potrzebuje pracownika dostosowanego do ich eksploatacji. Konserwatywny i długotrwały system przygotowania zawodowego nie nad ąŜ a z przygotowaniem odpowiedniej jako ści kadr. Konieczna jest zacie śniona współpraca pracodawców ze szkołami w celu przeniesienia informacji o nowych technologiach do nauczycieli i uczniów, zwłaszcza ostatnich klas szkół zawodowych. Dla zwi ększenia dynamiki przygotowania kadr niezb ędnym jest uruchomienie na terenie powiatu Centrum Kształcenia Ustawicznego umo Ŝliwiaj ącego szybkie przekwalifikowanie fachowców z bran Ŝ pokrewnych bran Ŝy deficytowej.

4. Ograniczona skuteczno ść mechanizmów rynkowych w dostosowaniu edukacji do potrzeb rynku pracy.

Mechanizm dostosowania edukacji do rynku pracy opiera si ę na regulacjach prawnych, systemie zarz ądzania i finansowania. Ten mechanizm nie działa sprawnie w Polsce. Alternatyw ą mo Ŝe by ć wprowadzenie mechanizmów rynkowych – otworzenia rynku usług edukacyjnych. Takie rozwi ązanie budzi jednak uzasadnione obawy, Ŝe mo Ŝe doprowadzi ć do pogł ębienia zró Ŝnicowania dost ępu do kształcenia i w konsekwencji do marginalizacji i wykluczenia osób oraz całych grup społecznych.

5. Brak informacji o zapotrzebowaniu gospodarki na kadry.

Odpowiedzialne za sie ć szkół na swoim terenie samorz ądy nie uwzgl ędniaj ą perspektywicznych potrzeb gospodarki. Brakuje korelacji danych do rozwoju z terenu sąsiednich powiatów. Nie maj ą takiego obowi ązku. St ąd w jednych powiatach mo Ŝe okresowo wyst ępowa ć nadprodukcja absolwentów w poszczególnych zawodach, w innych niedobór. Taka sytuacja ju Ŝ wyst ępuje, wynika to z danych prezentowanych przez Powiatowy Urz ąd Pracy. Wydaje si ę zasadnym utworzenie regionalnej instytucji monitoruj ącej te procesy.

Obszary problemowe rynku pracy powiatu biłgorajskiego:

1. Znaczny udział w śród bezrobotnych ludzi młodych w wieku do 34 lat (60% ogółu bezrobotnych), z małym do świadczeniem zawodowym i o niskich kwalifikacjach. Du Ŝe trudno ści ze znalezieniem pracy maj ą absolwenci szkół, których wiedza i praktyczne umiej ętno ści zwi ązane z wyuczonym zawodem zazwyczaj nie pokrywaj ą si ę z oczekiwaniami pracodawców, młodzi ludzie nie posiadaj ą te Ŝ umiej ętno ści zwi ązanych z poruszaniem si ę po rynku pracy. Cz ęstym zjawiskiem jest bierno ść w oczekiwaniu na prac ę, jak te Ŝ niech ęć do podj ęcia zatrudnienia w wyuczonym zawodzie.

2. Niski poziom wykształcenia i kwalifikacji zawodowych bezrobotnych. Około 50% ogółu zarejestrowanych stanowi ą bezrobotni z wykształceniem zasadniczym zawodowym, 59

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 gimnazjalnym lub ni Ŝszym. Struktura wykształcenia pozostaje cz ęsto w dysproporcji do oczekiwa ń pracodawców. Około 20% bezrobotnych nie posiada kwalifikacji do wykonywania jakiegokolwiek zawodu, co skutkuje długotrwałym bezrobociem.

3. Du Ŝa liczba osób bez do świadczenia zawodowego (43% ogółu bezrobotnych).

4. Wysoki wska źnik długotrwale bezrobotnych (65% ogółu).

5. Zwi ększaj ący si ę udział procentowy kobiet w liczbie bezrobotnych ogółem - trudno ści z aktywizacj ą zawodow ą.

6. Aktywizacja bezrobotnych powy Ŝej 50 roku Ŝycia (niska mobilno ść zawodowa, wysokie koszty zatrudnienia).

7. Aktywizacja osób niepełnosprawnych (niewykorzystane mo Ŝliwo ści prawne zatrudniania tej grupy osób).

8. Wysoki poziom bezrobocia na terenach wiejskich (65% ogółu bezrobotnych), „bezrobocie ukryte” – ogromna nadwy Ŝka siły roboczej na wsi.

9. Zwi ększaj ący si ę poziom migracji zarobkowych mieszka ńców powiatu, zwłaszcza młodzie Ŝy posiadaj ącej wysokie kwalifikacje zawodowe oraz pracowników o poszukiwanych kwalifikacjach zawodowych (braki kadrowe w bran Ŝach: budowlanej, stolarskiej i transportowej).

10. Bierna i roszczeniowa postawa znacznej grupy osób bezrobotnych.

Słabe strony Mocne strony - małe zaludnienie obszaru powiatu, - dobry poziom kształcenia ogólnego, - obszar słabo zurbanizowany, - bogata oferta edukacyjna szkół, - przewidywany spadek liczby ludno ści - systematyczna poprawa stanu wyposa Ŝenia i g ęsto ści zaludnienia, szkół w nowoczesne pomoce dydaktyczne, - relatywnie du Ŝy przyrost mieszka ńców - dobrze wyposa Ŝona baza edukacyjna w wieku starszym (powy Ŝej 60 lat), w średnich szkołach zawodowych - choroby cywilizacyjne (układu (akredytacja Ministerstwa do ko ńcowych kr ąŜ enia, nowotwory) główn ą egzaminów praktycznej nauki zawodu), przyczyn ą zgonów, - kontakty mi ędzynarodowe szkół, - niewystarczaj ąca ilo ść przedszkoli, - otwarto ść na nowe metody i technologie - du Ŝe zag ęszczenie uczniów szkół kształcenia, ponadgimnazjalnych w miastach, - systematyczny wzrost kwalifikacji - niedobór wysoko wykwalifikowanych nauczycieli, nauczycieli j ęzyków obcych, - du Ŝa dynamika rozwojowa firm w bran Ŝy informatyki, elektroniki, stolarskiej, budowlanej i krawieckiej, - niedobór nauczycieli praktycznej nauki - wzrost zainteresowania edukacj ą zawodu, w szkołach wy Ŝszych w systemie - słaba znajomo ść j ęzyków zachodnich zaocznym i wieczorowym, przez ogół nauczycieli, - wzrost liczby osób podnosz ących - brak szkół specjalnych, kwalifikacje zawodowe, - brak lokalnego systemu doskonalenia - du Ŝa liczba ofert pracy, nauczycieli, - wzrost zainteresowania w śród - niskie dochody ludno ści, ubo Ŝenie bezrobotnych prac ą na własny rachunek ze społecze ństwa, wsparciem środków z Funduszu Pracy. 60

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 - przewaga osób z wykształceniem podstawowym uko ńczonym, zasadniczym zawodowym i średnim zawodowym nad osobami z wykształceniem wy Ŝszym, średnim razem, policealnym i średnim ogólnokształc ącym, - brak integracji działa ń w zakresie rozwi ązywania problemu bezrobocia, - brak du Ŝych inwestycji skutkuj ących tworzeniem nowych miejsc pracy, - zbyt du Ŝa liczba klientów PUP przypadaj ących do obsługi na jednego pracownika, - niewystarczaj ące przygotowanie zawodowe młodzie Ŝy wchodz ącej na rynek pracy, - słabo rozwini ęta sie ć instytucji szkoleniowych w powiecie, - niedostateczna współpraca pomi ędzy instytucjami samorz ądowymi na rzecz rozwi ązywania problemów rynku pracy, - wzrastaj ący udział długotrwale bezrobotnych, - wysoki odsetek w strukturze bezrobocia mieszka ńców wsi, młodzie Ŝy i osób z niskimi kwalifikacjami zawodowymi, - narastaj ące zjawisko migracji zarobkowych. Zagro Ŝenia Szanse - brak polityki prorodzinnej pa ństwa, - skuteczne aplikowanie o środki z - brak zintegrowanych działa ń na rzecz Europejskiego Funduszu Społecznego na ograniczania bezrobocia, rzecz aktywizacji społecznej i zawodowej - słabo rozwini ęta sie ć organizacji ludno ści, pozarz ądowych, - wi ększa dost ępno ść ofert pracy, usług - utrwalanie si ę długotrwałego doradcy zawodowego, po średnictwa pracy, bezrobocia, a w konsekwencji - nowe profile i kierunki kształcenia powstawanie zjawisk patologicznych; dostosowane do wymogów rynku pracy, - migracja zarobkowa młodzie Ŝy - rozwój szkolnictwa wy Ŝszego w regionie, ko ńcz ącej szkoły wy Ŝsze - wzrost kompetencji i profesjonalizm kadry - odpływ kwalifikowanych kadr z PUP, regionu, - wdra Ŝanie nowych programów na rzecz - pogł ębiaj ące si ę rozwarstwienie osób bezrobotnych, ekonomiczne społeczno ści lokalnej, - rozwój przedsi ębiorczo ści na terenach - brak stabilno ści prawnej, wiejskich, drobnej wytwórczo ści i usług, - brak koordynacji kształcenia - tworzenie si ę nowych organizacji zawodowego z potrzebami rynku pozarz ądowych, pracy. - rozwój sieci EURES wspomagaj ącej - - rozwój lokalnych Centrów Informacji 61

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Zawodowej oraz Klubów i Centrów Integracji Społecznej, - współpraca z partnerami lokalnymi, regionalnymi i ponadregionalnymi.

3. Sfera gospodarcza

Powiat zamieszkiwany jest przez przeszło 100 tysi ęcy osób, przewag ę liczebn ą maj ą kobiety. W latach 1999 – 2006 wi ększo ść populacji stanowiła ludno ść w wieku produkcyjnym - ponad 60%. Analizuj ąc poszczególne wielko ści tej zmiennej w latach zauwa Ŝa si ę tendencj ę wzrostow ą. Wzrost ten powodowany był m.in. wkraczaniem w wiek produkcyjny dzieci i młodzie Ŝy z wy Ŝów demograficznych.

Ludno ść w wieku przedprodukcyjnym w roku 2006 w powiecie biłgorajskim stanowiła 17,5% ogółu ludno ści w powiecie i był wy Ŝsza od wska źnika wojewódzkiego o 1,1% (16,4%), a w wieku poprodukcyjnym 16,6%, przy wska źniku wojewódzkim 16,7%.

Powiat biłgorajski Województwo Struktura lubelskie j.m. 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 wiekowa ludno ści 2006 rok osoba 105375 105448 105031 104874 104877 104648 104423 104001 2172766 Ludno ść w wieku przedprodukcyjnym % 22,2% 21,4% 20,7% 20,0% 19,4% 18,8% 18,1% 17,5% 16,4% - poni Ŝej 15 lat Ludno ść w wieku produkcyjnym - 15- % 61,5% 62,1% 62,9% 63,5% 64,2% 64,8% 65,5% 66,0% 66,9% 59 kobiety, 15-64 męŜ czy źni Ludno ść w wieku % 16,3% 16,4% 16,4% 16,5% 16,4% 16,5% 16,5% 16,6% 16,7% poprodukcyjnym Źródło: GUS

3.1 Podmioty gospodarcze

Wśród podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w rejestrze REGON w powiecie biłgorajskim w latach 1999 – 2006 dominuj ącą pozycj ę posiadaj ą podmioty sektora prywatnego (w ka Ŝdym roku około 95%, w województwie średnio 96%). W strukturze podmiotów według form organizacyjnych dominowały osoby fizyczne prowadz ące działalno ść gospodarcz ą (w ka Ŝdym roku średnio około 85%, w województwie średnio 81%). Zauwa Ŝalny jest spadek z ka Ŝdym rokiem procentowego udziału tych podmiotów w ogólnej liczbie wszystkich podmiotów sektora prywatnego (z 86,76% w 1999 r do 83,96% w 2006) na rzecz innych form organizacyjnych, tj. spółek prawa handlowego (z 69 w 1999 r. do 131 w 2006 r., odpowiednio z 1,38% do 2,06%) oraz stowarzysze ń i organizacji społecznych (z 36 w 1999 r. do 222 w 2006 r., odpowiednio z 0,72% do 3,49%). Na prawie niezmienionym poziomie kształtuje si ę w tym okresie liczba działaj ących spółdzielni – średnio 68 (1,16%) i fundacji – 7 (0,12%).

W latach 1999 – 2006 liczba podmiotów gospodarczych w powiecie biłgorajskim wzrosła o 21,16% (1346 podmiotów). Przyrost dotyczył głównie osób fizycznych prowadz ących działalno ść gospodarcz ą, których liczba wzrosła o 18,56% (990). Jak wykazano wy Ŝej mimo wzrostu liczby osób fizycznych prowadz ących działalno ść gospodarcz ą w śród wszystkich

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 form prowadzenia działalno ści gospodarczej z ka Ŝdym rokiem wzrasta w powiecie biłgorajskim udział spółek prawa handlowego oraz stowarzysze ń i organizacji społecznych.

Nasycenie przedsi ębiorczo ści ą w powiecie, mierzone ilo ści ą zarejestrowanych firm na 10 000 mieszka ńców kształtowało si ę w latach 2002 – 2006 na średnim poziomie 623 podmiotów gospodarczych, stanowi ąc 90% średniej wojewódzkiej (690 podmiotów/10000 M w województwie).

Wśród firm działaj ących na terenie powiatu biłgorajskiego, zdecydowanie przewa Ŝaj ą przedsi ębiorstwa najmniejsze zatrudniaj ące do 9 osób. W 2006 roku jednostek takich było w powiecie 6280, co stanowiło 94,51% ogółu zarejestrowanych, w woj. lubelskim – 143 232, tj. 95,12%. Firmy o zatrudnieniu od 10 do 49 pracowników stanowiły w powiecie 4,5% (299 firm) w woj. lubelskim 4,02%, firmy średniej wielko ści o zatrudnieniu 50-249 pracowników stanowiły w powiecie 0,92%, w woj. lubelskim 0,76%, 250-999 pracowników w powiecie 0,08%, w woj. lubelskim równie Ŝ 0,08%. Na terenie powiatu nie działała Ŝadna firma zatrudniaj ąca powy Ŝej 1000 pracowników (w woj. lubelskim 0,02%).

W latach 2003 – 2006 w powiecie biłgorajskim powstało ł ącznie 1623 firmy, upadło za ś 920. W stosunku do wszystkich firm działaj ących w tych latach (26 317) wynosiło to odpowiednio 6,17% i 3,5%. Odpowiednie wska źniki dla województwa lubelskiego wynosiły 7,59% i 6,17%. Porównywalny wska źnik zakładania firm świadczy o podobnej przedsi ębiorczo ści, za ś ni Ŝszy od wojewódzkiego wska źnik upadania o lepszych warunkach funkcjonowania przedsi ębiorstw w otoczeniu biznesu.

3.2 Główni pracodawcy

Do najwa Ŝniejszych przedsi ębiorstw na terenie powiatu zaliczamy:

PPH Black Red White - producent mebli, PPH „WOFAM” Biłgoraj - producent mebli, PPH „AREK” Chmielek - producent mebli „MK MEBEL” Sp. j. Biłgoraj - producent mebli, ZPHU “FOREST” Biłgoraj - producent mebli, CONVEX GLASS Sp. z o.o. Chmielek – obróbka szkła dla holdingu PPH BRW, PUP “TECHNIKA” Chmielek – serwis maszyn i urzadze ń, obsługa techniczna holdingu PPH BRW, Zakład Drzewny „KIMEX” S. j. Nadrzecze – obróbka drewna, Ambra S.A. - produkcja i dystrybucja win, „Mostostal - Met" Sp. z o.o. (dawne Zakłady Metalowe) – produkcja wyrobów metalowych oraz usługi w zakresie przerobu metali, Zakłady Dziewiarskie „Mewa” S.A. - produkcja bielizny damskiej, „Pol – Skone” Sp. z o.o. - produkcja stolarki budowlanej, Model Opakowania Sp. z o.o. Biłgoraj - produkcja tektury i opakowa ń, PPH „FOX” – handel materiałami budowlanymi, Zakłady Ceramiki Budowlanej „Mankowicze” S.A. – producent ceramicznych materiałów budowlanych.

Instytucje otoczenia biznesu w powiecie bigorajskim to oprócz oddziałów banków krajowych i regionalnych (PKO BP, PKO S.A., BG ś, BS, Kredyt Bank) oraz towarzystw ubezpieczeniowych (PZU S.A., WARTA, UNIQA, COMPENSA, TUW) Towarzystwo Gospodarcze Biłgorajskiej Agencji Rozwoju Regionalnego, Fundusz Por ęcze ń Kredytowych oraz Inkubator Przedsi ębiorczo ści Funduszu Lokalnego. 63

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

3.3 Struktura poszczególnych bran Ŝ gospodarki

Bior ąc pod uwag ę podmioty gospodarcze zarejestrowane w rejestrze REGON wg sekcji PKD na terenie powiatu biłgorajskiego w latach 1999-2006 struktur ę bran Ŝ przedstawia poni Ŝsza tabela:

Woj. Razem powiat Lata Sekcja PKD lubelskie Lp. biłgorajski 2006 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Liczba przedsi ębiorstw 150579 49120 5239 5379 5930 6255 6570 6615 6487 6645 razem Rolnictwo, łowi ectwo i 1. 4339 2261 196 227 318 320 348 301 271 208 le śnictwo 2. Rybactwo 34 6 1 1 1 1 0 0 1 1 3. Górnictwo 125 19 1 2 2 2 2 3 3 4 4. Przetwórstwo przemysłowe 12834 6820 829 812 846 872 890 865 851 855 Wytwarzanie i 5. zaopatrywanie w energi ę 198 107 10 13 15 14 14 14 14 13 elektryczn ą, gaz, wod ę 6. Budownictwo 14207 4434 460 445 510 563 604 622 593 637 Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, 7. 53060 18594 2164 2140 2283 2 380 2493 2531 2480 2483 motocykli oraz artykułów uŜytku osobistego i domowego 8. Hotele i restauracje 4020 980 104 102 114 125 132 134 131 138 Transport, gospodarka 9. 11047 3484 381 391 433 433 478 470 453 456 magazynowa i łączno ść 10. Po średnictwo finansowe 5574 1440 127 152 176 191 202 204 188 200 Obsługa nieruchomo ści, wynajem i usługi zwi ązane 11. 18579 3721 378 383 425 478 503 516 513 525 z prowadzeniem działalno ści gospodarczej Administracja publiczna i obrona narodowa; obowi ązkowe 12. 2402 1009 38 92 135 141 414 151 155 156 ubezpieczenia społeczne i powszechne ubezpieczenie zdrowotne 13. Edukacja 4978 1382 135 136 153 162 183 187 205 221 Ochrona zdrowia i pomoc 14. 7840 1900 179 220 232 249 244 254 258 264 społeczna Działalno ść usługowa 15. komunalna, społeczna i 11340 2593 232 257 298 324 336 363 371 412 indywidualna, pozostała

Wśród podmiotów gospodarczych działaj ących na terenie powiatu biłgorajskiego w latach 1999 – 2006 procentowo najwi ększy udział stanowi ą firmy zajmuj ące si ę:

handlem hurtowym i detalicznym, naprawami pojazdów samochodowych, motocykli oraz artykułów u Ŝytku domowego i osobistego – 37,85%, 64

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 przetwórstwem przemysłowym – 13,88%, budownictwem – 9,30%, obsług ą nieruchomo ści, wynajmem i usługami zwi ązanymi z prowadzeniem działalno ści gospodarczej – 7,58%, transportem, gospodarka magazynow ą i ł ączno ści ą – 7,09%

Najmniejszy odsetek w śród firm stanowi ą te, które zajmuj ą si ę:

hotelami i restauracjami – 2,0%, administracj ą publiczn ą i obron ą narodow ą; obowi ązkowymi ubezpieczeniami społecznymi i powszechnymi ubezpieczeniami zdrowotnymi – 2,05%, edukacj ą – 2,81%, po średnictwem finansowym – 2,93%, ochrona zdrowia i pomoc ą społeczn ą – 3,87%, rolnictwem, łowiectwem i le śnictwem – 4,60%, działalno ści ą usługow ą komunaln ą, społeczn ą i indywidualn ą oraz pozostał ą – 5,28%.

Praktycznie na terenie powiatu nie działaj ą firmy w zakresie: rybactwa, górnictwa, wytwarzania zaopatrywania w energi ę elektryczn ą, gaz i wod ę, gospodarstwa domowe zatrudniaj ące pracowników i organizacje i zespoły eksterytorialne.

Ilo ść osób zatrudnionych w poszczególnych sektorach.

Podaj ąc liczb ę osób zatrudnionych w poszczególnych sektorach gospodarki w dwóch okresach statystycznych (1999-2003 i 2003-2006) nale Ŝy zwróci ć uwag ę na ró Ŝny sposób zaliczenia rolników indywidualnych do kategorii sektorów ekonomicznych. Po 2003 r. zostali oni wliczeni do wszystkich pracuj ących w sektorze rolniczym, co nie miało miejsca przed 2003 r. Ten sposób obliczenia zatrudnionych spowodował, Ŝe do 2003 r. ł ączna ilo ść pracuj ących wynosiła około 13,5 ty ś, za ś po 2003 r. ponad 33,0 ty ś. Analiza danych GUS za lata 2003 – 2006 wskazuje, Ŝe w sektorze rolniczym wg sektorów ekonomicznych i płci pracowało około 60% wszystkich zatrudnionych w powiecie, (przed 2003 r. – tylko 2,4%). Drugim pod wzgl ędem zatrudnienia jest sektor usługowy przed 2003 r. – około 55%, po 2003 r. – około 22%. Trzecim pod wzgl ędem wielko ści zatrudnienia jest sektor przemysłowy – przed 2003 r. – około 42%, po 2003 r. – 18%. Przy podziale sektora usługowego na usługi rynkowe i usługi nierynkowe prawie dwukrotnie wi ęcej osób zatrudnionych było w sektorze usług nierynkowych (administracja publiczna i obrona narodowa, obowi ązkowe ubezpieczenia społeczne i powszechne ubezpieczenie zdrowotne, edukacja, ochrona zdrowia i pomoc społeczna).

Sektor M ŚP

Rozwój sektora MSP jest bardzo wa Ŝny dla gospodarki ze wzgl ędu na jego istotn ą rol ę w generowaniu miejsc pracy oraz przy śpieszaniu wzrostu gospodarczego dzi ęki elastyczno ści w dostosowaniu si ę do nowych trendów i mo Ŝliwo ści szybkiego reagowania na potrzeby rynku.

W 2006 r. w powiecie biłgorajskim na ogóln ą liczb ę 6 645 przedsi ębiorstw funkcjonowało 6 640, tj. 99,92% (4,41% m śp w woj. lub.) zaliczanych do kategorii małych i średnich (zatrudniaj ących do 249 pracowników). W odr ębnej kategorii spółek z udziałem kapitału zagranicznego w 2006 r. działało w powiecie biłgorajskim 8 małych i średnich przedsi ębiorstw. Udział mikro, małych, średnich i du Ŝych przedsi ębiorstw w ogólnej liczbie przedsi ębiorstw w powiecie biłgorajskim w latach 2002 – 2006 przedstawia poni Ŝszy wykres. 65

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

Udział mikro, małych, średnich i du Ŝych przedsi ębiorstw w ogólnej liczbie przedsi ębiorstw w powiecie biłgorajskim w latach 2002 - 2006

100,0% 80,0% mikro 60,0% małe 40,0% średnie du Ŝe 20,0% 0,0% 2002 2003 2004 2005 2006

Źródło - GUS

Analiza powy Ŝszego wykresu pokazuje, Ŝe najwi ększ ą grup ę w śród m śp stanowi ą mikroprzedsi ębiorstwa zatrudniaj ące do 9 pracowników, co odzwierciedla równie Ŝ tendencj ę w województwie lubelskim.

Rolnictwo i Le śnictwo

Bardzo dobre warunki glebowe sprzyjaj ą rolnictwu, jego rozwojowi w kierunku najbardziej wymagaj ących upraw. Korzystne elementy klimatu jak nasłonecznienie wyró Ŝniaj ą go na tle Polski. Średnie miesi ęczne temperatury w okresie wegetacyjnym i jego długo ść pozwalaj ą na hodowanie wi ększo ści ro ślin uprawianych w Polsce. Do ść dobre warunki glebowe w północnej i cz ęś ciowo południowej cz ęś ci powiatu sprzyjaj ą rolnictwu, jego rozwojowi w kierunku najbardziej wymagaj ących upraw (pszenica, buraki cukrowe). Cz ęść środkowa powiatu (Równina Biłgorajska) posiada słabsze warunki glebowe.

Wa Ŝnym czynnikiem umo Ŝliwiaj ącym rozwój rolnictwa s ą warunki wodne wyst ępuj ące w profilu glebowym. W przypadku powiatu biłgorajskiego regulacja stosunków wodnych w glebie obj ęła blisko 32,5 % u Ŝytków rolnych - 30 797 ha, gdy w całym województwie lubelskim - 66%. Mo Ŝna uzna ć, Ŝe pod tym wzgl ędem sytuacja jest do ść dobra, chocia Ŝ potrzeby melioracji wymaga jeszcze blisko 3000 ha UR, z czego na 1000 ha w okolicach Luchowa prace s ą ju Ŝ zaawansowane, a na 5000 ha UR melioracja wymaga modernizacji i naprawy. Długo ść rowów melioracyjnych w powiecie dochodzi do 10 820 km, z czego 45% wymaga gruntownej konserwacji.

Warunki klimatyczne powiatu sprzyjaj ą gospodarce rolnej, czego przykładem jest długo ść okresu wegetacji ro ślin 205 - 210 dni, co pozwala na upraw ę wszystkich ro ślin typowych dla naszej strefy klimatycznej. Opady rozkładaj ą si ę od 550 do 700 mm, w zale Ŝno ści od hipsometrii, na Roztoczu najwi ększe, w kierunku południowym w gł ąb Kotliny Sandomierskiej malej ą.

Gospodarstwa indywidualne w powiecie biłgorajskim

Dominuj ącą form ą własno ści ziemi w powiecie biłgorajskim jest sektor prywatny. W jego zasobach znajduje si ę 78 % ziemi. U Ŝytki rolne stanowi ą 92,6 % własno ści prywatnej. Na terenie powiatu funkcjonuje 17 482 gospodarstw indywidualnych o średniej powierzchni uŜytków rolnych 5,3 ha. 66

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

Ponad połow ę gospodarstw (60,06 %) stanowi ą gospodarstwa bardzo małe o powierzchni 1 - 5 ha, gospodarstwa średnie 5 - 15 ha stanowi ą 37,2 %, reszt ę stanowi ą gospodarstwa powy Ŝej 15 ha.

Liczba gospodarstw rolnych według grup obszarowych powierzchni u Ŝytków rolnych w powiecie (GUS 2002r.)

Grupy obszarowe u Ŝytków rolnych (ha) Ogółem

50 ha 10 – 15 – 20 – 30 – 0 – 1 1 – 2 2 – 3 3 – 5 5 – 7 7– 10 i 15 20 30 50 wi ęcej

2 945 2 322 1 809 3 424 2 856 2 408 1 242 278 127 36 35 17 482

Charakterystyczn ą cech ą gospodarstw w powiecie jest ich niekorzystny rozłóg, tzw. „szachownica pól”.

Na jedno gospodarstwo rolne średnio przypada 4,7 działki, o średniej powierzchni 1,4 ha, a średnia odległo ść najdalej poło Ŝonej działki od siedliska wynosi 3,8 km.

Struktura gospodarstw według działek

6 0 % do 5 ha do 10 ha do 20 ha do 50 ha 3 0 % ponad 50 ha 0 ,3 % 8 ,7 %

1 %

Du Ŝy udział gospodarstw małych (1 - 7 ha) 76,4 %, szachownica pól, oraz du Ŝa odległo ść działek od siedlisk gospodarstw podra Ŝa koszty produkcji nie daj ąc szans na rozwój produkcji towarowej.

Środki techniczne gospodarstw indywidualnych w powiecie biłgorajskim.

Wyposa Ŝenie gospodarstw w maszyny rolnicze tj. kombajny zbo Ŝowe i inne jest podobne jak w kraju, a niejednokrotnie je przewy Ŝsza. Nale Ŝy jednak zaznaczy ć, Ŝe du Ŝy odsetek tych maszyn jest mocno wyeksploatowany. Cz ęsto sprowadzany sprz ęt (np. kombajny zbo Ŝowe) z krajów Unii Europejskiej jest przestarzały, mało wydajny i mocno wyeksploatowany. Wiele krajowych maszyn wyprodukowanych nawet w latach 90-tych jest technologicznie

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 przestarzałych i nie spełnia kryteriów wymaganych przez nowoczesne rolnictwo. Ocenia si ę, Ŝe ponad 60 % opryskiwaczy ci ągnikowych nie spełnia warunków bezpiecznego stosowania chemicznych środków ochrony roślin. W powiecie biłgorajskim badania opryskiwaczy prowadzone s ą w dwóch punktach – Bukowina, gmina Biszcza i Nowy Dwór, gmina Turobin.

Wyposa Ŝenie gospodarstw rolnych w sprz ęt rolniczy

sztuki % Wyszczególnienie powiat województwo powiat województwo Ci ągniki 11 645 156 123 7,5 100% Kombajny zbo Ŝowe 846 14 908 5,7 Kombajny ziemniaczane 586 9 371 6,3 Kombajny buraczane 158 5163 3,1 Samochody ci ęŜ arowe 505 10 531 4,8 Przyczepy 3253 65 151 5 Opryskiwacze ci ągnikowe 3500 - -

UŜytki rolne w powiecie biłgorajskim

Ogólna powierzchnia gruntów powiatu biłgorajskiego wynosi 167 779 ha. W strukturze uŜytkowania ziemi dominuj ą grunty orne - 43%, pastwiska i ł ąki stanowi ą ł ącznie 12%, sady – 0,3%, nieu Ŝytki – 5,7%, pozostał ą powierzchni ę 39% stanowi ą lasy (w woj. lub. 22,25%). Struktur ę obszarów rolnych w powiecie biłgorajskim w latach 1999 –2006 przedstawia poni Ŝsza tabela.

Struktura obszarów rolnych w powiecie biłgorajskim w latach 1999 - 2006

Lata Lp. Rodzaj u Ŝytku 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 uŜytki rolne 1. razem 94722 93731 93505 93625 92091 92065 93448 94960 w tym w gospodarstwach brak danych indywidualnych 86515 86957 88004 87957 grunty orne 2. razem 72280 brak danych 70139 71823 72331 w tym w gospodarstwach brak danych indywidualnych 67005 66806 67789 67567 3. sady 1464 1211 1262 1315 2721 2730 876 462 w tym w gospodarstwach brak danych indywidualnych 1273 1157 1208 271 4. łąki razem 15971 15123 15007 15188 14668 14658 14545 16158 w tym w gospodarstwach brak danych indywidualnych 14360 14151 14120 15166 5. pastwiska 5007 5728 5718 5756 4588 4538 6204 4864 w tym w gospodarstwach brak danych indywidualnych 3877 4843 4887 3908 Pozostałe 6. grunty i nieu Ŝytki 9469 9902 9878 9763 10842 10851 9402 12329 w tym w gospodarstwach brak danych indywidualnych 5124 4180 4516 6658 68

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

Analizuj ąc powy Ŝsz ą tabel ę nale Ŝy stwierdzi ć, Ŝe:

1. zauwa Ŝalny wzrost ilo ści u Ŝytków rolnych w latach 2005 – 2006 był spowodowany prawdopodobnie uruchomieniem dopłat obszarowych wypłacanych przez AR i MR, 2. mimo braku danych liczbowych dla gruntów ornych razem w latach 2000 – 2003 w kolejnych latach 2004 –2006 zaznacza tendencja wzrostu ilo ści tych gruntów, 3. przy gwałtownym wzro ście ilo ści gruntów w sadach w latach 2003 – 2004 w kolejnych latach 2005 – 2006 zaznacza si ę ich gwałtowny spadek wskazuj ący na powszechne karczowanie tych upraw, 4. po okresie spadku powierzchni ł ąk w latach 2003 – 2005 nagły wzrost tego wska źnika w 2006 r. był spowodowany konieczno ści ą zadeklarowania powierzchni u Ŝytków zielonych na najbli Ŝsze 5 lat (2006 – 2010) przy składaniu wniosków o płatno ści obszarowe w AR i MR, 5. przy prawie niezmienionej powierzchni pastwisk do 2005 roku w kolejnym 2006 nast ąpił spadek ich powierzchni, co ma zwi ązek z niskim stanem pogłowia bydła i deklarowaniem powierzchni u Ŝytków zielonych przy składaniu wniosków do AR i MR, 6. wyra źnie zauwa Ŝalny jest wzrost powierzchni pozostałych gruntów i nieu Ŝytków w 2006 r., co wi ąŜ e si ę z konieczno ści ą bilansowania si ę powierzchni wszystkich rodzajów u Ŝytków we wnioskach o dopłaty bezpo średnie.

UŜytkowanie ziemi w powiecie oraz struktur ę u Ŝytków przedstawia poni Ŝsza tabela:

UŜytkowanie gruntów w powiecie biłgorajskim 2005r.

Ogólna UŜytki rolne Lasy i Pozostałe pow. grunty grunty grunt. Grunty łąki pastw. Razem sady le śne POWIAT orne trwale trwałe w hektarach 167,779 93,448 71,823 876 14,545 6,204 64,929 9,402 Dane: GUS

Produkcja ro ślinna

Produkcja rolnicza w powiecie biłgorajskim ma charakter wielokierunkowy, mało wyspecjalizowany. Blisko 100 % gospodarstw powiatu uprawia zbo Ŝa, ponad 90 % pszenic ę i ziemniaki, ponad 80 % gospodarstw hoduje trzod ę chlewn ą i blisko 70 % bydło. W globalnej produkcji rolniczej powiatu wy Ŝszy jest udział produkcji ro ślinnej.

Spadek opłacalno ści produkcji rolnej w ostatnich latach spowodował ograniczenie wykorzystania u Ŝytków rolnych. Nast ąpiły te Ŝ zmiany w strukturze zasiewów. Wzrósł udział upraw zbo Ŝowych przy spadku upraw ziemniaków oraz upraw pastewnych.

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

Powierzchnia zasiewów zbó Ŝ ogółem w powiecie biłgorajskim (GUS 2002r.).

Powierzchnia Lp. Wyszczególnienie (ha) Ogółem powierzchnia zasiewów 55 684 Zbo Ŝa ogółem 42 424 w tym: 1. - pszenica 38 973 - Ŝyto 4 297 - owies 3 643 2. Ziemniaki 4 909 Przemysłowe ogółem 4 653 w tym: 3. - buraki cukrowe 1 426 - rzepak i rzepik 336 - tyto ń 1 913 4. Pastewne 2 344

5. Str ączkowe jadalne 184

6. Pozostałe uprawy 1 169

W strukturze zasiewów dominuj ą zbo Ŝa, których udział wynosi 76,1 %. Najwi ększy obszar w uprawach zbo Ŝowych zajmuje pszenica, ale ze wzgl ędu na słabe gleby du Ŝe areały zajmuj ą: Ŝyto i owies. Wa Ŝną ro ślin ą ze wzgl ędu na dochodowo ść jest gryka, której na terenie powiatu uprawia si ę ponad 4 ty ś. ha. najwi ęcej w gminach Biszcza, Tarnogród i Potok Górny.

Nast ąpił spadek uprawy ziemniaków. Mimo du Ŝej tradycji, oraz sprzyjaj ących warunków klimatyczno - glebowych obserwuje si ę dalsz ą tendencj ę spadkow ą. Główn ą przyczyn ą jest brak mo Ŝliwo ści zbytu, oraz zmiana w technologii Ŝywienia trzody chlewnej. W latach poprzednich ziemniaki stanowiły podstawow ą pasz ę dla tych zwierz ąt.

W zwi ązku z trudno ściami w kontraktacji oraz spadkiem opłacalno ści zmniejszyła si ę uprawa buraków cukrowych. Ze wzgl ędu na słabe gleby, brak tradycji, oraz du Ŝą odległo ść od cukrowni uprawa ta wła ściwie nigdy nie stanowiła du Ŝego udziału w dochodach rolników powiatu (poza gmin ą Turobin).

Wśród ro ślin przemysłowych dotychczas najbardziej dochodow ą ro ślin ą jest tyto ń. W ostatnich latach nast ąpił spadek powierzchni uprawy tytoniu, oraz opłacalno ści, czego głównymi przyczynami były:

− monopolizacja rynku przez firm ę Universal Leaf Tobacco Poland, Philips Morris, − import taniego tytoniu spoza granic kraju, − przemyt papierosów zza wschodniej granicy, − zmniejszenie obowi ązku udziału rodzimego tytoniu w papierosach krajowych.

Plantatorzy tytoniu otrzymuj ą z ARiMR dopłaty JPO do uprawy tytoniu, du Ŝa cz ęść plantatorów tytoniu z powiatu biłgorajskiego zrzeszona jest w grupach producenckich, które

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 funkcjonuj ą w Biłgoraju, Łukowej, a producenci tytoniu z gminy Potok Górny zrzeszeni s ą w grupie producenckiej w Le Ŝajsku.

Brak zapotrzebowania ze strony przemysłu spowodowało znaczne ograniczenie powierzchni uprawy ro ślin włóknistych, które w przeszło ści stanowiły powa Ŝne źródło dochodów rolników powiatu.

Produkcja sadownicza, nie licz ąc krzewów jagodowych, na terenie powiatu biłgorajskiego zajmuje niewielki procent powierzchni uprawnej. Krzewy jagodowe, szczególnie porzeczka czarna, maliny i truskawki, dla wielu gospodarstw stanowi ą powa Ŝne źródło dochodu. Jednak Ŝe niestabilna koniunktura na te owoce, spowodowana uzale Ŝnieniem popytu od eksportu do krajów Unii Europejskiej i niezorganizowanym systemem skupu, powoduje, Ŝe wi ększo ść plantacji jest małych, zaniedbanych, o małej wydajno ści. Powierzchnia uprawy krzewów jagodowych ulega silnym wahaniom (w zale Ŝno ści od ceny owoców w latach poprzednich).

Producenci owoców i warzyw z okolic Frampola zrzeszeni s ą w grupie producentów we Frampolu.

Powierzchnia uprawy krzewów owocowych i plantacji jagodowych w sadach oraz truskawek (GUS 2002 r.).

Maliny Porzeczki Pozostałe Truskawki (w tym gospodarstwa indywidualne) w ha 272 1691 294 269

Uzyskiwane plony zbó Ŝ, upraw okopowych, czy krzewów jagodowych porównywalne s ą do średniej województwa. W okresie ostatnich lat nie obserwuje si ę istotnych zmian w plonach ro ślin (spadki i wzrosty), powodowane s ą głównie zmiennymi warunkami klimatycznymi w poszczególnych latach (temperatura, opady), oraz czynnikami ekonomicznymi, tj. mniejszymi nakładami na nawo Ŝenie mineralne.

Na terenie powiatu biłgorajskiego w 2003 roku rolnicy stosowali środki na powierzchni roboczej 97 ty ś. ha obejmuj ąc ochron ą ponad 75,8 ty ś ha upraw rolniczych. W porównaniu z 2002 rokiem nast ąpił znaczny spadek zu Ŝycia preparatów. Zaopatrzenie w środki ochrony ro ślin było pełne, a wybór asortymentów bardzo szeroki. Poprawiła si ę równie Ŝ jako ść produktów rolniczych, w zwi ązku z wymaganiami stawianymi przez przemysł i konsumentów.

Produkcja zwierz ęca

W powiecie biłgorajskim produkcja zwierz ęca jest kierunkiem towarzysz ącym produkcji ro ślinnej. Dominuje chów trzody chlewnej oraz bydła. Na przestrzeni ostatnich lat nast ąpił spadek pogłowia bydła, owiec i koni, natomiast pogłowie trzody chlewnej ulega cyklicznym wahaniom, po tendencji wzrostowej nast ępuje spadek. Spowodowane jest to mał ą opłacalno ści ą i spadkiem popytu. Mimo to, północne gminy powiatu jak gm. Goraj, Frampol, a w południowej cz ęś ci gmina Biszcza posiadaj ą dobry materiał hodowlany do produkcji trzody chlewnej.

Pogłowie bydła według spisu rolnego (2002 r.) - wynosiło 23 696 sztuk bydła, w tym 16 318 szt. krów, co stanowi 68,86% pogłowia bydła. 71

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

Pogłowie trzody chlewnej wynosiło w 2002 r. 64 990 szt., w tym 8 254 szt. loch, co stanowiło 12,7 % pogłowia trzody. Zarówno pogłowie bydła jak i trzody chlewnej wykazuje tendencj ę spadkow ą.

Produkcja towarowa.

Produkcja towarowa okre śla stopie ń powi ązania gospodarstw rolnych z rynkiem. W powiecie biłgorajskim blisko 95 % produkcji towarowej przypada na gospodarstwa indywidualne. Bior ąc pod uwag ę struktur ę agrarn ą powiatu, potwierdza si ę tez ę o małej rentowno ści małych gospodarstw.

W powiecie jest du Ŝe zró Ŝnicowanie towarowo ści gospodarstw w poszczególnych gminach. Najwi ększ ą towarowo ści ą wykazuj ą si ę gospodarstwa w gminie Łukowa, Obsza, Potok Górny, Tarnogród, najni Ŝsze w gminach Tereszpol i Biłgoraj. Z analizy wynika, Ŝe o wysokiej towarowo ści gospodarstw decyduje nie tylko jako ść gleb (Potok Górny, Łukowa gleby słabe i średnie), a przede wszystkim wielko ść gospodarstw, oraz wysoka specjalizacja w uprawie ro ślin dochodowych, w tym wypadku tytoniu, którego technologia uprawy i produkcji surowca w tych gminach stoi na bardzo wysokim poziomie.

Najbardziej dochodowymi uprawami w powiecie s ą tyto ń i krzewy jagodowe.

Dochód z 1 ha według poszczególnych produktów w 2004 r.

Plon towarowy w Cena zbytu Dochód rolniczy Nazwa kg 1 ha zł/1kg - brutto zł/ha Truskawka 10000 1,58 921,93 Poziomka 7000 5,50 8837,88 Porzeczka czerwona 9000 1,58 5093,13 Porzeczka czarna 7 000 0,63 -1624,14 Agrest 10000 2,10 2915,39 Malina polana 8000 3,00 10695,82 Malina 8000 1,58 -147,73 Aronia 15 000 0,53 1438,55 Źródło - ODR Biłgoraj

Barier ą w organizacji rynku rolnego jest rozdrobnienie obrotu produktami. Brakuje ścisłych powi ąza ń pomi ędzy producentami rolnymi, a przedsi ębiorstwami przemysłu rolno - spo Ŝywczego. Po upadku gminnych spółdzielni, które w zdecydowanej wi ększo ści organizowały rynek rolny, rol ę t ą przej ęły podmioty prywatne, cz ęsto nastawione wył ącznie na osi ągni ęcie wysokiego zysku.

Na terenie powiatu biłgorajskiego w sezonie skupuje si ę od 25 - 27 ty ś. ton zbó Ŝ (głównie pszenicy i Ŝyta). Skupem zajmuj ą si ę głównie młyny przemysłowe. Do najwi ększych nale Ŝą młyny w Tarnogrodzie i Jarosławiu (woj. podkarpackie) (wł. Kapka), w Zagrodach – gm. Goraj (Muda), w Zagumniu – gm. Biłgoraj (Jargieło) oraz inne mniejsze podmioty. Ponadto spor ą cz ęść zbo Ŝa skupuj ą kupcy spoza powiatu.

Na terenie powiatu, mimo du Ŝej produkcji, praktycznie nie istnieje rynek ziemniaczany. Ziemniaki przeznaczane s ą głównie na spasanie przez trzod ę chlewn ą, konsumpcj ę własn ą

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 oraz zaopatrzenie ludno ści miejskiej. Niewielkie ilo ści sprzedawane s ą dla przemysłu poza granice powiatu.

Skup tytoniu zmonopolizowany został przez firm ę Universal Leaf Tobacco Poland oraz Firm ę Philips Morris.

Wykaz wi ększych podmiotów gospodarczych zajmuj ących si ę skupem produktów rolnych .

Nazwa podmiotu Rodzaj Pojemno ść Imi ę i nazwisko Własno ść Adres firmy magazynów (ton) wła ściciela 23-420 Tarnogród 1090 Przedsi ębiorstwo ul. Przedmie ście Silosy Przetwórstwa Zbo Ŝowego Prywatna Błonie 6 Kapka Tadeusz Jarosław woj. podkarpackie Silosy 10000 Jan Gromadzki (planowana Babice silos 900 tłocznia oleju) Prywatna 23-413 Obsza magazyny 5600 (magazyny) płaskie Jan Jagieło i Krystyna Zagumnie silosy (4szt.) 700 Jargieło Prywatna 23-400 Biłgoraj Zakład Młynarsko - 23-400 Błgoraj 1400 Piekarniczy Prywatna ul.Gorajskiego15 silosy (8 szt.) Józef Bryła młyn z mag. w Smoryniu Młyn Przemysłowy Prywatna Zagrody 118 silosy (8szt) 1200 Muda Stanisław 23-450 Goraj silosy (3 szt.) 66 Masarnia Prywatna Biłgoraj 2 zakłady - Czesław Sobczak Masarnia Prywatna Biłgoraj 1 zakład - Barbara Szcz ąchor Masarnia Prywatna Hedwi Ŝyn 1 zakład - Andrzej Was ąg Masarnia Prywatna Zagrody 1 zakład - Kapro ń - Polski sp. Masarnia Prywatna Ksi ęŜ pol 1 zakład - Józef Nie ścior

Praktycznie niezorganizowany jest skup owoców krzewów jagodowych (porzeczki, malin, truskawek). Wykorzystuj ą to ró Ŝne podmioty (po średnicy), cz ęsto powstaj ący na czas zbiorów, które przechwytuj ą wi ększ ą cz ęść dochodów.

Brak na terenie powiatu mleczarni, oraz zaostrzenie w ostatnim okresie wymaga ń jako ściowych w stosunku do mleka, spowodowały dalszy spadek skupu.

Na terenie powiatu skup mleka prowadzi:

- Okr ęgowa Spółdzielnia Mleczarska w Krasnymstawie (gminy północne: Turobin, Frampol, Goraj), - OSM Stalowa Wola (gminy zachodnie). 73

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

W pozostałych gminach prowadz ą inne podmioty skupuj ące. Wi ększo ść produkowanego w tych gminach mleka przeznaczona jest na bezpo średnie spo Ŝycie.

Skupem trzody chlewnej na terenie powiatu prowadz ą głównie miejscowe prywatne zakłady masarskie oraz du Ŝe zakłady mi ęsne spoza powiatu.

3.4 Przemysł i budownictwo

W latach 2002 - 2004 w powiecie biłgorajskim produkcja sprzedana przemysłu ogółem wzrosła o 37,24% i była wy Ŝsza od wojewódzkiej, której przyrost wynosił 25,07 %. Dla ostatniego badanego roku (2004) produkcja sprzedana przemysłu w powiecie biłgorajskim wynosiła 1 481,1 mln zł, co stanowiło 8,6% w województwie lubelskim. Zauwa Ŝalny spadek tego wska źnika był widoczny w 2005 r., gdzie warto ści tej produkcji w powiecie spadła w stosunku do 2004 r. o 6,69% i wynosiła 1 382,0 mln zł (w porównywalnym okresie w woj. lubelskim wzrost o1,57%).

W 2005 roku zatrudnienie w przemy śle wynosiło 6 373 osoby, co stanowiło 18,84% udziału w ogólnej liczbie zatrudnionych we wszystkich sektorach gospodarczych powiatu biłgorajskiego (1,03% w województwie lubelskim). W porównaniu do roku 2002 nast ąpił wyra źny wzrost zatrudnienia w przemy śle (o 14,75%).

Wska źnik ilo ści mieszka ń oddanych do u Ŝytku w latach 1999 - 2004 w powiecie biłgorajskim wykazuje w poszczególnych latach znaczące ró Ŝnice. Statystycznie, co drugi rok w latach 1999 – 2004 notujemy wzrost przemiennie ze spadkiem. Dla lat 1999, 2001, 2003 wska źnik ten wynosił: 179, 249 i 559, a dla lat 2000, 2002, 2004 odpowiednio: 104, 214 i 117. Systematyczny wzrost ilo ści mieszka ń oddanych do u Ŝytku notujemy w latach 2005 – 2006 (132 i 157). Podsumowuj ąc najwi ęcej mieszka ń oddano do u Ŝytku w roku 2003, najmniej w 2000. Dla porównania, równie Ŝ w województwie lubelskim w latach 1999 – 2005 notowano naprzemiennie spadek i wzrost tego wska źnika (wykres poni Ŝej). Adekwatnie do ilo ści oddanych mieszka ń w poszczególnych latach zmienny jest te Ŝ wska źnik mieszka ń oddanych do u Ŝytkowania na 1000 osób, w ostatnim badanym roku 2006 dla powiatu wynosił on 1,5 dla województwa 2,2.

Ilo ść mieszka ń oddanych do u Ŝytku w powiecie biłgorajskim w latach 1999 - 2006

7 000

6 000 6005

5 000 4934 5268 4250 4780 4 000 4137 Mieszkania 3009 3377 3 000 Powiat Biłgorajski Województwo Lubelskie 2 000

1 000 179 104 249 559 0 214 117 1999 132 2000 2001 157 2002 2003 2004 2005 Rok 2006

Źródło: GUS .

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

W latach 2000 - 2006 z wyj ątkiem roku 2001 i 2006 zarówno w powiecie biłgorajskim, jak i w województwie lubelskim zaznaczyła si ę tendencja spadkowa w ilo ści wydanych pozwole ń na budow ę. Dynamik ę wszystkich wydanych pozwole ń na budow ę w powiecie biłgorajskimi w porównaniu z województwem lubelskim obrazuje poni Ŝsza tabela:

Ilo ść wydanych pozwole ń na budow ę w sztukach

Jednostka j.m. 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 terytorialna Powiat szt. 822 895 722 675 648 563 595 Biłgorajski Województwo szt. 11 781 13 066 9 425 9 306 8 167 7 664 8 337 Lubelskie

3.5 Handel

W latach 1999-2003 w powiecie biłgorajskim wska źnik ilo ści nowo otwartych sklepów był prawie niezmienny z bardzo niewielk ą tendencj ą spadkow ą o 1,63% (w województwie lubelskim spadek o 0,16%) i w 2003 r. wynosił 1 286 obiektów sklepowych, co stanowiło 5,25% średniej w województwie lubelskim. Pomimo, Ŝe w badanym okresie nie odnotowano wzrostu ilo ści otwieranych placówek handlowych to dał si ę zauwa Ŝyć wzrost liczby pracuj ących w nich osób o 11,38% (w województwie lubelskim wzrost o 10,89%). Liczba ta w 2003 r. wynosiła 2 378 osób, co stanowiło 4,53% średniej w województwie lubelskim. Niniejsz ą sytuacj ę przedstawia poni Ŝsza tabela:

Jednostka Zakres danych 1999 2000 2001 2002 2003 terytorialna Ilo ść sklepów Powiat [w szt.] 1 307 1 264 1 309 1 310 1 286 Biłgorajski Pracuj ący w sklepach [osoby] 2 135 2 108 2 525 2 402 2 378 Ilo ść sklepów Województw [w szt.] 24 553 23 088 24 284 24 445 24 513 o Lubelskie Pracuj ący w sklepach [osoby] 48 314 46 374 52 956 51 894 52 521 Źródło: GUS.

W latach 1999-2006 zaznaczyła si ę równie Ŝ w powiecie biłgorajskim wyra źna stabilizacja w ilo ści powstaj ących targowisk (w województwie lubelskim spadek o 2,69%) i wynosiła w 2006 r. 13 obiektów targowych, co stanowiło 6,99% średniej w województwie lubelskim. Przy stałej liczbie targowisk zaznaczył si ę jednak ogólny wzrost ich powierzchni o 5,75% (w województwie lubelskim odnotowano wyra źny spadek o 24,31%) i w 2006 r. wynosił 60 807 m 2, co stanowiło 5,68% średniej w województwie lubelskim.

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Ilo ść targowisk

195 193 192 200 189 190 189 187 186

150

Ilo ść 100 Powiat 50 Biłgorajski 13 13 13 13 11 13 13 13 0 Województwo 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Lubelskie Rok

Źródło: GUS.

3.6 Gospodarka mieszkaniowa

Według Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku w powiecie biłgorajskim liczba gospodarstw domowych oraz liczba gospodarstw domowych w mieszkaniach była jednakowa i wynosiła w obu przypadkach 30 541 gospodarstw, tj. 4,12 % liczby gospodarstw domowych w województwie lubelskim i taki sam procent liczby gospodarstw domowych w mieszkaniach w województwie (województwo odpowiednio: 742 156 i 741 916 gospodarstw). W gospodarstwach domowych zamieszkiwało 104 064 osoby (NSP, 2002 r.), co stanowiło 4,73 % ludno ści w województwie (województwo 2 199 000 osób).

Poziom Ŝycia ludno ści jest zale Ŝny od poziomu dochodów, które s ą w powiecie o wiele ni Ŝsze ni Ŝ w województwie lubelskim. Przeci ętne miesi ęczne wynagrodzenie brutto w powiecie wynosiło w 2006 roku 2108,96 zł a w województwie 2290,60 zł, co daje wzrost w stosunku do 2002 roku o 18,97 % w powiecie i o 18,01 % w województwie. Pomimo zauwa Ŝalnej dynamiki wzrostu przeci ętnego miesi ęcznego wynagrodzenia brutto w powiecie, dystans do średniej wojewódzkiej jest nadal znaczny (w 2006 roku – 181,64 zł).

Przeci ętne miesi ęczne wynagrodzenie brutto

3000

2500

2000 Powiat Biłgorajski 1500 Województwo Lubelskie w zł. Polska 1000

500

0 2002 2003 2004 2005 2006 Rok

Źródło: GUS.

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 W 2006 roku stan zasobów mieszkaniowych powiatu wynosił 29 914 mieszka ń, przyrost mieszka ń był wy Ŝszy tylko o 1,11% w stosunku do 2003 roku (29 587 mieszka ń), w województwie lubelskim stan zasobów mieszkaniowych w 2006 r. wynosił 705 033 mieszkania a ich przyrost był wy Ŝszy o 1,76% w porównaniu do 2003 roku (692 872 mieszka ń).

W strukturze własno ści zasobów mieszkaniowych w 2006 r. dominowała zdecydowanie własno ść osób fizycznych 86,70% (2003 r. – 86,35%). Średnia w województwie wynosiła odpowiednio 70,57% i 69,03%. Jak wynika z powy Ŝszego w województwie lubelskim nast ępował szybszy ni Ŝ w powiecie biłgorajskim rozwój budownictwa indywidualnego. Drug ą pod wzgl ędem liczebno ści form ę własno ści stanowiły mieszkania w spółdzielniach mieszkaniowych. W powiecie od 2003 roku nast ąpił nieznaczny spadek zasobów spółdzielczych o 0,72% (2003 r. – 10,32%; 2006 r. – 10,13%) w województwie spadek był wy Ŝszy, bo o 3,09% (2003 r. – 24,11%; 2006 r. – 22,96%). Zmniejszyły si ę równie Ŝ zasoby mieszka ń komunalnych z 2,27% w 2003 r. do 2,08% w 2006 r. Nieznaczny spadek liczby mieszka ń komunalnych odnotowano równie Ŝ w województwie lubelskim z 4,44% w 2003 r. do 4,09% w 2006 r. Obserwowany jest spadek ilo ści mieszka ń zakładowych tak w powiecie, jak i województwie. Od 2002 roku w powiecie biłgorajskim zaznacza si ę stały rozwój budownictwa społecznego z 0,09% do 0,27% w 2006 r. – wzrost o 211,54%, w województwie notowany był wzrost o połow ę wolniejszy, bo z 0,13% w 2002 r. do 0,26% w 2006 - wzrost o 111,01%.

W 2006 roku ponad 10 tys. tj. 35,65% stanowiły mieszkania w miastach, dla województwa wska źnik ten wynosił około 50%. Zarówno w miastach, jak i na obszarach wiejskich w 2006 r. odnotowano niewielki przyrost zasobów mieszkaniowych w stosunku do 2003 r. (w miastach: 1,70%, na wsi: 0,78%), podobna tendencja miała równie Ŝ miejsce w województwie, odpowiednio: 2,17% i 1,34%.

W 2006 roku przeci ętna powierzchnia u Ŝytkowa zamieszkanego mieszkania wyniosła 85,0 m 2, przy czym na 1 osob ę przypadało 24,5 m 2 i była wy Ŝsza w stosunku do województwa o 15,33% i 2,51% gdzie stanowiła odpowiednio: 73,7 m 2, a na 1 osob ę 23,9 m 2.

Stan wyposa Ŝenia mieszka ń w podstawowe instalacje i urz ądzenia techniczno-sanitarne jest jednym z najwa Ŝniejszych czynników maj ących wpływ na warunki mieszkaniowe i jako ść Ŝycia ludno ści. Wyposa Ŝenie mieszka ń w podstawowe urz ądzenia nadal nie jest zadawalaj ący, ale w porównaniu z rokiem 2003 nast ąpiła nieznaczna poprawa. Nadal, podobnie jak w 2003 roku wyst ępuj ą znaczne dysproporcje pomi ędzy standardami wyposa Ŝenia mieszka ń w instalacje w mie ście i na wsi. W roku 2006 wyposa Ŝenie mieszka ń w miastach powiatu było zbli Ŝone do poziomu wojewódzkiego i wynosiło: w wodoci ąg – 97,0%, toalet ę (urz ądzenia sanitarne, ust ęp) – 92,23%, łazienk ę – 91,4%, centralne ogrzewanie – 86,6%. Ró Ŝnice zauwa Ŝalne były w zakresie wyposa Ŝenia mieszka ń w gaz z sieci – 27,09% (województwo – 69,02%). O wiele lepiej przedstawia si ę sytuacja w wyposa Ŝeniu mieszka ń w instalacje na obszarach wiejskich, gdzie wska źniki dla powiatu s ą du Ŝo wy Ŝsze w porównaniu z województwem. Wyposa Ŝenie mieszka ń na wsi w 2006 roku w wodoci ąg wynosiło 87,8% (województwo – 79,1%), w łazienk ę – 64,2% (województwo – 59,8%), w centralne ogrzewanie – 55,7% (województwo – 53,2%). Jedynie wska źnik wyposa Ŝenia mieszka ń na wsi w gaz z sieci – 6,95% był znacznie gorszy w stosunku do województwa – 11,44%.

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Obszary problemowe i analiza SWOT

Stan rolnictwa w powiecie biłgorajskim generuje główne obszary problemowe w sferze gospodarki. Zdecydowana wi ększo ść mieszka ńców powiatu zamieszkuje i pracuje na obszarach u Ŝytkowanych rolniczo.

Rolnictwo powiatu posiada du Ŝy, niewykorzystany potencjał rozwojowy. Warunki klimatyczne i glebowe predysponuj ą powiat biłgorajski do produkcji wysokiej jako ści Ŝywności i rozwoju odnawialnych źródeł energii (energia słoneczna i biomasa). Musz ą by ć jednak spełnione warunki do wykorzystania tego potencjału. Maksymalne wykorzystanie środków pomocowych z Unii Europejskiej, lepsza organizacja rynków zbytu, rozwini ęcie przetwórstwa rolno – spo Ŝywczego, wykorzystanie potencjału turystycznego (dywersyfikacja działalno ści gospodarczej) jest szans ą na poprawienie rentowno ści gospodarstw rolnych, podniesienie poziomu Ŝycia i zagospodarowanie nadwy Ŝki siły roboczej.

Działalno ść gospodarcza w sferze przemysłu, usług i handlu zlokalizowana jest głównie w miastach powiatu z dominuj ącą pozycj ą Biłgoraja. Przewa Ŝaj ą mikro-przedsi ębiorstwa, których potencjał rozwojowy nie jest w pełni wykorzystany z uwagi na liczne bariery instytucjonalne i finansowe. W kategorii przemysłu znacz ącą rol ę odgrywaj ą główni pracodawcy z du Ŝym kapitałem i mo Ŝliwo ściami rozwoju.

Nadal nie jest wykorzystany potencjał turystyczny powiatu. Brak strategii rozwoju turystyki skazuje działaj ących w tym obszarze na indywidualne starania zagospodarowania tego potencjału. Wykorzystanie szansy rozwoju turystyki stworzy nowe miejsca pracy na wsi (zagospodarowanie nadwy Ŝki siły roboczej), stanowi te Ŝ wa Ŝny czynnik rozwoju przedsi ębiorczo ści, równie Ŝ w miastach.

Mocne strony Słabe strony - zró Ŝnicowane warunki glebowe dla - dominacja w u Ŝytkach rolnych: gruntów działalno ści rolniczej, rolnych i lasów, - sprzyjaj ące warunki klimatyczne (długo ść - du Ŝa odległo ść działek rolnych od siedlisk okresu wegetacji), gospodarstw, - poprawa w zakresie utrzymania - przewaga pracuj ących w rolnictwie prawidłowych stosunków wodnych w ogólnej liczbie pracuj ących, w profilu glebowym, - dominacja sektora indywidualnego - zasoby do przetwórstwa rolno – w rolnictwie, w tym gospodarstw małych spo Ŝywczego, do 5 ha, - niski poziom chemizacji rolnictwa, - niska rentowno ść gospodarstw rolnych, - wzrost zainteresowania powi ększeniem - szachownica pól, gospodarstw oraz poprawa rozłogu pól, - ograniczone rynki zbytu produktów - silne tradycje gospodarcze i zakłady rolnych, przemysłowe z długoletnimi tradycjami, - wielokierunkowy charakter produkcji - silne tradycje r ękodzielnictwa (sitarstwo), rolniczej (mała specjalizacja), - wzrost liczby mikro i małych - brak rozwini ętego przetwórstwa płodów przedsi ębiorstw w sektorze M ŚP, rolnych i le śnych, - dominuj ące bran Ŝe biznesu: handel - zdekapitalizowany park maszynowy, hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdów - mała opłacalno ść produkcji zwierz ęcej, samochodowych, motocykli oraz - dominuj ąca pozycja podmiotów sektora artykułów u Ŝytku domowego i prywatnego, w tym osób fizycznych osobistego, przetwórstwo przemysłowe, prowadz ących działalno ść gospodarcz ą, - wzrost zatrudnienia w przemy śle, - dominacja mikroprzedsi ębiorstw w ogólnej - stała poprawa standardu Ŝycia na wsi liczbie przedsi ębiorstw, generuj ącej 78

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 w wyposa Ŝeniu mieszka ń w media, stosunkowo nisk ą warto ść dodan ą, - przewaga budownictwa prywatnego nad - niska prze Ŝywalno ść przedsi ębiorstw publicznym, sektora M ŚP, - mo Ŝliwo ść rozwoju turystyki, ze wzgl ędu - niewystarczaj ąca ilo ść instytucji otoczenia na walory przyrodniczo – krajobrazowe, biznesu, - przychylno ść władz samorz ądowych dla - niewielka ilo ść gospodarstw rozwoju działalno ści gospodarczej, agroturystycznych, - obecno ść na rynku du Ŝych - niski poziom dochodów ludno ści, ekspansywnych przedsi ębiorstw, dysproporcja w wyposa Ŝeniu mieszka ń na wsi i w mie ście, - brak inwestorów strategicznych poza miastem Biłgoraj ze wzgl ędu na nisk ą atrakcyjno ść terenów pod inwestycje, - niewystarczaj ąca ilo ść terenów pod inwestycje, - brak ośrodków wypoczynkowych o wysokim standardzie, - brak spójnej polityki rozwoju turystyki na terenie całego powiatu, - niedostatecznie rozwini ęta baza do rozwoju turystyki weekendowej, - niska warto ść produkcji sprzedanej przemysłu, - niski stopie ń organizacji producentów poszczególnych sektorów przemysłu, - niskie dochody ludno ści i przedsi ębiorstw.

Szanse Zagro Ŝenia - polityka pa ństwa sprzyjaj ąca rozwojowi - małe zainteresowanie kapitału obcego małych i średnich przedsi ębiorstw, inwestowaniem w gminach na obrze Ŝach - polityka władz wojewódzkich sprzyjaj ąca powiatu, integracji regionu, - ograniczone środki na produkcj ę, - rozwój nowoczesnych technologii, - polaryzacja przoduj ących regionów Polski - rozwój pozarolniczych źródeł dochodów, pod wzgl ędem rozwoju gospodarczego - rozwój przemysłu, usług i przetwórstwa (du Ŝe zró Ŝnicowanie sytuacji dochodowej), opartego o lokalne surowce, - polaryzacja dochodów poszczególnych - sprzyjanie rozwojowi małych i średnich grup społeczno – zawodowych, przedsi ębiorstw, - niewystarczaj ące środki na popraw ę - stworzenie warunków dla inwestorów warunków Ŝycia i tworzenie nowych zagranicznych, miejsc pracy, - szybki rozwój gospodarczy w skali kraju, - zbyt powolny odpływ nadwy Ŝki siły regionu, powiatu, roboczej z rolnictwa, - tworzenie przez władze samorz ądowe - niska opłacalno ść produkcji rolnej, klimatu sprzyjaj ącego inwestowaniu - brak kapitału inwestycyjnego na wsi, i rozwojowi gospodarczemu, - powolne zmiany struktury obszarowej - wspieranie firm tworz ących nowe miejsca gospodarstw i brak alternatywy dla pracy, przeludnienia agrarnego wsi, - wzrost dost ępno ści instrumentów wsparcia - trudny dost ęp mieszka ńców wsi do finansowego dla przedsi ębiorców i osób miejskich rynków pracy, zainteresowanych uruchomieniem - niedostateczny stan kwalifikacji

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 działalno ści gospodarczej, zawodowych mieszka ńców wsi, - wzrost ruchu turystycznego, - konkurencja ze strony importu produktów - utrzymanie si ę korzystnych tendencji rolnych, rozwojowych w przemy śle - wyst ępowanie wielu po średników, co i budownictwie, powoduje wzrost cen produktów rolnych, - znacz ące zasoby rynku pracy, - obraz powiatu jako Polski B ( ściana - efektywne wykorzystywanie funduszy Unii wschodnia), Europejskiej, - spadek opłacalno ści produkcji rolnej, - wzrost potencjału gospodarczego, - wzrost inflacji i wysokie oprocentowanie - zdolno ści samorz ądów gminnych kredytów, w pozyskiwaniu pozabud Ŝetowych - niewystarczaj ący rozwój budownictwa środków finansowych na rozwój mieszkaniowego w stosunku do potrzeb infrastrukturalnych inwestycji, ludno ści, - rozwój aktywno ści producentów gospodarczych i samorz ądów, - stosunkowo szeroki front inwestycji z zakresu budowy oczyszczalni ścieków oraz budowy i rozbudowy zbiorników wodnych, - wzrost dochodu ludno ści powiatu w wyniku rozwoju miejsc pracy poza rolnictwem, - wzrost ogólnego poziomu Ŝycia, - system wspierania, tworzenia nowych miejsc pracy na obszarach wiejskich, - zwi ększenie sprzeda Ŝy produktów rolnych na rynki Unii Europejskiej, - rozwój produkcji zdrowej Ŝywno ści, - integracja gmin dla rozwi ązywania wspólnych problemów, - rozwój agroturystyki, - mo Ŝliwo ść rozwoju turystyki pieszej, rowerowej, wodnej i narciarstwa nizinnego, rozwój turystyki na terenach wiejskich, - dywersyfikacja działalno ści gospodarczej na wsi zapewniaj ącej alternatywne źródła dochodów, - rozwój ekstensywnych, rolno środo - wiskowych kierunków produkcji, - bli Ŝsza współpraca pomi ędzy producentami rolnymi a przemysłem rolno – spo Ŝywczym, - rozwój produkcji rolnej metodami ekologicznymi i integrowanymi, - tworzenie grup producenckich, - popyt w krajach Unii Europejskiej na zdrow ą Ŝywno ść produkowan ą metodami ekologicznymi,

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

4. Infrastruktura techniczna

4.1 Infrastruktura komunikacyjna

Sie ć drogowa

Układ transportowy Powiatu Biłgorajskiego tworz ą: droga krajowa Nr 74 o długo ści 10,7 km, obsługuj ąca ruch tranzytowy przez przej ście graniczne o znaczeniu mi ędzynarodowym do granicy pa ństwa, drogi wojewódzkie - 208 km, drogi gminne - 356,7 km oraz drogi powiatowe - ok. 597,8 km. Udział dróg powiatowych w ogólnej sieci dróg publicznych powiatu wynosi, ponad 50%, co wskazuje na istotn ą rol ę w obsłudze całego wewn ątrzregionalnego ruchu drogowego naszego powiatu.

Przez teren powiatu przebiegaj ą dwa wa Ŝne szlaki komunikacyjne o znaczeniu mi ędzynarodowym: trasa z Wołynia (Łuck) przez przej ście graniczne w Zosinie relacji Hrubieszów – Zamo ść – Biłgoraj - Krzeszów przez Stalow ą Wol ę do Kielc i Krakowa oraz mi ędzyregionalnym: droga Nr 835 relacji Lublin – Biłgoraj – Przeworsk – Przemy śl – Medyka - Ukraina (Lwów).

Publiczny transport samochodowy (osobowy) na terenie powiatu obsługiwany jest głównie przez prywatne oraz publiczne przedsi ębiorstwa komunikacji autobusowej. Przez powiat przebiega tak Ŝe kolejowa Linia Hutnicza – Szerokotorowa z Włodzimierza Woły ńskiego do Huty Katowice. Istniej ąca linia kolejowa ł ączy teren powiatu z Zamo ściem i Stalow ą Wol ą.

Gęsto ść sieci dróg powiatowych ogółem wynosi 35,63 km/100 km², w tym: zag ęszczenie dróg o nawierzchni bitumicznej 31,17 km/100 km² (w woj. 36,39 km/100 km²), w kraju (36,47 km/100 km²) i jest ni Ŝsze o ponad 5 km/100 km².

Sie ć dróg powiatowych powiatu biłgorajskiego tworz ą drogi o zró Ŝnicowanym stanie nawierzchni bitumicznej oraz gruntowej. W latach 1999 – 2006 r. nast ąpiły zmiany polegaj ące głównie na zmniejszeniu (o 4,457 km) ilo ści dróg gruntowych na rzecz dróg o nawierzchni twardej ulepszonej. Obecnie drogi o nawierzchni twardej ulepszonej stanowi ą 518,821 km, czyli 86,8 % dróg powiatowych powiatu biłgorajskiego ogółem. Dynamik ę zmian stanu dróg powiatowych w badanym okresie przedstawia wykres poni Ŝej.

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Dynamika zmian dróg powiatowych w latach 1999-2006

600

500 1999 r. 400 2000 r. 2001r. 300 2002 r. 2003 r. 200 2004 r.

100 2005 r. 2006 r. 0 km km km

o nawierzchni o nawierzchni o nawierzchni twardej twardej ulepszonej gruntowej

Źródło - ZDP w Biłgoraju

Zamiejskie drogi powiatowe stanowi ą 90,86 % (543,178 km) dróg powiatowych ogółem. Stan nawierzchni twardej ( Ŝwirowa, tłuczniowa, brukowa) wynosi 4,112 km i w badanym okresie nie uległ zmianie. Stan nawierzchni twardej ulepszonej uległ poprawie o 2,595 km (0,55 %).

Drogi powiatowe w granicach administracyjnych miasta stanowi ą: 54,615 km (9,14%) wszystkich dróg powiatowych. Zmiany w okresie 1999 – 2006 r. polegały głównie na poprawie ich stanu o 1,862 km (4,15%).

Łączna liczba km dróg powiatowych o nawierzchni twardej ulepszonej w 2006 r. wynosiła 518,821 km, co stanowi 3,08% wszystkich dróg twardych ulepszonych na terenie województwa lubelskiego.

Remonty, polegaj ące głównie na odnowie nawierzchni dróg powiatowych przyczyniły si ę do poprawy stanu nawierzchni drogowej w badanym okresie o 11,244 km. Ł ącznie w latach 1999-2006 wyremontowano 62,778 km, w tym: 59,852 km (95,34%) w terenie zamiejskim oraz 2,926 (4,66%) km w granicach administracyjnych miasta Biłgoraj.

Zmiany stanu odnów dróg powiatowych prezentuje poniŜszy wykres:

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Dynamika remontów dr. powiat. (1999 - 2006)

15 12,638 11,313 10,14 10 7,902 7,769 5,185 5 3,505 3,06 1,4 0,3 0,615 0,487 0,56 0,198 0 0,46 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

powiat - zamiejskie km powiat - w granicach administracyjnych miast (w km) km

Rysunek 2: Dane ZDP w Biłgoraju

W ci ągach dróg powiatowych znajduj ą si ę nast ępuj ące elementy infrastruktury drogowej: 35 obiektów mostowych, 616 przepustów oraz 51 km chodników.

Z ogólnej liczby 35 mostów 30 szt. to mosty trwałe, pozostałe to mosty o pokładzie drewnianym. Ł ącznie stanowi ą 5,27 % ogólnej liczby obiektów mostowych na drogach powiatowych woj. lub. oraz 2,14% wszystkich obiektów mostowych na terenie całego województwa. Ze wzgl ędu na post ępuj ący proces starzenia si ę elementów wyposa Ŝenia obiektów prawie 60% mostów wymaga pilnych remontów. Tymczasem ze wzgl ędu na niewystarczaj ące nakłady finansowe w latach 1999-2006 wyremontowano ł ącznie 65,5 m, co stanowi 8,51% ogólnej długo ści obiektów.

4.2 Infrastruktura środowiska

Infrastruktura wodno - kanalizacyjna

W okresie od 1999 do 2006 r. powiat biłgorajski charakteryzował si ę stałym wzrostem długo ści czynnej wodoci ągowej sieci rozdzielczej (z 852,1 km do 947,4 km). Długo ść sieci wodoci ągowej w powiecie w 2006 r. stanowiła 5,3 % długo ści sieci w województwie lubelskim (17940,6 km). Wy Ŝszy ni Ŝ w województwie (78,52%) był w powiecie biłgorajskim (90,36%) wska źnik zaopatrzenia ludno ści w wod ę z wodoci ągów zbiorowych. Czynna sie ć rozdzielcza w wi ększo ści (ponad 60%) stanowiła własno ść gmin w zarz ądzie jednostek gospodarki komunalnej (w województwie około 30%). Na prawie niezmiennym poziomie utrzymywała si ę ilo ść wody dostarczanej do gospodarstw domowych w tych latach (około 2 600,00 dam 3/rok), co stanowiło 4,51% zu Ŝycia w województwie w 2006 r. (59044,5 dam 3). Niezmienna i zbli Ŝona do wska źnika w województwie w 2006 r. jest w badanym okresie ilo ść mieszka ńców miast zaopatrzonych w wod ę – ponad 92%. W terenach wiejskich powiatu w 2006 r. z wodoci ągów zbiorowych korzystało 87,86% ludno ści i jest to wska źnik wy Ŝszy od wojewódzkiego – 66,18%.

Z ka Ŝdym rokiem zmniejsza si ę dysproporcja mi ędzy zaopatrzeniem powiatu w wod ę, a zorganizowanym odprowadzeniem i oczyszczeniem ścieków komunalnych. Długo ść zbiorczej sieci kanalizacyjnej w powiecie w latach 1999-2006 wzrosła ponad trzykrotnie (z 80,2 km w 1999 r. do 277,7 km w 2006 r.), co stanowi około 30% sieci wodoci ągowej (w woj. lubelskim w 2006 r. – 20,3%). Z kanalizacji korzysta 75% mieszka ńców miast (w woj. lubelskim w 2006 r. - 84%) i tylko niecałe 13% osób mieszkaj ących na wsi (w woj. 83

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 lubelskim w 2006 r. – 10,73%), przy czym nale Ŝy zauwa Ŝyć, Ŝe w latach 2002-2006 w powiecie ponad dwukrotnie wi ększa ilo ść mieszka ńców wsi (około 9 ty ś osób) podł ączyła swe gospodarstwa do zbiorczej sieci kanalizacyjnej ni Ŝ mieszka ńców miast (około 4 ty ś).

Stosunek czynnej sieci wodociagowej do czynnej sieci kanalizacyjnej w latach 1999-2006

1 000,0 900,0 800,0 700,0

600,0 długo ść czynnej 500,0 wodociagowej sieci rozdzielczej 400,0 długo ść czynnej sieci kanalizacyjnej 300,0 200,0 100,0 0,0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Źródło – GUS

W latach 1999 – 2006 w powiecie biłgorajskim funkcjonowało od 8 do 14 biologicznych komunalnych oczyszczalni ścieków i od 1 do 2 oczyszczalni z podwy Ŝszonym usuwaniem biogenów. Przepustowo ść tych oczyszczalni wg projektu wzrastała w analizowanym okresie: w przypadku biologicznych od 1 530 m3/dob ę do 3 697 m³/dob ę, a dla oczyszczalni z podwy Ŝszonym usuwaniem biogenów z 8 000 m3/dob ę do 8 365 m3/dob ę. Rosła równie Ŝ równowa Ŝna liczba mieszka ńców ogółem z 39 874 osób do 57 194 osób. Podobnie systematyczny wzrost odnotowano w ilo ści ścieków oczyszczonych ogółem z 1 261,4 dam 3/rok do 1 530,0 dam 3/rok. W kategorii ścieków oczyszczanych razem najwi ększy wzrost nast ąpił w ściekach oczyszczanych biologicznie (z 110 dam 3/rok do 363 dam 3/rok), natomiast ilo ść ścieków oczyszczonych z podwy Ŝszonym usuwaniem biogenów oscylowała w badanym okresie ostatnich 8 lat w granicach 1000 dam 3/rok.

Widoczny post ęp zauwa Ŝalny był w ilo ści osób obsługiwanych przez oczyszczalnie ścieków. Prawie trzykrotnie wzrosła ilo ść osób obsługiwanych przez oczyszczalnie biologiczne (z 7 213 osób w 1999 r. do 20 436 osób w 2006 r.), dwukrotnie przez oczyszczalnie z podwy Ŝszonym usuwaniem biogenów, odpowiednio z 14 700 osób do 27 839 osób. Analiza danych wskazuje, Ŝe tylko w przypadku ilo ści ścieków z oczyszczalni biologicznych notowano proporcjonalnie wi ększ ą ilo ść osób obsługiwanych przez te oczyszczalnie. W przypadku oczyszczalni z podwy Ŝszonym usuwaniem biogenów przy prawie niezmiennej ilo ści ścieków oczyszczonych rocznie (około 1000 dam 3/rok) przyrost ilo ści osób obsługiwanych przez te oczyszczalnie był dwukrotnie wi ększy.

Analiz ę ładunków zanieczyszcze ń w ściekach po oczyszczeniu obejmuj ącą: BZT 5, ChZT, zawiesin ę, azot ogólny oraz fosfor ogólny w powiecie biłgorajskim w latach 1999 – 2006 przedstawia poni Ŝszy wykres.

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Analiza ładunków zanieczyszcze ń ścieków oczyszczonych w powiecie biłgorajskim w latach 1999 - 2006

160 000

140 000

120 000

100 000 BZT5 ChZT 80 000 Zawiesina 60 000 Azot ogólny Fosfor ogólny 40 000

20 000

0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Źródło GUS

Analizuj ąc powy Ŝszy wykres mo Ŝna stwierdzi ć, Ŝe w pocz ątkowym okresie (lata 1999 - 2001) zaznaczył si ę znaczny spadek ładunku zanieczyszcze ń BZT 5. W roku 1999 wynosił on 46 649 kg/rok i spadł do 20 816 w roku 2001. Kolejne lata to oscylacja poziomu zanieczyszczenia BZT 5 w granicach 20 000 – 25 000 kg/rok, by w 2006 roku osi ągn ąć wartość 23 875 kg/rok Maj ąc na uwadze systematyczny wzrost liczby obsługiwanej ludno ści stwierdzi ć mo Ŝna, Ŝe tendencja do zanieczyszczania BZT 5 jest malej ąca. Ładunek zanieczyszcze ń ChZT spadał pocz ąwszy od roku 1999 (15 0107 kg/rok) do roku 2001, nast ępnie zaznaczał si ę stopniowy, chocia Ŝ nie ci ągły wzrost jego ilo ści w ściekach po oczyszczeniu do warto ści 14 9727 kg/rok w 2006 r. Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku zawiesiny. W roku 1999 ilo ść ładunku zanieczyszcze ń zawiesin ą wynosiła 58 208 kg/rok i systematycznie malała do roku 2003 wł ącznie, od tego roku nast ąpił wzrost poziomu zanieczyszczenia zawiesin ą do 46 800 km/rok w roku 2006. Zanieczyszczenie ścieków azotem ogólnym w roku 1999 wynosiło 14 800 kg/rok, w roku 2000 gwałtownie wzrosło do 38 850 kg/rok, a od tego okresu mo Ŝna zauwa Ŝyć zmienne zanieczyszczenie tym zwi ązkiem na poziomie od około 19 000 do 27 000 kg/rok. Ładunek zanieczyszczenia fosforem ogólnym pocz ąwszy od lat 1999 - 2000 stopniowo zmniejszał si ę z poziomu 6 750 kg/rok do 2 807 w roku 2003, by nast ępnie w latach 2004 - 2005 wzrasta ć i w 2006 roku zmale ć do warto ści 2 595 kg/rok.

Gospodarka odpadami

Aktualnie pojemno ść składowisk Powiatu Biłgorajskiego wynosi 653 515 m3. Szacunkow ą ilo ść odpadów komunalnych skierowanych do składowania do 2014 r. na terenie Powiatu Biłgorajskiego okre ślono na 355 900 Mg, to jest 418 800 m3.

Do 2006 r. ilo ść nagromadzonych odpadów na składowiskach wynosiła 255 804 m 3. Po uwzgl ędnieniu aktualnego zapełnienia składowisk, ich pojemno ść do wykorzystania, do 2014 r., wynosi 276 486 m 3. Jak wynika z analizy aktualna pojemno ść składowisk jest wielko ści ą niezb ędn ą dla pojemno ści składowisk do wykorzystania do 2014 r.

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Pojemno ść składowiska w Korczowie, które wchodzi w skład Zakładu Zagospodarowania Odpadów wynosi 276 000 m 3. Aktualnie jego wypełnienie wynosi ok. 176 000 m 3. Do wykorzystania pozostaje 100 000 m 3. Na terenie Powiatu Biłgorajskiego unieszkodliwianie odpadów odbywa si ę poprzez ich składowanie na składowiskach odpadów komunalnych.

Na terenie Powiatu Biłgorajskiego znajduje si ę 9 składowisk odpadów komunalnych. Brak jest składowisk odpadów przemysłowych.

Lokalizacj ę składowiska odpadów komunalnych w stosunku do głównych zbiorników wód podziemnych przedstawia poni Ŝsza tabela:

Lokalizacja składowisk odpadów komunalnych w Powiecie Biłgorajskim, w stosunku do głównych zbiorników wód podziemnych GZWP

Lokalizacja Usytuowanie w stosunku do Gmina składowiska GZWP Miasto Biłgoraj Korczów le Ŝy poza GZWP Gmina miejsko – wiejska Radzi ęcin le Ŝy na terenie GZWP 406 Frampol Gmina miejsko – wiejska Józefów le Ŝy na terenie GZWP 407 Józefów Gmina Biszcza Biszcza le Ŝy poza GZWP Gmina Ksi ęŜ pol Króle le Ŝy poza GZWP Gmina Łukowa Podso śnina le Ŝy poza GZWP Gmina Obsza Wola Obsza ńska le Ŝy poza GZWP Gmina Potok Górny Potok Górny le Ŝy poza GZWP Gmina Turobin Turobin - śabno le Ŝy poza GZWP

W wi ększo ści gmin (oprócz Tereszpola, Turobina i Goraja) prowadzona jest selektywna zbiórka odpadów, któr ą obj ętych jest wi ększo ść mieszka ńców gmin – od 50 % w gminie Łukowa do 100 % w gminach Józefów, Obsza, Ksi ęŜ pol i Potok Górny. Wprowadzanie selektywnej zbiórki odpadów w znacznej cz ęś ci dofinansowane było z PFO Ś i GW w Biłgoraju. W okresie, którego dotyczy sprawozdanie najwi ęcej w sposób selektywny zostało zebranych odpadów z rodzaju szkło – 241 Mg, nast ępnie makulatura – 155,4 Mg, tworzywa sztuczne – 56,22 Mg, metal – 8,01 Mg i aluminium – 2,44 Mg. Nale Ŝy podkre śli ć równie Ŝ fakt, i Ŝ w wi ększo ści gmin z terenu powiatu prowadzone s ą kampanie edukacyjno – informacyjne maj ące na celu upowszechnianie wiedzy na temat selektywnej zbiórki odpadów wśród mieszka ńców oraz przedstawienie korzy ści płyn ących ze stosowania takiego systemu zbierania odpadów, co w przyszło ści mo Ŝe zaowocowa ć zwi ększeniem jego skuteczno ści.

Mo Ŝna, wi ęc stwierdzi ć, Ŝe cele nakre ślone w Planie Gospodarki Odpadami Powiatu Biłgorajskiego w zakresie odpadów komunalnych tj. obj ęcie selektywn ą zbiórk ą odpadów wszystkich mieszka ńców powiatu oraz kształtowanie w śród nich postaw pro-środowiskowych zostały w znacz ącym stopniu zrealizowane.

Niezale Ŝnie od selektywnej zbiórki we wszystkich gminach prowadzona jest równie Ŝ zbiórka do kontenerów odpadów zmieszanych, które składowane s ą na składowiskach odpadów komunalnych. W ramach modernizacji składowisk odpadów oraz ograniczenia ich negatywnego oddziaływania na środowisko wykonano szereg inwestycji (m.in. wykonanie piezometrów na składowiskach w Radzi ęcinie, Józefowie i Turobinie, budowa myjni

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 kontenerów na składowisku w Korczowie czy wykonanie otworu obserwacyjnego na składowisku w Biszczy).

Odr ębnym zagadnieniem w temacie odpadów s ą osady ściekowe, wytwarzane w oczyszczalniach ścieków. Plan Gospodarki Odpadami zakładał zwi ększenie stopnia ich przetworzenia oraz likwidacj ę tymczasowego składowania osadów przy oczyszczalniach ścieków, jak równie Ŝ ich unieszkodliwianie (termiczna przeróbka, kompostowanie, wykorzystanie w celach nawozowych i rekultywacji, deponowanie na składowiskach). Realizacja tych zało Ŝeń na terenie powiatu biłgorajskiego wydaje si ę niezadowalaj ąca, poniewa Ŝ jak wynika z danych przedstawionych przez poszczególne gminy wi ększo ść osadów ściekowych składowana jest na placach przy oczyszczalniach ścieków lub składowana na składowiskach odpadów komunalnych. Brak jest jakichkolwiek danych o przeróbce termicznej, kompostowaniu czy wykorzystaniu ich w celach nawo Ŝenia.

Problem stanowi ą równie Ŝ wyroby azbestowe. Na terenie powiatu brak jest składowiska odpadów azbestowych. S ą one wywo Ŝone i deponowane na składowiskach odpadów niebezpiecznych poza terenem powiatu przez specjalistyczne firmy, któr ą mog ą w sposób bezpieczny usuwa ć azbest.

Brak specjalistycznego składowiska, niewystarczaj ący stopie ń świadomo ści mieszka ńców na temat szkodliwo ści azbestu, jak równie Ŝ stosunkowo wysokie koszty jego bezpiecznego usuwania, powoduj ą powstawanie dzikich wysypisk tych wyrobów np. w lasach.

4.3 Infrastruktura energetyczna

Zaopatrzenie powiatu w energi ę elektryczn ą, ciepło i gaz jest celem strategicznym w zakresie prawidłowego wykorzystania energii, zwłaszcza energii odnawialnej oraz działa ń dla pozyskania środków na modernizacj ę infrastruktury systemów zaopatrzenia mieszka ńców w ciepło i inne czynniki energetyczne.

Gazownictwo

Powiat biłgorajski zaopatrywany jest w gaz ziemny wysokiego ci śnienia z krajowego systemu gazowniczego poprzez gazoci ąg DN 150: Zaklików – Janów Lubelski – Biłgoraj oraz poprzez układ mniejszych, lokalnych odgał ęzie ń do stacji redukcyjno – pomiarowych. Lokalne źródła gazu ziemnego wchodz ące do krajowego systemu gazowniczego s ą eksploatowane w gminie Tarnogród i Biszcza. Z gazu ziemnego w powiecie korzysta tylko, co 10 mieszkaniec; sie ć gazowa nie jest doprowadzona do gmin: Aleksandrów, Goraj, Łukowa, Obsza, Tereszpol i Turobin, których mieszkańcy stanowi ą około 25% populacji powiatu. Przy niezmiennej długo ści czynnej sieci dosyłowej (16,9 km) długo ść czynnej sieci ogółem w latach 1999 – 2005 wzrosła z 83,3 km do 385,3 km. W badanym okresie ilo ść czynnych poł ącze ń do budynków mieszkalnych wzrosła z 2870 szt. do 7036 szt., odbiorców gazu z 1512 gospodarstw domowych do 4204. Dane Narodowego Spisu Powszechnego 2002 -Mieszkania wskazuj ą, Ŝe z ogólnej liczby 27 652 mieszka ń z gazu sieciowego korzystało 2985 mieszka ń – 10,79%, (w tym 2783 nale Ŝą ce do osób fizycznych, 7 nale Ŝą ce do gmin), a z gazu z butli 21 649 mieszka ń – 78,29% (w tym 17917 nale Ŝą ce do osób fizycznych, 773 nale Ŝą ce do gmin).

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Ciepłownictwo

Energia cieplna w powiecie biłgorajskim dostarczana jest poprzez elektrociepłownie i kotłownie. Sprzeda Ŝ energii cieplnej w latach 2001–2005 spadała z poziomu 208 873,0 GJ do 179 562,3 GJ (14%). Tendencja spadkowa szczególnie widoczna jest w sektorze budynków mieszkalnych (spadek średniorocznie o 7,21%, za cały badany okres 26%). Wzrastało natomiast zu Ŝycie energii w sektorze urz ędów i instytucji, gdzie średniorocznie sprzeda Ŝ energii wzrastała o 8,53% (za cały okres 34%).

W latach 1999 – 2005 w powiecie wzrosła liczba kotłowni z 22 do 33, a sieci przesyłowych z 4,4 km do 6,2 km. Znacz ący był te Ŝ wzrost długo ści sieci cieplnej poł ącze ń do budynków i innych obiektów z 3,6 km do 14,7 km (średniorocznie o 42,73%).

W badanym okresie do roku 2001 wzrastała kubatura budynków ogrzewanych centralnie, od 2003 corocznie nast ępował systematyczny spadek tego wska źnika, szczególnie w sektorze budynków mieszkalnych komunalnych (w 1999 - 234 dam3, w 2005 - 1 dam 3). Prawie niezmienna była kubatura budynków mieszkalnych spółdzielni mieszkaniowych ogrzewanych centralnie średniorocznie 661dam 3. Tendencja wzrostowa zaznaczyła si ę w kubaturze budynków mieszkalnych nale Ŝą cych do wła ścicieli prywatnych z 22 dam 3 w roku 1999 do 265 dam 3 w 2005 r. Z danych Narodowego Spisu Powszechnego 2002 – Mieszkania 2002 wynika, Ŝe do połowy mieszka ń w powiecie 51% (14 046) ciepło dostarczane jest przez kotłownie indywidualne. Około 33% mieszka ń ogrzewanych jest przez piece, 16% przez kotłownie zbiorowe. Głównym źródłem energii zasilaj ącym ka Ŝdego typu kotłownie indywidualne s ą paliwa stałe (90%).

Energetyka

Głównym dostawc ą energii elektrycznej dla odbiorców indywidualnych i korporacyjnych z terenu powiatu biłgorajskiego jest Zamojska Korporacja Energetyczna. Spełniony jest warunek zaopatrzenia w energi ę elektryczn ą praktycznie dla ka Ŝdego mieszka ńca i podmiotu gospodarczego. Nale Ŝy rozró Ŝni ć problemy energetyki w miastach powiatu i terenach wiejskich. Istnieje potrzeba doinwestowania infrastruktury energetycznej na obszarach wiejskich uznanej, której Ŝywotno ść praktycznie została wyczerpana (wi ększo ść obecnie eksploatowanych sieci budowana była w latach 60 – tych i 70 – tych ubiegłego wieku). Poza kresem Ŝywotno ści u Ŝytkowanych obecnie sieci na terenach wiejskich odczuwalny jest problem du Ŝej awaryjno ści spowodowany dosyłem energii poprzez rozległe sieci zlokalizowane w du Ŝych kompleksach le śnych i na otwartych przestrzeniach. W miastach natomiast głównym problemem jest brak planów zagospodarowania przestrzennego, co cz ęsto prowadzi do konfliktów w przebiegu budowanych obecnie sieci przesyłowych z planowan ą w przyszło ści zabudow ą mieszkaniow ą.

Odnawialne źródła energii

Ostatnie lata to okres działa ń na rzecz rozwoju energetyki na bazie jej źródeł. odnawialnych. Pod wieloma wzgl ędami ten typ energii jest najkorzystniejszym dla funkcjonowania naszej cywilizacji. Głównym celem wykorzystania alternatywnych źródeł energii jest zapewnienie bezpiecze ństwa energetycznego w zakresie zaspokojenia jego potrzeb energetycznych, minimalizacja kosztów paliw i no śników energetycznych oraz opłat za usługi energetyczne, ograniczenia zanieczyszczenia środowiska naturalnego, głównie poprzez obni Ŝenie emisji zanieczyszcze ń powietrza z obiektów energetycznych w zakresie emisji pyłów, SO 2, NO 2, CO 2 oraz CO z uwzgl ędnieniem istniej ącego tła zanieczyszcze ń emitowanych z innych źródeł. Działania podejmowane w tym kierunku s ą wyzwaniem 88

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 rozwoju własnych lokalnych rozwi ąza ń tj.: miejscowych małych źródeł gazu, zasobów energii zawartej w biomasie, przemysłowego ciepła odpadowego, energii ze źródeł odnawialnych tj. geotermalnych, wiatru czy energii promieniowania słonecznego Kreowanie lokalnego rynku energii poprzez wykorzystywanie odnawialnych źródeł energetycznych wpłynie na zmniejszenie kosztów usług energetycznych, osi ąganie wymiernych efektów w odniesieniu do środowiska przyrodniczego.

Bior ąc uwag ę aspekt ekonomiczny tego rozwoju energetyki mo Ŝna przyj ąć , Ŝe najta ńszym alternatywnym źródłem energii jest energia wiatru i wody. Najwi ęcej nadziei obecnie wi ąŜ e si ę z biopaliwem stałym. Ro śliny uprawne jednoroczne, tj.: zbo Ŝa, konopie, kukurydza, słonecznik, trzcina, rzepak (makuch i słoma) s ą w naszym klimacie uprawiane od dawna. Zrozumiale jest, Ŝe nale Ŝy d ąŜ yć do maksymalnego wykorzystania zawartej w tych surowcach energii. Jednak w przypadku ro ślin drzewiastych uprawianych w systemie szybkiej rotacji takich gatunków jak: topola czy wierzba, b ądź gatunków trawiastych wieloletnich pojawia si ę problem ich masowej produkcji w klimacie umiarkowanym ze stosunkowo dług ą przerw ą wegetacyjn ą.

Powa Ŝnym ograniczeniem dla rozwoju energetyki alternatywnej s ą chronione siedliska przyrodnicze, w szczególno ści stanowi ące potencjalne ostoje sieci NATURA 2000; wymagaj ą one ochrony przed lokalizacj ą inwestycji oraz zmian ą stosunków wodnych. Po wej ściu Polski do Unii Europejskiej ostoje ptasie i siedliskowe uzyskały rang ę prawn ą obszarów chronionych. Zasady zagospodarowania w obrębie ostoi reguluj ą plany ochrony. W stosunku do siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk ro ślin i siedlisk zwierz ąt, dla ochrony, których wyznaczono obszar Natura 2000, zabronione jest podejmowanie działa ń, które mog ą pogorszy ć ich stan. Ochrona ostoi Natura 2000 stanowi silne ograniczenie dla lokalizacji zbiorników wodnych, elektrowni wiatrowych, zalesie ń nieu Ŝytków i upraw plantacji wieloletnich.

Działania te musz ą, wi ęc by ć poprzedzone wnikliwymi badaniami poziomu oddziaływania na środowisko naturalne zwłaszcza w obszarach chronionych, których na terenie powiatu jest sporo, w celu wybrania najbardziej korzystnego dla środowiska wariantu technologicznego. Nie ma jednak przeciwwskaza ń do realizacji przedsi ęwzi ęć w tym zakresie, co mo Ŝe pozytywnie wpływa ć na promocj ę powiatu i stymulowa ć jego rozwój (np. poprzez turystyk ę) oraz stworzy ć warunki umo Ŝliwiaj ące powstawanie nowych miejsc pracy zwi ązanych z rozwojem usług energetycznych.

Najwi ększa szansa w wykorzystaniu odnawialnych źródeł energii w powiecie biłgorajskim upatrywana jest w wykorzystaniu energii słonecznej, wodnej, ostatnio wiatrowej i zagospodarowaniu obszarów odłogowanych rolniczo do uprawy ro ślin szybkorosn ących. Mniejsze znaczenie b ędą mie ć zasoby wód geotermalnych, a ze wzgl ędów ekonomicznych praktycznie nie b ędą wykorzystane mo Ŝliwo ści uzyskania energii z zagospodarowania biogazu wysypiskowego, jak i pochodz ącego z oczyszczalni, czy z fermentacji gnojowicy

4.4 Infrastruktura edukacyjna

Powiat biłgorajski jest organem prowadz ącym dla 8 szkół ponadgimnazjalnych i 2 placówek o światowych. Wi ększo ść z nich znajduje si ę na terenie miasta Biłgoraj (6), pozostałe zlokalizowane s ą poza miastem Biłgoraj: Zespół Szkół Ogólnokształc ących i Zawodowych w Turobinie, Zespół Szkół Ekonomicznych w Tarnogrodzie oraz Zespół Szkolno – Rewalidacyjny w Teodorówce.

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 W 2007 roku w szkołach tych było ł ącznie 137 sal lekcyjnych, 70 pracowni i 14 sal gimnastycznych. Do dyspozycji uczniów było: 357 komputerów, 44 grafoskopy, 18 diaskopów, 7 kamer wideo, 28 magnetofonów, 34 magnetofony przeno śne do nauki języków obcych, 19 odtwarzaczy DVD, 40 magnetowidów, 11 telewizorów, 10 kserografów, 1 tablic ą interaktywn ą i 10 projektorów multimedialnych.

Szkoły te zajmowały ł ączn ą powierzchni ę 291 337 m 2, tereny zielone w nich – 97 801 m 2. Łączna ilo ść obiektów sportowych w tych szkołach wynosiła 27 o powierzchni 28 890 m 2.

Bior ąc pod uwag ę stan techniczny obiektów dydaktycznych i sportowych w szkołach, dla których organem prowadz ącym jest powiat biłgorajski nale Ŝy stwierdzi ć, Ŝe w wi ększo ści przypadków jest on niezadowalaj ący. S ą to w wi ększo ści obiekty budowane w technologii z lat 60 – tych i 70 – tych XX wieku o konstrukcji murowo – Ŝelbetowej, kryte stropodachami nie dotrzymuj ące obecnych norm cieplnych. Stan ten generuje wysokie koszty utrzymania obiektów rzutuj ące bezpo średnio na bud Ŝet powiatu. W przypadku obiektów sportowych najpowa Ŝniejszym problemem s ą wysokie koszty utrzymania krytej pływalni w Biłgoraju. Zewn ętrzne otwarte obiekty sportowe wymagaj ą gruntownej modernizacji, a w przypadku Zespołu Szkół Ogólnokształc ących w Biłgoraju niezb ędne jest wykonanie kompleksu boisk i innych obiektów sportowych (skocznia wzwy Ŝ, rzutnia kul ą, bie Ŝnia). Za niezb ędne uznaje si ę te Ŝ budow ę pawilonu na potrzeby Zespołu Szkolno – Rewalidacyjnego w Teodorówce (szkolnictwo specjalne) przy obiektach Domu Pomocy Społecznej.

Na szczególn ą uwag ę zasługuje problematyka szkolnictwa zawodowego pod k ątem potrzeb rynku pracy. W szkołach tych podj ęto działania zmierzaj ące do poprawy bazy dydaktycznej. Przygotowano szereg pracowni pod k ątem wymogów nowych programów nauczania i dostosowania stanowisk do odbywania zewn ętrznych egzaminów zawodowych przez uczniów kończ ących te szkoły. W tym celu wykonano niezb ędne remonty i adaptacje pomieszcze ń po ko ńcz ących działalno ść warsztatach szkolnych oraz pomieszcze ń po dawnych kotłowniach i składach opału. W Zespole Szkół Zawodowych i Ogólnokształc ących w Biłgoraju zaadaptowano na potrzeby pracowni gastronomicznej kilka pomieszcze ń internatu. W skali powiatu uzyskano w ten sposób 17 pomieszcze ń do nauki, 2 małe sale gimnastyczne i 4 siłownie do prowadzenia zaj ęć z wychowania fizycznego.

W latach 2004 - 2007 uzyskano akredytacje do odbywania egzaminów zewn ętrznych w zasadniczych szkołach zawodowych wchodz ących w skład n/w zespołów szkół w zawodach:

1. RCEZ: elektryk, elektromechanik, elektromechanik pojazdów samochodowych, mechanik pojazdów samochodowych, blacharz samochodowy, ślusarz. 2. ZSZiO: sprzedawca, ślusarz, kucharz małej gastronomii. 3. ZSBiO: malarz-tapeciarz, murarz, technolog robót wyko ńczeniowych, posadzkarz. 4. ZSL: operator maszyn le śnych.

Wyposa Ŝenie stanowisk do przeprowadzania egzaminów zewn ętrznych szkoły otrzymały nieodpłatnie z Okr ęgowej Komisji Egzaminacyjnej w Krakowie.

We wszystkich szkołach zawodowych kształc ących na poziomie technika przygotowane s ą w wystarczaj ącej ilo ści zestawy komputerowe i oprogramowanie niezb ędne do przeprowadzania zewn ętrznych egzaminów zawodowych na kierunkach kształcenia.

W latach 2002-2007 szkoły podległe powiatowi zostały wyposa Ŝone przez MEN w pracownie komputerowe i oprogramowanie niezb ędne do prowadzenia zaj ęć oraz 90

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 w zestawy multimedialne składaj ące si ę z 4 komputerów z odpowiednim oprogramowaniem do bibliotek.

4.5 Infrastruktura sportowa

Działalno ść samorz ądu terytorialnego w zakresie sportu okre ślaj ą zapisy ustawy o kulturze fizycznej.

Do kompetencji samorz ądu nale Ŝy:

1) popularyzacja walorów rekreacji ruchowej, 2) organizowanie zaj ęć , zawodów i imprez sportowo-rekreacyjnych, 3) szkolenie kadry instruktorów i kierowanie ich do prowadzenia zaj ęć rekreacyjnych, 4) tworzenie, utrzymywanie i udost ępnianie bazy sportowo-rekreacyjnej.

Na uwag ę zasługuje działalno ść w dziedzinie rekreacji ruchowej prowadzona przez osoby fizyczne i prawne oraz jednostki organizacyjne nie posiadaj ących osobowo ści prawnej. Działalno ść ta prowadzona jest na terenie powiatu przez Powiatowe Stowarzyszenie Sportu Szkolnego wraz z Uczniowskimi Klubami Sportowymi wpisanymi do ewidencji Starosty Biłgorajskiego w liczbie 34, (w tym 7 zawieszonych) oraz stowarzyszenia kultury fizycznej nie prowadz ące działalno ści gospodarczej wpisane do ewidencji Starosty w liczbie 29.

Działalno ść sportowa prowadzona jest w obiektach, na terenach zamkni ętych i w środowisku otwartym, w sposób stały i sezonowy, nieodpłatnie i za odpłatno ści ą, w zakresie:

1) zaj ęć , podczas których prowadzone s ą ró Ŝne formy rekreacji ruchowej, 2) innych form aktywnego wypoczynku rekreacyjno-sportowego, a w szczególno ści: biwaków, obozów, rajdów, zlotów, spływów, turniejów, festynów i zawodów amatorskich.

W powiecie biłgorajskim liczba klubów sportowych w latach 2002 – 2006 wzrastała (łącznie z klubami wyznaniowymi i UKS) z 32 do 42 (4,23% w woj.), przy czym liczba członków w tych klubach zmniejszyła si ę z 3 277 do 2 656 osób (3,73% w woj.). W śród osób ćwicz ących ogółem w 2006 r. – 2 487 (3,86% w woj.) przewaŜaj ą m ęŜ czy źni (75,91%), natomiast w przypadku ćwicz ących w wieku do 18 lat stosunek m ęŜ czyzn do kobiet wynosi 70,40% do 29,60% (w woj. 68,06% do 31,94%). W analizowanym okresie wzrastała w tych klubach ilo ść sekcji sportowych z 51 w 1999 r. do 72 w 2006 r. (2,96% w woj.).

Baza sportowa powiatu biłgorajskiego uwzgl ędniaj ąc obiekty wszystkich typów szkół obejmuje: 40 sal gimnastycznych, w tym 9 zast ępczych, 8 bie Ŝni lekkoatletycznych, 94 boiska sportowe i 9 stadionów.

Baza turystyczna

Według aktualnych danych z 2007 r. w powiecie biłgorajskim funkcjonuje 22 obiekty obsługi ruchu turystycznego, do których zaliczamy: hotele, motele, schroniska i pensjonaty dysponuj ące ł ącznie 748 miejscami noclegowymi. Obiekty te zlokalizowane s ą (z podaniem ilo ści miejsc noclegowych) w: Biłgoraju - 5 obiektów, 226 miejsc; gminie Biłgoraj – 2 obiekty, 56 miejsc; mie ście Józefów – 4 obiekty, 139 miejsc, gminie Józefów – 6 obiektów, 157 miejsc; gminie Frampol – 2 obiekty, 60 miejsc; gminie Biszcza – 2 obiekty, 57 miejsc 91

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 i gminie Obsza – 1 obiekt, 53 miejsca. Obiekty obsługi ruchu turystycznego tego rodzaju nie funkcjonuj ą w pozostałych gminach powiatu tj.: Tarnogród, Aleksandrów, Goraj, Ksi ęŜ pol, Łukowa, Potok Górny, Tereszpol i Turobin.

Baza gospodarstw agroturystycznych to ł ącznie 26 obiektów z 243 miejscami noclegowymi. Gospodarstwa te (z podaniem ilo ści miejsc noclegowych) funkcjonuj ą w nast ępuj ących gminach powiatu: gmina Aleksandrów – 2 gospodarstwa, 7 miejsc; gmina Biłgoraj - 6 gospodarstw, 45 miejsc; gmina Biszcza – 1 gospodarstwo, 11 miejsc, gmina Frampol – 3 gospodarstwa, 35 miejsc; gmina Józefów – 11 obiektów, 105 miejsc; gmina Ksi ęŜ pol – 1 gospodarstwo, 8 miejsc i gmina Tereszpol – 2 gospodarstwa, 32 miejsca. Gospodarstwa agroturystyczne nie funkcjonuj ą w pozostałych gminach powiatu tj. w: mie ście Biłgoraj, gminie Tarnogród, Goraj, Łukowa, Obsza, Potok Górny i Turobin.

Powiat Biłgorajski oferuje liczn ą sie ć szlaków rowerowych i pieszych stanowi ących podstaw ę do aktywnego uprawiania turystyki. Istnieje ponadto mo Ŝliwo ść organizowania wycieczek samochodowych: szlakiem przenikania kultur i religii (186 km), szlakiem krain geograficznych: Równiny Biłgorajskiej, Roztocza Zachodniego i Wy Ŝyny Lubelskiej (104 km) oraz spływów kajakowych po Tanwi, a Ŝ do uj ścia tej rzeki do Sanu.

Zestawienie szlaków turystycznych Ziemi Biłgorajskiej w cało ści lub cz ęś ciowo przebiegających przez powiat biłgorajski:

Szlaki rowerowe:

1. Szlak im. Tadeusza Iwanowskiego – znaki niebieskie: Biłgoraj – Smólsko Małe – Majdan Nowy – Króle – Lipowiec Nowy – Pisklaki – Szostaki – Podso śnina – Osuchy - 32,5 km, 2. Szlak Białej Łady – znaki czerwone: Biłgoraj – Rapy Dyla ńskie – Cyncynopol – Igantówka – śelebsko – Karolówka – Nadrzecze – Majdan Gromadzki – Gromada – Biłgoraj - 36,65 km, 3. Szlak dawnej kolejki w ąskotorowej – znaki niebieskie: Biłgoraj – Kolonia Sól – Dąbrowica – Bukowa - Ujscie - 25 km. 4. Szlak im. Józefa Złotkiewicza – znaki zielone: Biłgoraj – Podlesie – Dere źnia – Wola Dere źnia ńska – Ruda Solska – Wólka Biska – Biszcza – Tarnogród - 27 km , 5. Szlak Pogranicze regionów - wzgórze Polak - znaki Ŝółte: Biłgoraj – Rapy Dyla ńskie – Cyncynopol– Ignatówka – śelebsko – Trz ęsiny – Czarnystok – Lipowiec – Wzgórze Polak – Tereszpol – Bukownica – Wola Du Ŝa – Biłgoraj - 47, 1 km, 6. Szlak doliny Tanwi i Wirowej – znaki czerwone : Obsza – Zamch – Głuchy (Borowe Młyny) – Borowiec - Olchowiec – Dorbozy – Obsza - 27,30 km , 7. Szlak dawnych rzemiosł ludowych – znaki zielone : Biłgoraj - Dąbrowica – Bukowa – Andrzejówka – Korytków Mały – Bagno Rakowskie – Cacanin – Frampol - 31 km 8. Szlak Zwierzyniec – Górecko Stare – znaki Ŝółte: Zwierzyniec – Florianka – Górecko Stare - 15 km, 9. Szlak Ziemi Józefowskiej – znaki zielone: Józefów – Fryszarka – Borowe Młyny– Błudek – rez. „Czartowe Pole” – Nowiny – Majdan Sopocki – Ciotusza Stara – Husiny – Wzgórze Kamie ń – Stanisławów – Górniki Nowe– Szopowe – Majdan Kasztela ński – Górecko Stare – rez. „Szum” – Górecko Ko ścielne – Tarnowola – Józefów - 86 km, 10. Szlak śurawinowy – znaki czerwone: Kolonia Sól – Ciosmy Pszczelne - Ciosmy Knieja – Ciosmy – Kolonia Sól - 25km, 11. Centralny szlak rowerowy Roztocza – znaki czerwone: Kra śnik – Stró Ŝa – Słodków - Szastarka – Brzozówka – Moczydła Stare – Bła Ŝek – Batorz – Zdziłowice – Otrocz - Chrzanów – Malinie – Łada- Goraj – Zastawie – Kondraty – Hosznia Ordynacka – Gilów – Podlesie Du Ŝe – Podlesie Małe – Radecznica – Zaburze – Dzielce – Szczebrzeszyn - 92

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Kaw ęczyn – Topólcza – Turzyniec – Zwierzyniec – Sochy – Szozdy – Tereszpol – Górecko Stare – Józefów – Hamernia – Nowiny – Majdan Sopocki – Oseredek – Susiec – Łosiniec – Maziły – Podlesina – Chy Ŝe – Beł Ŝec – Szalenik – Lubycza Królewska – Siedliska – Hrebenne – 189 km.

Szlaki piesze:

1. Szlak walk partyzanckich – znaki czarne: Bidaczów Stary – Budziarze – Zanie – Majdan Stary- Majdan Nowy – Lipowiec Stary – Aleksandrów – Górecko Ko ścielne – Sigła – Kozaki Osuchowskie – Osuchy – Fryszarka – Borowe Młyny – rez. „Nad Tanwi ą” – Susiec – Wólka Łosiniecka- Łosiniec – Siwa Dolina – Tomaszów Lubelski – 100 km, 2. Szlak Roztocza ński – znaki Ŝółte: Bidaczów Stary – Bidaczów Nowy – Ruda Zagrody – Wola Dere źnia ńska – Dere źnia Zagrody – Kolonia Sól – Biłgoraj – Wola Mała – Wola Du Ŝa – Hedwi Ŝyn – Kajetanówka – śelebsko – Trz ęsiny – Lipowiec – Wzgórze Polak – Zwierzyniec – 54 km, 3. Szlak Puszczy Solskiej - znaki niebieskie: Biłgoraj – Edwardów – Górecko Ko ścielne – 27 km, 4. Szlak Ziemi Józefowskiej – znaki zielone: Józefów – Fryszarka – Maziarze – rez. „Czartowe Pole” – Nowiny – Siedliska – Długi K ąt – 42 km , 5. Szlak im. Aleksandry Wachniewskiej – znaki zielone: Zwierzyniec – Rudka – Skaraszów – Szewnia Dolna – Wojda – Bli Ŝów – Bondyrz – Lasowce – Potok Senderki – Stara Huta – Majdan Kasztela ński – Brzeziny – Górecko Ko ścielne – Tereszpol Jurydyga – Florianka – 67 km, 6. Szlak kraw ędziowy – znaki czerwone: Zwierzyniec – Sochy – Florianka – Górecko Stare – Górecko Ko ścielne – Tarnowola – Józefów – Pardysówka – Hamernia – rez. „Czartowe Pole” – Nowiny – Błudek – Oseredek – Susiec – 52 km, 7. Szlak centralny – znaki niebieskie: Szastarka – Brzozówka – Moczydła Stare – Bła Ŝek – Batorz – Otrocz – Huta Turobi ńska – Gródki – Fort IV – Radecznica – S ąsiadka – Kaw ęczynek – Lipowiec – Zwierzyniec – Obrocz – Lasowce – Potok Senderki – Wzgórze Kamie ń – Husiny – Ró Ŝa – Ulów – Pasieki – Rabinówka – Chy Ŝe – Beł Ŝec – 137 km, 8. Szlak walk partyzanckich – znaki czerwone: Lipa – Świdry – Gwizdów - Ł ąŜ ek Ordynacki – Szklarnia – Porytowe Wzgórze –Uj ście – Szeliga – Ciosmy – Bidaczów Stary – 63 km, 9. Szlak ł ącznikowy – znaki czarne: Józefów – Potok Senderki – 10 km , 10. Szlak ł ącznikowy – znaki czarne: Edwardów – Brodziaki – Wielkie Bagno 3 km , 11. Szlak ł ącznikowy – znaki czarne: Lipowiec – Wywłoczka – Bagno – Zwierzyniec – 12 km.

Trasa samochodowa szlakiem przenikania kultur i religii : Biłgoraj – Majdan Ksi ęŜ polski – Ksi ęŜ pol – Biszcza – Gózd Lipi ński – Harasiuki – Derylaki – Huta Krzeszowska – Gózd – Kurzyna – D ąbrowica – Ulanów – Bieliny – Krzeszów – Stary Jasiennik – Lipiny Dolne – Potok Górny – Zagródki – Luchów Górny – Tarnogród – Ró Ŝaniec – Obsza – Zamch – Babice – Łukowa – Chmielek – Rakówka – Biłgoraj -186 km).

Trasa szlakiem krain geograficznych: Równiny Biłgorajskiej, Roztocza Zachodniego i Wy Ŝyny Lubelskiej : Biłgoraj – Frampol – Goraj – Tarnawa – Turobin – Czerni ęcin – Gilów – Hosznia Ordynacka – Wólka Abramowska – Abramów – Radzi ęcin – Wola Radzi ęcka – Wola K ątecka – Dyle – Hedwi Ŝyn – Biłgoraj - 104 km.

Spływ po Tanwi: praktycznie od miejscowo ści Osuchy przez Pisklaki (4 godziny) – Króle (4 godziny) - Wólke Bisk ą (4 godziny) – Harasiuki (3 godziny) – Ulanów (5 godzin).

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

4.6 Infrastruktura kultury

Wa Ŝnym elementem upowszechniania szerokiego dost ępu do kultury s ą biblioteki i ich filie. Od 2001 r. organem prowadz ącym dla bibliotek s ą samorz ądy szczebla podstawowego. Wi ększo ść tych obiektów znajduje si ę na obszarach wiejskich powiatu. W latach 1999 – 2006 w powiecie biłgorajskim funkcjonowało od 38 (1999 r.) do 35 (2006 r.) bibliotek i ich filii (5,79% w woj. lub.). Zatrudnienie w nich utrzymywało si ę na stałym poziomie średniorocznie - 52 pracowników (4,63% w woj.). W placówkach tych spada z ka Ŝdym rokiem ilo ść dost ępnych woluminów z 440 073 szt. w 1999 do 341 585 szt. w 2006 r. (5,19% w woj.). W okresie tym na stałym poziomie utrzymywała si ę ilo ść osób korzystaj ących z zasobów bibliotecznych średniorocznie 17,5 ty ś osób (4,21% w woj.), jak i ilo ść wypo Ŝyczonych ksi ęgozbiorów na zewn ątrz – 370 ty ś. woluminów (4,66% w woj.).

W powiecie funkcjonuje tylko jedno kino (3,03% w woj.) dysponuj ące 304 miejscami (3,26% w woj.). Z ka Ŝdym rokiem spada ilo ść seansów z 400 w 1999 r. do 327 w 2006 r. (2,29% w woj.). Do 48 w 2006 r. (z 126 w 1999 r.) spadła ilo ść seansów filmowych produkcji polskiej. Po drastycznym spadku ilo ści widzów z 30 044 osób w 1999 r. do 8 532 widzów w 2003 r. w ka Ŝdym nast ępnym roku notowany był wzrost ilo ści widzów ogółem do wielko ści 21 560 osób w 2006 r. (2,59% w woj.).

Działaj ące w powiecie jedno muzeum (2,56% w woj. lub w 2006 r.) odwiedza, co roku coraz mniejsza ilo ść osób; w 2006 r. - 4 559 osób (0,49% w woj.), gdy, w 1999 r. – 6 589 osób.

Identyfikacja podstawowych problemów i analiza SWOT

W zakresie infrastruktury komunikacyjnej przy dobrej dost ępno ści głównym problemem jest nie zadawalaj ący stan techniczny dróg i elementów infrastruktury drogowej. Głównym problemem miast jest brak obwodnic i nie rozwi ązany od lat problem jako ści poł ącze ń komunikacyjnych Biłgoraja z du Ŝymi s ąsiaduj ącymi miastami (Lublin, Stalowa Wola, Zamo ść ).

Stan infrastruktury środowiska ulega systematycznej poprawie. Wysiłkiem samorz ądów gmin coraz wi ęcej miejscowo ści posiada sie ć kanalizacyjn ą z oczyszczalniami spełniaj ącymi wymogi ochrony środowiska. Jej brak stanowi potencjalnie źródło ska Ŝenia wód powierzchniowych i podskórnych.

Składowisko odpadów w Korczowie (gm. Biłgoraj) stanowi główny filar gospodarki odpadami w powiecie. Przy perspektywie likwidacji innych składowisk nie spełniaj ących norm jego ranga wzro śnie. Niektóre gminy powiatu (Turobin, Aleksandrów, Łukowa, Obsza, Potok Górny i Biszcza) korzystaj ą z usług komunalnych świadczonych przez inne podmioty jak PGK w Biłgoraju (Le Ŝajsk, Zamo ść ). Samodzielnie odpady zagospodarowuje miasto i gmina Frampol. Spodziewane jest uporz ądkowanie gospodarki odpadami wymuszone spełnieniem norm ochrony środowiska w tym wzgl ędzie.

Infrastruktura energetyczna zapewniaj ąca dostaw ę tych mediów wymaga znacznego doinwestowania. Niedostatecznie rozbudowana sie ć gazowa i niskiej jako ści infrastruktura zaopatrzenia w energie elektryczn ą stanowi ą przeszkody w podniesieniu poziomu Ŝycia mieszka ńców. Istnieje szansa na wykorzystanie obszaru powiatu w celu pozyskania odnawialnych źródeł energii, głównie biomasy. 94

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

Stan techniczny infrastruktury obiektów o światowych w szkołach podległych powiatowi nale Ŝy uzna ć za nie zadawalaj ący. Liczne obiekty wymagaj ą remontów, termomodernizacji, czy te Ŝ poszerzenia zakresu oferty edukacyjnej o nowe obiekty zarówno dydaktyczne, jaki i sportowe.

Znaczny wysiłek finansowy nale Ŝy ponie ść na poprawienie stanu infrastruktury sportowej. Wiele z nich wymaga modernizacji i dostosowania do standardów. Za niezb ędne uznaje si ę poszerzenie zakresu oferty sportowej o nowy obiekt w Biłgoraju.

Istniej ąca baza turystyczna zlokalizowana jest głównie w Biłgoraju i Józefowie. Nie wykorzystany jest du Ŝy potencjał turystyczny powiatu (nieliczne gospodarstwa agroturystyczne zapewniaj ą obsług ę ruchu turystycznego tylko w niewielkim stopniu). Du Ŝą konkurencj ą dla ruchu turystycznego jest Zwierzyniec, jako centrum Roztocza ńskiego Parku Narodowego.

Niepokoj ący jest spadek ilo ści woluminów w bibliotekach i ich filiach. Nie spadaj ąca liczba czytelników świadczy o niezmiennym zainteresowaniu tym rodzajem poszerzenia wiedzy. Słaba dost ępno ść do internetu na obszarach wiejskich wskazuje na konieczno ść wzmocnienia tego elementu upowszechniania szerokiego dost ępu do kultury. Za słaby mo Ŝna uzna ć udział kina w działalno ści kulturalnej.

Słabe strony Mocne strony - brak dróg szybkiego ruchu, - wystarczaj ąca g ęsto ść sieci dróg - ruch drogowy prowadzony przez tereny powiatowych wg zagospodarowania zurbanizowane (brak obwodnic), przestrzennego, - drogi nie spełniaj ą wymogów - usytuowania dróg na obszarach o walorach normatywnej no śno ści, przyrodniczych i krajobrazowych (element - drogi niedostosowane do rozmiarów atrakcyjno ści gospodarczej i turystycznej), wzrastaj ącego nat ęŜ enia ruchu, - sprzyjaj ące warunki do rozwoju turystyki - niedostateczna jako ść stanu nawierzchni pieszej, rowerowej i narciarstwa nizinnego, wymagaj ąca natychmiastowych remontów - dobrze rozwini ęta sie ć szlaków pieszych (koleiny, brak kanalizacji deszczowych), i rowerowych, - post ępuj ąca degradacja elementów - brak zagro Ŝenia powodziowego, infrastruktury drogowej (mosty), - rozwój kanalizacji, - brak skutecznego systemu eliminacji z ruchu drogowego pojazdów przeci ąŜ onych, - brak wystarczaj ących środków finansowych na modernizacj ę infrastruktury drogowej, - niewystarczaj ące rozwi ązania sposobów poprawy bezpiecze ństwa ruchu (przebudowa skrzy Ŝowa ń, oznakowanie dróg itp.), - zły stan obiektów zabytkowych, - niedostatecznie rozwini ęta infrastruktura techniczna i turystyczna, - mała liczba całorocznych obiektów noclegowych, - słabo rozwini ęta infrastruktura turystyczna, - niski stopie ń sanitacji obiektów 95

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 turystycznych oraz obszarów o walorach rekreacyjno – turystycznych, - brak zaplecza sportowo-noclegowego dla grup zorganizowanych, - likwidacja pasa Ŝerskich przewozów kolejowych w powiecie, - nie zadawalaj ący stan sanitarny wsi, - nie doinwestowana infrastruktura techniczna, - niedostateczna infrastruktura w zakresie gospodarki ściekowej – kanalizacja, oczyszczalnie ścieków na terenach wiejskich, - niedostateczny stopie ń infrastruktury komunalnej, - niewielka liczba gospodarstw wyposa Ŝonych w kanalizacj ę i szczelne szambo lub indywidualne oczyszczalnie, - słabo rozwini ęta infrastruktura teleinformatyczna, - słabo rozwini ęta, szczególnie na terenach wiejskich, sie ć usługowo-handlow ą, - nie doinwestowane obiekty szkolne w zakresie remontów dachów, okien i ocieplenia ścian, - niedostateczna ilo ść sal gimnastycznych w szkołach podstawowych i gimnazjach,

Szanse rozwoju Zagro Ŝenia rozwoju - mo Ŝliwo ści promocji powiatu jako jednego - niedostateczne nakłady finansowe na z najczystszych w Polsce, kultur ę, sport i turystyk ę, - stworzenie systemu promocji turystyki - brak systemu instrumentów i zach ęt wiejskiej, aktywizuj ących rozwój turystyki, - rozwój turystyki wiejskiej, - brak tradycji turystycznych na wsi, - du Ŝe mo Ŝliwo ści rozwoju wielu form - słaba oferta turystyczna w okresie turystyki aktywnej i specjalistycznej, zimowym, - rozwój przedsi ębiorczo ści pozarolniczej - negatywne skutki restrukturyzacji i zwi ązanej z turystyk ą, komercjalizacji przewozów kolejowych - mo Ŝliwo ści produkcji dobrej jako ściowo - niedostateczne tempo rozwoju infrastruktury Ŝywno ści w gospodarstwach, technicznej, - ponad gminna utylizacja odpadów, - rozwój ciepłownictwa ekologicznego, - rozwój infrastruktury technicznej,

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 5 Zarz ądzanie powiatem

5.1 Mo Ŝliwo ści bud Ŝetowe powiatu

W analizowanym okresie w latach 1999 – 2006 dochody powiatu biłgorajskiego systematycznie rosły od kwoty 45 677 626 zł do 67 772 630 zł (7,43% w skali woj. za 2006 r.) - wykres. Analogiczna sytuacja miała miejsce w gminach powiatu. Dochody gmin powiatu biłgorajskiego rosły z poziomu 108 453 073 zł w 1999 roku do 190 791 566 zł w 2006 r. (4,30% w skali woj. za 2006 r.). Porównanie dochodów gmin i powiatu w latach 1999 – 2006 przedstawia poni Ŝszy wykres.

Dochody bud Ŝetów gmin i powiatu w latach 1999 – 2006

Tysi ące 200.000 zł 180.000 zł 160.000 zł 140.000 zł 120.000 zł 100.000 zł 80.000 zł 60.000 zł 40.000 zł 20.000 zł - zł 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

dochody gmin powiatu biłgorajskiego dochody powiatu biłgorajskiego

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS

Dochody powiatu biłgorajskiego w przeliczeniu na jednego mieszka ńca w latach 2002 – 2006 były zmienne i wahały si ę od 523 zł (2002) przez 512 zł (2003), 639 zł (2004), 609 zł (2005) do 650 zł w 2006 r. (o 16% wy Ŝsze ni Ŝ w woj. lub. w 2006 r.), przy czym dochody własne na 1 mieszka ńca od 2002 r. stale wzrastały (48 zł do 149 zł).

Dochody gmin wchodz ących w skład powiatu biłgorajskiego w przeliczeniu na jednego mieszka ńca od roku 2002 wykazywały równie Ŝ tendencj ę wzrostow ą z 1 292 zł do 1 830 zł w 2006 r. (wzrost o 29,4%) i były o 10% niŜsze ni Ŝ średnia dla gmin w województwie (2 040,0 zł). Wysoko ść dochodu na 1 mieszka ńca w gminach i w powiecie biłgorajskim w latach 2002 – 2006 przedstawia poni Ŝszy wykres.

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Dochody na 1 mieszka ńca w gminach i w powiecie biłgorajskim w latach 2002 - 2006

2 000,00 1 800,00 1 600,00 1 400,00 1 200,00 dochody na 1 mieszka ńca 1 000,00 w gminach powiatu 800,00 dochody na 1 mieszka ńca 600,00 w powiecie 400,00 200,00 0,00 2002 2003 2004 2005 2006

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS

W strukturze dochodów bud Ŝetu powiatu główn ą pozycj ę stanowi ą subwencje – 51,3% wszystkich dochodów w 2006 r., w tym: o światowa (84,05% w 2006 r.), drogowa (14,83% w 2003 r.), wyrównawcza (4,72% w 2003 r.), cz ęść wyrównawcza i równowa Ŝą ca subwencji ogólnej (15% w 2006 r.). Drugim znacz ącym źródłem dochodów były dotacje – 24,86% w 2006 r., w tym: dotacje celowe z bud Ŝetu pa ństwa – 83 % w 2006 r. (na zadania z zakresu: administracji rz ądowej, własne, realizowane na podstawie porozumie ń z organami administracji rz ądowej), dotacje celowe na zadania realizowane na podstawie porozumie ń mi ędzy jst – 16% oraz dotacje uzyskane z funduszy celowych – 1%. Trzecim źródłem dochodów bud Ŝetu powiatu s ą dochody własne stanowi ące ł ącznie 23% wszystkich wpływów w 2006 r.

W badanym okresie w latach 1999 – 2006 w strukturze dochodów bud Ŝetu powiatu prawie o śmiokrotnie wzrosły dochody własne bud Ŝetu powiatu (z 1 9030 268 zł do 15 569 148,42 zł), o 28% wzrosły subwencje ogólne, natomiast zmienna była wysoko ść dotacji zale Ŝna w latach od podpisywanych porozumie ń mi ędzy powiatem, a jst. i organami administracji rz ądowej.

Podobnie jak w bud Ŝecie powiatu w strukturze dochodów bud Ŝetu gmin główn ą pozycj ę stanowi ą subwencje - 46% w 2006 r., w tym w 2006 r.: o światowa 64%, cz ęść wyrównawcza subwencji ogólnej dla gmin i powiatów – 33,5%, cz ęść równowa Ŝą ca subwencji ogólnej dla gmin i powiatów – 1,7%. Dochody własne stanowi ą w gminach drugie podstawowe źródło dochodu (w 2006 r.) – 28,5%, w tym: udziały w podatkach stanowi ących dochody bud Ŝetu pa ństwa razem – 39,16%, podatki od nieruchomo ści – 29,73%, podatek rolny – 7,14%, pozostałe (podatek od środków transportowych, wpływy z innych lokalnych opłat, wpływy z opłaty skarbowej, podatek od czynno ści cywilno – prawnych, dochody z maj ątku gminy i wpływy z usług) – 14,52%.

Struktur ę dochodów w bud Ŝetach: powiatu i gmin powiatu biłgorajskiego w latach 1999 – 2006 przedstawiaj ą poni Ŝsze wykresy.

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Struktura dochodów bud Ŝetu powiatu w latach 1999 - 2006

35 000 000

30 000 000

25 000 000

20 000 000 dochody własne subwencje 15 000 000 dotacje 10 000 000

5 000 000

0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS

Struktura dochodów w bud Ŝetach gmin powiatu biłgorajskiego w latach 1999 - 2006

90 000 000 80 000 000 70 000 000 60 000 000 50 000 000 dochody własne 40 000 000 subwencje dotacje 30 000 000 20 000 000 10 000 000 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS

Wraz ze wzrostem dochodów w poszczególnych latach wzrastały równie Ŝ wydatki, zarówno w bud Ŝetach gmin powiatu biłgorajskiego z 107 755 454 zł w 1999 r. do 195 018 444,74 zł w 2006 r. jak i w bud Ŝecie powiatu z 45 187 657 zł do 68 498 466,34 zł. Wydatki bud Ŝetów gmin i bud Ŝetu powiatu biłgorajskiego w latach 1999 – 2006 przedstawia poni Ŝszy wykres.

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

Wydatki bud Ŝetów JST w powiecie biłgorajskim w latach 1999 – 2006

Tysi ące 200.000 zł 180.000 zł 160.000 zł 140.000 zł 120.000 zł 100.000 zł 80.000 zł 60.000 zł 40.000 zł 20.000 zł - zł 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

wydatki bud Ŝetów gmin wydatki bud Ŝetu powiatu

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS

W wydatkach gmin i powiatu dominuj ą wydatki bie Ŝą ce zwi ązane z realizacj ą zada ń samorz ądu i zada ń zleconych oraz utrzymaniem administracji.

W zrealizowanych wydatkach bud Ŝetu powiatu ogółem za 2006 r. na kwot ę 68 498 466 zł, 37,56% środków przeznaczono na o świat ę i wychowanie, 18,91% na pomoc społeczn ą, 11,84% na transport i łączno ść , 8,84% na ochron ę zdrowia, 7,88% na administracj ę publiczn ą i 4,58% na bezpiecze ństwo publiczne. Pozostałe wydatki zostały przeznaczone na: rolnictwo i łowiectwo, kultur ę i ochron ę dziedzictwa, gospodark ę mieszkaniow ą, turystyk ę, kultur ę i sport (wykres poni Ŝej).

Wydatki powiatu biłgorajskiego w 2006 r.

rolnictwo i łowiectwo transport i ł ączno ść 4,58% 0,57% 0,70% 11,84% gosp. mieszkaniowa 0,74% 0,15% oświata i wych

18,91% kult.i ochr dz. ochrona zdrowia pomoc społeczna 37,56% turystyka, kult.i sport 8,84% 0,55% administ. publ bezp.publicz

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS

100

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Struktur ę wydatków bud Ŝetów gmin powiatu biłgorajskiego w 2006 r. przedstawia poni Ŝszy wykres.

Struktura wydatków w bud Ŝetach gmin powiatu biłgorajskiego w 2006 r. Rolnictwo i łowiectwo

Transport i ł ączno ść

12% 5% 7% Gospodarka komunalna i ochrona 1% 6% środowiska 2% Gospodarka mieszkaniowa 23% Oświata i wychowanie

Kultura i ochrona dziedzictwa 1%3% narodowego 40% Ochrona zdrowia

Pomoc społeczna

Kultura fizyczna i sport

Administracja publiczna

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS

Struktur ę wydatków bud Ŝetu województwa lubelskiego za 2006 r. przedstawia poni Ŝszy wykres.

Struktura wydatków bud Ŝetu województwa lubelskiego w 2006 r. Rolnictwo i łowiectwo

Transport i ł ączno ść

Gospodarka komunalna i ochrona środowiska Gospodarka mieszkaniowa 7% 7% 11% 1% Oświata i wychowanie

12% Kultura i ochrona dziedzictwa narodowego 44% Ochrona zdrowia 9% 9% 0%0% Pomoc społeczna Kultura fizyczna i sport

Administracja publiczna

W latach 1999 – 2006 powiat biłgorajski przeznaczał na zadania inwestycyjne zmienn ą wysoko ść środków bud Ŝetowych (od średnio 13% w latach 1999 – 2001 i 2005 – 2006, przez 5% w 2002 r. i 10% w 2003 r. do 25% w 2004 r.). Stosunek wydatków inwestycyjnych dla poszczególnych działów do ogółu wydatków inwestycyjnych z uwzgl ędnieniem wydatków w bud Ŝecie województwa lubelskiego w 2006 r. przedstawia poni Ŝsza tabela.

101

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

Rodzaj wydatku Woj. Lp. 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 inwestycyjnego 2006 1. Rolnictwo i łowiectwo brak danych 6,13% 2. Transport i ł ączno ść 7,10% 5,10% 22,40% 34,60% 20,10% 13,10% 21,20% 47,97% 3. Gospodarka mieszkaniowa brak danych 4. Oświata i wychowanie 33,30% 19,60% 20,90% 8,80% 0,60% 3,80% 9,30% 0,85% Kultura i ochrona dziedzictwa 5. brak danych 3,19% narodowego 6. Ochrona zdrowia 29,10% 52,30% 40,00% 45,40% 70,50% 59,80% 59,50% 28,33% 7. Pomoc społeczna 28,00% 21,10% 11,40% 2,50% 1,90% 5,30% 1,70% 0,07% 8. Kultura fizyczna i sport danych brak brak danych 9. Administracja publiczna 1,00% 0,60% 3,30% 1,80% 0,30% 0,90% 0,30% 2,18% Bezpiecze ństwo publiczne i brak 10. 1,30% 1,10% 0,30% 0,40% 6,10% 15,60% 6,90% ochrona ppo Ŝ danych

Analizuj ąc powy Ŝsz ą tabele nale Ŝy stwierdzi ć, Ŝe niezale Ŝnie od roku najwi ęcej środków finansowych powiat biłgorajski przeznaczał na powi ększenie maj ątku trwałego w nast ępuj ących działach (według wielko ści ponoszonych nakładów): ochrona zdrowia, oświata i wychowanie oraz transport i ł ączno ść . Bud Ŝet wojewódzki w 2006 r. finansował głównie zadania inwestycyjne z zakresu transportu i ł ączno ści oraz ochron ą zdrowia.

Gminy powiatu biłgorajskiego przeznaczaj ą średniorocznie na zadania inwestycyjne (prorozwojowe) około 18% wszystkich wydatków. W poszczególnych latach (tabela poni Ŝej) gminy powiatu biłgorajskiego najwi ęcej środków finansowych wydatkowały na: rolnictwo i łowiectwo, transport i ł ączno ść (tendencja wzrostowa). Du Ŝą zmienno ści ą charakteryzowały si ę wydatki gmin na gospodark ę komunaln ą i ochron ę środowiska, spadały natomiast na oświat ę i wychowanie.

Rodzaj Lp . wydatku 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 inwestycyjnego Rolnictwo i 1. 21,2% 28,5% 44,0% 26,4% 24,9% 47,2% 33,5% 23,1% łowiectwo Transport i 2. 17,5% 16,7% 15,5% 15,3% 34,5% 23,2% 19,0% 28,5% łączno ść Gospodarka komunalna 3. 21,2% 23,8% 15,0% 32,5% 16,3% 9,8% 28,2% 19,7% i ochrona środowiska Gospodarka 4. 5,3% 3,1% 1,1% 2,1% 5,1% 1,4% 2,2% 5,8% mieszkaniowa Oświata i 5. 21,5% 22,4% 20,0% 19,1% 15,6% 14,5% 13,7% 10,6% wychowanie Kultura i ochrona 5. 0,0% 0,6% 0,0% 0,6% 0,3% 0,3% 0,3% 3,8% dziedzictwa narodowego Ochrona 6. 2,4% 0,4% 0,0% 0,3% 0,6% 1,4% 0,1% 0,1% zdrowia 7. Pomoc 3,4% 0,1% 0,0% 0,0% 0,1% 1,0% 0,6% 1,7%

102

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 społeczna Kultura 8. 2,0% 0,5% 1,5% 0,5% 0,0% 0,0% 1,0% 2,0% fizyczna i sport Administracja 9. 5,6% 3,8% 2,9% 3,1% 2,6% 1,2% 1,4% 4,8% publiczna

Bior ąc pod uwag ę skal ę wydatków na 1 mieszka ńca w gminach w latach 2002 – 2006 nale Ŝy stwierdzi ć, Ŝe wska źnik ten systematycznie ro śnie, natomiast w powiecie utrzymuje si ę na prawie niezmiennym poziomie (wykres poni Ŝej).

Wydatki bud Ŝetów gmin i powiatu na 1 mieszka ńca w latach 2002 - 2006

2 000,00 1 800,00 1 600,00 1 400,00 1 200,00 wydatki bud Ŝetu gmin na 1 1 000,00 mieszka ńca 800,00 wydatki bud Ŝetu powiatu na 600,00 1 mieszka ńca 400,00 200,00 0,00 2002 2003 2004 2005 2006

Źródło: GUS

Prognoza dochodów i wydatków inwestycyjnych bud Ŝetów gmin na lata 2008-2015

Z danych finansowych przekazanych przez wszystkie gminy powiatu biłgorajskiego wynika, Ŝe w latach 2008 – 2015 planowane dochody ogółem wynios ą 1 985 202 484 zł, z czego na wydatki inwestycyjne ogółem gminy zamierzaj ą przeznaczy ć 654 361 840 zł (32,96%) – tabela i wykres poni Ŝej.

Projekcja dochodów ogółem i wydatków inwestycyjnych gmin na lata 2008-2015 w zł

Lp. Rok 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Razem 1. dochody 238504170 267233437 253502588 243096504 245660013 247986673 249689638 239529461 1985202484 2. wydatki 90364048 129901572 112946905 75647000 59699965 61021750 64222000 60558600 654361840

103

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Prognoza dochodów i wydatków inwestycyjnych gmin powiatu biłgorajskiego w latach 2008-2015

400000000

300000000

200000000

100000000

0 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Dochody bud Ŝetów gmin Wydatki inwestycyjne bud Ŝetów gmin

Źródło- opracowanie własne

Z podziału na kategorie wydatków inwestycyjnych w latach 2008 - 2015 wynika, Ŝe gminy powiatu biłgorajskiego planuj ą najwi ęcej środków finansowych przeznaczy na: transport i ł ączno ść (28%), gospodark ę komunaln ą i ochron ę środowiska (24%), rolnictwo i łowiectwo (24%), kultur ę fizyczna i sport (10%) oraz o świat ę i wychowanie (7%).

Najmniejsze wydatki inwestycyjne planowane s ą w zakresie: kultura i ochrona dziedzictwa narodowego (3%), gospodark ę mieszkaniow ą (2%), administracj ę publiczn ą (1%), bezpiecze ństwo publiczne i ochron ę przeciwpo Ŝarow ą (1%). Praktycznie nie planuje si ę wydatków inwestycyjnych na ochron ę zdrowia i pomoc społeczn ą – wykres poni Ŝej.

Kategorie wydatków inwestycyjnych gmin powiatu biłgorajskiego w latach 2008 - 2015

rolnictwo i łowiectwo

transport i ł ączno ść

0% 10% 1% 1% gospodarka komunalna i 24% 3% 0% ochrona środowiska 7% gospodarka mieszkaniowa 2% oświata i wychowanie

kultura i ochrona dziedzictwa narodowego ochrona zdrowia 24% 28% pomoc społeczna

kultura fizyczna i sport

administracja publiczna

bezpiecze ństwo publiczne i ochrona przeciwpo Ŝarowa

Źródło – opracowanie własne

104

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 5.2 Planowanie strategiczne

Opracowane średniookresowe programy na poziomie powiatu to:

1. Powiatowy Program Działa ń na Rzecz Osób Niepełnosprawnych na lata 2007 – 2013 (do aktualizacji). 2. Program Ochrony Środowiska Powiatu Biłgorajskiego (do aktualizacji). 3. Powiatowy Program Promocji Zatrudnienia i Aktywizacji Lokalnego Rynku Pracy na lata 2004 – 2007 (do aktualizacji).

Działania promocyjne powiatu prowadzone s ą wspólnie ze wszystkimi podmiotami Ŝycia społeczno – gospodarczego, które w jakikolwiek sposób mog ą przyczyni ć si ę do zwi ększenia zainteresowania jego obszarem. Całoroczn ą akcję promocyjn ą prowadz ą jednostki samorz ądu terytorialnego poprzez podległe im Miejskie i Gminne O środki Kultury oraz przez współprac ę z organizacjami pozarz ądowymi w ramach ogłaszanych konkursów na wsparcie lub powierzenie zada ń w zakresie kultury, sportu i turystyki. Wiele imprez tego rodzaju organizowanych jest przez organizacje pozarz ądowe bez wsparcia finansowego samorz ądu w ramach ich zada ń statutowych. W skali szerszej, jak lokalna nale Ŝy podkre śli ć współprac ę z samorz ądem województwa w promocj ę regionalnego produktu Ŝywno ściowego (piróg biłgorajski, wpisany przez Ministra Rolnictwa na list ę Produktów Tradycyjnych), czy emisj ę lokalnego pieni ądza („przetak”). Wa Ŝnym elementem promocji powiatu jest działalno ść Powiatowego O środka Informacji Turystycznej. Rzetelna, aktualna informacja turystyczna, edycja map, przewodników i publikacji ksi ąŜ kowych (cz ęsto przy wkładzie finansowym wielu partnerów), liczne rajdy rowerowe, spływy kajakowe po Tanwi i kuligi stanowi ą znacz ący wkład w promocj ę powiatu.

Działania marketingowe zmierzaj ące do stworzenia i utrzymania dobrze prosperuj ącej gospodarki dzi ęki pozyskaniu inwestorów zagranicznych i krajowych praktycznie prowadzone s ą przez ka Ŝdą jednostk ę samorz ądu terytorialnego odr ębnie. Główn ą bol ączk ą dla samorz ądów jest brak terenów inwestycyjnych. Główny o środek Ŝycia społeczno – gospodarczego – Biłgoraj - jest w stanie zaoferowa ć sprzyjaj ące warunki dla inwestorów zewn ętrznych. Nawet brak dobrej jako ści dróg publicznych ł ącz ących to miasto z miastami ościennymi nie powoduje zmniejszenia jego atrakcyjno ści inwestycyjnej. Dodatkowym atutem jest posiadanie dobrze rozwini ętej infrastruktury na stosunkowo małej powierzchni. Pewne nadzieje w działaniach marketingowych mo Ŝna wi ąza ć z programem i działalno ści ą Centrum Obsługi Inwestora (COI), który pod merytorycznym nadzorem Urz ędu Marszałkowskiego we współpracy z PAIiIZ prowadzi ć b ędzie promocje ofert, współorganizowa ć: spotkania gospodarcze, prezentacje oraz seminaria. Ponadto pełni ć b ędzie rol ę koordynatora kontaktów potencjalnych partnerów gospodarczych.

5.3 Kapitał społeczny

Organizacje pozarz ądowe

Aktywno ść mieszka ńców powiatu biłgorajskiego mierzona ilo ści ą fundacji, stowarzysze ń i organizacji społecznych mo Ŝna uzna ć za zadawalaj ącą. Liczba fundacji w latach 1999 – 2006 wzrosła z 6 do 9, a stowarzysze ń i organizacji społecznych wzrosła siedmiokrotnie z 36 do 222 (wykres poni Ŝej).

105

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Fundacje, stowarzyszenia i organizacje społeczne w powiecie biłgorajskim w latach 1999 - 2006

250

200

150 stowarzyszenia i organizacje społeczne fundacje 100

0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Źródło: dane GUS

Organizacje te powstały w celu rozwi ązywania ró Ŝnorodnych problemów i s ą bardzo wa Ŝnym dopełnieniem działalno ści struktur pa ństwowych i samorz ądowych. Dominuj ącym przedmiotem działalno ści wielu organizacji jest zapobieganie szeroko rozumianemu wykluczeniu społecznemu (ubóstwu, przest ępczo ści, narkomanii, bezrobociu), popularyzacja wśród dzieci i młodzie Ŝy amatorskiego ruchu sportowego, aktywizacja społeczno ści lokalnej w działalno ści kulturalnej i szeroko rozumiana edukacja dzieci i młodzie Ŝy.

Wa Ŝnym czynnikiem warunkuj ącym powstanie wielu organizacji jest stworzenie korzystnych warunków sprzyjaj ących tej aktywno ści, takich jak: otwarto ść władz na potrzeby społeczne, dobra i rzetelna informacja publiczna, wspomaganie finansowe działa ń ze środków publicznych.

Aktywno ść wyborcza

Aktywno ść wyborcza mieszka ńców powiatu biłgorajskiego mierzona udziałem w wyborach samorz ądowych, do Sejmu i Senatu RP, Parlamentu Europejskiego i Prezydenta RP jest porównywalna do aktywno ści ogółu mieszka ńców województwa lubelskiego. Analizie statystycznej poddano dane z wyborów do samorz ądu, Sejmu i Senatu RP w latach 2001-2007.

Najwy Ŝsz ą frekwencj ę wyborcz ą mieszka ńców powiatu odnotowano podczas wyborów samorz ądowych w 2002 roku, gdzie wyniosła ona 54,40% i była wy Ŝsza o 2,80% od maksymalnej frekwencji w województwie lubelskim. Najni Ŝsza frekwencja wyborcza z przełomu lat 2001-2007 w śród społeczno ści powiatu biłgorajskiego notowana była podczas wyborów parlamentarnych do Sejmu i Senatu w roku 2005 i wyniosła 40,37% i była ni Ŝsza o 1,51% od najni Ŝszej frekwencji w województwie lubelskim.

Wy Ŝsz ą aktywno ści ą wyborcz ą charakteryzuj ą si ę mieszka ńcy miast powiatu biłgorajskiego, których udział w wyborach był średnio o około 10% wy Ŝszy od mieszka ńców wsi. Tendencja podobna zauwa Ŝalna jest równie Ŝ w województwie lubelskim, gdzie wska źnik ten był jeszcze wy Ŝszy i wynosił 19,28%.

106

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Czynne prawo wyborcze mieszka ńców powiatu mierzone liczb ą kandydatów bior ących udział w wyborach przypadaj ących na 1000 mieszka ńców wynosiła średnio: w wyborach do władz samorz ądowych – 3,41, do Sejmu RP – 0,25, do Senatu RP – 0,02 i jest porównywalna z liczb ą kandydatów na 1000 mieszka ńców w województwie lubelskim wynosz ącą odpowiednio: do władz samorz ądowych – 3,44, do Sejmu – 0,28, do Senatu – 0,02. Czterokrotnie wy Ŝsz ą aktywno ści ą wyborcz ą wykazywali si ę m ęŜ czy źni ni Ŝ kobiety, co odnotowano podczas ka Ŝdych wyborów, zarówno w powiecie jak i w województwie.

5.4 Bezpiecze ństwo

Ochrona zdrowia i opieka społeczna

Podstawowa opieka zdrowotna (POZ) to nazwa zasadniczego elementu opieki zdrowotnej w Polsce. Jednostk ą podstawowej opieki zdrowotnej jest zakład lecznictwa, sprawuj ący kompleksow ą opiek ę nad populacj ą. Lekarzami przyjmuj ącymi w POZ mog ą by ć zarówno lekarze rodzinni, jak i zespoły: internista i pediatra. POZ jest równie Ŝ zobowi ązany do zapewnienia swoim pacjentom opieki piel ęgniarki środowiskowej oraz poło Ŝnej.

Pod wzgl ędem organizacyjnym POZ mo Ŝe działa ć jako:

• niepubliczny zakład opieki zdrowotnej (N ZOZ) - firma prywatna, • samodzielny publiczny zespół opieki zdrowotnej (SP ZOZ) - jednostki pa ństwowe lub podległe samorz ądom, • indywidualna praktyka lekarska - prywatna praktyka lekarska, • grupowa praktyka lekarska - grupa prywatnych praktyk lekarskich.

Przychodnie POZ s ą niezale Ŝnymi (poza SP ZOZ) firmami, jednak usługi świadczone przez nie s ą bezpłatne dla osób ubezpieczonych, poniewa Ŝ s ą finansowane poprzez kontrakt z Narodowym Funduszem Zdrowia.

Opieka zdrowotna w powiecie biłgorajskim świadczona jest przez publiczn ą i niepubliczn ą słu Ŝbę zdrowia w ramach kontraktów z NFZ oraz przez świadczeniodawców prywatnych, którzy nie podpisali umowy z NFZ.

Do pierwszej grupy zaliczamy: Samodzielny Publiczny Zespół Opieki Zdrowotnej w Biłgoraju, Niepubliczne Zakłady Opieki Zdrowotnej w gminach powiatu, prywatne zakłady stomatologiczne maj ące umow ę z NFZ do drugiej grupy za ś prywatne poradnie specjalistyczne.

Samodzielny Publiczny Zespół Opieki Zdrowotnej w Biłgoraju

Od 1999 roku do chwili obecnej na terenie powiatu biłgorajskiego funkcjonuje Samodzielny Publiczny Zespół Opieki Zdrowotnej, dla którego organem zało Ŝycielskim jest Rada Powiatu. Po roku 1999 nast ąpił spadek ogólnej liczby łó Ŝek z 463 do 434 (spadek o 6,26 %) i na tym poziomie utrzymywał si ę do roku 2003. Dla porównania w województwie lubelskim w roku 2003 działało ogółem 38 szpitali w tym 35 publicznych i 3 niepubliczne z ogóln ą liczb ą łó Ŝek 11 793. W stosunku do 1999 roku nast ąpił w województwie wzrost liczby szpitali o 4 (10,5 %), natomiast odnotowano spadek liczby łó Ŝek o 6,4 %.

Na terenie powiatu biłgorajskiego brak jest ratownictwa medycznego.

107

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Na przełomie lat 1999-2003 obserwuje si ę w powiecie, jak równie Ŝ w województwie systematyczny wzrost liczby pacjentów w szpitalach ogólnych. Liczba pacjentów leczonych w szpitalach powiatu biłgorajskiego wynosiła w 1999 r. – 11 956 osób, a w 2003 r. - 13 683 osoby (wzrost o 14,44 %) dla porównania w województwie wynosiła: w 1999 r. - 366 715 osób, w 2003 r. – 414 454 osoby (wzrost o 13,02 %). Pomimo stałej liczby szpitali w powiecie, liczba oferowanych przez nie łó Ŝek spadła z 43,46 na 10 tys. mieszka ńców w 1999 roku do 40,96 w 2003 roku (w województwie z 56,4 do 53,8). Zmniejszył si ę równie Ŝ przeci ętny pobyt chorego w szpitalu z 9,17 dni w 1999 r. do 8,06 w 2003 r. ( w województwie z 9,23 dni do 8,08 dni. Było to oczywi ście wymuszone przez trudn ą sytuacj ę finansow ą szpitali.

Okres hospitalizacji chorych w szpitalu biłgorajskim w latach 1999 - 2003

9,5

8,5 Dni 8 Powiat Biłgorajski Województwo Lubelskie

7,5

7 1999 2000 2001 2002 2003 Rok

Źródło: GUS.

W 2005 roku opiek ę zdrowotn ą mieszka ńcom powiatu biłgorajskiego zapewniało 122 lekarzy medycznych, 39 lekarzy stomatologów, 60 farmaceutów, 371 piel ęgniarek i 51 poło Ŝnych. W 2005 roku wska źniki pracowników medycznych na 10 tys. ludno ści uległy zmianie. W stosunku do roku 1999 nast ąpił spadek wska źnika liczby lekarzy na 10 tys. ludno ści z 12,77 do 11,57 (w województwie spadek z 23,98 do 21,10). Natomiast wska źniki dla lekarzy stomatologów wzrosły z 3,19 do 3,70 na 10 tys. mieszka ńców (w województwie wzrost z 3,99 do 4,18). Wzrosły równie Ŝ wska źniki liczby farmaceutów na 10 tys. mieszka ńców z 4,13 do 5,69 (w województwie wzrost z 6,16 do 7,30). W ci ągu sze ściu ostatnich lat systematycznie zmniejszała si ę liczba pielęgniarek i poło Ŝnych: z 46,75 do 35,17 piel ęgniarek na 10 tys. mieszka ńców (w województwie z 60,07 do 52,15) i z 5,17 do 4,83 poło Ŝnych na 10 tys. mieszka ńców (w województwie z 6,90 do 6,22). Pracownicy medyczni w powiecie biłgorajskim w roku 1999 i 2005.

2005

1999

poło Ŝne; 7,90% lekarze; 19% lekarze stomatolodzy poło Ŝne; 7,20% ; 6,10% lekarze; 17,80% lekarze stomatolodzy ; 4,40% farmaceuci; 9,30%

piel ęgniarki; 57,70% farmaceuci; 5,70%

piel ęgniarki; 64,90%

Źródło: GUS. 108

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

W 2005 roku w powiecie biłgorajskim sie ć placówek podstawowej opieki zdrowotnej tworzyło 30 zakładów opieki zdrowotnej (w województwie lubelskim – 747). Liczba ich w stosunku do roku 1999 wzrosła o 233%. W ci ągu całego 2005 roku udzielono w nich 326 tys. porad pacjentom, przy czym w zdecydowanej wi ększo ści były to porady lekarskie.

W powiecie biłgorajskim w 2005 roku funkcjonowało 30 aptek i 4 punkty apteczne. W porównaniu do roku 1999 w powiecie biłgorajskim wzrosła liczba aptek o 15,38% oraz 4-krotnie zwi ększyła si ę liczba punktów aptecznych. Na jedn ą aptek ę przypadało 3481 osób, gdy w roku 1999 – 4097 (w województwie w 2005 r. – 2868 osób, w 1999 r. – 3700 osób).

Od 1999 roku w powiecie biłgorajskim funkcjonuje 1 Ŝłobek ze stał ą ilo ścią 25 miejsc rzeczywistych. W ci ągu roku przebywa tam średnio w poszczególnych latach około 40 dzieci. W powiecie w 2006 roku na jedno miejsce w Ŝłobku przypadało 123,8 dzieci (w województwie 57,8 dzieci na jedno miejsce).

W 2005 roku w powiecie biłgorajskim funkcjonowało 5 zakładów pomocy społecznej, 2 domy pomocy społecznej oraz 2 oddziały posiadaj ących ł ącznie 298 miejsc, w których mieszkało w sumie 280 osób. W stosunku do roku 1999 ilo ść zakładów pomocy społecznej pozostała na tym samym poziomie, ilo ść domów pomocy społecznej wzrosła o 2, a liczba oddziałów o 1. Wzrosła równie Ŝ o 37,33% ł ączna ilo ść miejsc w tych placówkach, jak równie Ŝ wzrosła o 36,59% liczba zamieszkuj ących tam pacjentów.

Na terenie powiatu biłgorajskiego w ogóle nie wyst ępuje lecznictwo uzdrowiskowe oraz brak jest placówek stacjonarnych zakładów opieki zdrowotnej w postaci zakładów opieku ńczo-leczniczych czy hospicji. Nie jest to korzystne z uwagi na zwi ększaj ącą si ę liczb ę osób w wieku starszym, wymagaj ącym przede wszystkim opieki tego typu, a nie zawsze stacjonarnego leczenia szpitalnego.

Niepubliczne Zakłady Opieki Zdrowotnej

W powiecie biłgorajskim funkcjonuje 18 Niepublicznych Zakładów Opieki Zdrowotnej w nast ępuj ących miejscowo ściach: Aleksandrów, Biłgoraj, Biszcza, Frampol, Goraj, Ksi ęŜ pol, Lipiny Górne – Lewki, Łukowa, Obsza, Potok Górny, Tarnogród, Tereszpol – Zaorenda, Turobin. Świadcz ą one usługi z zakresu podstawowej opieki zdrowotnej (leczenie oraz profilaktyka chorób, a tak Ŝe orzekanie o stanie zdrowia). Lekarzami w NZOZ - ach s ą lekarze rodzinni (pierwszego kontaktu), jak i zespoły internista i pediatra.

Gabinety stomatologiczne

Na terenie powiatu biłgorajskiego znajduje si ę i działa 27 prywatnych gabinetów stomatologicznych maj ących umow ę z NFZ – wi ększo ść w Biłgoraju (10), pozostałe w gminach powiatu. Prawie wszystkie gabinety świadcz ą usługi podstawowe dla dorosłych z protetyk ą z wyj ątkiem dwóch, które świadcz ą usługi specjalistyczne w dziedzinie ortodoncji i protetyki stomatologicznej (oba gabinety znajduj ą si ę na terenie miasta Biłgoraj).

Specjalistyczne Poradnie Lekarskie

W powiecie funkcjonuje 9 rodzajów poradni specjalistycznych: dermatologiczna, foniatryczna, neurologiczna, logopedyczna, okulistyczna, otolaryngologiczna, preluksacyjna, osteoporozy i wad postawy. Na cały obszar powiatu działa tylko jedna poradnia

109

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 dermatologiczna, foniatryczna i otolaryngologiczna, logopedyczna, osteoporozy, preluksacyjna i wad postawy, 3 neurologiczne i 5 okulistycznych.

Pomoc społeczna

Zachodz ące w Polsce zmiany od pocz ątku lat dziewi ęć dziesi ątych to okres silnego wzrostu ubóstwa. Zwi ększaj ące si ę trudno ści na rynku pracy, w tym rosn ące bezrobocie, oraz utrzymuj ąca si ę od wielu lat niekorzystna sytuacja finansowa gospodarstw powi ązanych z rolnictwem, to główne czynniki, które wpłyn ęły na pogorszenie si ę sytuacji materialnej cz ęś ci rodzin. W roku 2002 około 59% mieszka ńców Polski Ŝyło w gospodarstwach domowych, w których poziom wydatków był ni Ŝszy od minimum socjalnego. Z prowadzonych analiz wynika, i Ŝ do najwa Ŝniejszych czynników oddziaływuj ących na rozmiary niedostatku zaliczy ć nale Ŝy typ biologiczny rodziny. W najtrudniejszej sytuacji materialnej znajduj ą si ę rodziny wielodzietne oraz rodziny, w których Ŝyj ą osoby niepełnosprawne.

Wykluczenie społeczne jest wynikiem wielu czynników Ŝycia społeczno - gospodarczego. W powiecie biłgorajskim do najwa Ŝniejszych mo Ŝemy zaliczy ć: wielodzietno ść , niski status materialny, patologie społeczne, bezrobocie, generalnie brak przygotowania dzieci do systemu kształcenia podstawowego (przedszkola), niski poziom profilaktyki leczniczej i trudno ść w dost ępie do specjalistycznej opieki medycznej.

Instytucjonalnie pomoc społeczna w powiecie udzielana jest na poziomie gmin przez miejskie i gminne o środki pomocy społecznej, a na poziomie powiatu przez Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie. Gminy udzielaj ą pomocy społecznej przez świadczenia pieni ęŜ ne, świadczenia niepieni ęŜ ne oraz usługi opieku ńcze, powiat za ś zapewnia realizacj ę zada ń z pomocy społecznej przez: instytucjonalne i środowiskowe formy pomocy, rodziny zast ępcze i o środek interwencji kryzysowej. Nale Ŝy podkre śli ć prac ę organizacji pozarz ądowych działaj ących w sferze pomocy społecznej oraz na rzecz osób niepełnosprawnych. Nale Ŝą do nich:

- Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom Niepełnosprawnym w Biłgoraju - Stowarzyszenie Klub Abstynenta „Iskra” w Biłgoraju, - Towarzystwo Aktywno ści Osób Niepełnosprawnych w Biłgoraju, - Polski Zwi ązek Niewidomych – koło Powiatowe w Biłgoraju, - Polski Czerwony Krzy Ŝ w Biłgoraju, - Stowarzyszenie „SOS Wioski Dzieci ęce” w Polsce, - Stowarzyszenie na Rzecz Pomocy Rodzinie „Podaj Dło ń”, - Fundacja Fundusz Lokalny Ziemi Biłgorajskiej w Biłgoraju, - Towarzystwo Regionalne w Biłgoraju, - Towarzystwo Przyjaciół Dzieci w Biłgoraju, - Fundacja Pomocy Dzieciom „Krzyk” w Biłgoraju, - Tarnogrodzkie Stowarzyszenie na Rzecz Osób Niepełnosprawnych w Tarnogrodzie.

Pomoc społeczna, jako zadanie własne powiatu realizowana jest przez:

1. instytucjonalne formy pomocy:

- Dom Pomocy Społecznej dla Osób Dorosłych Niepełnosprawnych Intelektualnie oraz dla Dzieci i Młodzie Ŝy Niepełnosprawnej Intelektualnie w Teodorówce, - Filia DPS w Teodorówce dla osób psychicznie chorych w Długim K ącie, 110

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 - Dom Pomocy Społecznej dla Kombatantów w Biłgoraju, - Ośrodek Interwencji Kryzysowej.

2. środowiskowe formy pomocy:

- świetlica Środowiskowa w Józefowie, - rodziny zast ępcze,

3. rehabilitacj ę społeczn ą osób niepełnosprawnych

- Warsztaty Terapii Zaj ęciowej w Biłgoraju, Józefowie i Biszczy, - zaopatrzenie osób niepełnosprawnych w sprz ęt rehabilitacyjny, przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze, - likwidacj ę barier architektonicznych, w komunikowaniu si ę i barier technicznych, - dofinansowanie uczestnictwa w turnusach rehabilitacyjnych, - dofinansowanie sportu, kultury, rekreacji i turystyki osób niepełnosprawnych.

Dom Pomocy Społecznej dla Osób Dorosłych Niepełnosprawnych Intelektualnie oraz dla Dzieci i Młodzie Ŝy Niepełnosprawnej Intelektualnie w Teodorówce dysponował w latach 1999 – 2002 165 miejscami (4,01% w woj. lub. w 2002 r.). Od 2003 r. ilo ść miejsc w tym ośrodku zwi ększyła si ę do 195. Poza rokiem 2002 i 2006 placówka ta obejmował opiek ą od 1 do 6 osób mniej ni Ŝ ilo ść posiadanych miejsc. Filie DPS w Teodorówce działające w Biłgoraju od 1999 r. i w Długim K ącie od 2003 r. dysponuj ą odpowiednio 7 i 30 miejscami. Wykorzystanie miejsc w filiach jest 100% w przypadku Biłgoraja i 106,7% w Długim K ącie (od 2005 r.).

Dom Pomocy Społecznej dla Kombatantów w Biłgoraju powstały w 2001 r. dysponuje obecnie 75 miejscami (w 2001 r. – 63, w latach 2002 – 2005 – 74). Tylko w pierwszym roku działalno ści ilo ść podopiecznych wynosiła 12 osób, w ka Ŝdym nast ępnym roku była nieznacznie mniejsza lub wi ększa od ilo ści posiadanych miejsc.

Od 2005 r. pomocy w zakresie zakwaterowania i poradnictwa specjalistycznego udziela Ośrodek Interwencji Kryzysowej w Tarnogrodzie z 5 pokojami hostelowymi.

Od 2000 r. rehabilitacja zawodowa i społeczna osób niepełnosprawnych realizowana była przez Warsztaty Terapii Zaj ęciowej w Biłgoraju i Józefowie dla 65 (do 2002 r.), od 2003 r. – dla 70, a od 2005 r. dla 75 uczestników. Od 2005 roku w nowopowstałych Warsztatach Terapii Zaj ęciowej w Biszczy w zaj ęciach uczestniczy 30 uczestników. Od 2006 r. ł ączna liczba uczestników warsztatów terapii zaj ęciowej wynosi 105.

Od 2001 roku w utworzonej Świetlicy Środowiskowej w Józefowie maj ącej zasi ęg ponadgminny prowadzone s ą zaj ęcia dla 30 dzieci i młodzie Ŝy pochodz ących z rodzin ubogich i patologicznych.

Świetlice o zasi ęgu gminnym działaj ą w dwóch gminach powiatu biłgorajskiego mie ście i gminie Tarnogród (w miejscowo ści Ró Ŝaniec) oraz w mie ście Biłgoraj.

W latach 1999 – 2004 działał Rodzinny Dom Dziecka dla 6 wychowanków.

Opieka nad dzie ćmi pozbawionymi mo Ŝliwo ści wychowywania w rodzinie biologicznej organizowana jest w rodzinach zast ępczych. Stan rodzin zast ępczych w 1999 r. wynosił 28, a przebywało w nich 40 dzieci. W roku 2006 było 35 rodzin z 52 umieszczonymi w nich 111

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 dzie ćmi. W porównaniu do roku 1999 liczba rodzin wzrosła o 7 (tj. 23%), natomiast liczba dzieci o 12 (tj. 20%). W badanym okresie liczba rodzin zast ępczych w województwie zmniejszyła si ę o 8,4%.

Na terenie powiatu biłgorajskiego funkcjonuje 1 placówka opieku ńczo-wychowawcza, tj. Wioska Dzieci ęca SOS w Biłgoraju prowadzona przez stowarzyszenie SOS Wioski Dzieci ęce w Polsce. Według stanu na dzie ń 31.12.2006 r. w Wiosce Dzieci ęcej przebywało 101 dzieci. Przebywaj ą tu dzieci z 23 powiatów z terenu całego kraju.

Nale Ŝy zaznaczy ć fakt zupełnego braku infrastruktury pomocowej w północnej cz ęś ci naszego powiatu (gminy: Goraj, Frampol, Turobin), gdzie oprócz świetlic środowiskowych i domów dziennego pobytu potrzebne jest tworzenie warsztatów terapii zaj ęciowej dla osób niepełnosprawnych.

W obliczu narastaj ących problemów społecznych, du Ŝej liczby i rodzajów zada ń pomocy społecznej oraz osób uprawnionych do korzystania z jej świadcze ń konieczne jest doskonalenie kadr instytucji pomocy społecznej.

Problemem w zakresie infrastruktury pomocy społecznej jest niedoinwestowanie ośrodków pomocy społecznej, w tym: konieczne termomodernizacje obiektów z modernizacj ą kotłowni w DPS w Teodorówce oraz dostosowanie pomieszcze ń do wymaganych standardów w Specjalnym O środku Rewalidacyjno – Wychowawczym w Teodorówce.

Stan bezpiecze ństwa i porz ądku publicznego

Stan bezpiecze ństwa i porz ądku publicznego na terenie powiatu biłgorajskiego ulega systematycznej poprawie.

Od czterech lat odnotowywany jest niski wska źnik zagro Ŝenia przest ępczo ści ą kryminaln ą liczony na 10 000 mieszka ńców powiatu (w roku 2006 trzeci w województwie), który w 2006 r. wyniósł 78,7, co świadczy o tym, Ŝe powiat biłgorajski jest jednym z najbezpieczniejszych powiatów w województwie lubelskim.

Ogólny wska źnik zagro Ŝenia przest ępczo ści ą na 10 000 mieszka ńców wyniósł 155,8, co daje drugi wynik w województwie pod wzgl ędem bezpiecze ństwa.

W 2006 r. w porównaniu do analogicznego okresu roku ubiegłego w powiecie biłgorajskim nast ąpił nieznaczny spadek wszcz ętych post ępowa ń przygotowawczych. Ogółem zostało wszcz ętych 1 568 dochodze ń przy 1 586 w 2005 r., tj. mniej o 18. Znaczny spadek wszcz ęć dochodze ń odnotowany został głównie w kategorii: kradzie Ŝy samochodu z 12 do 2, kradzie Ŝy z włamaniem z 118 do 96, fałszerstwa gospodarcze z 6 do l, przest ępstwa drogowe z 633 do 562, w tym przest ępstwa z art. 178a kk (nietrze źwi kieruj ący) z 540 do 474 przest ępstw w roku 2006, tj. mniej o 66.

W zako ńczonych 1709 post ępowaniach przygotowawczych stwierdzono 1625 czynów przest ępczych (dynamika w stosunku do roku 2005 wyniosła 101,6%), z których wykryto 1409, co dało wska źnik wykrywalno ści 85,9%. Pomimo, Ŝe jest on ni Ŝszy o 0,9% od ubiegłorocznego, to daje jednak IV miejsce w województwie.

W latach 2005 – 2006 nast ąpił nieznaczny wzrost przest ępczo ści na terenie powiatu. Odnotowano wzrost stwierdzonych przest ępstw o 1,6% z 1599 w 2005 r. do 1625 w 2006 roku. W kategoriach przest ępstw o charakterze kryminalnym nast ąpił wzrost stwierdzonych 112

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 czynów z 781 w 2005 r. do 821 w roku 2006. Równie Ŝ w podstawowych kategoriach kryminalnych nast ąpił wzrost przest ępstw z 317 do 343, w tym:

- kradzie Ŝe cudzej rzeczy z 169 do 171 przest ępstw, tj. o 1,2% wzrost, - kradzie Ŝe z włamaniem z 137 do 146 przest ępstw, tj. o 6,6% wzrost.

Nast ąpił spadek wykrywalno ści sprawców przest ępstw kryminalnych w najbardziej dokuczliwej dla społecze ństwa kategorii, takiej jak kradzie Ŝ mienia, gdzie wska źnik wykrywalno ści wyniósł 56,9% i jest ni Ŝszy ni Ŝ w 2005 r., o 4,3%, lecz drugi w województwie. Pocieszaj ącym jest wzrost wykrywalno ści w kategoriach kradzie Ŝ z włamaniem - wska źnik wykrywalno ści 54,3 %, wy Ŝszy ni Ŝ w 2005 r. o 18,9% ( najwy Ŝszy w województwie) oraz rozboje i wymuszenia rozbójnicze - wska źnik wykrywalno ści 90,9%, wy Ŝszy ni Ŝ w 2005 r., o 0,9 %, lecz czwarty w województwie.

Szczegółowe dane dotycz ące podstawowych kategorii przest ępstw kryminalnych przedstawia poni Ŝsza tabela:

2005 2006 KATEGORIA stwierdz. wykryte % wyk. stwierdz. wykryte % wyk.

Zabójstwa 1 1 100 0 0 -

Zgwałcenia 0 0 - 4 3 75,0 Kradzie Ŝe cudzej rzeczy 169 104 61,2 171 99 56,9 Kradzie Ŝe samochodów 11 4 33,3 2 0 0,0 Kradzie Ŝe z włamaniem 137 51 35,4 146 82 54,3 Rozboje, wymuszenia 10 9 90,0 22 20 90,9 rozbójnicze

Z analizy powy Ŝszych danych wynika, Ŝe na terenie powiatu biłgorajskiego w 2006 r. nie został odnotowany czyn z najci ęŜ szej kategorii przest ępstwa kryminalnego, jakim jest zabójstwo. Ponadto z powy Ŝszego zestawienia wynika, Ŝe w kategorii kradzie Ŝy samochodów nast ąpił spadek stwierdzonych przest ępstw z 11 do 2 z tym, Ŝe wska źnik wykrywalno ści spadł z 33,3% w roku ubiegłym do 0,0% w roku 2006. Natomiast nast ąpił wzrost stwierdzonych przest ępstw w kategoriach zgwałcenia z 0 do 4 - wykrywalność 75,0%, kradzie Ŝy cudzej rzeczy ze 169 do 171 - wykrywalno ść spadła z 61,2 do 56,9%, kradzie Ŝe z włamaniem ze 137 do 146 - wykrywalno ść wzrosła z 35,4% do 54,3%, rozboje i wymuszenia rozbójnicze z 10 do 22 - wykrywalno ść wzrosła z 90,0% do 90,9%.

W porównaniu do lat ubiegłych w powiecie biłgorajskim systematycznie spada ogólna ilo ść przest ępstw o charakterze kryminalnym. W 2000 roku stwierdzono 1124 przest ępstwa, w 2001 r. - 921, w 2002 r. - 741, w 2003 r. - 812 przest ępstwa w 2004 r. - 783 przest ępstw, w 2005 r. - 781 przest ępstw. W 2006 r. nast ąpił niewielki wzrost przest ępstw stwierdzonych - 821 przest ępstw.

Przedstawione powy Ŝej dane s ą efektem wła ściwej pracy pionu prewencji oraz dobrze ukierunkowanej pracy operacyjno - dochodzeniowej, poł ączonej ścisł ą współprac ą z innymi pionami KPP Biłgoraj. Ponadto w pełni realizowane są zadania zgodnie z przyj ętymi zało Ŝeniami w zakresie współpracy wykrywczej w ramach zespołów policjantów składaj ących si ę ze słu Ŝb dochodzeniowych, operacyjnych i prewencyjnych.

113

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

Wybrane kategorie przest ępstw oraz osi ągni ęte wyniki w ich wykrywalno ści przedstawia poni Ŝsza tabela:

2005 2006 KATEGORIA stwier. wyk. %wyk. stwier. wyk. % wyk.

Uszkodzenie ciała 13 13 100 16 15 93,8

Bójki i pobicia 25 24 96,0 28 24 85,7 Oszustwa kryminalne 20 17 85,0 33 24 72,7 Oszustwa gospodarcze 24 23 95,8 74 75 100 Fałszerstwa kryminalne 45 24 53,3 63 26 40,6 Fałszerstwa gospodarcze 2 2 100 9 8 88,9 Korupcja 7 7 100 0 0 - Narkomania 36 35 97,2 12 12 100 Akcyza 7 7 100 1 1 100 Obrót gospodarczy 59 59 100 24 22 91,7 Przest ępstwa drogowe 589 590 100 532 532 100

W tym art. 178a kk 552 552 100 499 499 100 Razem kryminalne 781 579 73,4 821 610 73,1 Razem gospodarcze 130 128 98,5 152 149 97,4

Ogółem 1599 1395 86,8 1625 1409 85,9

Z przedstawionych danych liczbowych wynika, Ŝe w okresie 2006 r. wzrosła ilo ść stwierdzonych przest ępstw w kategorii fałszerstwa kryminalne z 45 do 63 czynów, uszkodzenie ciała z 13 do 16 czynów, bójki i pobicia z 25 do 28 czynów, oszustwa kryminalne z 20 do 33 czynów, oszustwa gospodarcze z 24 do 74 czynów i fałszerstwa gospodarcze z 2 do 9 czynów.

Natomiast spadek przest ępczo ści odnotowano w kategoriach korupcja z 7 do 0 czynów, narkomania z 36 do 12 czynów, obrót gospodarczy z 59 do 24 czynów, oszustwa gospodarcze z 28 do 24 czynów, fałszerstwa gospodarcze z 3 do 2 czynów, akcyza z 7 do l czynów i przest ępstw drogowych z 589 do 532 czynów, w tym nietrze źwych kieruj ących pojazdami z 552 do 499 przest ępstw.

Najwi ększe zagro Ŝenie przest ępczo ści ą podobnie jak w latach ubiegłych wyst ępuje na terenie miasta Biłgoraj, gdzie zostało stwierdzonych 812 przest ępstw, co stanowi 50,0 % ogólnie zaistniałych na terenie powiatu.

W szczególno ści na terenie miasta wszczynano post ępowania przygotowawcze o przest ępstwa drogowe - 263 post ępowa ń, tj. 46,8% zaistniałych na terenie powiatu w tej kategorii.

W kategoriach kryminalnych na terenie Biłgoraja wszcz ęto 444 post ępowania przygotowawcze, w tym kradzie Ŝe cudzej rzeczy 115, kradzie Ŝe z włamaniem 53, rozboje 114

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 9 oraz kradzie Ŝe samochodów 2 dochodzenia. O charakterze kryminalnym stwierdzono 414 czynów przest ępczych. W roku 2005 stwierdzono takich czynów 359 nast ąpił, wi ęc wzrost o 55 czynów.

Do najbardziej zagro Ŝonych gmin z terenów działania poszczególnych Posterunków Policji nale Ŝą : gmina Józefów - 116 zanotowanych przest ępstw, gmina Frampol - 98 przest ępstw, gmina Tarnogród - 82 przest ępstwa i gmina Ksi ęŜ pol - 81 przest ępstw.

W 2005 r. zagro Ŝenie w powy Ŝszych gminach przedstawiało si ę nast ępuj ąco: gmina Józefów - 69 przest ępstw, gmina Frampol – 82, gmina Tarnogród - 72 przest ępstw i gmina Ksi ęŜ pol -163 przest ępstw.

W zakresie pracy prewencyjnej w 2006 roku policjanci powiatu biłgorajskiego ujawnili 10 042 wykrocze ń, za które zastosowano represj ę karn ą tj. o 1527 wi ęcej ni Ŝ w 2005 roku. Do S ądu Rejonowego Wydział VI Grodzki skierowano 935 wniosków o ukaranie tj. o 161 wi ęcej ni Ŝ w 2005 roku. Ujawniono 9107 wykrocze ń, za które nało Ŝono mandaty karne jest to o 1366 wi ęcej ni Ŝ w 2005 roku.

Powy Ŝsze dane obrazuje ni Ŝej umieszczona tabela:

2006 2005 Dynamika

Wykroczenia wnioskowe 935 774 120,8% Wykroczenia mandatowe 9107 7741 117,6% Razem 10042 8515 117,9%

Na 935 sporz ądzonych wniosków do S ądu - 330 dotyczyło wykrocze ń drogowych tj. 35,3%, a z 9107 nało Ŝonych mandatów karnych - 7188 dotyczyło wykrocze ń drogowych tj. 78,9%. Łącznie na 10 042 wykrocze ń 7 518 było wykroczeniami drogowymi tj. 74,8 %.

Niezale Ŝnie od działa ń represyjnych policjanci powiatu biłgorajskiego podj ęli w 2006 roku 5 086 interwencji (w 2005 r. - 3450), z tego interwencji domowych 1 382 (w 2005 r. – 1 262) oraz interwencji w miejscach publicznych 1 366 (w 2005 r. - 779).

Policjanci prewencji wykonali w 2006 roku 358 konwojów (w 2005 r. - 433). Realizuj ąc doprowadzenia i konwoje na zasadzie wielokrotno ści brało w nich udział 727 policjantów (w 2005 r. - 876), którzy przeznaczyli na to 1204 godziny (w 2005 r. - 1267) oraz przejechali 22 419 (w 2005 r. - 21 648 km).

Ponadto policjanci prewencji KPP w Biłgoraju zatrzymali na gor ącym uczynku b ądź w bezpo średnim po ścigu 50 sprawców przest ępstw kryminalnych (w 2005 r.- 65).

W 2006 roku stan bezpiecze ństwa w ruchu drogowym na terenie powiatu biłgorajskiego w porównaniu do 2005 roku przedstawiał si ę w nast ępuj ący sposób: 2005 2006 Wypadki 97 92 Zabici 13 17 Ranni 120 104 Kolizje 770 712

115

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

Z powy Ŝszego wynika, Ŝe na terenie powiatu biłgorajskiego w 2006 roku w porównaniu do 2005 roku, stan bezpiecze ństwa na drogach uległ niewielkiej poprawie. Zaistniało o 5 wypadków mniej, liczba rannych zmniejszyła si ę o 16, liczba kolizji zmalała o 58. Bardzo negatywnie przestawia si ę liczba ofiar śmiertelnych, gdzie nast ąpił wzrost o 4 osoby.

Wzrost zagro Ŝenia wypadkami drogowymi nast ąpił na drogach miasta i gminy Biłgoraj oraz gmin Tarnogród, Aleksandrów, natomiast kolizjami drogowymi na terenie gminy i miasta Biłgoraj, Józefów, Frampol.

Do miejsc szczególnie niebezpiecznych zaliczy ć nale Ŝy: miasto Biłgoraj ul. Ko ściuszki, droga wojewódzka W835 odcinek od Majdan N. do Ksi ęŜ pol oraz odcinek Tarnogród - Luchów Górny - na drodze wojewódzkiej Nr 853 odcinek Józefów - Długi K ąt.

W okresie 2006 roku policjanci KPP w Biłgoraju ujawnili na terenie powiatu 536 kieruj ących pojazdami pod wpływem alkoholu, natomiast w 2005 roku 598 kieruj ących.

Stan bezpiecze ństwa w zakresie ochrony przeciwpo Ŝarowej

Charakterystyka zagro Ŝeń

Najwi ększe zagro Ŝenia po Ŝarowe w powiecie biłgorajskim wyst ępuj ą na obszarach rolniczych i le śnych oraz terenach zabudowanych. W powiecie biłgorajskim lasy zajmuj ą powierzchni ę ok. 64 332 ha, co stanowi prawie 12 % powierzchni lasów województwa lubelskiego. Procentowy udział powierzchni le śnej w stosunku do ogólnej powierzchni powiatu (lesisto ść ) daje wska źnik ok. 38 % i jest wy Ŝszy od lesisto ści województwa lubelskiego 21,9 % oraz od średniej krajowej 28,1 %. Przewa Ŝaj ąca cz ęść lasów tj. o pow. 59 895 ha została zaliczona do II kategorii zagro Ŝenia po Ŝarowego, natomiast reszta o pow. 4 437 ha do III kategorii zagro Ŝenia po Ŝarowego.

Du Ŝe zagro Ŝenie po Ŝarowe wyst ępuje równie Ŝ w zakładach, które stosuj ą w du Ŝych ilo ściach materiały po Ŝarowo niebezpieczne w procesach produkcji i magazynowaniu. Do tych zakładów w szczególno ści nale Ŝą bazy i stacje paliw i gazu płynnego, kopalnia gazu ziemnego oraz fabryki mebli. W zakładach drzewnych i meblarskich znajduj ą si ę lakiernie i wyst ępuje kilkana ście obiektów o bardzo du Ŝym obci ąŜ eniu ogniowym, cz ęsto powy Ŝej 4000 MJ/m 2.

W wielu zakładach i obiektach le Ŝą cych w powiecie biłgorajskim wyst ępuje zagro Ŝenie wybuchem mieszanin gazów i par z powietrzem oraz pyłów. Strefy zagro Ŝenia wybuchem mieszanin gazów i par cieczy palnych z powietrzem wyst ępuj ą najcz ęś ciej w bazach i stacjach paliw i gazu płynnego oraz magazynach lakieru. Wi ększo ść stref zagro Ŝenia wybuchem mieszanin palnych pyłów z powietrzem wyst ępuje w zakładach produkuj ących meble i stolark ę budowlan ą.

Przez powiat od strony Janowa Lub. przebiega linia wysokiego ci śnienia zasilaj ąca w gaz ziemny miasto Biłgoraj i okolice. Na terenie powiatu znajduje si ę tak Ŝe kopalnia gazu ziemnego w Woli Ró Ŝanieckiej, gdzie tak Ŝe znajduj ą si ę gazoci ągi wysokiego ci śnienia.

116

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

W obr ębie powiatu wyst ępuj ą dwa udokumentowane zło Ŝa gazu ziemnego Tarnogród i Biszcza. Oba s ą obecnie eksploatowane. Potencjalne zagro Ŝenie, zwi ązane z wyst ępowaniem tych surowców mo Ŝe dotyczy ć prac wiertniczych, powstania stanów awaryjnych podczas ich pozyskiwania, uzdatniania lub transportu.

Na terenie powiatu biłgorajskiego istniej ą równie Ŝ zagro Ŝenia zwi ązane z mo Ŝliwo ści ą wyst ąpienia zdarze ń z udziałem toksycznych środków przemysłowych, szczególnie w obr ębie miasta Biłgoraja. Pocieszaj ący jest fakt, Ŝe w powiecie nie wyst ępuj ą zakłady o du Ŝym ryzyku wyst ąpienia awarii przemysłowej. Wyst ępuje tylko jeden zakład – Dystrybucja Gazu Mieczysław Portka - Rozlewnia gazu płynnego w Zagumniu – zaliczony do zakładów o zwi ększonym ryzyku wyst ąpienia awarii przemysłowej.

Na terenie powiatu nie wyst ępuj ą obiekty, w których wykorzystywany byłby materiał promieniotwórczy. Teren powiatu biłgorajskiego jest nara Ŝony na ska Ŝenie promieniotwórcze jedynie w przypadku awarii lub ataku terrorystycznego na elektrownie j ądrowe znajduj ące si ę w pa ństwach s ąsiaduj ących z Polsk ą, tj.: na Litwie, na Ukrainie oraz na Słowacji.

Zagro Ŝenia po Ŝarowe i inne miejscowe zagro Ŝenia wyst ępuj ą tak Ŝe na szlakach komunikacji drogowej i kolejowej przede wszystkim z uwagi na przewóz materiałów niebezpiecznych. Na terenie powiatu poza drog ą wojewódzk ą Lublin – Przemy śl nie ma wa Ŝniejszych tras drogowych, jednak ze wzgl ędu na ró Ŝnorodno ść przewo Ŝonych materiałów niebezpiecznych, których nie zawsze mo Ŝna zidentyfikowa ć, nale Ŝy si ę liczy ć ze znacznym zagro Ŝeniem z ich strony dla ludzi i środowiska.

Przez powiat i miasto Biłgoraj przebiega szlak kolejowy wschód – zachód (Ukraina – Zamo ść – Stalowa Wola – Kraków – Śląsk) z lini ą szerokotorow ą. Zagro Ŝenie wynika ze znacznej ilo ści przewo Ŝonych materiałów niebezpiecznych w ruchu mi ędzynarodowym.

Na terenie powiatu nie ma parkingów dla pojazdów przewo Ŝą cych materiały niebezpieczne.

Ze wzgl ędu na zły stan techniczny, du Ŝe nat ęŜ enie transportu, przekroczone limity tona Ŝowe lub chwilowe podnoszenie si ę wód w rzekach na szczególne zagro Ŝenie katastrofami nara Ŝone s ą budowle komunikacyjne i hydrotechniczne takie jak: mosty na rzekach, wiadukty kolejowe i tamy wodne.

W powiecie biłgorajskim nie wyst ępuj ą typowe powodzie, ale zdarzaj ą si ę lokalne podtopienia pojedynczych obiektów, a nawet niewielkiej grupy. Zagro Ŝenia powodziowe maj ą charakter opadowy. Przyczyn ą zalewania terenów mog ą by ć tak Ŝe roztopy oraz zatory lodowe lub zatory z płyn ących drzew i krzewów. Ogólna powierzchnia terenów zalewowych na terenie powiatu wynosi: 1 144,48 ha. Na terenie powiatu nie wyst ępuj ą typowe zbiorniki retencyjne (zbiorniki rekreacyjne mog ą pełni ć dodatkowo funkcj ę retencji), nie ma tak Ŝe wałów przeciwpowodziowych.

Na terenie powiatu wyst ępuje 7 obiektów zobowi ązanych do wyposa Ŝenia w instalacje sygnalizacji po Ŝarowej (ISP) poł ączonych z Komend ą Powiatowa Pa ństwowej Stra Ŝy Po Ŝarnej. Aktualnie we wszystkich obiektach zamontowano ju Ŝ przedmiotowe instalacje i poł ączono z KP PSP. W powiecie jest tak Ŝe 8 innych obiektów, w których zamontowano ISP bez istnienia obowi ązku. Jeden z obiektów w powiecie jest wyposa Ŝony w instalacj ę tryskaczow ą i zraszaczow ą i jeden w stałe urz ądzenia ga śnicze na dwutlenek w ęgla. 117

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

Oprócz powy Ŝej wymienionych zagro Ŝeń w ostatnim czasie wzrosło prawdopodobie ństwo wyst ąpienia ataków terrorystycznych. Na takie ataki mog ą by ć nara Ŝone du Ŝe skupiska ludzi, a tak Ŝe wa Ŝne obiekty administracyjne, kulturalno – o światowe i infrastruktury technicznej.

Przeprowadzone działania rozpoznawcze okre śliły, Ŝe najwi ększe zagro Ŝenie po Ŝarowe na terenie powiatu biłgorajskiego wyst ępuje na terenach le śnych i rolniczych oraz w gospodarstwach rolnych. Du Ŝa liczba po Ŝarów w tej grupie obiektów zwi ązana jest przede wszystkim z nagannym post ępowaniem ludzi wypalaj ących suche trawy i pozostało ści ro ślinne na ł ąkach i nieu Ŝytkach. Po Ŝary te bardzo cz ęsto rozprzestrzeniaj ą si ę na tereny le śne. W przemy śle po Ŝary najcz ęś ciej wyst ępuj ą w bran Ŝy przetwórstwa drzewnego.

W zakresie innych miejscowych zagro Ŝeń, najcz ęstszymi interwencjami jednostek ochrony przeciwpo Ŝarowej z terenu powiatu jest wypompowywanie wody z zalanych obiektów oraz usuwanie skutków gro źnych anomalii pogodowych (silnych wiatrów, huraganów, intensywnych opadów atmosferycznych). Często działania zwi ązane s ą z kolizjami i wypadkami drogowymi.

Siły i środki przewidziane do działa ń ratowniczo - ga śniczych

Na obszarze powiatu biłgorajskiego funkcjonuje 1 jednostka Ratowniczo - Ga śnicza Komendy Powiatowej Pa ństwowej Stra Ŝy Po Ŝarnej w Biłgoraju. Siły PSP wspiera 119 jednostek Ochotniczych Stra Ŝy Po Ŝarnych, z czego 89 jednostek posiada samochody ga śnicze wraz z wyposa Ŝeniem, a 30 - jedynie motopompy z podstawow ą armatur ą ga śnicz ą.

Do struktur tworzonego od 1992 r. Krajowego Systemu Ratowniczo Ga śniczego obok Pa ństwowej Stra Ŝy Po Ŝarnej zostało wł ączonych 14 jednostek OSP, tworz ących wspólnie trzon sił ratowniczo-ga śniczych powiatu.

Reaktywowana w 1999 r. jednostka OSP Biłgoraj jest jedyn ą na terenie powiatu biłgorajskiego specjalistyczn ą jednostk ą OSP. Zakres jej działa ń to ratownictwo wodno- ekologiczne. W roku 2006 w/w jednostka zakupiła łódź ratownicz ą, co w znacznym stopniu rozszerzyło mo Ŝliwo ści prowadzenia działa ń ratowniczych na akwenach wodnych.

Krajowy System Ratowniczo - Ga śniczy na szczeblu powiatu wspomagany jest przez pozostałe jednostki OSP, inne słu Ŝby oraz podmioty i instytucje, które dobrowolnie zgodziły si ę współpracowa ć z KSRG na podstawie podpisanych umów, porozumie ń i uzgodnie ń ze Starost ą Biłgorajskim i Komendantem Powiatowym PSP. Współpraca ta polega przede wszystkim na odpłatnym udost ępnianiu PSP specjalistycznego sprz ętu, wi ększych ilo ści neutralizatorów i sorbentów dla potrzeb prowadzonych działa ń ratowniczo – ga śniczych, uczestnictwie w pracach sztabu akcji specjalistów z ró Ŝnych dziedzin w zale Ŝno ści od rodzaju wyst ępuj ących zagro Ŝeń, zapewnienie bazy lokalowej i parkingów dla potrzeb Lubelskiej Brygady Odwodowej oraz l ądowisk dla śmigłowców KSRG.

Środki finansowe na ewentualne pokrycie kosztów udziału podmiotów w akcjach ratowniczych, prowadzonych na terenie powiatu zgodnie z zawartymi porozumieniami zapewnia Starosta.

W ostatnich latach na bazie Komendy Powiatowej PSP w Biłgoraju jest tworzona specjalistyczna grupa ratownictwa wodnego. Sze ścioosobowa ekipa płetwonurków została wyposa Ŝona w podstawowy sprz ęt niezb ędny do prowadzenia działa ń ratowniczych na wodzie i pod wod ą. 118

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

Realizacja zada ń z zakresu ratownictwa technicznego, chemiczno-ekologicznego i medycznego spoczywa w du Ŝej mierze na tut. Jednostce Ratowniczo - Ga śniczej Pa ństwowej Stra Ŝy Po Ŝarnej z uwagi na zbyt mał ą ilo ść lub brak odpowiedniego sprz ętu specjalistycznego w jednostkach OSP. Wyposa Ŝenie jednostek OSP KSRG najcz ęś ciej stanowi ą niekompletne zestawy PSP R1, tj. bez noszy ratowniczych i zestawu do tlenoterapii, co pozwala im na prowadzenie ograniczonych działa ń z zakresu ratownictwa medycznego. Obecnie w ka Ŝdej jednostce OSP wł ączonej do KSRG znajduje si ę, co najmniej 4 stra Ŝaków posiadaj ących uko ńczony kurs ratownictwa medycznego.

Specjalistyczny sprz ęt ratowniczo - ga śniczy znajduj ący si ę na wyposa Ŝeniu tut. komendy, cho ć w du Ŝej mierze wyeksploatowany pozwala na prowadzenie skutecznych działa ń ga śniczych, ratownictwa drogowego oraz w ograniczonym stopniu ratownictwa chemiczno – ekologicznego i technicznego. Ograniczenia te wynikaj ą przede wszystkim z braku specjalistycznego sprz ętu do prowadzenia tego typu działa ń w pełnym zakresie. Istnieje pilna potrzeba wymiany ci ęŜ kich samochodów ga śniczych z uwagi na bardzo wysok ą awaryjno ść i zu Ŝycie techniczne obecnie posiadanych pojazdów.

Istotnym elementem wpływaj ącym na stan bezpiecze ństwa po Ŝarowego jest posiadanie odpowiednich zasobów wodnych do celów ga śniczych.

W powiecie biłgorajskim na 202 miejscowo ści 190 posiada wystarczaj ące zasoby wodne. W 12 miejscowo ściach zasoby wodne s ą nie wystarczaj ące, w tym 6 miejscowo ści nie posiada Ŝadnych zasobów wody do celów ga śniczych.

Warunkiem szybkiego podj ęcia działa ń ratowniczo- ga śniczych oraz skutecznego ich prowadzenia jest zapewnienie sprawnie działaj ącej ł ączno ści radiowej pomi ędzy współdziałaj ącymi podmiotami ratowniczymi.

Łączno ść przewodowa pomi ędzy Powiatowym Stanowiskiem Kierowania PSP a innymi słu Ŝbami utrzymywana jest w sieci TP S.A. Wyj ątek stanowi Policja i Słu Ŝba Zdrowia MSW i A, z którymi ł ączno ść utrzymywana jest w sieci resortowej MSW i A.

W 2006 roku dzi ęki dotacji przyznanej przez Rad ę Powiatu, na bazie pomieszcze ń KP PSP przygotowano i wyposa Ŝono stanowiska dyspozytorskie dla Powiatowego Centrum Ratownictwa i Zarz ądzania Kryzysowego.

W sieci radiowej Pa ństwowej Stra Ŝy Po Ŝarnej pracuj ą jedynie jednostki ochrony przeciwpo Ŝarowej. W powiecie biłgorajskim tylko 65 jednostek OSP posiada ł ączno ść radiow ą z Powiatowym Stanowiskiem Kierowania PSP. Po przeprowadzonej reorganizacji sieci radiowych istnieje obecnie konieczno ść wymiany 20 radiotelefonów przewo źnych z 77 eksploatowanych w OSP. W KP PSP cz ęść radiotelefonów wymaga wymiany z uwagi na zbyt mał ą ilo ść kanałów roboczych. W Powiatowym Stanowisku Kierowania funkcjonuje urz ądzenie bazowe systemu selektywnego wywołania, umo Ŝliwiaj ące zdalne zał ączanie syren alarmowych w jednostkach OSP.

W celu zapewnienia ł ączno ści radiowej pomi ędzy PSP a Lasami Pa ństwowymi poszczególne Nadle śnictwa udost ępniły KP PSP radiotelefony pracuj ące w sieci radiowej Lasów Pa ństwowych, dzi ęki którym zapewniono dobr ą ł ączno ść alarmowania i współdziałania.

119

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 W dalszym ci ągu w sposób szczególny uwidacznia si ę brak radiowej sieci alarmowania i współdziałania z pozostałymi słu Ŝbami i podmiotami współdziałaj ącymi podczas prowadzenia działa ń ratowniczo – ga śniczych.

Zestawienie ilo ści zdarze ń powstałych na terenie powiatu biłgorajskiego w latach 2002 - 2006 przedstawia poni Ŝszy wykres:

Zestawienie ilo ści zdarze ń w latach 2002 - 2007, stan na dzie ń 31.05.2007 r.

800

700

600

500

400

300

200

100

0 2002 r. 2003 r. 2004 r. 2005 r. 2006 r. 31.05.07 Po Ŝary 257 427 239 272 345 142 M. Zagro Ŝ 206 303 247 251 307 115 Al. Fałsz. 4 7 3 4 4 1 Razem 467 737 489 527 656 258

Źródło: Informacja Komendanta Powiatowego PSP w Biłgoraju o stanie bezpiecze ństwa powiatu biłgorajskiego w zakresie ochrony przeciwpo Ŝarowej.

Z analizy powy Ŝszych danych wynika, Ŝe wielko ść wyst ępowania zdarze ń w latach 2002- 2006 przebiegała dwoma falami. Od roku 2002 do 2003 r. widoczny jest wzrost wyst ępowania zdarze ń, w 2004 r. gwałtowny ich spadek, a nast ępnie do roku 2006 ponownie sukcesywny wzrost. Rekordowa liczba zdarze ń została odnotowana w 2003 roku i wynosiła 737 zdarze ń w tym 427 po Ŝarów i 303 innych zdarze ń b ędących miejscowymi zagro Ŝeniami dla Ŝycia lub mienia np. katastrofy naturalne, awarie techniczne, wypadki w komunikacji itp. W roku 2005 w powiecie odnotowano 272 po Ŝary, co stanowiło 2,88% ogólnej liczby po Ŝarów zanotowanych w województwie lubelskim oraz zarejestrowano 251 innych miejscowych zdarze ń, co stanowiło 2,65% w skali województwa.

Powierzchnia lasów dotkni ętych po Ŝarami w 2005 roku wynosiła 38,24 ha (3,70% powierzchni lasów dotkni ętych po Ŝarami w województwie lubelskim). Liczba obiektów mieszkalnych dotkni ętych po Ŝarami w 2005 r. wynosiła, 32 co stanowiło 2,45% liczby obiektów mieszkalnych dotkni ętych po Ŝarami w województwie.

Liczba osób poszkodowanych podczas zdarze ń w 2005 r. wynosiła 47 w tym przy po Ŝarach 3 osoby (w województwie lubelskim odpowiednio: 2080 i 195 osób).

120

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Od lat najwi ększ ą ilo ść po Ŝarów notuje si ę w marcu i kwietniu, z których znaczn ą wi ększo ść stanowi ą po Ŝary suchych traw na nieu Ŝytkach i poszycia le śnego. Wahaj ąca si ę ilo ść zdarze ń uzale Ŝniona jest przede wszystkim od warunków atmosferycznych stwarzających wi ększe lub mniejsze zagro Ŝenie poŜarowe oraz powstawania innych miejscowych zagro Ŝeń.

Obszary problemowe i analiza SWOT

Analiza elementów zarz ądzania powiatem wskazuje na pewne zró Ŝnicowanie w zale Ŝno ści od szczebla samorz ądu. Podział zada ń i kompetencji samorz ądów gmin i miast w odró Ŝnieniu od zada ń i kompetencji samorz ądu powiatowego generuje ró Ŝnego rodzaju problemy. Nale Ŝy jednak stwierdzi ć, Ŝe jako jeden organizm społeczno – gospodarczy istniej ą wzajemne, istotne uwarunkowania.

Samorz ądy gminne znajduj ą si ę w lepszej sytuacji finansowej ni Ŝ powiat. W analizowanym okresie dwukrotnie rosły dochody i wydatki bud Ŝetów gmin, przy niespełna 50% wzro ście dochodów i wydatków powiatu. Gminy w wydatkach bud Ŝetów skupiały si ę głównie na inwestowaniu w rozwój rolnictwa, łowiectwa, transportu i ł ączno ści, a tak Ŝe na gospodarce komunalnej i ochronie środowiska. Spadały natomiast wydatki inwestycyjne na oświat ę i wychowanie. Bud Ŝet powiatu natomiast skierowany był głównie na ochron ę zdrowia (budowa i wyposa Ŝenie nowych obiektów szpitala), w mniejszym stopniu na transport i ł ączno ść oraz o świat ę i wychowanie.

Zła sytuacja finansowa słu Ŝby zdrowia rzutowała i w dalszym ci ągu wpływa ć b ędzie na bud Ŝet powiatu. W sytuacji, gdy powiat zgodnie z prawem jest organem zało Ŝycielskim SP ZOZ – u zła sytuacja finansowa tego Ŝ rzutuje na cały bud Ŝet powiatu. Widoczne jest wynikaj ące z analizy sfery infrastruktury powa Ŝne niedoinwestowanie w zakresie poprawy stanu sieci drogowej i szkół ponadgimnazjalnych. Zako ńczenie procesu restrukturyzacji SP ZOZ oraz dobre wyposa Ŝenie nowych obiektów szpitala daje szanse, przy zmianie uwarunkowa ń prawnych, czy te Ŝ poprawie funkcjonowania na polepszenie sytuacji finansowej powiatu.

Poziom Ŝycia ludno ści w naszym regionie jest bezpo średnio zale Ŝny od poziomu dochodów. Najwi ększ ą barier ą dla mieszka ńców powiatu w osi ąganiu odpowiedniego poziomu Ŝycia jest trudna sytuacja na rynku pracy. Skutkuje to niskim poziomem Ŝycia i du Ŝą skal ą ubóstwa. Ubóstwem naznaczone s ą szczególnie rodziny wielodzietne, jak te Ŝ młode rodziny wychowuj ące małe dzieci. Dotyka ono te Ŝ ludzi starszych, chorych, posiadaj ących niskie dochody, ludzi w wieku produkcyjnym wypchni ętych z rynku pracy oraz młodych nie maj ących mo Ŝliwo ści podj ęcia pracy. Czynniki strukturalne, w śród których najistotniejszymi są bezdomno ść , niskie płace, dorywcze zatrudnienie, wysokie ceny zakupu i utrzymania mieszka ń oraz podstawowych artykułów konsumpcyjnych decydują o powstaniu grup wykluczenia społecznego. Pojawiły si ę kategorie tzw. „nowobiednych” - aktywnych zawodowo, osi ągaj ących bardzo niskie dochody. Ubóstwo staje si ę sił ą sprawcz ą bezdomno ści, bezradno ści Ŝyciowej, uzale Ŝnie ń i chorób i w dalszej perspektywie prowadzi do marginalizacji, jak te Ŝ utrwalania si ę w nast ępnych pokoleniach.

Istotnym problemem jest te Ŝ wła ściwe zabezpieczenie podstawowych potrzeb Ŝyciowych wobec ludzi starszych. Dotyczy to zapewnienia im odpowiednich warunków ekonomicznych, poprawy warunków mieszkaniowych, zapewnienia usług opieku ńczych, zagwarantowanie dost ępu do usług medycznych. W śród osób starszych du Ŝy odsetek stanowi ą osoby niepełnosprawne. T ę grup ę społeczn ą szczególnie bole śnie dotykaj ą negatywne zjawiska społeczne, zwłaszcza w sytuacji, kiedy na kłopoty zdrowotne, trudno ści w uzyskaniu 121

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 zatrudnienia i podnoszenia kwalifikacji nakładaj ą si ę problemy dost ępno ści do obiektów uŜyteczno ści publicznej (bariery architektoniczne) oraz brak zrozumienia ich szczególnych potrzeb.

Za niewystarczaj ącą nale Ŝy uzna ć promocj ę powiatu i marketing. Podejmowane samodzielnie przez ka Ŝdy z osobna samorz ąd działania w zakresie zwi ększenia atrakcyjno ści inwestycyjnej s ą w wielu przypadkach nieskuteczne poprzez niedoinwestowanie w uzbrojenie terenu, zł ą jako ść dróg publicznych, czy ogólnie brak takich terenów w zasobach jst.

Za powa Ŝny mankament mo Ŝna uzna ć brak: dokumentu programowego w zakresie rozwoju turystyki i brak organizacji turystycznej skupiaj ącej podmioty z ró Ŝnych sektorów (przedsi ębiorcy, samorz ąd, organizacje pozarz ądowe). Brak koordynacji zada ń w tym obszarze, wr ęcz działanie na własn ą r ękę wielu podmiotów nie skutkuje wzrostem poziomu zainteresowania walorami turystycznymi powiatu.

Z du Ŝym optymizmem nale Ŝy postrzega ć zaanga Ŝowanie mieszka ńców powiatu w sfer ę działalno ści publicznej. Liczne stowarzyszenia i organizacje pozarz ądowe dobrze zaspokajaj ą potrzeby społecze ństwa w zakresie opieki społecznej i zdrowotnej, kultury, sportu i turystyki.

Stał ą popraw ę zauwa Ŝa si ę w zakresie stanu bezpiecze ństwa i porz ądku publicznego. Na uwag ę zasługuje fakt koniecznego dofinansowania bazy sprz ętowej (w tym ł ączno ści) Pa ństwowej Stra Ŝy Po Ŝarnej i jednostek OSP. Nie doko ńczono tworzenia Powiatowego Centrum Ratownictwa i Zarz ądzania Kryzysowego mimo wyposa Ŝenia stanowisk dyspozytorskich w siedzibie Komendy Powiatowej PSP w Biłgoraju. Nie funkcjonuje w powiecie system ratownictwa medycznego na bazie współpracy mi ędzy policj ą, stra Ŝą po Ŝarn ą i ochron ą zdrowia.

Słabe strony Mocne strony - wi ększa aktywno ść wyborcza w mie ście ni Ŝ - wzrost dochodów i wydatków bud Ŝetów na wsi, gmin i dochodów na 1 mieszka ńca - ni Ŝsze tempo wzrostu dochodów powiatu w gminach, ni Ŝ gmin, - wzrost wydatków na ochron ę zdrowia, - wzrost wydatków bie Ŝą cych zwi ązanych oświat ę i wychowanie oraz transport z realizacja zada ń samorz ądu i zada ń i ł ączno ść , zleconych oraz utrzymaniem administracji, - wzrost dochodów własnych w bud Ŝetach - du Ŝe zagro Ŝenie po Ŝarowe: lesisto ść , gmin i bud Ŝecie powiatu, przemysł drzewny, brak parkingów dla - zadawalaj ąca aktywno ść społeczna pojazdów przewo Ŝą cych materiały mieszka ńców, niebezpieczne, - poprawa stanu bezpiecze ństwa i porz ądku - brak systemu ratownictwa medycznego, publicznego, - słabo ść bazy sprz ętowej OSP, - spadek korupcji w powiecie, - zła sytuacja finansowa SP ZOZ - skuteczno ść samorz ądów w pozyskiwaniu w Biłgoraju, środków Unii Europejskiej na rozwój - spadek ilo ści świadczonych usług powiatu, medycznych przez SP ZOZ Biłgoraj, - aktywno ść władz samorz ądowych, - nie wystarczaj ąca ilo ść - du Ŝa liczba aktywnych organizacji wysokospecjalistycznej kadry medycznej, pozarz ądowych, - nie wystarczająca profilaktyka ochrony - zako ńczenie procesu restrukturyzacji zdrowia, SP ZOZ, - nieefektywna struktura organizacyjna - wystarczaj ąco wyposa Ŝona baza lecznictwa SP ZOZ, szpitalnego, - niewystarczaj ące wspieranie osób - dobre zabezpieczenie podstawowej opieki 122

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 niepełnosprawnych, medycznej (lekarze rodzinni), - liczne bariery architektoniczne w obiektach - funkcjonowanie o środka interwencji osób fizycznych i prawnych, kryzysowej, - brak placówek stacjonarnych zakładów opieki zdrowotnej w postaci zakładów opieku ńczo-leczniczych czy hospicji, - utrzymywanie si ę zjawiska ubóstwa oraz wykluczenia społecznego, - nie doinwestowana infrastruktura techniczna oraz brak standardów lokalowych w DPS w Teodorówce i Specjalnym O środku Rewalidacyjno – Wychowawczym w Teodorówce, - brak strategicznych dokumentów programowych rozwoju turystyki, - brak w skali powiatu organizacji turystycznej zrzeszaj ącej wszystkie sektory zainteresowane rozwojem turystyki. Zagro Ŝenia Szanse - brak realizacji przez administracj ę rz ądow ą - zwi ększenie dost ępnych środków zasady subsydiarno ści, finansowych dla Polski w nowym okresie - brak spójno ści przepisów prawnych i programowania bud Ŝetowego Unii zbiurokratyzowanie procedur, Europejskiej (lata 2007 – 2013), - słabe wykorzystanie środków UE na rozwój - mo Ŝliwo ść wykorzystania środków regionu, unijnych, - cz ęsto zmieniaj ące si ę regulacje w prawie - organizacja imprez o zasi ęgu polskim i Unii Europejskiej, ponadlokalnym, - destrukcja polityczna, - promocja regionu, - długotrwałe i skomplikowane procedury - promocja walorów środowiskowych pozyskiwania i rozliczania środków regionu, zewn ętrznych, - poprawiaj ąca si ę sytuacja ekonomiczna - dostosowanie si ę do wymogów gospodarki kraju, rynkowej, - stabilna i kompetentna władza - du Ŝa konkurencja ze strony regionów samorz ądowa, wysoko uprzemysłowionych w - wykorzystanie potencjału lokalnych pozyskiwaniu inwestorów strategicznych, liderów, - niekorzystna polityka fiskalna pa ństwa, - wzrost dost ępno ści instrumentów wsparcia - niewielka mo Ŝliwo ść władz lokalnych na finansowego dla przedsi ębiorców i osób rozwój infrastruktury, zainteresowanych uruchomieniem - zwi ększenie zada ń samorz ądów bez działalno ści gospodarczej, odpowiedniego zabezpieczenia - wzrost świadomo ści w zakresie „ryzyka finansowego, socjalnego”, - poprawa sytuacji finansowej SP ZOZ, - podnoszenie kwalifikacji przez lekarzy i personel średni, - wzrost poziomu usług medycznych.

123

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

Cz ęść II

CELE I PRIORYTETY STRATEGII ORAZ SYSTEM WDRA śANIA

124

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego zawiera dwuszczeblowy układ celów, podporz ądkowanych realizacji okre ślonej misji Strategii. Wybór misji i celów Strategii odzwierciedla z jednej strony aspiracje powiatu, z drugiej za ś wynika z analizy mocnych i słabych stron powiatu, a tak Ŝe jego zewn ętrznych uwarunkowa ń rozwoju. Cele Strategii tworz ą uporz ądkowan ą i spójn ą struktur ę hierarchiczn ą, na któr ą składaj ą si ę:

Misja Strategii – odnosz ąca si ę do głównej idei dokumentu Strategii i wskazuj ąca na po Ŝą dany stan, do jakiego nale Ŝy d ąŜ yć wdra Ŝaj ąc poszczególne cele Strategii; Cele strategiczne (obszary priorytetowe) – dziedziny maj ące w perspektywie kilku lat dynamizowa ć rozwój powiatu; Cele operacyjne - zdefiniowane dla ka Ŝdego z celów strategicznych i precyzuj ące, w jaki sposób poszczególne cele b ędą wdra Ŝane za pomoc ą okre ślonych działa ń lub grup działa ń;

1. Misja i wizja strategii (cel generalny)

- zrównowa Ŝony rozwój Powiatu Biłgorajskiego poprzez wykorzystanie lokalnych zasobów, stymulowanie rozwoju społeczno-gospodarczego oraz podnoszenie atrakcyjno ści gmin.

2. Cele strategiczne (obszary priorytetowe)

1. Rozwój i wykorzystanie zasobów ludzkich 2. Rozwój ekonomiczno-gospodarczy 3. Rozwój infrastruktury technicznej

Uzasadnienie wyboru celów strategicznych

Przedstawione trzy kompleksowe cele strategiczne wraz z uzupełniaj ącymi je celami operacyjnymi stanowi ącymi z kolei podstaw ę do okre ślenia wiod ących kierunków działa ń lub zada ń w ramach danego celu operacyjnego pozwol ą na wszechstronny rozwój powiatu i po średnio przyczyni ą si ę do realizacji przyj ętej misji Strategii. Wybór obszarów priorytetowych wynika z przeprowadzonych analiz mo Ŝliwych procesów rozwojowych, zawartych mi ędzy innymi w cz ęś ci I dokumentu - diagnozie. Pozwalaj ą one na identyfikacj ę kluczowych elementów rozwoju, których wsparcie powinno doprowadzi ć do zdynamizowania procesu rozwoju powiatu. Kluczowymi elementami w rozwoju społeczno- gospodarczym powiatu w najbli Ŝszych latach b ędą z pewno ści ą: stały wzrost przedsi ębiorczo ści powi ązany ści śle z lokalnym rynkiem pracy i systemem kształcenia zawodowego, zmiana funkcji obszarów wiejskich z rolniczej na turystyczno – rolnicz ą z pełniejszym wykorzystaniem potencjału turystycznego, zwi ększenie bezpiecze ństwa zdrowotnego, publicznego i socjalnego mieszka ńców powiatu, tworzenie warunków do pozyskania inwestorów zewn ętrznych oraz poprawa infrastruktury technicznej.

Poni Ŝej dokonano krótkiej charakterystyki obszarów priorytetowych rozwoju powiatu wraz ze wskazaniem celów operacyjnych, realizowanych w ramach danego celu strategicznego, a tak Ŝe okre śleniem zestawu wska źników monitoruj ących efekty wdra Ŝania poszczególnych obszarów priorytetowych.

125

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 3. Cele operacyjne oraz proponowane kierunki działań

Cel strategiczny 1: Rozwój i wykorzystanie zasobów ludzkich

Dobrze wykształcone społecze ństwo w poł ączeniu z podniesieniem jako ści Ŝycia, wzrostem poziomu zatrudnienia, stopniem integracji społecznej i kulturowej, jak równie Ŝ wzrostem poczucia bezpiecze ństwa s ą warunkami niezb ędnymi do budowy nowoczesnego społecze ństwa. O stopniu konkurencyjno ści powiatu zadecyduj ą ponadto: organizacja społecze ństwa i wykorzystanie nowoczesnych technik informatycznych. Przemiany cywilizacyjne oraz zasady, w oparciu, o które odbywa si ę proces integracji europejskiej, wymuszaj ą konsekwentne działania na rzecz niwelowania wszelkiego rodzaju nierówno ści społecznych i kulturowych.

Przeprowadzona analiza SWOT i opis obszarów problemowych społecze ństwa, zasobów ludzkich oraz niektórych elementów zarz ądzania powiatem wskazuj ą na istnienie szeregu barier utrudniaj ących dostosowanie społecze ństwa powiatu biłgorajskiego do wyzwa ń gospodarki opartej na wiedzy. Szczególn ą uwag ę nale Ŝy zwróci ć na problemy edukacji na poziomie przedszkolnym, w du Ŝej mierze niedostosowanie kształcenia zawodowego do lokalnego rynku pracy, problemy lokalnego rynku pracy z nadwy Ŝką siły roboczej na wsi, długotrwałym bezrobociem osób młodych przy ich niskim poziomie wykształcenia oraz problemy w SP ZOZ w Biłgoraju.

Brak przedszkoli na obszarach wiejskich generuje nierówno ści edukacyjne na dalszych etapach kształcenia. Młodzie Ŝ kształc ąca si ę zawodowo, w wi ększo ści w szkołach ponadgimnazjalnych zlokalizowanych w miastach powiatu cz ęsto nie jest przygotowana do wymaga ń gospodarki opartej na wiedzy w poł ączeniu z wykorzystaniem nowoczesnych technologii, co ma odbicie w strukturze bezrobocia w powiecie. Zagro Ŝone jest bezpiecze ństwo zdrowotne mieszka ńców powiatu zwi ązane z trudna sytuacj ą SP ZOZ w Biłgoraju, pomimo, Ŝe posiada on nowoczesn ą baz ę diagnostyczn ą i lecznicz ą.

Opisany powy Ŝej cel strategiczny realizowany b ędzie poprzez nast ępuj ące cele operacyjne:

1.1 Wykształcone społecze ństwo .

Na etapie przedszkolnym wyst ępuje wyra źna dysproporcja w ilo ści przedszkoli na obszarach wiejskich w stosunku do miast powiatu (Biłgoraja). Zwraca si ę uwag ę na niedostateczn ą ilo ść dzieci obj ętych wychowaniem przedszkolnym. Po Ŝą dane jest tworzenie sieci przedszkoli w gminach powiatu. System edukacji w powiecie wskazuje na przeniesienie ci ęŜ aru kształcenia ponadgimnazjalnego do miast, głównie Biłgoraja. O pewnym wyrównaniu szans edukacyjnych świadczy dobry poziom wykształcenia ogólnego. Szkoły ponadgimnazjalne oferuj ą do ść bogat ą ofert ę edukacyjn ą, kadra pedagogiczna systematycznie podnosi swoje kwalifikacje, nast ępuje stała poprawa stanu wyposa Ŝenia szkół w nowoczesne pomoce dydaktyczne, a szkoły zawodowe dysponuj ą dobrze wyposa Ŝon ą baz ą umo Ŝliwiaj ącą przeprowadzanie ko ńcowych egzaminów praktycznej nauki zawodu. Wiele z nich posiada kontakty mi ędzynarodowe realizowane m. in. w programie Socrates Commenius. Pal ącym problemem jest konieczno ść poprawy infrastruktury szkolnej (m. in. termomodernizacje, nowe obiekty sportowe).

Problemy w systemie kształcenia uwidaczniaj ą si ę na poziomie ponadgimnazjalnym. Charakteryzuj ą si ę one: niedoborem nauczycieli w bran Ŝy budowlanej, ze znajomo ści ą języków zachodnich, informatyków, elektryków i elektroników, w tym nauczycieli 126

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 praktycznej nauki zawodu. Wszystkie problemy edukacyjne znajduj ą odzwierciedlenie na lokalnym rynku pracy.

Wska źniki realizacji:

- udział dzieci obj ętych wychowaniem przedszkolnym, - poziom wykształcenia ludno ści (udział osób z wykształceniem średnim i wy Ŝszym).

Główne kierunki działa ń/ typy projektów

- zwi ększenie bazy szkolnictwa przedszkolnego, - poprawa jako ści kadry pedagogicznej, zarz ądzania edukacj ą, standardów i metod nauczania.

1.2 Dostosowanie wykształcenia do wymogów rynku pracy .

System kształcenia zawodowego nie jest dostosowany do wymaga ń lokalnego rynku pracy, cz ęsto z przyczyn od niego niezale Ŝnych (czynniki instytucjonalne). Jednak mimo cz ęsto niesprzyjaj ących okoliczno ści nale Ŝy podj ąć działania zmierzaj ące do zapewnienia w wi ększym stopniu lepszej jako ści absolwenta szkoły zawodowej na lokalnym rynku pracy. Przede wszystkim brak jest przeniesienia wdra Ŝania nowych technologii do systemy kształcenia zawodowego, szczególnie do ostatnich klas tych szkół. Celowe wydaje si ę powołanie Centrum Kształcenia Ustawicznego dla nauczycieli, z drugiej strony nale Ŝy d ąŜ yć do znalezienia platformy współpracy przedsi ębiorca – szkoła zawodowa w celu przeniesienia oczekiwa ń przedsi ębiorców na swych przyszłych pracowników. Pewn ą alternatyw ą w pa ństwowym systemie kształcenia zawodowego mo Ŝe by ć wprowadzenie mechanizmu rynkowego do sfery edukacji, co budzi jednak pewne obawy z uwagi na mo Ŝliwe pogł ębienie zró Ŝnicowania dost ępu do wykształcenia i w konsekwencji marginalizacji i wykluczeniu osób i pewnych grup społecznych.

Wska źniki realizacji:

- stosunek absolwentów ko ńcz ących szkoły zawodowe w poszczególnych kierunkach do absolwentów, którzy podj ęli zatrudnienie, - stosunek absolwentów szkół zawodowych zarejestrowanych w Urz ędzie Pracy w poszczególnych zawodach do ilo ści ofert pracy wpływaj ących do urz ędu.

Główne kierunki działa ń/ typy projektów

- wzmocnienie powi ąza ń edukacji z rynkiem pracy i gospodark ą ( w tym: rozszerzenie oferty edukacyjnej szkół o kierunki kształcenia poszukiwane na lokalnym rynku pracy, poszerzenie bazy kształcenia zawodowego o lokalne firmy wyposa Ŝone w nowoczesne maszyny i urz ądzenia, stworzenie warunków do przekwalifikowania osób, które „wypadły” z rynku pracy, zaktywizowanie działa ń Centrum Kształcenia Praktycznego na „wtórnym” rynku pracy, utworzenie Centrum Kształcenia Ustawicznego dla nauczycieli).

1.3 Aktywizacja zawodowa mieszka ńców

Sytuacja na rynku pracy jest odzwierciedleniem kondycji gospodarczej powiatu. Rolniczy charakter powiatu generuje ogromn ą nadwy Ŝkę siły roboczej, a niewystarczaj ące przygotowanie zawodowe młodzie Ŝy wchodz ącej na rynek pracy i ogólnie niski poziom wykształcenia mieszka ńców powiatu skutecznie obni Ŝaj ą szanse na znalezienie pracy. St ąd 127

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 zauwa Ŝalne w ostatnich latach zjawisko migracji zarobkowej ludzi młodych i cz ęsto dobrze wykształconych z terenu powiatu. Trudno ści z aktywizacj ą zawodow ą dotycz ą głównie: młodzie Ŝy, kobiet, osób powy Ŝej 50 roku Ŝycia oraz długotrwale bezrobotnych. Zauwa Ŝa si ę te Ŝ małe zainteresowanie zatrudnieniem osób niepełnosprawnych, mimo potencjalnych mo Ŝliwo ści w tym zakresie. Odr ębnym problemem jest bierna i roszczeniowa postawa wielu osób bezrobotnych oraz wyst ępowanie tzw. „ukrytego bezrobocia”.

Wska źniki realizacji:

- stopa bezrobocia, - udział długotrwale bezrobotnych w ilo ści bezrobotnych ogółem.

Główne kierunki działa ń/ typy projektów

- prowadzenie aktywnej polityki lokalnego rynku pracy ( w tym: aktywizacja zawodowa osób b ędących w szczególnej sytuacji na rynku pracy /młodzieŜy, długotrwale bezrobotnych, kobiet powracaj ących na rynek pracy po urodzeniu dziecka, osób powy Ŝej 50 roku Ŝycia, niepełnosprawnych/, wsparcie kobiet na rynku pracy, programy partnerskie na rzecz aktywizacji społeczno ści lokalnej i wzrostu zatrudnienia, monitoring zawodów deficytowych i nadwy Ŝkowych pod potrzeby kształcenia ponadgimnazjalnego, współpraca z o środkami pomocy społecznej, promocja usług urz ędu pracy ),

- zwi ększenie szans na rynku pracy i zdolno ści do zatrudnienia mieszka ńców powiatu (w tym: doskonalenie usług świadczonych przez urz ąd pracy w szczególno ści dla grup defaworyzowanych ),

- rozwój instytucjonalnej obsługi rynku pracy w powiecie ( w tym: poprawa efektywno ści publicznych słu Ŝb zatrudnienia, rozwój niepublicznych usług rynku pracy, rozwój współpracy mi ędzyinstytucjonalnej na lokalnym rynku pracy i rozwijanie systemu bada ń i analiz lokalnego rynku pracy ),

- rozwój zatrudnienia w ramach ró Ŝnych form ekonomi społecznej ( w tym: poprzez wspieranie powstawania spółdzielni socjalnych i przedsi ębiorstw społecznych ).

1.4 Zapewnienie bezpiecze ństwa zdrowotnego, publicznego i socjalnego obywatelom .

Niskie dochody ludno ści i ubo Ŝenie społecze ństwa maj ące swe źródło w kondycji gospodarki powiatu w poł ączeniu ze zjawiskami demograficznymi tworz ą potencjalne problemy w sferze zapewnienia mieszka ńcom powiatu bezpiecze ństwa zdrowotnego, publicznego i społecznego. Problemy, z jakimi boryka si ę publiczna słu Ŝba zdrowia w poł ączeniu z uwarunkowaniami systemowymi w tym zakresie oraz sytuacj ą demograficzn ą i bud Ŝetem powiatu nie tworz ą dostatecznie dobrego systemu bezpiecze ństwa zdrowotnego. Problemy w SP ZOZ w Biłgoraju to: wysokie zadłu Ŝenie, nieefektywna struktura organizacyjna, nie wystarczaj ąca ilo ść wysokospecjalistycznej kadry medycznej, widoczny spadek ilo ści świadczonych usług medycznych.

Bezpiecze ństwo publiczne powiatu w zakresie obj ętym działalno ści ą Pa ństwowej Stra Ŝy Po Ŝarnej jest niewystarczaj ące. Stan ten wynika nie tylko z nie najlepszej jakości dysponowanym sprz ętem, ale tak Ŝe z braku Centrum Ratownictwa i Zarz ądzania Kryzysowego i szpitalnego oddziału ratunkowego. Nakłada si ę na to zły stan infrastruktury 128

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 drogowej z brakiem parkingów dla samochodów z ładunkami niebezpiecznymi, du Ŝe zagro Ŝenie po Ŝarowe z tytułu du Ŝej lesisto ści terenu i licznie w terenie zlokalizowane zakłady przetwórstwa przemysłu drzewnego.

Skala ubóstwa i wykluczenia społecznego oraz czynniki wykazane powy Ŝej, w tym w I Celu strategicznym nie pozwalaj ą na stwierdzenie, Ŝe bezpiecze ństwo socjalne jest wystarczaj ące. Działalno ść pomocy społecznej w powiecie skupiona jest na rozwi ązywaniu problemów: osób korzystaj ących ze świadcze ń, rodzin wielodzietnych i młodych wychowuj ących dzieci, ludzi w wieku podeszłym, niepełnosprawnych, młodzie Ŝy zagro Ŝonej wykluczeniem społecznym (opuszczaj ących rodziny zast ępcze, placówki opieku ńczo – wychowawcze, maj ących trudno ści z integracj ą zawodowa i społeczn ą), osób uzale Ŝnionych.

Wska źniki realizacji:

- wska źnik przelotowo ści (liczba leczonych/ średnia liczba łó Ŝek rzeczywistych), - roczny % wykorzystania łó Ŝek szpitalnych, - liczba rodzin korzystaj ących ze świadcze ń pomocy społecznej, - wska źnik bezrobocia w śród osób niepełnosprawnych, - liczba miejsc w placówkach zapobiegaj ących marginalizacji społecznej (domy pomocy społecznej, środowiskowe domy pomocy społecznej, świetlice środowiskowe, centra integracji społecznej), - liczba organizacji pozarz ądowych uczestnicz ących w realizacji programów powiatowych.

Główne kierunki działa ń/projektów

- poprawa stanu zdrowia mieszka ńców powiatu ( w tym: podniesienie jako ści usług medycznych obecnie wykonywanych, oraz rozszerzenie ich o nowe świadczenia, zakup sprz ętu medycznego i urz ądze ń niezb ędnych dla realizacji i poprawy jako ści świadcze ń zdrowotnych udzielanych głównie przez SP ZOZ w Biłgoraju ), - rozwój sprawnego systemu pomocy społecznej w powiecie ( w tym: wspieranie tworzenia centrów aktywno ści lokalnej, centrów integracji społecznej, rozwój środowiskowych domów samopomocy i o środków wsparcia, rozwój świetlic środowiskowych, zwi ększenie dost ępno ści do poradnictwa specjalistycznego ), - wyrównywanie szans osób niepełnosprawnych i przeciwdziałanie ich wykluczeniu społecznemu ( w tym: dostosowanie obiektów u Ŝyteczno ści publicznej do potrzeb osób niepełnosprawnych, wspieranie imprez integracyjnych dla osób niepełnosprawnych ), - współpraca z organizacjami pozarz ądowymi w zakresie: - realizacji Powiatowego Programu Działa ń na Rzecz Osób Niepełnosprawnych, - realizacji Powiatowego Programu Pomocy Dziecku i Rodzinie. - zwi ększenie bezpiecze ństwa po Ŝarowego ( w tym: doposa Ŝenie jednostek stra Ŝy po Ŝarnej w nowoczesny sprz ęt, budowa i modernizacja infrastruktury, utworzenie Centrum Ratownictwa i Zarz ądzania Kryzysowego ).

Cel strategiczny 2: Rozwój ekonomiczno-gospodarczy

Likwidacja zapó źnie ń rozwojowych powiatu biłgorajskiego b ędzie w du Ŝym stopniu uzale Ŝniona od wykorzystania jego istniej ącego potencjału w celu wielofunkcyjnego rozwoju powiatu z poło Ŝeniem nacisku na aktywizacj ę i rozwój obszarów wiejskich.

Z przeprowadzonej analizy SWOT i obszarów problemowych sfery gospodarczej i cz ęś ciowo infrastruktury technicznej wynika, Ŝe słaby rozwój gospodarczy powiatu 129

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 biłgorajskiego uwarunkowany jest wieloma czynnikami o charakterze strukturalnym. Do najwa Ŝniejszych nale Ŝą : niekorzystna struktura zatrudnienia w gospodarce z przewag ą mało efektywnego sektora rolnego oraz niedorozwój sektora produkcyjnego wytwarzaj ącego towary o niewielkim stopniu przetwarzania. Konkurencyjno ść powiatu zmniejsza równie Ŝ niedorozwój infrastruktury transportowej i telekomunikacyjnej, a tak Ŝe niewielka ilo ść terenów dla inwestorów zewn ętrznych (z wył ączeniem Biłgoraja).

Bior ąc pod uwag ę wymienione wy Ŝej uwarunkowania szansy rozwoju gospodarki powiatu nale Ŝy upatrywa ć w wielofunkcyjnym rozwoju obszarów wiejskich poprzez wykorzystanie potencjału rolnictwa do produkcji zdrowej ekologicznie Ŝywno ści i odnawialnych źródeł energii (biomasa) przy jednoczesnym wykorzystaniu walorów i potencjału turystycznego do dywersyfikacji działalno ści gospodarczej. Z uwagi na przewag ę wśród podmiotów gospodarczych mikroprzedsi ębiorstw, głównie ze sfery usługowej decyduj ące b ędzie wzmocnienie ich pozycji poprzez skuteczne wykorzystanie wsparcia finansowego i instytucjonalnego. Niezb ędnym elementem wzrostu konkurencyjno ści musi by ć poprawa infrastruktury, głównie telekomunikacyjnej (słaby dost ęp do internetu) i transportowej.

Opisany powy Ŝej cel strategiczny realizowany b ędzie poprzez nast ępuj ące cele operacyjne:

2.1 Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich

Powiat biłgorajski charakteryzuje si ę korzystnymi warunkami naturalnymi do produkcji rolnej: długo ść okresu wegetacji i nasłonecznienia, korzystna struktura u Ŝytków rolnych. Mocne strony rolnictwa powiatu to: du Ŝe zasoby do przetwórstwa rolno – spo Ŝywczego, poprawa utrzymania prawidłowych stosunków wodnych w glebie, tendencja do powi ększania powierzchni gospodarstw rolnych i niski poziom chemizacji. Ujemnie na rozwój rolnictwa wpływaj ą: brak rozwini ętego przetwórstwa rolno – spo Ŝywczego, ograniczone rynki zbytu produktów rolnych, mała specjalizacja, du Ŝa odległo ść działek rolnych od siedlisk gospodarstw, zdekapitalizowany park maszynowy i niska rentowno ść gospodarstw rolnych. Do niekorzystnych zjawisk opisanych wy Ŝej nale Ŝy doł ączy ć m. in. niekorzystne trendy demograficzne, niski poziom wykształcenia mieszka ńców wsi oraz niedostateczny poziom bezpiecze ństwa zdrowotnego, publicznego i socjalnego na wsi.

W perspektywie długoterminowej nie jest mo Ŝliwe oparcie rozwoju wsi tylko na produkcji rolnej. Konieczne jest odchodzenie od mało efektywnego rolnictwa na rzecz rozwoju gospodarki pozarolniczej, głównie opartej na przedsi ębiorczo ści mieszka ńców wsi i dost ępnych zasobach lokalnych.

Bior ąc pod uwag ę wyniki diagnozy z cz ęś ci I dokumentu nale Ŝy upatrywa ć szans wielokierunkowego rozwoju obszarów wiejskich powiatu biłgorajskiego w rozwoju przedsi ębiorczo ści, ochronie i wykorzystaniu walorów przyrodniczo – krajobrazowych (Roztocze, Puszcza Solska) w stron ę dewersyfikacji działalno ści rolniczej na pozarolnicz ą, w tym agroturystyk ę, rozwój edukacji i kultury na wsi, wspieranie aktywno ści społeczno ści lokalnych. Spójno ść terytorialn ą obszaru powiatu nale Ŝy zwi ększy ć przez popraw ę infrastruktury komunikacyjnej, wodno – ściekowej, re – elektryfikacj ę oraz wzmocnienie małych miast i wiejskich lokalnych o środków rozwoju.

130

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Wska źniki realizacji:

- udział gospodarstw prowadz ących działalno ść pozarolnicz ą w ilo ści gospodarstw ogółem, - liczba gospodarstw agroturystycznych.

Główne kierunki działa ń/ typy projektów

- dywersyfikacja działalno ści gospodarczej na obszarach wiejskich (w tym: rozwój agroturystyki poprzez promocj ę i wparcie finansowe, wsparcie dla rolników odchodz ących z produkcji rolniczej, rozwój usług internetowych ), - rozwój przedsi ębiorczo ści na terenach wiejskich powiatu ( w tym: wsparcie powstawania i rozwoju małych i średnich przedsi ębiorstw, ułatwianie dost ępu do kapitału i doradztwa, zapewnienie odpowiednich warunków administracyjnych i infrastruktury technicznej do rozwoju przedsi ębiorczo ści ), - rozwój edukacji i kultury na wsi oraz wspieranie aktywno ści lokalnych społeczno ści (w tym: rozwój infrastruktury edukacyjnej i kulturalnej, ochrona i wspieranie ludowego dziedzictwa kulturowego, promowanie kształcenia ustawicznego, edukacji ekologicznej i przedsi ębiorczo ści ).

2.2 Wspieranie procesów rozwoju i modernizacji rolnictwa

Rolnictwo powiatu biłgorajskiego charakteryzuj ące si ę niskim stopniem specjalizacji gospodarstw rolnych, niedoinwestowaniem w zakresie infrastruktury produkcji rolnej i rozdrobnieniem struktury obszarowej, która przekładaj ąc si ę na mniejsz ą efektywno ść produkcji wymaga wsparcia finansowego na pokrycie kosztów dostosowuj ących gospodarstwa rolne do rosn ących wymaga ń wspólnotowych (w tym zwi ązanych z ochron ą środowiska) oraz wzmo Ŝonej presji konkurencyjnej ze strony producentów z innych krajów unijnych oraz krajów trzecich. Wsparcie instytucjonalne skierowane, wi ęc będzie na proces restrukturyzacji gospodarstw rolnych i wzmocnienie ich kapitału rzeczowego. Po Ŝą dane zmiany w tym zakresie powinny skutkowa ć modernizacj ą gospodarstw rolnych i przemysłu rolno – spo Ŝywczego, dostosowaniem struktury wiekowej i obszarowej gospodarstw rolnych.

Nie mniej wa Ŝnym problemem jest utrzymanie, a nawet poprawa stanu środowiska naturalnego na obszarach wiejskich rozumianego, jako element zrównowa Ŝonego rozwoju, konieczny do osi ągni ęcia pozostałych celów dotycz ących wzrostu gospodarczego. Nale Ŝy dąŜ yć do ochrony zasobów wodnych i glebowych powiatu, zachowania siedlisk, ró Ŝnorodno ści biologicznej i kształtowania krajobrazu zgodnego z opisan ą wy Ŝej zasad ą.

Dwa wy Ŝej opisane cele powi ązane s ą z działaniami poprawiaj ącymi jako ść Ŝycia i zró Ŝnicowaniem gospodarki na obszarach wiejskich. Niskie dochody wynikaj ące z niedostatecznego wykorzystania zasobów pracy rodzin wiejskich to podstawowy problem społeczno - ekonomiczny. Rolnictwo b ędzie absorbowa ć coraz mniejszy zasób siły roboczej, za ś strategiczna wizja zakłada utrzymanie Ŝywotno ści obszarów wiejskich. W zwi ązku z tym ci ęŜ ar zatrudnienia wiejskich zasobów pracy powinny przejmowa ć działalno ści nierolnicze. Z tego punktu widzenia szczególnie istotne jest wszechstronne wsparcie dla procesu tworzenia pozarolniczych miejsc pracy na wsi oraz ułatwiania zatrudnienia w lokalnych ośrodkach miejskich dla osób ze wsi. Działania poprawiaj ące jako ść Ŝycia na wsi zmierza ć powinny do odnowy wsi i zaspokojenie potrzeb społecznych i kulturalnych mieszka ńców wsi oraz promowania obszarów wiejskich. Umo Ŝliwi to rozwój to Ŝsamo ści społeczno ści

131

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 wiejskiej, zachowanie dziedzictwa kulturowego i specyfiki obszarów wiejskich oraz wpłynie na wzrost atrakcyjno ści turystycznej i inwestycyjnej obszarów wiejskich.

Elementem wspieraj ącym wymienione wy Ŝej cele jest wzrost aktywno ści społeczno ści wiejskiej, jej wi ększe zaanga Ŝowanie w niezb ędne przemiany. Za bezcenne nale Ŝy uzna ć przejawy wszelkich inicjatyw lokalnych pozwalaj ących poł ączy ć działania jednostkowe w szersze oparte o zasad ę partnerstwa społecznego (sektor publiczny, gospodarczy i społeczny).

Wska źniki realizacji

- przeci ętna powierzchnia u Ŝytków rolnych gospodarstwa rolnego, - udział gospodarstw produkuj ących na rynek w ilo ści gospodarstw rolnych, - liczba powstałych i funkcjonuj ących partnerstw i lokalnych grup działania.

Główne kierunki działa ń/ typy projektów

- poprawa efektywno ści gospodarstw rolnych (w tym: modernizacja sprz ętu i budynków, zmiana struktur rolnych, poprawa jako ści produkcji, dywersyfikacja działalno ści rolniczej m.in. w kierunkach agroturystyki, produkcji Ŝywno ści ekologicznej, produkcji i przetwórstwa owoców mi ękkich i warzyw, działalno ści ogrodniczej , sadowniczej i le śnej), - wzmocnienie otoczenia instytucjonalnego sektora rolnego (w tym: rozwój systemu informacji rynkowych i specjalistycznego doradztwa, organizacja lokalnego rynku rolnego), - poprawa przetwórstwa artykułów rolnych (w tym: poprawa jako ściowa /standaryzacja/ bazy surowcowej, kompleksowe wsparcie sektora przetwórstwa rolno- spo Ŝywczego w obr ębie cyklu tworzenia warto ści dodanej: produkcja – przetwórstwo – sprzeda Ŝ wyrobów wysoko przetworzonych); - ochrona i wykorzystanie walorów kulturowych i przyrodniczo – krajobrazowych na terenie powiatu ( w tym: ochrona krajobrazu naturalnego i kulturowego, wsparcie inwestycji proekologicznych, rozwój rolnictwa ekologicznego, wsparcie rozwoju bazy turystycznej i rekreacyjnej, edukacji ekologicznej mieszka ńców wsi ), - wzmocnienie powi ąza ń mi ędzy obszarami miejskimi i wiejskimi ( w tym: wspieranie specjalistycznych gospodarstw ukierunkowanych na miejski rynek zbytu ), - wspieranie powstawania i funkcjonowania partnerstw i lokalnych grup działania (w tym: powołanie Lokalnej Organizacji Turystycznej ).

2.3 Tworzenie warunków do rozwoju przedsi ębiorczo ści w powiecie

Gospodark ę powiatu charakteryzuje: wysoki (ponad 60%) udział ludno ści pracuj ącej w sektorze rolnictwa i mało efektywny sektor produkcji rolnej, zdecydowana przewaga mikroprzedsi ębiorstw w strukturze firm, wyra źna dominacja Biłgoraja, jako o środka przemysłu i usług. Na poziom przedsi ębiorczo ści lokalnej maj ą wpływ ponadto: niskie dochody i poziom wykształcenia mieszka ńców powiatu, problemy kształcenia zawodowego, słabo ść infrastruktury telekomunikacyjnej i transportowej, poziom wsparcia przedsi ębiorców przez instytucje okołobiznesowe (banki, towarzystwa ubezpieczeniowe i fundusze po Ŝyczkowe i por ęczeniowe), wreszcie skuteczny marketing poł ączony z pozyskaniem kapitału zewn ętrznego.

Czynnikiem decyduj ącym o wzro ście przedsi ębiorczo ści b ędzie wykorzystanie zasobów ludzkich (w sferze edukacyjnej i rynku pracy), co podkre ślono w I Celu strategicznym. 132

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 W zakresie działa ń (poza kapitałem ludzkim) tworz ących warunki do rozwoju przedsi ębiorczo ści w powiecie bior ąc od uwag ę wyniki analizy SWOT i obszarów problemowych nale Ŝy d ąŜ yć do: rozwoju małych i średnich przedsi ębiorstw z wykorzystaniem ich potencjału innowacyjnego, wzmocnienia instytucji wsparcia biznesu, tworzenia warunków dla inwestorów zewn ętrznych, szczególnie w gminach wiejskich.

Wska źniki realizacji:

- nasycenie przedsi ębiorczo ści ą, w tym M ŚP (liczba przedsi ębiorstw na 10 ty ś mieszkańców), - wska źnik przetrwania firm po 3 latach działalno ści, - powierzchnia dost ępnych terenów inwestycyjnych, - liczba firm, które ulokowały swoj ą działalno ść na nowo utworzonych terenach inwestycyjnych, - ilo ść osób bezrobotnych, którym przyznano jednorazowe środki na rozpocz ęcie działalno ści gospodarczej, - ilo ść utworzonych miejsc pracy wspieranych środkami Funduszu Pracy i Europejskiego Funduszu Społecznego.

Główne kierunki działa ń/ projektów

- tworzenie lepszych warunków otoczenia prawno – instytucjonalnego dla istniej ących i powstaj ących m śp w powiecie ( w tym: stworzenie dogodnych warunków prawno – organizacyjnych do powstawania i funkcjonowania m śp, ograniczenie barier administracyjnych i finansowych ), - zwi ększenie dost ępu przedsi ębiorstw do zewn ętrznych źródeł finansowania ( w tym: wsparcie funduszy podwy Ŝszonego ryzyka, inwestycyjnych i por ęczeniowych, wsparcie dla inicjatyw proinwestycyjnych) , - zwi ększenie zdolno ści przedsi ębiorstw do tworzenia i absorbowania innowacji (w tym: podnoszenie jako ści kadr, wykorzystanie dotacji inwestycyjnych ), - zapewnienie uzbrojonych terenów pod inwestycje, - wzrost poziomu przedsi ębiorczo ści w powiecie ( w tym: promowanie postaw przedsi ębiorczo ści, wsparcie doradcze i finansowe dla przedsi ębiorstw ), - promocja przedsi ębiorczo ści w powiecie, - wspieranie pracodawców środkami Funduszu Pracy i Europejskiego Funduszu Społecznego w zakresie tworzenia nowych miejsc pracy, - pomoc osobom przedsi ębiorczym w podejmowaniu działalno ści gospodarczej ( w tym: szkolenia, przyznawanie jednorazowych środków na podj ęcie własnej działalno ści gospodarczej ), - współpraca instytucji samorz ądowych z organizacjami pozarz ądowymi w zakresie wspierania rozwoju przedsi ębiorczo ści.

Cel strategiczny 3 - Rozwój infrastruktury technicznej

Stan infrastruktury technicznej wyznaczaj ący poziomie atrakcyjno ści i spójno ści terytorialnej decyduje o trwałym rozwoju społeczno – gospodarczym.

Powiat biłgorajski cechuje: nie zadawalaj ący stan infrastruktury komunikacyjnej, niedostateczna infrastruktura w zakresie gospodarki ściekowej na obszarach wiejskich, słabo rozwini ęta infrastruktura turystyczna i telekomunikacyjna (mała liczba u Ŝytkowników internetu) i zły stan infrastruktury edukacyjnej.

133

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Opisany powy Ŝej cel strategiczny realizowany b ędzie poprzez nast ępuj ące cele operacyjne:

3.1 Budowa dróg i ulepszanie systemu komunikacji ł ącznie z niezb ędn ą infrastruktur ą

Powiat biłgorajski cechuje peryferyjne poło Ŝenie na tle województwa lubelskiego. Zły stan infrastruktury komunikacyjnej uniemo Ŝliwia poprawn ą dost ępno ść zewn ętrzn ą i wewn ętrzn ą powiatu oraz sprawno ść obsługi komunikacyjnej. Poprawa tej infrastruktury sprzyja ć b ędzie podniesieniu jako ści usług transportowych, mobilno ści oraz zwi ększeniu współpracy gospodarczej, wymianie handlowej, a tak Ŝe rozwojowi turystyki.

Działania zwi ększaj ące dost ępno ść komunikacyjn ą polega ć powinny na tworzeniu kluczowej infrastruktury umo Ŝliwiaj ącej sprawne powi ązania transportowe z głównymi ośrodkami gospodarczymi województwa (w tym o ściennego - podkarpackiego), popraw ą dro Ŝno ści transportowej wewn ątrz powiatu (modernizacja dróg gminnych i powiatowych, poprawa stanu elementów infrastruktury drogowej /chodniki, obiekty mostowe, itp./).

Wska źniki realizacji:

- długo ść zmodernizowanych dróg, - ilo ść zmodernizowanych obiektów infrastruktury drogowej (mosty, przepusty), - długo ść wybudowanych dróg, - długo ść wybudowanych chodników, - ilo ść zmodernizowanych skrzy Ŝowa ń.

Główne kierunki działa ń/ typy projektów

- rozbudowa i modernizacje sieci infrastruktury drogowej oraz zwi ększenie bezpiecze ństwa ruchu ( w tym: modernizacja i rozbudowa sieci dróg, urz ądze ń in Ŝynieryjnych, mostów, obwodnic, pomocniczej infrastruktury drogowej słu Ŝą cej zwi ększeniu bezpiecze ństwa ruchu ), - budowa nowych odcinków dróg.

3.2 Rozwój i poprawa infrastruktury społecznej

Mocne strony powiatu w zakresie wykorzystania walorów przyrodniczo – krajobrazowych, kapitału ludzkiego, szeroko rozumianego stanu bezpiecze ństwa publicznego i tworzenia postaw przedsi ębiorczo ści nie mog ą by ć spełnione bez rozwoju i poprawy infrastruktury społecznej.

Walory przyrodniczo – krajobrazowe stanowi ą istotny potencjał endogeniczny powiatu. Ich zachowanie w nie pogorszonym stanie rzutowa ć b ędzie na wiele aspektów rozwoju społeczno – gospodarczego (wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich, rozwój przedsi ębiorczo ści). W tym aspekcie szczególnego znaczenia nabiera problem zbyt wolnego przyrostu wykonanych sieci kanalizacyjnych na obszarach wiejskich. Oprócz negatywnego wpływu na środowisko naturalne (ska Ŝenie gleb i cieków wodnych) czynnik ten zmniejsza konkurencyjno ść powiatu w ka Ŝdym wskazanym wy Ŝej obszarze rozwoju.

Poprawa jako ści kształcenia szkolnego b ędzie nieefektywna bez rozwoju i poprawy infrastruktury o światowej. Liczne szkoły ka Ŝdego szczebla edukacji wymagaj ą niezb ędnych remontów, w tym termomodernizacji i wymiany dachów, a wiele z nich nie oferuje 134

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 wystarczaj ącej bazy sportowej poprzez brak boisk i pełno wymiarowych hal sportowych. Problem ten jest szczególnie odczuwalny w Biłgoraju, który jest głównym o środkiem edukacyjnym szczebla ponadgimnazjalnego.

Mimo poprawy bazy leczniczej w SP ZOZ w Biłgoraju poprzez oddanie do u Ŝytku dwóch nowych obiektów szpitalnych inne stare, obiekty szpitala z oddziałami: chirurgicznym, ginekologiczno – poło Ŝniczym, chorób zaka źnych, gru źlicy i chorób płuc wymagaj ą dostosowania do aktualnych przepisów prowadzenia lecznictwa zamkni ętego. Niezb ędne s ą termomodernizacje, wykonanie klimatyzacji i ci ągów pieszych mi ędzy oddziałami nie koliduj ących ze sob ą. Brak wykonania tych prac mo Ŝe skutkowa ć wstrzymaniem działalno ści tych oddziałów.

Niezb ędnej poprawie w zakresie infrastruktury technicznej wymaga Dom Pomocy Społecznej i Zespół Szkolno – Rewalidacyjny w Teodorówce (w tym: termomodernizacje obiektów z modernizacj ą kotłowni, dostosowanie pomieszcze ń do wymaganych standardów).

Perspektywicznie po Ŝą dana zmiana struktury gospodarczej powiatu w kierunku turystyczno – rolniczym z podkre śleniem istotnych funkcji kreowania przedsi ębiorczo ści przez miasta i wiejskie o środki rozwoju nie b ędzie mo Ŝliwa bez powszechnego dost ępu do internetu. Czynnik ten uznaje si ę za kluczowy w rozwoju edukacji młodzie Ŝy, co ma przeniesienie na budowaniu podstaw gospodarki opartej na wiedzy.

Wska źniki realizacji:

- długo ść czynnej sieci kanalizacyjnej, - ludno ść korzystaj ąca z sieci kanalizacyjnej w ludno ści ogółem, - liczba mieszka ńców obsługiwanych przez oczyszczalnie ścieków, - liczba ścieków oczyszczonych, - średnie zu Ŝycie energii cieplnej w skali rocznej w obiektach ochrony zdrowia, - powierzchnia uŜytkowa nowopowstałych obiektów ochrony zdrowia, - ilo ść zakupionego sprz ętu medycznego, - powierzchnia docieplonych ścian w obiektach ochrony zdrowia, - powierzchnia u Ŝytkowa obiektów ochrony zdrowia dostosowanych do wymaga ń rozporz ądzenia, - udział gospodarstw domowych wyposa Ŝonych w komputer osobisty z dost ępem do internetu.

Główne kierunki działa ń/ typy projektów

- poprawa jako ści wód ( w tym: budowa i modernizacja oczyszczalni i systemów kanalizacyjnych, wsparcie powstawania przydomowych oczyszczalni ścieków, ochrona przed zanieczyszczeniami zbiorników i cieków wodnych ), - poprawa stanu infrastruktury o światowej, sportowej i kulturalnej ( w tym: budowy, remonty i modernizacje, doposa Ŝenie placówek szkolnych w nowoczesny sprz ęt dydaktyczny ), - rozwój elektryfikacji wsi – re-elektryfikacja ( w tym: modernizacja i uzupełnienie sieci elektrycznych średniego i niskiego napi ęcia, rozwój alternatywnych źródeł energii ), - budowa, rozbudowa i modernizacja infrastruktury ochrony zdrowia ( w tym: termomodernizacje, dostosowanie pomieszcze ń do warunków wynikaj ących z rozporz ądzenia, zakupy sprz ętu medycznego, informatyzacja, utworzenie nowych oddziałów w SP ZOZ w Biłgoraju ),

135

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 - poprawa infrastruktury o środków pomocy społecznej ( w tym: termomodernizacje obiektów z modernizacj ą kotłowni, dostosowanie pomieszcze ń do wymaganych standardów ), - rozwój podstawowej infrastruktury teleinformatycznej w powiecie umo Ŝliwiaj ącej powszechny i tani dost ęp do zasobów informacji ( w tym: rozbudowa sieci dost ępowej na poziomie lokalnym, wsparcie publicznego dost ępu do internetu w ka Ŝdej gminie ), - tworzenie szerokiej i warto ściowej oferty tre ści i usług elektronicznych ( w tym: rozwój systemów strategicznych usług: edukacyjnych, medycznych, doradczych, administracyjnych, organizacja szkole ń e-learningu w okresach jesienno-zimowych), - informatyzacja administracji publicznej oraz rozwój usług publicznych świadczonych drog ą elektroniczn ą ( w tym: tworzenie wewn ętrznych sieci komputerowych i ustandaryzowanych systemów wewn ętrznej informatyzacji instytucji ).

3.3 Rozwój i poprawa bazy turystycznej i infrastruktury towarzysz ącej

Turystyka mo Ŝe sta ć si ę wa Ŝną i dochodow ą gał ęzi ą gospodarki powiatu biłgorajskiego. O atrakcyjno ści turystycznej powiatu decyduj ą nie tylko walory estetyczne i pi ękno krajobrazu, ale tak Ŝe stan wielko ści infrastruktury turystycznej. Przy całym bogactwie i zró Ŝnicowaniu środowiska naturalnego powiatu biłgorajskiego jego zagospodarowanie pod kątem turystycznym jest niezadowalaj ące. Wyst ępuje du Ŝe zró Ŝnicowanie w zakresie lokalizacji bazy turystycznej: gospodarstwa agroturystyczne, pensjonaty, hotele, motele itp. Przy stosunkowo dobrze rozło Ŝonej sieci szlaków turystycznych zarówno pieszych, jak i rowerowych stanowi ących element turystyki aktywnej, brak dobrze rozwini ętej bazy turystycznej czyni t ą ofert ę mało atrakcyjn ą. Świadczy o tym spadek ilo ści korzystaj ących z ka Ŝdej kategorii obiektu turystycznego poza obiektami statystycznie niesklasyfikowanymi (prawdopodobnie gospodarstwa agroturystyczne). Spadek ten jest poł ączony z du Ŝą sezonowo ści ą wykorzystania bazy noclegowej, który nawet w miesiącach letnich nie przekracza 37%. Poza działaniami pozainwestycyjnymi nale Ŝy podj ąć starania poszerzenia bazy turystycznej o gminy powiatu, które praktycznie nie dysponuj ą Ŝadnym miejscem noclegowym, a posiadaj ą niew ątpliwie bogat ą ofert ę w oparciu o zasoby przyrodniczo – kulturowe. Na pozostałych obszarach powiatu nale Ŝy d ąŜ yć nie tyle do powstania zupełnie nowej bazy turystycznej, co do jej poprawy. Jako odr ębne zagadnienie nale Ŝy postrzega ć turystyczne zagospodarowanie: powstaj ącego zbiornika wodnego Biszcza - śary, który stanie si ę w niedalekiej przyszło ści motorem rozwoju turystyki w skali szerszej ni Ŝ powiat biłgorajski, czy rzeki Tanew do tej pory nie wykorzystanej, jako potencjalny produkt turystyczny.

Działania wielosektorowe finansowane z Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich, jak i z Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego pozwol ą na realizacj ę tego celu operacyjnego daj ąc podstaw ę do zmiany i poprawy sytuacji społeczno – gospodarczej powiatu biłgorajskiego.

Wska źniki realizacji:

- liczba udzielonych noclegów, - długo ść szlaków turystycznych, - długo ść ście Ŝek rowerowych.

Główne kierunki działa ń/ typy projektów

- wsparcie rozwoju bazy turystycznej i rekreacyjnej ( w tym: hotele, motele, pensjonaty gospodarstwa agroturystyczne, gastronomia, zbiorniki wodne i ich otoczenie ), 136

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 - rozwój infrastruktury ruchu turystycznego ( w tym: piesze i rowerowe szlaki turystyczne, spływy kajakowe, trasy narciarskie ).

137

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Struktura celów Strategii Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

Misja Zrównowa Ŝony rozwój Powiatu Biłgorajskiego poprzez wykorzystanie lokalnych zasobów, stymulowanie rozwoju społeczno-gospodarczego oraz podnoszenie atrakcyjno ści gmin

Cele strategiczne Rozwój i wykorzystanie Rozwój ekonomiczno- Rozwój infrastruktury (obszary zasobów ludzkich gospodarczy technicznej priorytetowe)

Wykształcone społecze ństwo Budowa dróg i ulepszanie Wielofunkcyjny rozwój systemu komunikacji ł ącznie obszarów wiejskich z niezb ędn ą infrastruktur ą

Dostosowanie wykształcenia do wymogów rynku pracy

Cele operacyjne Rozwój i poprawa

Aktywizacja zawodowa Wspieranie procesów rozwoju infrastruktury społecznej

mieszka ńców i modernizacji rolnictwa

Zapewnienie bezpiecze ństwa Tworzenie warunków do Rozwój i poprawa bazy zdrowotnego, publicznego rozwoju przedsi ębiorczo ści turystycznej i infrastruktury i socjalnego obywatelom w powiecie towarzysz ącej

4. System wdra Ŝania i monitorowania

4.1 Wdra Ŝanie

Procedury wdra Ŝania, monitorowania i aktualizacji zawieraj ą list ę działa ń, których podj ęcie ma na celu ułatwienie realizacji „Strategii Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 – 2015” oraz umo Ŝliwienie stałego monitorowania i dostosowywania zapisów Strategii do zmieniaj ących si ę warunków otoczenia społeczno-gospodarczego.

Prezentowana „Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015” oparta jest na przekonaniu, Ŝe komunikowanie społeczne jest skuteczne tylko pod warunkiem, Ŝe ma ono charakter procesu dwustronnego. Współpraca i komunikowanie społeczne mo Ŝe sta ć si ę skutecznym instrumentem pozwalaj ącym na zyskanie wi ększego zaanga Ŝowania obywateli w sprawy lokalne.

Realizowana na zasadach partnerstwa współpraca władz lokalnych, sektora prywatnego i organizacji pozarz ądowych jest efektywnym sposobem wdra Ŝania inicjatyw wynikaj ących ze społecznej aktywno ści mieszka ńców. Dlatego te Ŝ zało Ŝeniem „Strategii Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego” jest uwzgl ędnienie potrzeb poszczególnych partnerów społecznych oraz realizacja wspólnych przedsi ęwzi ęć na zasadzie równoprawnego partnerstwa. Podstawowym kryterium decyduj ącym o podj ęciu współpracy z parterami sektora prywatnego i pozarz ądowego jest podejmowanie działa ń na rzecz powiatu i jego mieszka ńców. Współpraca ta ma charakter długofalowy oraz jest elementem „Strategii Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego”. D ąŜ yć nale Ŝy do obj ęcia współprac ą mo Ŝliwie najszerszych obszarów lokalnej aktywno ści społecznej. W szczególno ści współpraca ta dotyczy:

poprawy dost ępno ści i jako ści infrastruktury komunikacyjnej, rynku pracy, pomocy społecznej, ochrony zdrowia, oświaty i edukacji, kultury i sztuki, ekologii i ochrony środowiska, sportu i turystyki, promocji i rozwoju powiatu.

Intencj ą władz powiatowych jest inicjowanie współpracy pomiędzy sektorem publicznym, prywatnym i pozarz ądowym. Formy współdziałania obejmuj ą działania zwi ązane m.in. z:

prowadzeniem działalno ści promocyjno-informacyjnej dotycz ącej wspólnych przedsi ęwzi ęć na terenie powiatu, tworzeniem wspólnych zespołów konsultacyjnych, pomoc ą w nawi ązywaniu kontaktów mi ędzynarodowych, realizacj ą wspólnych projektów ze środków zewn ętrznych.

Opracowanie i wdra Ŝanie „Planu Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego” jest zasadniczym elementem współpracy wy Ŝej wymienionych sektorów. Zało Ŝeniem samorz ądu lokalnego powiatu jest rozwijanie tej współpracy w celu zaspakajania potrzeb społeczno ści lokalnej.

Zakłada si ę, Ŝe zaproponowane cele operacyjne i kierunki działa ń b ędą realizowane na terenie powiatu przez wiele podmiotów. Oprócz samorz ądów lokalnych i ich struktur będą to: agendy instytucji pa ństwowych i szczebla wojewódzkiego, przedsi ębiorcy: indywidualnie i poprzez stowarzyszenia, instytucje rynku finansowego i ubezpieczeniowego, instytucje wsparcia biznesu, organizacje rolników, czy te Ŝ organizacje pozarz ądowe. Zmiany wyznaczone przedstawionymi celami operacyjnymi b ędą mo Ŝliwe do osi ągni ęcia tylko w przypadku wł ączenia si ę tych podmiotów do ich realizacji, cz ęsto za ś wymagane b ędzie ich współdziałanie, w tym, jak wskazano wy Ŝej wielosektorowe. Na obszarach wiejskich konieczne jest stworzenie oddolnych struktur np. wg modelu Lokalnych Grup Działania działaj ących na zasadzie partnerstwa społecznego (sektor publiczny, gospodarczy i społeczny). Szczególnie w zakresie sfery społecznej wymagane jest lepsze współdziałanie istniej ących ju Ŝ struktur np. Powiatowej Rady Zatrudnienia, Społecznej Rady SP ZOZ czy Powiatowej Społecznej Rady do Spraw Osób Niepełnosprawnych.

Zadania inwestycyjne przedstawione w Wieloletnim Planie Inwestycyjnym to odzwierciedlenie potrzeb w zakresie zada ń własnych samorz ądu powiatowego w o świacie, drogownictwie, pomocy społecznej, ochronie zdrowia i zabezpieczeniu własnych potrzeb w infrastrukturze administracyjnej. Projekty te b ędą realizowane przez samorz ąd powiatowy w miar ę posiadanych środków własnych i pozyskanych ze źródeł zewn ętrznych.

4.2 Główne instytucje i podmioty zaanga Ŝowane we wdra Ŝanie strategii

Nale Ŝy rozró Ŝni ć realizacj ę wyznaczonych kierunków działa ń w ramach celów operacyjnych przez samorz ąd powiatowy i jego struktury od innych realizowanych przez pozostałe podmioty (samodzielnie lub wspólnie).

Za realizacj ę kierunków działa ń w zakresie kompetencji własnych powiatu odpowiedzialne b ędą:

1. Starostwo Powiatowe w Biłgoraju, 2. Zarz ąd Dróg Powiatowych, 3. Powiatowy Urz ąd Pracy, 4. Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie 5. Samodzielny Publiczny Zespół Opieki Zdrowotnej.

Instytucjami wspomagaj ącymi Starostwo Powiatowe w procesie wdra Ŝania strategii s ą:

1. Rada Powiatu Biłgorajskiego i Rady Miast i Rady Gmin, które powinny zadba ć o promocj ę i wła ściwe zrozumienie strategii w śród mieszka ńców powiatu, 2. organizacje pozarz ądowe działaj ące szczególnie w obszarze ochrony zdrowia, pomocy społecznej i bezpiecze ństwa publicznego, 3. Biuro Powiatowe Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa w Biłgoraju, 4. Lubelski O środek Doradztwa Rolniczego, Powiatowy Zespół Doradców w Biłgoraju, 5. Oddział Terenowy w Biłgoraju Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Ro ślin i Nasiennictwa w Lublinie, 6. Placówka Terenowa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Rolniczego w Biłgoraju, 7. Powiatowy Inspekcja Weterynaryjna w Biłgoraju, 8. Izba Rolnicza Powiatu Biłgorajskiego, 9. Komenda Powiatowa Pa ństwowej Stra Ŝy Po Ŝarnej w Biłgoraju, 10. Komenda Powiatowa Policji w Biłgoraju, 140

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 11. ko ścioły i zwi ązki wyznaniowe, 12. inne.

Instytucje partnerskie zarz ądzaj ące okre ślonymi instrumentami i programami, w ramach których b ędą finansowane niektóre działania wynikaj ące ze strategii:

1. Urz ąd Marszałkowski Województwa Lubelskiego, jako Instytucja Zarz ądzaj ąca Regionalnym Programem Operacyjnym Województwa Lubelskiego na lata 2007 - 2013 i Instytucja Po średnicz ąca dla Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, 2. Lubelska Agencja Wspierania Przedsi ębiorczo ści w Lublinie, 3. Dla innych programów operacyjnych: Ministerstwo Środowiska, Ministerstwo Infrastruktury, Ministerstwo Gospodarki, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwo Zdrowia, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wy Ŝszego.

Jako istotne z punkty widzenia wykorzystania środków pomocnych z Unii Europejskiej s ą docelowe grupy beneficjentom , w tym:

1. przedsi ębiorcy i ich zwi ązki, 2. rolnicy indywidualni i ich zwi ązki, 3. bezrobotni.

4.3 Środki niezb ędne do realizacji strategii

Zapotrzebowanie na najwa Ŝniejsze zadania uj ęte w Wieloletnim Planie Inwestycyjnym planowane do realizacji w latach 2008 – 2015 oszacowano na ponad 82 mln zł. Zestawienie to nie obejmuje projektów nie inwestycyjnych, zwi ązanych głównie z rozwojem zasobów ludzkich (przeciwdziałanie i likwidacja bezrobocia, wykształcenie mieszka ńców, kultura, integracja społeczna, promocja powiatu).

Poni Ŝsza tabela projekcji dochodów i wydatków inwestycyjnych powiatu biłgorajskiego w latach 2008 - 2015 uwzgl ędnia: mo Ŝliwo ści kredytowe powiatu, wzrost dochodów bie Ŝą cych w latach 2008 - 2010 o 2,5%, 2011 - 2013 o 1,8% i 2014 - 2015 o 1,5%. Ponadto uwzgl ędniono: w latach 2008 - 2010 pomoc gmin na realizacje zada ń inwestycyjnych, jako dochody maj ątkowe, przewidywane dochody maj ątkowe powiatu oraz pomoc bud Ŝetu pa ństwa na zadania inwestycyjne i urealniono plan bud Ŝetu na 2008 r o przewidywan ą pomoc gmin i bud Ŝetu pa ństwa.

Realizacja wieloletniego Planu Inwestycyjnego w zaplanowanej wysoko ści nakładów własnych doprowadzi do osi ągni ęcia w 2013 r. (przy zakładanych oszcz ędno ściach w 2014 r.) wska źnika obsługi długu powy Ŝej 15% dochodów, a wska źnika zadłu Ŝenia do 45% dochodów.

Bior ąc pod uwag ę wielko ść mo Ŝliwych środków własnych na inwestycje i inne przesłanki wykazane wy Ŝej nale Ŝy stwierdzi ć, Ŝe środki własne b ędą niewystarczaj ące do realizacji zało Ŝonych celów inwestycyjnych w WPI. W tym wzgl ędzie konieczne b ędzie pozyskiwanie zewn ętrznych źródeł finansowania.

141

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

Projekcja dochodów i wydatków inwestycyjnych Powiatu Bigorajskiego w latach 2008-2015 w ty ś zł

Rok 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Dochody 65 206 68 169 68 675 69 348 70 722 72 072 73 143 74 231 ogółem Wydatki 4 652 8 114 6 529 855 884 884 884 884 inwestycyjne Źródło – opracowanie własne

4.4 Źródła finansowania strategii

Głównymi źródłami finansowania strategii b ędą:

1. bud Ŝet własny Powiatu, 2. bud Ŝety miast i gmin powiatu, 3. zewn ętrzne środki publiczne (dost ępne głównie w ramach programów finansowanych przez Uni ę Europejsk ą), 4. bud Ŝety organizacji pozarz ądowych, 5. środki własne sektora prywatnego.

Inne środki (oprócz programów finansowanych przez Unie Europejsk ą) mo Ŝliwe do wykorzystania na realizacj ę celów strategii:

1. Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Lublinie, 2. Powiatowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, 3. Powiatowy Fundusz Gospodarki Zasobem Geodezyjnym i Kartograficznym, 4. Pa ństwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, 5. Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Norweskiego Mechanizmu Finansowego, 6. Bank Gospodarstwa Krajowego (Fundusz Por ęcze ń Unijnych, Fundusz Rozwoju Inwestycji Komunalnych, itd.), 7. Fundusz Pracy, 8. Ekofundusz, 9. Szwajcarski Instrument Finansowy, 10. inne.

4.5 System monitorowania i oceny realizacji strategii

Opracowanie systemu wdra Ŝania jest podstawowym elementem powodzenia cało ści Strategii Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015. Poniewa Ŝ opracowana strategia Rozwoju nie ujmuje planowanych inwestycji w poszczególnych gminach Powiatu tote Ŝ Starostwo Powiatowe w Biłgoraju nie mo Ŝe odpowiada ć za wdra Ŝanie i finansowanie poszczególnych projektów realizowanych przez samorządy gminne, prywatnych przedsi ębiorców, czy inne ko ńcowe grupy beneficjentów.

142

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Kolejnym elementem warunkuj ącym sprawne przeprowadzanie zało Ŝonych zada ń jest system monitoringu i ocena jego realizacji. W odniesieniu do Strategii Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 system monitorowania i jego ocena polega ć b ędzie na składaniu przez:

jednostki organizacyjne podległe Starostwu Powiatowemu, wła ściwe komórki organizacyjne samego Starostwa sprawozda ń z realizacji Strategii Rozwoju do Komisji ds. Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego powołanej Uchwał ą Nr XX/155/2004 Rady Powiatu w Biłgoraju z dnia 29 kwietnia 2004 r. i Uchwał ą Nr IX/101/2007 Rady Powiatu w Biłgoraju z dnia 2 sierpnia 2007 r.

1. Sprawozdania z realizacji Strategii składane b ędą co cztery lata:

• po pierwszym okresie realizacji Strategii za lata 2008-2011 wg stanu na dzie ń 31 grudnia 2011 r. w terminie do 31 sierpnia 2012 r. • po drugim okresie realizacji Strategii za lata 2012-2015 wg stanu na dzie ń 31 grudnia 2015 r. w terminie do 31 sierpnia 2016 r.

2. Dodatkowo składane b ędą sprawozdania roczne wg stanu na dzie ń 31 grudnia danego roku sprawozdawczego (pocz ąwszy od roku 2008) w terminie do 31 sierpnia roku nast ępuj ącego po ka Ŝdym roku sprawozdawczym.

Sprawozdania roczne i czteroletnie przedstawiane b ędą do oceny Zarz ądowi Powiatu i Radzie Powiatu i tu b ędzie mo Ŝna wnie ść o dokonanie zmiany w Strategii lub dokona ć w niej korekt. Kolejnym zadaniem Powiatu jest sprawna komunikacja społeczna w odniesieniu do Strategii Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego. Komunikacja społeczna polega ć będzie na umieszczaniu na internetowych stronach Powiatu i na tablicy informacyjnej Starostwa informacji o stopniu wykonania Strategii. Istotnym elementem wdra Ŝania „Strategii Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego" jest stworzenie efektywnego sposobu kontroli i monitorowania poszczególnych elementów planu. W tym celu podj ęto decyzj ę o przyj ęciu Strategii Uchwał ą Rady Powiatu oraz realizacji przyj ętych zada ń zgodnie z zatwierdzonym dokumentem.

System wdra Ŝania Strategii Rozwoju b ędzie odnosił si ę równie Ŝ do:

• bie Ŝą cej aktualizacji cz ęś ci diagnostycznej zgodnie z trendami rynku lokalnego, • dostarczania informacji o stopniu realizacji poszczególnych zada ń/projektów planu, • okresowej weryfikacji programu przy współudziale róŜnych partnerów społecznych.

„Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego” została opracowana w taki sposób, aby monitoring poszczególnych faz jego realizacji był stosunkowo prosty. Harmonogram realizacji Strategii, uwzgl ędniaj ący etapy poszczególnych zada ń oraz szacunkowe nakłady inwestycyjne, pozwala na weryfikowanie, w jakim zakresie program jest realizowany oraz jakie s ą ewentualne odst ępstwa w poszczególnych fazach realizacji.

143

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Poni Ŝej zaprezentowano wska źniki monitoringowe przyporz ądkowane do celów operacyjnych. Wska źniki te posłu Ŝą do zobrazowania post ępów w realizacji zało Ŝonych celów operacyjnych i kierunków działa ń.

Nazwa celu operacyjnego Wska źnik monitoringowy - udział dzieci obj ętych wychowaniem przedszkolnym, 1.1. Wykształcone społecze ństwo - poziom wykształcenia ludno ści (udział osób z wykształceniem średnim i wy Ŝszym) - stosunek absolwentów ko ńcz ących szkoły zawodowe w poszczególnych kierunkach do absolwentów, którzy podj ęli zatrudnienie, 1.2 Dostosowanie wykształcenia - stosunek absolwentów szkół zawodowych do wymogów rynku pracy zarejestrowanych w Urz ędzie Pracy w poszczególnych zawodach do ilo ści ofert pracy wpływaj ących do urz ędu - stopa bezrobocia, 1.3 Aktywizacja zawodowa - udział długotrwale bezrobotnych w ilo ści mieszka ńców bezrobotnych ogółem. - wska źnik przelotowo ści (liczba leczonych/ średnia liczba łó Ŝek rzeczywistych), - roczny % wykorzystania łó Ŝek szpitalnych, - liczba rodzin korzystaj ących ze świadcze ń pomocy społecznej, 1.4 Zapewnienie bezpiecze ństwa - wska źnik bezrobocia w śród osób niepełnosprawnych, zdrowotnego, publicznego - liczba miejsc w placówkach zapobiegaj ących i socjalnego obywatelom marginalizacji społecznej (domy pomocy społecznej, środowiskowe domy pomocy społecznej, świetlice środowiskowe, centra integracji społecznej), - liczba organizacji pozarz ądowych uczestnicz ących w realizacji programów powiatowych.

- udział gospodarstw prowadz ących działalno ść pozarolnicz ą 2.1 Wielofunkcyjny rozwój w ilo ści gospodarstw ogółem, obszarów wiejskich - liczba gospodarstw agroturystycznych.

- przeci ętna powierzchnia u Ŝytków rolnych gospodarstwa rolnego, 2.2 Wspieranie procesów rozwoju - udział gospodarstw produkuj ących na rynek w ilo ści i modernizacji rolnictwa gospodarstw rolnych,

- liczba powstałych i funkcjonujących partnerstw i lokalnych grup działania. - nasycenie przedsi ębiorczo ści ą, w tym M ŚP (liczba przedsi ębiorstw na 10 ty ś mieszka ńców), - wska źnik przetrwania firm po 3 latach działalno ści, - powierzchnia dost ępnych terenów inwestycyjnych, 2.3 Tworzenie warunków do - liczba firm, które ulokowały swoj ą działalno ść na nowo rozwoju przedsi ębiorczo ści utworzonych terenach inwestycyjnych, w powiecie - ilo ść osób bezrobotnych, którym przyznano jednorazowe

środki na rozpocz ęcie działalno ści gospodarczej, - ilo ść utworzonych miejsc pracy wspieranych środkami Funduszu Pracy i Europejskiego Funduszu Społecznego.

144

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

- długo ść zmodernizowanych dróg, 3.1 Budowa dróg i ulepszanie - ilo ść zmodernizowanych obiektów infrastruktury drogowej systemu komunikacji ł ącznie (mosty, przepusty), z niezb ędn ą infrastruktur ą - długo ść wybudowanych dróg, - długo ść wybudowanych chodników, - ilo ść zmodernizowanych skrzy Ŝowa ń - długo ść czynnej sieci kanalizacyjnej, - ludno ść korzystaj ąca z sieci kanalizacyjnej w ludno ści ogółem, - liczba mieszka ńców obsługiwanych przez oczyszczalnie ścieków, - liczba ścieków oczyszczonych, - średnie zu Ŝycie energii cieplnej w skali rocznej 3.2 Rozwój i poprawa w obiektach ochrony zdrowia, infrastruktury społecznej - powierzchnia u Ŝytkowa nowopowstałych obiektów ochrony zdrowia, - ilo ść zakupionego sprz ętu medycznego, - powierzchnia docieplonych ścian w obiektach ochrony zdrowia, - powierzchnia u Ŝytkowa obiektów ochrony zdrowia dostosowanych do wymaga ń rozporz ądzenia, - udział gospodarstw domowych wyposa Ŝonych w komputer osobisty z dost ępem do internetu.

3.3 Rozwój i poprawa bazy - liczba udzielonych noclegów, turystycznej i infrastruktury - długo ść szlaków turystycznych, towarzysz ącej - długo ść ście Ŝek rowerowych.

4.6 Krótki opis konsultacji społecznych

Celem konsultacji społecznych było zapoznanie władz lokalnych powiatu biłgorajskiego oraz społeczno ści powiatu z procesem opracowania dokumentu strategicznego oraz zebranie odpowiedzi na pytania zadane w ankiecie w celu określenia przewidywanych kierunków działa ń do wyznaczonych w projekcie strategii celów operacyjnych. O post ępie prac nad opracowaniem strategii poinformowano burmistrzów i wójtów powiatu biłgorajskiego na naradach w dniach 2 pa ździernika 2007 r. i 25 stycznia 2008 r. (ł ącznie 59 osób).

Ankiet ę (zał. Nr 1) umieszczono na stronie internetowej Starostwa Powiatowego w Biłgoraju w dniach od 6 do 20 lutego 2008 r. oraz rozprowadzono w śród mieszka ńców powiatu biłgorajskiego poprzez wszystkie urz ędy miast i gmin powiatu oraz szkoły ponadgimnazjalne. Wraz z ankiet ą na stronie internetowej umieszczono te Ŝ pełny tekst projektu strategii. Liczb ę wydanych i otrzymanych ankiet przedstawia tabela poni Ŝej.

145

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

Liczba ankiet wydanych i otrzymanych

820 1 1446

0 500 1000 1500 2000 liczba ankiet otrzymanych liczba ankiet wydanych

Źródło - opracowanie własne

Poni Ŝszy wykres przedstawia ile osób z obszarów wiejskich i z miast powiatu wzi ęło udział w konsultacjach społecznych poprzez wypełnienie ankiety.

Ilo ść ankiet ze wsi i z miasta

396 1 424

380 400 420 440

ilo ść ankiet ze wsi ilo ść ankiet z miasta

Źródło - opracowanie własne

146

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Ankieta w swej tre ści wskazuje na mo Ŝliwe kierunki działa ń w zakresie nast ępuj ących celów operacyjnych:

1. 1.1 - Wykształcone społecze ństwo. 2. 1.2 - Dostosowanie wykształcenia do wymogów rynku pracy. 3. 1.3 - Aktywizacja zawodowa mieszka ńców. 4. 1.4 - Zapewnienie bezpiecze ństwa zdrowotnego, publicznego i socjalnego obywatelom. 5. 2.1 - Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich. 6. 2.3 - Tworzenie warunków do rozwoju przedsi ębiorczo ści w powiecie. 7. 3.1 - Budowa dróg i ulepszanie systemu komunikacji ł ącznie z niezb ędn ą infrastruktur ą. 8. 3.2 - Rozwój i poprawa infrastruktury społecznej.

Przestawione poni Ŝej wykresy obrazuj ą procentow ą ilo ść pozytywnych odpowiedzi na zadane pytania w rozbiciu na cele strategiczne i cele operacyjne.

Poddaj ąc analizie przedstawiony materiał w odniesieniu do poszczególnych celów strategicznych, w tym operacyjnych nale Ŝy stwierdzi ć, Ŝe:

- w zakresie Celu strategicznego 1 - Rozwój i wykorzystanie zasobów ludzkich

Zdecydowana ilo ść ankietowanych (85%) uwa Ŝa, Ŝe szans ą rozwoju powiatu biłgorajskiego jest poło Ŝenie wi ększego nacisku na rozwój intelektualny jego mieszkańców przez ich lepsze wykształcenie, czy podniesienie kwalifikacji zawodowych. 58% ankietowanych za potrzebne uznało utworzenie Centrum Kształcenia Ustawicznego, jako sposobu przekwalifikowania zawodowego na poziomie ponadminazjalnym. Za po Ŝą dany kierunek zmniejszenia niedoboru kadry nauczycielskiej uznano jedynie podniesienie płac, natomiast nie znalazło uznania rozwi ązanie tego problemu przez zwi ększenie uprawnie ń socjalnych (8%), czy zwi ększenie wymaga ń kwalifikacyjnych od kandydatów na nauczycieli (17%). Ankietowani za po Ŝą dany kierunek uznali konieczno ść współpracy samorz ądów, przedsi ębiorców, organizacji pozarz ądowych i innych podmiotów w zakresie rozwi ązywania problemów w zakresie: rynku pracy (84%), pomocy społecznej i przedsi ębiorczo ści (po 58%) oraz o światy i edukacji (61%). W celu obj ęcia wi ększej liczby dzieci wychowaniem przedszkolnym na terenach wiejskich nale Ŝałoby zdaniem ankietowanych zwi ększy ć ilo ść przedszkoli prowadzonych przez gminy (47%). Tego problemu nie dostrzega 70 % badanych, a tylko 18% wskazało, Ŝe mogłyby one powstawa ć z inicjatywy podmiotów prywatnych. Opisane tendencje przedstawia wykres 1.

147

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Wykres 1

(61%) współpraca w rozwi ązywaniu problemów w zakresie o światy i edukacji

(58%) współpraca w rozwi ązywaniu problemów w 61% zakresi e przedsi ębiorczo ści

58% (56%) współpraca w rozwi ązywaniu problemów w zakresie pomocy społecznej 56% (84%) współpraca w rozwi ązywaniu problemów w 84% zakresie rynku pracy (58%) utworzenie Centrum Kształcenia 58% Ustawicznego 8% (8%) zwi ększenie uprawnie ń socjalnych 55% (55%) podniesienie płac najni Ŝej zarabiaj ącym nauczycielom 17% (17%) zwi ększenie wymaga ń kwalifikacyjnych od kandydatów na nauczycieli -30% (-30%) przedszkola, jako problem w mojej gminie" 18% (18%) tworzenie przedszkoli prywatnych (47%) zwi ększenie ilo ści przedszkoli prowadzonych 47% przez gminy (85%) poło Ŝenie wi ększego nacisku na rozwój 85% intelektualny mieszka ńców

-50% 0% 50% 100%

Źródło - opracowanie własne

Wykres 2 obrazuje pogl ądy badanych na kwesti ę dostosowania wykształcenia do rynku pracy. W celu dostosowania absolwentów szkół zawodowych do potrzeb rynku pracy nale Ŝy zdaniem ankietowanych w pierwszym rz ędzie wprowadzi ć formy kształcenia pozwalaj ące uzyska ć dodatkowe kwalifikacje zawodowe (73%) i zwi ększy ć ilo ść praktyk uczniowskich w firmach (54%). Tylko 24% badanych widzi konieczno ść zmiany obecnych programów nauczania w tym wzgl ędzie. Wysoki wska źnik 80% okre śla, Ŝe dobrym sposobem inicjowania przedsi ębiorczo ści w gminach mo Ŝe by ć tworzenie centrów edukacji i rozwój specjalistycznej edukacji zawodowej.

148

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Wykres 2

(80%) tworzenie centrów edukacji oraz rozwój specjalistycznej edukacji zawodowej 80% (73%) wprowadzenie form kształcenia pozwalaj ących uzyska ć 73% dodatkowe kwalifikacje zawodowe

54% (54%) zwi ększenie ilo ści praktyk uczniowskich w firmach 24%

(24%) zmiana programów nauczania 0% 50% 100%

Źródło - opracowanie własne

W zakresie aktywizacji zawodowej mieszka ńców (cel operacyjny 1.3 - wykres 3) ankietowani wyrazili pogl ąd (67%), Ŝe skutecznym sposobem aktywizacji w przypadku osób znajduj ących si ę w trudnej sytuacji Ŝyciowej (długotrwale bezrobotnych, opuszczaj ących zakłady karne, niepełnosprawnych, bezdomnych, z problemami wynikaj ącymi z nałogów, chorych psychicznie) jest powstawanie spółdzielni socjalnych. Równie po Ŝą danym działaniem jest zwi ększenie mo Ŝliwo ści przekwalifikowania osób pozostaj ących bez pracy (78%), ułatwienie prowadzenia działalno ści gospodarczej zatrudniaj ącym osoby starsze (61%) czy zwi ększenie mo Ŝliwo ści nauki j ęzyków obcych (48%).

Gminy powiatu powinny podj ąć działania na rzecz osób b ędących w trudnej sytuacji, a w szczególno ści w stosunku do młodzie Ŝy (75%), kobiet powracaj ących na rynek pracy po urodzeniu dziecka (62%), długotrwale bezrobotnym (59%), osób niepełnosprawnym (56%), po 50 roku Ŝycia (51%) czy bez kwalifikacji zawodowych (44%). Za po Ŝą dan ą (73%) ankietowani uznali potrzeb ę realizacji projektów partnerskich na rzecz poprawy sytuacji osób nie pracuj ących w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki w obszarze rynku pracy. Mniejszym przyzwoleniem społecznym ankietowani wskazali na rozwi ązanie tego problemu w odniesieniu do obszaru o światy i edukacji (48%), przedsi ębiorczo ści (44%), czy pomocy społecznej - tylko 32%.

149

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Wykres 3

(48%) realizowanie projektów partnerskich na rzecz o światy i edukacji

(44%) realizowanie projektów partnerskich na rzecz przedsi ębiorczo ści 48% (32%) realizowanie projektów partnerskich 44% na rzecz pomocy społecznej

32% (73%) realizowanie projektów partnerskich na rzecz rynku pracy 73% (51%) pomaga ć osobom po 50 roku Ŝycia 51% (44%) pomaga ć osobom bez kwalifikacji 44% zawodowej

56% (56%) pomaga ć osobom niepełnosprawnym 62% (62%) pomaga ć kobietom powracaj ącym 59% na rynek pracy po urodzeniu dziecka 75% (59%) pomaga ć długotrwale bezrobotnym

61% (75%) pomaga ć młodzie Ŝy 48% (61%) ułatwi ć prowdzenie działalno ści 78% gospodarczej zatrudniaj ącym osoby starsze 67% (48%) zwi ększenie mo Ŝliwo ści nauki języków obcych

(78%) zwi ększenie mo Ŝliwo ść przekwalifikowania osób pozostaj ących bez 0% 50% 100% pracy (67%) powstanie spółdzielni socjalnych byłoby skutecznym sposobem aktywizacji Źródło - opracowanie własne zawodowej

Wykres 4 przedstawia pogl ądy badanych na kwesti ę zapewnienie bezpiecze ństwa zdrowotnego, publicznego i socjalnego (Cel operacyjny 1.4). Tylko 13% ankietowanych uznało, Ŝe są wła ściwie zabezpieczone potrzeby osób niepełnosprawnych, a 14% twierdzi, Ŝe wystarczaj ąca jest interwencja słu Ŝb pomocy społecznej w stosunku do potrzeb osób i rodzin. 83% ankietowanych uznało, Ŝe skuteczne rozwi ązywanie problemów społecznych istotnych dla społeczno ści lokalnej powinno odbywa ć si ę poprzez poradnictwo specjalistyczne w rodzaju: pomoc prawna, psychologiczna czy terapeutyczna od uzale Ŝnie ń. Wysokim poparciem społecznym (70%) cieszyło si ę złagodzenie problemów wychowawczych w miejscu zamieszkania poprzez działalno ść świetlicy środowiskowej. Troch ę ponad połowa badanych (53%) uznała za niewystarczaj ący poziom bezpiecze ństwa przeciwpo Ŝarowego na terenie powiatu biłgorajskiego.

150

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 W zakresie bezpiecze ństwa zdrowotnego ankietowani wskazali na konieczno ść poszerzenia usług medycznych w SP ZOZ w Biłgoraju o: rehabilitacj ę (81%), szpitalny oddział ratunkowy (68%), czy opiek ę długoterminow ą (64%).

Wykres 4 (68%) poszerzenie usług medycznych o szpitalny oddział ratunkowy

(64%) poszerzenie usług medycznych o 68% opiek ę długoterminow ą 64% (81%) poszerzenie usług medycznych o rehabilitacj ę 81% (53%) niewystarczaj ące bezpiecze ństwo 53% przeciwpo Ŝarowe

83% (83%) rozwój poradnictwa specjalistycznego 70% (70%) świetlica środowiskowa złagodziłaby 18% problemy wychowawcze 13% (18%) wystarczaj ąca jest interwencja słu Ŝby 62% pomocy społecznej w stosunku do potrzeb osób i rodzin (13%) wła ściwie zabezpieczone s ą potrzeby osób niepełnosprawnych 0% 100% (62%) wła ściw ą form ą opieki dla ludzi starszych s ą domy dziennego pobytu Źródło - opracowanie własne

- w zakresie Celu strategicznego 2: Rozwój ekonomiczno – gospodarczy

Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich (Cel operacyjny 2.1 - wykres 5) powinien zdaniem ankietowanych opiera ć si ę na produkcji i przetwórstwie owoców mi ękkich i warzyw, produkcji Ŝywno ści ekologicznej (po 62%) oraz poprzez tworzenie grup producentów rolnych (41%). Nie znalazło społecznej akceptacji scalanie gruntów (tylko 11% poparcia), jako jeden ze sposobów zmiany charakteru struktury agrarnej w powiecie biłgorajskim. Wielofunkcyjny rozwój wsi powinien być wsparty mo Ŝliwo ści ą łatwiejszego dost ępu do wiedzy na temat finansowania programów wspomagaj ących rozwój obszarów wiejskich (82%), czy inicjowanie i popularyzowanie powstawania Lokalnych Stowarzysze ń Rozwoju (50%).

Zdecydowanie, bo 79% badanych wskazało, Ŝe agroturystyka na obszarach wiejskich powiatu biłgorajskiego mo Ŝe stanowi ć alternatywne źródło dochodu dla mieszka ńców wsi. Tylko niespełna 39% ankietowanych uznaje, Ŝe w ich lokalnym środowisku s ą osoby, które mo Ŝna postrzega ć, jako liderów w inicjowaniu działa ń na rzecz rozwoju lokalnego.

151

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Wykres 5 (50%) popularyzowanie powstania Lokalnych stowarzysze ń Rozwoju 50% (82%) ułatwienie i dost ęp do wiedzy na 82% temat finansowania programów wspomagaj ących rozwój obszarów 39% wiejskich (39%) istniej ą osoby postrzegane jako 79% liderzy w inicjowaniu działa ń na rzecz rozwoju lokalnego 11% (79%) agroturystyka na obszarach 41% wiejskich mo Ŝe stanowi ć źródło dochodów 62% (11%) umo Ŝliwienie scalania gruntów 62% rolnych

(41%) umo Ŝliwienie tworzenia grup 0% 50% 100% producentów rolnych

Źródło - opracowanie własne

Zdecydowanie, bo 76% ankietowanych uznało, Ŝe w perspektywie długoterminowej po Ŝą danym kierunkiem rozwoju powiatu jest jego zmiana z charakteru rolniczego na turystyczno – rolniczy. Niespełna 41% uznaje, Ŝe w ich gminach s ą sprzyjaj ące warunki do rozwoju przedsi ębiorczo ści, a a Ŝ 94% uznaje, Ŝe brak atrakcyjnych miejsc pracy i niskie wynagrodzenie jest przyczyn ą migracji zarobkowej ludzi młodych i wykształconych z terenu powiatu – wykres 6.

Wykres 6.

(94%) brak pracy jest przyczyn ą migracji ludzi młodych

94%

(41%) istniej ą warunki do rozwoju 41% przedsi ębiorczo ści

76%

(76%) zmiana charakteru powiatu z rolniczego na turystyczno - rolniczy 0% 50% 100%

Źródło - opracowanie własne

152

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 - w zakresie Celu strategicznego 3 – Rozwój poprawa infrastruktury społecznej

W zakresie rozwoju infrastruktury technicznej (Cel strategiczny 3, cele operacyjne 3.1 i 3.2) ankietowani wypowiedzieli si ę na temat stanu infrastruktury komunikacyjnej, teletechnicznej i edukacyjno – sportowej (wykres 7).

Tylko 19,9% ankietowanych uznało, Ŝe stan infrastruktury komunikacyjnej na terenie powiatu jest zadawalaj ący. Natomiast na pewno nale Ŝy zwi ększy ć dost ępno ść korzystania z sieci Internet (90%), czy zwi ększenia nakładów na popraw ę bazy edukacyjnej i sportowej (80%). Połowa ankietowanych uznała, Ŝe partnerstwo – publiczno prywatne byłoby dobrym sposobem na rozwój i popraw ę tej infrastruktury.

Wykres 7

(90%) zwi ększenie dost ępu do korzystania z sieci internetowej

90% (52%) ułatwienie mo Ŝliwo ści rozwoju 52% powiatu w oparciu o partnerstwo publiczno - prywatne

80% (80%) zwi ększenie nakładów na popraw ę bazy edukacyjnej i sportowej 18%

(18%) stan infrastruktury komunikacyjnej w powiecie 0% 50% 100% biłgorajskim

Źródło - opracowanie własne

153

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Zał. Nr 1

A N K I E T A

w ramach konsultacji społecznych do Strategii Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 – 2015

Tekst projektu Strategii i ankiet ę umieszczono na stronie: http://www.bilgorajski.pl

Ankiet ę wypełnij w terminie od 6 do 20 lutego 2008 r. i oddaj:

1. w miejscu, w którym otrzymałe ś ankiet ę, 2. w Starostwie Powiatowym w Biłgoraju, ul. Ko ściuszki 87, lub 3. w Urz ędzie Gminy/Miasta. lub 4. pobierz, wypełnij i wy ślij w formie elektronicznej ze strony: http://www.bilgorajski.pl

Wstaw znak X w odpowiedniej kratce

Pytanie 1. Czy szans ą rozwoju powiatu biłgorajskiego jest poło Ŝenie wi ększego nacisku na rozwój intelektualny jego mieszka ńców (lepsze wykształcenie, podniesienie kwalifikacji zawodowych)?

TAK NIE

Pytanie 2 . Czy w celu obj ęcia wi ększej ilo ści dzieci wychowaniem przedszkolnym na terenach wiejskich nale Ŝy: TAK NIE

a) zwi ększy ć ilo ść przedszkoli prowadzonych przez gminy,

b) ułatwi ć zakładanie przedszkoli prywatnych,

Nie jest to problem w mojej gminie

Pytanie 3 : Czy po Ŝą danym działaniem zmniejszenia niedoboru kadry nauczycielskiej jest:

TAK NIE a) zwi ększenie wymaga ń kwalifikacyjnych od kandydatów na nauczycieli,

Ŝ ą b) podniesienie płac najni ej zarabiaj cym nauczycielom, 154

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

c) zwi ększenie uprawnie ń socjalnych. Pytanie 4 . Czy zdaniem pa ństwa potrzebne jest stworzenie mo Ŝliwo ści przekwalifikowania zawodowego na poziomie ponadgimnazjalnym poprzez utworzenie Centrum Kształcenia Ustawicznego?

TAK NIE

Pytanie 5 . Czy widz ą Pa ństwo konieczno ść współpracy samorz ądów, przedsi ębiorców, organizacji pozarz ądowych i innych podmiotów w rozwi ązywaniu problemów w zakresie: TAK NIE

a) rynku pracy

b) pomocy społecznej

c) przedsi ębiorczo ści

d) o światy i edukacji

Pytanie 6 . Czy w celu dostosowania absolwentów szkół zawodowych do potrzeb rynku pracy nale Ŝy:

TAK NIE

a) zmieni ć programy nauczania,

b) zwi ększy ć ilo ść praktyk uczniowskich w firmach,

c) wprowadzi ć formy kształcenia pozwalaj ące uzyska ć dodatkowe kwalifikacje zawodowe.

Pytanie 7 . Czy jeste ście Pa ństwo za tworzeniem centrów edukacji oraz rozwojem specjalistycznej edukacji zawodowej w celu inicjowania przedsi ębiorczo ści w swojej gminie?

TAK NIE

Pytanie 8 . Czy powstanie spółdzielni socjalnych byłoby Pa ństwa zdaniem skutecznym sposobem aktywizacji zawodowej osób znajduj ących si ę w trudnej sytuacji Ŝyciowej (długotrwale bezrobotnych, opuszczaj ących zakłady karne, niepełnosprawnych, bezdomnych, z problemami wynikaj ącymi z nałogów, chorych psychicznie)?

TAK NIE E

155

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Pytanie 9 . Czy w celu zwi ększenia aktywizacji zawodowej mieszka ńców powiatu biłgorajskiego nale Ŝy: TAK NIE a) zwi ększy ć mo Ŝliwo ści przekwalifikowania

osób pozostaj ących bez pracy,

b) zwi ększy ć mo Ŝliwo ści nauki j ęzyków obcych,

c) ułatwi ć prowadzenia działalno ści gospodarczej

zatrudniaj ącym osoby starsze.

Pytanie 10. Czy widz ą Pa ństwo potrzeb ę podejmowania działa ń na terenie Pa ństwa gminy na rzecz osób b ędących w trudnej sytuacji, a w szczególno ści:

TAK NIE

a) młodzie Ŝy,

b) długotrwale bezrobotnych

c) kobiet powracaj ących na rynek pracy

po urodzeniu dziecka,

d) osób niepełnosprawnych,

e) osób bez kwalifikacji zawodowych,

f) osób po 50 roku Ŝycia.

Pytanie 11. Czy widz ą Pa ństwo potrzeb ę realizacji projektów partnerskich na rzecz poprawy sytuacji osób nie pracuj ących w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki w ni Ŝej wymienionych obszarach:

TAK NIE a) rynek pracy,

b) pomoc społeczna ,

ę ść c) przedsi biorczo ,

d) o świata i edukacja.

Pytanie 12 . Czy uwa Ŝasz, Ŝe wła ściw ą form ą opieki dla ludzi starszych s ą domy dziennego pobytu?

TAK NIE

156

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Pytanie 13 . Czy uwa Ŝasz, Ŝe wła ściwie zabezpieczone s ą potrzeby osób niepełnosprawnych?

TAK NIE

Pytanie 14 . Czy uwa Ŝasz, Ŝe wystarczaj ąca jest interwencja słu Ŝby pomocy społecznej w stosunku do potrzeb osób i rodzin?

TAK NIE

Pytanie 15 . Czy zorganizowanie świetlicy środowiskowej w twoim miejscu zamieszkania przyczyniłoby si ę do złagodzenia problemów wychowawczych?

TAK NIE

Pytanie 16 . Czy uwa Ŝasz, za skuteczne rozwi ązywanie problemów społecznych istotnych dla społeczno ści lokalnej poprzez rozwój poradnictwa specjalistycznego typu: prawnik, psycholog, terapeuta ds. uzale Ŝnie ń?

TAK NIE

Pytanie 17 . Czy dostrzegacie pa ństwo w powiecie problem niewystarczaj ącego bezpiecze ństwa przeciwpo Ŝarowego i ładu publicznego?

TAK NIE

Pytanie 18. Czy uwa Ŝasz za konieczne poszerzenie usług medycznych świadczonych przez Samodzielny Publiczny Zespół Opieki Zdrowotnej w Biłgoraju o:

TAK NIE

1. rehabilitacj ę,

2. opiek ę długoterminow ą,

3. szpitalny oddział ratunkowy.

Pytanie 19 . Czy upatrujesz szans ę rozwoju rolnictwa w powiecie biłgorajskim:

TAK NIE a. w produkcji i przetwórstwie owoców mi ękkich i warzyw

Ŝ ś b. w produkcji ywno ci ekologicznej, 157

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 c. w tworzeniu grup producentów rolnych, d. w scalaniu gruntów rolnych.

Pytanie 20 . Czy Pa ństwa zdaniem agroturystyka na obszarach wiejskich powiatu biłgorajskiego mo Ŝe stanowi ć alternatywne źródło dochodu dla mieszka ńców wsi?

TAK NIE

Pytanie 21. Czy na terenie Pa ństwa gminy s ą osoby postrzegane jako liderzy w inicjowaniu działa ń na rzecz rozwoju lokalnego?

TAK NIE

Pytanie 22 . Czy w celu wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich nale Ŝy:

TAK NIE

a. umo Ŝliwi ć łatwiejszy dost ęp do wiedzy na temat finansowania programów wspomagaj ących rozwój obszarów wiejskich,

b. inicjowa ć i popularyzowa ć powstawanie Lokalnych Stowarzysze ń Rozwoju.

Pytanie 23 . Czy po Ŝą danym kierunkiem rozwoju powiatu w perspektywie długoterminowej jest zmiana jego charakteru z rolniczego na turystyczno – rolniczy?

TAK NIE

Pytanie 24 : Czy w Pa ństwa gminie istniej ą sprzyjaj ące warunki do rozwoju przedsi ębiorczo ści?

TAK NIE

Pytanie 25 : Czy zdaniem Pa ństwa brak atrakcyjnych miejsc pracy i niskie wynagrodzenie jest przyczyn ą migracji zarobkowej ludzi młodych i wykształconych?

TAK NIE

Pytanie 26 . Czy uznaj ą Pa ństwo stan infrastruktury komunikacyjnej w powiecie biłgorajskim za zadawalaj ący?

TAK NIE 158

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Pytanie 27 . Czy w celu rozwoju i poprawy infrastruktury społecznej nale Ŝy:

TAK NIE

a) zwi ększy ć nakłady na popraw ę bazy edukacyjnej i sportowej,

b) ułatwi ć mo Ŝliwo ści rozwoju powiatu w oparciu o partnerstwo publiczno-prywatne.

Pytanie 28. Czy Twoim zdaniem nale Ŝy zwi ększy ć dost ępno ść do korzystania z sieci internet w Twojej gminie?

TAK NIE

Czy ankietowany to :

MęŜ czyzna Kobieta

Mieszkaniec: wsi miasta

W jakiej gminie mieszkasz (podaj) ......

Twoje uwagi do ankiety lub projektu Strategii ......

159

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Wieloletni Plan Inwestycyjny Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007-2015 Zał. Nr 2 Oświata Nakłady całkowite w tysiącach złotych Cel programu /zadania Nazwa programu/ okres 2008 2009 2010 2011-2015 Instytucja odpowiedzialna za Lp. zadania realizacji OGÓŁEM rodki ródła rodki ródła rodki ródła rodki ródła wdra Ŝanie ś ź ś ź ś ź ś ź własne zewn ętrzne własne zewn ętrzne własne zewn ętrzne własne zewn ętrzne Cel strategiczny 3 - Rozwój infrastruktury technicznej, Cel operacyjny 3.2 - Rozwój i poprawa infrastruktury społecznej. Wymiana okien i podniesienie pokry ć dachowych w poziomu obiektach kształcenia na 2007 - 1. Powiat Biłgorajski 4131 258 250 250 250 200 200 500 2223 Regionalnego Centrum wszystkich 2015 Edukacji Zawodowej w szczeblach Biłgoraju nauczania (z Wymiana okien, wył ączeniem pokry ć dachowych i poziomu ocieplenie obiektów wy Ŝszego i 2008 - 2. Zespołu Szkół przedszkolnego) 3847 300 400 300 700 300 700 300 847 2015 Budowlanych i oraz zwi ększenie Ogólnokształc ących w dost ępu Biłgoraju mieszka ńców Wymiana okien, regionu do pokry ć dachowych i infrastruktury ocieplenie obiektów edukacyjnej i 2009 - 3. Zespołu Szkół sportowej 2501 200 270 200 223 310 500 200 598 2015 Zawodowych i Ogólnokształc ących w Biłgoraju Budowa obiektów dla potrzeb Zespołu 2007 - 4. Szkolno- 1000 100 0 200 700 0 0 0 0 2009 Rewalidacyjnego w Teodorówce Modernizacja krytej pływalni w Zespole 2009 - Szkół Budowlanych i 6000 0 0 50 0 300 700 700 4250 5. Ogólnokształc ących w 2015 Biłgoraju Modernizacja zewn ętrznych obiektów sportowych Zespołu 2009 - 6. 3500 0 0 50 0 200 800 600 1850 Szkół Budowlanych i 2015 Ogólnokształc ących w Biłgoraju Budowa boisk w Zespole Szkół 2007 - 7. 1200 180 1020 0 0 0 0 0 0 Ogólnokształc ących w 2008 Biłgoraju Adaptacja budynku na 2008- 8. potrzeby Muzeum 2000 0 0 100 300 200 1400 0 0 Ziemi Biłgorajskiej 2010

Razem o świata 24179 1038 1940 1150 2173 1510 4300 2300 9768

161

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

ZDP Biłgoraj Nakłady całkowite w tysi ącach złotych Instytucja Nazwa programu/ Cel programu okres 2008 2009 2010 2011-2015 Lp. odpowiedzialna zadania /zadania realizacji za wdra Ŝanie OGÓŁEM środki źródła środki źródła środki źródła środki źródła własne zewn ętrzne własne zewn ętrzne własne zewn ętrzne własne zewn ętrzne Cel strategiczny 3 – Rozwój infrastruktury technicznej, Cel operacyjny 3.1 - Budowa dróg i ulepszanie systemu komunikacji ł ącznie z niezb ędn ą infrastruktur ą

Budowa dr. powiat.Nr 2943 L Ksi ęŜ pol - Obsza łącz ącej dr. woj. Nr 835 w poprawa 1. m. Ksi ęŜ pol z dr. woj. Nr 2007/2009 17 543 20 116 2 611 14 796 0 0 0 0 dost ępno ści 849 w m. Łukowa etap I : komunikacyjnej od km 5+758,20 do km regionu, a tym 15+353,70 samym wpływ Budowa dr. powiat.Nr 2943 na: sprawno ść L Ksi ęŜ pol - Obsza obsługi łącz ącej dr. woj. Nr 835 w komunikacyjnej, 2. m. Ksi ęŜ pol z dr. woj. Nr 2007/2010 7 628 13 75 501 2 840 630 3 569 0 0 sprzyjanie 849 w m. Łukowa etap II : ZDP Biłgoraj podniesieniu od km 0+000,00 do km jako ści usług 5+758,20 transportowych, Budowa drogi powiatowej wymianie Nr 2936 L Bidaczów Stary- handlowej, 3. Luchów Górny od km 2008/2010 3 167 10 54 96 543 370 2 094 0 0 zwi ększeniu 0+000 do km 3+144 o dł. współpracy 3,144 km gosp.i rozwojowi Budowa ulic powiatowych turystyki. w układzie 4. 2010/2015 12 000 0 0 0 0 450 2 550 1 350 7 650 komunikacyjnym m. Biłgoraja Razem ZDP Biłgoraj 28 338 43 245 3 208 18 179 1 000 5 663 0 0

162

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

DPS Teodorówka Nakłady całkowite w tysi ącach złotych

Instytucja 2008 2009 2010 Lp. Nazwa programu/ zadania okres 2011-2015 odpowiedzialna Cel programu/zadania realizacji środki źródła środki źródła środki źródła środki źródła za wdra Ŝanie OGÓŁEM własne zewn ętrzne własne zewn ętrzne własne zewn ętrzne własne zewn ętrzne

Cel strategiczny 3 – Rozwój infrastruktury technicznej; Cel operacyjny 3.2 -Rozwój i poprawa infrastruktury społecznej Modernizacja oczyszczalni 1. poprawa jako ści i 2008 679 379 300 0 0 0 0 0 0 ścieków w DPS dost ępno ści Teodorówka Powiat świadcze ń Biłgorajski Termomodenizacja medycznych i 2009- 2. kotłowni i obiektów pomocy społecznej 1535 0 0 105 595 126 709 0 0 2010 DPS w Teodorówce Razem DPS 2214 379 300 105 595 126 709 0 0 Teodorówka

163

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

DPS dla Kombatantów

Nakłady całkowite w tysi ącach złotych Instytucja Nazwa programu/ Cel okres 2008 2009 2010 Lp. odpowiedzialna 2011-2015 zadania programu/zadania realizacji za wdra Ŝanie OGÓŁEM środki źródła środki źródła środki źródła środki źródła własne zewn ętrzne własne zewn ętrzne własne zewn ętrzne własne zewn ętrzne

Cel strategiczny 3 – Rozwój infrastruktury technicznej; Cel operacyjny 3.2 -Rozwój i poprawa infrastruktury społecznej

poprawa jako ści i Adaptacja poddasza dost ępno ści Powiat 2008- 1. nad kaplic ą w DPS świadcze ń 250 50 0 50 0 50 0 100 0 Biłgorajski 2012 dla Kombatantów medycznych i pomocy społecznej

Razem DPS dla 250 50 0 50 0 50 0 100 0 Kombatantów

164

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

SP ZOZ Biłgoraj

Nakłady całkowite w tysi ącach złotych Instytucja Nazwa Cel okres 2008 2009 2010 2011-2015 Lp. odpowiedzialna programu/zadania programu/zadania realizacji za wdra Ŝanie OGÓŁEM środki źródła środki źródła środki źródła środki źródła własne zewn ętrzne własne zewn ętrzne własne zewn ętrzne własne zewn ętrzne

Cel strategiczny 3 – Rozwój infrastruktury technicznej; Cel operacyjny 3.2 – rozwój i poprawa infrastruktury społecznej

1. Termomodernizacja budynków, w tym: 2011- a. RUM 166 2 9 00000000 0 31 124 2013 O/Chirurgiczny i 2009- b. 225 3 13 20 84 21 84 0000 0 O/Poło Ŝniczy 2010 O/Zaka źny i 2009- c. 557 8 31 52 207 52 207 Chorób Płuc 2010 poprawa jako ści i 2011- d. Szpital Tarnogród 777 11 44 144 578 dost ępno ści 2013 świadcze ń Powiat 2009- e. Blok Operacyjny 112 2 6 10 42 10 42 udzielanych w Biłgorajski 2010 Ortopedia i zakresie publicznej 2009- f. 150 2 8 14 56 14 56 Ginekologia ochrony zdrowia 2010 2011- g. Administracja 138 2 7 13 52 12 52 2013 Poradnia 2011- h. 36 1 2 7 26 Chirurgiczna 2013 2009- i. Kuchnia 339 5 18 32 126 32 126 2010 Razem 2 500 36 138 141 567 141 567 182 728 termomodenizacja

165

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

2. Zakup środków transportu, w tym: a. trzy karetki 2010 600 120 480 poprawa jako ści i samochód dost ępno ści b. osobowo- świadcze ń Powiat 2009 60 12 48 dostawczy udzielanych w Biłgorajski środek transportu zakresie publicznej c. wewnętrznego (np. ochrony zdrowia 2008 60 12 48 MELEX) 2 szt. Razem środki 720 12 48 12 48 120 480 0 0 transportu 3. Zakup nowego sprz ętu medycznego, w tym; dwa aparaty RTG z cyfrow ą obróbk ą obrazu (równie Ŝ 2008 i a. dostosowanie 2 500 30 30 488 1 952 2011-2015 pomieszczenia) i ucyfrowienie istniej ącego poprawa jako ści i centralny dost ępno ści kompresor świadcze ń Powiat b. 2008 60 12 48 spr ęŜonego udzielanych w Biłgorajski powietrza zakresie publicznej Zakupy wynikaj ące ochrony zdrowia z rozporz ądzenia c. Min. Zdrowia z dnia 10 listopada 2006 9 szt. wózków- wanien na c1. 2010 180 36 144 oddziałach szpitalnych c2. autoklaw 2010 300 60 240

166

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 przelotowa myjnia- c3. 2010 150 30 120 dezynfektor Powiat 3 szt. Biłgorajski kardiomonitorów d. (Oddział poprawa jako ści i 2008 120 24 96 Wewn ętrzny w dost ępno ści Tarnogrodzie) świadcze ń holter (Oddział udzielanych w e. Wewn ętrzny w zakresie publicznej 2008 20 4 16 Tarnogrodzie) ochrony zdrowia

USG ( szpital f. 2009 200 40 160 Tarnogród) g. generator tlenu 2009 250 50 200 Razem zakupy sprz ętu 3 780 70 190 90 360 126 504 488 1 952 medycznego Dostosowanie szpitala do wymogów rozp. 2008 - 4. 1 500 21 84 28 112 56 223 195 781 Min. Zdrowia z 2012 dnia 10 listopada 2006 r. Budowa ł ącznika mi ędzy nowym 5. budynkiem a 2008/2013 1 300 260 1 040 budynkiem O/Zaka źnego Wyposa Ŝenie budynku zajmowanego przez Oddział Zaka źny i Oddział 6. 2010 200 40 160 Chorób Płuc i Gru źlicy w wymagany d źwig osobowo- towarowego

167

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Modernizacja kuchni szpitalnej (ł ącznie z 7. 2009 360 72 288 systemem dystrybucji posiłków). Informatyzacja Szpitala w Tarnogrodzie i 8. podł ączenie go do 2009 500 100 400 istniej ącego w Biłgoraju systemu informatycznego Remont i rozbudowa 9. 2008-2009 400 10 78 312 budynku Administracji Remont i 10. modernizacja 2008 170 34 136 Kotłowni Zakup urz ądzenia do klimatyzacji 11. 2008 120 24 96 nowego budynku szpitalnego Wykonanie instalacji tlenowej w „starych” budynkach 12. szpitalnych i 2010 300 60 240 podł ączenie jej do istniej ącej Centralnej Tlenowni Utworzenie SOR z 13. 2010-2013 5 000 300 1 200 700 2 800 OIT Adaptacja budynku 14. po ambulatorium 2008 150 150 na aptek ę

168

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015 Rozbudowa 15. chirurgicznej izby 2009 150 50 100 przyj ęć Modernizacja 16. 2009 30 30 rozdzielni NN Razem inne poz. 10 180 89 466 358 1 212 456 1 823 1 155 4 621 od 4 do 16 Razem SP ZOZ 17 180 207 842 601 2 187 843 3 374 1 825 7 301 Biłgoraj

169

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

Starostwo Powiatowe w Biłgoraju

Nakłady całkowite w tysi ącach złotych Instytucja Nazwa programu/ Cel okres Lp. odpowiedzialna 2008 2009 2010 2011-2015 zadania programu/zadania realizacji za wdra Ŝanie OGÓŁEM środki źródła środki źródła środki źródła środki źródła własne zewn ętrzne własne zewn ętrzne własne zewn ętrzne własne zewn ętrzne Rozbudowa i nadbudowa budynku byłego szpitala w aspekcie zmiany przeznaczenia obiektu poprawa na pomieszczenia infrastruktury Powiat 1. administracyjne lokalowej 2008/2011 10 132 2 935,5 200 3 000 300 3 000 300 196,5 200 Biłgorajski Centrum samorz ądu Szkoleniowo- powiatowego Konferencyjnego Starostwa Powiatowego w Biłgoraju Razem Starostwo Powiatowe w 10 132 2 935,5 200 3 000 300 3 000 300 196,5 200 Biłgoraju

170

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015

Zestawienie zbiorcze

Nakłady całkowite w tysi ącach złotych Instytucja Cel okres 2008 2009 2010 2011 - 2015 Lp. Podmiot wnioskuj ący odpowiedzialna programu/zadania realizacji za wdra Ŝanie OGÓŁEM środki źródła środki źródła środki źródła środki źródła własne zewn ętrzne własne zewn ętrzne własne zewn ętrzne własne zewn ętrzne

podniesienie poziomu Powiat 1. Wydział Edukacji kształcenia na 24 179,00 1 038,00 1 940,00 1 150,00 2 173,00 1 510,00 4 300,00 2 300,00 9 768,00 wszystkich Biłgorajski szczeblach nauczania poprawa dost ępno ści 2. ZDP Biłgoraj ZDP Biłgoraj 28338,00 43,00 245,00 3208,00 18179,00 1000,00 5663,00 0,00 0,00 komunikacyjnej regionu 2008-2105 3. DPS Teodorówka poprawa jako ści 2214,00 379,00 300,00 105,00 595,00 126,00 709,00 0,00 0,00 i dost ępno ści Dom Pomocy dla świadcze ń 4. 250,00 50,00 0,00 50,00 0,00 50,00 0,00 100,00 0,00 Kombatantów udzielanych w zakresie publicznej Powiat 5. SP ZOZ Biłgoraj ochrony zdrowia 17180,00 207,00 842,00 601,00 2187,00 843,00 3374,00 1825,00 7301,00 Biłgorajski poprawa infrastruktury Starostwo Powiatowe w 6. lokalowej 10 132,00 2 936,00 200,00 3 000,00 300,00 3 000,00 300,00 197,00 200,00 Biłgoraju samorz ądu powiatowego

Razem 82 293,00 4 652,50 3 527,00 8 114,00 23 434,00 6 529,00 14 346,00 4 421,50 17 269,00

171

Strategia Rozwoju Powiatu Biłgorajskiego na lata 2007 - 2015