Analyse Consultatiefase Onderwijs2032 Reacties Op Hoofdlijnen Advies

Analyse consultatiefase Onderwijs2032 Reacties op hoofdlijnen advies

December 2015 1 Inleiding 04 7 Vakoverstijgend leren, denken en werken 52 2 Verantwoording, feiten en cijfers 08 7.1 Thematische versus vakgeoriënteerde kennis 54 3 Algemene indruk 12 7.2 Vaardigheden en kennis van leraren 55 7.3 Indeling vakoverstijgende domeinen 56 4 Persoonsvorming 16 4.1 Algemeen 17 8 Voorwaarden voor 4.2 In de praktijk 20 toekomstgericht onderwijs 58 4.2.1 Filosofie 20 8.1 Toezicht en examinering 59 inhoudsopgave 4.2.2 Innovatie 20 8.2 Positie van de leraar 62 4.2.3 Beweging en gezondheid 21 8.3 Lesmethoden en werkvormen 65 4.2.4 Taal en literatuur 22 8.4 Maatwerk en persoonlijke aandacht 66 4.2.5 Omgaan met geld 23 8.5 Doorlopende leerlijnen 67 8.6 Overige benodigdheden 5 Vaste kern aan basiskennis en voorwaarden 68 en -vaardigheden 24 5.1 Taalvaardigheid en rekenvaardigheid 25 9 De hoofdlijnen van het advies: 5.1.1 Algemeen 25 wat verdient meer aandacht? 70 5.1.2 Engels vanaf groep 1 26 9.1 Inhoudelijk 71 5.1.3 Tweede moderne vreemde taal 30 9.1.1 Gezondheid, voeding 5.1.4 Overige taal- en en beweging 71 rekenvaardigheid 31 9.1.2 Kunst en cultuur 74 5.2 Digitale geletterdheid 33 9.1.3 Duurzaamheid 76 5.2.1 Algemeen 33 9.1.4 Religieonderwijs 77 5.2.2 Programmeren en 9.2 Rollen, partijen en invalshoeken 78 computational thinking 33 9.2.1 Ouders 78 5.2.3 Mediawijsheid 35 9.2.2 Onderwijstypen 79 5.2.4 Typen versus schrijven 37 9.2.3 Lerarenopleidingen 80 5.3 Burgerschap 38 9.2.4 Omgeving van de school 80 5.3.1 Algemeen 38 9.2.5 Wat, waartoe en hoe 81 5.3.2 Burgerschap in de praktijk 38 9.2.6 Vernieuwing 82 5.3.3 Wereldburgerschap 41 9.2.7 Reikwijdte 82 5.4 Kennis van de wereld: 9.2.8 Onderbouwing 83 meer van minder 41 5.4.1 Algemeen 41 10 Dialoog: terugblik en vervolg 84 5.4.2 Kennis en informatie 42 11 Over dit onderzoek 88 6 Verdieping en verbreding 48 6.1 Motivatie 49 Bijlage I: 6.2 Praktijk 50 Overzicht bronnen consultatiefase 90

Deze rapportage is opgesteld door een onderzoeksteam van EMMA - Experts in Media en Maatschappij.

02 03 In februari 2015 ging het Platform Onderwijs2032 van start, in het leven geroepen door staatssecretaris Sander Dekker (Onderwijs, Cultuur en Wetenschap) om een kabinetsadvies te 1 schrijven over de inhoud van toekomstgericht onderwijs. Het Platform, onder leiding van Paul Schnabel, baseert zich voor dat advies op een maatschappelijke dialoog, voorbeelden uit het buitenland en wetenschappelijke inzichten.

Op 1 oktober 2015 presenteerde het Platform de hoofdlijnen van zijn advies, met het uitdrukkelijke verzoek aan eenieder om hierop feedback te geven. Waarmee is men het eens of oneens, hoe kunnen bepaalde onderdelen uit de hoofdlijnen van het advies concreet worden ingevuld, missen er onderdelen? Vragen als deze markeerden de ‘consultatiefase’ die na 1 oktober INLEIDING van start ging en die tot begin december duurde.

In deze periode voerden de Platformleden, onderwijs is samenhangend en begeleidt leerlingen net als in de dialoogfase, gesprekken over de in hun ontwikkeling tot vaardige, waardige én hoofdlijnen van het advies met leraren, leerlingen, aardige volwassenen die zelfstandig en zelfbewust schoolleiders, ouders, bestuurders, werkgevers zijn. Scholen krijgen in het voorstel ruimte en en culturele en maatschappelijke organisaties flexibiliteit om hun onderwijsaanbod in te richten die het Nederlandse onderwijs een warm hart op een manier die past bij hun leerlingen, hun toedragen. Ook verspreidde het Platform gerichte onderwijsvisie en locatie. vragen via gesprekskaarten en de website onsonderwijs2032.nl. Tot slot ontvingen de Samenvattend stelt het Platform in de Platformleden tegen de tweehonderd inhoudelijke hoofdlijnen van het advies onderwijs voor waarin reacties per mail of post. Daaronder vallen ook onderstaande onderdelen terugkeren.1 De goede voorbeelden van hoe de voorstellen nu onderdelen hebben betrekking op het primair en al in de praktijk worden gebracht. De resultaten voortgezet onderwijs, zowel speciaal als regulier van de consultatiefase worden meegenomen onderwijs en van praktijkonderwijs tot vwo. in het opstellen van het uiteindelijke advies, dat in januari 2016 aan staatssecretaris Dekker - Persoonsvorming is in toekomstgericht wordt gepresenteerd. Het Platform vroeg een onderwijs van groot belang. onderzoeksteam van EMMA - Experts in Media en Het Platform beschouwt de school als oefenplaats Maatschappij de resultaten te analyseren. In deze om persoonlijke kwaliteiten te ontwikkelen. rapportage doet het team daarvan verslag. Leerlingen worden gestimuleerd een nieuwsgierige en creatieve houding in te nemen en leren ondernemend en flexibel te zijn. Beweging en Hoofdlijnen advies: een voorstel expressie zijn daarbij van belang, ook omdat Op 1 oktober 2015 presenteerde het Platform dit bijdraagt aan groepsvorming en omdat Onderwijs2032 de hoofdlijnen van zijn advies, leerlingen er hun eigen fysieke mogelijkheden een voorstel voor toekomstgericht onderwijs. Dat mee leren kennen. Bovendien stimuleert fysieke

1 Het gaat in deze rapportage met nadruk om onderdelen die terugkeren in de hoofdlijnen van het advies die het Platform Onderwijs2032 op 1 oktober 2015 presenteerde. Die hoofdlijnen zijn te vinden op onsonderwijs2032.nl. Omdat het eindadvies dat in januari 2016 aan de staatssecretaris wordt gepresenteerd mede gebaseerd is op input die het Platform in de consultatiefase na 1 oktober heeft ontvangen, verschilt dit eindadvies op bepaalde onderdelen mogelijk van de hoofdlijnen.

04 05 activiteit de gezondheid. Het Platform stelt voor terugkeren. Scholen en leraren krijgen in de ogen persoonsvorming in het gehele onderwijsaanbod van het Platform meer flexibiliteit om keuzes te vorm te geven. maken die passen bij hun profiel en visie. Het is belangrijk dat ze hiervoor verantwoordelijkheid - Leerlingen leren een vaste kern aan nemen. Op dit moment wordt hun vrije ruimte basiskennis en -vaardigheden. nog (te)veel bepaald door de druk van toezicht en Die kern hebben ze nodig om de wereld om examinering. Het Platform hecht daarom waarde hen heen te begrijpen en mede vorm te geven. aan een andere balans tussen centrale examens Tot de vaste kern behoren: taalvaardigheid en schoolexamens. Sommige vaardigheden zijn en rekenvaardigheid, digitale geletterdheid, immers niet meetbaar, maar wel merkbaar. Tot burgerschap en kennis van de wereld in drie slot spelen leraren in de voorgestelde hoofdlijnen domeinen (natuur & technologie, mens & een stevige rol bij de uitwerking. Zij krijgen meer maatschappij, taal & cultuur). regie over de onderwijsinhoud en geven daar met hun lerarenteam vorm aan. - Leerlingen verdiepen of verbreden die kennis en vaardigheden op basis van eigen Leeswijzer mogelijkheden en interesses. Doordat de vaste kern aan basiskennis en De structuur van deze rapportage volgt de lijn -vaardigheden goed wordt afgebakend, ontstaat van de hoofdlijnen van het advies, aangezien alle ruimte deze te verdiepen en verbreden. Daarbij bijdragen direct zijn te koppelen aan hetgeen in vormen de vragen, nieuwsgierigheid, interesses de hoofdlijnen staat. Dat is ook niet verwonderlijk: en mogelijkheden van leerlingen een belangrijke het Platform heeft mensen actief opgeroepen te leidraad. Zij kunnen bijvoorbeeld kiezen uit reageren op zijn voorstel. De hoofdstukken 4 tot en specialisaties als beroepsgerichte vakken, moderne met 7 bevatten daarom reacties op de inhoudelijke vreemde talen of informatica. Ook is het belangrijk kern van die hierboven zijn beschreven: (4) dat scholen structureler met andere partijen persoonsvorming, (5) een vaste kern aan samenwerken, bijvoorbeeld met maatschappelijke basiskennis en -vaardigheden, (6) verdieping en en culturele instellingen, het bedrijfsleven en verbreding en (7) vakoverstijgend leren, denken sportclubs. en werken. Hoofdstuk 8 bevat reacties die niet zozeer de inhoudelijke kern raken, maar die - Leerlingen leren, denken en werken veel meer gaan over de (rand)voorwaarden vakoverstijgend. voor toekomstgericht onderwijs: toezicht en Wat het Platform betreft, staat de klassieke examinering, benodigdheden om onderwijs te indeling in vakken in toekomstgericht veranderen (zoals een andere positie van de onderwijs niet meer centraal. Eerder moeten leraar en maatwerk) en doorlopende leerlijnen. maatschappelijke thema’s en de ontwikkeling en In hoofdstuk 9 beschrijven we welke onderdelen vragen van leerlingen het vertrekpunt vormen, aan in de hoofdlijnen van het advies meer aandacht de hand van drie domeinen: natuur & technologie, zouden verdienen, zowel op inhoudelijk vlak mens & maatschappij en taal & cultuur. Die (thema’s en disciplines die gemist worden) als op domeinen zullen bestaan uit vraagstukken meer procesmatig niveau (bijvoorbeeld partijen die waarin kennis en vaardigheden uit verschillende te weinig gehoord zouden zijn en invalshoeken). vakdisciplines samenkomen. Hoofdstuk 10, tot slot, gaat over de dialoog en het vervolg van Onderwijs2032: over het voortzetten Naast dit inhoudelijke deel - het zwaartepunt van van het gesprek. de hoofdlijnen van het advies - bevat het nog korte paragrafen waarin het eigenaarschap van scholen, toezicht en examinering en de rol van de leraar

06 07 Op 1 oktober 2015 heeft het Platform Alle bijeenkomsten zijn op de website van Ons Onderwijs2032 zijn voorlopige advies op hoofdlijnen Onderwijs2032 weergegeven in een tijdlijn, zie 2 gepresenteerd en iedereen uitgenodigd zijn of hiervoor www.onsonderwijs.nl/tijdlijn. haar reacties en/of aanvullingen hierop toe te sturen. Mede op basis van deze reacties hebben Naast alle inbreng uit bijeenkomsten hebben - net de Platformleden getoetst of de hoofdlijnen als in de dialoogfase van Onderwijs2032 - veel herkend worden als belangrijk voor het toekomstig mensen zich uitgesproken over de hoofdlijnen van onderwijs. Deze rapportage doet verslag van de het advies via (social) media en op de dialoogsite. reacties die het Platform Onderwijs2032 in de Ook zijn ruim tweehonderd inhoudelijke bijdragen periode van 1 oktober tot begin december 2015 aan het Platform verstuurd per mail of post. heeft ontvangen op de hoofdlijnen van het advies. Hieronder staat een overzicht van het aantal VERANTWOORDING, bijdragen per bron. Zoals onderstaande tabel laat In deze periode hebben uiteenlopende zien, zijn verreweg de meeste berichten verstuurd bijeenkomsten plaatsgevonden waarin de via Twitter. Inhoudelijk ligt het zwaartepunt van hoofdlijnen van het advies zijn besproken, zo deze rapportage echter niet bij dit medium, maar bij Feiten en cijfers hebben Platformleden een toer georganiseerd langs de overige bronnen (zie de bijlage van dit rapport), scholen in het primair en voortgezet onderwijs. die meer ruimte bieden voor diepgang. Dat wil niet Het Platform bezocht o.a. de middelbare school zeggen dat we geen gebruik hebben gemaakt van ’t Ravelijn (MAVO en voorbereidend MBO) in Twitter: alle verwijzingen (hyperlinks) die in tweets Steenbergen, openbare basisschool De Vlashof zijn opgenomen, zijn meegenomen in de analyse in Tilburg en middelbare school De Optimist in (deze verwijzingen bevatten in de regel aanzienlijk Emmeloord (speciaal onderwijs). Op deze scholen meer diepgang). Daarnaast kan het medium een spraken zij met leraren, schoolleiders, leerlingen indicatie geven van de mate waarin een opvatting al en ouders. Ook vonden er gesprekken plaats en dan niet breed wordt gedeeld. congressen, bijvoorbeeld het Lerarencongres.

Type bron Aantal bijdragen (1/10 - 1/12) )*

Tweets 5.505 Artikelen nieuwssites en gedrukte media 117 Ingezonden stukken (digitaal en per post) 191 Bijdragen op Facebook 155 Bijdragen op de dialoogsite 63 Blogs en andere online bijdragen 32 Verslagen bijeenkomsten en gesprekken 46

* In de periode waarin de hoofdlijnen van het advies zijn getoetst, heeft het Platform input ontvangen van onder anderen leraren, bestuurders, schoolleiders, wetenschappers, leerlingen, ouders, het bedrijfsleven en vertegenwoordigers van maatschappelijke en culturele organisaties.

08 09 Methode advies zijn getoetst, is het vervolg op de brain- Zoals in de leeswijzer in de inleiding is toegelicht, storm- en dialoogfase van Onderwijs2032. In volgt deze rapportage de structuur van de hoofd- november 2014 lanceerde staatssecretaris lijnen van het advies. We hebben alle (onderdelen Sander Dekker een nationale brainstorm over het van) bijdragen geclusterd per onderdeel. In deze primair en voortgezet onderwijs van de toekomst. rapportage beschrijft ieder hoofdstuk de reacties De uitkomsten van die brainstormfase, die op een bepaald onderdeel. Omdat we voor dit binnengekomen zijn in de periode van medio onderzoek gebruik hebben gemaakt van meer november 2014 tot medio januari 2015 zijn inzichte- dan zesduizend bronnen, hebben we niet bij ieder lijk gemaakt op emmaonderzoekt.nl/onderwijs2032. onderdeel in de tekst kunnen verwijzen naar alle Deze uitkomsten vormden de basis van de op de relevante bronnen. Wel hebben we steeds verwezen brainstorm volgende maatschappelijke dialoog. naar een aantal bronnen. Een overzicht van alle In deze dialoogfase, van medio februari tot 1 juli blogs, artikelen, ingestuurde bijdragen (digitaal en 2015, heeft het Platform Onderwijs2032 inbreng per post) en verslagen van bijeenkomsten en ge- verzameld om mede op basis hiervan de hoofd- sprekken die we voor deze analyse hebben gebruikt, lijnen van het advies op te stellen. De opbrengsten is opgenomen als bijlage bij deze rapportage. van de dialoogfase zijn opgenomen in het document Analyse Onderwijs2032, te downloaden via de website www.onsonderwijs2032.nl. Opbrengsten brainstorm- en dialoogfase U vindt op deze website ook meer informatie over De consultatiefase waarvan deze rapportage het proces. verslag doet en waarin de hoofdlijnen van het

10 11 Persoonsvorming Het Platform Onderwijs2032 heeft een grote hoeveelheid reacties ontvangen, zowel online Het Platform beschouwt persoonsvorming in 3 als offline. De hoofdlijnen van het advies krijgen de hoofdlijnen van het advies als belangrijk in diverse reacties veel steun. In veel van de onderdeel van toekomstgericht onderwijs. bijdragen lezen we dat de voorstellen in algemene Persoonsvorming zou invulling moeten krijgen zin worden herkend en positief worden ontvangen. door heel het curriculum heen. Dat voorstel oogst Bij specifieke onderdelen plaatsen mensen veel bijval; het gros van de reacties is positief kanttekeningen, aandachtspunten, aanbevelingen over de aandacht voor persoonsvorming in het en er worden goede voorbeelden aangedragen onderwijs. Zo draagt dit bij aan zelfkennis en van hoe de voorstellen nu al worden toegepast. begrip voor anderen, het tot bloei laten komen en Die reacties bieden aanknopingspunten om de inzetten van talenten en de invloed op de eigen Algemene indruk hoofdlijnen van het advies te concretiseren en toekomst. Een kritische vraag die gesteld wordt op uit te werken tot een definitief advies. de dialoogsite is of persoonlijke ontwikkeling wel een (primaire) taak is van de school. Ook geven Er is veel steun voor het belang van sommige mensen aan dat de hoofdlijnen van het persoonsvorming van leerlingen en ook voor advies de indruk wekken dat voor persoonsvorming de houvast en de ruimte die leraren en scholen momenteel geen aandacht is in het onderwijs, krijgen door een beperkte vaste basis van het terwijl dat - vooral in het primair onderwijs - wel curriculum concreet te beschrijven. Ook het degelijk het geval is. Een vraag die naar voren komt, belang van burgerschap, digitale vaardigheden is: moet de school aansluiten bij de interesses en vakoverstijgend werken wordt onderschreven. en voorkeuren van leerlingen of hen juist in De meeste reacties die het Platform heeft aanraking brengen met datgene waarnaar ze uit ontvangen gaan over Engels op jonge leeftijd eigen interesse niet op zoek gaan? Thema’s die en over (feiten)kennis in het onderwijs. Uit door meerdere mensen worden aangedragen als de reacties blijkt dat een aantal punten uit de invulling van persoonlijke ontwikkeling, zijn filosofie, hoofdlijnen van het advies meer toelichting innovatie, beweging en gezondheid, taal verdient, in sommige bijdragen zien we dat de en literatuur en omgaan met geld. hoofdlijnen op verschillende manieren worden geïnterpreteerd. Zo leeft bijvoorbeeld het idee Vaste kern aan basiskennis en vaardigheden dat alle kleuters tweetalig zouden moeten worden: Nederlands- en Engelstalig. Ook de passage In de hoofdlijnen van het advies wordt een ‘meer van minder’ in de hoofdlijnen van het vaste kern aan basiskennis en vaardigheden advies wordt door sommigen anders opgevat. voorgesteld. Tot deze vaste basis behoren Het Platform zou hiermee adviseren om taal- en rekenvaardigheden (waaronder feitenkennis in het onderwijs geheel te schrappen. Nederlands, Engels en wiskunde), digitale In het kader daarvan ontstaat een discussie over vaardigheden, burgerschap en essentiële de termen ‘informatie’ en ‘kennis’. Een ander kennis van de wereld (natuur & technologie, voorbeeld is dat de hoofdlijnen van het advies mens & maatschappij, taal & cultuur). In het doen denken dat vernieuwingen in het onderwijs algemeen is er een breed draagvlak zichtbaar pas toegepast kunnen worden in 2032. Tot slot voor het opnemen van deze kennis en blijkt uit sommige bijdragen dat mensen denken vaardigheden in de kern. Er is waardering voor dat er geen ‘losse vakken’ meer zouden mogen het feit dat er een vaste kern wordt omschreven; bestaan naast het werken in domeinen. In dit biedt houvast. Wel hebben verschillende onderstaande alinea’s vatten we de belangrijkste mensen aanvullingen gestuurd. Ook worden reacties per onderwerp samen. enkele kritische kanttekeningen geplaatst.

12 13 - Taal- en rekenvaardigheden - Burgerschap interdisciplinair aanbieden van onderwijs zou wordt aangestipt, is de aansluiting van het primair Wat betreft de taal- en rekenvaardigheden Het belang van burgerschap wordt breed het leerproces van leerlingen stimuleren en en voortgezet onderwijs op het vervolgonderwijs. roept vooral het voorstel voor Engels vanaf onderschreven. Wel verschillen de meningen motiveren. Wel is een belangrijk aandachtspunt Uit veel reacties blijkt dat in het eindadvies groep 1 veel reacties op, zowel positief als over de invulling hiervan. Hiervoor worden hierbij het vinden van een balans tussen meer aandacht moet worden besteed aan deze negatief. In veel reacties wordt het belang van diverse ideeën aangedragen, zoals het gebruiken thematische, meer interdisciplinaire kennis doorlopende leerlijnen. Engels onderschreven, maar sommige critici van de school als democratische oefenplaats, enerzijds, en de waarde van diepgaande, vinden de argumentatie voor Engels in de het opdoen van interculturele competenties, vakgeoriënteerde kennis anderzijds. Ook heeft Wat in het advies meer aandacht zou kleuterklas te mager. Niet alleen economische wereldburgerschap, mensenrechteneducatie en de vakoverstijgend onderwijs consequenties voor moeten krijgen argumenten zouden een rol spelen, maar geesteswetenschappen (waaronder filosofie). (de rol van) de leraar. Verschillende mensen bijvoorbeeld ook geesteswetenschappelijke. spreken zich bezorgd uit over het feit dat Naast reacties op de voorgestelde onderdelen van Anderen veronderstellen een tegenstelling tussen - Kennis van de wereld lerarenopleidingen op deze nieuwe rol nog niet de hoofdlijnen van het advies zijn er ook bijdragen spelen en het (formeel) leren van bijvoorbeeld Tot slot heeft het Platform, zoals hierboven al zijn ingericht. Ook zijn ze bang dat (diepgaande) binnengekomen die juist gaan over wat in het Engels: laat kinderen kind zijn. Engels in groep 1 aangegeven, veel bezorgde reacties ontvangen over vakkennis op termijn verdwijnt. Ondanks advies meer aandacht zou moeten krijgen. Het zou bovendien te belastend zijn voor leerlingen het gedeelte dat gaat over kennis van de wereld. De kanttekeningen als deze, worden ook concrete gaat zowel om ontbrekende disciplines als om met een andere moedertaal dan het Nederlands. reacties gaan met name over het belang van (feiten) voorstellen gedaan voor vakoverstijgende rollen, partijen en invalshoeken die gemist worden. De angst leeft dat (allochtone) leerlingen die al kennis in het curriculum. De hoofdlijnen van het domeinen of type vaardigheden waaraan het Veel genoemd worden gezondheid, voeding en vanaf groep 1 Engels krijgen minder vaardig zullen advies lijken de indruk te hebben gewekt dat kennis toekomstige onderwijs meer aandacht zou beweging. Daarnaast wordt gepleit voor een worden in de Nederlandse taal. Tot slot pleit een geheel uit het curriculum kan worden geschrapt en mogen besteden, zoals bewegen en gezondheid bredere benadering van kunst en cultuur, meer aantal mensen voor meertaligheid in plaats van dat kennis gelijk staat aan informatie. Veel mensen en kunst en cultuur. aandacht voor duurzaamheid en de opname van tweetaligheid: in plaats van alleen het Engels zouden wijzen erop dat leerlingen een kennisbasis nodig religieonderwijs in het definitieve advies. Een ander ook andere moderne vreemde talen verplicht hebben om zich nieuwe kennis eigen te kunnen veel genoemd punt is de ouderbetrokkenheid: Voorwaarden voor toekomstgericht onderwijs moeten worden gesteld, zoals Frans en Duits. maken en verbanden te kunnen leggen. Ook geldt welke rol spelen ouders in de driehoek leraar- dat leerlingen zich niet kunnen interesseren voor In verschillende bijdragen wordt aandacht leerling-ouder? En hoe kan de school haar omgeving - Digitale geletterdheid iets wat ze niet weten. Wat dat betreft draagt gevraagd voor voorwaarden om de voorstellen het beste benutten? Er wordt aangekaart dat de Op de voorgestelde aandacht voor digitale het aanleren van feitenkennis ook bij aan de van het Platform in de praktijk te kunnen hoofdlijnen van het advies slechts betrekking geletterdheid in het onderwijs ontvangt het emanciperende functie van de school: het bieden brengen, de voorwaarden voor toekomstgericht zouden hebben op algemeen vormend onderwijs. Platform veel positieve reacties. Een groot van een gelijke (kennis)basis voor iedere leerling. onderwijs. Die zijn van velerlei aard. Zo zijn er Onderdelen van het vmbo, mbo en speciaal deel van de bijdragen gaat over programmeren aanpassingen nodig in de wijze van examinering. onderwijs zouden worden gemist. Tot slot is en computational thinking: de (logische en Er zijn nieuwe vormen van toetsing nodig om ook er aandacht voor het ‘hoe’ en ‘waartoe’ van het Verdieping en verbreding analytische) denkwijze die ten grondslag ligt ‘merkbare’ kwaliteiten (zoals persoonsvorming) onderwijs, de reikwijdte en onderbouwing van de aan het kunnen omgaan met nieuwe Minder reacties komen binnen over de verdieping inzichtelijk te kunnen maken. Mogelijk verandert hoofdlijnen van het advies. technologieën en programmeren. Dat inzicht en verbreding die het Platform in de hoofdlijnen van daardoor de rol van de leraar, volgens veel mensen in hoe technologie werkt, zou belangrijker het advies voorstelt. De bijdragen die binnenkomen, een tweede voorwaarde voor toekomstgericht De dialoog en het vervolg zijn dan programmeerles op zichzelf, omdat onderschrijven het belang van dit voorstel. Jongeren onderwijs: de leraar zou meer invloed moeten programmeertalen continu veranderen. zelf geven aan dat verdieping en verbreding een hebben op de inrichting van het curriculum. Dat Naast de inhoudelijke bijdragen hebben ook veel Onderdeel van digitale vaardigheden is, in de belangrijke stimulans vormen voor de motivatie vraagt om professionalisering en veranderingen in mensen gereageerd op de dialoog en het vervolg ogen van het Platform, mediawijsheid. Ook van leerlingen. Anderen geven aan dat verdieping de lerarenopleiding. Ook zijn voor toekomstgericht van Onderwijs2032. Over het algemeen wordt veel daarop wordt positief gereageerd. Sommige en verbreding vragen om maatwerk. Ook moet onderwijs innovatieve werkvormen en nieuwe waardering uitgesproken over het gesprek dat tot bijdragen breiden het bereik van mediawijsheid duidelijk worden vastgelegd welke stof tot de lesmethoden van groot belang, net als maatwerk stand is gekomen. De hoop leeft dat deze dialoog in uit: ze zou ook betrekking hebben op bijvoor- verplichte kern behoort en wat in het vrije deel en persoonlijke aandacht. Een ander punt dat de ontwerpfase wordt voortgezet. beeld het ontwikkelen van een online identiteit thuishoort. (persoonsvorming) en het leren mede vormgeven aan de werkelijkheid (burgerschap). Tot slot pleit Vakoverstijgend leren, denken en werken een aantal mensen voor het behoud van zelf leren schrijven in het onderwijs, hoewel typen in Er zijn veel positieve reacties ontvangen over een digitale wereld steeds belangrijker wordt. vakoverstijgend leren, denken en werken. Het

14 15 Het Platform Onderwijs2032 beschouwt de school bijvoorbeeld van het LAKS, de Lerarenadviesraad als oefenplaats om persoonlijke kwaliteiten te van de Onderwijscoöperatie, schoolbestuurders op 4 ontwikkelen - in het verlengde van wat leerlingen bijeenkomsten van de sectorraden en de ouders thuis en buiten school leren. Persoonsvorming is met wie het Platform Onderwijs2032 sprak op OBS daarom een belangrijke pijler van toekomstgericht Pantarijn.2 In onderstaande paragrafen worden onderwijs. Leerlingen leren op school te ontdekken aanvullingen en kritische reacties besproken die het wie ze zijn, wat ze belangrijk vinden en hoe ze Platform heeft ontvangen. Die gaan onder andere zich tot anderen verhouden. Ze ontdekken wat ze over de rol van de school in persoonsvorming, over nodig hebben om goed voor zichzelf en anderen te specifieke onderdelen ervan en manieren om tot kunnen zorgen. persoonlijke ontwikkeling te komen, bijvoorbeeld via filosofie en bewegingsonderwijs. Persoonsvorming Het voorstel van het Platform om persoonsvorming te beschouwen als belangrijk onderdeel van - Algemeen toekomstgericht onderwijs, krijgt veel bijval. Sommige bijdragen gaan niet zozeer over de Zo wordt genoemd hoe belangrijk het is dat inhoudelijke invulling van persoonsvorming op leerlingen ontdekken wie ze zijn, wat ze belangrijk school, maar zijn algemener van aard. Ze gaan vinden, hoe ze hun talenten kunnen ontplooien bijvoorbeeld over wie verantwoordelijk is voor en hoe ze hun sterke kanten kunnen inzetten. persoonlijke ontwikkeling en over hoe vernieuwend Niet alleen zou persoonsvorming bijdragen aan het is om hieraan op school aandacht te besteden. zelfkennis, maar ook aan het begrijpen van de ander en de omgang met anderen. In verschillende - In de praktijk bijdragen wordt benoemd dat aandacht voor Andere reacties gaan over specifieke onderdelen persoonlijke ontwikkeling leerlingen helpt om van persoonsvorming en over manieren om tot die invloed uit te oefenen op hun eigen leerproces ontwikkeling te komen, bijvoorbeeld via filosofie en en op hun toekomst. Positieve reacties komen bewegingsonderwijs.

4.1 Algemeen

De visie van het Platform is dat een belangrijke ontwikkeling ook het belang van nieuwsgierigheid rol voor persoonsvorming is weggelegd voor de en creativiteit wordt gekoppeld, spreekt Marjelle school, als oefenplaats voor persoonlijke kwalitei- van Hoorn (VSC netwerk van wetenschapsmusea ten. Guus Geisen maakt in zijn bijdrage onderscheid en science centra), Hanno van Keulen (Windesheim tussen persoonlijke ontwikkeling (als mens) en Flevoland) en Yuri Matteman (Naturalis Biodiversity sociale ontwikkeling (als professional). Die sociale Center) aan. Ze adviseren om aanvullend de term ontwikkeling zou nog in de hoofdlijnen van ‘wetenschapswijsheid’ in het uiteindelijke advies op het advies ontbreken.3 Dat aan persoonlijke te nemen.

2 Jelmer Hoogland namens Landelijk Actie Komitee Scholieren (LAKS) (3 november 2015): Feedback OW2032 rapport; Gespreks- tafels tijdens bijeenkomst Lerarenadviesraad (LAR), 2 november 2015; Oudergesprek op OBS Pantarijn, 1 oktober 2015. 3 Guus Geisen (20 november 2015): Reactie op hoofdlijn advies.

16 17 De houdingsaspecten en vaardigheden die hierbij VSO-discussietafels (voortgezet speciaal onderwijs) AnoukH nuanceert deze visie: De reactie van Femke Krijger op de hoofdlijnen van passen worden heel goed samengevat met de term sluiten zich aan bij het belang van persoonsvorming. het advies ligt in het verlengde hiervan. Zij raadt ‘Wetenschapswijsheid’. De definitie is als volgt: ‘We- Ze geven aan dat persoonlijke ontwikkeling voorop Ik ben het met je eens dat opvoeding bij de ouders aan de (praktijk)kennis en ervaring te benutten van tenschapswijsheid is het vermogen om - gevoed door moet staan in het onderwijs aan leerlingen met thuis hoort, maar in mijn optiek gaat dat vooral onderwijsinstellingen en methodes die al ver zijn nieuwsgierigheid - vragen te kunnen stellen over de speciale onderwijsbehoeften. Juist voor deze leerlin- over waarden en normen. Ik bedoel met persoon- met het inbedden van persoonsvorming op school, wereld om je heen, antwoorden te kunnen zoeken en gen is kijken naar mogelijkheden in plaats van naar lijke ontwikkeling kinderen spelenderwijs kennis laten zoals de methode Haanstra, het montessorion- deze op waarde te kunnen schatten.4 beperkingen van groot belang. [...] Het is van groot maken met hun eigen handleiding. Waarom doen ze derwijs, Rudolf Steiners vrijescholen en de ideeën belang dat er aandacht blijft voor speciale leerlingen wat ze doen? Waarom denken ze wat ze denken? Wat van professor Bladergroen over onder andere het De vereniging van vrijescholen schrijft dat persoons- en dat de deskundigheid geborgd wordt.8 maakt sommige dingen/mensen irritant? Of juist leuk? belang van fysiek leren.16 Kätie Weiss schrijft op de vorming van leerlingen het centrale uitgangspunt Wat zijn je sterke kanten en hoe kan je die het beste dialoogsite dat persoonlijke ontwikkeling op school moet zijn voor de invulling van onderwijs.5 Dat kan Op de dialoogsite en daarbuiten ontstaat een dis- inzetten? Daar kan je allerlei leuke, speelse oefeningen kan worden aangeboden door alle vakken heen, bijvoorbeeld door aandacht te besteden aan mind- cussie over de vraag in hoeverre persoonsvorming voor inzetten zonder dat het ook maar een moment dus niet als apart vak. Het is voor deze ontwikkeling fulness, zegt mindfulnesstrainer Eric Oostdijk in twee een (primaire) taak van de school is. Erik Bettink, ‘zweverig’ wordt! 12 belangrijk dat leerlingen samenwerken in groepjes ingezonden bijdragen aan het Platform. Hij verwijst Evert Besselsen en Anja Top van de reformatori- (zoals in de coöperatieve leervorm) en dat de leraar naar een rapport van de Britse Mindfulness All-Party sche Ds. J. Fraanjeschool in Barneveld geven aan In een bijdrage aan het Platform noemt Ben hen af en toe vanuit helikopterperspectief bevraagt Parliamentary Group, dat ingaat op de toepassing dat onderwijs en opvoeding hand in hand gaan, Wilbrink aandacht voor persoonsvorming in over wat ze gedaan en ervaren hebben. Van de lera- van mindfulness in het onderwijs, de gezondheids- maar dat de primaire taak van de school ligt in het het onderwijs in ieder geval ‘onderwijs-kwak- ren vraagt dat reflectievermogen op eigen handelin- zorg, de werkplek en het strafrecht. De auteurs van overdragen van kennis.9 Ook op de dialoogsite gaan zalverij’, afkomstig vanuit de ‘pseudo-wetenschap’. gen en ervaringen.17 het rapport zijn zich ervan bewust dat het onder- vliegers op voor deze zienswijze. Dit [persoonlijke Hij vindt persoonsvorming in het onderwijs een zoek naar mindfulness nog niet ‘af’ is en dat er nog ontwikkeling] is ten eerste een taak van de ouders brug te ver vanwege privacyschending. Het kan Onderwijspedagoog Gert Biesta, tot slot, benoemt in veel duidelijkheid gecreëerd moet worden over wat en daarnaast is persoonlijke ontwikkeling ook iets niet zo zijn dat je daarvoor je persoonlijkheid bij de een artikel in Trouw dat het Platform Onderwijs2032, mindfulness voor effect kan hebben in verschillende dat perfect past bij bijvoorbeeld een voetbalclub, voordeur inlevert.13 door het centraal stellen van persoonsvorming, settings en voor ver-schillende populaties, maar dat vindt MMHOF.10 Pieter is het met hem eens: kiest voor onderwijs als ontwikkelingsproject. Biesta het alsnog een van de meest veelbelovende preven- Aandacht voor persoonsvorming is nu al vrij vraagt aandacht voor een alternatief: onderwijs als tiestrategieën is om de last van mentale gezond- Persoonlijke ontwikkeling valt onder het domein opvoe- gebruikelijk in het primair onderwijs (PO), komt vormingsproject. heidsproblemen te verminderen.6 ding en het domein van de eigen persoon, het laat zich naar voren tijdens het Lerarencongres. PO-leraren niet onderwijzen. Hoe kan met iemand nou leren zijn begrijpen het vernieuwende aan persoonsvorming Daarbij gaat het niet om de vraag hoe we alle De Nationale Denktank 2015 schrijft dat in onze persoon te ontwikkelen? [...] Persoonlijke ontwikkeling minder goed dan leraren in het voortgezet talenten van het kind tot bloei laten komen, maar om maatschappij persoonsvorming en samenleven [...] gaat vanzelf, via alle zaken die iemand mee kan onderwijs (VO), waar persoonlijke ontwikkeling de lastigere vraag welke talenten goed leven en goed steeds belangrijker worden. Door de cognitieve maken in het leven. Via opvoeding, via kennis-onder- met name aan bod komt tijdens mentorles en samenleven mogelijk maken. Zodra we inzien dat ontwikkeling van kinderen te verbinden met wijs, de voetbalclub, maar niet als directe doelstelling loopbaanontwikkeling.14 Deze constatering kwam criminaliteit ook een talent is, wordt duidelijk dat het in persoonsvorming en samenleven, worden leer- voor scholen. Daarmee berooft men het onderwijs van ook ter sprake tijdens de miniconferentie van het onderwijs juist gaat om het kritisch bevragen van opbrengsten verhoogd.7 Ook deelnemers aan de kostbare tijd voor het onderwijzen.11 de PO-raad en VO-raad. Vanuit het PO werd daar talenten. Niet het begeleiden van ontwikkeling, maar aangeraden de suggestie te vermijden dat per- het vormen van wat zich ontwikkelt, zodat volwassen soonsvorming nu ontbreekt in het onderwijs. in-de-wereld-zijn mogelijk wordt. Het zou niet zozeer gaan om méér aandacht voor persoonsvorming, maar om erkenning van Waar het Platform persoonsvorming aan maatwerk 4 Marjelle van Hoorn (VSC netwerk van wetenschapsmusea en science centra), Hanno van Keulen (Windesheim Flevoland) en Yuri en waardering voor wat er allemaal al aan koppelt, beoogt de school als vormingsproject vol- Matteman (Naturalis Biodiversity Center) (30 oktober 2015): Aanbevelingen hoofdlijn advies: een voorstel Platform Onderwijs2032. persoonsvorming wordt gedaan.15 gens Biesta juist het tegenovergestelde: een plaats 5 Vereniging van vrijescholen (27 november 2015): Visie op Onderwijs2032. 6 Mindfulness All-Party Parliamentary Group (oktober 2015): Mindful Nation UK. 7 De Nationale Denktank 2015 (december 2015): Tien oplossingen voor het leren van de toekomst. Eindrapport 2015 De Nationale Denktank. 8 SLO (24 november 2015): Rapportage van de discussietafels voortgezet speciaal onderwijs (VSO) 2032 met leraren, schoolleiders en 12 AnoukH op de dialoogsite onsonderwijs2032.nl. bestuurders op 2, 8, 9 en 10 september. 13 Ben Wilbrink (benwilbrink.nl, oktober 2015): Opmerkingen bij het tussenadvies van Platform-Onderwijs2032. 9 Erik Bettink, Evert Besselsen en Anja Top, Ds. J. Fraanjeschool, De Vesting. Reformatorisch basisonderwijs (3 november 2015): 14 Lerarencongres, 7 oktober 2015. Platform reactie. 15 Miniconferentie PO-raad en VO-raad, 14 oktober 2015. 10 MMHOF op de dialoogsite onsonderwijs2032.nl. 16 Femke Krijger (28 oktober 2015): Identi-tijd reactie Onderwijs2032. 11 Pieter op de dialoogsite onsonderwijs2032.nl. 17 Kätie Weiss op de dialoogsite onsonderwijs2032.nl.

18 19 zijn waar we tegenkomen wat we uit onszelf wellicht helpen vormen. […] Veel zaken die de wereld vooruit Innovatiespecialisten geven in totaal twee sessies op Jongeren zijn volgens Raktoe namelijk zeer creatief, nooit hadden gezocht.18 Ook Aleid Truijens zegt in hebben geholpen zijn bedacht door eenzelvige, iedere school, een starten een eindsessie, de opdracht zijn goed in staat om out of the box te denken en de Volkskrant dat de school leerlingen moet bijbren- onbuigzame eenlingen.19 wordt daarna verder online begeleid, online begeleiden moeten niet wachten tot politici/volwassenen volgen wat zij niet vanzelf leren: Niet kneden, maar is makkelijk, kwestie van vragen beantwoorden en doende banen creëren - dat zal volgens hem nooit adviseren zodat ideeën innovatiever en haalbaar gebeuren. Innovatie leidt altijd tot werkgelegenheid worden, je kunt bepaalde ideeën ook snel afwijzen en zou volgens Raktoe eigenlijk een verplicht vak omdat ze niet haalbaar of innovatief zijn, de moeten zijn op alle scholen.23 jongeren gaan na de startsessie thuis en/of op school 4.2 in de praktijk aan de slag om hun ideeën innovatiever te maken, of Ook in een gesprek met de Onderwijscoöperatie en om te controleren of het al bestaat, zij doen dus het het Platform Leraar2032 gaat het over innovatie. 4.2.1 Filosofie meeste werk, dat proces zal verslavend werken, hun Deelnemers spreken van een ‘mismatch’ tussen de In de hoofdlijnen van het advies noemt het Platform De Vereniging Filosofiedocenten in het Voortgezet enthousiasme zal overheden/scholen overtuigen dat wereld binnen en buiten school, bijvoorbeeld als filosofie een manier waarop persoonsvorming vorm Onderwijs (VFVO) waardeert in een reactie de aan- jongeren door innovatief denken interesse krijgen in het gaat om informatica. Innovatie moet je te vaak kan krijgen op school. Uit een enquête van EDventu- dacht voor kritisch denken in de hoofdlijnen van het het ondernemen, dat ze hun eigen banen gaan creëren, erbuiten doen.24 re blijkt dat een deel van de ouders, onderwijsorga- advies - een van de belangrijkste doelstellingen van dat kan een bedrijf zijn of het simpelweg bedenken en nisaties en mensen uit het bedrijfsleven zich hierin filosofieonderwijs - maar beschouwt filosofie als verhandelen van een produkt of dienst. kan vinden. Sommige respondenten geven aan dat meer dan louter persoonsvorming: eerder zou het het belangrijk is filosofie te verweven in het primair gaan om het ontwikkelen van een (kritische, flexibe- onderwijs, net als bijvoorbeeld culturele vorming en le, betrokken) houding die op alle fronten inzetbaar debatteren. Gepleit wordt, ook voor het voortgezet is. Die ontwikkeling vindt plaats door het gelijktijdig 4.2.3 Beweging en gezondheid onderwijs, voor een hoofd-hart-handbenadering.20 aanleren van kennis en vaardigheden. Over het belang van beweging en gezondheid is veel Op de dialoogsite trekt Johan ter Beek filosofie en geschreven naar aanleiding van de hoofdlijnen van hun reactie aan het Platform Onderwijs2032 dat zij persoonsvorming juist uit elkaar. Hij beschouwt Kennisinhouden en vaardigheden worden bij filosofie het advies van het Platform Onderwijs2032. Een verheugd zijn dat binnen het perspectief van per- kritisch leren denken (filosofie) als kern van het on- tegelijkertijd aangeleerd en zijn onlosmakelijk met groot deel van de reacties komt terug in hoofd- soonsvorming aandacht is voor het leren bewegen. derwijs, net als (op gelijke hoogte) persoonsvorming, elkaar verbonden. Disciplines van de filosofie zoals stuk 9: De hoofdlijnen van het advies: wat verdient Ook spreken ze hun waardering uit voor het feit dat levensbeschouwing en ethiek. Volgens Ter Beek kan kennistheorie, wetenschapsfilosofie, sociale filosofie, meer aandacht? In de voorliggende deelparagraaf het Platform sportverenigingen als een belangrijke dit onderdeel van het onderwijs het beste worden ethiek en logica krijgen betekenis doordat leerlingen bespreken we bijdragen waarin bewegingsonder- omgeving beschouwt waar de meeste kinderen zich ingevuld met behulp van de ‘gildestructuur’: elke actief met de kennisinhouden van deze gebieden aan wijs en gezondheid expliciet gekoppeld worden aan na schooltijd kunnen ontplooien. De partijen vragen leerling wordt dan aan een mentor/meester gekop- het denken worden gezet.22 persoonlijke ontwikkeling. Ook het Platform schaart in hun bijdrage om een samenhangende aanpak ten peld binnen en buiten de school. Laat leerlingen weer beweging en sport in de hoofdlijnen van het advies aanzien van een gezonde leefstijl voor leerlingen, de diepte van menselijk bestaan leren en dit toepassen overigens onder deze noemer. met specifieke aandacht voor een gezond gewicht.26 op alle andere deelgebieden.21 Volgens de Stichting Educatieve Dans verdient de Ook de Koninklijke Vereniging voor Lichamelijke Op- educatieve dans een plaats in de persoonlijke ont- voeding (KVLO) noemt het belang van een gezonde wikkeling van leerlingen, naast bijvoorbeeld kunst leefstijl. Het ontwikkelen van een individuele actieve 4.2.2 Innovatie en cultuur, filosofie en kritisch denken.25 Jongeren en (sportieve) gezonde leefstijl is volgens de ver- Door op school meer aandacht te schenken aan worden er uiteindelijk meer banen gecreëerd. op Gezond Gewicht, het Nederlands Instituut voor eniging een van de ontwikkelpunten van persoons- innovatie, leren leerlingen het heft in eigen handen Dat zegt Peter Raktoe in een mail aan het Platform. Sport en Bewegen, Sportontwikkeling NOC*NSF vorming in het onderwijs. Twee andere punten te nemen en zelf hun toekomst vorm te geven. Ook Zijn idee: en de Vereniging Sport en Gemeenten schrijven in van waaruit persoonsvorming gestalte kan krijgen,

18 Gert Biesta in Trouw (6 oktober 2015): ‘Onderwijs moet de leerling meer vormen’. 23 Peter Raktoe (mail, 17 oktober 2015): Beoordeling concept. 19 Aleid Truijens in de Volkskrant (10 oktober 2015): ‘Kennis zit niet meer in je hersenen’. 24 Gesprek met Onderwijscoöperatie en Platform Leraar2032, 12 oktober 2015. 20 EDventure vereniging van onderwijsadviesbureaus (10 november 2015): Rapportage Enquête Finetuning Onderwijs 2032. 25 Gerard Knoef namens Stichting Educatieve Dans (11 november 2015): Dans in het onderwijs 2032? 21 Johan ter Beek op de dialoogsite onsonderwijs2032.nl. 26 Jongeren op Gezond Gewicht, Nederlands Instituut voor Sport en Bewegen, Sportontwikkeling NOC*NSF en Vereniging Sport en 22 Vereniging Filosofiedocenten in het Voortgezet Onderwijs (18 oktober 2015): Reactie VFVO op advies 2032. Gemeenten (29 oktober 2015): Brief commissie Platform Onderwijs 2032.

20 21 zijn de ontwikkeling van motorische vaardigheden Via gezondheidsvaardigheden leren leerlingen zelf- toe dat uit empirisch onderzoek blijkt dat het lezen In deze vakken staan de systematische analyse en beweegvaardigheden en het herkennen en standige keuzes maken. Verantwoord omgaan met (en van fictie en literatuur de drijvende kracht is achter van taal en teksten en de confrontatie met andere ontwikkelen van eigen talent. De Samenwerkende weerbaar worden tegen) de dagelijkse verleidingen van taalontwikkeling, schoolsucces en algemene en culturen door middel van deze teksten en andere GezondheidsFondsen (SGF) noemen het onderwerp voeding en genotmiddelen, daar voldoende kennis van persoonlijke vorming.33 cultuuruitingen centraal. De klassieken scherpen zo ‘gezondheid’ bij uitstek geschikt om persoons- hebben om de gezonde keuzes te maken passen goed het vermogen van leerlingen tot interculturele vorming inhoud te geven: bij de inhoud van persoonsvorming.28 Niet alleen (schrijven en lezen in) de Nederlandse communicatie. Tegelijkertijd wordt daarbij hun taal wordt overigens genoemd als stimulans voor kritisch-analytisch denkvermogen, creativiteit en persoonsvorming. De Vereniging Classici Nederland, persoonlijke en sociale ontwikkeling gestimuleerd, het VO-WO-overleg Grieks en Latijn en het mees- vaardigheden die ze als modern burger nodig 4.2.4 Taal en literatuur terschapsteam Grieks en Latijn dragen aan dat de zullen hebben.34 Het aanleren van taal wordt in de hoofdlijnen van hoogleraren in de neerlandistiek komt naar voren ideeën, verhalen en figuren uit de Grieks-Romein- het advies genoemd als onderdeel van de vaste dat literatuur in het curriculum gestalte geeft aan se wereld ‘onze leerlingen concrete voorbeelden kern van het onderwijs. Het gaat daarbij ook om persoonsvorming. [bieden] om over grote en universele thema’s na te vaardigheden als tekstbegrip, creatief schrijven en denken’. met plezier lezen. De Stichting Lezen voegt hieraan Literatuur lezen vergroot het talig, creatief en in een reactie toe dat lezen ook positief kan empathisch vermogen en is een confrontatie met bijdragen aan persoonlijke ontwikkeling. en verbeelding van andere werelden. [...] We pleiten voor een literatuuronderwijs dat vakoverschrijdend 4.2.5 Omgaan met geld Lezers spiegelen zich aan de personages in een boek, en gedeeltelijk instrumenteel wordt ingezet, ook bij Het Platform Onderwijs2032 noemt het leren om- keuzes en weerbaarheid vormen belangrijke onder- verplaatsen zich in andere mensen en in andere andere vakken als geschiedenis en filosofie: gaan met geld expliciet als praktische toepassing delen van deze ontwikkeling.35 culturen en leren de wereld zien vanuit verschillende verhalende teksten leren begrijpen is een manier van rekenen, onderdeel van de voorgestelde vaste perspectieven (‘Theory of Mind’). Op deze manier ver- om de wereld te leren kennen en bevragen.31 kern van het onderwijs. Wijzer in Geldzaken en Ook de Nationale Jeugdraad (NJR) koppelt financiële sterkt lezen de flexibiliteit van mensen, de interculturele Nibud zeggen in een reactie op de hoofdlijnen van vaardigheden aan persoonsvorming. Volgens de competenties en burgerschap.29 Het lezen van verhalen zou bovendien de reflectie- het advies blij te zijn met deze aandacht. Wel geven NJR zijn vaardigheden als het kennen van de waarde ve vaardigheden en cognitieve groei van leerlin- zij aan dat moet worden voorkomen dat omgaan van geld - evenals overigens gezondheid, kennis Het sectiebestuur Nederlands van de Vereniging van gen versterken, zegt de Stichting Lezen. Ook zet met geld slechts wordt beschouwd als functionele over andere culturen, zelfvertrouwen, zelfkennis, Leraren in de Levende Talen sluit zich hierbij aan. literatuur aan tot nadenken, waarmee het lezen van toepassing van rekenvaardigheid. Het aanleren van wereldburgerschap, debat- en presentatievaardig- Het noemt literatuur en poëzie (romans, gedichten, fictie bijdraagt aan het aannemen van een kritische verantwoord financieel gedrag is volgens de organi- heden - in de toekomstige samenleving belangrijker toneelstukken) middelen bij uitstek om de persoon- houding. In het kader van maatwerk is vrij lezen saties ook een van de bouwstenen van persoonlijke dan ooit.36 lijke ontwikkeling van leerlingen te bevorderen. (‘stillezen’) een leesbevorderingsactiviteit waarbij ontwikkeling. Immers: het kunnen maken van eigen Via romans, gedichten en toneelstukken maken kinderen de ruimte hebben te lezen wat zij zelf leerlingen kennis met werelden, personages en thema’s willen.32 Anneke Neijt en Theo Witte voegen namens die hen minder vertrouwd zijn en waarover ze zich een de meesterschapsteams Nederlands - Taalkunde/ mening kunnen vormen.30 Ook in een bijdrage van Taalbeheersing en Nederlands - Letterkunde tot slot

28 Marina Senten namens Samenwerkende GezondheidsFondsen (11 november 2015): Beantwoording SGF vragen hoofdlijnen concept advies 2032. 29 Gerlien van Dalen, directeur Stichting Lezen (30 oktober 2015): Belang van lezen in 2032. Reactie van Stichting Lezen op de Analyse Dialoog Onderwijs2032. 30 Vereniging van Leraren in de Levende Talen, sectiebestuur Nederlands (29 oktober 2015): Het vak Nederlands in het (voortgezet) 33 Anneke Neijt en Theo Witte namens de meesterschapsteams Nederlands - Taalkunde/taalbeheersing en Nederlands - Letter- onderwijs van 2032. Reactie op het voorstel van het Platform Onderwijs2032, gevolgd door de visie van het sectiebestuur Nederlands kunde (9 november 2015): Aanbieding Manifest Nederlands voortgezet onderwijs. van de Vereniging van Leraren in de Levende Talen. 34 Jet van Gelder, Teun Tieleman en Suzanne Adema namens de Vereniging Classici Nederland, het VO-WO-overleg Grieks en 31 Yra van Dijk (Universiteit Leiden), Marc van Oostendorp (Meertens Instituut), Thomas Vaessens (Universiteit van Amsterdam) en Latijn en het meesterschapsteam Grieks en Latijn (10 november 2015): Reactie Vereniging Classici Nederland, Platform VO-WO en Arie Verhagen (Universiteit Leiden) (25 november 2015): Onderwijs2032. Meesterschap. 32 Gerlien van Dalen, directeur Stichting Lezen (30 oktober 2015): Belang van lezen in 2032. Reactie van Stichting Lezen op de 35 Wijzer in Geldzaken en Nibud (28 oktober 2015): Reactie op Hoofdlijn advies Platform Onderwijs2032. Analyse Dialoog Onderwijs2032. 36 NJR (4 november 2015): Reactie NJR op hoofdlijnen advies Platform Onderwijs2032.

22 23 5 Toekomstgericht onderwijs brengt leerlingen de moeten meer aandacht besteden aan de praktische kennis en vaardigheden bij die ze nodig hebben om toepassingen daarvan en zouden Engels al op jonge de wereld om hen heen te begrijpen en mede vorm leeftijd moeten aanbieden. te geven. In de hoofdlijnen van het advies stelt het Platform Onderwijs2032 daarom een vaste kern - Digitale geletterdheid aan basiskennis en -vaardigheden voor die iedere Digitale vaardigheden horen volgens het Platform leerling moet leren. Tot deze basis behoren taal- en thuis in de kern van het onderwijs. Het gaat om rekenvaardigheden (waaronder Nederlands, Engels mediawijsheid, het vinden, verwerken en creëren Vaste kern aan en wiskunde), digitale vaardigheden, burgerschap van digitale informatie en het kunnen toepassen van en essentiële kennis van de wereld (natuur & technologie om antwoorden op vragen te krijgen. technologie, mens & maatschappij, taal & cultuur). De vaste kern wordt goed afgebakend en concreet - Burgerschap basiskennis en geformuleerd, we zien in de reacties dat dit positief Leerlingen moeten op school leren hoe de wordt ontvangen, dit biedt houvast. Zo krijgen samenleving in hun wijk, regio, land en in de leerlingen, leraren en ouders een duidelijk beeld wereld werkt en hoe ze daaraan kunnen bijdragen. van wat er hoe dan ook bij hen op school aan de Burgerschap verdient een prominentere plaats in -vaardigheden orde moet komen. het onderwijs, met name het tonen van respect voor anderen. We bespreken in dit hoofdstuk achtereenvolgens (de reacties op) alle onderdelen die volgens het - Kennis van de wereld Platform in de vaste kern horen. Het Platform stelt een vaste kern voor van essentiële kennis over de domeinen natuur & - Taalvaardigheid en rekenvaardigheid technologie, mens & maatschappij en taal & cultuur. Het Platform vindt het aanleren van taal en rekenen Die wordt op een diepgaande manier aangeleerd: (inclusief wiskunde) van groot belang. Scholen meer van minder.

5.1 Taalvaardigheid en rekenvaardigheid

5.1.1 Algemeen Het merendeel van de reacties op de taal- en veel bijdragen is hiervoor steun. Ook pleiten veel rekenvaardigheden zoals die in de hoofdlijnen mensen ervoor om op jonge leeftijd te starten met van het advies worden voorgesteld, gaat over Engelse les. Over Engels in groep 1 worden in veel Engels in het primair onderwijs. Het Platform bijdragen zorgen geuit, of hierbij worden voor- Onderwijs2032 stelt dat Engels onmisbaar is om waarden geplaatst. We hebben naast alle aandacht toegang te krijgen tot de wereld en dat kinderen voor Engels ook bijdragen ontvangen waarin wordt op jonge leeftijd gemakkelijk een tweede taal gepleit voor een tweede moderne vreemde taal in kunnen leren. Het belang van Engels als tweede het onderwijs, ook deze bijdragen lichten we in dit taal in het onderwijs wordt onderschreven, in hoofdstuk toe.

24 25 5.1.2 Engels vanaf groep 1 Projectleider onderwijsunits voor het primair Vooral in de eerste dagen na de presentatie van de de wereld beter begrijpen en onze Nederlandse onderwijs in Friesland Sybolt Muizelaar schrijft in hoofdlijnen van het advies is er veel aandacht voor identiteit daarin kunnen blijven herkennen.41 zijn bijdrage aan het Platform dat Engels onmisbaar Proef op basisschool met engelse taal dit onderdeel. Het concrete karakter van ‘Engels is om toegang te krijgen tot de wereld. Het plat- vanaf groep 1’ zorgt ervoor dat veel media dit ele- Wie kijkt naar zakelijke belangen wereldwijd, conform vindt dat leerlingen er in groep 1 mee moeten Basisschool De Keerkring in het Zuid- ment uit de hoofdlijnen van het advies pikken en/of stateert dat Engels onmisbaar is. In het Nederlands beginnen. Volkomen mee eens! Begin maar met wat Limburgse Cadier en Keer is in november hun artikelen/reportages ermee openen, zoals het Dagblad: eenvoudige kinderliedjes.43 B. Grebe schrijft in zijn 2015 gestart met Engels vanaf groep 1. Algemeen Dagblad37, de Volkskrant38 en RTL Nieuws39. bijdrage dat er al vele animaties, filmpjes, websites Het gaat om een proefperiode tot februari De kleuters van nu die straks in het bedrijfsleven en spellen zijn voor kinderen in alle leeftijden om 2016. Het initiatief speelt in op de wensen Een inschatting van hoeveel mensen Engels vanaf werken, zullen daar flink van profiteren, schat Engels te leren, maar dat deze nog nauwelijks die leerlingen aan het begin van het school- groep 1 al dan niet een goed idee vinden, is moeilijk Linda van Beek teammanager Internationaal worden gebruikt in het onderwijs.44 jaar zelf aan een ‘leerwensboom’ mochten te maken. Er zijn positieve en negatieve reacties, in Economisch en Sociaal Beleid bij MKB Nederland. hangen. Ook, zegt de betrokken stichting deze paragraaf bespreken we verschillende voor- ‘Engels is essentieel als je de grens over gaat en ook Opvallend is dat driekwart van de respondenten van Kom Leren op haar website, strookt de proef beelden. binnen Nederland wordt het steeds belangrijker.’ De het Nationale Schoolonderzoek van het Algemeen met het conceptadvies van het Platform Nederlandstalige markt is klein, dus het buitenland is Dagblad (85.000 ingevulde enquêtes) vindt dat het Onderwijs 2032 dat op 1 oktober 2015 werd Onderwijsadviseur Eelke Godijk schrijft in de belangrijk. En waar je voorheen zag dat ondernemers vak Engels niet thuishoort in groep 1 en 2.45 gepresenteerd. Leeuwarder Courant: eerst hun zaak in Nederland op orde brachten en dan pas de grens over gingen, zie je nu dat beginnende De Engelse taal zal verweven in het dagelijkse Voorwaarden Meertalig onderwijs biedt namelijk veel voordelen ondernemers gelijk ‘global’ gaan, signaleert Van Beek. programma aangeboden worden. Daarbij ligt voor kinderen van de basisschoolleeftijd. Jonge Aard Groen, hoogleraar in Groningen en Twente en Auteurs van sommige andere bijdragen geven aan de nadruk op spreek- en luistervaardigheid. […] kinderen leren nog spelenderwijs taal en imiteren gespecialiseerd in ‘start-ups’ (beginnende bedrijven), op zichzelf voorstander te zijn van Engels op jonge Binnenkort horen de kids op De Keerkring dus ’s geweldig. Dit betekent ook dat ze heel sterk zijn in herkent dat onmiddellijk. ‘Vooral kennisintensieve leeftijd, mits aan bepaalde voorwaarden wordt ochtends: ‘Goodmorning children!’ het nabootsen van klanken en dus ook van een bedrijven groeien van internationale contacten’, is voldaan. Marianne Bodde-Alderlieste, expert op goede uitspraak. [...] De leerwinst die wordt gemaakt zijn ervaring. ‘Wij helpen beginnende bedrijven en dat het gebied van Engels in het primair onderwijs, door meerdere talen te hanteren in de vroege gaat van begin af aan in het Engels. De industriële schrijft bijvoorbeeld in het Levende Talen Magazine schoolperiode is enorm, omdat er meteen ook een sector, informatietechnologie, game-industrie, (september 2015) dat Engels vanaf groep 1 veel grotere wereld voor de kinderen opengaat.40 medische technologie - het is allemaal enorm inter- voordelen heeft, maar dat het daarvoor wel nationaal.’ Groen kent talloze Nederlandse bedrijven noodzakelijk is dat scholen vooraf goed nadenken op het voortgezet onderwijs efficiënter te maken Die grotere wereld wordt ook benadrukt door die het zonder Engels nooit gemaakt hadden. Neem over het ambitieniveau dat ze nastreven. en leermiddelenauteurs houvast te bieden, pleit Kim Putters, directeur van het Sociaal-Cultureel hotelboeksite booking.com, ooit begonnen in Twente. de Vereniging van Leraren Levende Talen voor het Planbureau, die in een column in het Financieel Thuisbezorgd.nl, in 2000 door een Nederlandse De meeste scholen hebben geen idee aan welk markeren van niveaus bij het leerproces Engels. Net Dagblad het groeiende belang aanstipt van Engels student opgericht, is ook zo’n voorbeeld. Het bedrijf, niveau of rendement ze werken. En dat is met name als bij Nederlands zal er aan het einde van de basis- op de arbeidsmarkt en (dus) in de schoolloopbaan. dat websites exploiteert voor het bestellen van maal- voor de overdracht aan het voortgezet onderwijs (vo) school een gemarkeerd niveau moeten zijn behaald, Wel benadrukt hij dat meertaligheid belangrijker is tijden, ging al snel over de grens met de site takeaway. bijzonder lastig.46 uitgedrukt in een niveau van het Europees Refe- dan tweetaligheid. Woorden krijgen in het geval van com en werd succesvol in een groot aantal Europese rentiekader.48 Op het Wolfert Pro wordt genoemd meertaligheid meer betekenis in andere culturele landen.42 Hiervoor zijn goed geschoolde docenten Engels dat kinderen al veel Engels oppikken via films, contexten; meertaligheid zou ervoor zorgen dat we een noodzakelijke voorwaarde.47 Om de aansluiting apps, Internet en televisie. Er zou gekeken moeten

43 Sybolt Muizelaar (22 oktober 2015): Platformonderwijs2032. 44 Benno Grebe (mail, 2 oktober 2015): Dhr. Prof. Dr. Paul. Schnabel. Onderwijs2032. 37 Ellen van Gaalen en Hanneke Keultjes (ad.nl, 1 oktober 2015): Advies Platform Onderwijs: Leer ook kleuters al Engels. 45 Algemeen Dagblad (ad.nl, 17 oktober 2015): Enquête: Ouders willen meer vakken in het basisonderwijs. 38 Redactie (volkskrant.nl, 1 oktober 2015): Adviesplatform: ‘Engels voortaan al in groep 1 basisschool’. 46 Marianne Bodde-Alderlieste in Levende Talen Magazine 2015: ‘Ambities voor vroeg Engels. Niet het lespakket bepaalt de leerlijn, 39 RTL Nieuws (rtlnieuws.nl, 1 oktober 2015): Advies: vanaf vier jaar al Engels leren. maar het beoogde ambitieniveau’. 40 Eelke Godijk in Leeuwarder Courant (12 oktober 2015): ‘Leerwinst door vroeg meertalig onderwijs’. 47 Hannie Lucassen op dialoogsite onsonderwijs2032.nl. 41 Kim Putters in Financieel Dagblad (14 oktober 2015): ‘Nederlands en Engels niet voldoende’. 48 Vereniging van Leraren Levende Talen (11 november 2015): Reactie van de Vereniging van Leraren Levende Talen op het eerste 42 Hilbert Meijer in Nederlands Dagblad (31 oktober 2015): ‘Zonder Engels kom je niet ver’. rapport van het Platform Onderwijs2032.

26 27 worden naar welk niveau er al is bij de kinderen.49 taal het model van de wereld verrijkt en net zoals artis- Werk- en Steungroep Kleuteronderwijs (WSK) meent die opgroeien met een dialect, die hebben al moeite Het sectiebestuur Engels Levende Talen beargu- tieke vakken een nieuwe wereld opent voor kinderen.53 dat Engels niet iets is waarvoor kleuters vanuit hun om goed Nederlands te leren.60 Ook Robert Sikkers, menteert waarom Engels belangrijk is en noemt een ontwikkelingsfase uit zichzelf belangstelling tonen. woordvoerder van de Algemene Onderwijsbond, is aantal voorwaarden die aansluiten bij bovenstaande Daarmee is Engels een vorm van wat de WSK ‘voor- deze mening toegedaan: Spelen & leren opvattingen: het vaststellen van ambitieniveaus uitlopend onderwijs’ noemt: opgelegd onderwijs dat en doelen, kwaliteit van verhogende scholing voor CDA-Kamerlid Michel Rog zegt in het Nederlands vanuit leerdoelen wordt samengesteld (in plaats van Voor kinderen die thuis al een andere taal spreken, kan leerkrachten, een gedegen voorbereiding van toe- Dagblad dat het Platform ervan uitgaat dat jonge ‘aansluitend onderwijs’ dat precies aansluit bij het het te belastend worden. Wij adviseren scholen om op komstige leraren Engels en een doorlopende leerlijn kinderen zo snel mogelijk moeten worden klaarge- psychologische niveau van een leerling).57 te passen dat je kinderen niet met drie talen opzadelt.61 Engels voor leerlingen in alle schooltypen van het stoomd om later van economisch nut te zijn. voortgezet onderwijs.50 De stuurgroep Vakdidactiek Andere reacties op de hoofdlijnen van het advies De Werk- en Steungroep Kleuteronderwijs (WSK) Geesteswetenschappen vraagt het Platform welke Schnabel heeft daarbij geen oog en oor voor weten- benadrukken dat spelen en leren bij de kleuters staat om diezelfde reden negatief tegenover het status Engels binnen het Nederlands onderwijs schappers en kleuterleerkrachten die waarschuwen dat gecombineerd kunnen en moeten worden, zoals voorstel van het Platform. Leden vermoeden dat moet hebben en welke doelen daarbij nagestreefd kleuters nog niet toe zijn aan formeel leren. En dat het ook tijdens het gesprek van het Platform op OBS hierdoor op het gebied van Nederlands een taal- worden. Als Engelse les de leerling moet voorbe- juist in het belang van hun ontwikkeling is dat zij de tijd De Vlashof in Tilburg wordt benadrukt. Daar draait achterstand zal ontstaan, met name bij allochtone reiden op functioneren in een samenleving waarin krijgen om te spelen, te fröbelen en te ravotten. het om ‘spelenderwijs en zelfstandig leren’.58 Dat ge- kinderen die thuis geen Nederlands spreken.62 het Engels als lingua franca wordt gebruikt, heeft beurt overigens nu ook bij het aanleren van andere Kleuterjuf Tanja van Maanen sluit zich hierbij aan: dat volgens Vakdidactiek Geesteswetenschappen De hoofdlijnen druisen daarom volgens Rog in vaardigheden. belangrijke implicaties voor de (te ontwikkelen) tegen de bestaande vrijheid van scholen als het gaat Als de meeste leerlingen autochtoon zijn, is het prima doorlopende leerlijn Engels en de daarbij behoren- om de inrichting van het onderwijs.54 Met materialen als puzzels, klei, zand en water worden om spelenderwijs te beginnen. Bijvoorbeeld met Engel- de didactiek.51 de motoriek en de sociale vaardigheden geoefend. se kinderliedjes. Maar op een school waar ik voorheen Ook in andere reacties op de hoofdlijnen van het Ook maken de kinderen via kleine kringgesprekken werkte, zaten veel kinderen waarvan Nederlands niet Pedagogen Hans Bakker en Jan Kaldeway (Chris- advies wordt een tegenstelling verondersteld tussen kennis met cijfers, letters en symbolen. De onderwijzers de moedertaal is. Die hebben vaak een achterstand telijke Hogeschool Ede) geven aan dat met Engels spelen en (formeel) leren. Laat kinderen vooral denken dat het mogelijk is om kleuters Engels te leren, omdat ze thuis de taal niet spreken. Dan lijkt het me vanaf groep 1 op zich niets mis is, maar ze noemen kind zijn, is een veelgehoorde opvatting. De NOS al benadrukt de een dat dit ook spelenderwijs moet verstandig eerst het Nederlands op niveau te krijgen de argumentatie die het Platform hiervoor aanvoert publiceert enkele reacties op de hoofdlijnen van gebeuren, zoals met behulp van Engelse liedjes.59 voordat je ze Engels gaat leren.63 ‘mager’. Bakker en Kaldeway vinden de motivatie het advies waarin hetzelfde beeld naar voren komt: puur economisch, terwijl er ook andere redeneer- Irma Goossens vraagt zich af waarom een kind geen Als kleuters al in groep 1 Engels krijgen, zullen Ook liggen, zegt Jannie Mijnbeek namens de Klank- lijnen denkbaar zijn, zoals een geesteswetenschap- kind meer mag zijn en Rimko van der Maar tweet ze minder vaardig worden in de Nederlandse bordgroep Corlaer College, de klanklettercombina- pelijke. Taal ontsluit de wereld en leert kinderen dat dat groep 1 ‘niet bedoeld is om kinderen te belasten taal. Die angst leeft bij een deel van de mensen ties van het Nederlands en Engels op jonge leeftijd er andere mensen met een andere cultuur en andere met taallessen, laat staan in het Engels’.55 In een die op de hoofdlijnen van het advies reageren. nog te ver uiteen.64 Deelnemers aan een gesprek op denkbeelden zijn.52 Ook Jurjen van der Helden en Ha- emotionele oproep aan het Platform betoogt ‘opa Ad Verbrugge, voorzitter van Beter Onderwijs OBS Pantarijn in De Meern benadrukken bovendien rold Bekkering vinden de argumentatie voor Engels van vijfjarige kleinzoon’ Kees de Vries dat kleuters Nederland (BON), zegt bijvoorbeeld: Natuurlijk is dat een school wordt afgerekend op spellings- en vanaf groep 1 - volgens hen het economisch nut en met het huidige lesprogramma al ‘stijf van de stress’ het leuk als iedereen Engels spreekt, maar denk eens rekenniveau. Daardoor is de vraag hoeveel ruimte de concurrentiepositie van de toekomst - te smal: staan, oververmoeid zijn en thuis recalcitrant. Een aan al die allochtone kinderen, en aan de kinderen er is voor Engels op jonge leeftijd.65 Leerpsychologisch is het wezenlijker dat een vreemde ‘extra geestelijke belasting’ past daar niet bij.56 De

57 Werk- en Steungroep Kleuteronderwijs (21 oktober 2015): De kleuter aan de basis van het onderwijs. Reactie van de Werk- en Steungroep Kleuteronderwijs op het voorlopig advies van het Platform Onderwijs2032 van 1 oktober 2015. 49 Gesprek op vmbo/mavo-school Wolfert PRO in Bergschenhoek, 27 oktober 2015. 58 Gesprek op openbare basisschool De Vlashof in Tilburg, 22 oktober 2015. 50 Willemien den Hollander namens het sectiebestuur Engels Levende Talen (16 november 2015): Reactie van de Sectie Engels van de 59 Liz Zoetekouw (elsevier.nl, 1 oktober 2015): Advies: ‘Kleuters moeten vloeiend Engels leren spreken’. Vereniging van Leren in Levende Talen op het eerste rapport van het Platform Onderwijs 2032. 60 NOS Nieuwsuur (nos.nl/nieuwsuur, 1 oktober 2015): ‘Engels voor kleuters? Leer eerst de docenten goed Engels!’ 51 Vakdidactiek Geesteswetenschappen (16 november 2015): Reactie op het conceptadvies van Platform Onderwijs 2032. 61 NOS (nos.nl, 17 oktober 2015): Ouders: geef kinderen les in omgangsvormen en sociale media. 52 Reformatorisch Dagblad (20 oktober 2015): ‘Ruim baan voor het pedagogisch hart’. 62 Werk- en Steungroep Kleuteronderwijs (21 oktober 2015): De kleuter aan de basis van het onderwijs. Reactie van de Werk- en Steun- 53 Jurjen van der Helden en Harold Bekkering (volkskrant.nl, 15 oktober 2015): Leren zonder feiten is een gevaarlijke illusie. groep Kleuteronderwijs op het voorlopig advies van het Platform Onderwijs2032 van 1 oktober 2015. 54 Michel Rog in Nederlands Dagblad (28 oktober 2015): ‘Wilde onderwijsplannen’. 63 Donna van der Kolk (metronieuws.nl, 1 oktober 2015): ‘Laat kleuters lekker kleuter zijn’. 55 NOS (nos.nl, 1 oktober 2015): Engels voor kleuters: ‘Niks mis mee’ of ‘Eerst Nederlands leren’? 64 Jannie Mijnbeek namens Klankbordgroep Corlaer College (3 november 2015): Reactie platformonderwijs. 56 Kees de Vries (dropbox.com, oktober 2015): Platform Onderwijs 2032. 65 Oudergesprek op OBS Pantarijn, 1 oktober 2015.

28 29 5.1.3 Tweede moderne vreemde taal lerares Frans het een goed idee als alleen leerlingen schap’. Het Platform Taalgericht Vakonderwijs wil Reacties over een tweede vreemde taal gaan met ‘kennis van de wereld’ te geven, bij te dragen aan Frans volgen die daar daadwerkelijk voor kiezen en dus dat de ‘eenzijdige focus’ op het Engels als enige name over Frans en Duits. EP-Nuffic pleit in een persoonsvorming en vakoverstijgend onderwijs te dus hiervoor gemotiveerd zijn.74 vreemde taal naast het Nederlands wordt verbreed. reactie voor meertaligheid: ontwikkelen. Daarnaast is de interdisciplinaire bena- Scholen zouden in dit kader de ruimte moeten krij- dering waarover het verslag van de commissie spreekt P. IJsbrandy laat per mail aan het Platform weten gen om een eigen (lokaal) beleid te voeren.77 In een Het voorstel om een tweede moderne taal slechts een een pleidooi voor een goede beheersing van meer dan dat Duitse taalkennis de kansen op de arbeids- enquête van EDventure over de hoofdlijnen van het plek als keuzeonderdeel te geven in het voortgezet het Engels alleen. Via het onderwijs in de Franse taal en markt voor toekomstige generaties vergroot, omdat advies voegt een respondent toe dat Duits in grens- onderwijs, ondersteunt EP-Nuffic nadrukkelijk niet. Dit de Franstalige cultuur kunnen allerlei maatschappelijke Duitsland nog steeds ‘de grootste industriële macht streken een vereiste zou moeten zijn en eventueel druist in tegen de Europese ambitie dat iedere burger thema’s en vraagstukken vanuit een brede optiek, in in Europa op allerlei gebied’ is.75 Naast Duits komt Frans in Zuid-Nederland.78 De Actiegroep Duits wijst vaardig is in twee moderne vreemde talen naast de samenwerking met andere vakken, benaderd worden.69 ook Frans terug in de reacties. Op de dialoogsite erop dat Nederlanders door buitenlanders vaak moedertaal: het principe ‘mother tongue plus two’.66 Het hoofdbestuur van Levende Talen vreest dat met wordt aangegeven dat Frans door meer dan een bewonderd worden vanwege hun talenkennis. Als het verdwijnen van een verplichte tweede vreemde miljard mensen over heel de wereld wordt gespro- het leren van een tweede moderne taal niet langer Met name beheersing van het Duits, dat volgens taal ook het aanleren van interculturele competen- ken en dat Frankrijk bovendien een belangrijke verplicht wordt gesteld, zoals het Platform voorstelt, het Platform niet langer verplicht gesteld hoeft te ties verloren zal gaan.70 handelspartner is van Nederland. Op verschillende zou dat het einde betekenen ‘van de Nederlandse worden, is volgens EP-Nuffic ‘in economisch opzicht basisscholen in Nederland wordt in groep 8 Franse les traditie om veeltaligheid te bevorderen, met zowel niet te onderschatten’. Ook de Actiegroep Duits André Beyersbergen van Henegouwen laat per mail gegeven, met vaak prachtige resultaten.76 culturele verarming als nadelen voor economie, noemt dat iedere Europese burger naast zijn weten dat het belang van Duits (en Frans) aanzien- wetenschap en politiek tot gevolg’. Ook de Duitse moedertaal nog twee andere moderne vreemde lijk is, gezien de zakelijke belangen van Nederland in Volgens het Platform Taalgericht Vakonderwijs en Franse ambassade in Nederland benoemen talen zou moeten beheersen.67 Daarop wijzen ook onze buurlanden.71 Wim Horsch schrijft dat onder- moeten in het gehele primair en voortgezet onder- het voordeel dat Nederlanders tot nu toe steeds Trees Aler en Berrie de Zeeuw (beide bestuurslid wijs je moet voorbereiden op volgende stappen in wijs de mogelijkheden worden versterkt om meer hadden vanwege hun ruime kennis aan talen: van Sectie Frans Levende Talen) en Vakdidactiek je loopbaan. Als kennis van de buurtalen daarbij een talen te gebruiken als voertaal. Ook zou het mogelijk global competency. Het beheersen van een vreemde Geesteswetenschappen.68 In een gezamenlijk state- belangrijke voorwaarde is, dan dienen die buurtalen op moeten zijn meer talen te onderwijzen als doeltaal, taal verbetert de kansen op de arbeidsmarkt en de ment spreken Sectie Frans Levende Talen, Kennis- zijn minst een status gelijk aan de vreemde taal Engels ‘zeker ook de talen die een levend deel zijn van communicatie tussen onze landen, ook op economisch centrum Frankrijk-Nederland (KFN), Stichting Roma- te hebben.72 het thuismilieu van kinderen en de lokale gemeen- gebied.79 nisten aan de Nederlandse Universiteiten (SRNU), Vereniging Lerarenopleiders Frans (VLOF) en Camiel Johannes Visser, leraar en correspondent Onderwijs van Woerkum hun zorgen uit over het Platform- voor De Correspondent, noemt het op Twitter een voorstel een tweede verplichte moderne taal los ‘goed idee om Frans en Duits niet voor alle leerlin- 5.1.4 Overige taal- en rekenvaardigheid te laten, omdat dit haaks zou staan op het streven gen te verplichten’. Wel raadt hij aan er dan wel veel Van meertaligheid gaan we naar taal- en rekenvaar- bouw voortgezet onderwijs) en 150 leraren en leerlingen ‘over de grenzen heen’ te leren kijken, te tijd voor in te ruimen in het keuzedeel van scholen.73 digheid in het algemeen. Marjet Huiberts schrijft in onderwijsprofessionals.81 Ook uit het Nationale zorgen voor burgerschap en internationalisering, Op het Ulenhof College in Doetinchem noemt een een reactie bijvoorbeeld dat leren lezen bijdraagt School Onderzoek van het Algemeen Dagblad aan algemene taalontwikkeling.80 Tijdens het (85.000 ingevulde enquêtes) blijkt het belang van Onderwijsfestival van KidsCrowd benadrukken taal- en rekenvaardigheden. De respondenten zowel leerlingen als leraren het belang van taal- en beschouwen taal, lezen, rekenen, spelling, Engels 66 EEP-Nuffic (29 oktober 2015): Reactie EP-Nuffic op hoofdlijn advies Platform2032. rekenonderwijs. Aanwezig tijdens het festival waren en Nederlands als zeer belangrijk. Deze onderdelen 67 Kerstin Hämmerling namens de Actiegroep Duits (mail, 11 november 2015): Reactie op ‘Hoofdlijn advies: een voorstel’. 200 leerlingen (bovenbouw basisschool en onder- kunnen volgens hen niet uit het curriculum worden 68 Trees Aler en Berrie de Zeeuw namens Sectie Frans Levende Talen (10 november 2015): Aan de leden van het Platform onsonder- wijs2032; Vakdidactiek Geesteswetenschappen (16 november 2015): reactie op het conceptadvies van Platform Onderwijs 2032. 69 Kenniscentrum Frankrijk-Nederland (KFN), sectie Frans Levende Talen, Stichting Romanisten aan de Nederlandse Universiteiten (SRNU), Vereniging Lerarenopleiders Frans (VLOF), Camiel van Woerkum (2 november 2015): Gezamenlijk statement t.b.v. overleg 74 Gesprek op het Ulenhof College Doetinchem, 12 oktober 2015. met OCW, Visiegroep Frans: Levende talen, Vereniging Lerarenopleiders Frans, Kenniscentrum Frankrijk-Nederland, Camiel van 75 P. IJsbrandy (mail, 2 oktober 2015): Duits taal onderwijs. Woerkum, SRNU (18 december 2015): Frans voor nu en de toekomst: gesprek met de commissie Ons Onderwijs 2032. 76 Margriet Hoogvliet op dialoogsite onsonderwijs2032.nl; Jens op dialoogsite onsonderwijs2032.nl. 70 Vereniging van Leraren Levende Talen (11 november 2015): Reactie van de Vereniging van Leraren Levende Talen op het eerste 77 Platform Taalgericht Vakonderwijs (31 oktober 2015): Reactie op Onderwijs 2032 vanuit het Platform Taalgericht Vakonderwijs. rapport van het Platform Onderwijs2032. 78 EDventure vereniging van onderwijsadviesbureaus (10 november 2015): Rapportage Enquête Finetuning Onderwijs 2032. 71 André Beyersbergen van Henegouwen (mail, 1 oktober 2015): Onderwijs 2032. 79 Franz Josef Kremp (Ambassadeur van de Bondsrepubliek Duitsland) en Lauent Pic (Ambassadeur van de Republiek Frankrijk) 72 Ingezonden reacties op het Advies van Platform Onderwijs 2032, uitgereikt aan de heer Paul Schnabel tijdens de Discussieavond (mail, 8 december 2015): Advies over moderne vreemde talen. Onderwijs2032 in het Gouvernement aan de Maas, 23 november 2015. 80 Marjet Huiberts (6 november 2015): Reactie voorstel Platform Onderwijs 2032. 73 Johannes Visser op Twitter. 81 Onderwijsfestival Kids Crowd, 9 oktober 2015.

30 31 geschrapt.82 Dat vindt ook de vereniging Beter journalistiek gebeurt of via dagelijkse interactie met 5.2 digitale geletterdheid Onderwijs Nederland (BON). Sterker: BON laat in anderen. Tevens zou Nederlands een van de schoolvak- een reactie op de hoofdlijnen van het advies weten ken moeten zijn waar de beginselen van media-analyse ‘teleurgesteld’ te zijn dat het Platform de nadruk wordt aangeboden, omdat daarin methoden worden 5.2.1 Algemeen legt op de praktische toepassingen van taal- en gebruikt die uit de taal- en tekstanalyse stammen. We zien in de berichtgeving naar aanleiding van de terugvallen. Ze kan ons ook in de steek laten en daar rekenvaardigheden in plaats van op verbetering Representatie-kritiek zou dan een actueel en relevant hoofdlijnen van het advies overwegend positieve moeten we kinderen op voorbereiden.89 van onderwijs in taal en rekenen. Aandacht voor de onderdeel zijn van het curriculum. reacties op de aandacht voor digitale vaardigheden praktische toepassingen was er volgens BON ook de in het onderwijs. Het belang hiervan wordt onder- Een negatieve notie is afkomstig van Ben Wilbrink, afgelopen twintig jaar al.83 De vier hoogleraren voegen hieraan toe dat thema’s schreven. Zo zegt Remco Pijpers, expert kind en die schrijft dat het Platform een somber beeld zoals taalvariatie en meertaligheid leerlingen stimu- digitale media bij Kennisnet, blij te zijn dat het heeft van digitale media in 2032. Het zou niet Namens de meesterschapsteams Nederlands - leren om te reflecteren op identiteit en diversiteit Platform duidelijk aangeeft dat digitale geletterd- nodig zijn om twee decennia lang onderwijs te Taalkunde/taalbeheersing en Nederlands - Letter- in Nederland en Europa en te zorgen voor de juiste heid meer aandacht in het curriculum moeten bieden om ermee om te kunnen gaan.90 Wilbrink kunde hebben Anneke Neijt en Theo Witte kritiek afstemming van een boodschap op een publiek. krijgen.87 Uit het Nationale School Onderzoek van verwijst hierbij naar een analyse die hij eerder op de vaardighedeninvalshoek van waaruit het vak Literatuuronderwijs helpt leerlingen om een het Algemeen Dagblad (85.000 ingevulde enquêtes) maakte voor het ministerie van Onderwijs, Cultuur Nederlands in de hoofdlijnen van het advies wordt kritische en analytische leeshouding aan te leren.85 blijkt bovendien dat een meerderheid van de ouders en Wetenschap.91 bezien. Volgens de meesterschapsteams is Neder- een verplicht vak over social media zou willen in het lands een ‘vaardigheidsvak’ geworden, bestaande Een enkele reactie op de hoofdlijnen van het onderwijs.88 Over digitalisering in/van het onderwijs Verder gaan veruit de meeste berichten over uit vele deelvaardigheden en waarbij het kennisbe- advies gaat over rekenvaardigheden alleen. De zeggen ouders in een gesprek met het Platform digitale geletterdheid in het onderwijs over stand over taal, communicatie en literatuur/cultuur werkgroep Wiskunde voor Morgen beveelt aan Onderwijs2032 op OBS Pantarijn in De Meern: programmeren en mediawijsheid. Daarom zijn zo goed als onbenut blijft. Ze pleiten daarom voor om bij het bepalen van de kern van het rekenen de subparagrafen 5.2.2 en 5.2.3 specifiek aan meer aandacht voor (actuele) kennis over de Neder- wiskundeonderwijs aandacht te besteden aan re- Digitalisering biedt kansen en mogelijkheden, maar die thema’s gewijd. Subparagraaf 5.2.4 gaat over landse taal en literatuur, communicatie, media en ken-wiskundig denken, problemen oplossen, sommige scholen en kinderen hebben het daar al leren schrijven met de hand; een thema dat minder cultuur. Dat zou bovendien de nieuwsgierigheid rekenen en wiskunde kunnen toepassen buiten lastig mee en voor hen wordt het nog moeilijker. [...] aandacht kreeg, maar dat we niet ongenoemd van leerlingen vergroten.84 Vier hoogleraren school en het begrijpen van de in apparaten We zullen niet altijd op de digitale wereld kunnen willen laten. Neerlandistiek doen een voorzet voor wat er verborgen rekenbewerkingen en wiskundige inhoudelijk zou moeten veranderen. bewerkingen. Daarnaast pleit de werkgroep voor een actualisering van de leerstofinhouden.86 Wat we nodig hebben is een curriculum dat 5.2.2 Programmeren en computational thinking Nederlanders opleidt die een fundamentele kennis Hoewel het Platform niet adviseert om program- benoemt het belang van programmeren en het hebben over hun taal en de rol daarvan in de samen- meren te verplichten, gaan in de reacties op de gebruiken van techniek om de ‘black box’ van leving, en van de voorstelling van de wereld die in hoofdlijnen van het advies toch veel vliegers op technologie te kunnen openen: teksten en andere media wordt opgebouwd (denk aan voor programmeerles op school. Niet zozeer omdat het verschijnsel ‘framing’ – dat is zeker niet beperkt tot leerlingen precies zouden moeten leren hoe ze een Als je zelf een klein beetje hebt leren programmeren, de journalistiek) . Dan leid je mensen op die kritische programma kunnen schrijven, maar vooral omdat begrijp je veel beter hoe een computergame werkt. En beschouwers zijn van alles wat hen in taal wordt programmeren hun bijvoorbeeld leert analytisch als je zelf een paar keer een (technisch) ontwerp hebt aangeboden, of dat nu via literatuur, sociale media en en logisch te denken. De Nederlandse Vereniging gemaakt, begrijp je beter hoe ‘de ontworpen wereld’ in voor Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON) elkaar zit.92

82 Algemeen Dagblad (ad.nl, 17 oktober 2015): Enquête: Ouders willen meer vakken in het basisonderwijs. 87 Kennisnet (kennisnet.nl, 1 oktober 2015): Onderwijs2032 benadrukt belang digitale vaardigheden. 83 Beter Onderwijs Nederland (beteronderwijsnederland.nl, 25 oktober 2015): #onderwijs2032: oude wijn in nieuwe zakken. 88 Algemeen Dagblad (ad.nl, 17 oktober 2015): Enquête: Ouders willen meer vakken in het basisonderwijs. 84 Anneke Neijt en Theo Witte namens de meesterschapsteams Nederlands - Taalkunde/taalbeheersing en Nederlands - Letter- 89 Oudergesprek op OBS Pantarijn, 1 oktober 2015. kunde (9 november 2015): Aanbieding Manifest Nederlands voortgezet onderwijs. 90 Ben Wilbrink (benwilbrink.nl, oktober 2015): Opmerkingen bij het tussenadvies van Platform-Onderwijs2032. 85 Yra van Dijk (Universiteit Leiden), Marc van Oostendorp (Meertens Instituut), Thomas Vaessens (Universiteit van Amsterdam) en 91 Ben Wilbrink (benwilbrink.nl, 1997): ‘Levenslang leren en informatie- en communicatietechnologie (ICT)’. In T.T.D. Peetsma en M.L.L. Arie Verhagen (Universiteit Leiden) (25 november 2015): Onderwijs2032. Volman (red.): Bevorderende en belemmerende factoren voor een leven lang leren. Explorarief onderzoek op microniveau (p. 171-185). 36 Werkgroep Wiskunde voor Morgen (30 oktober 2015): Reken- en Wiskundeonderwijs voor 2032. Een reactie op het 92 Drs. J.H. van Drooge, voorzitter Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON) (1 november “Hoofdlijnadvies: Een voorstel” van het Platform Onderwijs2032. 2015): Reactie NVON op Hoofdlijn advies.

32 33 Dit wordt ook wel computational thinking genoemd. Het lezen en schrijven waarover Hulshof het heeft, de WSK.100 In het kader van ontwikkeling: volgens festivallab al snel te snappen hoe de basisprincipes Ernst Bovenkamp zegt daarover in Trouw: beperken zich niet langer tot de offline wereld. Cinekid gaat het veelgehoorde argument dat kin- van technische toepassingen in elkaar zitten. Dat Online zijn leerlingen volgens de Stichting Lezen niet deren qua hersenontwikkeling op jonge leeftijd nog kan zelfs door te knutselen: leerlingen knutselden Het is niet zinnig om op de basisschool al een zomaar leesvaardig. Daarom pleit de stichting voor niet toe zijn aan leren over digitale middelen niet tijdens het festival bijvoorbeeld gebouwen in elkaar specifieke programmeertaal te leren, want er komen opname van online geletterdheid in de vaste kern op. De digitale middelen die Cinekid in het media- om een stad te bouwen, die vervolgens in een virtu- elke tien jaar vijftig talen bij. Gelukkig ligt aan de basis van het curriculum. Het gaat daarbij onder meer lab gebruikte tijdens het Cinekid Festival in oktober al reality werd gezet waar de kinderen zelf doorheen van programmeren een denkwijze ten grondslag die om het met begrip lezen van digitale teksten die zijn 2015 houden juist rekening met die hersenontwik- konden wandelen met een speciale bril op. Het gaat, computational thinking wordt genoemd, die je logisch voorzien van beeld, audio en hyperlinks, om het zelf keling. De middelen hebben geen lange gebruiks- aldus Cinekid, dus niet in de eerste plaats om het en gestructureerd leert te denken. Die denkwijze is ook kunnen schrijven van online teksten en het kunnen aanwijzingen, maar stimuleren leerlingen om zelf te werken met digitale middelen, maar vooral om het heel nuttig als je later niet als programmeur aan de selecteren en gebruiken van bestaande online ontdekken hoe ze werken. Kinderen blijken in het leren begrijpen van die middelen.101 slag gaat en heeft dus altijd zijn waarde. 93 teksten.97

De Stichting Innovatie Onderwijs in Bètaweten- Op de vmbo/mavo-school Wolfert PRO in Berg- schappen en Technologie (IOBT) schrijft dat schenhoek voegen deelnemers aan een gesprek 5.2.3 Mediawijsheid computational thinking binnen de leerlijn met het Platform toe dat programmeren leerlingen Het Platform Onderwijs2032 schaart mediawijsheid mediawijsheid en digitale vaardigheden in de hoofd- ‘modelleren’ een logische inbedding in het kern- leert begrijpen wat veilig internetten is. in de hoofdlijnen van het advies onder digitale gelet- lijnen van het advies. Hij beschrijft hoe partners van curriculum kan krijgen. IOBT ziet modelleren als terdheid, net als het vinden, verwerken en creëren de stichting vormgeven aan niet alleen dit thema, een terugkerend onderdeel dat in onderlinge Onze leerlingen zullen straks apparaten bedienen, van digitale informatie (tekst en beeld) en het kun- maar ook aan de persoonlijke ontwikkeling en samenwerking met en afstemming tussen de gebruiken, repareren en soms zelfs ontwerpen. [...] Wat nen toepassen van technologieën om antwoorden burgerschapsvorming die ermee gepaard gaan: bètaschoolvakken onderwezen wordt.94 veilig internetten is, snapt een leerling beter als hij zelf op vragen te krijgen (computational thinking). Het ook eens een website of een app maakt.98 platform Mediawijzer.net roept het Platform op de Door zelf mediaproducties (film, video, websites e.d.) Ook ondernemingsvereniging VNO-NCW zegt op begrippen ‘digitale vaardigheden’ en ‘mediawijsheid’ te maken, komt de onder ‘persoonlijke ontwikkeling’ haar website dat leerlingen moeten leren program- Veel aandacht voor programmeren ontstaat als de - en met name de onderlinge verhouding - nader te gewenste creatieve ontwikkeling van de leerling ruim meren om inzicht te krijgen in een steeds meer tweede editie van de Nederlandse Codeweek op definiëren. Van belang is dat ‘mediawijsheid’ zonder aan bod. Ethische keuzes leren maken of veilig internet digitale maatschappij. Programmeren leert kinderen 10 oktober 2015 begint. VVD-kamerlid Anne-Wil (onderwijs)context een lege huls is: het gaat om on- leren gebruiken dragen ook bij aan persoonlijke ont- logisch nadenken.95 Onderwijskundige Casper Lucas schrijft naar aanleiding daarvan op Twitter derliggende competenties die als een soort matrix wikkeling en aan beter ‘burgerschap’. 104 Hulshof nuanceert dit laatste overigens in een dat programmeren thuishoort in Onderwijs2032.99 verweven zijn door heel het onderwijs heen.102 Erik artikel over programmeren dat in veel regionale Bettink, Evert Besselsen en Anja Top van de refor- Bij burgerschap is verder ook het ontwikkelen van kranten verschijnt naar aanleiding van de De vraag is vanaf welk onderwijstype programme- matorische Ds. J. Fraanjeschool in Barneveld vinden een online identiteit belangrijk, waarbij bijvoorbeeld Nederlandse Codeweek in oktober 2015. ren dan een plaats zou moeten krijgen in het het belangrijk dat scholen aan die competenties ook privacy en creativiteit een rol spelen. Het is van curriculum. De Werk- en Steungroep Kleuteronder- invulling kunnen geven op een manier die past bij belang dat jongeren hun digitale vaardigheden en Het is goed dat kinderen meer inzicht krijgen in de wijs (WSK) neemt in ieder geval aan dat veel kleuters de visie van de school.103 mediawijsheid ontwikkelen om de online werkelijkheid werking van de computer. Maar programmeren kan nog niet aan (pre)programmeren toe zijn, omdat verantwoord mede gestalte te geven.105 Het ontwikke- heel frustrerend zijn, als je bugs uit je code moet halen. voor programmeren leesvaardigheid nodig is Bob Wissink, voorzitter van de stichting Mediawijs- len van een identiteit gebeurt dus niet langer alleen En dat je er beter van leert denken, is overdreven. Lezen die kleuters nog niet bezitten. Daarom sluit heidscholen, is tevreden over de aandacht voor op school, thuis en op de sportclub, maar in steeds en schrijven zijn nog altijd veel belangrijker om je te programmeerles in groep 1 en 2 niet aan bij de kunnen redden in deze samenleving.96 psychologische ontwikkeling van kleuters, volgens

100 Werk- en Steungroep Kleuteronderwijs (21 oktober 2015): De kleuter aan de basis van het onderwijs. Reactie van de Werk- en Steun- groep Kleuteronderwijs op het voorlopig advies van het Platform Onderwijs2032 van 1 oktober 2015. 93 Ernst Bovenkamp in Trouw (15 oktober 2015): ‘Maak programmeren snel een verplicht vak’. 101 Werkbezoek medialab Cinekid Festival, 22 oktober 2015. 94 Stichting Innovatie Onderwijs in Bètawetenschappen en Technologie (30 oktober 2015): Reactie op ‘Hoofdlijn advies’. 102 Programmamanager Mediawijzer.net in samenwerking met Stuurgroep, Kerngroep en Programmaraad Mediawijzer.net (19 95 VNO-NCW (vno-ncw.nl, 7 oktober 2015): Begin al op basisschool met programmeren. oktober 2015): Notitie Mediawijzer.net. 96 Bijvoorbeeld in: Brabants Dagblad (bd.nl, 8 oktober 2015): Hartstochtelijk pleidooi voor programmeren op school. 103 Erik Bettink, Evert Besselsen en Anja Top, Ds. J. Fraanjeschool, De Vesting. Reformatorisch basisonderwijs (3 november 2015): 97 Gerlien van Dalen, directeur Stichting Lezen (30 oktober 2015): Belang van lezen in 2032. Reactie van Stichting Lezen op de Platform reactie. Analyse Dialoog Onderwijs2032. 104 Bob Wissink (mail, 28 oktober 2015): Reactie op hoofdlijn advies. 98 Gesprek op vmbo/mavo-school Wolfert PRO in Bergschenhoek, 27 oktober 2015. 105 Programmamanager Mediawijzer.net in samenwerking met Stuurgroep, Kerngroep en Programmaraad Mediawijzer.net (19 99 Anne-Wil Lucas op Twitter. oktober 2015): Notitie Mediawijzer.net.

34 35 grotere mate ook op online fora en in digitale leer- anderzijds. [...] Kritische leesvaardigheid en kennis 5.2.4 Typen versus schrijven netwerken, zegt het Platform Mediawijzer.net in een van argumentatie, drogredenen en retoriek zullen ook Twee bijdragen die we vanwege omvang en onder- Claudia Aguirre, die betoogt dat het lezen van letters reactie op de hoofdlijnen van het advies. in de toekomst bepalend zijn voor het niveau van het bouwing niet ongemoeid willen laten, zijn die van wordt beïnvloed door het schrijven van letters - niet maatschappelijke debat. Ook het kritisch lezen van Daniel Janssen en het Platform Handschriftontwik- door ze over te trekken of te typen. Lees- en schrijf- Naast het leren bijdragen aan de online werkelijk- social media is belangrijk, evenals het leren van keling. Janssen, universitair hoofddocent Taalbe- vaardigheid gaan dus hand in hand. heid is ook het leren ‘consumeren’ van die werke- schrijven voor het web.109 heersing en Communicatie, pleit in een mail aan lijkheid van belang. In een petitie aan het Plat- het Platform Onderwijs2032 voor het behoud van Van een andere orde is de reactie van Interinfo form Onderwijs2032, minister Jet Bussemaker en Volgens de VGN en het Meesterschapsteam schrijfvaardigheden naast typevaardigheden. Groep Nederland, die juist pleit voor opname van staatssecretaris Sander Dekker (Onderwijs, Cultuur Geschiedenis heeft mediawijsheid niet alleen typevaardigheid (in plaats van schrijfvaardigheid) in en Wetenschappen) wordt gesteld: Met film in het betrekking op het digitale domein, maar betekent Met de hand leren schrijven is namelijk essentieel het onderwijs. curriculum biedt onderwijs een programma dat aan- het ook dat leerlingen leren kritisch om te gaan om goed te leren lezen. Dat weten we uit serieus sluit bij de maatschappij van nu en in de toekomst.106 met beelden en teksten die informatie geven over onderzoek. Maar leraren over de hele wereld hadden Alleen als het blind typen volledig is geautomatiseerd, Ook Mediawijzer.net wijst op deze vormende rol van geschiedenis. Wat dat betreft vinden de auteurs daar waarschijnlijk al goede intuïties over. Overal kan alle aandacht uitgaan naar het luisteren en het (nieuwe) media. In reacties op de hoofdlijnen van dat mediawijsheid - net als overigens taalvaardig- leren kinderen namelijk tegelijkertijd lezen én schrijven, verwoorden van de in te voeren informatie. In dat het advies wordt verder het belang benadrukt van heid - te veel ‘losstaat’ van kennis van de wereld en terwijl je zou kunnen denken: leer ze eerst lezen, dan geval hoef je immers niet meer te zoeken naar de kritisch kijken naar bestaande (digitale) informatie. vakspecifieke vaardigheden.110 kennen ze de letters in elk geval al.113 toetsen die moeten worden aangeslagen. Pas dan Zo schrijft Gonnie Eggink in de Volkskrant dat leer- ook kan de vergelijking worden getrokken tussen het lingen moeite hebben met het beoordelen van de Tijdens een gesprek van het Platform Onder- Dit blijkt volgens Janssen bijvoorbeeld uit onderzoek maken van aantekeningen met pen en papier en met betrouwbaarheid van nieuwsberichten en dat het wijs2032 op de pedagogische academie van de van Marieke Longcamp, Céline Boucard, Jean-Claude behulp van het toetsenbord, bijv. tijdens een gesprek, Platform hier meer aandacht voor moet hebben.107 Hanzehogeschool Groningen wordt in dit kader Gilhodes en Jean-Luc Velay (2 oktober 2006): lezing of vergadering. Vier verschillende bijdragen op de dialoogsite benadrukt dat leerlingen ook de juiste vragen Remembering the orientation of newly learned charac- benadrukken dat de mediathecaris op school een moeten leren stellen. Als ze ergens goed over kunnen ters depends on the associated writing knowledge: A De Interinfo Groep Nederland is voorstander belangrijke rol kan spelen in het mediawijzer maken nadenken, kunnen ze prima een thema aanpakken of comparison between handwriting and typing. Ook in van het op jonge leeftijd aanleren van blind typen, van leerlingen, door hun informatievaardigheden een vraag oplossen. Filosofie wordt in dit verband het EO-radioprogramma Dit is de Dag vertelt Janssen bijvoorbeeld aan het einde van de basisschool of bij te brengen en hun te leren bronnen kritisch te genoemd als middel dat hieraan kan bijdragen.111 over het belang van leren schrijven. De fijne motoriek aan het begin van de middelbare school.116 Ook beoordelen.108 Het sectiebestuur Nederlands van Ook het Platform Bèta Techniek wijst erop dat de zet allerlei processen in je hersenen in werking.114 B.J. Boot pleit in een bijdrage voor typevaardig- de Vereniging van Leraren in de Levende Talen wijst vraag van de leerling een prominente rol zou moe- heid, ofwel met tien vingers (blind) leren typen, als erop dat lineair lezen voor leerlingen lastiger wordt ten innemen in het onderwijsproces. In dit kader zou Net als Janssen pleit het Platform Handschriftont- verplicht onderdeel van het curriculum, gedoceerd door de ‘online zee van informatie en amusement’. in uw rapport nog wat meer de nadruk gelegd kunnen wikkeling in een reactie op de hoofdlijnen van het door ervaren leraren.117 worden op een verschuiving van kennis reproduceren advies voor een opwaardering van het met de hand Bovendien is het de vraag of zij onderscheid kunnen naar ook het belang van ruimte en uitdaging voor (leren) schrijven. Overigens kleven aan langdurig digitaal werken, maken tussen subjectieve, ironische, soms manipulatie- creëren.112 zoals typen, ook andere risico’s. Ida Huzen schrijft ve teksten enerzijds en feitelijke, objectieve informatie De schrijfbeweging stimuleert neurale verbindingen in een mail aan het Platform bijvoorbeeld over waardoor met name het emotionele gebied van de haar beide kinderen, die RSI hebben gekregen hersenen wordt aangeraakt. Juist dit emotionele gebied door lange tijd achter een computer aan school- is belangrijk voor de persoonsvorming als identiteit.115 opdrachten te werken. Als er op kantoren al strenge 106 Docenten, filmmakers, musea, filmtheaters, netwerk filmeducatie en iedereen die goed onderwijs belangrijk vindt (petities.nl, veiligheidseisen worden gesteld moeten deze zeker 26 november 2015): Petitie film in het onderwijs. Het Platform Handschriftontwikkeling verwijst ook gelden voor scholen.118 107 Gonnie Eggink (de Volkskrant, 21 november 2015): Leer jongeren bewust en kritisch met nieuws omgaan. hierbij naar een artikel van neurowetenschapper 108 JOhuis op dialoogsite onsonderwijs2032.nl; NBakker op dialoogsite onsonderwijs2032.nl; Rineke Jungst op dialoogsite onson- derwijs2032.nl; Tonneke Vogelaar op dialoogsite onsonderwijs2032.nl. 109 Vereniging van Leraren in de Levende Talen, sectiebestuur Nederlands (29 oktober 2015): Het vak Nederlands in het (voortgezet) 113 Daniel Janssen (mail, 19 september 2015): Schrijven met de hand versus typen. onderwijs van 2032. Reactie op het voorstel van het Platform Onderwijs2032, gevolgd door de visie van het sectiebestuur Nederlands 114 NPO Radio 1 (radio1.nl, 1 oktober 2015): Kinderen moeten met de hand leren schrijven. van de Vereniging van Leraren in de Levende Talen. 115 Platform Handschriftontwikkeling (mail, 15 oktober 2015): Reactie op het voorstel van advies aan dhr. S. Dekker. 110 Carla van Boxtel en Ton van der Schans namens de VGN en het Meesterschapsteam Geschiedenis (11 november 2015): Reactie 116 Interinfo Groep Nederland (3 november 2015): Reactie op de hoofdlijn van het advies over het onderwijs van de toekomst van- op het conceptadvies van Platform Onderwijs2032. uit het gezichtspunt van de typvaardigheid. 111 Gesprek op de Hanzehogeschool in Groningen, 26 oktober 2015. 117 B.J. Boot (13 november 2015): Wat is dat toch met typelessen? 112 Platform Bèta Techniek (12 november 2015): Reactie Platform Bèta Techniek op Platform Ons Onderwijs 2032. 118 Ida Huzen (mail, 16 oktober 2015): Inz. het voorkomen van RSI aangezien leerlingen meer digitaal gaan werken.

36 37 5.3 Burgerschap van het advies nog te onduidelijk.123 Hartstichting, Het Oranje Kruis, Rode Kruis en Taskforce QRS Scholenproject Ontmoeten en (Her)denken noemen eerstehulponderwijs als concrete invulling 5.3.1 Algemeen van burgerschap op school. Daarmee zou de school In Amstelveen ontstond in 2012 het scholen- Het Platform pleit in de hoofdlijnen van zijn advies School Onderzoek van het Algemeen Dagblad een ontwikkeling volgen die maatschappelijk al is in- project Ontmoeten & (Her)denken, een voorbeeld voor een prominentere plek voor burgerschap in de (85.000 ingevulde enquêtes) blijkt bijvoorbeeld gezet, namelijk die van participatie. De vaardigheden van een burgerschapsprogramma in de praktijk. vaste kern van het onderwijs. Het gaat daarbij onder dat een meerderheid van de ouders ‘omgangs- die worden aangeleerd via eerste hulp zijn universeel.124 Het programma ontstond vanuit de behoefte andere om het tonen van respect voor anderen vormen’ verplicht zou willen stellen in het primair De Nederlandse Vereniging van Leraren Maatschap- van lokale herinneringsorganisaties om de jeugd (sociale vaardigheden) en kennis van rechtsstaat, onderwijs.119 Ook uit een enquête van het LAKS pijleer schrijft dat burgerschap een containerbegrip te informeren over de Tweede Wereldoorlog democratische waarden en mensenrechten. onder leerlingen blijkt dat er behoefte is aan wordt door de term sociale vaardigheden onder in Azië en de behoefte van enkele Amstelveen- burgerschapsonderwijs.120 En zoals een deelnemer deze noemer te scharen.125 se openbare scholen om meer aan ‘ontmoe- Vergeleken met de reacties op de andere onder- aan een gesprek van het Platform Onderwijs2032 op tingsonderwijs’ te doen. De scholen vonden het delen van de voorgestelde vaste kern - taalvaardig- het Ulenhof College in Doetinchem het verwoordde: In een bijdrage van het Nationaal Comité 4 en 5 mei, belangrijk om hun leerlingen kennis over elkaars heid en rekenvaardigheid (5.1), digitale vaardigheid het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, cultuur en levensbeschouwelijke en religieuze (5.2) en kennis van de wereld (5.4) - is het aantal In een wereld van oneliners hebben leerlingen de Stichting Musea en Herinneringscentra 40-45 en achtergronden bij te brengen. Ook op gemeen- berichten over burgerschap gering. In het algemeen behoefte aan genuanceerde meningen. Daarom is de Oorlogsgravenstichting - ofwel de ‘herinnerings- telijk niveau was het nadenken over de positie wordt het belang van burgerschap in het onderwijs burgerschapskunde zo belangrijk.121 organisaties’ - wordt gepleit voor educatie over de en het ontmoeten van kwetsbare groepen en door veel mensen onderschreven. Uit het Nationale Tweede Wereldoorlog als invulling van burgerschap- het herdenken van de Tweede Wereldoorlog sonderwijs. Daardoor zouden leerlingen kritisch een belangrijk thema. Die onderwerpen komen leren nadenken over hoe zij zich tot de samenleving samen in het project Ontmoeten & (Her)denken, verhouden en hoe ze deze mede kunnen vorm- dat leerlingen laat nadenken over verschillende 5.3.2 Burgerschap in de praktijk geven. De geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog lokale sociale groepen, de Tweede Wereldoorlog Dat men eensgezind is over het belang van burger- Dit vereist volgens Zant een preciezere omschrij- fungeert als startpunt voor menig maatschappelijke in Azië en Amstelveen, geplaatst in een histo- schap in het onderwijs, betekent niet dat iedereen ving van wat burgerschapsonderwijs precies is, een discussie over bijvoorbeeld moraal, democratie en risch-sociologische context. In het project spelen het eens is met de invulling zoals het Platform die inhoudelijk kader met een concrete uitwerking. rechtsstaat.126 ontmoetingsonderwijs, burgerschapsvorming en kort beschrijft in de hoofdlijnen van het advies. John Burgerschapsprogramma’s voldoen dan pas als levensbeschouwelijke vorming een belangrijke Zant juicht bijvoorbeeld de aandacht voor burger- ze aan alle onderdelen van die uitwerking voldoen, Annemieke Huisingh pleit per mail voor de school rol. Ook wordt aandacht besteed aan nieuw- schapsvaardigheden op zichzelf toe, maar mist in zoals ‘omgaan met conflicten’ en ‘omgaan met als oefenplaats. Hoe democratischer de school zelf komers, zoals vluchtelingen en mensen die de hoofdlijnen aandacht voor houding en attitude, verschillen’. Ook het ‘hoe’ van burgerschapsvorming in elkaar steekt, zegt zij, hoe gemakkelijker het voor ‘anders’ zijn op grond van leeftijd, religieuze en naast de kennis en vaardigheden waarover wél veel behoeft aandacht. Het is bijvoorbeeld belangrijk leerlingen is dit ‘in te ademen’ en in de praktijk te etnische achtergrond en seksuele geaardheid. staat geschreven. dat scholen hiervoor samenwerken met andere brengen. Immers: Voor goed burgerschap is uiteraard Ontmoeten & (Her)denken is een samenwer- educatieve partners, dat ze burgerschap koppe- oefening in democratische processen essentieel.127 Net kingsproject tussen de gemeente Amstelveen, Als het gaat om leerlingen toe te rusten om zich te len aan hun eigen pedagogische kerntaak en een als Huisingh benadrukken deelnemers aan het ge- zes Amstelveense pilotscholen en diverse lokale bewegen in een democratische samenleving, dan oefenplaats worden voor democratisch burger- sprek van het Platform op de pedagogische acade- organisaties, zoals de Vereniging Historisch vraagt dat om een houding, een wil om democraat schap.122 Ook deelnemers aan de gesprekstafels bij mie van de Hanzehogeschool Groningen het belang Amstelveen. te zijn. Dat bereik je als school alleen maar als de de bijeenkomst van de Lerarenadviesraad pleiten school zelf gelegenheid biedt om democratie aan voor een duidelijker kader van burgerschap op den lijve te ervaren. school. Ze vinden de omschrijving in de hoofdlijnen

123 Gesprekstafels tijdens bijeenkomst Lerarenadviesraad (LAR), 2 november 2015. 124 Hartstichting, Het Oranje Kruis, Rode Kruis en Taskforce QRS (11 november 2015): Antwoorden op de vragen betrekking hebbend op de hoofdlijnen van het advies van het Platform Onderwijs2032. 125 Hans Teunissen, voorzitter Nederlandse Vereniging van Leraren Maatschappijleer (NVLM) (20 november 2015): reactie op 119 Algemeen Dagblad (ad.nl, 17 oktober 2015): Enquête: Ouders willen meer vakken in het basisonderwijs. hoofdlijnen van uw advies. 120 Jelmer Hoogland namens LAKS (16 november 2015): Resultaten digitale vragenlijst achterban onderwijs2032. 126 Gerdi Verbeet, voorzitter Nationaal Comité 4 en 5 mei, mede namens Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, Stichting 121 Gesprek op het Ulenhof College Doetinchem, 12 oktober 2015. Musea en Herinneringscentra 40-45 en Oorlogsgravenstichting (28 oktober 2015): Educatie Tweede Wereldoorlog. 122 John Zant (28 oktober 2015): Reactie op het Advies van het Platform Onderwijs 2032. 127 Annemieke Huisingh (mail, 25 oktober 2015): KNAW/Reggio Emilia.

38 39 van het ‘doen’ van burgerschapskunde. Vaardig- je aan personages, verplaats je je in andere culturen en schappelijke disciplines bieden bovendien traditio- Ook het Centrum Kinderfilosofie Nederland (CKN) heden als conflictbeheersing, communicatie, zie je de wereld vanuit andere perspectieven.130 Tijdens neel de ingang tot het denken over en werken aan wil filosofie onder de aandacht brengen. Het CKN interactie, sociale redzaamheid en dienstverlening een gesprek tussen het Platform Onderwijs2032, de maatschappelijke vraagstukken. De op deze disciplines geeft aan dat diversiteit en dialoog nog sterker naar kun je in het primair en voortgezet onderwijs al Onderwijscoöperatie en het Platform Leraar2032 gebaseerde vakken zijn hiermee dus van grote waarde voren kunnen komen, waarbij het filosoferen met aanleren, geven zij aan.128 Volgens het Platform komt iets soortgelijks naar voren, alleen dan op het in de ontwikkeling van leerlingen tot sociale, kritische kinderen een krachtige en succesvolle activiteit is Mensenrechteneducatie kan dat vanuit een gebied van digitale geletterdheid en geschiedenis. en democratische burgers.132 die hieraan kan bijdragen.133 holistische benadering, gekoppeld aan de vier Deze disciplines worden van belang geacht in de pijlers van de hoofdlijnen van het advies van ontwikkeling van een leerling tot democratisch Onderwijs2032: mens. Volgens Dick van der Wateren leren digitaal - Persoonlijke ontwikkeling: hieronder vallen geletterde leerlingen namelijk kritisch omgaan met 5.3.3 Wereldburgerschap bijvoorbeeld het zich respectvol verhouden tot bronnen en zelfstandig te beslissen wiens mening Het EP-Nuffic raadt in een reactie op de hoofdlijnen plaats in. Het gaat daarbij precies om de hierboven de ander, participatie en het zich inleven in de enig hout snijdt; dat maakt hen onafhankelijk en aan het begrip ‘wereldburgerschap’ nadrukkelij- aangegeven punten: vaardigheid in meerdere vreemde ander. autonoom. Ook geschiedenis is hiervoor belangrijk: ker op te nemen. Hoewel het Platform te kennen talen, begrip van mondiale problemen (en de vaar- - Kern van basiskennis en -vaardigheden: geeft dat burgerschap niet afgebakend wordt door digheden om over oplossingen na te denken) en een onder andere kennis van universele mensen- Daarvoor zijn nu juist vakken als geschiedenis landsgrenzen - leerlingen krijgen een beeld van de positieve houding ten opzichte van andere culturen.134 rechten, leren samenwerken en situaties in de uitgelezen kansen om daarin te oefenen. Los daarvan werking van de samenleving in hun wijk, regio, land eigen omgeving kunnen koppelen aan kan geschiedenis bijdragen aan culturele continuïteit en in de wereld - komt ‘wereldburgerschap’ in het Stephan Meershoek, afdelingshoofd Netwerken & mensen-en kinderrechten. en vorming. stuk nu niet voor, constateert EP-Nuffic. Relaties bij EP-Nuffic, voegt in een nieuwsbericht - Verdiepen van kennis en vaardigheden: over vroeg vreemdetalenonderwijs toe dat naast zoals door aan de leerlingenraad of een Tijdens hetzelfde gesprek pleit Alderik Visser voor Door wereldburgerschap nadrukkelijker op te nemen in goed taalonderwijs ook een basis in internationali- debatclub deel te nemen en te leren vergaderen. het creëren van een democratische omgeving op het curriculum sluit het advies aan bij de papers van de sering belangrijk is: Het zou goed zijn als dat wel het - Vakoverstijgend leren, denken en werken: school. Volgens hem moet filosofie daartoe een OECD. Hierin neemt ‘global competency’ een belangrijke geval is in het definitieve advies.135 bijvoorbeeld door het organiseren van een verplicht vak worden, ook op het vmbo. Leraren in mensenrechtenwandeling door de stad, het opleiding zouden zich Socratische gespreksvorming maken van een krant over beeldvorming met eigen moeten maken.131 Deze gedachte sluit aan bij betrekking tot vluchtelingen of het opzetten van een reactie op de hoofdlijnen van het advies vanuit een actie om de wijk veilig te houden. de meesterschapsteams Vakdidactiek Geesteswe- tenschappen. Pieter de Bruijn schrijft namens deze 5.4 kennis van de wereld: meer van minder Wel stipt het Platform Mensenrechteneducatie aan teams dat de vakken van de humaniora leerlingen dat rekening gehouden moet worden met leerlin- helpen om te gaan met de interculturele, meertalige gen die risico lopen op uitsluiting, zoals kinderen en multimediale samenleving en hen helpt deze te 5.4.1 Algemeen met een beperking, minderheden en leerlingen die interpreteren. Het laatste onderdeel van de voorgestelde vaste manier aangeleerd: niet van alles een beetje, maar onder de armoedegrens leven en niet kunnen deel- kern van het onderwijs is kennis van de wereld. Het meer van minder. nemen aan extracurriculaire activiteiten. Mensen- Door het verwerven van kennis en inzicht over taal, gaat om essentiële kennis en vaardigheden die leer- rechteneducatie zou daarom moeten werken met cultuur, geschiedenis, levensbeschouwing, filosofie en lingen nodig hebben om de wereld om hen heen te Met name over dat laatste - meer van minder - inclusie.129 media, leren leerlingen hoe anderen communiceren, begrijpen en mede vorm te geven. Deze kennis en verschijnen veel reacties. Waar Engels vanaf groep 1 denken en naar de wereld kijken en kunnen zij hierin vaardigheden krijgen leerlingen op een diepgaande direct na het verschijnen van de hoofdlijnen van het De Stichting Lezen schrijft dat lezen de flexibiliteit hun eigen positie bepalen. Zij leren reflecteren op van leerlingen versterkt, evenals hun interculturele cultuuruitingen, maatschappelijke ontwikkelingen en competenties en burgerschap. Bij het lezen spiegel je verschijnselen in heden en verleden. De geestesweten-

132 Pieter de Bruijn namens de meesterschapsteams Vakdidactiek Geesteswetenschappen (29 oktober 2015): Reactie vakdidactisch 128 Gesprek op de Hanzehogeschool in Groningen, 26 oktober 2015. Meesterschap Geesteswetenschappen Hoofdlijnadvies Onderwijs2032. 129 Platform Mensenrechteneducatie (9 november 2015): Schriftelijke feedback op Hoofdlijn advies: een voorstel (d.d. 1-10-2015). 133 Centrum Kinderfilosofie Nederland (6 november 2015): Schriftelijke feedback op hoofdlijn advies Platform Onderwijs2032. Tweede 130 Gerlien van Dalen, directeur Stichting Lezen (30 oktober 2015): Belang van lezen in 2032. Reactie van Stichting Lezen op de bijdrage CKN. Analyse Dialoog Onderwijs2032. 134 EP-Nuffic (29 oktober 2015): Reactie EP-Nuffic op hoofdlijn advies Platform2032. 131 Gesprek met Onderwijscoöperatie en Platform Leraar2032, 12 oktober 2015. 135 EP-Nuffic (nuffic.nl, 6 oktober 2015): Ruim baan voor vroeg vreemdetalenonderwijs.

40 41 advies hot topic is, is de kennis van de wereld dat in zou moeten worden. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de siteit Utrecht.142 Bovendien beklijft nieuwe kennis Wie echter niets weet, zal niet eens beginnen te zoeken. de periode daarna. Mensen ‘vallen’ vooral over de enquête van EDventure.137 Het NIVOZ nuanceert alleen als ze wordt verbonden met wat al bekend Hij kan ook niet weten wat te zoeken. Wie geen feiten volgende zin: deze gedachtegang: is;143 leerlingen hebben (feiten)kennis nodig om kent - dat wil zeggen paraat in zijn hoofd heeft zitten - zich nieuwe kennis eigen te kunnen maken.144 zal bovendien nooit in staat zijn verbanden te leggen, Dat heeft als consequentie dat onderdelen kunnen De kwestie is dan niet zozeer of er meer of minder Het mag dan mogelijk zijn alles op te zoeken, laat staan dat hij zich inzichten kan verwerven. [...] worden geschrapt die in de huidige leermethodes aandacht voor feitenkennis moet zijn, maar hoe die schrijft ook Sebastien Valkenberg in nrc.next, maar Kinderen zullen eerst moeten ontdekken wat voor vanzelf spreken. Te denken valt aan de hoeveelheid feiten betekenis krijgen en verbonden zijn met de waarom zouden we dat willen? Hij vreest dat kennis kennis er zoal is. Niemand kan zich interesseren voor topografische, historische en natuurwetenschappelij- kernwaarden van waaruit de school onderwijs verzorgt. gereduceerd wordt tot een ‘set weetjes’. Je moet wat hij niet kent.147 ke feitenkennis die leerlingen momenteel aangeleerd Dit kan bijvoorbeeld door uit te gaan van (grote) eerst het vermoeden hebben dat iets niet klopt en dat krijgen.136 vragen, en bijbehorende referentiepunten, waardoor veronderstelt de aanwezigheid van een zekere basale Dat onderschrijft de Nederlandse Vereniging voor een proces in gang gebracht kan worden, dat leerling kennis. Valkenberg geeft als voorbeeld: Doodver- het Onderwijs in Natuurwetenschappen (NVON), Hoewel sommige mensen positief reageren op en leraar engageert.138 moeiend als je gesprekspartner elk woord opzoekt die stelt dat je inderdaad alles kunt vinden via het voorstel bepaalde onderdelen uit de leer- (‘Momentje hoor’) en moet googlen wanneer de Tweede internet, maar dat je niet in de richting van bijvoor- methodes te schrappen, overheerst bezorgdheid. Verder lijkt de indruk gewekt dat kennis gelijk staat Wereldoorlog ook alweer plaatsvond.145 Een reactie op beeld de ‘eiwitsynthese’ zal zoeken als je daarvan Uit het gros van die bezorgde reacties blijkt dat aan informatie. Onderstaande paragraaf staat daar- dit artikel luidt: het bestaan niet weet.148 Lex Hupe reageert in de hoofdlijnen van het advies doen denken dat om in het teken van de verhouding tussen kennis, een blog op het stuk van Van Schie. Volgens feitenkennis geheel uit het curriculum geschrapt informatie en vaardigheden. Als we intelligente burgers willen opleiden, die in Hupe is het ‘stampwerk’ van feiten niet zo nuttig staat zijn een dialoog te voeren, en ons behoeden als sommigen doen denken, vooral niet voor de voor excessen, moeten we ze ook dat voorbeeld geven. midden- en onderklasse. Laten we proberen een zindelijk debat over goed 5.4.2 Kennis en informatie onderwijs te voeren. Het eerste wat we daarvoor Ook de niet uit de elite stammende leerlingen denken Wat is kennis en wat is informatie? Over deze Met andere woorden: kennis kun je niet opzoeken, moeten onderkennen, is dat we met simpele schema’s aan hun toekomst. Tegenover dat postulaat van de twee begrippen ontspint zich in de periode na de maar zit in je hoofd. Sterker: kennis in je hoofd of niet verder komen. Het vraagt vooral dat we bereid en ‘Algemene Ontwikkeling’ staat de concrete en tastbare presentatie van de hoofdlijnen van het advies een kennis in de cloud laat het verschil zien tussen rijk- in staat zijn naar onze eigen rol en verantwoordelijk- behoefte van de niet-elite (middenklasse en onder- discussie. Peter Fasol schrijft in een blog: dom en armoede, vindt Ben Wilbrink.140 Joke van heid te kijken. Die redeneerlijn lees ik ook in het klasse) om vooral praktische kennis te leren. Om der Leeuw-Roord schrijft dat het begrip ‘kennis’ voorlopig advies Onderwijs 2032, wat het een stuk later een behoorlijk beroep te kunnen uitoefenen. Kennis is wat je uit informatie kunt destilleren. [...] bestaat uit informatie en begrip en dat zij daaraan doordachter maakt dan Valkenberg doet voorkomen.146 Geschiedenis en maatschappijleer passen daar niet Informatie zit in een opslagsysteem, kennis zit in de graag inzicht wil toevoegen.141 Er is een zekere echt in. Toch blijven we deze grote groepen maar mens. Cumulatie van kennis leidt tot wijsheid. Die kennisbasis nodig om deel te kunnen nemen aan Overigens, zegt historicus Patrick van Schie in een steeds vanuit dat academische, 19de-eeuwse denk- cumulatie, het opbouwen van kennis, heet eruditie. de maatschappij; vakkennis blijft belangrijk, zeggen artikel in Trouw, verandert digitalisering niets aan model bekijken, opleiden en beoordelen. Maar Eruditie is een woord dat ingelijst boven het bed van studenten en leraren van de lerarenopleiding en de aard van informatie. Feiten konden immers waarom? Wat is er mis met het leren van een deugd- iedere onderwijsvernieuwer zou moeten hangen.139 Bestuurs- en Organisatiewetenschap van de Univer- altijd al worden opgezocht in bijvoorbeeld een zaam beroep zoals timmerman of administratief mede- encyclopedie. werker als je het verschil niet weet tussen Napoleon en

142 Gesprek met studenten en leraren van de lerarenopleiding en Bestuurs- en Organisatiewetenschap van de Universiteit Utrecht, 21 oktober 2015. 136 Platform Onderwijs2032 (1 oktober 2015): Hoofdlijn advies: Een voorstel. 143 Ton van Haperen (tonvanhaperen.com, 2015): Staatspedagogiek. 137 EDventure, Vereniging van Onderwijsadviesbureaus (10 november 2015): Rapportage Enquête finetuning Onderwijs 2032 144 Anton Bakker, Roger Baltus en Ron Meijer, docenten Katholieke Pabo Zwolle (30 oktober 2015): Bijdrage aan totstandkoming van 138 Hartger Wassink, Gijs Verbeek, Luc Stevens namens NIVOZ Forum (10 november 2015): De leerling als mens: uitgangspunten voor het advies 2032. een nieuw curriculum. Beschouwing NIVOZ op voorlopig advies Platform Onderwijs2032. 145 Sebastien Valkenberg in nrc.next (2 november 2015): ‘Leve het stampen’. 139 Peter Fasol (fasol.nl, 3 oktober 2015): Waarom het advies van het Platform Onderwijs rampzalig is. 146 NRC: (6 november 2015): Feiten zonder context zijn hol. 140 Ben Wilbrink (benwilbrink.nl, oktober 2015): Opmerkingen bij het tussenadvies van Platform-Onderwijs2032. 147 Patrick van Schie in Trouw (12 oktober 2015): ‘De ‘aardigheid’ in het onderwijs zal een valkuil blijken.’ 141 Joke van der Leeuw-Roord, Secretary General Lifelong Learning Platform Brussels (26 november 2015): een paar gedachten over 148 Drs. J.H. van Drooge, voorzitter Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON) (1 november het hoofdlijn advies. 2015): Reactie NVON op Hoofdlijn advies.

42 43 Churchill? Niemand heeft mij ervan overtuigd dat dialoogsite onsonderwijs2032.nl, gaat het juist om schrijven in een reactie op de hoofdlijnen van het de cirkel rond te maken: Het leren van topografische dit slecht is of zelfs je toekomstkansen versmalt.149 het zien van die verbanden - niet om het leren van advies dat historische feiten in het onderwijs niet kennis kan dus nuttig zijn omdat een leerling daarbij historische feiten.154 Mensen moeten toch belangrij- ‘betekenisloos’ zijn, maar dat het gaat om een ‘be- een vaardigheid aanleert die het voor andere toepas- Hierbij lijkt AnoukH zich op de dialoogsite aan te ke gebeurtenissen in een bepaalde context kunnen redeneerde selectie van inhoud die, gekoppeld aan singen kan gebruiken.160 Maar hoe belangrijk zijn sluiten: plaatsen, benoemt iemand in een blog op Oblivion specifieke vaardigheden, het geschiedenisonderwijs algemene vaardigheden als samenwerken en pro- Soave.155 Susan Hogervorst, universitair docent betekenis en relevantie geeft’. bleemoplossend denken in verhouding tot het het Basiskennis over ons land, onze geschiedenis is zeker Historische Cultuur en Geschiedenisdidactiek aan hebben van vakkennis? Volgens de vereniging Beter nodig. Echter de topografie per provincie leren is zo de Open Universiteit, schrijft hierover: Er zijn in Nederland en daarbuiten mensen die de Onderwijs Nederland (BON) dreigt in de hoofdlijnen niet meer van deze tijd! Dat soort ‘kennis’ is zo gemak- massamoord op Joden in nazi-Duitsland ontkennen. van het advies vakinhoud onder te sneeuwen door kelijk via internet te verkrijgen dat ik vind dat dit niet Het zou juist goed zijn om leerlingen te laten Alleen geschiedenisonderwijs waarin feitenkennis een algemene vaardigheden. meer in de lesstof hoeft.150 reflecteren op de veelvormige historische cultuur, middel is, kan dit soort nonsens goed ter discussie en op het verband tussen geschiedenis en de stellen. Zonder respect voor historische feiten De zogenaamde 21st century skills bestaan al sinds Ook Gisela Althuis zegt in een mail aan het Platform vorming van identiteiten, zo staat ook in de wordt het verleden al te gemakkelijk een prooi voor de oudheid en worden ontwikkeld door vanuit solide feiten als de Slag bij Nieuwpoort en het kennen van aanbevelingen van #Geschiedenis2032. ondemocratische ideologen.158 vakkennis verder te kijken: op de schouders van de scheikundige formules in de onderbouw te beschou- Dán maak je kritische (wereld) burgers.156 reuzen daarvoor, zoals Isaac Newton, de grootste wen als ‘onnodige ballast’, maar zo simpel ligt het Ook pleiten Van Boxtel en Van der Schans voor wetenschapper ooit, al wist.161 volgens haar ook weer niet. Als je niets weet, moet je Het document waarnaar Hogervorst verwijst, meer aandacht voor de wereldgeschiedenis. Vol- alles opzoeken.151 Volgens een leerlingenenquête van Geschiedenisonderwijs 2032, benadrukt het belang gens hen druist wat in de hoofdlijnen wordt gezegd In een aantal bijdragen wordt gewaarschuwd voor het LAKS vindt een meerderheid van de scholieren van geschiedenis en historisch besef in het onder- over het overdragen van de Nederlandse cultuur en een ‘informatiekloof’. Maarten Sprenger, specialist dat het opzoeken en beoordelen van informatie op wijs en de betekenisvolle toepassingen ervan. identiteit in tegen de opmerkingen van het Platform kinderinformatie en zoekgedrag bij startup Wizen- het internet op school moet worden behandeld.152 dat het onderwijs leerlingen moet voorbereiden op oze, waarschuwt voor de gevolgen van ‘open-inter- Leerlingen hebben historische kennis nodig om de een globaliserende maatschappij. net zoeken’. Wanneer open-internet zoeken de norm Verbanden leggen wereld waarin zij leven beter te kunnen begrijpen. wordt, ontstaat zonder gerichte hulp een enorme De boodschap is helder: een stevige kennisbasis is Historische kennis is ook nodig voor identiteits- Ook in de exacte wetenschappen gaat het overigens informatiekloof tussen informatiegeletterden en van groot belang. Dat wordt ook benadrukt in het ontwikkeling, ontwikkeling van normen en waarden om het zien van verbanden. De Stichting Innovatie -ongeletterden. Sprenger schrijft dat het hebben van gesprek van het Platform Onderwijs2032 met de en persoonsvorming. [...] Historisch denken en Onderwijs in Bètawetenschappen en Technologie feitenkennis noodzakelijk is om bronnen te kunnen vaste Kamercommissie Onderwijs, Cultuur en redeneren zijn alleen aan de orde als de leerling benadrukt in een reactie hoe belangrijk het is om beoordelen. Wetenschap. Stampen zou voor de internalisering ook over kennis van historische feiten, begrippen en verbanden met andere feiten te kunnen leggen van informatie onmisbaar zijn.153 Niet alleen omdat chronologie beschikt. En kennis van historische feiten, en hun samenhang te begrijpen. Deze conceptuele Zoeken op Internet betekent allesbehalve dat je leerlingen met een kennisbasis voorkomen dat ze begrippen en chronologie is alleen betekenisvol als kennis is een noodzakelijke voorwaarde om te kunnen goed geïnformeerd wordt. Veel websites bevatten alles moeten opzoeken, zoals onder anderen Althuis deze kennis ook gebruikt kan worden; als ermee bepalen wat relevant is in een gegeven situatie.159 foute informatie en het wordt al fijn gevonden als en Valkenberg vrezen (zie vorige paragraaf), maar gedacht en geredeneerd wordt.157 een website er kindvriendelijk uitziet. ook omdat ze alleen op basis van een kennisba- Het gaat dus om een wisselwerking tussen kennis sis waardevolle verbanden kunnen ontwaren. En Twee van de auteurs van Geschiedenisonderwijs en vaardigheden. Niet alleen leidt het opdoen van Ook Jurjen van der Helden en Harold Bekkering bij vakken als geschiedenis, zegt iemand op de 2032, Carla van Boxtel en Ton van der Schans, feitenkennis tot de vaardigheid om bijvoorbeeld ver- schrijven dat feitenkennis onontbeerlijk is voor leren banden te kunnen leggen; voor het opdoen van ken- lezen en tekstbegrip. Dat zou blijken uit inzichten uit nis zelf zijn ook vaardigheden nodig, benadrukken de psychologie.162 Volgens deze redenering draagt ouders van OBS De Hagenpoort in Deventer. En, om het aanleren van feitenkennis dus bij aan de eman- 149 Lex Hupe (wijsvooruit.nl, 13 oktober 2015): De feiten en de leerling. 150 AnoukH op de dialoogsite onsonderwijs2032.nl. 151 Gisela Althaus (mail, 1 oktober 2015): Interview in AD. 152 Jelmer Hoogland namens LAKS (16 november 2015): Resultaten digitale vragenlijst achterban onderwijs2032. 153 Gesprek met vaste Kamercommissie Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, 15 oktober 2015. 158 Carla van Boxtel en Ton van der Schans namens de VGN en het Meesterschapsteam Geschiedenis (11 november 2015): Reactie 154 Manderss op de dialoogsite onsonderwijs2032.nl. op het conceptadvies van Platform Onderwijs2032. 155 Oblivion soave (oblivionsoave.wordpress.com, 6 oktober 2015): Paul Schnabel: Vroeger zat je kennis in je hersenen en je boeken, 159 Stichting Innovatie Onderwijs in Bètawetenschappen en Technologie (30 oktober 2015): Reactie op ‘Hoofdlijn advies’. nu is dat de computer. 160 Ouderavond over OnsOnderwijs2032 op OBS De Hagenpoort in Deventer, 3 november 2015. 156 Susan Hogervorst (historici.nl, 6 oktober 2015): Geschiedeni(k)sonderwijs. 161 Beter Onderwijs Nederland (beteronderwijsnederland.nl, 25 oktober 2015): #onderwijs2032: oude wijn in nieuwe zakken. 157 Carla van Boxtel, Susan Hogervorst, Hubert Slings en Ton van der Schans (historici.nl, 2015): Geschiedenisonderwijs 2032. 162 Jurjen van der Helden en Harold Bekkering (volkskrant.nl, 15 oktober 2015): Leren zonder feiten is een gevaarlijke illusie.

44 45 ciperende functie van de school: het bieden van een meegekregen en dus van huis uit een bredere basis gelijke basis voor iedere leerling. Dat benadrukt ook hebben, verkeren in het voordeel. Het onderwijs heeft Marijke Katee op de dialoogsite: een emanciperende en socialiserende functie. Alleen daarom al is het belangrijk dat er niet meer kennis Feitenkennis is de basis voor verder leren en het wordt geschrapt. Dus niet minder en ook niet minder begrijpen van de omgeving waar je in opgroeit. Het van meer. Scholen die vrijheid bieden, terwijl er al voorstel om deze brede basis te versmallen stelt mij veel vrijheid is ten aanzien van de uitvoering van ons niet gerust. Hoe breder deze basis, hoe beter leerlin- kerncurriculum, kan er gemakkelijk toe leiden dat er gen in staat zijn keuzes te maken en hun voorkeuren leerlingen met gebrekkige fundamentele kennis van te ontdekken. Leerlingen die veel van thuis hebben school komen.163

163 Marijke Katee op de dialoogsite onsonderwijs2032.nl.

46 47 De door het Platform voorgestelde vaste kern Door alleen de kern te omschrijven en te verplichten aan kennis en vaardigheden moet in samenhang ontstaat er meer ruimte om als school snel in te 6 worden aangeboden en duidelijk worden spelen op de veranderende samenleving.166 afgebakend. Daardoor krijgen scholen en leerlingen ruimte voor verdieping en verbreding. Dat gebeurt We bespreken in dit hoofdstuk twee aspecten van al naar gelang de mogelijkheden, interesses en verdieping en verbreding die in de reacties op de nieuwsgierigheid van leerlingen. Scholen krijgen hoofdlijnen van het advies terugkeerden: veel keuzevrijheid in het vormgeven van de verbreding en verdieping. Het is belangrijk dat ze - Motivatie nauwer en structureler gaan samenwerken met Vooral leerlingen verwachten dat zij meer kunnen partijen buiten de school, zoals sportclubs en werken vanuit intrinsieke motivatie als ze de ruimte Verdieping en culturele organisaties. Ook kunnen ze bijvoorbeeld krijgen voor verdieping en verbreding. Omgekeerd praktijkprojecten opzetten of samenwerken met zorgt die motivatie voor extra verdieping en mbo- en hbo-instellingen en universiteiten. verbreding. verbreding In verschillende gesprekken met leraren, zoals met - Praktijk Leraar2032164, wordt het afbakenen van een vaste Wat betekenen verdieping en verbreding in de kern positief ontvangen. Dit biedt houvast en ruimte praktijk? Maatwerk is in dit kader een veelgehoord voor de leraar, zo bevestigen ook de voorzitters begrip. Critici plaatsen hier ook kanttekeningen bij: van de AOb, CNV en FvOv in een gesprek met hoeveel ruimte hebben scholen daadwerkelijk voor Platform Onderwijs2032. Het AOb vult hierop aan: verdieping en verbreding en leidt dit niet tot grote ‘Door het onderwijsveld ruimte te bieden komen (inhoudelijke) verschillen tussen scholen? vernieuwende initiatieven vanzelf van de grond.

6.1 Motivatie Het aantal reacties op de hoofdlijnen van het advies het van belang dat leerlingen onderwijs volgen op het dat specifiek ging over verdieping en verbreding is juiste niveau. Alleen op die manier kan leergierigheid gering. Duidelijk is in ieder geval dat leerlingen zelf en creativiteit in de vorm van intrinsieke motivatie tot de beweging naar meer ruimte voor verdieping en uiting komen en raken leerlingen niet gedemotiveerd, verbreding toejuichen: zowel jongerennetwerk NJR omdat ze onder of juist boven hun niveau leren. Zo als leerlingenorganisatie LAKS zijn positief over dit wordt de leerling ook gestimuleerd om eigen initiatief voorstel. NJR verwacht dat leerlingen meer zullen te nemen en zich ondernemend op te stellen.167 werken vanuit intrinsieke motivatie als de focus op hun sterke punten wordt gelegd en er ruimte komt Het LAKS geeft aan dat leerlingen al tijdens de voor verdieping en verbreding van interesses. LAKS-scholierencongressen het belang aanstipten van ruimte om eigen keuzes te kunnen maken. Ze verdiepen zich in een onderwerp, omdat daar hun Ook zij koppelen dit aan een verhoogde motivatie: interesse ligt en niet omdat het verplicht is. Hierbij is je kiest immers niet snel een vak dat je niet leuk

164 Gesprek met Onderwijscoöperatie en Platform Leraar2032, 12 oktober 2015. 165 Gesprek met voorzitters AOb, CNV en FvOv, 9 november 2015. 166 AOb (aob.nl, 10 november 2015): AOb wil dat leraren meepraten over nieuw curriculum. 167 NJR (4 november 2015): Reactie NJR op hoofdlijnen advies Platform Onderwijs2032.

48 49 vindt.168 Ook tijdens een gesprek tussen het Plat- gierigheid en motivatie om zich te ontwikkelen, kun je Net als de Lerarenadviesraad gaat de PO-raad in Ook hoogleraar didactiek van de natuurkunde form Onderwijs2032 en leraren en leerlingen van zoeken naar de aanknopingspunten bij leerlingen om een reactie in op de balans tussen de verplichte en Harrie Eijkelhof is kritisch over ‘meer over minder’ Lyceum Oudehoven in Gorinchem blijkt het belang ‘gangbare’ lesstof tot zich te nemen. Zoals hierboven vrije ruimte in het onderwijs. Hoewel de raad zich en verdieping. Hij verwijst naar een rapport waarin van motivatie. Aanwezigen stellen dat meer vrijheid geschetst, is het idee dat alle leerlingen voor alle vakken kan vinden in het principe van ‘meer van minder’, kritiek wordt geleverd op de smalle invulling van voor leerlingen leidt tot het vinden van een passie altijd op ongeveer hetzelfde niveau moeten zitten, plaatst hij ook een kanttekening bij dit voorstel: het onderwijs voor 16-18 jarigen in Engeland.175 Een en het ontwikkelen van een visie op de vervolgop- achterhaald en zorgt het voor problemen die een andere kanttekening bij verdieping, verbreding en leiding. Ook zouden leerlingen meer kennis buiten artefact zijn van het systeem, en niet uit de intrinsieke Schoolleiders en schoolbestuurders zien dit als een accentverschuivingen op school komt van Marja de school moeten opdoen en moeten kunnen stage ontwikkelingsbehoefte van leerlingen voortkomt.170 belangrijke aanmoediging om zelf keuzes te maken Rietveld, lerares Frans in Groningen. Zij vreest een lopen, want ‘werk motiveert’.169 Het NIVOZ breidt het in het onderwijsprogramma. Men is echter kritisch toename van ongelijkheid als leraren en scholen verband tussen verdieping/verbreding en motivatie Kete Kervezee en Katja van Vliet van de commissie op de daadwerkelijke ruimte die wordt gecreëerd in meer ruimte krijgen om de lesinhoud te bepalen. uit tot een cirkel: leerlingen zullen door verdieping Innovatie Zorgberoepen & Opleidingen van het het onderwijsprogramma. Er lijkt in het advies weinig en verbreding niet alleen extra gemotiveerd worden Zorginstituut Nederland voegen toe dat het be- ruimte over te blijven voor eigen keuzes van de school Mijn grote bezwaar is dat veel leerlingen en ouders om te leren; omgekeerd zorgt die motivatie ook langrijk is die intrinsieke ontwikkelingsbehoefte op nu naast (Nederlandse) taal en rekenvaardigheid weinig te kiezen hebben. Als er grote verschillen zijn in voor extra verdieping en verbreding vanuit een school te stimuleren, omdat leren van én met ook Engelse taalvaardigheid, digitale vaardigheid en het aanbod van hogescholen of universiteiten, is dat ‘intrinsieke ontwikkelingsbehoefte’. elkaar van groot belang is voor afstemming en maatschappelijke en sociale vaardigheid onderdeel geen probleem. Studenten kunnen immers verhuizen samenwerking in bijvoorbeeld de zorg. Dit zou uitge- zijn geworden van de gemeenschappelijke basis. In de naar een andere plaats om te gaan studeren. Als je Door onderwijs per definitie te zien als het verdiepen werkt kunnen worden naar het ontwikkelen van lerend sector wordt het belang van deze vaardigheden erkend, echter in Groningen opgroeit, kun je niet naar de en verbreden van de natuurlijke en inherente nieuws- vermogen als overkoepelende bekwaamheid.171 maar de regie over het feitelijke onderwijsaanbod en middelbare school in Utrecht gaan als het aanbod je de manier waarop scholen invulling geven aan de daar beter bevalt.176 onderwijsopdracht, moet bij de school blijven liggen.174

6.2 Praktijk In de praktijk betekent ruimte voor verdieping en waar ze goed in zijn en zorg voor betekenisvolle verbreding: maatwerk. Volgens leraren en studen- relaties en interacties tussen leraren en leerlingen.172 ten van de lerarenopleiding van de Universiteit Utrecht is maatwerk op basis van capaciteiten en Deelnemers aan gesprekstafels tijdens een bijeen- interesses haalbaar als wordt voorzien in sectie- komst van de Lerarenadviesraad benadrukken het overstijgende docententeams, aanpassingen in de belang van het vastleggen van een kern. organisatie van de school en examens die daarop aansluiten. Ruimte voor verdieping ontstaat door Als je mijn exameneisen met 35% vermindert, kan ‘breed in te roosteren’. Wel wordt in het gesprek ik verdieping aanbrengen. Dan moet je wel precies met de leraren en studenten benadrukt dat vrijheid vastleggen wat die 65% is die overblijft. En keihard voor leerlingen complex is: zij hebben structuur van boven keuzes maken, daarna vrije ruimte binnen nodig. De boodschap: laat leerlingen ontdekken scholen invullen.173

168 Jelmer Hoogland namens Landelijk Actie Komitee Scholieren (LAKS) (3 november 2015): Feedback OW2032 rapport. 169 Gesprek op Lyceum Oudehoven in Gorinchem, 5 november 2015. 170 Hartger Wassink, Gijs Verbeek, Luc Stevens namens NIVOZ Forum (10 november 2015): De leerling als mens: uitgangspunten voor een nieuw curriculum. Beschouwing NIVOZ op voorlopig advies Platform Onderwijs2032. 171 Kete Kervezee en Katja van Vliet, commissie Innovatie Zorgberoepen & Opleidingen van Zorginstituut Nederland (12 november 2015): Reactie op ‘Hoofdlijn advies: een voorstel’ van het Platform Onderwijs 172 Gesprek met studenten, leraren van de lerarenopleiding en Bestuurs- en Organisatiewetenschap van de Universiteit Utrecht, 174 PO-Raad (30 november 2015): Reactie PO-Raad op Hoofdlijn advies platform Onderwijs2032. 21 oktober 2015. 175 M.M.C. Eijkelhof (20 november 2015): meer over minder in Engeland. Royal Society: Vision for science and mathematics education. 173 Gesprekstafels tijdens bijeenkomst Lerarenadviesraad (LAR), 2 november 2015. 176 Marja Rietveld (mail, 12 november 2015): Ongelijkheid in het onderwijs.

50 51 Toekomstgericht onderwijs is samenhangend, vindt het Platform. Daarom stelt het in de hoofdlijnen 7 van het advies niet de vakken centraal zoals we Prachtig voorbeeld die nu kennen, maar vormen de leervragen en vakoverstijgend werken nieuwsgierigheid van leerlingen het uitgangspunt. Kennis moet meer interdisciplinair worden ‘Een prachtig voorbeeld van vakoverstijgend aangeboden, aan de hand van domeinen en werken aan verschillende vraagstukken’, zo onderliggende vraagstukken die over de grenzen noemt iemand op de Facebookpagina van van vakken heen gaan. Het Platform stelt drie Ons Onderwijs2032 het project ‘JanOpZee’, domeinen voor aan essentiële kennis: natuur & bedoeld voor de groepen 7 en 8 van de technologie, mens & maatschappij en taal & cultuur. basisschool. Het project draait om de zeiler Vakoverstijgend Daaronder kunnen dan vraagstukken vallen over Jan van de Laar, die gedurende het schooljaar ‘een duurzame wereld’ (mens & maatschappij), 2015-2016 de wereldzeeën bevaart tijdens ‘gezondheid & ziekte’ (natuur & technologie) en de Clipper Round the World zeilrace. Vanaf ‘communiceren in een democratische samenleving’ zijn boot stuurt Jan de ruim 32 deelnemende leren, denken en (taal & cultuur). Door kennis in het primair groepen via social media opdrachten en en voortgezet onderwijs in deze domeinen in vragen die te maken hebben met de etappe samenhang aan te bieden, leren leerlingen hoe die de bemanning op dat moment vaart. ze kennis uit verschillende vakdisciplines kunnen Jan zegt hierover op telegraaf.nl: werken toepassen om vraagstukken op te lossen. Deze kids weten nu bijvoorbeeld ook wat trade In algemene zin heeft het Platform veel positieve winds [passaatwinden] zijn, kunnen coördinaten reacties ontvangen op zijn ambitie om kennis in het opzoeken en berekenen, weten hoeveel voedsel onderwijs van de toekomst meer interdisciplinair wij in moeten slaan voor een lange etappe en aan te bieden. Verschillende bijdragen benadrukken kunnen nu alles vertellen over Zuid-Afrika en dat leren in thema’s beter aansluit bij de natuurlijke dan in het bijzonder over Kaapstad. Tijdens manier waarop kinderen kennis tot zich nemen; de huidige race zijn de groepen bezig met het dit zou het leerproces stimuleren en motiveren.177 maken van een spelletjesboek tegen de verveling Wel worden verschillende kanttekeningen geplaatst aan boord en werken ze aan een uitgebreid bij het concept vakoverstijgend leren. De rode weerbericht over de weersomstandigheden op draad hierin is het vinden van een balans tussen de zuidelijke oceaan. thematische, meer integrale kennis enerzijds, en de waarde van diepgaande, vakgeoriënteerde kennis anderzijds. Ook is er aandacht voor de consequenties van vakoverstijgend leren voor de vaardigheden en kennis van leraren en worden - Thematische versus diverse suggesties gedaan voor de thema’s waarin vakgeoriënteerde kennis het onderwijs van de toekomst ingedeeld zou Uit een deel van de reacties blijkt angst voor moeten worden. In onderstaande paragrafen gaan het verdwijnen van vakkennis. Hoe verhouden we verder op deze onderwerpen in. basisvakken zich tot vakoverstijgende domeinen?

177 Profielenberaad (22 oktober 2015): Reactie Profielenberaad op conceptadvies ‘Ons Onderwijs 2032’.; Gesprek op openbare basisschool De Vlashof in Tilburg, 22 oktober 2015; Madeleine Vreeburg op dialoogsite OnsOnderwijs2032.nl; Kätie Weiss (mail, 19 oktober 2015): Graag bijdragen aan ontwerpfase Onderwijs2032; Layla te Rehorst op dialoogsite OnsOnderwijs2032.nl; Susan Hogervorst (historici.nl, 6 oktober 2015): Geschiedeni(k)sonderwijs.

52 53 - Vaardigheden en kennis van leraren - Indeling vakoverstijgende domeinen transferproblemen; teveel projecten leidt tot Op het Lerarencongres in oktober 2015 blijken Leraren in het voortgezet onderwijs worden op dit Verschillende mensen doen concrete voorstellen oppervlakkig vrijblijvend gezwets’.181 leraren in principe ontvankelijk voor het idee van moment opgeleid vanuit één, door hen gekozen voor vakoverstijgende domeinen of type vakoverstijgend leren. Hier worden wel voorwaar- vakgebied. De vraag is wat vakoverstijgend werken vaardigheden waaraan het toekomstige onderwijs De Federatie van Onderwijsvakorganisaties den bij genoemd, leraren zijn er nog niet klaar voor. voor hen betekent. meer aandacht zou mogen besteden. onderschrijft het advies om kennis interdisciplinair In de bundel van Jelmer Evers en René Kneyber die aan te bieden. Waar de Federatie hiervoor in het op het congres gepresenteerd werd, ‘de ladder naar primair onderwijs geen probleem ziet, pleit ze er- autonomie’, roepen ze op tot een ‘nieuwe profes- voor in het voortgezet onderwijs aandacht te sionaliteit’. ‘Het gaat nu om de vraag hoe leraren besteden aan verdieping van vakinhoudelijke de geboden vrijheid kunnen invullen en hoe ze in 7.1 Thematische versus vakgeoriënteerde kennis kennis waar dat nodig is.182 beweging kunnen komen.’ In verschillende bijdragen wordt de angst uitgesproken dat themageoriënteerd onderwijs tot gevolg heeft dat meer specifieke vakkennis Vakoverstijgend werken wordt uitgehold.178 Ook zouden niet alle onderwerpen even geschikt zijn om onder te brengen Kätie Weiss geeft in een reactie op het con- 7.2 vaardigheden en kennis van leraren in een thema. Zo schrijft Theo Poot op de ceptadvies een voorbeeld van vakoverstijgend Een aanzienlijk deel van de reacties op vakoverstij- op (universitair) niveau hebben om met leerlingen de dialoogsite: werken in een betekenisvolle leersituatie: gend leren heeft betrekking op de consequenties diepte in te gaan en verbanden te kunnen laten zien. hiervan voor de vaardigheden, rol en kennis van Die generalisten hebben we nagenoeg niet en zullen Elke discipline heeft nu eenmaal zijn eigen In de klas van mijn dochter - groep 4 van de leraren. Dit komt bijvoorbeeld terug in de bijdrage we in de toekomst ook niet hebben. Wie doet er nu nog kenmerkende benadering van de wereld, dat is Vrije School (vorig schooljaar) - was er een van het Platform Leraar2032.183 Er wordt aangekaart twee of drie studies en gaat het onderwijs in? 185 nu juist de bestaansreden van een vak. Die periode waarin de bijen centraal stonden. Toen dat de leraren van nu en in de nabije toekomst kenmerkende benadering mag je de leerlingen heb ik aan het einde van die periode in deze niet de kennis en vaardigheden in huis hebben om Volgens Katee is de consequentie hiervan dat niet onthouden.179 klas laten zien hoe je handzalf maakt van o.a. vakoverstijgend onderwijs te geven. Leraar Jeroen onderwijs vanaf een bepaald niveau nog steeds bijenwas. Door deze lesactiviteit zag ik mijn Kalter schrijft: gegeven zal moeten worden op vakniveau. Als dat In het gesprek met studenten en leraren van ervaringen weer bevestigd, dat themagestuurd niet gebeurt, zullen leraren niet in staat zijn om de lerarenopleiding aan de Universiteit Utrecht onderwijs erg goed aansluit bij de natuurlijke Alle docenten zijn opgeleid vanuit hun vak. Ik ben als op een adequaat niveau onderwijs aan te bieden. wordt geconcludeerd dat vakkennis belangrijk nieuwsgierigheid van de leerlingen. In mijn les natuurkunde docent volkomen ongeschikt om biologie Per vak kan het verschillend zijn wanneer dit niveau blijft, naast de introductie van vakoverstijgende zaten meerdere aspecten verborgen, wat nu in goed te onderwijzen en te doceren op maat die de wordt bereikt. vaardigheden: het huidige curriculum opgedeeld is in de vakken leerling nodig heeft.184 taal, natuur en rekenen. Ik liet de leerlingen het Naast dat vakoverstijgend onderwijs niet altijd Je kunt bijvoorbeeld les gaan geven over de Nijl en recept lezen en 1 leerling mocht het voorlezen. Onderwijskundige Marijke Katee wijst in haar zou aansluiten op de opleiding die leraren hebben daar geschiedenis, aardrijkskunde en allerlei andere Maar ik had de dubbele hoeveelheid van het bijdrage op een soortgelijke problematiek: genoten, vraagt men zich overigens af of leraren vakken bij combineren. Maar dat wil niet zeggen dat recept nodig, omdat ik de zalf na afloop aan de hun passie en enthousiasme nog wel kwijt kunnen het vak geschiedenis afgeschaft moet worden. En hoe kinderen wilde meegeven. De tafel van 2 kwam Een thematische ingang voor de bovenbouw van het wanneer zij worden ‘gedwongen’ in een keurslijf geef je die interdisciplinaire vakken kwaliteit mee? Is de ik dus tegen. Daarnaast bestaat de zalf uit voortgezet onderwijs is helemaal een heikele onder- van vakoverstijgend onderwijs. Vaak is deze passie bevlogen vakdocent dan passé en moet je bijvoorbeeld amandelolie, bijenwas en glycerine, meteen neming en vraagt om generalistische (kennis van ver- immers verbonden aan het vakgebied waarin de met teams van leraren werken? 180 een aanleiding om deze natuurproducten toe schillende disciplines) leraren die hoogwaardige kennis leraar is opgeleid.186 te lichten (hoe ze gemaakt worden, waar ze Het belang van deze balans wordt beschreven in vandaag komen). een bijdrage van Wilko Dijkhuis. Hij stelt dat ‘[te] veel diepgang leidt tot oogkleppen, fragmentatie en 181 Wilko Dijkhuis (mail, 3 oktober 2015): Hoofdlijn advies, een voorstel. 182 Federatie van Onderwijsvakorganisaties (6 november 2015): Reactie op Hoofdlijn Advies: een voorstel van het Platform Onderwijs2032. 183 Platform Leraar2032 (alderikvisser.blogspot.nl, 13 oktober 2015): Curriculum: systematiek en dynamiek. Reactie #Leraar2032 op het 178 JMMHOFF op dialoogsite OnsOnderwijs2032.nl advies van de Commissie Schnabel. 179 Theo Poot op dialoogsite OnsOnderwijs2032.nl 184 Jeroen Kalter op dialoogsite OnsOnderwijs2032.nl 180 Gesprek met studenten, leraren van de lerarenopleiding en Bestuurs- en Organisatiewetenschap van de Universiteit Utrecht, 185 Marijke Katee op dialoogsite OnsOnderwijs2032.nl 21 oktober 2015. 186 Gesprek op het Ulenhof College Doetinchem, 12 oktober 2015.

54 55 7.3 indeling vakoverstijgende domeinen vaak gepresenteerd als vastliggend. Bovendien wordt Ondanks de kanttekeningen bij vakoverstijgend een kwalitatieve maar ook een kwantitatieve inhoud de toekomst vaak alleen gebruikt om de gemeenschap onderwijs worden ook voorstellen gedaan voor krijgen. De vereniging onderschrijft het belang van wakker te schudden en het belang van het onderwerp Voorbeeld van thematische aanpak vakoverstijgende domeinen of type vaardigheden interdisciplinaire thema’s voor leerlingen in het te benadrukken, bijvoorbeeld klimaatverandering waaraan het toekomstige onderwijs meer aandacht vmbo in het bijzonder, omdat zulke thema’s de en vergrijzing. Wanneer leerlingen zelf in scenario’s Het onderwijs van het Vathorst College kan besteden. leerstof in een breder verband plaatsen.189 leren denken en zich kritisch afvragen wat wenselijk is, (vmbo-t/havo/vwo) in Amersfoort is in de Wiskunde zou ook onderdeel kunnen zijn van een benaderen ze de realiteit eerlijker en wordt het leren onderbouw opgebouwd aan de hand van domein als financiële zelfredzaamheid, waarvoor diepgaander en persoonlijker.192 achttien cultuurhistorische thema’s. In die Beweging en gezondheid Wijzer in Geldzaken en Nibud pleiten. Deze partijen thema’s zijn aardrijkskunde, geschiedenis, De Koninklijke Vereniging voor Lichamelijke dragen aan dat ook financiële vaardigheden een economie, science en de kunstvakken zoveel Kunst en cultuur Opvoeding (KLVO) en het Coördinatorenoverleg onderdeel zouden moeten zijn van het nieuwe mogelijk samengevoegd. Ook het vak van de zes Academies voor Lichamelijke Opvoeding curriculum. In het domein financiële zelfredzaam- In een bijdrage in het Nederlands Dagblad wordt ge- Nederlands is in de thematische aanpak terug (ALOCO) pleiten bijvoorbeeld - in afzonderlijke heid kunnen verschillende sociaal-economische steld dat de voorgestelde indeling in domeinen uren te vinden, in de vorm van onder andere lezen, bijdragen - voor een apart domein lichamelijke onderwerpen een rol spelen.190 dreigt weg te kapen van het vak beeldende vorming. informatie verzamelen en ordenen, schrijven opvoeding, bewegen & sport. Hieruit zou volgens Voorgesteld wordt om een themavak cultuur, his- en presenteren. Elke lesperiode duurt zes de KVLO een vaste kern aan motorische vaardig- torie & burgerschap te maken, waarin beeldende weken en wordt afgesloten met een eindop- Aardrijkskunde heden moeten voortvloeien, met ruimte voor eigen vorming, geschiedenis en maatschappijleer worden dracht, toets, werkstuk of presentatie. keuzes, verdieping en verbreding vanuit de eigen Het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genoot- samengevoegd.193 Marjet Huiberts adviseert het leerbehoefte van leerlingen. Het gaat dan niet alleen schap (KNAG) benadrukt dat aardrijkskunde in Platform om ook te onderzoeken hoe interdiscipli- Vakken die zich minder goed lenen voor om het (gezond) bewegen zelf, maar ook om het zichzelf al een vakoverstijgend karakter heeft. Het naire thema’s zoveel mogelijk kunnen aansluiten thematisch onderwijs, zoals wiskunde, regelen en verbeteren van bewegen - zoals door verenigt namelijk bètawetenschappen (fysische bij expressievakken en literatuur, om ook lezen en worden afzonderlijk gegeven. In de nieuwe technieken te ontwerpen waarmee bewogen geografie, klimatologie) met gammawetenschap- kunstzinnige vorming meer te integreren in het bovenbouw laat het Vathorst College de kan worden, denk aan de klapschaats en rollator.187 pen (sociale geografie, culturele antropologie) en onderwijsaanbod.194 Er is, met andere woorden, een thematische aanpak grotendeels los: dan Hieraan gerelateerd pleit Nancy Bogers-Moors voor techniek (cartografie, geografische informatie- wens zichtbaar om kunst en cultuur een prominen- krijgen leerlingen ruimte om hun kennis van het opnemen van gezondheid & welzijn als één van systemen). Het KNAG geeft aan dat aardrijkskun- tere plek te geven in (vakoverstijgend) onderwijs. bepaalde vakgebieden te verdiepen. de domeinen.188 In het algemeen vinden we veel de gaat over belangrijke vraagstukken voor de Het Strategisch Beraad Kunstonderwijs is bovendien De leerlingen zijn enthousiast over de pleidooien voor het opnemen van gezondheids- beantwoording waarvan met andere vakken wordt bang dat cultuur, zoals in het door het Platform aanpak van hun school: vaardigheden in het onderwijs; zie hiervoor samengewerkt. Te denken valt aan vraagstukken als voorgestelde domein taal & cultuur, te weinig subparagraaf 9.1.1 over gezondheid, voeding en watermanagement, energiebeheer en duurzame aandacht krijgt als twee van de drie examenvakken Het onderwijs in de onderbouw is eigenlijk één beweging. steden.191 Ook Tine Benéker en Iris Pauw wijzen in binnen dat domein een taal zijn.195 Vier hoogleraren groot verhaal. In de bovenbouw krijg je verdie- het blad Geografie op het multidisciplinaire karakter neerlandistiek pleiten ervoor de domeinen geheel ping via die aparte vakken. Dat voelt logisch. In van aardrijkskunde. Ze benoemen het belang van los te laten, om meer ruimte te kunnen bieden aan de eerste jaren wordt de basis gelegd. Daarna Wiskunde en financiën ‘scenariodenken’. een brede en interdisciplinaire ontwikkeling ‘op zoek je automatisch naar samenhang. Je ziet hoe De Nederlandse Vereniging van Wiskundeleraren maat’. Alleen dan zouden er vruchtbare en actuele vakken aansluiten. adviseert om wiskunde als kernvak te behouden, Zowel de relevante vaardigheden als de disciplinaire dwarsverbanden ontstaan tussen de bèta- en alfa- maar om daarnaast gebruik te maken van wis- kennis zijn verankerd in ons vak, en de toekomst vakken. De hoogleraren vinden het geen goed idee kunde in vakken als het huidige Natuur, Leven en dringt zich in vrijwel alle geografische thema’s op. om de domeinen mens & maatschappij en taal & Technologie (NLT), zodat de ‘domeinen’ niet alleen Toch wordt die toekomst ook in aardrijkskundeboeken cultuur van elkaar te scheiden.196

187 Koninklijke Vereniging voor Lichamelijke Opvoeding (28 oktober 2015): Reactie KVLO op het eerste advies van het Platform On- derwijs2032; Coördinatorenoverleg van de zes Academies voor Lichamelijke Opvoeding (ALOCO) (15 november 2015): Reactie 192 Tine Béneker en Iris Pauw in Geografie (oktober 2015): ‘Toekomstbestendig aardrijkskundeonderwijs’. op eerste advies Platform Onderwijs 2032. 193 Nederlands Dagblad (12 november 2015): De hoofdlijn van het Platform Onderwijs 2032. 188 Nancy Bogers-Moors (mail, 13 oktober 2015): Reactie advies Onderwijs Platform 2032. 194 Marjet Huiberts (6 november 2015): Reactie voorstel Platform Onderwijs 2032. 189 Nederlandse Vereniging van Wiskundeleraren (5 november 2015): Reactie NVvW op het Hoofdlijn advies: Een voorstel. 195 Strategisch Beraad Kunstonderwijs (9 november 2015): Bespreking en advies Voorlopig advies Platform Onderwijs 2032. 190 Wijzer in Geldzaken en Nibud (28 oktober 2015): Reactie op Hoofdlijn advies Platform Onderwijs2032. 196 Yra van Dijk (Universiteit Leiden), Marc van Oostendorp (Meertens Instituut), Thomas Vaessens (Universiteit van Amsterdam) en 191 Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (10 november 2015): Reactie KNAG op voorlopig advies. Arie Verhagen (Universiteit Leiden) (25 november 2015): Onderwijs2032.

56 57 8 De hoofdlijnen van het advies van het Platform in het onderwijsveld zou moeten innemen en Onderwijs2032 gaan over de inhoud van het de professionalisering van de beroepsgroep die toekomstige curriculum. In verschillende bijdragen hiermee gepaard gaat. wordt aandacht gevraagd voor voorwaarden om de voorstellen van het Platform in de praktijk - Lesmethoden en werkvormen te kunnen brengen. Zo worden onder andere De inhoudelijke veranderingen die in de hoofdlijnen voorwaarden genoemd op het gebied van toezicht van het advies worden bepleit, vragen ook om en examinering en lesmateriaal. Ook is het van aanpassingen in de lesmethoden en werkvormen Voorwaarden belang dat tijd en faciliteiten worden vrijgemaakt die in het onderwijs worden gebruikt. In deze voor de professionalisering van leraren, die context is er veel aandacht voor de vaste structuren volgens het Platform een belangrijke rol spelen binnen het onderwijs, die niet altijd even veel ruimte bij de uitwerking van zijn visie. De hoofdlijnen van bieden om met nieuwe methodieken aan de slag te voor toekomst- het Platform zouden het uitgangspunt moeten gaan. vormen voor beleidsontwikkeling en afstemming tussen iedereen die bij de inhoud van het onderwijs - Maatwerk en persoonlijke aandacht betrokken is: leraren, schoolleiders, politiek en Er is een brede consensus over dat maatwerk en gericht onderwijs beleidsmakers, uitgevers, toetsontwikkelaars en persoonlijke aandacht een steeds grotere rol in het de inspectie. In dit hoofdstuk doen we verslag van onderwijs moeten spelen. De discussie spitst zich de reacties op de hoofdlijnen van het advies die te met name toe op de manier waarop dit het beste maken hebben met randvoorwaarden en andere georganiseerd kan worden. benodigdheden om het onderwijs te kunnen veranderen. - Doorlopende leerlijnen De voorgestelde onderwijsvernieuwingen vragen - Toezicht en examinering om een goede aansluiting tussen verschillende Welke aanpassingen zijn nodig in de manier leerlijnen. Leerlingen moeten zonder problemen de waarop we in het onderwijs omgaan met toezicht weg door het onderwijs kunnen afleggen die bij hen en examinering? Hoe kan de manier waarop we past. examineren beter aansluiten op het verschil tussen ‘meetbare’ en ‘merkbare’ vaardigheden? - Overige benodigdheden en voorwaarden Naast bovengenoemde onderwerpen spelen ook - Positie van de leraar andere voorwaarden een rol om toekomstgericht Wat zijn de consequenties van de hoofdlijnen van onderwijs mogelijk te maken, zoals financiële het advies voor de positie van de leraar? Rode middelen, infrastructuur en de rol van een draad hierin is de stevigere positie die de leraar mediatheek op school.

8.1 Toezicht en examinering Als het gaat om toezicht en examinering in toe- ‘persoonlijke kwaliteiten’ te meten en (2) de rol van komstgericht onderwijs, gaat de aandacht vooral examinering in het onderwijs in het algemeen. Voor uit naar twee onderwerpen: (1) de mogelijkheden dit laatste was ook in de dialoogfase van van nieuwe en alternatieve toetsingsmethoden om Onderwijs2032 al veel aandacht.

58 59 Meetbare kennis, merkbare Ook Academy4life vindt dat kwantitatieve meet- gedaan te werken met een portfolio, met als extra persoonlijke kwaliteiten methodes niet altijd meer toereikend zijn in voordeel dat dit een flexibele vorm heeft.204 Procesgericht leerlingvolgsysteem Het Platform beschrijft in de hoofdlijnen van toekomstgericht onderwijs. De organisatie schrijft De Reggio Emilia-benadering zou in dit kader het advies dat niet alle ontwikkelingen meetbaar dat de invloed van Cito moet worden ingeperkt kansen bieden. Binnen deze benadering is een Op basisschool De Bras in Den Haag wordt zijn; soms is de ontwikkeling die een leerling als er meer aandacht komt voor vaardigheden in systematiek ontwikkeld van observatie, documenta- de ontwikkeling van leerlingen bijgehouden doormaakt alleen merkbaar. Hierbij doelt het het onderwijs.200 Ook aan discussietafels van het tie en reflectie, juist om persoonlijke ontwikkelingen met behulp van Looqin, een digitaal, proces- Platform vooral op ontwikkelingen op het gebied voortgezet speciaal onderwijs (VSO) benoemen bij leerlingen inzichtelijk te maken.205 De Raad van gericht leerlingvolgsysteem dat scores op van bepaalde vaardigheden.197 In reactie hierop leraren dat het nodig is om zichtbaar te maken wat Twaalf noemt de term ‘merkbaar’ een hanteerbaar betrokkenheid, welbevinden, competentie is in de consultatiefase veel aandacht voor de een leerling kan zonder dat hij reguliere doelen begrip tussen vrijblijvendheid en meetbaarheid. en prestatie registreert. Een ander evalua- meetbaarheid van ontwikkelingen die leerlingen en eindexamens moet halen. Een alternatief zou Ook de Raad is positief over het gebruik van een tie-instrument is het speciaal voor de school doormaken. Mensen doen verschillende suggesties bijvoorbeeld zijn het werken met deeldiploma’s en portfolio om deze merkbare kwaliteiten inzichtelijk ontwikkelde ‘bordfolio’. In dit digitale portfo- voor toetsmethoden waarmee merkbare kwaliteiten open vakkenpakketten.201 te maken: een portfolio kan resultaten van cultuur- lio plaatsen leerlingen hun werk en geven ze inzichtelijk gemaakt kunnen worden. De Algemene vakken en creatieve ontwikkeling weergeven; dat er een toelichting op volgens de aanpak Onderwijsbond (AOb) is van mening dat merkbare Niet-centrale metingen worden vaker genoemd biedt houvast voor de zelfreflectie van leerlingen.206 plannen-doen-terugkijken: wat vond ik vaardigheden helemaal niet toetsbaar gemaakt als het gaat om persoonlijke ontwikkeling. In de ervan en wat heb ik ervan geleerd? Ook het moeten worden, omdat dat onnodige druk legt Onderwijs2032-verdiepingsbijeenkomst over Een variant van zelfreflectie speelt een rol bij individuele werkplan wordt opgeslagen in het op het onderwijs.198 Overigens wordt het belang toezicht en examinering (november 2015) wordt het zogeheten ipsatief toetsen, bij het Platform portfolio. dat het Platform hecht aan deze ‘zachte’ kant van bijvoorbeeld voorgesteld om de persoonlijke geïntroduceerd door Diederik Schönau, bedoeld de ontwikkeling van leerlingen vrijwel niet ter ontwikkeling van leerlingen niet centraal in kaart om productieve vaardigheden (schrijven, ont- In het begin maken kinderen vooral foto’s of discussie gesteld. Ook wordt de term ‘merkbaar’ te brengen, maar om aan scholen te vragen hoe werpen), complexe vaardigheden (kritisch denken, scans van hun werk. Gaandeweg leren ze hun veel overgenomen. ze hiermee omgaan aan de hand van een aantal creativiteit) en vaardigheden als betrokkenheid reflectie steeds beter onder woorden te brengen. aandachtspunten. Deelnemers aan de bijeenkomst en verantwoordelijkheid te kunnen toetsen. Het doel is een samenhangend beeld creëren Esther Vaders stelt dat het wel degelijk mogelijk is adviseren te spreken over ‘inzichtelijk maken’ in Bij ipsatief toetsen worden de prestaties van van deep level learning. Als we zien dat kinderen om waarden als zelfvertrouwen en samenwerkings- plaats van ‘verantwoorden’. Ook spreken ze over leerlingen vergeleken met eerdere prestaties van opgaan in hun werk, betrokkenheid tonen en vaardigheden te meten. Wel zou hiervoor afgestapt de rol van het centraal examen; om de kern hiervan die leerling en niet met een externe norm of met trots ontwikkelen, wordt er fundamenteel en moeten worden van het gebruik van kwantitatieve te bepalen zou gekeken moeten worden naar de prestaties van medeleerlingen.207 Een andere zinvol geleerd. Ze begrijpen wat ze doen en meetmethodes; een meer kwalitatieve aanpak zou doorstroomrelevantie: wat is nodig voor niveau- vorm van toetsen is het formatief toetsen, bedoeld hebben plezier in het leren. beter zijn: bepaling? 202 André Kaptein schrijft in dit kader over om leraar en leerlingen te informeren over de het toetsen van vakken op verschillende niveaus, mate waarin de leerstof beheerst wordt, zoals in In onze visie is een diagnostische tool nodig om om te voorkomen dat dyslectische kinderen die wel de vorm van een diagnostische toets. Kätie Weiss docenten te helpen beter naar kinderen te laten goed zijn in bètavakken geen passende opleiding geeft in een reactie op de hoofdlijnen van het kijken, ze goed te kunnen ‘labelen’ volgens heldere kunnen volgen.203 advies aan dat het lectoraat Beroepsonderwijs van Deze toetsing blijkt namelijk een positief effect te randvoorwaarden, en daarbij essentiële hulpvragen de Hogeschool Utrecht samen met de Wageningen hebben op de motivatie en de leerprestaties van aan te bieden. Uitgang is daarbij inzicht te krijgen in Om persoonlijke kwaliteiten inzichtelijk te maken, Universiteit een literatuurstudie gaat uitvoeren studenten. Formatieve toetsen kunnen een middel een persoonlijk ontwikkelresultaat.199 wordt vanuit verschillende hoeken de suggestie naar hoe leraren formatieve toetsen effectief zijn om tussentijds de ontwikkeling van de leerlingen kunnen inzetten in het onderwijs. te volgen en bij te sturen.208

197 Platform Onderwijs 2032 (zomer 2015). ‘Hoofdlijn advies: een voorstel’ 198 Algemene Onderwijsbond (5 november 2015): Inbreng AOb tbv consultatie Onderwijs2032. 199 Esther Vaders (mail, 1 oktober 2015): Antwoorden op uw vragen over onderwijs van de toekomst. 204 Miniconferentie PO-raad en VO-raad, 14 oktober 2015.; Femke Krijger (28 oktober 2015): Identi-tijd reactie Onderwijs2032.; 200 Academy 4life (19 november 2015): Laatste input ons onderwijs 2032 n.a.v. bijeenkomst 13 november 2015. Gesprek met studenten, leraren van de lerarenopleiding en Bestuurs- en Organisatiewetenschap van de Universiteit Utrecht, 201 SLO (24 november 2015): Rapportage van de discussietafels voortgezet speciaal onderwijs (VSO) 2032 met leraren, schoolleiders en 21 oktober 2015, Vereniging van vrijescholen (27 november 2015): Visie op Onderwijs2032. bestuurders op 2, 8, 9 en 10 september. 205 Annemieke Huisingh (mail, 25 oktober 2015): KNAW/Reggio Emilia. 202 Verslagen van verdiepingsbijeenkomsten over condities: toetsing, toezicht, lerarenopleiding, uitgeverijen, 2, 9, 11 en 206 Margriet Gersie en Frank van der Hulst namens de Raad van Twaalf (5 november 2015): Reactie Raad van twaalf op advies. 12 november 2015. 207 Diederik Schönau (28 oktober 2015): Toetsing in het onderwijs anno 2032. 203 André Kaptein (28 november 2015): reageren op de site. 208 Kätie Weiss op dialoogsite onsonderwijs2032.nl.

60 61 Desalniettemin is het meer klassieke beoordelen Ik durf te stellen dat ik de kinderen in mijn klas sectie een curriculumontwikkelaar aan te stellen advies staat of valt met de mate waarin scholen en niet helemaal passé. Zo schrijft Theo Poot dat ‘het goed ken. Daar ben je leerkracht voor. Ik zeg: Cito die werkt in een netwerk met andere scholen.215 (vooral) leraren eigenaar worden van de inhoud zo vriendelijk klinkende persoonlijke maatwerk heeft het vaker fout. [...] We zijn acht jaar met ze bezig Het Platform Leraar2032 meent dat professionele van het onderwijs. Dit betekent volgens de VO-raad jonge mensen de mogelijkheid ontneemt te maar in grote lijnen weet je al in groep 1 wie er naar docenten een belangrijke voorwaarde vormen voor dat er geïnvesteerd moet worden in ‘curriculum- excelleren in eerlijke competitie en daar ook havo gaat en wie er aan de onderkant blijft. De uit- het plannen en realiseren van nieuwe curricula: bewustzijn’ en eigenaarschap van leraren over het erkenning voor te krijgen’. Vervang dit gedoe door stroom verrast nauwelijks.212 curriculum.220 De Federatie van Onderwijsvakorga- vrije persoonlijke werkstukken die objectief worden Als dit hele debat ergens toe moet leiden, zo menen ook nisaties omarmt het advies om leraren een stevige beoordeeld.209 Ook Simone Kamman stelt op de Van de deelnemers aan het gesprek van het wij, als nieuwe curricula niet alleen gepland maar ook rol te geven bij de uitwerking van de visie van het dialoogsite dat de waarde van het centraal examen Platform op het ROC in Nijmegen mag de hokjes- gerealiseerd moeten worden, dan zijn goed toegeruste, Platform Onderwijs2032. De Federatie wijst erop dat (CE) niet moet worden onderschat. Als motivator, geest in het onderwijs op de schop. professionele docenten in dito organisaties een eerste er formele rechten moeten worden toegekend aan als rite de passage, als succeservaring en als selectie- voorwaarde. Het curriculumverhaal is, kortom, ook een leraren en lerarenteams om de gewenste vernieu- mechanisme voor vervolgonderwijs. Ook wijst Kam- Natuurlijk moet je tussendoor beoordelen waar een beleidsverhaal, een zaak van tijd en goede arbeidsvoor- wing mogelijk te maken.221 Ook de deelnemers aan man erop dat het CE leerlingen gelijke kansen biedt. kind staat, maar dat kan ook op een andere manier. waarden voor leraren die met verve vorm willen geven de miniconferentie van de PO-raad en VO-raad In die zin zou het dus bijdragen aan de emancipe- Niet door te toetsen, maar door te meten. Wil je de aan hun werk en hun school.216 pleiten voor het vergroten van de professionele rende functie van het onderwijs.210 verschillen tussen kinderen waarderen, dan mag je ze ruimte voor leraren.222 Wel wijst Tynke Hiemstra van niet allemaal door hetzelfde hoepeltje laten springen, Om te waarborgen dat het uiteindelijke Onder- Kenniscentrum Cultuureducatie Rotterdam ook op zoals nu het geval is.213 wijs2032-advies geen punt zet achter curriculum- de behoefte aan regie en coördinatie van bovenaf, Rol van examinering in het onderwijs hervorming maar een komma, pleit het Platform om een grote aanpassing in het gehele onderwijs te Ook in de consultatiefase wordt de verhouding Toch blijft een zekere mate van standaardisering Leraar2032 voor een ‘dynamisch model waarin kunnen doorvoeren.223 tussen het centraal examen en het schoolexamen noodzakelijk, vinden leraren en de directeur van docenten als curriculumwerkers centraal staan’. heroverwogen. Een nieuwe balans tussen beide vor- Lyceum Oudehoven in Gorinchem. Ook een leerling Dat kan bijvoorbeeld door het inrichten van een Gekoppeld aan de discussie over de positie en ruim- men van examinering wordt gezien als één van de plaatst vraagtekens bij het loslaten van gestandaar- nationale lerarenraad.217 Ook andere bijdragen te van leraren in het onderwijs is er aandacht voor basisvoorwaarden voor een succesvolle hervorming diseerde examens. Hij vreest onderlinge verschillen benadrukken het belang van het betrekken van de professionaliteit en professionele ontwikkeling van het onderwijs. Hierbij komen echter geen nieu- tussen scholen, wat kan leiden tot ongelijke kansen leraren bij curriculumontwikkeling: Het moet van van de beroepsgroep. Er lijkt een brede consensus we argumenten aan bod.211 Daarnaast speelt ook in de toelating tot het vervolgonderwijs. Ook een onderop komen. Anders zegt een docent ‘ja’, maar te zijn over dat hiervoor meer tijd en geld beschik- de positie en/of autoriteit van de leraar ten opzichte docent wiskunde zegt dat universiteiten moeten doet hij in de praktijk ‘nee’.218 Leraren en leerlingen baar moet komen.224 De toenemende ruimte van van examens een rol. Het oordeel van de leraar weten waar ze aan toe zijn, om vrijblijvendheid te van de lerarenopleiding aan de Universiteit Utrecht leraren in het onderwijs vraagt mogelijk immers ook zou zwaarder moeten wegen in de beoordeling van voorkomen.214 benadrukken dat de leraar betrokken moet zijn om leraren met andere kennis en vaardigheden dan leerlingen: bij het doorvoeren van veranderingen. Het moet nu (zie ook paragraaf 7.2 over de kennis en vaar- tussen de oren zitten bij leraren.219 Ook de VO-raad digheden van leraren in vakoverstijgend onderwijs). is van mening dat het succes van het uiteindelijke Ook bestaat de kans dat leraren meer verantwoor-

8.2 positie van de leraar

Net als in de maatschappelijke dialoog is er tijdens Leraar2032 geconstateerd dat leraren nu nog te 215 Gesprek met Onderwijscoöperatie en Platform Leraar2032, 12 oktober 2015. de consultatiefase veel aandacht voor de ruimte, vaak uitvoeren wat elders door ‘knappe koppen’ is 216 Platform Leraar2032 (alderikvisser.blogspot.nl, 13 oktober 2015): Curriculum: systematiek en dynamiek. Reactie #Leraar2032 op positie en professionalisering van de leraar. Zo bedacht. Leraren zouden zelf meer invloed moeten het advies van de Commissie Schnabel. wordt tijdens een gesprek met het Platform Onder- hebben op de inrichting van het curriculum. Dit zou 217 Idem. wijs2032, de Onderwijscoöperatie en het Platform onder andere kunnen door op school in iedere (vak) 218 Richard Toes (28 oktober 2015). In Nederlands Dagblad. 219 Gesprek met studenten, leraren van de lerarenopleiding en Bestuurs- en Organisatiewetenschap van de Universiteit Utrecht, 21 oktober 2015. 220 VO-raad (16 november): Reactie VO-raad contouren Onderwijs2032. 209 Theo Poot op dialoogsite onsonderwijs2032.nl. 221 Federatie van Onderwijsvakorganisaties (6 november 2015): Reactie op Hoofdlijn Advies: een voorstel van het Platform Onder- 210 Simone Kamman op dialoogsite onsonderwijs2032.nl. wijs2032. 211 Jeroen Kalter op dialoogsite onsonderwijs2032.nl. 222 Miniconferentie PO-raad en VO-raad, 14 oktober 2015. 212 Gesprek op openbare basisschool De Vlashof in Tilburg, 22 oktober 2015. 223 Tynke Hiemstra (kc-r.nl, 22 oktober 2015): KCR´s reactie op het preadvies van platform Onderwijs2032. 213 Gespreksverslag consultatiebijeenkomst ROC Nijmegen, 12 november 2015. 224 Zie onder andere: Miniconferentie PO-raad en VO-raad, 14 oktober 2015.; Mischa Cohen (5 oktober 2015), ‘De dag van de leraar: 214 Gesprek op Lyceum Oudehoven in Gorinchem, 5 november 2015. weg met de slaafse docent’. http://www.vn.nl/dag-leraar-weg-slaafse-docent.; Gisela Althuis, mail aan het Platform Onderwijs 2032

62 63 delijkheid krijgen op het gebied van toetsing. In het tot docenten met een brede kennisbasis die in 8.3 Lesmethoden en werkvormen gesprek van het Platform op het ROC in Nijmegen staat zijn meerdere vakken te doceren en zelf In verschillende reacties op de hoofdlijnen van het de praktijk voor bieden anderzijds. Deze metho- wordt bijvoorbeeld besproken dat een nieuwe lesmateriaal kunnen ontwikkelen. Ook zou de advies wordt het belang onderstreept van de juiste den staan volgens de leraren overvol, waardoor de manier van examinering, gericht op persoonlijke opleiding veel kunnen opsteken van het vmbo, lesvormen en werkmethoden om het onderwijs prikkel om zelf onderwijs te ontwikkelen ontbreekt. ontwikkeling, meer vertrouwen in leraren vereist: waar men meer gewend is om snel in te spelen op van de toekomst een succes te laten worden. Zo De drie leraren adviseren het Platform dan ook aan- actuele ontwikkelingen in de samenleving.229 Op de beschouwt Sybolt Muizelaar lesmethoden als dacht te besteden aan de manier waarop scholen Nu ligt er te veel nadruk op het valideren, de vier Hanzehogeschool Groningen spreken gespreksdeel- essentieel voor differentiatie in het onderwijs en ruimte kunnen krijgen om te werken aan nieuwe paar ogen. Scholen investeren in goed opgeleide nemers zelfs van een ‘cultuurverandering’ die nodig wordt tijdens een gesprek op de Hanzehogeschool leer- en lesmethoden.237 professionals. Durf het dan ook aan hen over is op de lerarenopleiding: We moeten docenten met Groningen (pedagogische academie) benadrukt dat te laten.225 lef opleiden, die leerlingen in staat stellen hun eigen goede lesmethoden en innovatieve werkvormen Martin de Goffau sluit zich in een reactie aan bij talenten te ontdekken.230 van grote meerwaarde kunnen zijn voor leraren.235 bovenstaande lijn. Hij stelt dat de huidige situatie in Allereerst moet een stevigere lerarenopleiding lera- In datzelfde gesprek in Groningen is veel aandacht Nederland, waarin de kerndoelen behoorlijk gede- ren in staat stellen om professionele ruimte in het Daarnaast pleiten veel mensen in reacties op de voor de toepassing van nieuwe lesmethoden. Dat tailleerd zijn beschreven, erin resulteert dat docen- onderwijs te ‘claimen’. Centraal in de opleiding zou hoofdlijnen van het advies voor na- en bijscholing hiermee veel winst te behalen is, staat voor de aan- ten vluchten naar een veilige route (of methode): verder moeten staan hoe leraren invulling kunnen als vast onderdeel van de reguliere werkzaamheden wezige leraren en studenten buiten kijf. Tegelijker- geven aan de grotere vrijheid die ze geboden wordt van leraren, zonder dat dit ten koste gaat van de tijd wordt op de hogeschool geconstateerd dat er in Indien we dit willen doorbreken zal het dus bij het en hoe ze ‘in beweging kunnen komen’. Hiervoor is lestijd.231 Zo wordt gesproken over leraren- de praktijk nog niet optimaal gebruik wordt gemaakt curriculum moeten beginnen. Meer vrijheid biedt ook het ontwikkelen van leiderschap van belang.226 opleidingen die worden voortgezet als afgestudeer- van nieuwe, innovatieve methoden: nieuwkomers op de markt meer kans dan dat nu het In het algemeen zal de lerarenopleiding moeten de leraren eenmaal voor de klas staan, evenals geval is. Deze partijen moeten verleid worden om te veranderen. Zo moeten Engels, persoonlijke over bijscholing die aansluit bij het loopbaanstadi- Leerkrachten zoeken veiligheid. Ze moeten zich investeren in nieuw, eigentijds leer- en oefenmateriaal. ontwikkeling en aandacht voor een onderzoekende um waarin leraren zich bevinden.232 De Nationale gedekt weten. De huidige beoordelingsmethodiek, Scholen echter zullen de kans moeten krijgen om houding explicieter in de opleiding terugkomen.227 Denktank 2015 voegt nog toe dat ook schoolleiders zo achter in klas, is dodelijk. [...] Wij moeten studenten dit toe te passen zonder in een keurslijf te worden ge- Ook is het belangrijk dat de lerarenopleiding aan- en schoolbesturen een helpende hand kunnen leren hoe fijn het is om op een andere manier te dwongen. Na deze stap blijft er nog genoeg te doen om sluit op de vakoverstijgende thema’s die straks in bieden bij het professionaliseren van leraren.233 werken. Niet alleen voor de kinderen, maar ook voor docenten te stimuleren om meer vrijheid te nemen in het onderwijs centraal zullen staan.228 Deelnemers Van groot belang is dat schoolleiders en leraren- henzelf, als aankomende docenten. Veel studenten het samenstellen van lessen. Maar de belemmeringen aan een gesprek op de vmbo/mavo-school Wolfert teams toewerken naar een gemeenschappelijke vinden het moeilijk om zich aan iets nieuws over te zullen eerst verkleind moeten worden.238 PRO in Bergschenhoek pleiten voor meer nadruk verantwoordelijkheid, waarin de specialismen van geven. Ze zijn bang dat ze met die speelse vorm niet op ‘kennen’ in plaats van ‘kunnen’ in de leraren- docenten een belangrijke basis vormen.234 leren wat ze zouden moeten weten. [...] Die druk Op een van de Onderwijs2032-vragenkaarten die opleiding. Studenten moeten zich ontwikkelen leggen we onszelf op. 236 werden uitgedeeld op de bijeenkomst met maatschappelijke organisaties op 13 november 2015 uit Een drietal leraren aan de pabo in Zwolle schrijft in een deelnemer zijn angst voor een nieuw woud aan een reactie op de hoofdlijnen van het advies over de lespakketten. Dit zou volgens de deelnemer kunnen tegenstelling tussen de formele ruimte van scholen gebeuren als mensen een eigen thema ‘pluggen’ 225 Gespreksverslag consultatiebijeenkomst ROC Nijmegen, 12 november 2015. in de invulling van de leerinhoud enerzijds, en de wanneer zij meer vrijheid krijgen in de invulling van 226 Mischa Cohen (5 oktober 2015), ‘De dag van de leraar: weg met de slaafse docent’. mogelijkheden die veelgebruikte methoden hier in het onderwijs.239 http://www.vn.nl/dag-leraar-weg-slaafse-docent. 227 Verslagen van verdiepingsbijeenkomsten over condities: toetsing, toezicht, lerarenopleiding, uitgeverijen, 2, 9, 11 en 12 november 2015. 228 Amber Walraven (amberwalraven.edublogs.org, 7 oktober 2015): #Onderwijs2032 en de lerarenopleiding…. 229 Gesprek op vmbo/mavo-school Wolfert PRO in Bergschenhoek, 27 oktober 2015. 230 Gesprek op de Hanzehogeschool in Groningen, 26 oktober 2015. 231 Gisela Althuis, mail aan het Platform Onderwijs 2032 232 Verslagen van verdiepingsbijeenkomsten over condities: toetsing, toezicht, lerarenopleiding, uitgeverijen, 2, 9, 11 en 235 Sybolt Muizelaar (22 oktober 2015): Platformonderwijs2032; Gesprek op de Hanzehogeschool in Groningen, 26 oktober 2015. 12 november 2015. 236 Gesprek op de Hanzehogeschool in Groningen, 26 oktober 2015. 233 De Nationale Denktank 2015 (december 2015): Tien oplossingen voor het leren van de toekomst. Eindrapport 2015 De Nationale 237 Anton Bakker, Roger Baltus en Ron Meijer, docenten Katholieke Pabo Zwolle (30 oktober 2015): Bijdrage aan totstandkoming van Denktank. het advies 2032. 234 Verslagen van verdiepingsbijeenkomsten over condities: toetsing, toezicht, lerarenopleiding, uitgeverijen, 2, 9, 11 en 238 Martin de Goffau (mail, 28 september 2015): Vraag over ‘Toekomstgericht curriculum in het funderend onderwijs’. 12 november 2015. 239 Vragenkaarten op bijeenkomst met maatschappelijke organisaties, 13 november 2015.

64 65 8.4 maatwerk en persoonlijke aandacht Tot slot een concreet middel om maatwerk te ren met ADHD worden in die wereld geprikkeld In de voorgaande fases van Onderwijs2032 gingen afspraken over maken. Ook het vervolgonderwijs realiseren: ICT. Tijdens een werkbezoek aan het om rustig te ademen: als ze gehaast ademen, veel vliegers op voor maatwerk en persoonlijke dient open te staan voor individuele verschillen en medialab van het Cinekid Festival blijkt de toege- worden ze in de virtual reality beperkt in hun aandacht in het onderwijs; in de consultatiefase is zal daarmee rekening moeten houden in de vorm voegde waarde van digitale middelen in de praktijk. bewegingsvrijheid. Het is een voorbeeld van hoe dat niet anders. Het gaat in deze fase vooral om van meer geïndividualiseerde instroomeisen. Dit Kinderen zitten er bijvoorbeeld in een virtual reality ICT kan bijdragen aan een gepersonaliseerd de consequenties van maatwerk en persoonlijke kan consequenties hebben voor relevante weten in een onderzeewereld. Drukke kinderen of kinde- aanbod, in dit geval op gedragsniveau.247 aandacht. Een enkeling meent dat differentiatie niet regelgeving.242 mogelijk is, zoals Stafhorst op de dialoogsite. Hij legt uit dat scholen deel uitmaken van grotere school- Een respondent van een enquête van EDventure verbanden; dit maakt het lastig om het onderwijs- onder ouders, het bedrijfsleven en onderwijsorgani- aanbod in te richten op een manier die past bij de saties laat nog weten dat maatwerk voor hem vooral 8.5 doorlopende leerlijnen eigen leerlingen, wijk en regio.240 schuilt in het niet te vroeg ‘duwen’ van leerlingen In verschillende reacties wordt benoemd dat er met toelatingsexamens.249 Ook tijdens het gesprek in een bepaald niveau, terwijl ze meer kennen en aandacht nodig is voor de aansluiting van voortge- op het Ulenhof College Doetinchem komt het be- Volgens leraren en leerlingen van de lerarenoplei- kunnen dan dat. Daarnaast noemt hij het blijven zet onderwijs op vervolgonderwijs, zeker wanneer lang van afstemming tussen (middelbare) scholen ding aan de Universiteit Utrecht is maatwerk wel de- stimuleren van leerlingen van blijvend belang, naast scholen een afwijkend profiel kunnen kiezen. Het en het vervolgonderwijs naar voren. gelijk haalbaar. Wel moet daarvoor worden voorzien maatwerk.243 Uit een enquête van het LAKS onder jongerennetwerk NJR schrijft dat het hernieuwde in sectieoverstijgende lerarenteams, aanpassingen scholieren blijkt dat vooral vmbo-leerlingen gemoti- curriculum weinig per school zou moeten ver- Stem dit advies af in de keten. Als we in het voortgezet in de organisatie van de school en examens die veerd raken wanneer zij meer regie krijgen over hun schillen en dat er overeenstemming moet worden onderwijs dingen anders doen, stagneert het in het aansluiten op de nieuwe organisatie. Organisato- eigen leertraject.244 Ook de Federatie van Onderwijs- gevonden met vervolgopleidingen over de eisen die hoger onderwijs. Daar ligt een probleem.250 risch zou men door breed ‘in te roosteren’ ruimte vakorganisaties benadrukt hoe belangrijk het is leer- zij zullen stellen aan toekomstige schoolverlaters. kunnen creëren voor verdieping. Tegelijkertijd wordt lingen te begeleiden bij hun schoolloopbaan. Dit zou Net als in Doetinchem blijft dit thema op de Hanze- benadrukt dat vrijheid voor leerlingen complex is. een vaste plek in het curriculum moeten krijgen.245 Idealiter volgen leerlingen sterkere vakken op hogere hogeschool Groningen niet onbesproken: Ze hebben structuur nodig. In Utrecht wordt ge- niveaus en vakken waar zij meer moeite mee hebben, waarschuwd voor te grote en snelle veranderingen, De VO-raad pleit voor een brede benadering van het op een niveau lager. Er moet worden voorkomen Meer vrijheid leidt tot nieuwe schakelvraagstukken. omdat dat weerstand oproept. Een breed gedragen maatwerkdiploma: dat leerlingen hierdoor problemen ondervinden met Schoolsoorten zullen grenzen stellen. Dat is een besef van urgentie en kennis over het ‘waarom’ toelating op vervolgopleidingen. Persoonlijke interviews spanningsveld. Als de aansluiting moeilijk wordt, achter de veranderingen helpt om een deel van die Het gaat er bij het maatwerk niet alleen om leerlingen en motivatie van de leerling zouden het gebrek aan doe je studenten te kort. Dat moet je niet willen.251 weerstand weg te nemen. sneller en hoger door het systeem te laten gaan, het uniforme schooldiploma’s kunnen opvangen. Boven- Weerstand kan ook worden weggenomen door gaat ook om de aandacht voor specifieke talenten en dien wordt het vervolgonderwijs hierdoor ook veel Leraren en leerlingen van de lerarenopleiding aan wederkerigheid. Zo geven ouders van OBS Pantarijn de brede vorming van leerlingen. Het concept van het persoonsgerichter, waardoor individuele leerlingen de de Universiteit Utrecht opperen het idee om leer- aan dat als maatwerk daadwerkelijk belangrijk maatwerk is bedoeld om leerlingen meer uit te dagen kans krijgen om, vanuit intrinsieke motivatie, te gaan lingen een vrijstelling te geven voor vakken die zij wordt gevonden, hier ook een en ander tegenover en meer kansen te bieden en tegelijkertijd de verbinding voor wat ze ligt.248 al eerder gevolgd hebben, om zo de aansluiting te moet staan: kleinere groepen, meer persoonlijke te maken in de school met vorming en de maatschap- waarborgen.252 Het Profielenberaad deelt de opvat- aandacht.241 Het Profielenberaad wijst erop dat pelijke toerusting. Het is om die reden dat de ontwik- Op een ouderavond op OBS De Hagenpoort in ting om de aansluiting op het vervolgonderwijs te maatwerk leidt tot (ruimte voor) verschillen tussen keling van maatwerk verbonden dient te zijn met de Deventer vertelt een ouder dat in Finland het versterken en noemt enkele profielorganisaties die leerlingen en tussen het onderwijsaanbod van curriculumdiscussie zoals die nu plaats vindt.246 vervolgonderwijs eigen selectiesystemen gaat zich hierop expliciet hebben gericht, zoals de WON scholen. Scholen moeten daar regionaal goede hanteren. Vervolgopleidingen werken daar veel Akademie en het Technasium.253

240 Stafhorst op de dialoogsite onsonderwijs2032.nl. 247 Werkbezoek medialab Cinekid Festival, 22 oktober 2015. 241 Oudergesprek op OBS Pantarijn, 1 oktober 2015. 248 NJR (4 november 2015): Reactie NJR op hoofdlijnen advies Platform Onderwijs2032. 242 Profielenberaad (22 oktober 2015): Reactie Profielenberaad op conceptadvies ‘Ons Onderwijs 2032’. 249 Ouderavond over OnsOnderwijs2032 op OBS De Hagenpoort in Deventer, 3 november 2015. 243 EDventure vereniging van onderwijsadviesbureaus (10 november 2015): Rapportage Enquête Finetuning Onderwijs 2032. 250 Gesprek op Ulenhofcollege Doetinchem, 12 oktober 2015. 244 Jelmer Hoogland namens LAKS (16 november 2015): Resultaten digitale vragenlijst achterban onderwijs2032. 251 Gesprek op de Hanzehogeschool in Groningen, 26 oktober 2015. 245 Federatie van Onderwijsvakorganisaties (6 november 2015): Reactie op Hoofdlijn Advies: een voorstel van het Platform 252 Gesprek met lerarenopleiders (onder andere ICLON, pabo Leiden, Universiteit Utrecht en Radboud Universiteit), Onderwijs2032. 2 november 2015. 246 VO-raad (16 november): Reactie VO-raad contouren Onderwijs2032. 253 Profielenberaad (22 oktober 2015): Reactie Profielenberaad op conceptadvies ‘Ons Onderwijs 2032’.

66 67 Dat doorlopende leerlijnen een prominentere plek De PO-raad adviseert om het belang van de voor- de gemeente en de provincie mee krijgen. Daarbij doelen en vrije ruimte en de overgang van leerplicht zouden moeten krijgen in het definitieve advies, vin- schoolse periode in relatie tot de (vroeg)schoolse benadrukken de gespreksdeelnemers dat het niet naar een strippenkaartmodel.264 Femke de Krijger den ook Jasper Rijpma (tijdens een gesprek tussen periode explicieter aan de orde te stellen.256 Ook gemakkelijk is om vernieuwingen door te voeren en van Identi-tijd benoemt de noodzaak van een fysie- het Platform Onderwijs2032, de Onderwijscoöpera- de Nederlandse Vereniging voor Logopedie en dat politiek verlammend kan werken.263 ke open infrastructuur, waarin thema’s vakoverstij- tie en het Platform Leraar2032) en deelnemers aan Foniatrie (NVLF) schrijft hierover in een brief aan gend kunnen worden uitgewerkt, ervaringen breed een bijeenkomst van de Lerarenadviesraad (LAR).254 het Platform. Het gaat de NVLF met name om Emiel Ubink van uitgeverij Thieme Meulenhoff kunnen worden gedeeld en professionals - net als De LAR-gesprekspartners benadrukken dat leerdoe- aansluiting tussen VVE en het primair onderwijs op schrijft in zijn reactie op de hoofdlijnen van het leerlingen - blijvend (van elkaar) kunnen en willen len tussen onderwijssystemen moeten worden afge- het gebied van logopedie en spreekvaardigheid.257 advies dat de sleutel voor vernieuwing ligt in de leren.265 Tot slot wijst Jolanda Hertogs op het belang stemd. Ook zouden de hoofdlijnen van het advies te Het Platform voor muziekonderwijs Méér Muziek flexibilisering van het onderwijs. Als voorbeelden van een veilig, ordentelijk, gezond en ‘accepterend’ weinig aandacht besteden aan de verschillen tussen in de Klas schrijft dat integratie van kinderopvang van flexibilisering noemt hij de transitie van een klimaat op school. Dat zou het leren en het succes primair en voortgezet onderwijs. De LAR raadt aan en onderwijs helpt om muziekonderwijs te aanbodgestuurde naar een vraaggestuurde onder- van leerlingen stimuleren.266 leerlingen te volgen tot in het vervolgonderwijs, verankeren in het primair onderwijs.258 De Stichting wijsorganisatie, het onderscheid tussen verplichte omdat dit meer zegt dan een eindexamen.255 Lezen, tot slot, meent dat een ‘doorgaande leeslijn’ van 0-18 jaar kinderen en jongeren kan helpen In een aantal reacties komt de aansluiting van om vaardige, gemotiveerde en literair competente voor- en vroegschoolse educatie (VVE) aan bod. lezers te worden.259

8.6 overige benodigdheden en voorwaarden Naast de hiervoor beschreven onderwerpen komen dat scholen tijd, ruimte en faciliteiten nodig hebben ook andere voorwaarden en benodigdheden voor om zich te ontwikkelen tot duurzame en toekomst- toekomstgericht onderwijs naar voren. Die zijn van bestendige scholen, sluit hierbij aan.261 velerlei aard. De PO-raad schrijft dat een gedeelde visie op de Ronald Buijt, gemeenteraadslid namens Leefbaar onderwijsopdracht door alle betrokkenen in en om Rotterdam, wijst bijvoorbeeld op de financiële mid- de school helpt als inhoudelijke leidraad voor al het delen die nodig zijn om tot vernieuwing te komen. andere beleid dat nodig is om deze onderwijsop- Hij schrijft in zijn blog dat hij hoopt dat de focus dracht te realiseren.262 Ook op vmbo/mavo-school bij de presentatie van het eindadvies op extra geld Wolfert PRO wordt gewezen op het belang van ligt.260 Het pleidooi van Stefan de Haan, die meent gemeenschappelijkheid. Je moet het schoolbestuur,

254 Gesprek met Onderwijscoöperatie en Platform Leraar2032, 12 oktober 2015; Gesprekstafels tijdens bijeenkomst Lerarenadviesraad (LAR), 2 november 2015. 255 Gesprekstafels tijdens bijeenkomst Lerarenadviesraad (LAR), 2 november 2015. 256 PO-Raad (30 november 2015): Reactie PO-Raad op Hoofdlijn advies platform Onderwijs2032. 257 Nederlandse Vereniging voor Logopedie en Foniatrie (27 oktober 2015): Reactie op advies. 258 Jantien Westerveld namens Meer Muziek in de Klas (13 november 2015): Reactie Méér Muziek in de Klas op Platform onderwijs 2032, Hoofdlijn advies: een voorstel. 259 Gerlien van Dalen, directeur Stichting Lezen (30 oktober 2015): Belang van lezen in 2032. Reactie van Stichting Lezen op de Analyse Dialoog Onderwijs2032. 260 Ronald Buijt (joop.nl, 26 oktober 2015): Onze toekomst zit in onderwijs. 263 Gesprek op vmbo/mavo-school Wolfert PRO in Bergschenhoek, 27 oktober 2015. 261 Stefan de Haan (19 november 2015): Beschouwing en adviesrapport nav Masterclass ‘Curriculum 2032’ bij Master in Leadership in 264 Emiel Ubink (mail, 28 oktober 2015): Reactie advies Onderwijs2032. Education - Fontys Kind en Educatie. 265 Femke de Krijger (28 oktober 2015): Identi-tijd reactie Onderwijs2032. 262 PO-Raad (30 november 2015): Reactie PO-Raad op Hoofdlijn advies platform Onderwijs2032. 266 Jolanda Hertogs (23 november 2015): advies bij 2032.

68 69 Het Platform Onderwijs2032 stelt in de hoofdlijnen - Inhoudelijk van het advies voor dat leerlingen werken aan hun De hoofdlijnen van het advies gaan op sommige 9 persoonlijke ontwikkeling, dat ze een vaste kern inhoudelijke thema’s (nog) niet of slechts marginaal van basiskennis en -vaardigheden leren, die kennis in. Dat zien we terug in de reacties. De disciplines en vaardigheden verdiepen en verbreden op basis gezondheid, voeding en beweging, kunst en cultuur, van eigen mogelijkheden en interesses en dat ze duurzaamheid en religieonderwijs keren regelmatig vakoverstijgend leren, denken en werken. terug.

In de voorgaande hoofdstukken van dit rapport - Rollen, partijen en invalshoeken zijn de reacties op deze onderdelen stuk voor Opvallend vaak blijkt uit reacties dat mensen de stuk besproken. Dit hoofdstuk bevat reacties rol van ouders in onderwijs missen, ook worden De hoofdlijnen van mensen die vinden dat er in de hoofdlijnen lerarenopleidingen gemist. Daarbij is aandacht disciplines ontbreken of dat er voor onderdelen voor onderwijstypen, de omgeving van de school, meer aandacht zou moeten zijn. Ook bespreken het ‘waartoe’ en ‘hoe’ van het onderwijs en de we hier bijdragen waarin niet zozeer inhoudelijke vernieuwing in het voorstel. van het advies: thema’s worden gemist, maar ook andere invalshoeken, partijen en stakeholders. wat verdient 9.1 Inhoudelijk meer aandacht? 9.1.1 Gezondheid, voeding en beweging Het Platform vindt het belangrijk dat leren bewegen als vaardigheid van belang blijft. Fysieke activiteit Onderwijs2032. Dat heeft geleid tot meer dan drie- bevordert de gezondheid van leerlingen. Verder honderd steunbetuigingen, onder andere vanuit het spreekt het Platform zich over gezondheid en AMC, Rutgers kenniscentrum seksualiteit en diverse voeding (nog) niet expliciet uit. Veel aandacht in de GGD’s in heel Nederland. In het pleidooi staat dat de reacties op de hoofdlijnen van het advies gaat uit hoofdlijnen van het advies veel aanknopingspunten naar voedseleducatie, bewegingsonderwijs en (voor- bieden voor het opnemen van gezondheid/een ge- al) gezondheidsvaardigheden. zonde leefstijl, bijvoorbeeld binnen de voorgestelde persoonlijke ontwikkeling. Bovendien kan gezondheid op meer plekken in de school terugkomen, Gezondheid vinden de deelnemende organisaties: in de fysieke Organisaties geven massaal gehoor aan een plei- en sociale omgeving van de school, de leerinhoud, dooi van GGD GHOR Nederland, het RIVM Centrum zorgstructuur en het schoolbeleid.267 Anton Kunst Gezond Leven en het programma Gezonde School (AMC-UvA) voegt in zijn mail bovendien toe: met de veelzeggende titel: Gezondheid verdient een plek in het onderwijs. De initiatiefnemers hebben De ervaring uit het verleden leert dat burgers met gezondheidsinstellingen per mail opgeroepen het geestelijke of lichamelijke gezondheidsproblemen door hen opgestelde pleidooi te ondersteunen een grote kans lopen om uit de boot te vallen. Sociale door een mail te sturen naar het secretariaat van ongelijkheden in Nederland lopen steeds meer langs

267 GGD GHOR Nederland, RIVM Centrum Gezond Leven en programma Gezonde School (oktober 2015): Gezondheid verdient een plek in het onderwijs.

70 71 de lijnen van gezond versus ongezond, vitaal versus Haar redenering is vergelijkbaar met die van beter overwogen zijn wanneer we de technieken Ook Jules Goossens mailt dat hij onderwijs over verzwakt, geschikt versus ongeschikt. In de toekomst Anton Kunst en Jasper Lok: preventief aanleren. (Wij gooien toch ook niet eerst voeding mist in de hoofdlijnen.277 De Samen- zal dit probleem zich verergeren. De samenleving van onze kinderen in het diepe om vervolgens zwemles werkende GezondheidsFondsen (SGF) noemen de toekomst stelt immers nog hogere eisen aan burgers Immers, een doel van het onderwijs moet volgens mij te gaan geven?) 275 kennis en vaardigheden rondom voeding onmis- om mee te kunnen draaien in een dynamische maat- vanaf het allereerste begin zijn: leerlingen begeleiden baar in de kern van het onderwijs, ook vanwege het schappij. Het is daarom van bijzonder groot belang in hun groei naar volwassenheid, waardoor ze, nu interdisciplinaire karakter van het thema en de vele Voeding dat scholen leerlingen ook op wat betreft gezondheid en later, als zo zelfstandig mogelijk burger in deze mogelijke perspectieven ervan: herkomst, gezond- optimaal voorbereiden op hun toekomst. 268 maatschappij kunnen functioneren. Je verantwoordelijk Zoals bovenstaande bijdragen laten zien, beslaat heid, hoeveelheden, ziekte, cultuur, enzovoort.278 voelen voor, en het goede keuzes kunnen maken voor de discipline van gezondheid een breed scala aan Ook Jasper Lok, beleidsadviseur bij het ministerie je eigen gezondheid en die van anderen is hier een thema’s, van fysieke en mentale gezondheid tot Op Twitter wordt verwezen naar een artikel in het van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, wijst op de wezenlijk onderdeel van.272 gezondheid in meer abstracte zin (mediawijze leer- Parool, geschreven door Jaap Seiddel. Uit het artikel: relatie tussen een gezonde leefstijl en een optimale lingen gedragen zich online ‘gezond’, enzovoort). voorbereiding op de toekomst. Een goede gezondheid Ook de Samenwerkende GezondheidsFondsen Het thema voeding vertoont raakvlakken met Zorg voor tijd en aandacht voor het eten thuis en op en een gezonde leefstijl hebben een belangrijke relatie koppelen het thema gezondheid aan vaardigheden aandacht voor de fysieke gezondheid van leerlin- school. Daarbij horen ook lesprogramma’s als smaak- met betere leerprestaties, een hoger onderwijsniveau, als ‘omgaan met vrijheid en verantwoordelijkheid’. gen. Ook over dit thema verschijnen relatief veel lessen want veel kinderen moeten nog leren proeven. een hogere sociaal-economische status, een beter Gezondheidsthema’s als voeding, genotmiddelen (inhoudelijke) reacties. Die gaan met name over het Hopelijk neemt het Platform Onderwijs 2032 dit mee in arbeidsperspectief en minder ziekteverzuim.269 Zijn en bewegen sluiten aan bij de belevingswereld van ontbreken van voedseleducatie in de hoofdlijnen zijn adviezen voor het kabinet.279 collega Janneke Spanninga geeft aan in de hoofdlij- leerlingen. Het ontdekken hoe je goed voor jezelf kunt van het advies. nen van het advies voldoende aanknopingspunten zorgen is de vaardigheid waar kennis over gezond Beweging te zien voor voedsel, gezondheid en bewegen, zoals leven bij hoort.273 Daarnaast draagt gezondheids- Zo pleit Coosje Dijkstra (VU Amsterdam) in een mail binnen persoonlijke ontwikkeling (weerbaarheid en onderwijs bij aan het bevorderen van functioneren, aan het Platform voor het opnemen van voed- Over beweging zegt het Platform in de hoofdlijnen zelfvertrouwen, beweging), digitale vaardigheden veerkracht en eigen regie.274 selvaardigheden in het definitieve advies, ofwel van het advies: (mediawijsheid) en het voorgestelde samenhangen- het aanleren van vaardigheden die nodig zijn om de aanbod (thema gezondheid & ziekte).270 In een Het thema gezondheid omvat zowel de fysieke als goed en gezond te kunnen eten. Haar pleidooi, Fysieke activiteit bevordert bovendien de gezondheid bijdrage vanuit Rutgers kenniscentrum seksualiteit, geestelijke gezondheid van leerlingen. De Preven- getiteld Verplichte leerlijn Voedselvaardigheden in het en het functioneren van de hersenen. Ook het leren GGD GHOR Nederland en RIVM Centrum Gezond tieve Geestelijke Gezondheidszorg (PGGZ) schrijft in onderwijscurriculum is onmisbaar, wordt onder- bewegen als vaardigheid blijft van belang.280 Leven wordt ervoor gepleit om gezondheid een reactie aan het Platform dat zij het noodzakelijk steund door tien anderen, onder wie Sanne Niemer onderdeel te maken van persoonsvorming en van vindt dat kinderen in het onderwijs technieken leren (VU Amsterdam), Jutka Halberstadt (onderzoeker Uit sommige reacties blijkt dat deze aandacht voor de vaste kern van maatschappelijke en sociale om zichzelf geestelijk sterk/gezond te houden. kinderobesitas) en Gerda Feunekes (directeur Voe- bewegingsonderwijs als te mager wordt beschouwd. vaardigheden.271 Mariet Mattheij, docent Zorg en dingscentrum).276 Een verplichte leerlijn voedsel- De Koninklijke Vereniging voor Lichamelijke Op- Welzijn en coördinator van de Gezonde School, Waarom? Nu worden bestaande technieken alleen vaardigheden zou nodig zijn om een gezonde keuze voeding (KVLO) pleit in een reactie bijvoorbeeld noemt het in een mail aan het Platform een ‘gemiste curatief toegepast, terwijl ieder kind in zijn leven voor te kunnen maken en voor betere schoolprestaties, voor het opnemen van motorische vaardigheden in kans’ dat in de hoofdlijnen van het advies geen moeilijke situaties en vraagstukken komt te staan. levenskwaliteit, productiviteit en participatie. de verplichte vaste kern van het curriculum. Deze plaats is ingeruimd voor een gezonde leefstijl. Keuzes die dan door het kind gemaakt worden zouden

275 Iris van de Griendt namens Preventieve Geestelijke Gezondheidszorg (PGGZ) (2 november 2015): Dit mag niet ontbreken bij onderwijs. 268 GGD GHOR Nederland, RIVM Centrum Gezond Leven en programma Gezonde School (oktober 2015): Gezondheid verdient een 276 Coosje Dijkstra (27 oktober 2015): Verplichte leerlijn Voedselvaardigheden in het onderwijscurriculum is onmisbaar. Dit initiatief plek in het onderwijs. Ondersteund door Anton Kunst. is ondertekend, ondersteund door: Sanne Niemer, Lifestyle, Energy, Fun & Friends; Jutka Halberstadt, onderzoeker kinderobe- 269 Jasper Lok (2015): Achtergrondnotitie tbv Onderwijs 2032 t.a.v. Gezonde School. sitas; Rinelle van den Top, Steunpunt Smaaklessen en EU-schoolfruit; Arielle de Jong, Kamer van Koophandel; Esther Boukema, 270 Janneke Spanninga (mail, 6 oktober 2015): Toelichting op Gezonde School en Voedselvaardigheden tbv Platform 2032. Smaak te Pakken; Gerda Feunekes, directeur Voedingscentrum; Willieanne van der Heijden, Vilentum Hogeschool; M.Huitink, 271 Rutgers Kenniscentrum seksualiteit, GGD GHOR Nederland en RIVM Centrum Gezond Leven (19 november 2015): Vrije Universiteit; Dinand Ekkel, Cahvilentum; Lotje van de Poll, Schuttelaar adviesbureau gezonde en duurzame wereld. Vervolg gesprek vrijdag 13 november, Onderwijs2032. Bijlage Gezondheid onderwijs. 277 Jules Goossens (mail, 2 oktober 2015): Onderwijs2032. 272 Mariet Mattheij (mail, 28 oktober 2015): Aan de leden van het Platform Onderwijs 2032. 278 Marina Senten namens Samenwerkende GezondheidsFondsen (11 november 2015): Beantwoording SGF vragen hoofdlijnen 273 Samenwerkende GezondheidsFondsen (2 november 2015): Reactie SGF op hoofdlijnadvies. concept advies 2032. 274 Kete Kervezee en Katja van Vliet, commissie Innovatie Zorgberoepen & Opleidingen van Zorginstituut Nederland 279 Jaap Seidell in Het Parool (10 oktober 2015): ‘Smaakmakers’. (12 november 2015): Reactie op ‘Hoofdlijn advies: een voorstel’ van het Platform Onderwijs 2032. 280 Platform Onderwijs2032 (1 oktober 2015): Hoofdlijn advies: Een voorstel.

72 73 vaardigheden vormen volgens de vereniging de Meer bewegen (‘physical activity’) op school is van benadering van kunsten cultuureducatie te smal. zonder verbeelding en ook omgekeerd: geen kunst- ‘noodzakelijke basis voor succesvolle deelname groot belang om meerdere redenen, zoals het tegen Volgens hem ontwikkelen de kunstvakken ook ‘cog- uiting zonder technisch vermogen en inzicht. In het aan bewegingssituaties en daarmee direct voor gaan van bewegingsarmoede, het bevorderen van de nitieve vaardigheden als visualiseren en visueel den- design-gebied is dat al heel vanzelfsprekend, maar een actieve (sportieve) leefstijl voor een leven lang gezondheid, het bevorderen van de concentratie en ken, het doorzien van structuren, divergent denken, in het onderwijs zeker nog niet.288 (gezond) bewegen’. Net zoals het Platform bena- het stimuleren van de cognitieve ontwikkeling. [...] Het exploreren en risico’s nemen, het durven volgen van drukt de KVLO ook de rol van bewegingsonderwijs hogere doel is: een levenslange deelname aan de sport- de eigen nieuwsgierigheid, interesses en talenten, Net als Diederik Schönau pleit ook het programma voor de persoonlijke ontwikkeling van leerlingen. en bewegingscultuur. Sport- en bewegingsonderwijs is het personaliseren van kennis, informatie en oplos- Vakdidactiek Geesteswetenschappen in een brief Ze voegt nog toe dat lichamelijke opvoeding leer- een echt leervak en zou dan ook een (verplicht) kernvak singen, het ontwikkelen van het ruimtelijk denken, aan het Platform voor een bredere benadering lingen ook burgerschapsvaardigheden bijbrengt.281 op scholen moeten blijven en/of worden.283 het samen denken en spelen en het explorerend van cultuur op school. Cultuuronderwijs dient drie De reactie van de Sportraad Amsterdam sluit denken met de zintuigen en het gehele lichaam’. doelen: (1) het stimuleren van creativiteit en zelfont- hierbij naadloos aan: Tijdens een brainstormsessie met leraren, school- plooiing, (2) het samen beleven van cultuur (inzicht leiders en educatiemedewerkers van het Landelijk Dit zijn vaardigheden en werkwijzen die van groot in lange traditie van culturele producties, verbon- Het belang van voldoende bewegen behoeft immers Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst belang zijn, niet alleen in de kunsten, maar ook in de denheid in gefragmenteerde samenleving) en (3) nauwelijks nog betoog. Niet alleen omdat tal van ont- (LKCA) en het Fonds voor Cultuurpartipatie (FCP) wetenschap (denk aan de gedachte-experimenten van het leren van reflectieve vaardigheden (kritische wikkelingen op het gebied van gezondheid, overgewicht over hun programmering werd gesproken over in Einstein), in het bedrijfsleven (innovatie, onontgonnen houding, aandacht voor culturele diversiteit).289 Een en inactiviteit onder jongeren zorgen baren. Maar hoeverre beweging tot de kern van het onderwijs mogelijkheden onderzoeken) en in het dagelijks leven bijdrage van het topteam Creatieve Industrie290 en evenzeer omdat de positieve effecten van voldoende behoort. De vervolgvraag was: moet beweging een (communicatie, empathie, zaken vanuit het perspectief het gesprek op openbare basisschool De Vlashof in bewegen veel verder strekken dan fysiek welbevinden plek krijgen binnen het schoolprogramma of kan van de ander kunnen zien, visuele informatie begrijpen Tilburg sluiten bij die (bredere) benadering aan: alleen. Zo verbetert het de motorische en sociale het ook buitenschools worden ingericht? De deel- en doorzien). vaardigheden, het zelfbeeld en het concentratie- nemers aan de sessie kwamen uit op een compro- Van sport zijn we allemaal vol, maar kunst toont ons vermogen van kinderen. 282 mis: in Nederland kan een ‘beweegnorm’ worden Ook benadrukt Schönau dat het idee dat kunstvak- de wereld op een andere manier. Ze prikkelt de afgesproken. Scholen kunnen dan laten weten hoe ken algemene creativiteit bevorderen niet klopt. creativiteit en creativiteit helpt bij het leren. Kunst en Aanvullende argumenten voor bewegingsonderwijs ze dat willen realiseren - bijvoorbeeld in welke com- Leerlingen kunnen volgens hem pas creatief gedrag cultuur zitten momenteel in het verdomhoekje. Het worden op de dialoogsite aangedragen door Gielion binatie van binnen- en buitenschools onderwijs en vertonen als ze ook in andere leergebieden worden moet allemaal zo nuttig zijn, maar iets mooi vinden, de Wit: met welke partners.284 uitgedaagd buiten bestaande kaders te denken en ergens van genieten, is gewoon fijn. En dat mag.291 als ook in die leergebieden niet langer het ‘juiste antwoord’ leidend is, maar het onverwachte, het Het Strategisch Beraad Kunstonderwijs (SBK) be- experiment en de nieuwsgierigheid van leerlin- noemt in een gesprek met Platformlid Jan Verweij 9.1.2 Kunst en cultuur gen.287 De mail van Annemieke Huisingh aan het dat kunst nu als expressie onder persoonsvorming In de hoofdlijnen van het advies worden kunst en te houden; het voorgenoemde zou niet de lading Platform sluit daarbij aan. Ook zij wijst - vanuit wordt genoemd, maar dat kunst ook hoort bij kwa- cultuur genoemd als manieren waarop de persoon- dekken. Het Platform moet denken aan ‘creatief de Reggio-Emiliobenadering - op het belang van lificatie en socialisatie (de andere twee hoofddoelen lijke ontwikkeling van leerlingen vorm kan krijgen. vermogen’ of breder ‘cultuuronderwijs’.285 Marjet verbeeldingskracht voor andere disciplines en leer- van onderwijs). Het zou lijken of de driedeling van Expressie staat ten dienste van fysieke en motori- Huiberts mist in de hoofdlijnen van het advies bij gebieden: onderwijsdoelen in de hoofdlijnen van het advies sche ontwikkeling, groepsvorming en persoonlijke expressie dans; dat is volgens haar beweging én uit elkaar wordt getrokken. Ook adviseert het SBK, ontwikkeling. De Raad van Twaalf adviseert het expressie.286 Diederik Schönau, oud-lector kunste- Immers geen grote wiskundige uitvinding zonder net als de Raad van Twaalf, een andere term te Platform de term ‘expressie’ nog eens tegen het licht ducatie aan de kunsthogeschool ArtEZ, vindt de verbeelding, geen nieuwe technologische toepassing gebruiken dan ‘expressie’, omdat dit tot misverstan-

281 Koninklijke Vereniging voor Lichamelijke Opvoeding (28 oktober 2015): Reactie KVLO op het eerste advies van het Platform Onderwijs2032. 282 Sportraad Amsterdam (18 november 2015): Bewegen en bewegingsonderwijs in Onderwijs2032. 287 Diederik Schönau (14 oktober 2015): Kunst- en cultuureducatie in Onderwijs2032. 283 Gielion de Wit op de dialoogsite onsonderwijs2032.nl. 288 Annemieke Huisingh (mail, 25 oktober 2015): KNAW/Reggio Emilia. 284 Brainstormsessie leraren, schoolleiders en educatiemedewerkers Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst 289 Vakdidactiek Geesteswetenschappen (27 oktober 2015): Reactie Vakdidactiek Geesteswetenschappen - Cultuureducatie - (LKCA) en Fonds voor Cultuurparticipatie (FCP) over hun programmering voor PO en VO, 28 oktober 2015. Onderwijs2032. 285 Margriet Gersie en Frank van der Hulst namens de Raad van Twaalf (5 november 2015): Reactie Raad van twaalf op advies. 290 Désirée T.M Majoor namens het topteam Creatieve Industrie (10 december 2015): Reactie hoofdlijn advies DCC. 286 Marjet Huiberts (6 november 2015): Reactie voorstel Platform Onderwijs 2032. 291 Gesprek op openbare basisschool De Vlashof in Tilburg, 22 oktober 2015.

74 75 den leidt. Tot slot vraagt het SBK het Platform om brengen van kennisoverdracht met de persoonlijke De wetenschappers sluiten hun brief af met: de complexiteit, ambiguïteit en onzekerheid die de kunstvakken te expliciteren en kunstonderwijs ontwikkeling van kinderen en jongeren. Muziek- kenmerkend zijn voor duurzaamheidsvraagstukken, expliciet in het gehele advies te noemen.292 beoefening zou dan ook een plaats in het advies Om in 2032 in een wereld te leven die duurzamer maar ook onderwijs dat hen kennisinhoudelijk een moeten krijgen.293 is dan de huidige of in elk geval dan die we anno voldoende basis geeft om creatief te werken aan Het platform Méér Muziek in de Klas voert, ten 2015 in het vooruitzicht hebben is onderwijs nodig concrete oplossingen en handelingsperspectieven.294 slotte, op dat muziek bijdraagt aan het in balans dat leerlingen beter in staat stelt om te gaan met

9.1.3 Duurzaamheid 9.1.4 Religieonderwijs Zeven wetenschappers vanuit verschillende dis- evenals nieuwe inhouden die belangrijk zijn voor Onderwijs over religies en religieuze bewegingen Engels en economie, nodig om de wereld van deze ciplines schrijven een brief aan het Platform over de verduurzaming van de wereld (zoals kring- wordt niet expliciet in de hoofdlijnen van het advies tijd te begrijpen, vinden vijf jonge religieweten- de positie van duurzaamheid in toekomstgericht loopdenken, nieuw economisch denken en transi- benoemd. Wel zegt het Platform dat de overdracht schappers. In de hoofdlijnen van het advies van het onderwijs. Hun brief wordt via Twitter veel gedeeld tiedenken). Duurzaamheid is een complex begrip, van ‘cultuurdragende’ kennis ook in toekomstgericht Platform Onderwijs2032 zou gesteld worden dat en verdient vanwege dat draagvlak een aparte para- dus bestaat volgens de wetenschappers het risico onderwijs van belang blijft. Markus Altena Davidsen, religie achterhaald is in onze ontkerkelijkte samen- graaf in deze rapportage. van simplificatie. Dat gebeurt bijvoorbeeld als het assistent-professor Sociology of Religion aan de Uni- leving en daarom genegeerd kan worden in het thema binnen het domein mens & maatschappij versiteit Leiden, pleit voor de opname van religieonderwijs. Kennis van religie is volgens de weten- De wetenschappers in kwestie zeggen op zichzelf wordt geplaatst, omdat duurzaamheidsvraag- onderwijs in de verplichte kern van het onderwijs. schappers echter essentieel om de wereld van de ‘verguld’ te zijn met de aandacht voor onder andere stukken hoe dan ook te maken hebben met Volgens hem is kennis van en inzicht in religie nodig 21e eeuw te begrijpen. grote maatschappelijke uitdagingen als migratie aspecten van natuur die in dat domein buiten om leerlingen op te leiden tot bekwame medebur- en duurzaamheid, culturele diversiteit en vakover- beschouwing blijven. gers. Religieonderwijs zou een plek moeten krijgen Inzicht in de verschillende vormen van de islam, stijgend leren, denken en werken. Wel komt in de als zelfstandig vak, waarin leerlingen leren over jodendom en christendom is onontbeerlijk in een hoofdlijnen van het advies volgens hen nog onvol- 2 Het onderwijzen: Hieronder valt zowel de alge- (overeenkomsten en verschillen tussen) religie(s) religieus-pluriforme maatschappij als Nederland. doende naar voren dat werken aan een duurzame mene pedagogische omgang met leerlingen als zelf en de relatie tussen religie en maatschappij. Het Wij zien een noodzaak voor kritisch, onafhankelijk wereld vraagt om een transitie in onderwijs en het meer specifiek didactische handelen in relatie gaat niet alleen om traditionele religies, maar ook onderwijs over religie. We noemen dit religiekunde. samenleving. Immers: de duurzaamheidsvraagstuk- tot de leerstof. In het kader van dat laatste is de om nieuwe vormen van ‘religie’, zoals rondom Star Religiekunde werkt vanuit een neutraal en religie- ken die op ons afkomen, zoals klimaatverandering ontwikkeling van een ‘relationele pedagogiek’ Wars of de boeken van Tolkien.295 Ook religieweten- wetenschappelijk perspectief. Het besteedt aandacht en toenemende ongelijkheid, zullen in 2032 nog relevant. Die stelt leerlingen in staat te werken schapper en commentator Ernst van den Hemel is aan de geleefde religie van gelovigen, maar stelt ook veel ernstiger zijn. Volgens de wetenschappers is aan lokale duurzaamheidsvraagstukken, maar voorstander van religieonderwijs. Hij noemt het op leerlingen in staat om kritisch te kijken naar religie. het belangrijk dat leerlingen leren hoe dat soort laat hen duurzaamheid ook vanuit mondiaal NPO Radio 1 ‘belachelijk’ dat religie in de hoofdlijnen Daarom pleiten wij voor een vaste plek voor religie- vraagstukken kunnen worden opgelost binnen de perspectief bekijken en vanuit de leefwereld van van het advies ontbreekt. Op deze manier leid je vol- kunde in het voortgezet onderwijs.297 grenzen van de ecologische draagkracht van de anderen. gens hem wereldvreemde burgers op. Volgens Van aarde. Ze pleiten voor een whole school benadering den Hemel is meer dan 80 procent van de wereld- De Vereniging tot bevordering van schoolonderwijs waarin drie pijlers van onderwijs in samenhang 3 De fysieke onderwijsleeromgeving: Zoals het burgers religieus. Als je daar niets over leert op school, op gereformeerde grondslag (VBSO) meldt tot slot terugkeren: schoolgebouw, het schoolterrein en de omge- snap je heel veel zaken niet.296 dat het belang van ‘gewetensvorming’ ontbreekt in ving. Leerlingen leren over een meer duurzame de hoofdlijnen van het advies.298 1 Het curriculum met de feitelijke inhoud: samenleving door er in en mee te leven en door In het verlengde hiervan ligt een artikel in NRC over Hierin kunnen verbindingen worden gelegd hen er mede verantwoordelijk voor te maken. religieonderwijs. Kennis van religie is, net als van tussen vakinhouden, heden-verleden-toekomst, Daardoor groeit ook hun besef dat duurzaam- dichtbij-ver, ecologische-economische-sociaal-cul- heid een werkelijk issue is. Scholen kunnen bij- turele waarden en mens-natuur. Ook ethische en voorbeeld bewust omgaan met afval en energie, morele waarden en afwegingen spelen een rol, regenwater hergebruiken, enzovoort. 294 Arjen Wals, Dieuwke Hovinga, Gert Biesta, e.a. (cdn.groenebrein.nl, oktober 2015): Reactie Commissie Schnabel preadvies over het curriculum van het onderwijs van de toekomst - specifiek t.a.v. de positie van duurzaamheid in onderwijs. 295 Markus Altena Davidsen (21 september 2015): Visie voor het religieonderwijs. 296 Ernst van den Hemel (radio1.nl, 18 oktober 2015): ‘Staatssecretaris Dekker, vergeet religie niet’. 292 Strategisch Beraad Kunstonderwijs (9 november 2015): Bespreking en advies Voorlopig advies Platform Onderwijs 2032. 297 Nrc.next (nrc.nl, 2 november 2015): Religieonderwijs is juist nu heel hard nodig. 293 Jantien Westerveld namens Meer Muziek in de Klas (13 november 2015): Reactie Méér Muziek in de Klas op Platform onderwijs 298 Vereniging tot bevordering van schoolonderwijs op gereformeerde grondslag (VBSO) (23 november 2015): Reactie op (voorlopig) 2032, Hoofdlijn advies: een voorstel. advies onderwijs 2032.

76 77 9.2 Rollen, partijen en invalshoeken Een laatste aspect van de rol van de ouders komt niet iedere ouder het belang inziet van bepaalde Verschillende bijdragen gaan over rollen, partijen nen signaleren. De MOgroep benoemt hierbij hoe naar voren tijdens onder andere een gesprek op de basiscondities om kinderen goed te laten leren, en invalshoeken die meer aandacht zouden moeten belangrijk het is dat scholen gebruik maken van de pedagogische academie van de Hanzehogeschool zoals zorgen voor een goed ontbijt. De vraag is dan krijgen in het advies. Met de MOgroep en de Jonge- expertise die er is en de samenwerking zoeken met Groningen: hoe je een gesprek kunt aangaan tussen ouders rentaskforce Kindermishandeling wordt gesproken bijvoorbeeld Jeugdzorg.300 In de bijdragen zien we en school.309 Hans van Zoggel noemt in zijn blog over de rol van de school voor kinderen die geen ook reacties over andere rollen en invalshoeken, die We missen in het advies aandacht voor de thuis- niet alleen de rol van ouders, maar ook de thuissi- veilig thuis hebben.299 Het is goed als scholen zich worden in deze paragraaf toegelicht. situatie. De ouderlijke omgeving is belangrijk. tuatie van allochtone kinderen die ontbreekt in de hiervan bewust zijn en eventuele problemen kun- Denk aan kinderen die voorop lopen, maar ook hoofdlijnen van het advies. Hij pleit voor individuele aan kinderen met achterstand.308 contacten met ouders, een informele dialoog en positieve feedback en verwijst naar een Rotterdamse De thuissituatie wordt ook geagendeerd tijdens een school waar het gelukt is om ouders te binden aan 9.2.1 Ouders ouderavond op OBS De Hagenpoort in Deventer de school.310 Opvallend vaak blijkt uit reacties dat mensen de rol handen ineenslaan om te werken aan zijn ontwikke- over Onderwijs2032. Aanwezigen geven aan dat van ouders missen in de hoofdlijnen van het advies. ling. Dit vraagt volgens het KCR om een nadrukkelij- Die rol kan op verschillende manieren worden inge- ke uitwerking van kunstzinnige oriëntatie.303 vuld, bijvoorbeeld in de vorm van een partnerschap of participatie. Met name een partnerschap tussen Deelnemers aan de miniconferentie van PO-raad en 9.2.2 Onderwijstypen ouders en de school wordt relatief vaak genoemd. VO-raad breiden het partnerschap tussen ouders Waar voor de betrokkenheid van ouders relatief van een beroep: vwo, havo, de theoretische leerweg Tim Ruijters spreekt op de dialoogsite van ‘educatief en school uit naar een driehoek: ouders-leerling-le- veel aandacht is, gaat minder aandacht uit naar en gemengde leerweg binnen het vmbo én alle eer- partnerschap’: raar. Die driehoek wordt in de hoofdlijnen van het onderwijstypen die in de hoofdlijnen van het advies ste twee leerjaren voortgezet onderwijs, behalve het advies gemist.304 In het gesprek op VSO De Optimist worden gemist. De VO-raad mist een uitwerking van praktijkonderwijs. Onder andere in het gesprek met Volgens mij kunnen ouders door o.a. online lesmateri- in Emmeloord wordt aangegeven dat scholen advies de diverse onderwijssoorten waarop het betrek- de Onderwijscoöperatie en het Platform Leraar2032 aal een belangrijkere rol gaan spelen t.a.v. bijvoorbeeld nodig hebben over hoe ze de driehoek ouders-leer- king heeft. Ook zou een goede positionering van komt naar voren dat de hoofdlijnen doen denken het verdiepen van de lesstof. Ouders zouden bijvoor- lingen-school in stand kunnen houden.305 Op OBS de beroepsvoorbereidende inhouden nog verder aan een avo-advies. De rol van het vmbo wordt ge- beeld thuis nog aan de slag kunnen gaan met Scratch Pantarijn komt bovendien naar voren dat je ouders benadrukt kunnen worden, zodat er voldoende mist.312 De hoofdlijnen van het advies komen daar- of het doen van proefjes of iets maken.301 goed moet uitleggen welke keuzes je maakt en recht wordt gedaan aan de verschillende talenten door een beetje ‘highbrow’ over, vinden deelnemers waarom je dat doet. en mogelijkheden van leerlingen in alle leerwegen aan een gesprekstafel tijdens een bijeenkomst van Ook Annemieke Huisingh en het Kenniscentrum van het voortgezet onderwijs (van praktijkonder- de Lerarenadviesraad (LAR). Hoe ga je bijvoorbeeld Cultuureducatie Rotterdam (KCR) pleiten voor part- Ouderbetrokkenheid is van deze tijd. Je praat niet tegen wijs tot vwo). Ook de aandacht voor het mbo in de om met vmbo-leerlingen met zeer verschillende nerschap tussen ouders en school. Huisingh noemt elkaar, maar met elkaar.306 hoofdlijnen van het advies - als onderdeel van het achtergronden? Een deelnemer geeft aan dat je iets het een ‘gemiste kans’ om ouders in deze onderwijs- leerplichtige/kwalificatieplichtige deel van het on- als persoonsvorming niet kunt afdwingen: sommige vernieuwing niet te herpositioneren. Kort gezegd: ik Uit gesprekken die gevoerd werden tijdens een derwijs - vindt de VO-raad nog erg summier.311 leerlingen leven in een groep en willen daar niet zou graag een verandering teweegbrengen in de positie regiobijeenkomst van de PO-raad blijkt dat ouder- uit.313 Het Platform Leraar2032 voegt hieraan nog van ouders van ‘klant’ naar ‘partner’.302 Volgens het betrokkenheid vraagt om een systematische bena- Hier en daar klinken geluiden dat het een ‘avo- de rol van het mbo toe: Om vast te stellen wat leerlin- KCR kan een kind zich alleen ontwikkelen tot een dering, bijvoorbeeld door het (laten) meebewegen advies’ zou zijn, ofwel een advies dat betrekking gen niet alleen aan het einde van het vmbo, maar ook ‘persoonlijk leider’ wanneer ouders en leraar de van uitgeverijen, examinering en opleiding.307 heeft op het algemeen vormend onderwijs. Dit is na havo 3 moeten weten en kunnen is de inschatting onderwijs dat niet direct gericht is op het uitoefenen van mbo-docenten cruciaal.314 Het Platform heeft

299 Gesprek met de Jongerentaskforce Kindermishandeling, 29 oktober 2015, gesprek met de MOgroep, 29 oktober 2015. 300 Gesprek met de MOgroep, 29 oktober 2015. 308 Gesprek op de Hanzehogeschool in Groningen, 26 oktober 2015. 301 Tim Ruijters op de dialoogsite onsonderwijs2032.nl. 309 Ouderavond over OnsOnderwijs2032 op OBS De Hagenpoort in Deventer, 3 november 2015. 302 Annemieke Huisingh (mail, 25 oktober 2015): KNAW/Reggio Emilia. 310 Hans van Zoggel (24 november 2015): Advies aan platform onderwijs2032 mbt persoonlijke ontwikkeling (RI). 303 Tynke Hiemstra (kc-r.nl, 22 oktober 2015): KCR´s reactie op het preadvies van platform Onderwijs2032. 311 VO-raad (16 november): Reactie VO-raad contouren Onderwijs2032. 304 Miniconferentie PO-raad en VO-raad, 14 oktober 2015. 312 Gesprek met Onderwijscoöperatie en Platform Leraar2032, 12 oktober 2015. 305 Gesprek op VSO de Optimist in Emmeloord, 11 november 2015. 313 Gesprekstafels tijdens bijeenkomst Lerarenadviesraad (LAR), 2 november 2015. 306 Oudergesprek op OBS Pantarijn, 1 oktober 2015. 314 Platform Leraar2032 (alderikvisser.blogspot.nl, 13 oktober 2015): Curriculum: systematiek en dynamiek. Reactie #Leraar2032 op het 307 Regiobijeenkomst PO-raad, 22 oktober 2015. advies van de Commissie Schnabel.

78 79 verschillende vmbo-scholen bezocht en daar (AOb) onderschrijft dit. Volgens de bond gaat het moet vastleggen, omdat je op die manier de aan- voor leren buiten de school. Door kinderen met uitgesproken met schoolleiders, leraren, ouders en om het onderscheid tussen basisonderwijs, speciaal sluiting tussen school en samenleving onvoldoende eenlopende achtergronden na schooltijd te laten leerlingen. Op deze scholen werden de hoofdlijnen onderwijs en voortgezet onderwijs.316 actueel kunt houden.321 De Nationale Denktank werken aan uitdagende opdrachten, ontstaan van het advies wel herkend, de hoofdlijnen werden benoemt hoe belangrijk het is dat er aandacht is wederzijds begrip en een rijkere leeromgeving.322 ervaren als steun in de rug. En er werden voorbeel- Op de dialoogsite zegt Angelique Gerritsen: den aangedragen van hoe zij onderdelen hiervan al in de praktijk brengen. Volgens Wilko Dijkhuis zou Ik ben enorm benieuwd hoe dit gaat uitpakken voor het bovendien aan kracht winnen als het Platform het speciaal onderwijs, op dit moment ben ik zelf bezig 9.2.5 Wat, waartoe en hoe het per type onderwijs specificeert. Welke typen voor mijn studie naar de financiële vaardigheden De opdracht aan het Platform Onderwijs2032 is Ook Verus (vereniging voor katholiek en onderwijs onderkent u eigenlijk (bv. blijft de indeling binnen deze doelgroep, naar mijn mening vind ik daar drieledig van aard: christelijk onderwijs) vindt dat er aan de ‘wat-vraag’ vwo, havo, vmbo met elk hun eigen inhouden bestaan erg weinig over terug, sociale en maatschappelijke - Welke gebieden van kennis en vaardigheden een andere vraag moet voorafgaan, namelijk de of moet het anders)? 315 De Algemene Onderwijsbond vaardigheden worden regelmatig benoemd.317 vormen onderdeel van een evenwichtig en vraag naar het ‘waartoe’ van het onderwijs. Pas toekomstgericht curriculum? als je als school die vraag weet te beantwoorden, - Welke kennis en vaardigheden zouden meer of kun je ook de vraag beantwoorden welke kennis juist minder aandacht kunnen krijgen? en vaardigheden leerlingen in het primair en het 9.2.3 Lerarenopleidingen - Welke algemene ontwerpprincipes voor een voortgezet onderwijs moeten leren om klaar te Amber Walraven (docent Radboud Docenten Acade- mate gebeurt dat bij eerste- en tweedegraads oplei- vernieuwd curriculum zijn te benoemen? 323 zijn voor hun toekomst.325 mie) blogt over de rol van lerarenopleidingen in de dingen en in hoeverre is dat wenselijk? Ook spraken hoofdlijnen van het advies - die ontbreken, volgens de deelnemers over de kern en het vrije deel van In reactie op de hoofdlijnen van het advies merken Jasper Rijpma gaat in op de curriculumsystematiek. haar.318 Platform Onderwijs2032 ging op 2 novem- het toekomstige curriculum. Volgens een aanwezige sommige mensen op dat dit met name over de Hij geeft aan dat curriculumsystematiek en ber 2015 in gesprek met afgevaardigden van onder pabo-opleider moet leraren meer helderheid gebo- inhoud gaat, over het ‘wat’ in plaats van het ‘hoe’. dynamiek even belangrijk zijn als de inhoud van andere de Radboud Universiteit, de Universiteit den worden over wat tot de kern behoort en wat tot En minder over het ‘waartoe’. Deelnemers aan een het curriculum.326 Op Twitter oogst hij bijval. Utrecht en de pabo in Leiden. Dat ging over onder het vrije deel. De lerarenopleiding zou dit systeem gesprek van het Platform Onderwijs2032 op de De hoofdlijnen van het advies zouden inderdaad meer het kijken over vakken heen: het primair on- moeten navolgen en gaan werken met een kern en Hanzehogeschool gaan in op het hoe en waarom: een vorm zijn van ‘ad hoc denken ipv lange termijn derwijs werkt al veel vakoverstijgend, maar in welke een vrij gedeelte.319 strategie’ 327 en ‘door curriculumsystematiek Hoe ziet een dag in het leven van een leerling er in 2032 kunnen we aan blijven sluiten bij ontwikkelingen’.328 uit? Leert hij vooral op school of juist in de samen- Daarbij speelt volgens Rijpma de leraar een leving? We lezen in de tekst vooral wat kinderen moeten centrale rol, als onderdeel van een ‘permanente 9.2.4 Omgeving van de school leren en te weinig over het hoe en het waarom.324 curriculumraad’. De PO-raad vraagt het Platform Onderwijs2032 om eindadvies explicieter te noemen. In deze omgeving te benoemen wat de opdracht van de school is en leren leerlingen informeel en betekenisvol; dat biedt wat een gedeelde verantwoordelijkheid is met an- scholen de mogelijkheid hiervoor ruimte te creëren dere partners of opvoedmilieus rond de school. De in hun onderwijsprogramma.320 Marjolein Ploegman raad adviseert om de omgeving van de school in het schrijft in een blog dat je zowel inhoud als vorm niet

321 Marjolein Ploegman (marjoleinploegman.nl, 28 november 2015): Onderwijs2032. 322 De Nationale Denktank 2015 (december 2015): Tien oplossingen voor het leren van de toekomst. Eindrapport 2015 De Nationale Denktank. 323 Sander Dekker, staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (1 oktober 2015, Kamerbrief): 315 Wilko Dijkhuis (mail, 3 oktober 2015): Hoofdlijn advies, een voorstel. Tussenstand Onderwijs2032: toekomstgericht funderend onderwijs. 316 Algemene Onderwijsbond (5 november 2015): Inbreng AOb tbv consultatie Onderwijs2032. 324 Gesprek op de Hanzehogeschool in Groningen, 26 oktober 2015. 317 Angelique Gerritsen op de dialoogsite onsonderwijs2032.nl. 325 Verus, Vereniging voor katholiek en christelijk onderwijs (30 november 2015): Reactie van Verus op het hoofdlijnenadvies 318 Amber Walraven (amberwalraven.edublogs.org, 7 oktober 2015): #Onderwijs2032 en de lerarenopleiding…. van het platform #Onderwijs2032. 319 Gesprek met lerarenopleiders (onder andere ICLON, pabo Leiden, Universiteit Utrecht en Radboud Universiteit), 2 november 326 Jasper Rijpma op Twitter. 2015. 327 Anneke Duit op Twitter. 320 PO-Raad (30 november 2015): Reactie PO-Raad op Hoofdlijn advies platform Onderwijs2032. 328 Cisca van der Span op Twitter

80 81 9.2.6 Vernieuwing de hersenontwikkeling van een kind piekt rond Meerendonk te ondersteunen. Ook Margot Meeuwig Niet iedereen vindt het advies op hoofdlijnen wordt voorgesteld, gebeurt volgens hem al, zoals de het tweede levensjaar.337 Ook Hanneke van de (directeur-pedagoog Perron 07) en Marian de voldoende vernieuwend. Daarentegen wordt door thematische aanpak en aansluiten op de belevings- Meerendonk, orthopedagoog, ouder en directeur Graaf (voorzitter Stichting Pedagogiekontwikkeling anderen gewaarschuwd dat de voorstellen van wereld van leerlingen.332 van een Kindcentrum 0-13, vindt dat primair voor het Jonge Kind) pleiten voor aandacht voor Platform Onderwijs2032 uitdagend zijn en daarom onderwijs in 2032 idealiter wordt aangeboden in het jongste kind. Ze wijzen erop dat juist in de mogelijk een brug te ver. Jelmer Evers schrijft in In de bijeenkomst met maatschappelijke orga- Kindcentra 0 -13, ‘die uitgaan van het perspectief eerste zes levensjaren het vermogen om te leren, het Onderwijsblad: Het is eerder evolutionair dan nisaties op 13 november 2015 geeft een van de dat de ontwikkeling van het kind centraal staat in metacognitieve vaardigheden, sociale en emotionele revolutionair.329 Karin den Heijer, lid van vereniging deelnemers aan dat de hoofdlijnen van het advies onderwijs en opvang, met name ook op het gebied competenties en lichamelijke en motorische Beter Onderwijs Nederland (BON), licht enkele on- te weinig vernieuwend zijn en te weinig concreet.333 van gezondheid, welzijn en omgang met elkaar’. vaardigheden worden ontwikkeld. derdelen uit (onder andere het leren schrijven van Op Twitter noemt René Kneyber de conclusies van een sollicitatiebrief, grafieken begrijpen en creatief het Platform ouderwets. Het Platform zou de ogen Kinderen leren er naast basisvaardigheden op het ge- Dat betekent niet dat kinderen al heel jong ‘onderwijs’ schrijven) en voorziet die van de boodschap: Onder sluiten voor echte maatschappelijke problemen.334 bied van taal, rekenen, zaakvakken, wereldoriëntatie ook moeten krijgen in de traditionele betekenis van dat welke steen heeft het Platform Onderwijs2032 sinds bewust vaardigheden t.a.v. gezonde leefstijl, omgang woord, zoals de huidige tendens dicteert. Integendeel. 1970 gelegen? Ze krijgt op Twitter veel bijval en voegt Maar, zegt MMHOFF op de dialoogsite, dat met elkaar, ict en sociale media. Kindcentra met als Het onderwijs zou aan moeten sluiten bij de manier nog toe dat ze risico’s ziet in het ‘verouderde beeld’ betekent vooral niet dat alles in het huidige motto: ‘Samen leven begint met samen spelen en samen waarop kinderen leren en zich ontwikkelen. Kinderen dat de Platformleden van het huidige onderwijs onderwijs verouderd is: leren.’ Als belangrijkste doelen zie ik het stimuleren van tot een jaar of 6 zijn vooral bezig om zichzelf, de buiten- hebben.330 Niet voor niets noemt de BON de hoofd- een optimale ontwikkeling van kinderen d.m.v. een wereld en hun relatie daartoe te ontdekken en vorm lijnen van het advies in een officiële reactie ‘oude Wat mij stoort in het hele verhaal is de continue doorgaande ontwikkelingslijn, het bieden van maatwerk, te geven, zowel in cognitieve, als sociale, emotionele wijn in nieuwe zakken’. 331 ‘framing’ van het huidige onderwijs. Het zou allemaal kwaliteit, en optimale kansen voor iedereen. 338 en lichamelijke zin. Daar hoort een aanpak bij die dat teveel gericht zijn op het verleden, teveel gericht op ontwikkelingsproces zelf stimuleert. 339 Ook Mathijs van den Berg vraagt zich af, in een mail feitenkennis, teveel gericht op alles waarvan Ans van Gelder (locatiemanager Kindcentrum de aan het Platform, hoe vernieuwend het voorstel OnsOnderwijs2032 vindt dat het anders moet. 335 Haren) zegt in een aparte mail de visie van Van de is. Veel van wat in de hoofdlijnen van het advies

9.2.8 Onderbouwing 9.2.7 Reikwijdte Meerdere mensen vragen in reactie op de hoofd- naar voren. Integendeel: het platform lijkt haar advies Enerzijds mag volgens verschillende deelnemers Anderzijds vragen sommige mensen zich lijnen van het advies om een (wetenschappelijke) vooral te zien als een uitnodiging tot verdere discussie, aan de discussie meer aandacht zijn voor - net als in de dialoogfase - af waarom het verantwoording. Tijdens gesprekstafels van een niet als een op wetenschap gebaseerd antwoord op de problemen op de korte termijn. Worden de Platform zich beperkt heeft tot het primair en bijeenkomst van de Lerarenadviesraad (LAR) vraagt uitdagingen waarvoor het onderwijs zich nu en in de voorgestelde wijzigingen pas in 2032 doorgevoerd, voortgezet onderwijs en niet heeft gekeken naar men zich af waarom het Platform bepaalde keuzes toekomst gesteld ziet. 341 vraagt bijvoorbeeld Anneke Vierhout zich op Twitter de ontwikkeling van het jonge kind. Volgens wel maakt en andere niet. Jullie zeggen steeds: het af? Ronald Buitelaar reageert: Als je in 2032 de doelen de Nationale Denktank is investeren in de platform vindt…. maar motiveren te weinig waarom.340 Marjolein Ploegman schrijft in haar blog dat maar wilt bereiken zul je idd nu moeten beginnen. En Casper ontwikkeling van het jonge kind een voorbeeld Casper Hulshof schrijft: weinig gebaseerd is op organisatiekundige inzichten Hulshof: Het plan van onderwijs2032 is eigenlijk vooral van een mogelijkheid die nu nog onvoldoende uit andere maatschappelijke segmenten.342 onderwijs2015.336 wordt benut. De Denktank argumenteert dat Het platform beweert zich op wetenschappelijke inzichten te baseren, maar nergens komt dat overtuigend

329 Jelmer Evers (Onderwijsblad, november 2015): Onderwijs niet klaar voor nieuwe curriculum. 337 Nationale Denktank (1 oktober 2015): ExpertForum Nationale DenkTank 2015. 330 Karin den Heijer op Twitter. 338 Hanneke van de Meerendonk (19 oktober 2015): ONDERWIJS 2032. Wat moeten kinderen straks leren om een vliegende start te 331 Beter Onderwijs Nederland (beteronderwijsnederland.nl, 25 oktober 2015): #onderwijs2032: oude wijn in nieuwe zakken. kunnen maken op de arbeidsmarkt én welke kennis en vaardigheden hebben zij nodig om optimaal te kunnen functioneren in de 332 Mathijs van den Berg (mail, 4 oktober 2015): Reactie advies Platform Onderwijs2032. samenleving van de toekomst? 333 Platform Onderwijs2032 in gesprek met maatschappelijke organisaties in Utrecht, 13 november 2015. 339 Margot Meeuwig en Marian de Graaf: Reactie op advies onderwijs2032 en uitnodiging voor bezoek. 334 René Kneyber op Twitter. 340 Gesprekstafels tijdens bijeenkomst Lerarenadviesraad (LAR), 2 november 2015. 335 MMHOFF op de dialoogsite onsonderwijs2032.nl. 341Casper Hulshof (onderwijskunde.blogspot.nl, 1 oktober 2015): Het platform onderwijs 2032: hun eerste advies. 336 Zie het gesprek tussen Ronald Buitelaar, Casper Hulshof en Anneke Vierhout op Twitter. 342 Marjolein Ploegman (marjoleinploegman.nl, 28 november 2015): Onderwijs2032.

82 83 Een deel van de reacties op de hoofdlijnen van het doen op scholen en in beleidskamers, op elk niveau advies gaat over de inrichting en het bereik van de van het onderwijsveld. 346 10 dialoog en hoe Onderwijs2032 een vervolg krijgt. De voorzitters van het AOb, CNV en FvOv benoemen In het algemeen zijn de reacties op het proces het belang van het voortzetten van de dialoog, positief. Berthold van Leeuwen (SLO) noemt de om de inhoud uit te werken en veranderingen in maatschappelijke dialoog over de inhoud van het de praktijk te laten plaatsvinden.347 Deelnemers onderwijs bijvoorbeeld ‘nationaal en internationaal aan de gesprekstafels van de Lerarenadviesraad ongekend’.343 Ilja Klink noemt het Platform ‘dapper’ (LAR) wijzen op het belang van het betrekken van - hoewel ze de hoofdlijnen van het advies niet praktijkmensen uit alle lagen van het onderwijs ‘wereldschokkend’ vindt. Je zal maar met z’n 7-8en - ook het vervolgonderwijs - bij het vervolg van Dialoog: een voorstel moeten doen over het onderwerp waar Onderwijs2032.348 De Algemene Onderwijsbond iedereen expert in is.344 En Kätie Weiss zegt op de (AOb) sluit zich hierbij aan. De bond noemt het dialoogsite dat ze de insteek van het Platform zijn ‘eerste en belangrijkste aandachtspunt’ dat Onderwijs2032 heel goed vindt. het advies uitvoerbaar is en breed gedragen wordt terugblik en door de mensen die het moeten gaan uitvoeren. Het wordt nu niet van bovenaf opgelegd, maar de Dit kan door ze actief te betrekken bij de verdere leraren, scholen en andere deskundigen worden uitwerking. Net als het Platform Leraar2032 pleit de gevraagd wat zij belangrijk vinden. Dat is echt een AOb voor het instellen van lerarenteams die zich vervolg belangrijk verschil met de voorgaande vernieuwingen, continu uitspreken over aanpassing van de invulling waar vaak een verkapte bezuiniging in zat. Bij deze van de kerndoelen.349 Ook het landelijk overleg heb ik dat gevoel niet.345 lerarenopleiding basisonderwijs schrijft dat leraren een rol moeten spelen in de uitwerking van de visie. Verschillende bijdragen gaan over het voortzetten van de dialoog, het gesprek. Dat er binnen Dit betekent dat er ‘robuuste’ leraren moeten worden het traject Onderwijs2032 een nationaal opgeleid die nieuwsgierig, creatief, ontdekkend en curriculumdebat op gang is gekomen, zien de deskundige professionals zijn. Pabo’s willen in alle initiatiefnemers van het Platform Leraar2032 als opzichten hun bijdrage hieraan leveren.350 een grote winst. Het primair onderwijs pleit ervoor om diegenen Tegelijk spreken we daarmee de hoop uit dat dit die verantwoordelijk zijn voor het onderwijs een curriculumdebat niet verflauwt, dat dit curriculum- prominente plek te geven in het ontwerpproces: bewustzijn geen tijdelijk verschijnsel maar ‘een blijver- leraren, schoolleiders en schoolbestuurders. tje’ is - een structureel onderdeel van het denken en Aan hen de taak om in afstemming met hun

343 Berthold van Leeuwen op Twitter. 344 Ilja Klink op Twitter. 345 Kätie Weiss op de dialoogsite onsonderwijs2032.nl. 346 Platform Leraar2032 (alderikvisser.blogspot.nl, 13 oktober 2015): Curriculum: systematiek en dynamiek. Reactie #Leraar2032 op het advies van de Commissie Schnabel. 347 Gesprek met voorzitters AOb, CNV en FvOv, 9 november 2015. 348 Gesprekstafels tijdens bijeenkomst Lerarenadviesraad (LAR), 2 november 2015. 349 Algemene Onderwijsbond (5 november 2015): Inbreng AOb tbv consultatie Onderwijs2032. 350 Landelijk overleg lerarenopleiding basisonderwijs (1 december 2015): hoofdlijn advies over het onderwijs van de toekomst.

84 85 omgeving verder vorm te geven aan de invulling Onderzoek in de consultatieronde hoe ten behoeve van van de brede onderwijsopdracht om kinderen te een succesvolle invoeringsstrategie het onderwijsbeleid laten leren en ontwikkelen.351 Het Profielenberaad op een meer samenhangende manier gestalte kan adviseert om ook bij de implementatie van het worden gegeven en hoe afstemming tussen alle advies gebruik te maken van en aan te sluiten bij betrokkenen tot stand kan worden gebracht.354 de expertise en inzichten van scholen, docenten en onderwijsorganisaties. Daarbij kunnen ook Ook GEU wijst op het belang van afstemming uitgangspunten uit eerdere trajecten benut en samenwerking. De brancheorganisatie voor worden. Zo moet het advies voor schoolleiders aanbieders van leermiddelen, toetsen en educatieve organiseerbaar zijn, voor docenten werkbaar en dienstverlening schrijft dat hulpmiddelen in het voor de leerling studeerbaar.352 Ook het Platform onderwijs het beste tot hun recht komen wanneer Bèta Techniek beveelt aan in het eindrapport voort ze goed zijn ingebed in de onderwijskundige visie, te bouwen op wat er al is: de competenties van leraren en de technische infrastructuur van de school. Zo’n integrale Dit gaat over goede voorbeelden en concepten, maar benadering vraagt samenwerking en co-creatie ook over bestaande netwerken, expertise en kennis. met alle betrokkenen, zowel binnen als buiten de In het domein Natuur & Technologie zijn de afgelopen school.355 jaren al belangrijke stappen gezet naar toekomstgericht onderwijs. Het zou zonde zijn als deze niet benut Tot slot wordt ervoor gepleit de visie al te realiseren, worden en dat hier op voortgebouwd wordt.353 door verbindingen tot stand te brengen tussen het onderwijs en culturele en maatschappelijke In een aantal andere reacties wordt ook gewezen organisaties. Zo geeft UvA Erfgoed aan open te op de uitwerking van het advies in samenwerking staan voor samenwerkingen met het onderwijs.356 met verschillende partijen. In een blog op Olthof Onderwijs wordt hierover geschreven:

351 PO-Raad (30 november 2015): Reactie PO-Raad op Hoofdlijn advies platform Onderwijs2032. 352 Profielenberaad (22 oktober 2015): Reactie Profielenberaad op conceptadvies ‘Ons Onderwijs 2032’. 353 Platform Bèta Techniek (12 november 2015): Reactie Platform Bèta Techniek op Platform Ons Onderwijs 2032. 354 Olthof Onderwijs (olthofonderwijs.nl, 7 november 2015): #onderwijs2032: goed genoeg? 355 GEU (11 november): Reactie op voorstel Hoofdlijnadvies Onderwijs2032. 356 Vragenkaarten op bijeenkomst met maatschappelijke organisaties, 13 november 2015.

86 87 11 We leven in een maatschappij van netwerken. Kennis, contacten en informatie verspreiden zich sneller, vaker, intenser. Op de golven van oude, nieuwe en allernieuwste media. Dat vraagt om andere communicatie.

Om een open, luisterende houding van organisaties en individuen. Authentiek en betrouwbaar. Daar adviseren we u graag over. EMMA onderzoekt, advi- OVER DIT seert, schrijft en traint.

EMMA Experts in Media en Maatschappij ONDERZOEK www.emma.nl Den Haag

Dit onderzoek is uitgevoerd door:

Erika de Joode, MA Redacteur en onderzoeker EMMA - Experts in Media en Maatschappij [email protected]

Jan Maessen, MSc Onderzoeker EMMA - Experts in Media en Maatschappij [email protected]

Drs. Anne Verschraagen Adviseur en onderzoeker EMMA - Experts in Media en Maatschappij [email protected]

88 89 BijLAGE Ingezonden stukken (digitaal en per post) 1. Abe de Graaf (mail, 1 oktober 2015): Disruptieve innovatie in het onderwijs. 2. Academy 4 life (19 november 2015): Laatste input ons onderwijs 2032 n.a.v. bijeenkomst 13 november 2015. 3. Ad Maas (2015): Leerkracht veerkracht. Opvoeding, opvang en onderwijs. 4. A.H. Wesdorp namens de Vereniging voor Secretariële vakken en Leraren Machineschrijven (VSLM) (december 2015): Aan de leden van het Platform Onderwijs2032. 5. Algemene Onderwijsbond (5 november 2015): Inbreng AOb tbv consultatie Onderwijs2032. 6. André Beyersbergen van Henegouwen (mail, 1 oktober 2015): Onderwijs 2032. 7. André Kaptein (28 november 2015): reageren op de site. OVERZICHT BRONNEN 8. André van den Heijkant (1 december 2015): Onderdeel van verwerkingsopdracht masterclass MLE d.d. 3-11-2015 over het Hoofdlijn advies van Platform Onderwijs 2032. 9. Anneke Neijt en Theo Witte namens de meesterschapsteams Nederlands - Taalkunde/taalbeheersing en Nederlands - Letterkunde (9 november 2015): Aanbieding Manifest Nederlands voortgezet onderwijs. consultatiefase 10. Annemieke Huisingh (26 november 2015): notitie als aanvulling op uw advies. 11. Annemieke Huisingh (mail, 25 oktober 2015): KNAW/Reggio Emilia. 12. Ans van Gelder (mail, 26 oktober 2015): Visie vanuit Den Bosch. 13. Anton Bakker, Roger Baltus en Ron Meijer, docenten Katholieke Pabo Zwolle (30 oktober 2015): Bijdrage aan totstandkoming van het advies 2032. 14. Anton Willemse (23 november 2015): bijdrage 2032. 15. Arjen Wals, Dieuwke Hovinga, Gert Biesta, e.a. (cdn.groenebrein.nl, oktober 2015): Reactie Commissie Schnabel preadvies over het curriculum van het onderwijs van de toekomst - specifiek t.a.v. de positie van duurzaamheid in onderwijs. 16. B.J. Boot (13 november 2015): Wat is dat toch met typelessen? 17. Benno Grebe (mail, 2 oktober 2015): Dhr. Prof. Dr. Paul. Schnabel. Onderwijs2032. 18. Bob Wissink (mail, 28 oktober 2015): Reactie op hoofdlijn advies. 19. Carla van Boxtel en Ton van der Schans namens de VGN en het Meesterschapsteam Geschiedenis (11 november 2015): Reactie op het conceptadvies van Platform Onderwijs2032. 20. Caroline Pruymboom namens PI Research en het kenniscentrum SWPBS (30 oktober 2015): Gezondheid verdient een plek in het onderwijs. 21. Centrum Kinderfilosofie Nederland (6 november 2015): Schriftelijke feedback op hoofdlijn advies Platform Onderwijs2032. Twee- de bijdrage CKN. 22. Chris Hazelebach (14 november 2015): reactie op de bijeenkomst. 23. Claire Boonstra (operation.education.nl, 18 november 2015): Mijn antwoorden op de vragen waartoe. 24. Claudia Aguirre (2 oktober 2015): Hoe schrijven met de hand je verstand scherpt. 25. Coördinatorenoverleg van de zes Academies voor Lichamelijke Opvoeding (ALOCO) (15 november 2015): Reactie op eerste advies Platform Onderwijs 2032. 26. Coosje Dijkstra (27 oktober 2015): Verplichte leerlijn Voedselvaardigheden in het onderwijscurriculum is onmisbaar. Dit initiatief is ondertekend, ondersteund door: Sanne Niemer, Lifestyle, Energy, Fun & Friends; Jutka Halberstadt, onderzoeker kinderobesitas; Rinelle van den Top, Steunpunt Smaaklessen en EU-schoolfruit; Arielle de Jong, Kamer van Koophandel; Esther Boukema, Smaak te Pakken; Gerda Feunekes, directeur Voedingscentrum; Willieanne van der Heijden, Vilentum Hogeschool; M.Huitink, Vrije Universiteit; Dinand Ekkel, Cahvilentum; Lotje van de Poll, Schuttelaar adviesbureau gezonde en duurzame wereld. 27. Daniel Janssen (mail, 19 september 2015): Schrijven met de hand versus typen. 28. De Nationale Denktank 2015 (december 2015): Tien oplossingen voor het leren van de toekomst. Eindrapport 2015 De Nationale Denktank. 29. Désirée T.M Majoor namens het topteam Creatieve Industrie (10 december 2015): Reactie hoofdlijn advies DCC.

90 91 30. Diederik Schönau (14 oktober 2015): Kunst- en cultuureducatie in Onderwijs2032. dhr B. van den Brand – Collegedirecteur - ROC Midden Nederland; Esther Slinkman, projectleider vignet Gezonde School; 31. Diederik Schönau (2014): Ontwikkelingsgerichte zelfbeoordeling in de kunstvakken. Paulien van Haastrecht, Manager Nationale Programma’s Rutgers Kenniscentrum Seksualiteit; Annette Duenk, Senior 32. Diederik Schönau (28 oktober 2015): Toetsing in het onderwijs anno 2032. adviseur GGD GHOR; Frank Wolfs, In Beweging; Nijs de Graaff , Senior Beleidsadviseur Gemeente Rotterdam Maatschappe- 33. Drs. J.H. van Drooge, voorzitter Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON) lijke Ontwikkeling Afdeling Jeugd; Albertine Klein Velderman, medewerker projectenbureau GGD GHOR; Heleen Glazema, (1 november 2015): Reactie NVON op Hoofdlijn advies. GGD regio Utrecht; Marianne van der Zalm-Grisnich, Orthopedagoog NVO Generalist; Petra Vranken, GGD ZL; Gea 34. EDventure, Vereniging van Onderwijsadviesbureaus (10 november 2015): Rapportage Enquête finetuning Onderwijs 2032. Breebaart, GGD Hollands Noorden; Esther Kleine, GGD Hollands Noorden; Nina Jans, GGD Kennemerland; Resi Mangunku- 35. Edy Dumasy (28 september 2015): Informatie over het Amstelveense scholenproject ‘Ontmoeten en (her)denken’. sumo, GGD Kennemerland; Manita van Acker, GGD Gooi; Fiona Albers-Hoeving, Franciscusschool Ede; Jeannette van der 36. Elise Storck (december 2015): Ruimte om te kiezen. Veer, GGD Gooi en Vechtstreek; Igor Ivakic, Nederlands Centrum Jeugdgezondheid; Henneke Beekhuizen, GGD Hollands 37. Els van Wezel (mail, 19 oktober 2015): Kinderrechten Pabo Hogeschool Arnhem en Nijmegen. Midden; Saskia Luijer, GGD Gooi; Ank Simons, GGD Hollands Midden; Anne-Maaike Reitzema, GGD Hollands Midden; 38. Emiel Ubink (mail, 28 oktober 2015): Reactie advies Onderwijs2032. Mariette Haak, GGD HM; Martijn Sobels, regisseur Gezonde School; Wieteke van Wijhe, GGD Amsterdam; Roxanne 39. EP-Nuffic (29 oktober 2015): Reactie EP-Nuffic op hoofdlijn advies Platform2032. Meijer-Dellemijn, GGD Kennemerland; Emy van Maaren-Heyligers, GGD Brabant-Zuidoost; Wilma Kok, GGD Kennemerland; 40. Eric Oostdijk (mail, 8 november 2015): Eric Oostijk heeft je een video gestuurd: ‘Mindfulness in Schools: Richard Burnett at Ria Veldkamp, GGD Zuid Limburg; Liesbeth Remmers, staffunctionaris Centrum Jeugd en Gezin Den Haag; Marion TEDxWhitechapel’. Pijnenburg, GGD HVB; Han Franken, GGD Weest-Brabant; Roos Broedes, GGD Groningen; Roman Dingjan, GGD HM; Pim 41. Erik Bettink, Evert Besselsen en Anja Top, Ds. J. Fraanjeschool, De Vesting. Reformatorisch basisonderwijs (3 november Lamers, GGD Brabant-Zuidoost; Marja van Rooijen, GGD Regio Utrecht; Trudie van der Staak, GGD HVB; Jaap de Graaf, 2015): Platform reactie. Ivoren Kruis; Dorien Willems, PCPO Rijssen; Daniella Huberts, Virtuele Centra voor Jeugd en Gezin; Michel Limpens, GGD 42. Erna Brummel (1 december 2015): Platform Onderwijs2032 helpt vreemde talen onderwijs om zeep. Zuid; Dave Schoonen, Gezonde School; Sietske Algera, GGD HVB; Geertje Ariens, GGD Haaglanden; Ina Klingenberg, GGD 43. Esther Vaders (mail, 1 oktober 2015): Antwoorden op uw vragen over onderwijs van de toekomst. West-Brabant; Elly van den Dobbelsteen, GGD BZO; Tineke Jansen, Sportservice Overijssel; Pauline Geuijen, GGD HVB; Kelly 44. Eugenie van Dijck (oktober 2015): Worden wie je bent. De vrije school: voorbeeld voor inclusief onderwijs 2032! Konijn, GGD West-Brabant; Divya Boon, GGD Amsterdam; Judith Aerdts, GGD ZL; Ingrid op den Velde, GGD Flevoland; Joanna 45. Eva Maria Schneijderberg (9 november 2015): Antwoord op Persoonsvorming en Burgerschap in het onderwijs 2032. Korfage, GGD GHOR; Robin Planken, Inholland bewegingsonderwijs; Maria Jansen, GGD ZL; Saskia Kloet, Veiligheid NL; Ilse 46. Eva Maria Schneijderberg, Levenverrijkend onderwijs (4 november 2015): Persoonsvorming en Burgerschap in het Schramel, GGD RU; Liesbeth Faber, GGD HM; Ellie Kristens, GGD Twente; Caroline Pruymboom-Witlox, PiResearch; Caroline onderwijs 2032. Duygun-Van Moorsel, GGD BZO; Wim van Gelder, Van Gelder in Beweging, Inholland, Amanda van der Windt-den Toom, 47. Federatie van Onderwijsvakorganisaties (6 november 2015): Reactie op Hoofdlijn Advies: een voorstel van het Platform Onder- GGD Brabant-Zuidoost, Anke van Gestel, GGD Brabant Zuidoost, Desi Brouwer, zorgcoördinator Over Betuwe College wijs2032. Bemmel, Jaantje Bohnen, Docent MBO Food, Anita Popelier, GGD BZO; Ans de Laat, GGD BZO, Sabine Neppelenbroek, 48. Femke de Krijger (28 oktober 2015): Identi-tijd reactie Onderwijs2032. GGD GHOR; Monique de Beer, GGD West-Brabant; Yvonne van Duijnhoven, GGD Amsterdam; Anke van der Beek, GGD 49. Floor van de Werfhorst, OBS Klinkenborg, Kantens (4 oktober 2015): Schoolgids de Gezonde School. Flevoland; Danielle Brunenberg, GGD Brabant-Zuidoost; Lia Boer, GGD Amsterdam; Simon Weel, Nova College; Marijke van 50. Frans van Zelm (mail, 1 oktober 2015): Onderwijs2032: een voorstel. Berlo-Wouters, GGD BZO; Carola Mes, GGD BZO; Malika Zaouad, GGD ZL; AnneMarie Schuurman, GGD Flevoland; Peter van 51. Franz Josef Kremp (Ambassadeur van de Bondsrepubliek Duitsland) en Lauent Pic (Ambassadeur van de Republiek Frankrijk) Nierop, GGD BZO; Yvon Dieks, GGD HVB; Marjan Brugmans, GGD ZL; Muriel Weltens, Gemeente Rotterdam Maatschappelij- (mail, 8 december 2015): Advies over moderne vreemde talen. ke Ontwikkeling; Marieke van Paassen, GGD BZO; Meral Manav, GGD BZO; Mia Kosters, GGD Amsterdam; Emmy Thijssen, 52. Fred Janssen, ICLON, Interfacultair Centrum voor Lerarenopleiding, Onderwijsontwikkeling en Nascholing Universiteit Leiden GGD BZO; Joline van Lier, GGD Haaglanden; Patricia Senden, GGD ZL; Tom Roetert, Gezonde School; Gerda Kalsbeek, VR (10 december 2015): Discussiebijdrage Didactief over Onderwijs2032. Fryslan; Gwendolijn Boonekamp, hoofddocent Health Promotion, Hogeschool van Arnhem/Nijmegen; Jorine Juffermans, 53. Freudenthal Institute for Science and Mathematics Education, Universiteit Utrecht (13 november 2015): Advies van het HAN; Elske Beintema, GGD BZO; Martijn Smits, HAN; Annemarie Gietmann, GGD BZO; Monique de Kok, GGD BZO; Eveline Platform Onderwijs2032. Horssen, GGD Groningen; Sytske Balt, Veiligheidsregio Fryslan; Angelo Been, GGD Haaglanden; Rianne den Heijer, HAN; 54. Gabrielle Brouwer (mail, 6 oktober 2015): Inbreng leden Studentenraad MBO. Marleen Verhagen, GGD West-Brabant; Paula Dijkema, GGD Brabant Zuidoost; Hans Christiaanse, Sardes Samen leren 55. Gerard Knoef namens Stichting Educatieve Dans (11 november 2015): Dans in het onderwijs 2032? ontwikkelen; Pepijn van Hove, HAN Hogeschool; Desiree van de Lisdonk, HAN Hogeschool; Leo van Vegchel, SintLucas 56. Gerda Geerdink, Jeannette Geldens, Paul Hennissen, Lidewij van Katwijk, Bob Koster, Jeroen Onstenk, Ietje Pauw, Anje Ros, Boxtel; Mireille Prins, GGD Fryslan; Liesbeth te Vergert, GGD Zuidoost Fryslan; Christine van der Pal, GGD Fryslan; Ester Marco Snoek en Miranda Timmermans (10 november 2015): De kernopgaven bij het opleiden van leraren: kwalificatie, Luijmes, GGD GHOR; Coby de Haan, GGD Fryslan; Hieke Numan, GGD Fryslan; Marja Bouwmeester, GGD Fryslan; Gea van socialisatie en persoonsvorming van leerlingen, studenten en lerarenopleiders. der Zaag, GGD Fryslan; Pim Boswijk, Breingeheimen; Gerda Schillemans, GGD Flevoland; Carolien Wilschut-van Hooijdonk, 57. Gerdi Verbeet, voorzitter Nationaal Comité 4 en 5 mei, mede namens Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, GGD Haaglanden; Simone van Halteren, Gezonde School; Alette Broekens, GGD Haaglanden; Regina van der Meer, GGD Stichting Musea en Herinneringscentra 40-45 en Oorlogsgravenstichting (28 oktober 2015): Educatie Tweede Wereldoorlog. Haaglanden; Sytske Balt, GGD Fryslan; Christa Kruze, GGD Fryslan; Nel Joziasse, GGD GHOR; Petra Meijer, GGD Fryslan; 58. Gerlien van Dalen, directeur Stichting Lezen (30 oktober 2015): Belang van lezen in 2032. Reactie van Stichting Lezen op de Danielle Kriele-Boon, Trimbos Instituut; Ellen-Joan Wessels, GGD Twente; Jose Cuperus, Hogeschool van Arnhem; Jolande Analyse Dialoog Onderwijs2032. van Dijk, Jeugdgezondheidszorg Jeugd & Gezin Den Haag; Sjoukje Mos, GGD Amsterdam; Leonie van Vuuren, GGD 59. GEU (11 november): Reactie op voorstel Hoofdlijnadvies Onderwijs2032. Amsterdam; Mandy Gerritzen, GGD HVB; Jannie Dijkstra, GGD Fryslan; Lotte van Dieren, GGD Amsterdam; Anouk Wisse, 60. GGD GHOR Nederland, RIVM Centrum Gezond Leven en programma Gezonde School (oktober 2015): Gezondheid verdient GGD Amsterdam; Merlin Jurg, GGD Amsterdam; Marijke Boevé, GGD Amsterdam; Femke Hoekstra, GGD Amsterdam; Marije een plek in het onderwijs. Deze oproep wordt ondersteund door: Paulien van Haastrecht (Rutgers, kenniscentrum Bosma, GGD Fryslan; Ilona Steenkamer, GGD Amsterdam; Martijn van Aarle, HAN; Monique Boonekamp, GGD Haaglanden; seksualiteit) en Anton Kunst (AMC-Uva); Rinelle van den Top, Steunpunt Smaaklessen en EU-Schoolfruit, Wageningen Alice Valk, GGD Flevoland; Jan Bouwens, HAN; Joshua Broek, GGD Amsterdam; Milou Koldijk, GGD Amsterdam; Manon van University; Jeanet G. Bruining; Rena Braams; Frank van Bezouw, Cycloop Concept Creatie BV; Erna Mannen, Special Heroes; Eijsden, GGD Amsterdam; Jacqueline Leermakers-Kievits, GGD BZO; Bernadette Bos van Basten Batenburg, GGD Haaglan- Dr. Theo Paulussen, Senior onderzoeker / Programmaleider onderzoeksprogramma Vitale Kind, TNO Innovation for Life; den; Jenny van Leeuwaarde, GGD Amsterdam; Diana de Kruif, directeur Ziezo OBS; Astrid Nielen, GGD Amsterdam; Ylse van

92 93 Wieren, GGD Fryslan; Marjolein Bron, HAN; Angela Schultz, GGD West-Brabant; Yrsa Wagemaker, Huis voor Beweging; Actief Maas en Waal; Maria van Beekum, Oud-schoolbestuurder en beleidsmedewerker speciaal onderwijs; Henriette Jennifer Vreeken, GGD Amsterdam; Irene Koster, jongeren op gezond gewicht Den Bosch; Thera Knopperts, GGD Rombouts, Amsterdamse aanpak gezond gewicht; Angela Peper, Actief Maas en Waal; Pim van Dinteren, Combinatiefunctio- Amsterdam; Rinske Grol, GGD Fryslan; Vincent Busch, GGD Amsterdam; José Loof; Maarten Lemmink, GGD Haaglanden; naris Actief Maas en Waal; Steffie Bossink, Schooljudo; Michelle Stoel, Projectleider Gezond Gewicht; Sanne Welters-Reijn- Marja de Jong, GGD Fryslan; Hilde Oenema, GGD ZO Fryslan; Ingrid Broeders, HAN ;Marius de Konink, GGD Fryslan; Marieke ders, GGD ZL; Corry Buijs, GGD Fryslan; Marlies den Ouden, Team Alert; Fatima Debjani, Dienst Gezondheid en Jeugd, ZHZ; Dijkman, GGD Amsterdam; Ellen Vierwind, GGD BZO; Yvonne Koster, GGD Fryslan; Petra van der Hut, GGD ZO Fryslan; Sylvia Meijer, GGD Gelderland Zuid; Inge Frederiks, IrisZorg; Mirande Dawson, GGD Gelderland Zuid; Charlotte Bruinsma, Meriam Janssen, GGD HVB; Woltsje Bokma, GGD Fryslan; Jef Mathieu, ROC WB; Anna Brandsma, GGD Fryslan; Karen de GGD Amsterdam; Julia van Ooijen, GGD RU; Marjolijn Bosman, ROC Nijmegen; Michaela Schonenberger, GGD Amsterdam; Klerk, Jeugdarts KNMG; Mirjam Esther de Jong, GGD Fryslan; Marjan Zijlmans, GGD Fryslan; Dieke Benedictus, GGD Fryslan; Abdelouahad Lazar, Islamitische Basisschool As-Siddieq; Hack Goettsch, Sportservice Overijssel; Margret Witteveen, ROC Fre Schaaphok, GGD Fryslan; Rina Ykema, Gadaku Institute; Aart Sminia, GGD Amsterdam; Lidy van der Goot-Wilms; Marrit Nijmegen; Thijs Burgers, ROC Nijmegen; Gemma Rasing, ROC Nijmegen; Cinta van den Berg, ROC Nijmegen; Huib van de Nijman, GGD Amsterdam; Rianne Reijs, GGD ZL; Caren van Donzel-van Dijk, GGD HVB; A Goessen-Ickenroth, GGD ZL; Peter Kop, HvA; Fabienne Kop, ROC Nijmegen; Hannie Bankers, GGD West-Brabant; Babette Nillesen, ROC Nijmegen; Ellen Will, du Bois, GGD Fryslan; Marie-Louise Verhees, HAN; Ilona Reilink, GGD Twente; JRE van Klaveren, dienst gezondheid jeugd; ROC Nijmegen; Maike van den Brink, ROC Nijmegen; Aty van Dinteren, ROC Nijmegen; Titus Notermans, ROC Nijmegen; Irene Rutte-Remkes, GGD ZW; Ria Brouwer, GGD Fryslan; Wina Tjoa, GGD Amsterdam; Adrienne Nuiten, GGD West-Brabant; Madeline van Riemsdijk, GGD Amsterdam; Ellen Stahlie, ROC Nijmegen; Maurice Goes, LVO Maastricht; Sietske Bruijnis, Edward Mackenzie, GGD Groningen; Walter Leurink, HAN; Rob van Gaal, Jantje Beton; Tijs den Uijl, Jantje Beton; John Dierx, Professor Waterinkschool; Mary de Jong, Preventieadviseur IrisZorg; Margriet de Winkel, Adviseur IrisZorg; Luuk Samson, Leven Lang in Beweging, Avans Hogeschool; Marjo Hendriks, GGD ZL; Nelleke de Vos, GGD RU; JR Bouwmeester, Dienst Tandem Welzijn; Kitty van der Ploeg, Child Health TNO; Suzette Polman, ROC Nijmegen; Els Reuters, ROC Nijmegen; Marlou gezondheid jeugd; Secretariaat GGD Zuidwest; Esther Gijsen, GGD RU; Karin Bemelmans, Voedingscentrum; Francoise Eggen, GGD ZL; Sytske Balt, Vr Fryslan; J Veenstra, Comeniusnet; Hera Borst, Gemeente Utrecht; Maria Groot, Gemeente Marinus, GGD Twente; Geraldine Mulder, GGD Gelderland Zuid; Femke Breman, GGD Amsterdam; Laurens Geurtz, Corpus; Amsterdam; Davinja Staphorst, Gemeente Amsterdam; Rudy Muller, Gemeente Nijmegen; Judith Smetsers, Conexus; Monique Stals, GGD Gelderland Zuid; Anjella Huijgen, GGD Gooi; Sebastiaan van der Tier, GGD HM; Jan Paddenburg, Tinneke Beirens, AJN jeugdartsen Nederland; Esther Pijl, GGD West-Brabant; Danny Hijzelendoorn, Gemeente Amsterdam; Gemeente Amsterdam; Sjaak de Gouw, GGD HM; Rian Haver-Scheen, GGD Gelderland Zuid; Wendy Schneider, GGD GHOR; Christine Eggenkamp-Vink, GGD Zaanstreek-Waterland. Simon Gribling, Hogeschool van Amsterdam; Margreet Dragt, GGD NOG; Anne Ausema, GGD Amsterdam; Eline Dekker, GGD 61. Gisela Althaus (mail, 1 oktober 2015): Interview in AD. Gelderland Zuid; Judith Keizers, GGD Twente; Marga Waltz, GGD Twente; Monique Heemskerk, GGD ZW; Margriet Oosting, 62. Guido Evers (mail, 29 september 2015): Mythen en verhalen. GGD ZW; Yvonne Meerman, GGD Gelderland-Zuid; Bernadette Janssen, GGD Gelderland-Zuid; Georgette Wusten, GGD 63. Guus Geisen (20 november 2015): Reactie op hoofdlijn advies. Amsterdam; Evelien te Rietstap, Sportservice Nijmegen; Jose van Beers, GGZ Meldpunt Zorg en overlast, steunpunt huiselijk 64. Hanneke van de Meerendonk (19 oktober 2015): ONDERWIJS 2032. Wat moeten kinderen straks leren om een vliegende start te geweld; Inge Duijsens, GGDZL; Warden Wolfert, GGD Gelderland Zuid; Esther Batelaan, GGD Amsterdam; Veronique kunnen maken op de arbeidsmarkt én welke kennis en vaardigheden hebben zij nodig om optimaal te kunnen functioneren in de Wennink-Wijnands, GGD ZL; Wouter Hebbink, Sportservice Nijmegen; Huub Toussaint, HVA; Barbara de Meijer, GGD samenleving van de toekomst? Gelderland Zuid; Freyja van Lint, GGD ZL; Gonnie Staaks-Nijssen, Consulent Veiligheid en Gezondheid; Sandrien Wansink, 65. Hannie Lucassen, Fontys lerarenopleiding Sittard (27 november 2015): discussieavond Onderwijs2032 in Limburg. Maastricht University; Judith Tijsma, GGD Fryslan; Jose Keetelaar, GGD Gelderland-Zuid; Thijs de Groen, Brede School de 66. Hans Palings, Tine Béneker, Rob van den Boorn e.a. in Geografie (oktober 2015): ‘Het toekomstbeeld van leerlingen. Toekomst? Dukendonck; Lianne Duijs, College PZ; Liesbeth de Bock, College PZ; Ivonne van Os, Team preventie en jeugd; Paul Dat is iets tussen 1 en 30 jaar’. Willemsen, Iris Zorg; Sanne Franssen, GGD Amsterdam; Denise Kempers, Beweegmanager Jump-in, stadsdeel A’dam Noord; 67. Hans Teunissen, voorzitter Nederlandse Vereniging van Leraren Maatschappijleer (NVLM) (20 november 2015): reactie op Goke Zijlmans, GGD Gelderland Zuid; Mirjam Esther de Jong, GGD Fryslan; Naima Adardour, GGD Amsterdam; Carlo van der hoofdlijnen van uw advies. Linden, Gemeente Amsterdam West; Martine Jurriens, IrisZorg; Tryntsje van der Wal, GGD Fryslan; Tanja de Best-Kersten, 68. Hans van Zoggel (24 november 2015): Advies aan platform onderwijs2032 mbt persoonlijke ontwikkeling (RI). GGD Gelderland-Zuid; Tamara Baert, IrisZorg; Jolanda Veenstra, GGD Fryslan; Lenneke van Tol, GGD Amsterdam; Lindsy Grif- 69. Harrie Romijn (mail, 5 oktober 2015): Dekker: “kijk serieus naar Engelse les voor kleuters”. fioen, Amsterdam; Jose Lentjes, GGD Amsterdam; Desi Brouwer, OBC Bemmel; Elies Backus, GGD Gelderland Zuid; Nelly 70. Harry Stokhof (mail, 5 oktober 2015): Reactie op advies 2032 - voorbeeld van integratie wereldoriëntatie en vraaggestuurd leren Snels-Dolron, Expertisecentrum Kind en Scheiding, KIES; Jessica Brussee, GGD Haaglanden; Annelies Boon, ASKO-scholen; basisschool de Lanteerne in Nijmegen. Helma Langedijk, GGD Hollands Noorden; Michael Flierman, ASKO-scholen; Fleur Verkade, GGD ZL; Erica Poudel-Jester- 71. Hartger Wassink, Gijs Verbeek, Luc Stevens namens NIVOZ Forum (10 november 2015): De leerling als mens: uitgangspunten houdt, Docent bewegingsonderwijs lbs As-siddieq; Gina Peea, Gezonde School; Anke Nooijens, Gezonde School; CA Kenens, voor een nieuw curriculum. Beschouwing NIVOZ op voorlopig advies Platform Onderwijs2032. Diesnt geszondheid en jeugd ZHZ; Marielle Schipperen, Dienst gezondheid en jeugd zhz; Carola Schrijvers, GGD ZHZ; Mara 72. Hartstichting, Het Oranje Kruis, Rode Kruis en Taskforce QRS (11 november 2015): Antwoorden op de vragen betrekking Visser, Gemeente Amsterdam; Marcel Bosse, Jeugdsportcoordinator Oud West Amsterdam; Ilse Peters, GGD Amsterdam; hebbend op de hoofdlijnen van het advies van het Platform Onderwijs2032. Hilde Stegeman, GGD Amsterdam; Barbara Wijsen, College PZ; Anneke Wiggens, College PZ; Jesper Smit, Piramide School; 73. Hartstichting, Het Oranje Kruis, Rode Kruis en Taskforce QRS (11 november 2015): Reactie op Kaartenset Hoofdlijnen advies Corine van der Wijst, OBS de Poolster; Astrid van Ouwerkerk, GGD RU; Felipe dos Santos Mota, Gemeente Amsterdam; Anke Platform 2032. Maas, GGD ZL; Silvia Zandvoort, GGD West Brabant; Marian van Vilsteren, GGD Gelderland-Zuid; Geertje de Man, 74. Hartstichting, Oranje Kruis, Rode Kruis en Taskforce QRS (30 oktober 2015): Reactie op Hoofdlijn advies. Talentmakelaar Waterlandpleinbuurt en Banne; Bert de Haas, Actief Maas en Waal; Antje van Amsterdam, gemeente 75. Ida Huzen (mail, 16 oktober 2015): Inz. het voorkomen van RSI aangezien leerlingen meer digitaal gaan werken. Amsterdam; Patricia Louter, Koninklijke Nederlandse Hockeybond; Sonja Yerna, GGD ZL; Brechtje Bandell, GGD Gelder- 76. Interinfo Groep Nederland (3 november 2015): Reactie op de hoofdlijn van het advies over het onderwijs van de toekomst vanuit land-Zuid; Joop ten Dam, Jogg; Maria Heijna-Verhoef, ROC Nijmegen; Lilian Palmen, ROC Nijmegen; Cecile Boer, Gemeente het gezichtspunt van de typvaardigheid. Amsterdam; Judith Ludding, GGD Utrecht; Ananda van Leeuwaarde, GGD Amsterdam; Dogan Oorthuis, Gemeente 77. Iris van de Griendt namens Preventieve Geestelijke Gezondheidszorg (PGGZ) (2 november 2015): Dit mag niet ontbreken bij Amsterdam; Marianne Mahieu, Gemeente Amsterdam; Inge Broekx, Elance Academy; Susanne Jungerhans-Wierema, onderwijs. Gezonde School; Thomas Hooft, Gezonde School; Lizet Rigter, GGD Flevoland; Monique l’Hoir, TNO; Ted Beute, programma- 78. Jan den Holder (16 december 2015): Blind typen. manager Scholenaanpak Gezond Gewicht; Gemma van Ruitenbeek; Wilma de Jong, GGD Fryslan; Monique van Ark, 79. Jan de Vos (mail, 4 oktober 2015): Bestel en organisatie, ontzuiling en sociaal kindgerichtheid. Hogeschool Leiden; Bert Cleij, ROC Nijmegen; Leendert van Gaalen, Monkey Moves, Docent LO; Mari Janssen Steenberg, 80. Jan Veldhuis (8 december 2015): Reactie op ‘Hoofdlijn advies: een voorstel’.

94 95 81. Janneke Spanninga (mail, 6 oktober 2015): Toelichting op Gezonde School en Voedselvaardigheden tbv Platform 2032. 115. Marianne Bodde-Alderlieste in Levende Talen Magazine 2015: ‘Ambities voor vroeg Engels. Niet het lespakket bepaalt de leerlijn, 82. Jannie Mijnbeek namens Klankbordgroep Corlaer College (3 november 2015): Reactie platformonderwijs. maar het beoogde ambitieniveau’. 83. Jantien Westerveld namens Meer Muziek in de Klas (13 november 2015): Reactie Méér Muziek in de Klas op Platform onderwijs 116. Marieke Longcamp, Céline Boucard, Jean-Claude Gilhodes en Jean-Luc Velay (2 oktober 2006): Remembering the orientation of 2032, Hoofdlijn advies: een voorstel. newly learned characters depends on the associated writing knowledge: A comparison between handwriting and typing. 84. Jasper Lok: Achtergrondnotitie tbv Onderwijs 2032 t.a.v. Gezonde School. 117. Mariet Mattheij (mail, 28 oktober 2015): Aan de leden van het Platform Onderwijs 2032. 85. Jelmer Hoogland namens LAKS (16 november 2015): Resultaten digitale vragenlijst achterban onderwijs2032. 118. Mariette Tesselhof (7 december 2015): Blind typen in het basisonderwijs. 86. Jelmer Hoogland namens Landelijk Actie Komitee Scholieren (LAKS) (3 november 2015): Feedback OW2032 rapport. 119. Marina Senten namens Samenwerkende GezondheidsFondsen (11 november 2015): Beantwoording SGF vragen hoofdlijnen 87. Jeroen van der Ent (mail, 9 oktober 2015): Nieuwe Nederlandse uitvinding om spelenderwijs Engels te leren aan jonge kinderen. concept advies 2032. 88. Jet van Gelder, Teun Tieleman en Suzanne Adema namens de Vereniging Classici Nederland, het VO-WO-overleg Grieks en 120. Marja Rietveld (mail, 12 november 2015): Ongelijkheid in het onderwijs. Latijn en het meesterschapsteam Grieks en Latijn (10 november 2015): Reactie Vereniging Classici Nederland, Platform VO-WO 121. Marjelle van Hoorn (VSC netwerk van wetenschapsmusea en science centra), Hanno van Keulen (Windesheim Flevoland) en Meesterschap. en Yuri Matteman (Naturalis Biodiversity Center) (30 oktober 2015): Aanbevelingen hoofdlijn advies: een voorstel Platform 89. John Zant (28 oktober 2015): Reactie op het Advies van het Platform Onderwijs 2032. Onderwijs2032. 90. Joke van der Leeuw-Roord, Secretary General Lifelong Learning Platform Brussels (26 november 2015): een paar gedachten 122. Marjet Huiberts (6 november 2015): Reactie voorstel Platform Onderwijs 2032. over het hoofdlijn advies. 123. Markus Altena Davidsen (21 september 2015): Visie voor het religieonderwijs. 91. Jolanda Hertogs (23 november 2015): advies bij 2032. 124. Martin de Goffau (mail, 28 september 2015): Vraag over ‘Toekomstgericht curriculum in het funderend onderwijs’. 92. Jongeren op Gezond Gewicht, Nederlands Instituut voor Sport en Bewegen, Sportontwikkeling NOC*NSF en Vereniging 125. Mathijs van den Berg (mail, 4 oktober 2015): Reactie advies Platform Onderwijs2032. Sport en Gemeenten (29 oktober 2015): Brief commissie Platform Onderwijs 2032. 126. Mindfulness All-Party Parliamentary Group (oktober 2015): Mindful Nation UK. 93. Joop Lambert (3 november 2015): Advies Platform Onderwijs 2032. 127. MO Groep (19 november 2015): Input onderwijsplatform2032 conform afspraak. 94. Joppe Muller (21 december 2015): Nederland loopt achter, coderen voor kinderen. 128. Moniek Warmer (mail, 5 oktober 2015): Goede voorbeelden samenhang. 95. J.P. Bakker, A.M. de Best, D. Conway en H.J.G. Waaijer (14 december 2015): Plan lesaanbod voor primair onderwijs groep 7 en 8 129. Nan Botting (mail, 6 oktober 2015): Hoofdlijn advies. over het recht. 130. Nan Wijffels (mail, 1 oktober 2015): Verontwaardiging. 96. Jules Goossens (mail, 2 oktober 2015): Onderwijs2032. 131. Nancy Bogers-Moors (mail, 13 oktober 2015): Reactie advies Onderwijs Platform 2032. 97. Karin den Heijer (28 oktober 2015): Gesprek Van der Touw met Den Heijer. 132. Nationale Denktank (1 oktober 2015): ExpertForum Nationale DenkTank 2015. 98. Kätie Weiss (27 oktober 2015): Bijdrage aan ons onderwijs in 2032 van Kätie Weiss. 133. Nederlandse Vereniging van Wiskundeleraren (5 november 2015): Reactie NVvW op het Hoofdlijn advies: Een voorstel. 99. Kätie Weiss (mail, 19 oktober 2015): Graag bijdragen aan ontwerpfase Onderwijs2032. 134. Nederlandse Vereniging voor het Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON) (22 november 2015): Reactie NVON naar 100. Kenniscentrum Frankrijk-Nederland (KFN), sectie Frans Levende Talen, Stichting Romanisten aan de Nederlandse aanleiding van bijeenkomst van vrijdag 13 november. Universiteiten (SRNU), Vereniging Lerarenopleiders Frans (VLOF), Camiel van Woerkum (2 november 2015): Gezamenlijk 135. Nederlandse Vereniging voor Logopedie en Foniatrie (27 oktober 2015): Reactie op advies. statement t.b.v. overleg met OCW. 136. NJR (4 november 2015): Reactie NJR op hoofdlijnen advies Platform Onderwijs2032. 101. Kerstin Hämmerling namens de Actiegroep Duits (mail, 11 november 2015): Reactie op ‘Hoofdlijn advies: een voorstel’. 137. Odile Nijenhuis (12 oktober 2015): Reactie op Rapport “Onderwijs 2032”. 102. Kete Kervezee en Katja van Vliet, commissie Innovatie Zorgberoepen & Opleidingen van Zorginstituut Nederland (12 novem- 138. P. IJsbrandy (mail, 2 oktober 2015): Duits taal onderwijs. ber 2015): Reactie op ‘Hoofdlijn advies: een voorstel’ van het Platform Onderwijs 2032. 139. Peter Peereboom (16 december 2015): Vorming. 103. Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap (10 november 2015): Reactie KNAG op voorlopig advies. 140. Peter Raktoe (mail, 17 oktober 2015): Beoordeling concept. 104. Koninklijke Vereniging voor Lichamelijke Opvoeding (28 oktober 2015): Reactie KVLO op het eerste advies van het Platform 141. Pieter de Bruijn namens de meesterschapsteams Vakdidactiek Geesteswetenschappen (29 oktober 2015): Onderwijs2032. Reactie vakdidactisch Meesterschap Geesteswetenschappen Hoofdlijnadvies Onderwijs2032. 105. Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst (LKCA) (oktober 2015): Hoofdlijn advies Platform Onderwijs2032: 142. Pieter Hasselton (1 oktober 2015): Engels op de kleuterschool. cultuur krijgt meer ruimte maar de onderwijsdag nog niet. 143. Pieternel Bottema namens Sectie NGT Levende Talen (mail, 12 november 2015): Feedback Onderwijsplatform 2032. 106. Landelijk overleg lerarenopleiding basisonderwijs (1 december 2015): hoofdlijn advies over het onderwijs van de toekomst. 144. Pim Breebaart (mail, 8 november 2015): Nabrander van Pim Breebaart. 107. Leo de Groot (mail, 11 november 2015): Lessen over voedsel in het onderwijs. 145. Platform Bèta Techniek (12 november 2015): Reactie Platform Bèta Techniek op Platform Ons Onderwijs 2032. 108. Leo Verhoef (mail, 1 oktober 2015): Engels voor kleuters. 146. Platform Handschriftontwikkeling (mail, 15 oktober 2015): Reactie op het voorstel van advies aan dhr. S. Dekker. 109. M.M.C. Eijkelhof (20 november 2015): meer over minder in Engeland. Royal Society: Vision for science and mathematics 147. Platform Leraar2032 (alderikvisser.blogspot.nl, 13 oktober 2015): Curriculum: systematiek en dynamiek. Reactie #Leraar2032 education. op het advies van de Commissie Schnabel. 110. Maaike Reijntjes (juli 2009): Dans in Zicht. Onderzoek naar het voorkomen van het vak dans in het (speciaal) basisonderwijs in 148. Platform Mensenrechteneducatie (9 november 2015): Schriftelijke feedback op Hoofdlijn advies: een voorstel (d.d. 1-10-2015). Nederland. 149. Platform Taalgericht Vakonderwijs (31 oktober 2015): Reactie op Onderwijs 2032 vanuit het Platform Taalgericht Vakonderwijs. 111. Margot Meeuwig en Marian de Graaf: Reactie op advies onderwijs2032 en uitnodiging voor bezoek. 150. PO-Raad (30 november 2015): Reactie PO-Raad op Hoofdlijn advies platform Onderwijs2032. 112. Margriet Gersie en Frank van der Hulst namens de Raad van Twaalf (5 november 2015): Reactie Raad van twaalf op advies. 151. Profielenberaad (22 oktober 2015): Reactie Profielenberaad op conceptadvies ‘Ons Onderwijs 2032’. 113. Marianne Bodde-Alderlieste (namens Vedocep/Levende Talen, 20 oktober 2015): Vaste Cie Onderwijs 201015. 152. Programmamanager Mediawijzer.net in samenwerking met Stuurgroep, Kerngroep en Programmaraad Mediawijzer.net (19 114. Marianne Bodde-Alderlieste in JSW (2 oktober 2015): ‘Het ambitieniveau bepaalt de leerlijn. Wat levert vroeg Engels op?’ oktober 2015): Notitie Mediawijzer.net. Suggesties en overwegingen bij Hoofdlijn advies Platform Onderwijs 2032.

96 97 153. Robert Verlinden (mail, 6 oktober 2015): Je suis Emile Rousseau: Dekker roept op te reageren op advies Platform Onderwijs2032. 185. Werkgroep Wiskunde voor Morgen (30 oktober 2015): Reken- en Wiskundeonderwijs voor 2032. Een reactie op het “Hoofdlijnad- 154. Roeland Smeets (1 november 2015): Ruimte, tijd. vies: Een voorstel” van het Platform Onderwijs2032. 155. Rosanne Langerijs (8 december 2015): Belang van Frans op de middelbare school. 186. Wijzer in Geldzaken en Nibud (28 oktober 2015): Reactie op Hoofdlijn advies Platform Onderwijs2032. 156. Rutgers Kenniscentrum seksualiteit, GGD GHOR Nederland en RIVM Centrum Gezond Leven (19 november 2015): Vervolg 187. Wilko Dijkhuis (mail, 3 oktober 2015): Hoofdlijn advies, een voorstel. gesprek vrijdag 13 november, Onderwijs2032. Bijlage Gezondheid onderwijs. 188. Willem Kneepkens (3 november 2015): Telefoongesprek reactie advies Onderwijs2032. 157. Samenwerkende GezondheidsFondsen (2 november 2015): Reactie SGF op hoofdlijnadvies. 189. Willemien den Hollander namens het sectiebestuur Engels Levende Talen (16 november 2015): Reactie van de Sectie Engels 158. Sandra Biesheuvel (5 december 2015): onderwijs 2032 Frans. van de Vereniging van Leren in Levende Talen op het eerste rapport van het Platform Onderwijs 2032. 159. Simone Walvisch (poraad.nl, 18 november 2015): Simone Walvisch: Een evenwichtig onderwijsstelsel. 190. Wilma Cornelisse (26 augustus 2015): onderwijs2032/amsterdamse competitie. 160. Sportraad Amsterdam (18 november 2015): Bewegen en bewegingsonderwijs in Onderwijs2032. 191. Yra van Dijk (Universiteit Leiden), Marc van Oostendorp (Meertens Instituut), Thomas Vaessens (Universiteit van Amsterdam) 161. Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, S. Dekker: Tweede Kamer, vergaderjaar 2014–2015, 31 293, nr. 232. en Arie Verhagen (Universiteit Leiden) (25 november 2015): Onderwijs2032. Primair Onderwijs. Brief van de Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. 162. Stefan de Haan (19 november 2015): Beschouwing en adviesrapport nav Masterclass ‘Curriculum 2032’ bij Master in Leadership in Education - Fontys Kind en Educatie. 163. Stichting Innovatie Onderwijs in Bètawetenschappen en Technologie (30 oktober 2015): Reactie op ‘Hoofdlijn advies’. Bijeenkomsten en gesprekken 164. Suzanne Bisschops (3 december 2015): Kokkerelli & Kids University for Cooking 165. Sybolt Muizelaar (22 oktober 2015): Onderwijsproject Mearslach. Korte samenvatting. 1. Gesprek met Thom de Graaf van de Vereniging Hogescholen, 29 september 2015. 166. Sybolt Muizelaar (22 oktober 2015): Platformonderwijs2032. 2. Gesprek op basisschool Pantarijn De Meern, 1 oktober 2015. 167. Sybolt Muizelaar (22 oktober 2015): Projekt Fryslân as proeftún foar in Mearslach/Friesland als proeftuin voor een Meerslag 3. Gesprek met Jan Müller, John Leek en Mary Berkhout (Mediawijzer.net), 5 oktober 2015. (Zie ook: Programmamanager (2015- 2020). Mediawijzer.net in samenwerking met Stuurgroep, Kerngroep en Programmaraad Mediawijzer.net (19 oktober 2015): Notitie 168. Theodoor Meedendorp (11 december 2015): Aandacht voor levensbeschouwing, godsdienst en religie in het onderwijs. Mediawijzer.net. Suggesties en overwegingen bij Hoofdlijn advies Platform Onderwijs 2032.) 169. Thomas Cool (mail, 19 oktober 2015): Onderwijs 2032 - Verschil tussen wiskunde en “wiskunde” - Wetenschappelijk wangedrag 4. Onderwijsfestival Kids Crowd, 9 oktober 2015. t.a.v. onderzoek naar onderwijs in wiskunde. 5. Lerarencongres, 7 oktober 2015. 170. Tine Béneker (lectorale rede, 13 december 2013): Hun toekomst, onze toekomst? Toekomstgericht onderwijs in de 6. Gesprek met de Onderwijscoöperatie en Platform Leraar2032, 12 oktober 2015. gammavakken. 7. Gesprek op het Ulenhof College Doetinchem (mavo/havo/vwo), 12 oktober 2015. 171. Tine Béneker en Iris Pauw in Geografie (oktober 2015): ‘Toekomstbestendig aardrijkskundeonderwijs’. 8. Gesprek op Ulenhofcollege in Doetinchem (havo/vwo), 12 oktober 2015. 172. Tineke Jansen namens Gezonde School (30 oktober 2015): Gezondheid verdient een plek in het onderwijs. 9. Miniconferentie PO-raad en VO-raad, 14 oktober 2015. 173. Trees Aler en Berrie de Zeeuw namens Sectie Frans Levende Talen (10 november 2015): Aan de leden van het Platform onson- 10. Gesprek met vaste Kamercommissie Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, 15 oktober 2015. derwijs2032. 11. Gesprek op de lerarenopleiding en Bestuurs- en organisatiewetenschap van de Universiteit Utrecht, 21 oktober 2015. 174. Vakdidactiek Geesteswetenschappen (16 november 2015): reactie op het conceptadvies van Platform Onderwijs 2032. 12. Regiobijeenkomst PO-raad, 22 oktober 2015. 175. Vakdidactiek Geesteswetenschappen (27 oktober 2015): Reactie Vakdidactiek Geesteswetenschappen - Cultuureducatie - Onder- 13. Gesprek op basisschool De Vlashof in Tilburg, 22 oktober 2015. wijs2032. 14. Werkbezoek medialab Cinekid Festival, 22 oktober 2015. 176. Vereniging Filosofiedocenten in het Voortgezet Onderwijs (18 oktober 2015): Reactie VFVO op advies 2032. 15. Gesprek op de Hanzehogeschool in Groningen, 26 oktober 2015. 177. Vereniging tot bevordering van schoolonderwijs op gereformeerde grondslag (VBSO) (23 november 2015): Reactie op 16. Gesprek met Technische Universiteiten Delft, Twente en Eindhoven, 26 oktober 2015. (voorlopig) advies onderwijs 2032. 17. Gesprek op Wolfert PRO in Bergschenhoek (vmbo/mavo), 27 oktober 2015. 178. Vereniging van Leraren in de Levende Talen, sectiebestuur Nederlands (29 oktober 2015): Het vak Nederlands in het (voort- 18. Brainstormsessie leraren, schoolleiders en educatiemedewerkers Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateur- gezet) onderwijs van 2032. Reactie op het voorstel van het Platform Onderwijs2032, gevolgd door de visie van het sectiebestuur kunst (LKCA) en Fonds voor Cultuurparticipatie (FCP) over hun programmering voor PO en VO, 28 oktober 2015. Nederlands van de Vereniging van Leraren in de Levende Talen. 19. Gesprek op het Stanislascollege in Delft (vmbo), 28 oktober 2015. 179. Vereniging van Leraren Levende Talen (11 november 2015): Reactie van de Vereniging van Leraren Levende Talen op het eerste 20. Gesprek met de MOgroep, 29 oktober 2015. rapport van het Platform Onderwijs2032. 21. Gesprek met de Jongerentaskforce Kindermishandeling, 29 oktober 2015. 180. Vereniging van vrijescholen (27 november 2015): Visie op Onderwijs2032. 22. Hoe leren wij in de toekomst? Verslag van de SER-dialoogbijeenkomsten over leren in de toekomst, 30 oktober 2015. 181. Verus, Vereniging voor katholiek en christelijk onderwijs (30 november 2015): Reactie van Verus op het hoofdlijnenadvies van 23. Gesprekstafels tijdens bijeenkomst Lerarenadviesraad (LAR), 2 november 2015. het platform #Onderwijs2032. 24. Gesprekken over toetsing, toezicht, lerarenopleidingen en educatieve uitgeverijen; 2, 9 en 11 november 2015. 182. VGN Kleio: Geschiedenisonderwijs #2032. 25. Ouderavond over OnsOnderwijs2032 op OBS De Hagenpoort in Deventer, 3 november 2015. 183. VO-raad (6 december 2015): Scholen en lerarenteams in de hoofdrol in het onderwijs van de toekomst. 26. Gesprek op Lyceum Oudehoven in Gorinchem (havo/vwo), 5 november 2015. 184. Werk- en Steungroep Kleuteronderwijs (21 oktober 2015): De kleuter aan de basis van het onderwijs. Reactie van de Werk- en 27. Workshop Universiteit van Tilburg over Onderwijs2032, 6 november 2015. Steungroep Kleuteronderwijs op het voorlopig advies van het Platform Onderwijs2032 van 1 oktober 2015. 28. Gesprek met voorzitters AOb, CNV en FvOv, 9 november 2015.

98 99 29. Strategisch Beraad Kunstonderwijs (9 november 2015): Bespreking en advies Voorlopig advies Platform Onderwijs 2032. 19. Manuela Kalsky (nieuwwij.nl, 22 november 2015): Ik ben een seculiere theoloog. 30. Gesprek op middelbare school ’t Ravelijn in Steenbergen (vmbo/mavo), op 10 november 2015. 20. Marjolein Ploegman (marjoleinploegman.nl, 28 november 2015): Onderwijs2032. 31. Gesprek op Vathorstcollege (vmbo-t/havo/vwo) in Amersfoort, 10 november 2015. 21. Marjolein Zwik (wij-leren.nl): Enkele overdenkingen bij Schnabel I #onderwijs2032. 32. Gesprek op De Optimist in Emmeloord (vso), 11 november 2015. 22. Nationale Onderwijsgids (nationaleonderwijsgids.nl, 19 november 2015): Debat Onderwijspoort: ‘Leraar en school op weg naar 33. Gesprek op ROC Nijmegen, 12 november 2015. 2032’. 34. Gesprek met maatschappelijke organisaties in Utrecht, 13 november 2015. 23. Olthof Onderwijs (olthofonderwijs.nl, 7 november 2015): #onderwijs2032: goed genoeg? 35. Vragenkaarten op bijeenkomst met maatschappelijke organisaties, 13 november 2015. 24. Onderwijs van morgen (onderwijsvanmorgen.nl, 9 oktober 2015): Onderwijs van morgen. Wat vindt u? 36. Congres Vereniging van Lerarenopleiders, 13 november 2015. 25. Paul Kirschner (onderzoekonderwijs.net, 30 november 2015): Over de “bruikbaarheid van nutteloze kennis”. 37. Gesprek op basisschool De Bras in Den Haag, 17 november 2015. 26. Paul van der Velpen, directeur Publieke Gezondheid GGD Amsterdam (ggdghor.nl, binnenlandsbestuur.nl, 19 november 38. Ingezonden reacties op het Advies van Platform Onderwijs 2032, uitgereikt aan de heer Paul Schnabel tijdens de Discussie- 2015): Gaat onderwijs kinderen ongezond maken? avond Onderwijs2032 in het Gouvernement aan de Maas, 23 november 2015. 27. Reinout van Brakel (sargasso.nl, 21 oktober 2015): Het ideale curriculum. 39. Gesprek op basisschool De Fonkelsteen in Zaltbommel, 24 november 2015. 28. Ronald Buijt (joop.nl, 26 oktober 2015): Onze toekomst zit in onderwijs. 40. SLO (24 november 2015): Rapportage van de discussietafels voortgezet speciaal onderwijs (VSO) 2032 met leraren, schoolleiders 29. Susan Nielsen (oregonlive.com, juni 2014): Top 10 life skills people wish they had learned in school: Washington Post opinion. en bestuurders op 2, 8, 9 en 10 september. 30. Ton van Haperen (tonvanhaperen.com, 2015): Staatspedagogiek. 41. Conferentie SLO, 10 december 2015. 31. Trudie Schils (trudieschils.nl, 18 november 2015): Curriculum voor de toekomst. 42. Verslag Meet Up (Ontwikkelingsgericht) Onderwijs in 2032, De Activiteit en de OGO Academie, 10 december 2015. 32. Wim Rutgers (wimrutgers.wordpress.com, 2 oktober 2015): Brevet van onvermogen 43. Gesprek met de Actiegroep Duits, 16 december 2015. 44. Gesprek met de Actiegroep Frans, 16 december 2015. 45. Bijeenkomst bibliotheekdirecteuren, 17 december 2015. 46. Visiegroep Frans: Levende talen, Vereniging Lerarenopleiders Frans, Kenniscentrum Frankrijk-Nederland, Camiel van Actueel Woerkum, SRNU (18 december 2015): Frans voor nu en de toekomst: gesprek met de commissie Ons Onderwijs 2032. 1. 360 (360magazine.nl, 5 oktober 2015): Is de digitale revolutie in het onderwijs weggegooid geld? 2. Aaldert van Soest (nd.nl, 1 oktober 2015): Onderwijs in 2032: Meer engels, minder topografie. 3. AD (16 oktober 2015): Bevredig ‘t Koninkrijk der Nieuwsgierigen. Blogs en online bijdragen 4. AD.nl (ad.nl, 8 oktober 2015): Hartstochtelijk pleidooi voor programmeren op school. 5. Aleid Truijens (de Volkskrant, 10 oktober 2015): ‘Kennis zit niet meer in je hersenen’. 1. AOb (aob.nl, 10 november 2015): AOb wil dat leraren meepraten over nieuw curriculum. 6. Algemeen Dagblad (ad.nl, 17 oktober 2015): Enquête: Ouders willen meer vakken in het basisonderwijs. 2. Bart Albers (blog.donders.ru.nl, 16 november 2015): De lerende mens. 7. Amber Walraven (amberwalraven.edublogs.org, 7 oktober 2015): #Onderwijs2032 en de lerarenopleiding…. 3. Bas Levering (blog.pedagogiek.nu, 19 oktober 2015): Wat moeten we nu, nu we weten dat het volk iets anders met ons onderwijs 8. ANP (Elsevier.nl, Parool.nl, volkskrant.nl, Z24.nl, nu.nl, haarlemsdagblad.nl, gooieneemlander.nl, ijmuidercourant.nl, wil dan het platform 2032? leidschdagblad.nl, dvhn.nl, lc.nl, dewoudenberger.nl, edestad.nl, nieuwsbladgeldermalsen.nl, destadgorinchem.nl, hoofd- 4. Ben Wilbrink (benwilbrink.nl, oktober 2015): Opmerkingen bij het tussenadvies van Platform-Onderwijs2032. dorpsecourant.nl, veenendaalsekrant.nl; hetkompassliedrecht.nl, 1 oktober 2015): Engels voortaan al in groep 1 basisschool. 5. Bram de Muynck (driestar-educatief.nl, 24 november 2015): Het verschil tussen aardig en waardig. 9. AutomatiseringsGids (automatiseringsgids.nl, 8 oktober 2015): Kinderen leren Kamerleden programmeren. 6. Docenten, filmmakers, musea, filmtheaters, netwerk filmeducatie en iedereen die goed onderwijs belangrijk vindt (petities. 10. Beter Onderwijs Nederland (beteronderwijsnederland.nl, 25 oktober 2015): Oude wijn in nieuwe zakken. nl, 26 november 2015): Petitie film in het onderwijs. 11. BN De Stem (10 oktober 2015): Google de weetjes, school de vaardigheden’. 7. Eke Rebergen (onderwijsfilosofie.nl, 9 oktober 2015): Leerreizen, lesgeven en Biesta - in weerwil van het curriculumadvies. 12. BN De Stem, de Stentor (bndestem.nl, destentor.nl, 1 oktober 2015): Leer elk kind hoe het moet leren. 8. Erwin van Rooijen (tienorganisatieadvies.nl, 19 oktober 2015): 2032. 13. BNDeStem (bndestem.nl, 2 oktober 2015): Column: Dat zoeken we op. 9. Gijsbert Werner (decorrespondent.nl, 24 november 2015): De schoolcarrière van je kind ligt vaak al op 11-jarige leeftijd vast. Dat 14. BNR (bnr.nl, 1 oktober): BNR Topic | Kinderen moeten eerst maar eens Nederlands leren. kan anders. 15. BNR (bnr.nl, 5 oktober 2015): Dekker: ‘Zeer serieus kijken’ naar Engelse les aan kleuters. 10. God en mensen (godenmensen.wordpress.com, 27 november 2015): Verdwijnt op school het vak religie? 16. Bosbeeld (bosbeeld.nl, 7 oktober 2015): Natuurles in beeld. 11. Hajo Schoppen (ouders&onderwijs, 18 november 2015): Meer van meer. 17. Brabants Dagblad (bd.nl, 1 oktober 2015): Advies Platform Onderwijs: leer ook kleuters al engels. 12. Heldenreis (Heldenreis.nl, 1 oktober 2015): On(der)wijs 2032. 18. Brabants Dagblad (bd.nl, 8 oktober 2015): Hartstochtelijk pleidooi voor programmeren op school. 13. Jantiene G. (hoofdharthandenleren.wordpress.com, 3 oktober 2015): Goede burgers worden we niet vanwege een hoog IQ. 19. Carla van Boxtel, Susan Hogervorst, Hubert Slings en Ton van der Schans (historici.nl, 2015): Geschiedenisonderwijs 2032. 14. Jelmer Evers (onderzoekonderwijs.net, 29 november 2015): Lessen uit Singapore. 20. Carola de Boer in De Limburger (3 november 2015): Innovatie in het onderwijs beloond. 15. Jochem Goedhals (jochemgoedhals.nl, 25 november 2015): Visie voor stenen. 21. Casper Hulshof (onderwijskunde.blogspot.nl, 1 oktober 2015): Het platform onderwijs 2032: hun eerste advies. 16. Judith van Hooijdonk (2bejammed.org, 6 oktober 2015): #Onderwijs2032. 22. Coen Free (Brabants Dagblad, 15 oktober 2015): ‘Laat ons onderwijs geen speelbal zijn van politici en bedrijfsleven’. 17. Kees de Vries (dropbox.com, oktober 2015): Platform Onderwijs2032.Tynke Hiemstra (kc-r.nl, 22 oktober 2015): KCR´s reactie op 23. Curriculum van de toekomst (curriculumvandetoekomst.slo.nl, 7 oktober 2015): Waardering voor pre-advies platform het preadvies van platform Onderwijs2032. onderwijs2032. 18. Lex Hupe (wijsvooruit.nl, 13 oktober 2015): De feiten en de leerling.

100 101 24. D. van Meeuwen en drs. W. J. de Potter (Reformatorisch Dagblad, 16 november 2015): Reformatorisch onderwijs moet eigen 67. Marjolein de Cocq (Parool, 28 november 2015): Leer kwetsbaar kind over sociale media. agenda bepalen. 68. metro (metronieuws.nl, 1 oktober 2015): Advies: Leer kleuters Engels vanaf groep 1. 25. Dagblad De Limburger (limburger.nl, 2 oktober 2015): Peilstok: ‘Liever Duits als tweede taal’. 69. Michel Rog in Nederlands Dagblad (28 oktober 2015): Wilde onderwijsplannen. 26. Dagblad van het Noorden (dvhn.nl, 1 oktober 2015): Advies: leer kleuters al in groep 1 engels. 70. Mischa Cohen (vn.nl, 5 oktober 2015), ‘De dag van de leraar: weg met de slaafse docent’. 27. De Limburger (6 oktober 2015): Meertalig. 71. My name is mama (mynameismama.nl, 2 oktober 2015): “The weels on the bus…” spreekt jouw kleuter al Engels? 28. De Stentor (De Stentor, 1 oktober 2015): Leer ook kleuters al engels. 72. Nederlands Dagblad (12 november 2015): De hoofdlijn van het Platform Onderwijs 2032. 29. De Telegraaf (telegraaf.nl, 1 oktober 2015): Al Engels in groep 1. 73. Nederlands Dagblad (nd.nl, 28 oktober 2015): ‘Refoscholen waren braafste jongetje’. 30. dichtbij (dichtbij.nl, 5 oktober): OBS Pantarijn gastschool voor platform onderwijs 2032. 74. Nelleke Noordervliet in Trouw (10 oktober 2015): Beetje contrarevolutie kan geen kwaad. 31. Donna van der Kolk (metronieuws.nl, 1 oktober 2015): ‘Laat kleuters lekker kleuter zijn’. 75. nivoz (nivoz.nl, 5 oktober 2015): Hartger Wassink en Luc Stevens: Advies Onderwijs2032: verademing van nieuwe openheid. 32. Dutch IT-channel (dutichitchannel.nl, 2 oktober 2015): Platform Onderwijs2032 onderkent terecht belang van digitale 76. NJI (nji.nl, 2 oktober 2015): Kind moet Engels en digitale vaardigheden leren. vaardigheid’. 77. NOS (nos.nl, 1 oktober 2015): Engels voor kleuters: ‘Niks mis mee’ of ‘Eerst Nederlands leren’? 33. E. J. Bron (ejbron.wordpress.com, 20 oktober 2015): “Onwetendheid is kracht” (George Orwell, “1984”). 78. NOS (nos.nl, 17 oktober 2015): Ouders: geef kinderen les in omgangsvormen en sociale media. 34. ED.nl (ed.nl, 2 oktober 2015): Miss Anne geeft Engelse les aan kleuters in Nuenen 79. NOS Nieuwsuur (nos.nl/nieuwsuur, 1 oktober 2015): ‘Engels voor kleuters? Leer eerst de docenten goed Engels!’ 35. Eelke Godijk (Leeuwarder Courant, 12 oktober 2015): ‘Leerwinst door vroeg meertalig onderwijs’. 80. NPO Radio 1 (radio1.nl, 1 oktober 2015): Kinderen moeten met de hand leren schrijven. 36. Ellen van Gaalen en Hanneke Keultjes (ad.nl, 1 oktober 2015): Advies Platform Onderwijs: Leer ook kleuters al Engels. 81. NPO Radio 1 (radio1.nl, 1 oktober 2015): Stand.nl: Het is goed dat kleuters Engels moeten leren. 37. EP-Nuffic (nuffic.nl, 6 oktober 2015): Ruim baan voor vroeg vreemdetalenonderwijs. 82. NRC (nrc.nl, 1 oktober 2015): Advies: begin al in groep 1 van de basisschool met engelse les. 38. Ernst Bovenkamp (Trouw, 15 oktober 2015): ‘Maak programmeren snel een verplicht vak’. 83. NRC Handelsblad (2 november 2015): Zonder kennis van religie is de wereld onbegrijpelijk. 39. Ernst van den Hemel (radio1.nl, 18 oktober 2015): ‘Staatssecretaris Dekker, vergeet religie niet’. 84. Nrc.next (nrc.nl, 2 november 2015): Religieonderwijs is juist nu heel hard nodig. 40. Esther Schop (automatiseringgids.nl, 1 oktober 2015): Digitale vaardigheden al vanaf kleuterschool aanleren. 85. NRC: (6 november 2015): Feiten zonder context zijn hol. 41. Executive-People (executive-people.nl, 2 oktober 2015): Nederland ICT: ‘Platform Onderwijs2032 onderkent terecht belang van 86. nu.nl (nu.nl, 5 oktober 2015): Dekker bekijkt advies over Engelse les kleuters. digitale vaardigheid’. 87. Oblivion soave (oblivionsoave.wordpress.com, 6 oktober 2015): Paul Schnabel: Vroeger zat je kennis in je hersenen en je boeken, 42. Expat Life (With a Double Buggy) (lifewithadoublebuggy.blogspot.nl, 16 oktober 2015): Dutch Primary Schools Lag Behind with nu is dat de computer. Foreign Language Teaching. 88. Olthof Onderwijs (onthofonderwijs.nl, 13 oktober 2015): ‘Een voorstel’ van het Platform Onderwijs2032. 43. fd. (fd.nl, 13 oktober 2015): Scholen klagen over digitale problemen bij Noordhoff 89. Patrick van Schie in Trouw (12 oktober 2015): ‘De ‘aardigheid’ in het onderwijs zal een valkuil blijken.’ 44. Financieel Dagblad (15 oktober 2015): Tweede Kamer aarzelt sterk over Engels en computerles voor kleuters. 90. Peter Fasol (fasol.nl, 19 oktober 2015): Nederlandse ouders als verwend kind. 45. G. Hoevenaars in Spits (spitsnieuws.nl, 1 oktober 2015): Geef kleuters al engelse les. 91. Peter Fasol (fasol.nl, 3 oktober 2015): Waarom het advies van het Platform Onderwijs rampzalig is. 46. Georg Lindhout in Reformatorisch Dagblad (3 november 2015): Onderwijs 2032. 92. Pieter Hendrikse (pieterhendrikse.net, 14 oktober 2015): ‘Eigen’ volk laatst. 47. Gerhard Smid (blog.sioo.nl, 22 oktober 2015): Werk aan de winkel: onderwijsorganisatie. 93. PowNed (powned.tv, 5 oktober 2015): Dekker: Engels voor kleuters is top. 48. Gert Biesta in Trouw (6 oktober 2015): ‘Onderwijs moet de leerling meer vormen’. 94. Radar TV (radartv.nl, 1 oktober 2015): Advies: leer kleuters al engels. 49. Gonnie Eggink (de Volkskrant, 21 november 2015): Leer jongeren bewust en kritisch met nieuws omgaan. 95. Radio 1 (radio1.nl, 1 oktober 2015): Paul Schnabel over #Onderwijs2032. 50. Het groene Brein (hetgroenebrein.nl, datum onbekend): ‘Onderwijs 2032 onderbelicht duurzaamheid als kernthema’. 96. Radio 1 (radio1.nl, 3 november 2015): Belangrijke feitenkennis dreigt verloren te gaan. 51. Hilbert Meijer (Nederlands Dagblad, 31 oktober 2015): ‘Zonder Engels kom je niet ver’. 97. Reformatorisch Dagblad (20 oktober 2015): ‘Ruim baan voor het pedagogisch hart’. 52. Jaap Seidell (Het Parool, 10 oktober 2015): ‘Smaakmakers’. 98. Reformatorisch Dagblad (refdag.nl, 5 oktober 2015): Dekker: Vroeg starten met Engelse les. 53. Jelmer Evers (Onderwijsblad, november 2015): Onderwijs niet klaar voor nieuwe curriculum. 99. Reformatorisch Dagblad (refdag.nl, 7 oktober 2015): VVD-Kamerlid Straus: Artikel 23 niet afschaffen, wel moderniseren. 54. Joop.nl (joop.nl, 26 oktober 2015): Onze toekomst zit in onderwijs. 100. René Kneyer (Trouw, 7 oktober 2015): Nutteloos onderwijs. 55. Jurjen van der Helden en Harold Bekkering (volkskrant.nl, 15 oktober 2015): Leren zonder feiten is een gevaarlijke illusie. 101. Rene Leverink Tekst (leverinktekst.nl, 2 oktober 2015): Verveelde Paul Schnabel zich een beetje? 56. Kees Kraaijeveld (VN, 6 oktober 2015): #Onderwijs2032? Vlammenwerper eronder, Paul Schnabel! 102. Ria Cats (Financieel Dagblad, 1 oktober 2015): Engels verplicht voor kleuters. 57. Kennisnet (kennisnet.nl, 1 oktober 2015): Onderwijs2032 benadrukt belang digitale vaardigheden. 103. Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (rivm.nl, 6 oktober 2015): Overgewicht bij kinderen varieert sterk tussen Europese 58. Kim Putters (Financieel Dagblad, 14 oktober 2015): ‘Nederlands en Engels niet voldoende’ landen. 59. L1 (l1.nl, 1 oktober 2015): L1NWS: Engelse les vanaf groep 1. 104. RTL Nieuws (rtlnieuws.nl, 1 oktober 2015): Advies: vanaf vier jaar al Engels leren. 60. Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst (lkca.nl, 2 oktober 2015): Reactie LKCA op Onderwijs2032: ‘Rol 105. Science Guide (18 november 2015): Lectoren verdiepen lerarenopleiding. cultuureducatie verder uitwerken’. 106. Sciencepalooza (sciencepalooza.nl, 6 oktober 2015): Koester je kennis, stamp je feitjes. 61. Leeuwarder Courant (lw.nl, 17 november 2015): Grieks en Latijn exit in 2032? 107. Sebastien Valkenberg (nrc.next, 2 november 2015): ‘Leve het stampen’. 62. Leiden Religie Blog (leidenreligieblog.nl, 3 november 2015): Zonder kennis van religie is de wereld onbegrijpelijk. 108. Spits (spitsnieuws.nl, 5 oktober 2015): Dekker wil Engelse taalles op kleuterschool. 63. Linda. (lindanieuws.nl, 1 oktober 2015): Engels vanaf de kleuterschool: hoe vroeger, hoe beter? 109. Stand.nl (stand.nl, 1 oktober 2015: Het is goed dat kleuters Engels moeten leren. 64. Liz Zoetekouw (elsevier.nl, 1 oktober 2015): Advies: ‘Kleuters moeten vloeiend Engels leren spreken’. 110. Susan Hogervorst (historici.nl, 6 oktober 2015): Geschiedeni(k)sonderwijs. 65. LKCA (lkca.nl, 2 oktober 2015): Platform Onderwijs2032 presenteert voorstel toekomstig onderwijs. 111. Telegraaf (10 oktober 2015): Brief van de dag: Neelie Kroes. 66. Marijke de Vries en Cyrille Klaassen (trouw.nl, 2 oktober 2015): Feiten leren is niet meer heilig. 112. Telegraaf (telegraaf.nl, 5 oktober 2015): Dekker: “kijk serieus naar Engelse les voor kleuters”.

102 103 113. Trouw (trouw.nl, 1 oktober 2015): Advies: geef Engelse les al in groep 1. 114. Trouw (trouw.nl, 19 oktober 2014): Programmeerles hoort gewoon op de basisschool 115. Trouw (trouw.nl, 3 oktober 2015): Leren is niet ‘dat zoeken we op’. 116. VNO-NCW (vno-ncw.nl, 7 oktober 2015): Begin al op basisschool met programmeren. 117. Wizenoze (wizenoze.com, 7 oktober 2015): Onderwijs 2032 en digitale vaardigheden.

Twitter

In de analyse zijn alle tweets meegenomen met daarin de hashtag #Onderwijs2032 en/of direct gericht aan @Onderwijs2032.

Dialoogsite www.onsonderwijs2032.nl

Alle bijdragen op de dialoogsite zijn meegenomen in de analyse.

104 105