Internationale Spectator Jaargang 65 - Nr 4 - April 2011

Internationale Spectator Jaargang 65 - nr 4 - april 2011

BRICS: nieuwe reuzen Libië, Veiligheidsraad en Strafhof Arabische lente = failliet Al Qaeda Gazprom, Kremlin en Europese energie Instituut Clingendael Uitgave van Koninklijke Van Gorcum BV (Assen) namens het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen ‘Clingendael’ (Postbus 93080, 2509 AB Den Haag), dat samenwerkt met het Koninklijk Instituut voor Inhoud aprilnummer 2011 Internationale Betrekkingen, EGMONT, te Brussel. Verschijnt maandelijks en wordt uitgegeven op de grondslag van een redactiestatuut. Redactiebureau Instituut ‘Clingendael’ Redactie Internationale Spectator Postbus 93080, 2509 AB Den Haag COLUMN Stéphanie Kneppers tel. 070-3245384; fax. 070-3746669 E-mail: [email protected] of Arend Jan Boekestijn Gazprom, het Kremlin en de [email protected] Over oude en nieuwe schoenen 165 Europese energieveiligheid 208 www. internationalespectator.nl

Kernredactie ARTIKELEN László Marácz Jan Q.Th. Rood (hoofdredacteur) Peter A. Schregardus (eindredacteur) EU-voorzitter Hongarije agendeert Gerard J. Telkamp (eindredacteur) Anno Bunnik & Peter B.M. Knoope lidmaatschap van Kroatië 213 Algemene redactie Geweldloze opstand in de Arabische E. Bakker, S. Biscop, D. Criekemans, E. Drieskens, L. van den Herik, P. Hoebink, S. de Hoop, wereld bevestigt bankroet van Edith Drieskens, Louise van Schaik W. Hout, M. van Keulen, J.C. Mulder, Al Qaeda 167 & Jonna Gjaltema C.W.A.M. van Paridon, R. A. Wessel, J.W. de Zwaan. Nationale diplomatie na Lissabon 217 Abonnementenadministratie Freya Baetens Koninklijke Van Gorcum BV Administratie Internationale Spectator Het conflict in Libië, de RESPONS Postbus 43, 9400 AA Assen Veiligheidsraad en het Strafhof: Lodewijk van Gorkom tel. 0592-379555; fax. 0592-379552 enkeltje Den Haag? 170 Het Aziatische wonder 220 E.mail:[email protected] www.vangorcum.nl Jan Buruma Abonnementsprijzen OPINIE Vertrouw Oekraïense president Nederland en België: Sietse Bosgra Janoekovitsj niet te snel 221 Particulier € 63,00 Hoe verder met Afghanistan? 173 Instelling € 74,50 Student € 48,50 (max. 5 jaar) FILMRECENSIE Studenten-startersabonnement € 26,50 (1 jaar) BRICS: de nieuwe reuzen Sarah Wolff over Buitenland: Toevluchtsoorden 223 Particulier € 90,25 Instelling € 103,00 A. van Staden Student € 71,00 Betaling via Belgisch gironummer is mogelijk. De verzamelnaam BRICs: meer dan BOEKBESPREKINGEN Abonnementen worden automatisch verlengd, modieuze etikettering? 177 Stefan R. Landsberger over tenzij voor 1 december schriftelijke opzegging China, Europa en internationale heeft plaatsgehad. Kees Koonings veiligheid 225 Losse nummers 7,95 excl. portokosten € Brazilië: van ziekenhuispatiënt tot Advertenties Olympisch atleet 182 Steven Schouten over Acquire Media, Zwolle Sandor Quatfass, tel 038-4606384 / Chinese opmars en westers fax 038-4606318 André Gerrits onvermogen 226 [email protected] Rusland en BRIC: van modieus idee Foto omslag tot geopolitieke werkelijkheid? 188 Vidya Marapin over Rutger van Hamersvelt Ideëel patroon of politiek realisme: Richtlijnen voor auteurs zijn verkrijgbaar op het redactie-adres. Kristoffel Lieten India’s buitenlandbeleid 227 India: een keizer zonder kleren 193 ISSN 0020-9317 Willem Aldershoff over Alle in dit maandblad uitgesproken meningen en inzichten blijven geheel voor verantwoor- Frans Paul van der Putten De Europese Unie en Israël: delijkheid van de schrijvers. Het gedrag van China als grote een onheilig verbond 229 Niets uit deze uitgave mag worden verveel- mogendheid 196 voudigd en/of openbaar gemaakt d.m.v. druk, Bram Boxhoorn over fotocopie, microfilm, of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke Ineke van Kessel Berlusconi: held of boef 231 toestemming van de uitgever. Zuid-Afrika: reus in Afrika,

©2011, Koninklijke van Gorcum, Assen dwerg in BRICs 201 SIGNALEMENTEN 233 Alle auteursrechten ten aanzien van de inhoud van deze uitgave worden uitdrukkelijk voorbehouden. Marcel de Haas SUMMARIES 235 De veiligheidsoptiek van ASEAN 204

II Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Column Arend Jan Boekestijn

Over oude en nieuwe schoenen

In onze consensusdemocratie zijn advisering en uitvoe- lands beleid virtuoos konden optreden. Er is dan ook ring meestal keurig gescheiden. Een Staatssecretaris veel voor te zeggen om onze minister-president, die in die zichzelf adviseert is dan ook een ongebruikelijke ons staatsbestel functioneert als primus inter pares, op figuur. Bij het WRR-rapport met de plechtstatige titel het gebied van het buitenlands beleid meer bevoegd- Aan het buitenland gehecht leek dit adagium toch even te heid te geven. worden geschonden. Dr. Ben Knapen, een van de au- Hetzelfde geldt voor de aanbeveling dat ons land teurs van dit rapport en tegenwoordig Staatssecretaris, in zijn buitenlandse politiek prioriteiten gaat stellen. gaat echter vrijuit. Hoe kon hij weten, toen hij bij de Thans doet het ministerie van Buitenlandse Zaken ei- Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid genlijk van alles. Het gevolg is dat ons beleid hopeloos deze opdracht aanvaardde, dat hij in het nieuwe kabi- versnipperd is. Een land dat echter alles wil doen, doet net Staatssecretaris van Ontwikkelingssamenwerking eigenlijk niets. Dit geld a fortiori voor een klein land en Europese Zaken zou worden? dat binnen een grotere EU toch al de grootst moge- Toch is het pikant dat de man die zich de afgelopen lijke moeite heeft het oor te vinden van de grote lid- jaren in evenwichtige essays verzette tegen populisti- staten. sche Euro-scepsis, nu deel uitmaakt van een kabinet Prioritering is dus een vereiste, maar dat doet on- dat een kritisch Europabeleid tot een van de hoofd- middellijk de vraag rijzen wat nu eigenlijk de vitale pijlers van het beleid heeft gemaakt. Integratie zon- belangen van ons land zijn. De WRR stelt terecht dat der flauwekul en met beperking van immigratie vereist het hier natuurlijk de veiligheid van ons land betreft. immers een actief Europabeleid, gericht op wijziging De aanbeveling echter dat Europa de dominante arena van richtlijnen en verdragen. Ben Knapen gaat dus als is waar wij ook onze veiligheid zullen moeten waar- Staatssecretaris van Europese zaken kabinetsbeleid borgen, vloeit daar niet logisch uit voort. Natuurlijk uitvoeren dat niet naadloos aansluit bij de ideeën die heeft Knapen c.s. gelijk dat de NAVO aan gezag heeft hij als publicist heeft uitgedragen. ingeboet sinds de val van de Muur en sinds de gele- Is daarmee de positie van Knapen ongeloofwaardig genheidscoalities na 11 september. De vraag is ech- geworden? Die stelling gaat veel te ver. Knapen is een ter of de Europese Unie op het gebied van buiten- origineel denker, die relevante praktijkervaring heeft lands beleid en veiligheid überhaupt een slagvaardige opgedaan als buitenland-correspondent en hoofdre- rol kan spelen. Ervaringen op dit punt zijn verre van dacteur van NRC Handelsblad. Bovendien is hij een bemoedigend. Zodra de EU geconfronteerd wordt interessant strategisch denker. Ook Euro-sceptici die met grote crises, bijvoorbeeld op de Balkan, in Irak of een aantal van zijn veronderstellingen niet delen, kun- Afghanistan, leidt dit keer op keer tot grote verdeeld- nen op strategisch gebied iets van hem leren. heid. En wat dacht de lezer van de Europese kakofonie Zo snijdt zijn aanbeveling dat de Minister- ten aanzien van de Arabische lente? President de coördinatie van het buitenlands beleid Dat laatste onderwerp is interessant, omdat het zou moeten overnemen van Buitenlandse Zaken hout. grote gevolgen gaat hebben, althans zou moeten heb- Ons land schiet zichzelf immers in de voet als bij ons ben, voor ons buitenlands beleid. In de eerste plaats is het buitenlands beleid geen Chefsache is, terwijl dat bij het van belang om zeer bescheiden te zijn over de slag- de belangrijkste Europese lidstaten wel het geval is. In vaardigheid van de Europese Unie. Was het nu werke- het verleden is het vaak genoeg voorgekomen dat onze lijk zo lastig om in de EU tot een gemeenschappelijk belangen niet goed verdedigd konden worden omdat standpunt te komen? Toegegeven, de oliebelangen di- onze vakministeries tot in Brussel elkaar het licht in vergeren, maar door het geaarzel van Obama was er de ogen niet gunden, terwijl bijvoorbeeld de Franse toch bepaald ruimte voor een eigen Europees gezicht? president en de Duitse bondskanselier vanwege hun Wel biedt de Arabische lente de EU een grote krachtiger bevoegdheden ten aanzien van het buiten- kans. Daar waar de burgers zelf de ketenen van de

Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Internationale Spectator 165 dictatuur hebben afgelegd en naar vrijheid snakken, gebeurde de vorige keer immers ook) en de spannin- hebben democratiseringsprogramma’s zin. Top-down gen binnen het eurogebied tot ongekende hoogte zal werkt dat soort projecten nauwelijks, maar bottom- opvoeren. up staan de sterren veel gunstiger. Het zou bovendien Wanneer we alles overzien, zou het mij verbazen een kans bieden het ontwikkelingsbeleid van de EU, als we het droog kunnen houden. Drie vuistregels lij- dat van de inconsistenties aan elkaar hangt en te veel ken verstandig. In de eerste plaats zouden Nederland leunt op begrotingssteun, te hervormen. Egyptenaren en de andere EU-lidstaten niet moeten bezuinigen op – in tegenstelling tot Rwandezen, die president hun krijgsmachten. We zullen ze nog hard nodig heb- Kagame, mede door onze steun, vrezen – hebben ben. In de tweede plaats moeten we eens hard gaan echt een kans te breken met het corrupte verleden. nadenken hoe wij in de 21ste eeuw ons geld gaan ver- Nabuurschapsprogramma’s gericht op versterking van dienen in een wereld waarin het zwaartepunt gaat ver- instituties zouden op den duur misschien instabiliteit schuiven naar het Oosten. In de derde plaats dienen kunnen verminderen. Ik formuleer dit bewust heel be- wij de Amerikanen niet onnodig voor de voeten te lo- scheiden, omdat ik niet denk dat het bij één Arabische pen. Hun militaire steun is eenvoudigweg nog steeds lente zal blijven. onmisbaar. Politiek mag het moeizaam zijn, militair blijft de En ten slotte dienen wij een intelligent en con- EU helemaal een dwerg. Stel dat de Verenigde Staten structief EU-beleid te voeren, dat bijvoorbeeld met in grote economische problemen zouden komen en nabuurschapsbeleid probeert de flanken te stabiliseren zich zouden terugtrekken uit de boze wereld. Zou de maar tegelijkertijd rekening houdt met de mogelijk- EU dan in staat zijn om een type als Kadaffi uit te ro- heid van desintegratie. ken, in Saoedi-Arabië de olievelden te beschermen tegen sji’itische minderheden en in Pakistan te voorkomen dat het kernwapen in handen van de Taliban valt? Arend Jan Boekestijn is als historicus verbonden aan de Dat lijkt niet zo voor de hand te liggen. Vooralsnog Universiteit Utrecht. Voorts is hij commentator en colum- heeft de EU weinig reden zich over te geven aan leed- nist. In de periode 2006-2009 was hij lid van de Tweede vermaak over de Amerikanen, die de geldbankpersen Kamer voor de VVD. lustig laten draaien, mede ter financiering van hun nuttige defensie-inspanningen. Als Amerikaanse mariniers straks de Pakistaanse bom staan te beschermen, dan doen zij dat niet alleen voor hun eigen veiligheid maar ook voor die van ons. Bij ontstentenis van een geloofwaardig Europees alternatief lijkt het nog steeds onverstandig de Atlantische relatie officieel te relativeren, hoezeer de NAVO ook in grote problemen is gekomen. Daar komt nog bij dat de huidige eurocrisis de middelpunt- vliedende krachten in de EU ernstig heeft versterkt. Het Europa van Merkel lijkt inderdaad steeds meer een Duits Europa te worden, dat zal nopen tot her- ijking van ons Europabeleid. Terwijl het WRR-rapport oproept tot een constructief Europabeleid, vinden er bloedstollende fi- nanciële ontwikkelingen plaats die zouden kunnen leiden tot meer integratie, maar misschien ook grenzen zouden kunnen stellen aan de reikwijdte van de Europese integratie. Zo acht ik het samenvallen van het onverstandige Amerikaanse beleid, de eventuele geldschepping door de Europese Centrale Bank, de eurocrisis en het gigantische morele risico (moral ha- zard) dat banken en landen juist door steun ongewenst gedrag continueren, alsmede de door de Arabische lente gecreëerde oliecrisis wel een beetje erg spannend worden. Het is bepaald niet ondenkbaar dat de oliecrisis de Europese landen juist uit elkaar speelt (het

166 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Anno Bunnik & Peter B.M. Knoope

Geweldloze opstand in de Arabische wereld bevestigt bankroet van Al Qaeda

Wat vooral opviel bij de recente revoltes in de Arabische pen, ofwel het jihadistische narratief [gebaseerd op het wereld, is het brede draagvlak onder de bevolking: man, idee van een Heilige Oorlog; eindred.], dat de militie vrouw, jong en oud bevolkten de straten van Caïro, Tunis de wereld in bleef zenden om sympathisanten ervan en andere steden in die regio om het aftreden van hun te overtuigen de wapens op te pakken en aanslagen te machthebbers te eisen. Bij die gelegenheid was Al Qaeda plegen op de vijand. in geen velden of wegen te bekennen, terwijl het omver Dit narratief is gebaseerd op de gedachte dat mos- werpen van de Arabische regimes nu net een van de hoofd- lims over de hele wereld gewelddadig verzet dienen doelen van de terroristische organisatie is. Betekenen de te plegen, gericht tegen zowel de Arabische regimes opstanden in Tunesië, Egypte en omringende Arabische (de vijand dichtbij, near enemy) en Amerika, Israël en landen dan het definitieve bankroet van Al Qaeda? het Westen (de verre vijand, far enemy). De Arabische regimes, aldus Al Qaeda, onderdrukken hun islamiti- Voordat Al Qaeda aanslagen pleegde op Amerikaanse sche onderdanen en dienen omver geworpen te wor- doelen op 11 september 2001, was de organisatie al den, zodat er een islamitische staat of kalifaat gesticht een bekende naam in de burelen van de FBI, MI6 en kan worden, die is gebaseerd op de Sjaria. Alleen dan aanverwante inlichtingendiensten. De bomaanslagen zal de islamitische wereld weer bloeien en rechtvaar- op Amerikaanse ambassades in Nairobi en Dar es digheid kennen, zo is de lezing van Al Qaeda. Salaam (1998) en de USS Cole voor de kust van Jemen Aanvankelijk bleek dit narratief weerklank te vin- (2000) hadden de organisatie van Osama bin Laden den bij grote delen van de islamitische wereld en ook stevig op de kaart gezet. in diaspora-gemeenschappen in Europa. Voorbeelden Al Qaeda had in de aanloop naar 9/11 een toe- hiervan zijn talrijk: Madrid (2004) en Londen (2005) vluchtsoord gevonden in Afghanistan, alwaar de in het Westen en de vele aanslagen gepleegd door Al Taliban de groep de vrijheid gaf trainingskampen op Qaeda in Irak, maar ook in Jordanië en andere over- te slaan en terroristische activiteiten te plannen en or- wegend islamitische landen, hebben in totaal duizen- ganiseren. Al Qaeda was zodoende een terroristische den burgers het leven gekost. Vooral jongeren werden groepering met een uitgebreide en ontwikkelde orga- gegrepen door het jihadisme en radicaliseerden soms nisatorische infrastructuur, die erop was gericht nieu- binnen de sociale context van hun gemeenschap, waar we rekruten voor zich te winnen en op te leiden, om ze een voedingsbodem bestond voor dit gedachtegoed, vervolgens in te zetten bij de uitvoering van aanslagen dan wel individueel met behulp van jihadistische web- en andere extremistische activiteiten. Dit was de con- sites en ‘doe-het-zelf-handboeken’ op het internet. text van waaruit de organisatie 9/11 kon voorbereiden, De strategie die rond 2005 is ingezet om zich financieren en uiteindelijk ook ‘succesvol’ ten uitvoer hoofdzakelijk te richten op de ‘near-enemy’, de kon brengen. Arabische regimes en ook de Sji’ieten, leidde tot esca- latie van geweld in het Midden-Oosten. Het filiaal Al Al Qaeda na de invasie in Afghanistan Qaeda in Irak van de Jordaanse Abu Musa al Zarqawi Door de initiële successen van ‘Operation Enduring pleegde met regelmaat aanslagen op Sji’itische doelen Freedom’ verloor Al Qaeda grotendeels haar infra- en Irak verkeerde mede daardoor op de rand van een structuur. De trainingskampen werden gesloten en de burgeroorlog (volgens sommige experts was dat ook organisatie slonk van enkele duizenden naar slechts het geval in de periode 2006-2007). Deze beslissing een honderdtal strijders. Al Qaeda kon niet lan- pakte echter niet zo voordelig uit voor de organisatie en ger sympathisanten uit alle delen van de wereld naar vele moslims – óók soennieten – keerden zich massaal Afghanistan brengen om aldaar de rekruten op te lei- tegen de organisatie. Ook het narratief van Al Qaeda den tot volwaardige strijders in de naam van islam. Als als de verdediger van de islam of de Ummah [de we- gevolg hiervan werd de ideologie het belangrijkste wa- reldgemeenschap van moslims: eindred.] liep hierdoor

Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Internationale Spectator 167 deuken op. De moord op medemoslims wordt door ve- Alexandrië, Suez en andere steden in de begindagen len immers niet bepaald gezien als het verdedigen van van de opstand bleek, is dat het grootste deel van de de- de belangen en waardigheid van de islamitische wereld. monstranten uit jongeren bestond die niet aangesloten Het grootste wapen van Al Qaeda na 9/11 – de waren bij een politieke beweging. De Moslimbroeders orthodoxe, extremistische ideologie – heeft door deze waren in Caïro tijdens de revolutie, vooral in de be- strategische missers flink aan kracht ingeboet. Terwijl ginfase, voornamelijk afwezig. Pas op 28 januari – drie de infrastructuur forse verliezen heeft geleden door de dagen na de massale ‘dag van de woede’, waarop meer invasie van Afghanistan, is nu ook de ideologie van dan een miljoen Egyptenaren rondom het Tahrir-plein de terroristische organisatie aan erosie onderhevig. De samenkwamen – begonnen de Moslimbroeders zich ultieme bevestiging hiervan diende zich aan in decem- achter de opstandelingen te scharen.1 Dit duidt op een ber 2010, toen de bevolking van Tunesië de straat op kentering in de regio, die vooral veroorzaakt is door ging om verandering en het einde aan de dictatuur te de jongeren. De jeugd in het Midden-Oosten heeft eisen. Zij deed dit niet uit de naam van de geweld- te kampen met slechte kansen op de arbeidsmarkt: dadige jihad, maar ze riep op tot sociaal-economische zo is ruim 31% van de Tunesische jongeren tussen 15 en politieke veranderingen via geweldloze protesten. en 29 jaar werkloos, terwijl het landelijk gemiddelde De Libische leider Muammar Gaddafi probeert nu werkeloosheidscijfer slechts 14% bedraagt.2 Jongeren weliswaar krampachtig de opstandelingen als aanhan- raken als gevolg van hun uitzichtloosheid gefrustreerd gers van Al Qaeda af te schilderen – gebaseerd op het door het gebrek aan mogelijkheden, met alle gevaren voorheen vaak gepredikte argument dat als de dicta- van radicalisering die daarbij horen. turen in de regio zouden omvallen, radicale islamisten Eerder leidde dit soort tendensen geregeld tot de macht zullen grijpen. Deze mythe wordt anno 2011 nieuwe rekruten voor Al Qaeda en gelieerde organi- gelukkig niet meer serieus genomen door Westerse saties. Jihadisten moeten het vooral hebben van hun politici. Er hoeft helemaal niet gekozen te worden tus- overtuigingskracht om jongeren te doen geloven dat sen dictatuur en kalifaat. de radicale variant van de islam de oplossing zou zijn De spandoeken in Tunesië, Egypte en andere voor hun uitzichtloze bestaan. En juist deze groep ge- buurlanden riepen op tot meer politieke vrijheiden, marginaliseerde jongeren heeft dit jaar in de Maghreb, een einde aan de wijdverbreide corruptie, meer en be- Egypte en andere delen van de Arabische wereld ge- tere werkgelegenheid en vooral tot het onmiddellijke toond weinig interesse te hebben in de extremistische vertrek van de politieke elite. Voorheen gebruikelijke teksten van Osama bin Laden en Ayman al-Zawahiri oneliners bij politieke demonstraties in het Midden- (note bene een Egyptenaar). Net als Al Qaeda al jaren Oosten als ‘dood aan Israël en de Verenigde Staten’, nastreeft was het ultieme doel de Arabische politie- ‘Bevrijd Palestina’ en ‘Islam is de oplossing’ waren in ke elites omver te werpen, maar niet om de natiestaat geen velden of wegen te ontdekken. De straatprotes- vervolgens om te toveren tot een orthodox Islamitisch ten werden vooral gekenmerkt door hun niet-ideo- Kalifaat. logische en niet-religieuze lading; een burgeropstand Mohamed Bouazizi – een pas afgestudeerde waarin leeftijd, sekse of religie geen rol speelt. Tunesische werkloze van 26 jaar – werd eind vorig Dit is een unieke vorm van politiek protest in de jaar de zoveelste martelaar die zichzelf ombracht om regio: rebellie en protesten waren voorheen altijd wél zijn persoonlijke frustraties te uiten en om politieke gekleurd – door panarabisme, door (Arabisch) socia- verandering teweeg te brengen; een sociale context lisme en de laatste jaren vooral door islamisme. De af- die zeer vergelijkbaar is met de jihadistische zelf- wezigheid van dit ideologisch kader zou wel eens het moordaanslagen gericht tegen bijvoorbeeld Israëlische succes van de opstand kunnen verklaren, namelijk dat en Amerikaanse soldaten en burgers. Alleen doodde de bewegingen breder dan ooit gedragen worden door Bouazizi zichzelf niet in de naam van jihad, maar uit bijna de gehele samenleving. protest tegen een gebrek aan mogelijkheden en vrijheden in het corrupte en dictatoriale regime van presi- De Arabische Jeugd dent Zine el-Abidine Ben Ali. Hij werd door zijn au- Een andere ontwikkeling betreft de jeugd in de thentieke en herkenbare wanhoopsdaad een martelaar Arabische wereld. Wat vooral in de straten van Caïro, in de naam van de Jasmijnrevolutie.

168 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 De toekomst de extremistische ideologie die vooral jonge mannen De jongeren van Tunesië, Egypte en omringende ervan weet te overtuigen verschrikkelijke terreurdaden Arabische landen tonen aan de wereld dat islamie- uit te voeren, gebaseerd op het idee dat de jihad de ten politiek bestuur niet louter willen koppelen aan enige oplossing is. En die mythe is definitief gesneu- hun religie. De angst dat democratie in het Midden- veld op de straten van Caïro, toen honderdduizenden Oosten altijd zal leiden tot een (radicaal) islamitisch Egyptenaren van uiteenlopende achtergronden het bewind blijkt vooralsnog te zijn overschat. Religie aftreden van Mubarak vierden na dagen van succes- is nimmer de enige identiteit die een persoon bezit. vol geweldloos protest. Het zichtbaar maken van deze Individuen kunnen ook politieke verandering eisen uit klap voor Al Qaeda is een belangrijke bijdrage aan het naam van hun burgerschap binnen de context van hun verlies aan haar geloofwaardigheid. natiestaat. Daarnaast lijkt er nu een generatiekloof te ontstaan, waarin de jongeren zich loskoppelen van de ideologieën van hun ouders.3 Anno Bunnik MA is stagiair bij het International Dit betekent overigens niet noodzakelijkerwijs Centre for Counter Terrorism (ICCT) in Den Haag. Hij be- dat de nieuwe bewindvoerders seculier zullen zijn. haalde zijn MA in International Conflict Studies aan De kans bestaat dat de Moslimbroeders in Egypte op het Department of War Studies van het King’s College termijn een aanzienlijke rol zullen spelen binnen de in Londen en werkte vorig jaar voor de Carnegie nieuw te vormen overheidsstructuren. Ook in Tunesië Endowment for International Peace in Libanon. zal de recentelijk uit Londen terugkeerde islamitische Peter B.M. Knoope is directeur van het ICCT. geestelijke Rachid Ghannouchi zijn achterban kunnen mobiliseren om te participeren in het nieuwe politieke klimaat. Transitieprocessen zijn immers altijd onzeker Noten 1 Ko Colijn, Bertus Hendriks, Floor Janssen, Susanne Kamerling, wat betreft de uitkomst. Recente voorbeelden hiervan Roel Meijer, Alfred Pijpers, Willem Post en Sarah Wolff, ‘De her- zijn te vinden in Oost-Europa en Rusland, waar lokale nieuwde Arabische lente: tussen revolte en revolutie’, Clingendael leiders de macht hebben kunnen grijpen en de natuur- Policy Briefs, 17 februari 2011 (http://www.clingendael.nl/publications/2011/20110200_Clingendael_Policybrief_februari_no1.pdf). lijke rijkdommen en welvaart van de staat vooral aan 2 Lahcen Achy, ‘Trading High Unemployment for Bad Jobs: hen zelf ten goede hebben laten komen. Het zou aan Employment Challenges in the Maghreb’, Carnegie paper, juni 2010 te raden zijn als Westerse regeringen zouden trachten (http://carnegieendowment.org/files/labor_maghreb.pdf). 3 Amr Hamzawy, ‘The Day of Anger – A New Protest Scene in constructief bij te dragen aan het spel dat zich nu af- Egypt’, Carnegie Commentary, 28 januari 2011 (http://carnegieen- speelt door het bevorderen van de rechtsstaat, hervor- dowment.org/publications/index.cfm?fa=view&id=42391). ming van de veiligheidssector, opbouw van een stevig maatschappelijk middenveld en economische groei. Daarmee kan het machtsvacuüm worden ingevuld op de manier die de burger nu zo gearticuleerd wenst, met (politieke) vrijheden, sociale rechtvaardigheid en gelijke rechten voor allen. Betekenen deze barsten in de tactiek en ideologie van Al Qaeda dat de organisatie geen rol van betekenis meer kan spelen in grote delen van de islamitische wereld? De organisatie heeft in het verleden aangetoond ‘creatief ’ om te gaan met tegenslagen, zoals het verlies van haar basis in Afghanistan. Sterker nog, Al Qaeda heeft duidelijk aangetoond elk verlies te herdefiniëren als succes in haar strijd of als bewijs van de slechtheid van de tegenstander. De vraag is nu hoe Al Qaeda om zal gaan met deze klap, die wellicht nog harder aan zal komen bij het leiderschap van de organisatie. Het grote wapen is immers het mobiliserende vermogen;

Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Internationale Spectator 169 Freya Baetens

Het conflict in Libië, de Veiligheidsraad en het Strafhof: enkeltje Den Haag?

In navolging van de volksopstanden die sinds begin dit naar huis begeleiden. De algemeen heersende opvat- jaar een ware politieke aardverschuiving veroorzaakt ting is dat het grensoverschrijdend sturen van troepen hebben in Noord-Afrika en het Midden-Oosten, zijn ook op zich zelf al een inbreuk vormt op het geweldsver- in Libië conflicten uitgebarsten tussen opstandelingen en bod (Artikel 2(4) VN-Handvest), inclusief een schen- Kadhafi-getrouwe regeringstroepen. Het grote verschil ding van gewoonterechtelijke beginselen zoals soeve- tussen de situatie in Libië en die in bijvoorbeeld Egypte reiniteit, non-interventie en de territoriale integriteit is dat Kolonel Muamar Kadhafi niet lijkt te aarzelen het van het land waarvan de grenzen overschreden wor- zware geschut in te zetten tegen de eigen bevolking. Het den, in casu Libië. Het argument dat geen inbreuk is leger (of delen daarvan) lijkt ook niet te weigeren deze gepleegd op het geweldsverbod zolang de militairen bevelen uit te voeren, zoals dat wel gebeurde in gelijkaar- geen effectief geweld gebruiken, wordt hierbij niet dige situaties in andere landen. De internationale commo- als een rechtvaardiging gezien. Men kan echter di- tie is groot, daarin gevoed door het gebrek aan informatie verse praktijkvoorbeelden aanhalen waarbij staten wél over het conflict. Vele buitenlanders die in Libië aanwe- tot zulke militaire acties zijn overgegaan; zo voerden zig waren als toeristen, diplomaten of werknemers in de de Verenigde Staten operaties uit in Iran, Grenada, oliesector, wensten begrijpelijkerwijze zo snel mogelijk het Panama en Liberia; Israël en Frankrijk pleegden land te verlaten. Naarmate het conflict echter escaleerde, soortgelijke operaties.3 Deze acties behoren hoege- werd ontsnappen steeds moeilijker voor buitenlanders, en naamd niet tot het verleden – ook medio maart wer- al helemaal onmogelijk voor de Libische bevolking. Naar den militaire operaties op touw gezet om bijvoorbeeld aanleiding van de mislukte Nederlandse evacuatiepoging Nederlanders, Britten en Duitsers uit het explosieve en een recente Resolutie van de VN-Veiligheidsraad,1 ana- Libië te halen. De internationaal-rechtelijke vraag die lyseert dit artikel twee internationaal-rechtelijke aspecten hierbij rijst, is uiteraard: kan een staat die zo ver gaat van het conflict: 1 de (il)legaliteit van militaire evacuatie- om zijn eigen burgers te beschermen, zich op enige operaties door verscheidene landen; en 2 de mogelijke op- juridische rechtvaardigingsgrond beroepen? starting van een strafrechtelijk onderzoek tegen Kadhafi De klassieke doctrine lijkt dit af te wijzen: onder de voor het Internationale Strafhof. zogenaamde ‘restrictionistische theorie’ zijn zulke interventies absoluut verboden.4 De achterliggende re- Militaire interventie ter bescherming van de den hiervoor is dat deze acties zelden zo ‘onschuldig’ eigen burgers zijn als ze worden voorgesteld; vaak is de onderliggen- Resolutie 1970 van de VN-Veiligheidsraad, genomen de bedoeling via de aanwezigheid van buitenlandse onder hoofdstuk VII van het VN-Handvest, spoort militairen subtiel of minder subtiel druk uit te oefe- Libië aan om de veiligheid van buitenlanders en hun nen om een politieke regimewisseling te bewerkstel- bezittingen te garanderen en om het vertrek van hen ligen. Een voorbeeld hiervan vormen de operaties van die het land willen verlaten, te vergemakkelijken.2 Belgische troepen in Congo in de jaren ’60, die door Bovendien worden alle VN-lidstaten opgeroepen sa- de Verenigde Naties veroordeeld werden.5 Volgens een men te werken, zodat buitenlanders Libië kunnen ver- strikte toepassing van deze doctrine maken Groot- laten. Betekent dit dat Nederland een militaire evacu- Britannië, Nederland en alle andere landen die thans atie-operatie op touw mocht zetten om Nederlandse burgers uit Libië evacueren met militaire middelen, burgers uit Libië weg te halen? zich dan ook schuldig aan schendingen van het inter- Onder het huidige internationaal recht hebben nationaal publiekrecht. staten het recht de eigen burgers (ook degenen die in Er is echter ook een tweede theorie ontwikkeld, die het buitenland zijn) te beschermen. Het is echter om- militaire interventies ter bescherming van de eigen streden of dit recht mag worden uitgeoefend door mi- burgers beschouwt als een vorm van zelfverdediging. litairen te sturen die gewapenderhand de eigen burgers Volgens deze theorie wordt (de dreiging van) geweld-

170 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 gebruik tegen één Nederlander in Libië gezien als een proces, aangezien dat op zich zelf een schending van gewapende aanval tegen de Nederlandse staat zelf, wat de mensenrechten en/of het internationaal humanitair het recht op zelfverdediging activeert onder artikel 51 recht zou inhouden. Intussen is de Nederlandse rege- VN-Handvest of het uitgebreidere recht op zelfver- ring erin geslaagd de vrijlating van haar militairen via dediging onder internationaal gewoonterecht.6 Opdat diplomatieke onderhandelingen te verkrijgen. Ook de zulke interventies toelaatbaar zouden zijn, moet aan burgers voor wie de Nederlandse operatie werd opge- drie voorwaarden zijn voldaan: 1 er is een onmiddel- zet, hebben hun ‘enkeltje Den Haag’ intussen beko- lijke dreiging dat deze burgers verwond of gedood zul- men – zij werden gerepatrieerd. len worden (‘imminent threat of injury’); 2 het is voor het land waar zij verblijven onmogelijk hen te bescher- Kadhafi voor het Internationale Strafhof? men, of dit land heeft gefaald in deze bescherming; en Degene die velen ook naar Den Haag zouden willen 3 de actie van het land dat ingrijpt, is strikt beperkt brengen, is Kolonel Kadhafi. Resolutie 1970 van de tot bescherming van de eigen burgers. Volgens deze Veiligheidsraad geeft de eerste voorzet hiertoe door de interpretatie schenden de evacuerende landen het in- situatie in Libië sinds 15 februari 2011 door te verwij- ternationaal publiekrecht dus niet. zen naar de Aanklager van het Internationaal Strafhof.9 Zoals elke internationale jurist weet, volstaat een Sinds 1 juli 2002 behandelt het Internationaal Strafhof groeiende tendens van staten om bepaald gedrag aanklachten inzake strafrechtelijke aansprakelijkheid (vooral als het goed gaat) in de praktijk oogluikend van individuen voor drie internationale misdrijven: toe te laten niet opdat dit een regel van internatio- genocide; misdrijven tegen de menselijkheid; en oor- naal gewoonterecht wordt; daarvoor heeft men ook logsmisdrijven.10 Procedures kunnen op drie manieren de overtuiging nodig dat dit gedrag van rechtswege worden gestart: verwijzing naar het Hof van een situ- is toegelaten. Hier ligt het probleem: het is duidelijk atie door een lidstaat van het Statuut van Rome; ver- naar voren gekomen, bijvoorbeeld in debatten over di- wijzing van een situatie door de VN-Veiligheidsraad; plomatieke bescherming in de Algemene Vergadering en het openen van een onderzoek door de Aanklager van de VN en de International Law Commission,7 dat uit eigen beweging (proprio motu).11 Aangezien Libië deze rechtsovertuiging niet aanwezig lijkt. Met andere geen lidstaat is, was in dit geval enkel verwijzing door woorden, staten zijn er niet echt van overtuigd dat mi- de VN-Veiligheidsraad mogelijk – wat dus op 26 fe- litaire interventie om burgers te evacueren is toege- bruari 2011 gebeurde. staan onder internationaal recht. Dit werd in het geval De Veiligheidsraad kan alleen de situatie in Libië van Libië nogmaals bevestigd in de recente beslissing naar het Internationaal Strafhof verwijzen; over de van de Afrikaanse Unie.8 Sommigen zien de oproep eventuele inbeschuldigingstelling van specifieke per- van de VN-Veiligheidsraad tot samenwerking tussen sonen na een voorafgaand onderzoek wordt enkel in lidstaten om burgers te evacueren als een indicatie Den Haag beslist. In een persconferentie op 3 maart van een veranderende rechtsovertuiging, hoewel deze 2011 maakte Luis Moreno Ocampo, de Aanklager van Resolutie niet genomen werd op basis van artikel 42 het Internationaal Strafhof, bekend dat hij begonnen VN-Handvest en als dusdanig geen militair ingrijpen is met een preliminair onderzoek, waarbij hij meer- door de VN-lidstaten autoriseert. De achterliggende dere personen bij naam of functie noemde. Hij hoopt reden waarom veel landen wellicht de Nederlandse en hiermee een bepaald preventief effect te bereiken, in Britse acties zullen verwerpen, is omdat ze het als een die zin dat de met naam en toenaam aangewezen per- gevaarlijk precedent zien. sonen, zoals de directeur van de militaire inlichtin- Wat is dan het alternatief? Staten die hun burgers gendienst, zich alsnog van Kadhafi zullen afwenden. wensen te evacueren, moeten toestemming vragen aan Daarnaast heeft Ocampo aangegeven de handelingen het betrokken land om een dergelijke actie uit te voe- van Kadhafi en zijn familie in het bijzonder grondig ren; zo niet, dan bestaat het risico, zoals Nederland on- te onderzoeken. Op 4 maart besliste het Presidium langs ondervond, dat bij het mislukken van de operatie van het Internationaal Strafhof de situatie in Libië de militaire redders gevangen worden genomen. Zulke toe te wijzen aan de 1e Kamer van vooronderzoek, opsluiting kan op haar beurt uiteraard niet plaatsvin- waar ook slachtoffers hun visie kenbaar kunnen ma- den voor onbepaalde duur en zonder enige vorm van ken. Wanneer deze Kamer te zijner tijd hier mach-

Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Internationale Spectator 171 Conflict & Security Law 2 (2008), blz. 233, i.h.b. 238-253; A.C. Arend tiging voor verleent, kan een internationaal aanhou- & R.J. Beck, International law and the use of force: beyond the UN dingsbevel tegen Kadhafi worden uitgeschreven. Dit paradigm, Londen: Routledge, 1993, blz. 93-111. 12 4 Bijv. A. Verdross & B. Simma, Universelles Völkerrecht: Theorie zal de staten die partij zijn bij het Statuut van Rome und Praxis, (3e ed.), para. 1338; I. Brownlie, ‘The Principle of Non- verplichten hem over te leveren aan het Strafhof; op Use of Force in Contemporary International Law’, in: W.E. Butler staten die geen partij zijn rust echter geen dergelijke (red.), The Non-Use of Force in International Law, 1989, blz. 23; A. Randelshofer, ‘Article 51’, in: B. Simma e.a. (red.), The Charter of the verplichting. United Nations: A Commentary, vol I, 2002, blz. 798-799; M. Bothe, Resolutie 1970 markeert niet de eerste keer ‘Friendenssicherung und Kriegsrecht’, in: W. Graf Vitzthum (red.), dat de VN-Veiligheidsraad een situatie in een land Völkerrecht (4e ed.), 2007, blz. 656. 5 Bijv. VN Veiligheidsraad Resolutie 4387, 13 juli 1960; VN dat géén lid is van het Statuut van Rome, doorver- Veiligheidsraad Resolutie 4405, 22 juli 1960; VN Veiligheidsraad wijst naar het Internationaal Strafhof. Zo verwees de Resolutie 4426, 1 augustus 1960; VN Algemene Vergadering Veiligheidsraad in 2005 de situatie in Darfur door naar Resolutie 1599, 15 april 1961; VN Algemene Vergadering Resolutie 1599, 15 april 1961. het Internationaal Strafhof, waarna in 2009 een inter- 6 Bijv. G. Fitzmaurice, ‘The General Principles of International nationaal aanhoudingsbevel tegen de Soedanese presi- Law Considered from the Standpoint of the Rule of Law’, in: 92 dent Omar Al Bashir werd uitgevaardigd. Ook al staat Recueil des Cours (1957-II), blz. 172-173; L. Doswald-Beck, ‘The Legality of the United States Intervention in Grenada’, in: 31 de regering in Tripoli thans internationaal geïsoleerd, Netherlands International Law Review (1984), blz. 360; O. Schachter, wat eensgezind optreden heeft vergemakkelijkt, toch ‘In Defense of International Rules on the Use of Force’, in: 53 Univ. of bevestigt Resolutie 1970 de noodzaak van het bestaan Chicago Law Review (1986), blz. 139; C. Greenwood, ‘International Law and the United States Air Operation Against Libya’, in; 89 van internationaal strafrecht als ‘stok achter de deur’ in West Virginia Law Review (1986-7), blz. 941; R.B. Lillich, ‘Forcible het voorkomen en bestrijden van straffeloosheid inza- Protection of Nationals Abroad: The Liberian Incident of 1990’, in: ke de ergste internationale misdrijven. De Aanklager 35 German YBIL (1993), blz. 216. 7 ILC report, A/56/10, 2001, hoofdstuk.VII, para. 430 e.v. heeft hier passend op ingespeeld door snel en adequaat 8 PSC/PR/COMM.2(CCLXV), Peace and Security Council of the te handelen: het ‘enkeltje Den Haag’ blijft geldig. African Union, 10 maart 2011. 9 VN Veiligheidsraad Resolutie 1970, a.w. noot 1, para. 4. 10 Artikelen 5-8 van het Statuut van het Internationaal Strafhof, getekend 17 juli 1998 in Rome, in werking getreden 1 juli 2002. Dr. Freya Baetens Universitair Docent Internationaal Het Hof kan zijn rechtsmacht aangaande het vierde internationale Recht aan de Universiteit Leiden. misdrijf, nl. daden van agressie, ten vroegste vanaf 1 januari 2017 uitoefenen. 11 Aan elke vorm van verwijzing zijn uiteraard bijkomende voorwaarden verbonden, die buiten het terrein van dit artikel vallen, zie Noten artikelen 13-15 van het Statuut van Rome. 1 VN Veiligheidsraad Resolutie 1970, 26 februari 2011. 12 Thans zijn dit 114 landen, waaronder vrijwel alle Europese 2 Ibid., para. 2-3. en Latijns-Amerikaanse landen, alsook ongeveer de helft van de 3 Voor een uitgebreide bespreking van zulke acties, zie T. Ruys, landen in Afrika. ‘The “Protection of Nationals” Doctrine Revisited’, in: 13 Journal of

FEESTELIJK SYMPOSIUM 23 mei 2011

Dit jaar publiceert de Internationale Spectator zijn 65ste jaargang. Het Instituut Clingendael en de algemene redactie van het maandblad willen dit gaarne vieren met een toepasselijk symposium. Omdat het blad een algemeen-nederlands(talig) karakter draagt, is gekozen voor het thema België en Nederland: verschillen en overeenkomsten van buitenlands beleid in Europese context. Aan de orde komen onder meer het Europees beleid van beide landen (te belichten door prof. Rik Coolsaet en prof. A. van Staden) en het defensiebeleid (te behandelen door prof. Sven Biscop en gen marns b.d. Kees Homan). Historicus en publicist Arend Jan Boekestijn presenteert een gesproken column. Het symposium vindt plaats op maandagmiddag 23 mei 2011 van 13.30 tot 17.30 uur. Het wordt gehouden op het Instituut Clingendael. Er is zeer beperkt plaatsruimte voor belangstel- lende abonnees van de Internationale Spectator en leden van het Nederlands Genootschap voor Internationale Zaken. Aanmelding uitsluitend per e-mail bij Renu Jitan (abonnees) of Christine Snoeks (NGIZ-leden). Aanmelders ontvang bericht over plaatsing.

[email protected]; [email protected]

172 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Opinie Sietse Bosgra

Hoe verder met Afghanistan?

Afghanistan is uitgegroeid tot een van de belangrijkste De Amerikanen hebben nog een tweede probleem hoofdpijndossiers van de westerse wereld. Ondanks bijna met Afghanistan. Uit angst voor India werkt Pakistan tien jaar oorlog en de inzet van 150.000 militairen uit 50 harder dan enig ander kernwapenland aan uitbreiding landen en 300.000 Afghaanse militairen en politie slaagt van zijn nucleaire arsenaal. Enkele jaren geleden werd men er niet in het Afghaanse verzet te verslaan. En ook gedacht dat Pakistan 60 atoombommen had, nu worden in de toekomst zit er geen overwinning in. De oorzaak is aantallen van 100 en zelfs 125 genoemd. Intussen ont- voor een belangrijk deel te vinden in de omliggende landen: vangt Pakistan jaarlijks een miljard dollar aan militaire Pakistan, Iran en Saoedi-Arabië. steun van Washington. Men neemt aan dat deze financiering van het leger het benodigde geld vrijmaakt voor De centrale rol van Pakistan de productie van nog meer kernwapens. Pakistan werd tijdens de Koude Oorlog door de Pakistan is het enige islamitische land dat over kern- Verenigde Staten belast met de oprichting en ondersteu- wapens beschikt. Maar met zijn 180 miljoen inwoners is ning van de extreem-islamitische Afghaanse verzets- het een uiterst onstabiel land, met een zwakke regering. beweging waarvan we een deel nu de taliban noemen. De laatste jaren groeit de angst dat bij een implosie van Nadat de taliban in 1996 in Afghanistan aan de macht het bestuur kernwapens of nucleair materiaal in handen waren gekomen, werd Pakistan de belangrijkste bond- van Al Qaeda of andere islamitische extremisten valt. genoot van het regime. Toen vijf jaar later de Verenigde Deze instabiliteit wordt gevoed door de Staten na 9/11 Afghanistan binnenvielen, vreesde de Amerikaanse oorlog in Afghanistan en in de grens- Pakistaanse regering dat de Amerikanen ook Pakistan gebieden van Pakistan. Niet alleen de bevolking maar aan zouden vallen. Maar de Amerikanen meenden dat ook het Pakistaanse leger ziet deze oorlog als een aanval ze Pakistan nodig hadden. Onder grote Amerikaanse op de islam. Daardoor is er in Pakistan sprake van een druk en met veel tegenzin sloot de Pakistaanse regering toenemend anti-Amerikanisme en groeit de sympathie zich in 2001 aan bij de ‘war on terror’. voor jihadistische organisaties, zoals de taliban en Al Al bijna tien jaar lang probeert Washington te- Qaeda. Voortzetting van de oorlog in Afghanistan kan vergeefs een eind te maken aan de voortgaande steun daarom zeer ernstige gevolgen hebben voor de veilig- van de Pakistaanse regering, het Pakistaanse leger en heid in de wereld. de geheime dienst aan de taliban. Net als tijdens de Terwijl de Verenigde Staten en Europa zich druk Koude Oorlog worden nog steeds taliban-strijders on- maken over het islamitische Iran, dat mogelijk ooit in de der de Afghaanse vluchtelingen in Pakistan geronseld toekomst over een nucleaire bom zal beschikken, zwij- en getraind, en nog steeds speelt de Pakistaanse gegen ze over het uiterst onstabiele islamitische Pakistan, heime dienst ISI een belangrijke rol bij de aansturing dat praktisch elke maand een nieuwe atoombom pro- van het verzet in Afghanistan. Pakistan wil voorkomen duceert. Het blad Foreign Affairs1 vroeg aan de meest dat aartsvijand India in Afghanistan voet aan de grond vooraanstaande Amerikaanse terrorisme-experts welk krijgt en het wantrouwt de banden van president Karzai land de grootste bedreiging voor het Westen vormt. met India. Van deze 65 experts noemden 51 Pakistan en slechts 2 De oorlog in Afghanistan zou al lang door de Iran. Bovendien wees een meerderheid van deze experts Amerikanen en hun bondgenoten gewonnen zijn, als Pakistan aan als het land waar de meeste kans bestaat Pakistan een eind had gemaakt aan zijn steun aan de dat kernwapens in handen van terroristische organisa- taliban. Maar Washington neemt nog steeds geen straf- ties vallen. maatregelen tegen dit land, dat op een onvoorstelba- re wijze de Amerikaanse belangen schaadt. Het blijft Iran, de afgewezen bruid daarentegen het Pakistaanse regime op grote schaal on- Terwijl Amerika’s bondgenoot Pakistan in Afghanistan dersteunen. de taliban-beweging steunt, is Iran vanouds een tegen- De Amerikanen zitten in een val waar ze niet uit stander van de taliban. En terwijl de regering-Clinton kunnen komen. Ze zijn voor hun oorlog in Afghanistan in de jaren vóór 9/11 toenadering tot het talibanbe- namelijk afhankelijk geworden van Pakistan: 85% van wind zocht, in de hoop een gas/oliepijpleiding van de de goederen die hun leger nodig heeft, wordt via dat Kaukasus naar zee aan te leggen, steunde Iran in 1992 land aangevoerd. de oprichting van de Noordelijke Alliantie, een tegen de

Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Internationale Spectator 173 taliban gericht samenwerkingsverband in het noorden geen tegenwicht tegen de onverstandige opstelling van van Afghanistan. De vijandschap tussen Iran en de tali- Washington. ban/Al Qaeda is gedeeltelijk terug te voeren op het feit dat Iran sji’itisch is en de taliban/Al Qaeda militante De dubieuze rol van Saoedi-Arabië soennieten zijn. Naast Pakistan was ook Saoedi-Arabië nauw betrok- Toen de Amerikanen na 9/11 Afghanistan binnen- ken bij het Amerikaanse initiatief om tijdens de Koude vielen, stond Iran voor een moeilijke keus. Men vreesde Oorlog moslim-extremisten in Afghanistan te trainen toekomstige Amerikaanse bases langs zijn oostgrens. en te bewapenen. Tegelijk was Saoedi-Arabië een be- Maar in samenwerking met de Verenigde Staten lever- langrijke thuishaven voor Al Qaeda: bij de aanval op den Iran en de Noordelijke Alliantie een belangrijke het World Trade Center waren 15 van de 19 kapers af- bijdrage aan de omverwerping van het taliban-regi- komstig uit Saoedi-Arabië en niemand uit Afghanistan. me. In december 2001 steunde Teheran als deelnemer Desondanks reageerde de regering-Bush haar woede aan de conferentie in Bonn de instelling van het be- niet af op Saoedi-Arabië, maar werd Afghanistan bin- wind van Karzai over de nieuwe Islamitische Republiek nengevallen. Omdat Al Qaeda over de grens in Pakistan Afghanistan. en in Saoedi-Arabië alle bewegingsvrijheid behield en Een Iraans voorstel om onder Amerikaanse lei- omdat de taliban geen internationale agenda heeft, was ding mee te werken aan de opbouw van het nieuwe de Afghanistan-oorlog vanaf het begin echter zinloos. Afghaanse leger wees Washington echter af. Hoewel Saoedi-Arabië was en is nog steeds de belangrijkste samenwerking tussen Teheran en Washington duide- financier van zowel de taliban als Al Qaeda. In 2003 lijk een gemeenschappelijk belang was en is, kwam er blokkeerde de regering-Bush de publicatie van 28 pagi- plotseling een einde aan, toen president Bush in januari na’s uit het rapport voor het Congres over 9/11, waarin 2002 in zijn State of the Union Iran indeelde bij de ‘As Saoedi-Arabië werd aangeduid als de primaire finan- van het Kwaad’ en Pakistan roemde als zijn trouwste cieringsbron van Al Qaeda. Nog op 30 december 2009 bondgenoot buiten de NAVO. verklaarde minister van buitenlandse zaken Hillary Iran heeft traditioneel sterke culturele banden met Clinton in een vertrouwelijk telegram, uitgelekt via Afghanistan. Zo spreekt bijna 60% van de Afghanen Wikileaks: ‘Donors in Saudi Arabia constitute the most Perzisch. Daarnaast heeft Iran in Afghanistan van- significant source of funding to Sunni terrorist groups ouds grote politieke en economische belangen. Maar worldwide.’ Ze zei dat zowel de taliban als Al Qaeda tot in tegenstelling tot Pakistan houdt Iran de grens met deze gesteunde organisaties behoorde.2 Afghanistan afgesloten, al was het maar om drugstrans- De Saoedische geheime dienst Mabahith gaf op porten uit Afghanistan tegen te houden. 13 december 2009 tegenover een Amerikaanse dele- Iran heeft na 9/11 een grotere bijdrage aan de we- gatie toe dat ze inderdaad meer tegen deze financie- deropbouw van Afghanistan geleverd dan enig ander ring konden doen, ‘omdat de leden van Al Qaeda vaak buurland. In 2001 zegde Iran 560 miljoen dollar toe, en Saoedische staatsburgers zijn, met Saoedische adressen in 2006 nog eens 100 miljoen. De Iraniërs investeerden en telefoonnummers’. Onder Amerikaanse druk pakt in wegen en bruggen, energie, landbouw en gezond- Saoedi-Arabië af en toe zulke lieden op. Zo meldde de heidszorg. Daarnaast financierden ze scholen, moskee- Saoedische regering in november 2010 dat er 149 men- ën en de media. sen waren opgepakt, waardoor 19 Al Qaeda-cellen on- Met steun van India wordt thans de wegverbinding schadelijk waren gemaakt. van Afghanistan naar de Iraanse havenstad Chabahar Saoedi-Arabië is bovendien de bron van het mos- opgeknapt. Terwijl India geen gebruik kan maken van lim-extremistisch gedachtegoed van de taliban. Vanouds Pakistaanse havens, zal dit project leiden tot uitbrei- financiert het land het onderwijs onder de Afghaanse ding van de Indiase ontwikkelingsprojecten en invloed vluchtelingen in Pakistan. In de 40.000 madrassa’s in Afghanistan. Tegelijk maakt dit project Afghanistan (scholen) worden de talibs (leerlingen) geschoold in minder afhankelijk van grote buur Pakistan. het wahabisme, de extremistische staatsgodsdienst van Karzai ziet Iran als een ‘behulpzame broer en part- Saoedi-Arabië. ner’ en zou de samenwerking graag uitbreiden, maar de De Verenigde Staten en de Europese Unie hebben Verenigde Staten hebben dit verboden. Zo blokkeerden echter nooit maatregelen tegen Saoedi-Arabië geno- de Amerikanen onlangs een grote bestelling asfalt uit men om dat land te dwingen een eind te maken aan Iran, hoewel dat daar veel goedkoper was. Maar in te- de voortdurende financiële steun aan het terrorisme en genstelling tot de Amerikanen begrijpt Karzai dat al- de verspreiding van het intolerante moslim-extremis- leen samenwerking met Iran (en India) zal kunnen me. Het land is nooit op de Amerikaanse lijst van ‘state voorkomen dat Afghanistan na terugtrekking van de sponsors of terrorism’ geplaatst, waardoor de enorme buitenlandse troepen alsnog met steun van Pakistan Amerikaanse wapenleveranties aan deze ‘strategische een nieuw ‘Talibanistan’ wordt. Helaas biedt Europa partner’ ongehinderd voortgaan. In oktober 2010 werd

174 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 de grootste wapendeal uit de Amerikaanse geschiedenis se indringers uit het eigen woongebied een belangrij- afgesloten: een wapenleverantie voor 60,5 miljard dollar ke reden zich bij het gewapend verzet aan te sluiten, aan … Saoedi-Arabië. of wraakgevoelens om oorlogsslachtoffers te wreken. Maar het gewapend verzet voert ook een bewust be- Het Afghaanse verzet leid om de steun van de bevolking te winnen. Het heeft Hoe is te verklaren dat de Verenigde Staten en hun een systeem van lokale rechtspraak opgezet, dat minder bondgenoten er niet in slagen een taliban-legertje van corrupt is dan de door de regering-Karzai aangestelde naar schatting 25.000, vaak nauwelijks geschoolde rechters. De Amerikanen erkennen dit: ‘The Taliban are Afghanen te verslaan, en dat de taliban zelfs steeds ver- out-governing us in the justice sector, and that is a mas- der oprukt? Volgens de Verenigde Naties waren er vorig sive problem.’ Het gewapend verzet stelde ook lokale jaar 66% meer aanslagen dan in 2009. klachtencommissies voor de bevolking in. In 2009 gaf In de politiek en in de media wordt echter ten on- het een handboek uit met richtlijnen over de correcte rechte voortdurend gesproken over ‘de taliban’. Het behandeling van gevangenen en over het vermijden van Afghaanse gewapende verzet bestaat namelijk uit een burgerslachtoffers bij oorlogshandelingen. heterogeen samenwerkingsverband, waarin naast de ta- Er bestaat een schaduwregering van het gewapend liban minder extreme organisaties participeren, zoals verzet waarmee het Internationale Rode Kruis afspra- het Haqqani Netwerk, het Hekmatyar Netwerk, het ken maakt. Zo traint het Internationale Rode Kruis Tora Bora Front en honderden kleinere, vaak lokale sinds 2006 zowel strijders als ambulancepersoneel van verbanden. het gewapend verzet hoe ze bij het opvangen van oor- In 2003 leek het verzet in Afghanistan verslagen, logsslachtoffers mensenlevens kunnen redden. Het maar de verzetsbewegingen waren net als Al-Qaeda Rode Kruis bezoekt niet alleen de detentiecentra van de uitgeweken naar het grensgebied in Pakistan, waar Amerikanen en de Afghaanse regering, maar ook van nieuwe rekruten werden geronseld en opgeleid. In de verzetsbeweging. Uit de ervaringen van het Rode 2006 begon de snelle opmars van het gewapend ver- Kruis blijkt dat er in Afghanistan een onderhandelings- zet in Afghanistan. Terwijl in 2007 de verzetsbeweging partner is waarmee gesproken kan worden over beëin- permanent aanwezig was in 54% van Afghanistan, was diging van de oorlog. dat in 2009 opgelopen tot minstens 80%.3 Vaak is er in De regering-Karzai voert een actief beleid om tot deze gebieden ook een lokaal bestuur van het verzet ge- onderhandelingen met het verzet te komen. De spora- vestigd, soms parallel aan het bestuur van de regering- dische contacten begonnen met besprekingen met de Karzai. taliban en het Hekmatyar Netwerk in Mekka tijdens Al deze verzetsbewegingen worden op grote schaal de Ramadan van 2008. In de hoop dat dit toekomstige ondersteund door Pakistan en Saoedi-Arabië, maar onderhandelingen zal vergemakkelijken, deed Karzai in wonderlijk genoeg ook door de Amerikaanse belasting- december 2010 een beroep op de Turkse regering om betaler. Het House Subcommittee on National Security and het Afghaanse verzet toe te staan een permanente di- Foreign Affairs schatte dat de taliban in 2009 tussen de plomatieke vertegenwoordiging in Turkije te openen. 100 en 400 miljoen dollar ontving als ‘protection mo- ney’ voor transporten voor het Amerikaanse leger naar De Amerikanen en de Europeanen de 200 Amerikaanse bases in Afghanistan. Bovendien De belangrijkste spelers op het oorlogstoneel in betalen ook honderden beveiligingsbedrijven en onder- Afghanistan zijn echter de Amerikanen en de nemingen die ontwikkelingsprojecten uitvoeren, de ta- Europeanen, samenwerkend in de NAVO. Na het liban met Amerikaans belastinggeld.4 einde van de Koude Oorlog besloten de bondgenoten Het gewapend verzet kan de strijd echter alleen vol- een ‘nieuwe’ NAVO op te richten, die zich ook buiten houden doordat het kan rekenen op de steun van een Europa zou inzetten tegen nieuwe bedreigingen, zoals aanzienlijk deel van de Afghaanse bevolking. Zelfs on- internationaal terrorisme en de verspreiding van kern- der de extreme taliban-regering waren de traditionele wapens. Afghanistan werd de test voor de toekomst van bewoners in het binnenland niet negatief over de tali- deze nieuwe NAVO en voor het Amerikaanse leider- ban, omdat die de enorme corruptie terugdrong en voor schap van het bondgenootschap. stabiliteit zorgde door een eind te maken aan de ver- Maar de oorlog in Afghanistan leidde al snel tot woestende onderlinge oorlogen tussen de krijgsheren.5 spanningen en verwijten tussen Washington en de De verzetsbeweging wordt in belangrijke mate ge- (meeste) Europese landen. De Amerikanen gelo- voed door het nationalisme van de Pashtun, die 46% van ven in een gewelddadige aanpak en ze beoordelen de de Afghaanse bevolking uitmaken. Terwijl zij vroeger Europeanen op hun bereidheid meer geweld te gebrui- een belangrijke rol in het Afghaanse bestuur speelden, ken. Ze beklagen zich erover dat de Europese landen voelen zij zich niet vertegenwoordigd in de regering- te weinig aan defensie uitgeven en te weinig troepen Karzai. Daarnaast is het verdrijven van de buitenland- leveren, en dat de inzet van die troepen onderworpen is

Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Internationale Spectator 175 aan allerlei beperkingen. Het falen van de oorlog wordt Dit lijkt een onverstandig, onmenselijk, zinloos en soms aan de NAVO-bondgenoten toegeschreven. gevaarlijk plan, en wel omdat: In tegenstelling tot de Amerikanen zijn de 1 iedereen het erover eens is dat de taliban niet versla- Europeanen terughoudend met het uiten van hun gen zal worden; klachten. Ze verwijten de Amerikanen dat belangrijke 2 de taliban geen bedreiging vormt voor de NAVO- beslissingen buiten hen om worden genomen, maar dat landen, en Al Qaeda Afghanistan niet nodig heeft; vervolgens van hen wordt verwacht die ze die beslui- 3 de westerse oorlog in Afghanistan en in het grens- ten onvoorwaardelijk ondersteunen. Ze betwijfelen of gebied van Pakistan in de meest explosieve regio van het verstandig was om na 9/11 Afghanistan binnen te de wereld een belangrijke voedingsbron vormt voor vallen, en ze zijn bitter over het even ondoordachte be- het islamitisch extremisme; sluit van de regering-Bush een tweede oorlog in Irak te 4 deze oorlog in Pakistan zelfs tot een nucleaire ramp beginnen, waarbij een groot deel van de Amerikaanse kan leiden; en troepen uit Afghanistan werd teruggehaald. 5 de $ 500 miljoen die de oorlog dagelijks kost, aan De Europeanen wijzen de militaristische aan- veel armoede in de regio een eind zou kunnen pak van de Amerikanen af; zij denken vooral in ter- maken. men van ‘stabilization and reconstruction’. Door deze controverse was de Amerikaans-Europese NAVO- Er is maar één uitweg, en dat is nu werken aan onder- missie in Afghanistan ISAF jarenlang intern verdeeld. handelingen zonder voorwaarden vooraf. Dat is de wens Maar Europa delfde het onderspit: ISAF neemt nu van 83% van de Afghaanse bevolking,7 alsmede van de onder leiding van Amerikaanse generaals volledig regering-Karzai. Het wordt ongetwijfeld een langdurig deel aan de Amerikaanse oorlogvoering. Ondanks proces, maar mogelijk zou begonnen kunnen worden hun kritiek stellen de Europese landen zich op de met afspraken over het beperken van het geweld.8 NAVO-vergaderingen nog steeds unaniem achter de Daarnaast moet nu worden gestart met terugtrek- Amerikaanse plannen op. king van de buitenlandse troepen. Dat vraagt de meer- In de westerse landen verzet het publiek zich echter derheid van de Afghaanse bevolking van ons. Het plan steeds meer tegen de NAVO-operatie in Afghanistan van president Obama was in de zomer van 2011 met vanwege de enorme kosten, het verlies aan mensenle- die terugtrekking te beginnen, maar dat plan werd vens en omdat de oorlog niet gewonnen kan worden. In door de Amerikaanse militaire top geblokkeerd. De de Verenigde Staten spreekt 72% zich uit voor versnelde Europese NAVO-landen moeten doorgaan met het terugtrekking uit Afghanistan, in Groot-Britannië is dat uitvoeren van Obama’s plan. De Nederlandse terug- 73%, in Duitsland 79% en in Frankrijk 70%. Tegelijk is trekking uit Uruzgan leek een aanmoediging voor an- in Europa het vertrouwen in het Amerikaanse NAVO- dere landen dit voorbeeld te volgen. Maar door de inzet leiderschap afgenomen: van 64% in 2002 tot 36% in van GroenLinks loopt Nederland met zijn 550 militai- 2009.6 ren helaas weer in de pas met de exit-strategie van de De NAVO heeft grote schade opgelopen, maar Amerikaanse militairen. ze zal Afghanistan waarschijnlijk wel overleven. De Europese NAVO-lidstaten zullen echter niet bereid zijn aan nieuwe Amerikaanse militaire avonturen deel Sietse Bosgra was jarenlang actief betrokken bij de on- te nemen als die niet een directe bedreiging van hun dersteuning van de anti-apartheidsstrijd in Zuid-Afrika. veiligheid vormen. En ook in Amerika, met zijn mondiale politieke ambities, is bij politici en militairen het vertrouwen in de NAVO afgenomen. Noten 1 Foreign Affairs, januari-februari 2011. 2 BBC News Middle East, 15 oktober 2010. Hoe verder? 3 Press release ICOS, 10 september 2009. De Europese lidstaten van de NAVO hebben op de 4 MilitaryTimes.com Forums, 22 juli 2010. 5 Council on Foreign Relations, ‘The Taliban in Afghanistan’, 3 laatste NAVO-conferentie in Lissabon de Amerikaanse augustus 2009. exit-strategie voor Afghanistan omarmd. Dat plan 6 ‘NATO in Afghanistan, a test of the Transatlantic alliance’, houdt in dat de grootschalige NAVO-oorlog tot 2014 Congressional Research Service, 3 december 2009. 7 CBS News, 9 november 2010. wordt voortgezet; daarna moeten de Afghaanse strijd- 8 Voor een kritische analyse: The New Yorker, 28 februari 2011. krachten met steun van de NAVO doorvechten. Dat betekent dat wordt aangestuurd op een eindeloze en bloedige burgeroorlog. De NAVO-landen gaan die oorlog betalen, want Afghanistan kan onmogelijk zelf een strijdmacht van 400.000 man financieren.

176 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 A. van Staden

De verzamelnaam BRICs: meer dan modieuze etikettering?

De afkorting BRIC, als aanduiding van een groep van der de trekkers van pensioenen. Het vooruitzicht van opkomende landen, is één van de meest aansprekende sym- groeiende energieschaarste leek Rusland een sterke bolen of herkenningstekens van de actuele verschuivingen positie aan de internationale onderhandelingstafel te in het mondiale krachtenveld geworden. Waar de dyna- verschaffen. Er werd gewezen op de gevaren van een miek van de internationale machtsverhoudingen in het te grote afhankelijkheid van het land. verleden vaak is herleid tot het simpele schema van de Intussen weten we beter. De economische kracht wisseling in positie tussen hegemoniale macht en uitda- van Rusland is door velen schromelijk overschat.3 ger (bijvoorbeeld Engeland ten opzichte van Duitsland Het totale inkomen van het land bedraagt, althans aan het eind van de 19de eeuw), wordt in dit verband volgens de officiële cijfers, niet veel meer dan dat van nu de aandacht op een categorie van landen gevestigd. de Benelux-landen bij elkaar opgeteld. De Russische Bij de BRIC gaat het in het bijzonder om een viertal economie blijkt in wezen eendimensionaal te zijn: ze landen – Brazilië, Rusland, India en China – dat van- leunt sterk op de energiesector en deze afhankelijk- uit een situatie van economische achterstand er in relatief heid maakt de Russische staatsbegroting zeer kwets- korte tijd in is geslaagd te gaan behoren tot de klasse van baar voor prijsschommelingen op de internationale midden-inkomenslanden. Aanhoudend hoge groeicijfers energiemarkten. Bovendien dreigt een uitputting van wekken bovendien de verwachting dat de betrokken lan- olievelden in West-Siberië en moeten voor de win- den verder zullen stijgen op de economische ranglijst en ning van nieuwe velden onder dikke ijskorsten hoge op termijn de westerse landen qua ontwikkelingsniveau productiekosten worden gemaakt. De meeste be- zullen inhalen of zelfs voorbij zullen streven. Aangezien drijfstakken buiten de energiesector zijn sterk ver- de BRIC-landen zich uitstrekken tot grote territoria, heeft ouderd en nauwelijks in staat de internationale con- hun economische opkomst onvermijdelijk ook een geopoli- currentie aan te gaan. Dit vormde ook een grote tieke lading gekregen, mede gelet op de historische ervaring belemmering voor de toetreding van Rusland tot de dat toenemende economische kracht zich doorgaans na ver- Wereldhandelsorganisatie (WTO), die overigens nu loop van tijd vertaalt in grotere politieke en strategische nabij lijkt te zijn. Hoognodige modernisering vergt invloed.1 Zal de machtsbalans in de wereld voorgoed een een omvangrijke overdracht van technologie uit het ander fundament krijgen dan dat van westerse hegemonie Westen en even omvangrijke buitenlandse investerin- en zullen de BRIC-landen tezamen een sterke pijler wor- gen.4 Ten slotte kampt Rusland met een sterk krim- den van een nieuwe wereldorde? pende bevolking, niet bepaald een kenmerk van een land dat de toekomst met vertrouwen tegemoet kan Voordat op deze vraag een antwoord kan worden gezien. Er zijn derhalve sterke argumenten om het land geven, moet ook op deze plaats allereerst een kriti- eerder als een mogendheid in neergang dan als één in sche kanttekening worden gemaakt bij de selectie van opkomst te zien. de BRIC-groep. Hoort Rusland wel in het rijtje van Het feit dat Zuid-Afrika eind 2010 door de grote opkomende landen thuis? Toen Jim O’Neill, de Chinese leider Hu Jintao is uitgenodigd om als vol- huiseconoom van Goldman Sachs, in 2001 de naam waardig lid deel te nemen aan de BRIC-top dit jaar BRIC muntte,2 leek op het eerste gezicht ook Rusland in Peking, waardoor de naam BRIC wordt veranderd aanspraak te kunnen maken op de status van dyna- in BRICS, onderstreept de betrekkelijke willekeur in mische groei-economie. Er was sprake van een was- de selectie van landen. Waarom viel de keuze niet op sende stroom van inkomsten uit de uitvoer van olie en bijvoorbeeld Indonesië of Turkije? Beide landen ver- gas, die de nieuwe leider Poetin in staat stelde de fi- tegenwoordigen een veel grotere economische kracht nanciële problemen van het voorafgaande decennium dan Zuid-Afrika. Kennelijk woog bij de genomen bete overwinnen en tegemoet te komen aan de ergste slissing vooral voor China het strategisch belang van noden onder de Russische bevolking, in het bijzon-

Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Internationale Spectator 177 streven naar het beïnvloeden van de uitkomsten van de G-20-bijeenkomsten konden zij het nodige zelfvertrouwen putten uit de omstandigheid dat de stimule- ringsprogramma’s die zij voor hun eigen economieën hadden opgesteld, in belangrijke mate hebben bijgedra- Zuid-Afrika op het Afrikaanse continent, met al zijn gen tot de stabilisering van de wereldeconomie. minerale rijkdommen, zwaar.5 Wat bracht de vier BRIC-landen bij elkaar en wat is Intussen kwam de al genoemde O’Neill, met zijn hun agenda? Het ligt voor de hand het hoofdmotief te goed ontwikkeld gevoel voor marketing in de wereld zoeken in de gezamenlijke wens een einde te maken aan van internationale beleggers, tien jaar na de introductie de overheersende positie van de westerse landen in de van de term BRIC begin 2011 met een nieuw buzzword bestaande internationale economische orde. De BRICs op de proppen, namelijk de aanduiding MIKT. Deze koesteren grieven tegen de privileges die deze landen afkorting staat voor de volgende combinatie van landen: in de belangrijke internationale organisaties genieten. Mexico, Indonesië, Zuid-Korea en Turkije. Volgens de Kenmerkend voor opkomende landen is dat hun diplo- doopvader zouden deze landen over 40 jaar achter de matiek gewicht achterblijft bij de toegenomen en toene- BRIC-landen een plaats in de top van de economische mende economische kracht. Dit levert een statusdiscre- piramide in de wereld bereiken.6 De meeste ter zake pantie op die logischerwijs alleen kan worden opgeheven deskundigen zullen geneigd zijn sterk relativerend te door het verwerven van meer politieke invloed, met als oordelen over de werkelijke politieke betekenis van dit gevolg botsingen of spanningen met landen die geves- soort van conceptuele noviteiten. Het is immers zeer de tigde posities innemen. Het klassieke gevecht tussen de vraag of de MIKT-landen als collectief veel meer dan ins en de outs. De BRIC-landen streven dan ook naar de een statistische grootheid zullen blijken te zijn. vervanging van de huidige – zoals zij zien – in economische en ideologische suprematie van het Westen gewor- Drijfveren en oogmerken telde verticale orde door een meer horizontale orde, die Het BRIC-concept heeft zich in elk geval wel als forum zou worden gebaseerd op meer gelijkwaardigheid van van overleg geconstitueerd. De nog korte geschiedenis de verschillende continenten. Dit is het gemeenschap- gaat terug tot juni 2009, toen de politieke leiders van pelijk belang. Ter verdediging van dit belang werd bij de de vier landen hun eerste top hielden in de Russische top van Jekaterinenburg (juni 2009) opgeroepen tot een stad Jekaterinenburg. Vóór de eerste top waren de mi- beweging naar ‘a more democratic and just multi-polar nisters van buitenlandse zaken van de BRIC-landen al world order’.8 Deze frase keert in ietwat andere bewoor- sinds 2006 jaarlijks bijeen geweest. Ook vonden er re- dingen weer terug in de verklaring die bijna een jaar la- gelmatige ontmoetingen plaats tussen de ministers van ter na de top in de Braziliaanse hoofdstad is uitgege- financiën en de hoofden van de centrale banken. De ven. Speerpunt op de BRIC-agenda zijn de door de vier tweede topbijeenkomst werd in het voorjaar van 2010 landen gewenste hervormingen van de instellingen van in de Braziliaanse hoofdstad Brasilia gehouden, alwaar Bretton Woods: ‘The IMF and the World Bank urgent- de toenmalige president Lula da Silva als gastheer op- ly need to address their legitimacy deficits. Reforming trad. Vooral de financiële crisis heeft als een katalysator these institutions’ governance structures requires first van de onderlinge samenwerking gefungeerd. and foremost a substantial shift in voting power in favor Alle BRIC-landen maken deel uit van de G-20 of emerging market economies and developing coun- groep, die na de top in Washington van november 2008 tries to bring their participation in decision making in in feite de plaats van de G-7/8 ging overnemen als het line with their relative weight in the world economy.’9 informeel centrum van economisch wereldbestuur. Ze Zonder twijfel spelen bij de BRIC-landen ook drukten hun positieve opstelling tegenover de rol van gevoelens van wrok mee ten opzichte van de hegemo- de G-20 bij de bestrijding van de economische depres- niale pretenties die de Verenigde Staten gedurende een sie als volgt uit: ‘We stress the central role played by the reeks van jaren na de ondergang van de Sovjetunie de- G-20 in combating the crisis through unprecedented monstreerden. Door hun onderlinge concertatie willen levels of coordinated action. We welcome the fact that deze landen laten zien dat niet alle wegen van interna- the G-20 was confirmed as the premier forum for inter- tionaal overleg naar Washington leiden. Brazilië, lange national economic coordination and cooperation of all tijd in zichzelf gekeerd, gebruikt de BRIC vooral als its member states. Compared to previous arrangements, voertuig om zich buiten Zuid-Amerika te profileren. the G-20 is broader, more inclusive, diverse, representa- Er zijn echter redenen aan te nemen dat de BRIC- tive and effective.’7 samenwerking ook door meer verborgen motieven De vier opkomende landen gebruikten hun eigen wordt gedreven.10 Deze motieven spitsen zich toe op de bijeenkomsten om zoveel mogelijk tot gezamenlijke bijzondere positie van China. Dit land is economisch standpunten in het wereldoverleg te komen. In hun ongeveer even sterk als de overige drie BRIC-landen

178 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 tezamen. Alleen China moet in staat worden geacht op termijn uit te groeien tot een mogendheid die ge- lijkwaardig is aan de Verenigde Staten. Thomas Renard schrijft zelfs dat in een meer realistisch BRIC-scenario ‘China appears to be the real story.’11 Vanuit het perspectief van India, Brazilië en Rusland zou het even onverwerkte en grotendeels nog onopgeloste conflicten schadelijk kunnen zijn indien China zich blijkt te ont- uit het verleden (in het bijzonder de grensoorlog in de wikkelen tot een uitgesproken partner dan wel een even Himalaya’s van het begin van de jaren ’60). Weinig lan- uitgesproken tegenstander van de Verenigde Staten. den lijken zo verontrust over de aan de gang zijnde ver- Een wereld geleid door een G-2 (‘Chimerica’) zou een sterking van de Chinese strijdkrachten als India.14 Mede nieuwe ongelijkheid scheppen; de bedoelde drie landen daarom heeft het, ondanks felle binnenlandse oppositie, zijn in een dergelijk scenario gedoemd mogendheden met de Verenigde Staten een omstreden verdrag voor van de tweede rang te blijven. Omgekeerd zou een con- nucleaire samenwerking gesloten. Daarvoor had presi- frontatie tussen Amerika en China, met de mogelijk- dent Bush tijdens zijn bezoek aan Delhi in 2006 de fun- heid van een militair conflict, voor het drietal evenzeer damenten gelegd. Toch hecht het land nog steeds grote een weinig aantrekkelijk vooruitzicht zijn. Het is in feite waarde aan zijn status van non-aligned nation. Daarmee een nachtmerriescenario, waarin het risico bestaat on- is op zich zelf niet in strijd de dubbelzinnigheid die de gewild in een gewapend treffen te worden meegesleept. buitenlandse politiek van India kenmerkt: enerzijds Daarom hebben India, Brazilië en Rusland er belang bij proberen de Indiase leiders via de BRIC-samenwerking China, voor zover zij kunnen, bij de hand te houden en Chinese leiderschapsambities in Azië in toom te hou- te proberen de richting van zijn buitenlands beleid zo den, anderzijds hebben zij de Amerikanen nodig als te beïnvloeden, dat géén van beide scenario’s werkelijk- rugdekking voor het geval deze denkbare ambities niet heid wordt. kunnen worden bedwongen en ten koste zouden gaan Aan de andere kant heeft China er belang bij zijn van de invloed van India in de eigen regio. Het gaat bij verlangens inzake een herinrichting van de internatio- dit laatste om een strategie van hedging (zich indekken), nale orde in een multilateraal vat te gieten om verden- die complementair is aan de Amerikaanse behoefte, zo kingen bij andere landen van een radicaal revisionisme nodig, een tegenwicht tegenover China te mobiliseren. weg te nemen. Zeker, de Chinese buitenlandse politiek Ook de relatie tussen Rusland en China heeft haar is de laatste tijd, vooral in de nabije regio, assertiever ge- paradoxale kanten. De sermoenen die beide landen een- worden. Maar dat wil nog niet zeggen dat het land zich drachtig de wereld insturen ter ondersteuning van een (al) grotendeels heeft losgemaakt van Deng Xiaopings multipolair bestel en het terugdringen van de westerse bekende adagium dat ‘China een laag profiel moet aan- invloed, nemen niet weg dat de expansie van de Chinese houden en nooit de leiding moet nemen’.12 China ziet economische macht Rusland zorgen baart. Ondanks de zichzelf bij voorkeur nog als ontwikkelingsland en het samenwerking van beide landen, tezamen met een aantal is niet in zijn belang dat de economische ontwikke- Centraal-Aziatische staten, in de Shanghai Cooperation ling van het land wordt verstoord door een mogelijke Organization, sluimert op de achtergrond onder meer Amerikaanse indammingspolitiek, die het gevolg zou de vrees voor een mogelijke kolonisatie door China van kunnen zijn van provocaties van zijn kant. Daarvoor de dun bevolkte Russische gebieden in Siberië. Verder zijn Amerika en Europa te belangrijk als afzetmarkt mag niet over het hoofd worden gezien dat de mani- voor Chinese producten en als leveranciers van hoog- pulatie van de Chinese munt niet alleen schadelijk is ontwikkelde technologie. voor de uitvoersector van de Verenigde Staten en de Europese landen, maar dat de kunstmatig lage koers van Onderlinge verschillen de renminbi ook producenten in India en Brazilië treft. Hebben de BRIC-landen dus redenen elkaar op te zoe- Ten slotte past het BRIC-concept evenmin naadloos in ken ter verdediging van de belangen van de opkomen- het patroon van de onderhandelingen over een nieuw de landen, het zou een grote vergissing zijn de cohesie Klimaatverdrag. Zeker, eind 2009 hebben de leiders van van de formatie te overschatten. Want naast overeen- China, India, Brazilië (en Zuid-Afrika) in Kopenhagen komsten zijn er ook belangrijke onderlinge verschillen. van zich doen spreken door zich als blok tegenover pre- In de eerste plaats zijn er verschillen in de aard van de sident Obama op te stellen. Maar niet onopgemerkt politieke regimes. De groep verenigt twee volwaardige mag blijven dat één van de BRIC-partners, Rusland, als democratieën (India en Brazilië), een autoritair gere- betrekkelijk oud industrieel land niet bij het eindspel geerd land (China) en een land dat qua bestuur daar was betrokken (evenmin trouwens de Europese Unie). tussenin zit (Rusland). India en China, die beide over Bovendien gaan achter de ogenschijnlijke eensge- kernwapens beschikken, kunnen worden beschouwd als zindheid tussen de BRIC-landen over de herstructu- elkaars strategische rivalen.13 Er ligt een hypotheek van rering van het VN-systeem grote meningsverschillen

Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Internationale Spectator 179 schuil, wanneer het op de concrete uitwerking aankomt. complexiteit vloeit niet alleen voort uit de veronderstel- Hoe valt anders te verklaren dat de aanspraak van India de fragmentatie van macht over een veelheid van on- op een permanente zetel in de VN-Veiligheidsraad niet gelijksoortige publieke en private spelers in vrijwel alle door China en Rusland wordt gesteund? In deze voor werelddelen, zoals o.a. Parag Khanna verkondigt.17 Zij India zo belangrijke kwestie treft het in de grote wester- vindt vooral ook hierin haar oorsprong dat op sommige se landen betere bondgenoten dan zijn BRIC-partners. terreinen de belangrijkste spelers met elkaar kunnen sa- Onderzoekers van het in Parijs gevestigde European menwerken, terwijl deze op andere worden gescheiden Union Institute for Security Studies legden in gesprekken door strijdige belangen. Gemeenschappelijkheden en met leden van de formele en informele buitenlands-po- tegenstellingen snijden dwars door de continenten. litieke elite van de BRIC-landen uiteenlopende ziens- wijzen en voorkeuren ten aanzien van de problematiek Conclusie van global governance vast. Dit levert een interessant en De BRIC-landen zijn in de internationale betrekkingen divers beeld op. Zo valt op dat vertegenwoordigers van relevant om de eenvoudige reden dat ze de grootste eco- China weliswaar toenemende mondiale uitdagingen nomieën buiten het OESO-gebied vertegenwoordigen en fundamentele tekortkomingen in het internationale en circa 40% van de reservevaluta in de wereld bezitten. stelsel aanwezen, maar tegelijk legden zij er de nadruk In zoverre houdt de aanduiding BRIC meer in dan mo- op dat China zich vooral moest toeleggen op de oplos- dieuze etikettering, zoals vragenderwijs in de titel van sing van zijn interne problemen. China verschuilt zich dit artikel wordt gesteld. De vier landen ontlenen hun graag achter binnenlandse prioriteiten, wanneer het betekenis echter meer aan wat ze in economisch opzicht wordt aangesproken zich als responsible stakeholder te ge- zijn dan wat ze in politiek opzicht doen. Verre van een dragen en wordt aangespoord een evenredige bijdrage hechte coalitie of alliantie vormen zij slechts een los verte leveren aan de beschikbaarheid van global public goods. band, dat dienstbaar is aan het bereiken van een beperkt Gesprekspartners uit India kwalificeerden de be- doel: het verwerven van meer invloed van opkomende staande internationale organisaties als grossly inadequate, landen in formele en informele organisaties die beslui- maar toonden zich daarnaast vooral bezorgd over het ten nemen over belangrijke economische en monetaire ontbreken van een intern evenwicht in Azië. Gegeven ontwikkelingen in de wereld. Het BRIC-concept is dan de overheersende rol van China in dit werelddeel acht- ook maar tot op zekere hoogte behulpzaam om in de ten zij India minder goed in staat mee te helpen regio- volle breedte inzicht te krijgen in de tegenstellingen en nale organisaties op te zetten om de stabiliteit in Azië te scheidslijnen die het internationaal toneel tegenwoor- verzekeren. Ook ondervraagde Russische deskundigen dig beheersen. maakten zich zorgen over – wat zij noemden – het rela- In welke richting het wereldbestel van de toekomst tieve gebrek aan veiligheid in Oost-Azië. Zij meenden zich precies zal ontwikkelen, is nog met veel onzeker- dat de verhoudingen in de toekomst, waarin China ‘met heid omgeven. Evenmin staat vast of het nieuwe krach- de grootste economie’ de voornaamste factor in een ver- tenveld zal leiden tot een nieuwe wereldorde. Van een anderende wereld zou zijn, aan Rusland, Europa en de orde kan men immers pas spreken, indien er onder de Verenigde Staten ruimte boden veel dichter naar elkaar hoofdrolspelers overeenstemming is over nieuwe spel- toe te groeien. Ten slotte gaven leden van de Braziliaanse regels in de onderlinge betrekkingen. Zeker, zoals te- buitenlands-politieke elite aan dat de herverdeling van genwoordig in allerlei toonaarden en met kracht van ar- macht van de ontwikkelde naar de ontwikkelingslanden gumenten wordt gezegd en geschreven, de jaren van de de kern vormt in de kijk van Brazilië op de wereld. Zij hegemonie van het Westen zijn waarschijnlijk geteld en omschrijven verder de opvatting van hun land over glo- de relatieve neergang van de Amerikaanse macht is een bal governance als ‘ouderwets’ multilateralisme, dat sterk feit. Ontegenzeggelijk is het gewicht van Azië spectacu- staatscentrisch is en geen ruimte biedt aan niet-state- lair groeiende. Maar dit wil nog niet zeggen dat er snel lijke spelers. Overigens wordt het publieke debat over een einde zal komen aan de Amerikaanse economische dit onderwerp in Brazilië nog niet zo lang gevoerd. Het voorsprong, gemeten naar het inkomen per hoofd van vraagstuk van de klimaatverandering heeft daarbij niet- de bevolking, noch aan het primaat van de Verenigde temin als stroomversneller gewerkt.15 Staten op militair-strategisch gebied, gemeten naar de Om alle redenen die hierboven zijn genoemd heeft geografische schaal van het militair interventievermo- Philip Stephens, de invloedrijke Engelse commentator, gen. Ook verder in de toekomst zullen de Verenigde gelijk wanneer hij beweert dat het bezien van de we- Staten op zijn minst de eerste onder de gelijken blijven. reld door het prisma van een strijd tussen the West and Nog minder houden de verschuivingen in de wereld in the rest een gemakzuchtige en misleidende manier is om dat de BRIC-landen met elkaar de centrale pijler van het nieuwe geopolitieke landschap in kaart te brengen.16 een nieuwe orde zullen gaan vormen. Daarvoor zijn de Een dergelijke benadering doet geen recht aan de inge- wederzijdse relaties te broos en de onderlinge politieke wikkeldheden die de huidige wereld kenmerken. Deze verschillen te groot.

180 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 9 BRIC summit Joint Statement, april 2010, blz. 2. Prof. dr. A. van Staden is hoogleraar Internationale 10 Zie het artikel ‘The BRICs: The trillion-dollar club’, in: The Economist, 15 april 2010. Betrekkingen aan de Universiteit Leiden en lid van de 11 Thomas Renard, A BRIC in the World: Emerging Powers, Europe Adviesraad Internationale Vraagstukken. Van 1995 tot 2005 and the Coming Order, Gent: Academia Press, oktober 2009 (Egmont was hij hoofdredacteur van de Internationale Spectator. Paper 31), blz. 3. 12 De volledige uitspraak van Deng luidt in het Engels: ‘Keep a cool head and maintain a low profile. Never take the lead but aim to do Noten something big.’ 1 Uitzonderingen op deze regel zijn het naoorlogse Japan en 13 Zie Willem van Kemenade, Détente Between India and China: (West-)Duitsland, landen die door de traumatische oorlogservaring The Delicate Balance of Geopolitics in Asia, Den Haag: Instituut zich vooral als een civiele macht, als een groter Zwitserland, hebben Clingendael, juli 2008 (Clingendael Diplomacy Papers No. 16). gemanifesteerd. 14 Zie Charles Grant, India’s response to China’s rise, Londen: Centre 2 Jim O’Neill, ‘Building Better Global Economic BRICs’, Global for European Reform. Policy Brief, augustus 2010. Economics Paper 66, New York: Goldman Sachs, 30 november 2001. 15 Global Governance 2025: At a Critical Juncture, Parijs: The 3 Zie Clifford G. Grady & Barry W. Ickes, Russia’s Addiction: European Union Institute for Security Studies, november 2010, blz. The Political Economy of Resource Dependence, Washington, DC: 29-30. Brookings Press, 2008. 16 Philip Stephens, ‘On the way to a new global balance’, in: 4 Zie Sergei Guriev, How to reform the Russian economy?, Londen: Financial Times, 16 december 2010. Centre for European Reform. Policy Brief, juli 2010. 17 Zie zijn boek How to Run the World: Charting a Course to the 5 Aangezien Zuid-Afrika nog niet formeel deel uitmaakt van de Next Renaissance, New York: Random House, 2011. Bijna 25 jaar BRIC-formatie, zal dit land hier verder buiten beschouwing blijven. nadat Hedley Bull de (toenmalige) Europese Gemeenschap had pro- 6 Zie desbetreffend bericht in de Volkskrant, 19 januari 2011. beren te conceptualiseren in termen van ‘new medievalism’, gebruikt 7 BRIC Summit Joint Statement, Brasilia, april 2010, blz. 1. nu Khanna het woord ‘neo-medieval’ om het huidig wereldbestel te 8 Paragraaf 12 in Joint Statement of the BRIC Countries’ Leaders typeren. Ekaterinburg, Russia, 16 juni 2009.

–Ingezonden mededeling–

 NISA The Future of Intelligence: Threats, Challenges, Opportunities

A two-day international intelligence conference with leading experts from the US, UK, Sweden, Germany, Canada, Greece, Bulgaria, the Netherlands Organizedand other countries. by NISA on 27-28 May 2011 at the Netherlands Defence Academy

THE HAGUE FOR FULL DETAILS AND TO REGISTER: www.nisa-intelligence.nl

Standard Fee: € 150 - Student Fee: € 65 Fee covers registration, one dinner, two lunches and drinks

Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Internationale Spectator 181 Kees Koonings

Brazilië: van ziekenhuispatiënt tot Olympisch atleet

Dertig jaar geleden stond Brazilië er slecht voor. In is niet vanzelfsprekend of gemakkelijk: gevestigde 1981 maakte het land de beruchte gang naar het IMF. machten (bijvoorbeeld in de VN-Veiligheidsraad) Het militaire regime dat sinds 1964 aan de macht was, zullen niet snel plaats inruimen voor een nieuwe we- had steun van het Fonds nodig om het hoofd te bieden reldmacht. Het regionaal leiderschap in Zuid- en aan de exploderende buitenlandse schuld en oplopen- Latijns-Amerika wordt niet van harte onderschreven de overheidstekorten. Het ambitieus ontwikkelings- door de Spaanssprekende buurlanden, in het bijzonder model van staatsgeleide industrialisering en protec- Argentinië, Venezuela en Mexico. tionisme leek te zijn vastgelopen. De enige tastbare Dit artikel gaat in op de mechanismen achter het erfenis van deze sinds de jaren ’30 gevolgde strategie succes van de Braziliaanse transformatie, maar besteedt bestond uit grote tekorten op de betalingsbalans, hy- ook aandacht aan obstakels en problemen. Het legt de perinflatie, stagnerende groei, grote inkomensonge- nadruk op de afgelopen tien jaar, die grotendeels sa- lijkheid en hardnekkige armoede. menvallen met de twee regeerperioden van president Nu is het beeld geheel anders. Brazilië is booming; Luiz Inácio Lula da Silva, al moeten we het verande- Brazilië is ‘hip’. Dit is het gevolg van tien jaar soli- ringsproces eigenlijk zien als onderdeel van een lan- de economische groei, die het land een nieuwe status gere periode van politieke stabiliteit en beleidsmatige als opkomende grote mogendheid hebben gegeven. continuïteit van de regeringen van Lula en zijn voor- Brazilië profileert zich nu als belangrijke leverancier ganger Fernando Henrique Cardoso (1995-2002). Tot van grondstoffen, (bio)energie en voedsel. Het is ook slot wordt kort ingegaan op de belangrijkste uitdagin- het gevolg van de Lula-factor. President Lula (2003- gen waar Brazilië thans voor staat en hoe deze door de 2010) paarde persoonlijke charme en een tot de ver- begin dit jaar aangetreden president Dilma Rousseff beelding sprekend verleden als volksjongen, metaalar- tegemoet worden getreden. beider, vakbondsleider en opponent van de dictatuur aan een actieve buitenlandse politiek. Zijn partij, de De nieuwe economische locomotief Partido dos Trabalhadores (PT, Arbeiderspartij), groei- De economische ontwikkeling van Brazilië is op het de uit tot het paradigma van nieuw democratisch oog het meest spectaculaire onderdeel van de gedaan- links, in Latijns-Amerika en in de rest van de wereld.1 teverandering. De economische opmars heeft het fun- Brazilië is één van de geconsolideerde democratieën dament gelegd voor de nieuwe internationale status van Latijns-Amerika geworden, een status die tot een van Brazilië. Solide economische groei verleent de jaar of vijftien geleden allerminst zeker was. relatief jonge democratie een deel van haar verbeterd Kortom, Brazilië is bezig te veranderen van een aanzien. Uiteraard wordt van economische groei ver- ‘slapende reus’ en eeuwig ‘land van de toekomst’ in een wacht dat deze de armoede en ongelijkheid zal uit- actieve en assertieve middle power.2 Deze gedaantever- bannen. andering is zichtbaar op economisch, sociaal, politiek Als we kijken naar de jaarlijkse groei van het BBP en internationaal gebied. Deze in sommige opzichten sinds 2000, dan valt op dat de solide groeicijfers ei- spectaculaire transformatie van een subcontinent trekt genlijk pas vanaf 2004 gehaald zijn (zie figuur 1). De begrijpelijkerwijs veel aandacht en voedt de discussies jaren 2000 onderscheiden zich wat dat betreft met een over de ingrediënten van deze succesvolle ontwikke- gemiddelde jaarlijkse groei van 3,7% vooral van de ja- lingsreceptuur. Dit mag echter niet verhullen dat beren ’90 van de vorige eeuw, die een gemiddeld groei- langrijke maatschappelijke problemen blijven bestaan; percentage vertoonden van een magere 1,7%.3 Als we grote sociaal-economische en regionale ongelijkheid, in een breder historisch perspectief kijken naar de pe- criminaliteit, geweld en onveiligheid, een politieke en riode 1930-1980, komen we bij een veel hogere ge- publieke cultuur van nepotisme, cliëntelisme en per- middelde jaarlijkse groei van 7%.4 Dat waren echter sonalisme. De internationale opkomst van Brazilië decennia waarin Brazilië vanuit het niets nog bezig

182 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 was een moderne industrie op te bouwen achter een de wereldmarkt hebben gevonden. De achterblijvende hoge muur van beschermende maatregelen. Het bij- investeringen in de binnenlandse infrastructuur (we- zondere van het afgelopen decennium is dat de groei is gen, havens, spoor, vliegvelden en de opwekking en bereikt door een geconsolideerde en moderne (agro-) distributie van elektriciteit) zijn op de korte en mid- industriële economie, binnen de context van globalise- dellange termijn een ernstiger obstakel voor het voort- ring en door versterking van de positie van Brazilië op duren van de economische ontwikkeling. de wereldmarkt. Deze versterkte positie dankt Brazilië aan de toe- Sociale veranderingen? stroom van nieuwe investeringen en aan de groeiende Gedurende de gehele vorige eeuw kleefde het Brazilië vraag naar (en stijgende prijzen van) grondstoffen. De aan dat maatschappelijke veranderingen, zoals in- nieuwe investeerders kwamen in eerste instantie uit de dustrialisering, urbanisering en de vorming van een traditionele economische partnerlanden (Verenigde moderne staat, geen einde maakten aan het elitaire Staten, Europese Unie – vooral Spanje), maar de en ongelijke karaker van de sociale en politieke ver- laatste jaren dient China zich nadrukkelijk aan. De houdingen. De armoede bleef hardnekkig en de inko- Chinezen zijn vooral uit op natuurlijke hulpbronnen, mensongelijkheid nam zelfs toe. Maar deze situatie is zoals ijzer en aardolie. Brazilië zelf zet in op toege- de afgelopen tien tot vijftien jaar aan het veranderen. voegde waarde door de export van agro-industriële Voor het eerst voert de staat een systematische poli- goederen en hoogwaardige industrieproducten, zoals tiek van armoedebestrijding. Het vlaggenschip daar- auto’s en vliegtuigen. Het land verwacht binnenkort, van is Bolsa Família (‘Familiebeurs’), dat het boegbeeld na de ontdekking van grote nieuwe oliereserves, een is geworden van de regeerperiode van Lula en in 2006 netto-exporteur van aardolie te worden. vermoedelijk beslissend is geweest voor zijn herver-

Volgens critici dreigt de nadruk op grondstoffen, kiezing. Lula heeft het programma breed toegankelijk energie en voedsel de industrialiseringsstrategie van de gemaakt en op grote schaal ingevoerd, waarbij de uit- afgelopen halve eeuw terug te draaien en zou Brazilië voering aan de gemeenten wordt overgelaten. zelfs het risico lopen van de-industrialisering en een De resultaten lijken op het eerste gezicht spectacu- nieuwe afhankelijkheid van commodity-prijzen op de lair als het gaat om de daling van inkomensarmoede. wispelturige wereldmarkt. Zelfs de centrum-linkse re- Armoede en extreme armoede zijn gehalveerd, verge- gering van Lula besefte echter dat er weinig ruimte is leken met het niveau van begin jaren ’90, toen 43% van voor onorthodox macro-economisch beleid en dirigis- de Braziliaanse bevolking onder de armoedegrens viel tische industriepolitiek. Hooguit heeft Lula op de rem en 20% onder de extreme armoedegrens (zie figuur 2). getrapt met het privatiseren van grote staatsbedrijven.5 Deze percentages waren min of meer constant tussen Daar staat tegenover dat de vraag naar grondstoffen de jaren ’70 en begin jaren ’90, en stonden model voor en energie in landen als China en India voor de lan- het ‘uitsluitende’ karakter van het Braziliaanse ontwik- ge termijn gegarandeerd lijkt en dat ook belangrijke kelingsmodel in die periode. De statistieken tonen een hoogwaardige Braziliaanse industrieën hun weg naar eerste val van de armoede-indicatoren in 1994. Dit

Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Internationale Spectator 183 was het effect van het beteugelen van de hyperinflatie, stuit op weerstand van de vakbonden, terwijl de ver- die tot dan toe werkte als een regressieve ‘belasting’ op breding van toegang tot hoger onderwijs voor armen het inkomen van de armen. Maar de gestage daling (en gekleurden – vaak hetzelfde) door middel van po- zette pas in vanaf 2003 en is het watermerk geworden sitieve discriminatie (quota’s) erg controversieel is en van de periode-Lula. In 2009 was het aantal armen ge- vooralsnog een druppel op een gloeiende plaat lijkt. daald tot iets meer dan 20% en was het aantal extreem Het is vooral de middenklasse die profiteert van armen ‘nog maar’ 7,3%. Opmerkelijk is dat ook op het de economische boom van het afgelopen decennium. platteland en in het historische arme en achtergeble- Naar schatting kan thans meer dan de helft van de ven Noordoosten de armoede significant afnam. bevolking, ruim 100 miljoen mensen, zich tot de mid-

De succesvolle armoedebestrijding kan voor een denklasse rekenen. De afgelopen twee decennia ver- deel op het conto van Bolsa Família worden geschre- drievoudigde het aantal vaste telefoonaansluitingen ven. Andere factoren waren de relatief gestage econo- (een solide indicator van de ontwikkeling van een mische groei en werkgelegenheid na 2002, het stel- middenklasse; de armen gebruiken mobieltjes, waar- selmatig verhogen van het reële wettelijk minimum van er inmiddels 180 miljoen in gebruik zijn). Jaarlijks loon en de investeringen in onderwijs. Toch is het worden drie miljoen personenauto’s geproduceerd; het niet allemaal goud dat er blinkt. Allereerst blijkt de in- grootste deel is nog steeds voor de binnenlandse ver- komensongelijkheid hardnekkig. Weliswaar laat de koop. Sinds 1985 is het aantal vliegtuigpassagiers ver- Gini-coëfficient vanaf eind jaren ’90 een lichte da- zevenvoudigd.7 Overal schieten de shoppings, de luxe ling zien, maar de ongelijkheid is, met 54,3% (0,543) winkelcentra, als paddenstoelen uit de grond. in 2009, nog steeds extreem hoog naar regionale en Het succes van de middenklasse heeft een keerzijde. mondiale maatstaven. Bolsa Família zelf draagt ei- Steeds vaker nemen zij hun intrek in zwaarbeveiligde genlijk slechts op bescheiden schaal inkomsten over. flatgebouwen en gesloten woonwijken.8 Criminaliteit, Het programma bedraagt niet meer dan 2,5% van de geweld en onveiligheid groeiden flink in de jaren ’80 federale overheidsbestedingen en is slechts 0,5% van en ’90, vooral in de twee grootste steden São Paulo en het Braziliaanse BNP.6 Eén jaar armoedebestrijding in Rio de Janeiro. Beide metropolen, met respectievelijk dit land van 200 miljoen inwoners kost net zoveel als 18 en 10 miljoen inwoners, worden geplaagd door een de voorgenomen aanschaf van vier kernonderzeeërs. spiraal van geweld. De georganiseerde misdaad, lo- Een groot deel van de sociale overheidsuitgaven heeft kale benden en de politie spelen de hoofdrol in wat een regressief karakter en bevoordeelt eerder de wel- in feite een vorm van low intensity stedelijke oorlog- gestelden dan de armen. Voorbeelden hiervan zijn de voering is geworden. De politie in deze steden maakt soms riante pensioenen voor ambtenaren en de uitga- 1.500 keer vaker dodelijke slachtoffers dan de politie ven voor het openbare hoger onderwijs. De afgelopen van de Verenigde Staten. Drugsbenden en milities van tien jaar zijn schuchtere pogingen gedaan hier wat aan (ex-)politiemannen beheersen uitgestrekte sloppen- te doen, maar de hervorming van het pensioenstelsel complexen en leggen er een feitelijke orde op, die vaak

184 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 door lokale autoriteiten wordt gedoogd. Drugskartels wezen op weeffouten in het institutionele bestel van en hun leiders beheersen de gevangenissen en kunnen de Braziliaanse democratie. Partijen werken met open ware bendeopstanden tegen de autoriteiten mobilise- kandidatenlijsten en er is geen kiesdrempel, waardoor ren, zoals op Moederdag 2006 in São Paulo bleek. Het personalisme en versnippering in de hand worden ge- zijn de arme inwoners van de sloppenwijken (favelas) werkt. De grondwet, die na het einde van de militaire die hiervan het gelag bepalen. Zij leven in het kruis- periode werd herschreven en in 1988 van kracht werd, vuur van de soms dagelijkse gevechten tussen benden gaf macht aan zowel de gekozen president als aan het onderling en benden tegen milities en politie. Het cri- Congres, waardoor er een voortdurend spel van on- minele en stedelijke geweld geeft Brazilië nog steeds derhandelingen en zelfs corruptie op gang kwam. een slechte reputatie op het gebied van mensenrechten Middelen en bevoegdheden werden naar de lagere been burgerveiligheid.9 stuursniveaus overgeheveld, waardoor de gouverneurs Met het naderbij komen van de grote sportevene- van de belangrijke deelstaten en zelfs de burgemees- menten, te weten het WK voetbal (twaalf speelsteden) ters van de grote steden belangrijke politieke spelers in 2014 en de Olympische Spelen (Rio de Janeiro) in werden. Zelfs de strijdkrachten hielden op papier de 2016, beginnen de overheden op de drie bestuursni- bevoegdheid ‘in te grijpen’ als de democratische acto- veaus (federatie, deelstaten, gemeenten) de urgentie ren daartoe zouden ‘verzoeken’. De grote sociale te- van dit probleem in te zien. In Rio de Janeiro is twee genstellingen en de stuurloze economie leken garant jaar geleden een begin gemaakt met een strategie van te staan voor voldoende conflictstof om democratische ‘pacificatie’ door speciale politie-eenheden. Zij moeten stabiliteit onwaarschijnlijk te maken. de benden uit de favelas verjagen en vervolgens door Ook de rommelige politiek gedurende de eerste middel van community policing het legale gezag her- tien jaar na de transitie droeg bij aan twijfel over de stellen en het vertrouwen van de burgers winnen. Tot kansen voor democratische consolidering op lange ter- nu toe is dit een moeizame exercitie. Het wantrou- mijn. De eerste drie burgerpresidenten na de transitie wen van de burgers blijft groot, terwijl de operatie nog (Sarney, Collor en Franco) blonken niet uit door goed maar in een tiental (van de ruim duizend) sloppenwij- bestuur en boetten snel aan legitimiteit in door zwak ken van de stad is uitgevoerd. Stedelijke onveiligheid economisch en sociaal beleid, cliëntelisme en corrup- en geweld zijn in het Brazilië van nu (waar 80% van de tie. Het enige wapenfeit dat soms aan de democratie bevolking in steden woont) schrijnende tekenen van tot 1994 werd toegeschreven, was dat de militairen af- de hardnekkigheid van sociale uitsluiting. zagen van nieuwe ingrepen. Het jaar 1994 bleek een waterscheiding. Fernando Naar een stabiele consensusdemocratie Henrique Cardoso werd tot president gekozen nadat Vaak is de paradox beschreven van de succesvolle tran- hij een paar maanden eerder als minister van financiën sitie van dictatuur naar democratie in Brazilië en de met succes een einde had gemaakt aan de inflatie. Met toename van geweld en mensenrechtenschendingen als inzet de verdediging van de stabiliteit van de nieu- ná het opstappen van de militairen.10 Hoewel dit zeker we munt, de real, maakte Cardoso veel werk van po- een smet werpt op de kwaliteit (en het imago) van de- litieke stabiliteit, economische hervormingen en een mocratie en rechtsstaat, is het tot nu toe niet de door begin van structurele sociale politiek. Cardoso voerde velen gevreesde valkuil voor het democratiseringspro- een centrum-rechtse coalitie aan van zijn eigen soci- ces gebleken. aal-democratische PSDB en de conservatieve PFL. Tot vijftien jaar geleden overheerste echter de De politieke invloed van de militairen werd sterk ver- scepsis. Na het aftreden van de laatste militaire rege- minderd en er kwam een civiel ministerie van defen- ring in 1985 bleven de militairen nog jarenlang een sie. Cardoso kreeg met een grondwetswijziging voor stevige vinger in de pap houden. Alle politieke par- elkaar dat presidenten, gouverneurs en burgemeesters tijen, behalve de pas in 1979 opgerichte PT, werden eenmaal direct herkozen mochten worden. In 1998 beheerst door traditionele politici, vaak met wortels in profiteerde hij daar zelf meteen van en verkreeg hij een de periode van populistische democratie en instabili- tweede termijn tot en met 2002. teit die aan de staatsgreep van 1964 voorafging, of met Lula en de PT voerden tot 2002 fel oppositie tegen nauwe banden met de strijdkrachten en hun regime in wat zij een neoliberale uitverkoop van het Braziliaanse de periode 1964-1985. Het electorale proces dat zich patrimonium noemden. Deze radicale lijn bracht Lula na 1985 ontwikkelde, kreeg daarnaast steeds meer echter niet in het presidentiële Planalto-paleis. Hij ‘Amerikaanse’ trekken: de dominante rol van de mas- was driemaal verliezend presidentskandidaat, totdat samedia en de steeds hogere kosten van campagnevoe- hij in 2002 de wind in de zeilen kreeg en hield. Na de ring leken de democratische politiek opnieuw het ex- ‘sambacrisis’ van 1998 ging het economisch minder en clusieve domein te maken van de traditionele elites en de populariteit van Cardoso en zijn beoogde opvolger, populisten en de bijbehorende corruptie. Politicologen José Serra, was tanende. Toch zag Lula in dat hij een

Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Internationale Spectator 185 gematigder profiel moest aannemen om de stemmen maar ook geen serieuze partner. Onder Cardoso be- in het centrum van het politieke spectrum naar zich gon dit te veranderen. Hij voerde een druk programma toe te trekken. Hij werd bovendien doelwit van een van internationale optredens, waarbij hij zich concen- negatieve campagne vanuit de internationale financi- treerde op de klassieke bondgenoten in de Latijns- ële wereld, die hem af probeerde te schilderen als een Amerikaanse regio en het Noord-Atlantische ge- tweede Chávez, als een radicale populist, die de zwaar bied. Hij had ook oog voor nieuwe allianties, zoals de bevochten hervormingen van Cardoso ongedaan zou Zuid-Atlantische as met Zuid-Afrika. De ambitie van maken en de investeerders het land zou uitjagen. Lula Brazilië een permanente zetel in de Veiligheidsraad in besefte de noodzaak continuïteit en stabiliteit uit te te nemen, werd voor het eerst een serieus gespreks- stralen; tegen de zin van de radicale vleugel van de PT thema in de internationale diplomatieke wandelgan- publiceerde hij kort vóór de verkiezingen van oktober gen. Cardoso kon een beroep doen op zijn uitgebreid 2002 een ‘Brief aan het Braziliaanse Volk’, waarin hij internationaal netwerk en zijn internationale ervaring de noodzaak uitlegde het (neoliberale) economisch en fijngevoeligheid als intellectueel, wetenschapsman beleid van Cardoso voort te zetten. en sociaal-democratisch politicus. Dat heeft Lula tijdens de acht jaar van zijn presi- Lula ontpopte zich tot een internationaal zeer ac- dentschap dan ook gedaan. Hij vormde een centrum- tivistische president. Hij moest het hebben van zijn linkse alliantie met de kleine Liberale Partij en de ongeëvenaard politiek vernuft en vermogen mensen cliëntelistische PMDB. Er waren nauwelijks belang- voor zich in te nemen. Lula zag een rol voor Brazilië rijke beleidsthema’s waarbij deze alliantie een andere weggelegd in het internationaal propageren van de ei- koers wilde varen dan Cardoso. In feite kunnen we nu gen nationale agenda: economische dynamiek, sociale spreken van een periode van zestien jaar relatieve poli- rechtvaardigheid op mondiale schaal en het vermogen tieke stabiliteit en beleidsmatige continuïteit. Wat op- bruggen te slaan. Lula zocht daarvoor nieuwe arena’s valt is dat de institutionele en politieke onvolkomen- en nieuwe partners. Het meest spraakmakend is na- heden niet hebben geleid tot de gevreesde permanente tuurlijk de BRICs-alliantie, die door Lula met ver- onbestuurbaarheid. De belangrijkste reden daarvoor ve werd aangezwengeld. Voorts maakte Brazilië veel is het Braziliaanse ‘coalitiepresidentialisme’. Ondanks werk van het verbeteren van de diplomatieke positie het personalisme en de partijpolitieke fragmentering in Afrika en het Midden-Oosten. Het land speelde heeft zich de afgelopen zestien jaar in zekere zin een een leidende rol in het verzet van de commerciële politiek tweestromenland ontwikkeld: aan de ene kant G20 tegen de voorstellen van de rijke landen tijdens de PT, de partij van Lula en zijn opvolger, de huidige de Doha-ronde van de WTO-onderhandelingen. president Dilma Rousseff, met als belangrijkste par- Relatief onaangetast door de bankencrisis is Brazilië tijpolitieke bondgenoot de centristische en cliëntelis- sinds 2008 een vanzelfsprekende deelnemer aan de fi- tische PMDB; aan de andere kant de PSDB, de partij nanciële G20-vergaderingen. van de door Rousseff in oktober 2010 verslagen José Het lukt Brazilië steeds beter een prominente rol Serra (hij opnieuw), met als belangrijkste partner de op het wereldtoneel te spelen, niet alleen omdat het rechts-conservatieve PFL. Beide blokken schuren te- een duidelijke belangenagenda heeft voor de lange gen het midden van het politiek-ideologische spec- termijn, maar ook doordat het goed gepositioneerd trum aan. is als middle power. Een middle power zoekt het niet Het resultaat is dat er nauwelijks sprake is van gro- zozeer in een absoluut, grotendeels zelfstandig verte politiek-inhoudelijke controversen; dat bevordert mogen om een wereldmacht te zijn, maar in het ver- het sluiten van pragmatische coalities in het Congres, mogen in doorslaggevende arena’s invloed uit te oe- zonder welke geen enkele Braziliaanse president kan fenen en resultaten te boeken.12 De attributies die regeren. Verder beschikken zowel de president als de Brazilië daarvoor in stelling kan brengen, zijn aller- fractieleiders in het Congres over voldoende politieke eerst de zorgvuldig opgebouwde leidende rol in Zuid- en instrumenten om het parlement tot de orde te roe- Latijns-Amerika, die teruggaat tot de oprichting van pen.11 Ten slotte zijn er thans geen vetospelers, rechts Mercosul in 1994. Het regionale integratieproces gaat of links, binnen het politiek bestel of binnen de civiele met een slakkengang, en de richting is onzeker, maar maatschappij die de democratie ter discussie stellen. met Unesul en de Zuid-Amerikaanse Defensieraad De ontpolitisering van de strijdkrachten lijkt, één ge- zijn in recente jaren interessante nieuwe stappen generatie na de regimewisseling, voltooid. zet. In de jaren 2000 kon Brazilië goede relaties met al zijn buren claimen, ongeacht de politieke kleur van Een middle power binnen de multipolaire hun regeringen. Brazilië bemiddelt net zo makkelijk wereldorde tussen de Colombiaanse regering en de FARC als Tot medio jaren ’90 was Brazilië voor andere grote tussen het Witte Huis en Chávez. Hoewel er bij de mogendheden en machtsblokken géén bedreiging, Argentijnen en de Mexicanen uiteraard weinig animo

186 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 is zich in de regio de kaas van het brood te laten eten brede nationale consensus dat duurzaam beheer ervan door de Brazilianen, spreekt hier het absolute eco- niet ten koste mag gaan van nationale soevereiniteit. nomische, geografische en demografische belang van Vanzelfsprekend zijn criminaliteit en onveiligheid be- Brazilië voor zich zelf. langrijke prioriteiten, maar voor de federale regering Een tweede factor is de manier waarop Brazilië over is met dit ingewikkelde probleem weinig politieke eer de hele wereld aan objectief belang en geloofwaar- te behalen. Politie en justitie vallen grotendeels onder digheid heeft gewonnen: als serieuze economie en als het gezag van de decentrale overheden. Ten slotte zal land met een missie om de internationale economi- het interessant zijn te zien of Dilma internationaal de- sche en politieke verhoudingen te hervormen. Dat is zelfde behendigheid (jogo de cintura) kan opbrengen een missie die Brazilië een ander aureool verleent dan als Lula. Dilma heeft een reputatie als competente in het verleden, toen het land vooral als een trouwe technocraat en bestuurder, niet als bezielend leider en bondgenoot van de Verenigde Staten werd gezien. inspirator. Maar dat is misschien juist wat Brazilië nu Tegelijkertijd onderhoudt Brazilië de traditionele ban- nodig heeft: consolidering en verdere ontwikkeling den met Noord-Amerika en Europa en ziet het zich van de internationale positie door het verworven pres- nadrukkelijk als onderdeel van de westerse wereld, met tige afgewogen te vertalen naar een effectieve strategie gedeelde waarden als liberalisme en democratie. Lula van macht en invloed. had veel op met het begrip soft power, terwijl multilaterale allianties en het primaat van internationale rechts- principes hoog staan aangeschreven in de Braziliaanse Prof. dr. Kees Koonings is bijzonder hoogleraar buitenlandse politiek en binnen de cultuur van de zeer Braziliaanse Studies aan de Universiteit van Amsterdam professionele diplomatieke dienst, Itamaraty. en in die hoedanigheid verbonden aan het Interuniversitair Centrum voor Studie en Documentatie van Latijns Amerika Conclusie: uitdagingen voor Dilma (CEDLA); hij is tevens senior docent/onderzoeker bij de af- Van wat voor Brazilië is Dilma Rousseff, als eerste deling Culturele Antropologie van de Universiteit Utrecht. vrouw in de nationale geschiedenis, in januari 2011 president geworden? Brazilië maakt zich op voor de Olympische Spelen van 2016 en schaart zich daarmee Noten 1 Zie Jorge Castañeda, Utopia Unarmed, New York, 1994. in een illuster rijtje van opkomende mogendheden die 2 Zie Leslie Elliot Armijo & Sean W. Burges, ‘Brazil, The elk in hun tijd hun nieuwe status luister bijzetten door Entrepreneurial and Democratic BRIC’, in: Polity , jrg. 42, 2010, nr. 1. dit evenement binnen te halen: Japan 1964, Mexico 3 De jaren ’90 waren een decennium van uitersten. Tot medio 1994 kampte Brazilië met hyperinflatie en falend stabiliserings 1968, Zuid-Korea 1988, China 2008. Is Brazilië dan beleid. Hoge economische groei medio jaren ’90 was een direct ook de Olympische atleet geworden die daaraan recht gevolg van beteugeling van de inflatie en introductie van de nieuwe kan doen? Economisch en politiek zeer zeker: het land munt in juni 1994. In 1998 en 1999 zakte de groei weer in na de ‘sambacrisis’. is zijn economische potentie aan het waarmaken en 4 Zie Timothy Power, ‘Brazilian Democracy as a Late Bloomer: heeft een beter functionerende democratie dan twin- Reevaluating the Regime in the Cardoso-Lula Era’, in: Latin American tig jaar geleden voor mogelijk werd gehouden. Ook Research Review 45 (special issue), 2010, blz. 223. 5 Zie Aline Dniz Amaral, Peter R. Kingstone & Jonathan het sociaal beleid en de armoedebestrijding hebben Krieckhaus, ‘The Limits of Economic Reform in Brazil’, in: Peter een goede pers, maar deze successen zijn minder vér R. Kingstone & Timothy Power (red.), Democratic Brazil Revisited, reikend dan zou kunnen en zeker dan zou moeten. Pittsburgh, 2008. 6 Zie Wendy Hunter & Natasha Borges Sugiyama, ‘Democracy Misdaad, geweld en onveiligheid blijven donkergrijze and Social Policy in Brazil: Advancing Basic Needs, Preserving Elite vlekken op het blazoen van democratie, rechtsorde en Interests’, in: Latin American Politics and Society , jrg. 51, 2009, nr. 2, internationaal prestige. blz. 47. 7 Cijfers gepresenteerd in Power, a.w. noot 4, blz. 225. Dit zijn de belangrijkste uitdagingen waar presi- 8 Zie Teresa Caldeira, City of Walls, Berkeley, 2000. dent Dilma Rousseff voor staat. Het model van eco- 9 Zie Desmond Enrique Arias, Drugs and Democracy in Rio nomische ontwikkeling zou meer en sneller moeten de Janeiro, Chapel Hill, 2006; Kees Koonings & Sjoerd Veenstra, ‘Exclusión social, actores armados y violencia urbana en Rio de leiden tot sociale participatie en rechtvaardiger ver- Janeiro’, in: Foro Internacional, jrg. 47, 2007, nr. 3; Janice Perlman, deling van welvaart en kansen. Een gevoelig thema Favela, New York, 2010. is dat van duurzaamheid. Wel is binnen staat en ci- 10 Zie Kees Koonings, ‘Shadows of Violence and Political Transition in Brazil’, in: Kees Koonings & Dirk Kruijt (red.), Societies viele maatschappij het besef sterk gegroeid dat een of Fear, Londen, 1999. grondstoffen- en energie-economie niet lichtvaardig 11 Ik baseer deze analyse vooral op Fabiano Santos & Márcio met die hulpbronnen kan omgaan, maar ook onder Grijó Vilarouca, ‘Political Institutions and Governability from FHC to Lula’, in Kingstone & Power, a.w. noot 5; Timothy Power, ‘Centering Lula won het korte termijn economisch opportunis- Democracy? Ideological Cleavages and Convergence in the Brazilian me het vaak van lange termijn ecologische afwegin- Political Class’, in: Kingstone & Power, a.w. noot 5; en Power, a.w. gen en groene filosofieën. De kwetsbaarheid van het noot 4. 12 Zie Armijo & Burges, a.w. noot 2. Amazonegebied is nog steeds een open zenuw en er is

Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Internationale Spectator 187 André Gerrits

Rusland en BRIC: van modieus idee tot geopolitieke werkelijkheid?

Rusland heeft nooit gevraagd lid te worden van het BRIC- O’Neill zag zijn voorspelling bevestigd, zelfs over- gezelschap,1 en dat geldt ook voor Brazilië, India en China. troffen. Tien jaar na verschijning van de eerste analyse BRIC is ontsproten aan het brein van Jim O’Neill, hoofd bleek dat de BRIC-landen verantwoordelijk waren gevan de afdeling wereldeconomisch onderzoek van de inves- weest voor meer dan een derde van de groei van het teringsbank Goldman Sachs in Londen. Het idee van de mondiale bruto nationale product (BNP). China en in BRIC als de groep belangrijkste opkomende landen, waar- zijn kielzog de andere drie opkomende economieën na- van het groeiend economisch potentieel uiteindelijk ook de men in 2010 ruim een kwart van de wereldeconomie mondiale politieke machtsverhoudingen zal veranderen, voor hun rekening.3 En die tendens zou doorzetten, heeft een eigen dynamiek gekregen. Terwijl Rusland steeds voorspelde Goldman Sachs opnieuw. ‘If things go right’, meer betekenis lijkt te hechten aan zijn BRIC-lidmaatschap, dan zouden de BRIC-economieën binnen 40 jaar om- neemt de kritiek toe op de opvatting dat de Russische vangrijker zijn dan die van de oorspronkelijke G6 (la- Federatie tot dezelfde categorie van dynamische staten als ter G7, inclusief Canada). Dan zullen van de G6 alleen Brazilië, India en China kan worden gerekend. Rusland de Verenigde Staten en Japan nog tot de zes grootste beseft zijn relatief zwakke economische positie binnen de economieën kunnen worden gerekend. De overige vier BRIC en benadrukt daarom de politieke betekenis van de zouden dan BRIC-landen zijn.4 club. BRIC is een ‘instrument’ van Russische buitenlandse Er bestaat weinig twijfel over dat Brazilië, Rusland, politiek geworden. Het is een manier waarop Rusland pro- India en China over enkele decennia tot de machtig- beert de doeleinden van zijn internationale politiek te ver- ste economieën ter wereld behoren, voor zover dat nu wezenlijken: bevordering van een multipolaire mondiale al niet het geval is. Desalniettemin is er veel kritiek op orde waarin de Russische Federatie een vooraanstaande en de BRIC-notie. Ze suggereert een gemeenschappelijk- autonome rol speelt. heid die er feitelijk niet zou zijn. De landen verschillen aanzienlijk van elkaar: qua omvang en aard van de eco- Wat is BRIC? nomie, groeicijfers, binnenlandse politieke orde, buiten- Eind 2001 verscheen O’Neills studie waarin het idee lands-politieke strategie en internationale status. Vooral van de BRIC-landen, de vier ‘grotere opkomende de positie van Rusland staat voortdurend ter discussie. markteconomieën’, werd geïntroduceerd. O’Neill voor- De Russische Federatie zou ten onrechte tot dezelfde spelde dat de economieën van Brazilië, Rusland, India categorie worden gerekend als China, Brazilië en India. en China sneller zouden groeien dan die van de toenma- In recente publicaties onderkennen de onderzoekers lige G7 (Verenigde Staten, Canada, Groot-Britannië, van Goldman Sachs de grote onderlinge verschillen Japan, Duitsland, Frankrijk en Italië), en dat bijgevolg tussen de BRIC-landen en de dominante positie van het aandeel van deze opkomende economieën in de we- China. Ze houden rekening met de opmars van andere reldeconomie zou toenemen: van 23,3% eind 2000 tot markteconomieën (de zogenoemde N-11 landen).5 En 27% (Power Purchase Parity-berekening) voor het einde ze benadrukken de feilbaarheid van hun voorspellingen, van het decennium. O’Neill trok een belangrijke poli- zij het vooral als gevolg van slecht beleid of pech (bad tieke conclusie uit zijn economische voorspelling: de policy or bad luck).6 Goldman Sachs houdt wel conse- G7, het belangrijkste orgaan voor de coördinatie van quent vast aan de status van Rusland als BRIC-land. mondiaal economisch beleid, moest worden openge- Onderzoekers van de bank gaven in december 2009 steld voor nieuwe leden, China in eerste instantie, en toe dat door de gevolgen van de financiële en econo- wellicht ook Rusland, India en Brazilië. ‘It is time for mische crisis de twijfel groeide over de groeitrend van better global economic BRICs’, concludeerde O’Neill.2 Rusland op de lange termijn, maar ze voegden eraan Het BRIC-verhaal is nooit uitsluitend een economisch toe dat de Russische Federatie over het geheel geno- verhaal geweest. men beter had gepresteerd dan aanvankelijk was verwacht. Ook herstelde de Russische economie snel en

188 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 overtuigend van de economische dip. Rusland verdient het afgelopen decennium de 5%-groeivoorspelling van zijn status van BRIC-land nog steeds, concludeerde Goldman Sachs uit 2003 zo goed als waargemaakt.11 O’Neill in december 2009.7 Het kan niet worden uitge- De belangrijkste oorzaak van de negatieve econo- sloten dat Goldman Sachs ook om commerciële rede- mische groei van de Russische Federatie en de grootste nen vasthoudt aan de prominente positie van Rusland. bedreiging voor haar status als opkomende markteco- Ze is immers voorwaarde voor de instandhouding van nomie en BRIC-land is de aanzienlijke mate van af- de met de bank geassocieerde afkorting BRIC. Hoe het hankelijkheid van de export van olie en gas. De enorme ook zij, Goldman Sachs is niet bijzonder gevoelig voor energievoorraden waarover Rusland beschikt, zijn een de groeiende kritiek op de R in BRIC.8 Hoe BRIC- mixed blessing. Ze genereren inkomen en invloed, maar waardig is de Russische Federatie werkelijk? ze stimuleren ook renteniergedrag en corruptie, terwijl ze modernisering en diversificatie van de Russische Is Rusland een BRIC-land? economie in de weg staan. Hoewel de economische Hoewel Goldman Sachs de criteria voor ‘lidmaat- groei in Rusland steeds meer wordt bepaald door de schap’ van BRIC nooit heeft geëxpliciteerd, gaat het binnenlandse markt, was de ruime aanwezigheid van in wezen om het gecombineerde effect van de grootte olie, gas en andere belangrijke grond- en delfstoffen de en de groei van de economie. BRIC duidt een groep belangrijkste reden waarom de Russische Federatie tot van niet-Westerse landen aan, waarvan de verwachte de BRIC-landen werd gerekend; die eenzijdigheid zou omvang van de economie de positie van die landen wellicht ook de voornaamste grond kunnen zijn haar dusdanig zal versterken, dat ze uiteindelijk de mon- weer uit het selecte gezelschap te verwijderen. diale machtsverhoudingen in vérgaande mate zullen Goldmann Sachs suggereert een correlatie tussen de beïnvloeden. afname van de GES (Growth Environment Score) van Rusland is de 12de economie ter wereld, en de landen en de mate waarin ze door de economische crisis kleinste van de vier BRIC-landen. Met een BNP van werden getroffen. Rusland is het voorbeeld bij uitstek, 1.231.893 miljoen dollar staat het land op de 12de plaats zo wordt geconcludeerd. Politieke en maatschappelijke in de mondiale rangschikking van de Wereldbank, di- omgevingsfactoren zullen bepalen of Rusland zich tot rect achter India (1.310.171 dollar), ruim achter Brazilië het gezelschap van belangrijkste opkomende markteco- op plaats 8 (1.573.409) en ver achter de Chinese nomieën kan blijven rekenen.12 Volksrepubliek , die in 2009 op een derde plaats stond, Politieke en maatschappelijke instituties. Het met 5.068.996 miljoen dollar.9 De Russische economie functioneren van politieke en maatschappelijke insti- is dus een kwart van de Chinese economie. tuties beïnvloedt de ‘kwaliteit’ van het overheidsbeleid Hoe ziet de toekomst van Rusland als emerging en bepaalt mede de ‘efficiëntie’ van de economie, aldus market eruit? Ik volg de ‘voorwaarden voor groei’ die Goldman Sachs. Rechtssysteem, marktmechanisme, Goldman Sachs in 2003 formuleerde in Dreaming with onderwijs en gezondheidszorg, alsmede het functio- BRICs: The Path to 2050, en later verfijnd tot de Growth neren van het overheidsapparaat hebben belangrijke Environment Score (GES)10, een index van dertien va- gevolgen voor de lange-termijnperspectieven van de riabelen die de duurzaamheid van economische groei opkomende economieën. Politieke incompetentie, on- zullen bepalen. Goldman Sachs onderscheidt vier al- zekerheid en instabiliteit zijn op den duur funest voor gemene voorwaarden voor groei: macro-economische economische groei. stabiliteit; goed functionerende politieke en maatschap- Politieke stabiliteit is sleutelvoorwaarde voor econo- pelijke instituties; een grote mate van openheid; en de mische ontwikkeling. De stabiliteit van Rusland wordt, kracht van het menselijk kapitaal. ook in de rapporten van Goldman Sachs, nogal eens in Een stabiele macro-economische omgeving (lage in- twijfel getrokken. Rusland is de enige BRIC-staat die flatie, gezonde openbare financiën, beperkte overheids- als hybride of semi-autoritair zou kunnen worden gety- tekorten en buitenlandse schuld) is een eerste belang- peerd. In de Russische Federatie houden een gesloten, rijke voorwaarde voor bestendige economische groei. autoritair politiek regime en een grotendeels vrije sa- De BRIC-landen hebben de economische crisis over menleving elkaar in een ongemakkelijk, wellicht wankel het algemeen goed doorstaan, beter dan de G7. De evenwicht. Juist vanwege de combinatie van democra- economische groei werd minder, maar stagneerde niet. tische en autoritaire eigenschappen zouden semi-auto- Rusland was de enige BRIC-staat die met een forse ritaire regimes gevoeliger zijn voor politieke crises en economische krimp te maken kreeg: 7,9% in 2009. (De instabiliteit dan democratieën of dictaturen. In theorie Braziliaanse economie kromp met 0,2%, terwijl die klinkt deze redenering aannemelijk; in de praktijk valt van China en India doorgroeiden met respectievelijk ze te bezien. Rusland heeft een star en autoritair poli- 6,3 en 8,7%.) De Russische economie herstelde zich tiek bestel, maar de marges voor aanpassing en veran- in 2010 en 2011. Hoewel dus niet kan worden gespro- dering zijn vrij ruim. Maatschappelijke onrust en poli- ken van een continue economische groei, heeft Rusland tieke conflicten zijn niet uitgesloten, maar ze zullen niet

Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Internationale Spectator 189 snel leiden tot verandering van de politieke orde.13 In met een relatief omvangrijke middenklasse: 100 miljoen vergelijking met de andere BRIC-landen staat Rusland volgens sommige nogal optimistische berekeningen, te- er wel zwak voor: Brazilië, China en India lijken poli- gen 30 miljoen in India, 75 miljoen in Brazilië en 160 tiek, economisch en demografisch dynamischer dan de miljoen in China.19 De Russische Federatie is de enige Russische Federatie. van de BRIC-club waarvan de bevolking een levens- Ook als het om de politieke en maatschappelijke standaard tegemoet kan zien die het niveau van de rijke context gaat, slaat Rusland geen al te best figuur. In min landen benadert. De Russen zijn ook aanzienlijk beter of meerdere mate geldt dit echter ook voor de overige geschoold dan de inwoners van China, India en Brazilië. BRIC-landen. Alle BRIC-landen kampen met wijd- De Russische leiders zijn zich van dit relatief ‘voordeel’ verbreide corruptie, maar Rusland is één van de meest bewust. Premier Poetin bevestigde onlangs de bijzonde- corrupte landen ter wereld. Transparency International re positie van Rusland onder de BRIC-landen. Rusland rangschikt landen naar niveau van corruptie (geperci- is een ‘sociale staat’; aldus de premier, een ‘paternalisti- pieerde corruptie, om precies te zijn) en zet Rusland op sche’ staat – een fors deel van de overheidsuitgaven zijn de 154ste plaats (op een lijst van 178 landen). De andere sociale uitgaven; dat kan de economische ontwikkeling BRIC-landen staan er beter voor: India 87ste, China vertragen, maar het is wat de Russische burgers van hun 78ste en Brazilië 69ste.14 overheid verwachten.20 De Russische leiders beseffen deze problemen. Rusland heeft de minst omvangrijke bevolking van President Medvedev lijkt zijn politieke reputatie te heb- de vier BRIC-landen en kampt als enige met een terug- ben verbonden aan modernisering en corruptiebestrij- lopend inwoneraantal (de demografische crisis in China ding. Vooralsnog gaat het echter om retoriek. Dat is in is aanstaande). En hoewel de gevolgen van de terug- de context van Ruslands autoritaire politieke orde niet loop van het bevolkingstal op het economische groei- zonder betekenis, maar in praktische zin verandert er potentieel van Rusland ongewis zijn, zal ze uiteindelijk weinig. consequenties hebben voor de relatieve omvang van de Openheid en transparantie. Goldman Sachs gaat Russische economie, zeker in het licht van de groeien- ervan uit dat er een positieve relatie bestaat tussen de en jonge bevolking van verscheidene N-11-landen, openheid inzake handel en investeringen en econo- waaronder Indonesië. De krimp van de Russische be- mische groei. Anders dan vaak verondersteld, slaat volking is het gecombineerde resultaat van een terug- Rusland hier geen dramatisch figuur. Het doorstaat de lopend geboortetal en een dalende levensverwachting. vergelijking met Brazilië en India. In de Ease of Doing Ze weerspiegelt de diepe sociale en economische crisis Business-ranglijst, samengesteld door de Wereldbank, en de grote mate van politieke onzekerheid waarmee staat Rusland op de 123ste plaats. Dat is laag. China de Russische samenleving de afgelopen twee decennia staat op plaats 79, van de in totaal 183 landen. Maar is geconfronteerd. De ondergang van de Sovjetunie is Brazilië (127) en India (134) staan er slechter voor.15 niet bevorderlijk geweest voor de stand van het ‘men- Buitenlandse investeerders zijn geïnteresseerd in de op- selijk kapitaal’ in Rusland. Maar de Russen raken hier brengst van hun investeringen, en in dit opzicht ‘ver- langzaam bovenop. De demografische neergang is geen slaat’ Rusland de andere BRIC-landen. Tegen de alge- onomkeerbare tendens. mene opvatting in16 presteert geen van de opkomende Geen enkel BRIC-land heeft de afgelopen ja- markteconomieën beter dan de Russische markt, zo ren veel vooruitgang geboekt op het gebied van men- werd op het World Economic Forum in Davos van 2011 selijk kapitaal, concludeerde Goldman Sachs eind geconcludeerd.17 2009.21 Rusland scoort ‘gemiddeld’. Indien de Human Menselijk kapitaal. Ook onderwijs, scholing, levens- Development Index van het UNDP als maatstaf zou verwachting en andere aspecten van menselijk kapitaal worden genomen, dan bevindt Rusland zich in de mon- zijn belangrijke condities voor economische moderni- diale middenmoot: op plaats 90. China (92) en India sering en groei en voor verdere stijging van de levens- (134) staan lager; Brazilië staat er beter voor, op plaats standaard. Toename van het inkomen per hoofd van 75.22 de bevolking stimuleert verdere economische groei. In de meeste opkomende economieën is de binnenlandse Hoe belangrijk is BRIC voor Rusland? consumptie de motor van de expansie. Rusland koestert zijn lidmaatschap van de club van Rusland wijkt in een aantal opzichten af van de BRIC-landen. En juist vanwege zijn relatief zwakke andere BRIC-landen – zowel in positieve als nega- positie als opkomende markteconomie zet Rusland in tieve zin. Het heeft verreweg het hoogste inkomen per op de politieke dimensie van BRIC. Public relations lijken hoofd van de bevolking: ruim 15.000 dollar, tegen bijna een belangrijk aspect van de Russische BRIC-strategie. 11.000 dollar in Brazilië, 7.000 in China en ruim 3.000 Rusland heeft een internationaal imagoprobleem. Zijn dollar in India, het armste BRIC-land.18 De Russische ‘brand state’,23 de reputatie of ‘gevoelswaarde’ van de Federatie is een geürbaniseerd midden-inkomensland, Russische Federatie, is laag of negatief. BRIC, de club

190 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 van dynamische, opkomende martkeconomieën, is potentieel en de politieke wil van de BRIC-landen ge- mede bedoeld om het imago van Rusland op te vijzelen. zamenlijk zijn onvoldoende om op afzienbare termijn ‘Indeed’, zoals Peter van Ham (Clingendael) schrijft, een belangrijke rol te spelen in de herschikking van de ‘having a bad reputation is a serious handicap for a mondiale machtsverhoudingen. state seeking to maintain competitive in the interna- ‘Politiek’ verschillen de BRIC-landen nogal van el- tional arena.’24 De BRIC-status verschaft de Russische kaar. India en Brazilië zijn democratieën, zij het met de Federatie een nieuw podium en een instrument om nodige gebreken, China is een autoritair land, terwijl haar geschonden internationale reputatie te herstellen de politieke orde in Rusland het best kan worden gety- en haar revisionistische mondiale ambities kracht bij te peerd als hybride: een autoritair regime met bescheiden zetten. BRIC is onderdeel van Ruslands gediversifieerd democratische aspecten en een goeddeels vrije samen- buitenlands beleid. leving. Alle landen, met uitzondering van Brazilië, kam- Rusland heeft het voortouw genomen in de forma- pen met forse binnenlandse problemen, die op termijn lisering van de samenwerking van de BRIC-landen. de politieke stabiliteit, voorwaarde voor verdergaande Ministers uit de BRIC-landen treffen elkaar geregeld, economische groei, in gevaar zouden kunnen brengen. over een reeks van onderwerpen. In juni 2009 vond Ook de plaats van de BRIC-landen in de inter- in Jekaterinburg de eerste topontmoeting van BRIC- nationale politiek varieert. Brazilië, Rusland, India en leiders plaats. President Medvedev sprak bij deze ge- China vinden elkaar in het streven de hegemoniale po- legenheid de hoop uit dat de contacten tussen de sitie van de Verenigde Staten te beperken en de formele landen van het BRIC-‘format’ zouden worden geïnten- machtsverhoudingen binnen de internationale financië- siveerd,25 waarna de aanwezigen in een gezamenlijke le instituties te veranderen. Maar voor het overige lopen verklaring hun ambitie bevestigden om de mondiale de belangen en ambities van de BRIC-landen uiteen. ‘financieel-economische’ architectuur te herzien.26 Op Brazilië koestert vooralsnog bescheiden interna- de tweede topontmoeting, op 16 april 2010 in Brasilia, tionale ambities, met uitzondering van een dominan- benadrukten de leiders van de BRIC-landen dat ze de te positie in Latijns-Amerika en een vaste zetel in de G20 beschouwen als het ‘belangrijkste mechanisme’ om VN-Veiligheidsraad. Voor India geldt in grote lijnen te komen tot een ‘nieuw systeem van mondiaal econo- hetzelfde, zij het dat de ruimte voor geopolitieke ex- misch bestuur’. Ze zullen zich als BRIC blijven inspan- pansie beperkt is. De moeizame relatie met buurland nen om de hoognodige hervorming van de instellingen Pakistan en de goede betrekkingen met de Verenigde van Bretton Woods zo snel mogelijk tot een goed einde Staten domineren de buitenlands-politieke agenda van te brengen. Een multipolaire wereldorde wordt door de India. China en Rusland koesteren hun positie binnen leiders van de BRIC-landen als voorwaarde voor inter- de Veiligheidsraad en lijken vooralsnog vooral op pa- nationale vrede en veiligheid beschouwd.27 BRIC heeft pier bereid nieuwe leden tot dit exclusieve orgaan te zelfs een (bescheiden) plaats gekregen in Moskous verwelkomen. China laat geen gelegenheid voorbijgaan buitenlands-politieke doctrine: ‘Rusland zal zich nog te benadrukken hoe ‘vreedzaam’ zijn internationale op- uitdrukkelijker committeren aan formats als de G8, mars is, maar de grootmacht zal op den duur onver- aan de dialoog met zijn traditionele partners, de Trojka mijdelijk de geopolitieke competitie aangaan met an- (Rusland, India en China) en de BRIC Vier (Brazilië, dere mogendheden, inclusief de BRIC-landen India Rusland, India en China), en aan het nog actiever been Rusland. En Rusland mag net als Brazilië, India en nutten van andere informele wegen en structuren voor China tot de opkomende markten worden gerekend, dialoog.’28 opkomende mogendheid in de conventionele zin van Elk afzonderlijk zijn de BRIC-landen belangrijke het woord is het niet. De Federatie is een voormalige mogendheden. Hun politieke invloed is meer dan het supermacht, waarvan het streven er vooral op is gericht resultaat van hun economische potentieel en de mo- zoveel als mogelijk van haar verloren invloed te herstel- gelijke militaire capaciteit die ze daaraan ontlenen. len. Rusland is een revisionistische mogendheid. Het is Brazilië, India, Rusland en China zijn dominante mo- uit op herziening van de mondiale machtsverhoudingen gendheden in de eigen omgeving, met soms nauwe zoals die zich na de Koude Oorlog hebben ontwikkeld, relaties met instabiele en/of anti-Westerse rogue states maar met instandhouding van de erfenis van de sovjet- (voor zover landen als Venezuela, Noord-Korea, Cuba, tijd, vooral de geprivilegieerde relatie met de Verenigde Myanmar of Oezbekistan daartoe kunnen worden ge- Staten op basis van nucleaire pariteit, een permanente rekend). Ze hebben een aanzienlijke blocking power in zetel in de Veiligheidsraad en het lidmaatschap van de multilaterale instituties. En ze moeten in staat worden G8. Rusland staat met één been in de oude en één been geacht in specifieke gevallen de mondiale ambities van in de nieuwe wereldorde. de Verenigde Staten en andere Westerse mogendheden Ook de relaties tussen de BRIC-landen onderling te dwarsbomen.29 In het geval van BRIC lijkt het geheel zijn niet vrij van problemen. De Chinese Volksrepubliek echter niet meer dan de som der delen. Het economisch stond lange tijd op gespannen voet met zowel Rusland

Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Internationale Spectator 191 als, tot op zekere hoogte nog steeds, India. Rusland en inspanningen van de studenten van zijn MA-vak Russian China beconcurreren elkaar in Centraal-Azië. Politics (2010-2011). De pogingen van Rusland de BRIC verdergaand te politiseren, lijken niet erg kansrijk. De internationaal- politieke ambities en posities van de vier opkomende Noten markteconomieën lopen te ver uiteen en Rusland heeft N.B. Voor de volledige (internet)verwijzingen in de vorm van hyper- niet het economisch potentieel om de politieke invloed links, zie artikel op www.internationalespectator.nl te genereren die nodig is om de BRIC tot een politieke 1 Eigenlijk BRICS. Zuid-Afrika is op 24 december 2010 ‘formeel’ toegetreden tot BRIC; zie Jack A Smith, ‘BRIC becomes BRICS: Changes alliantie van betekenis te maken. on the Geopolitical Chessboard’ (via: www.foreignpolicy.com). 2 Jim O’Neill, ‘Building Better Economic BRICs’, Global Economics Conclusie Paper No: 66, New York, enz.: Goldman Sachs, 30 november 2001. 3 Dominic Wilson, Alex L. Kelston & Swarnali Ahmend, ‘Is this the Dankzij de verbeeldingskracht van een onderzoeker van “BRICs decade”?’, in: BRICs Monthly, no 10/03, mei 2010, blz. 1. de investeringsbank Goldman Sachs mag Rusland zich 4 Dominic Wilson & Roopa Purushothaman, ‘Dreaming with rekenen tot de club van meest belovende, opkomende BRICs: The path to 2050’, Global Economics Paper No: 99, New York, enz.: Goldman Sachs, 1 oktober 2003, blz. 1. markteconomieën. Maar de status van de Russische 5 N-11 zijn de volgende elf economieën op rij. In alfabeti- Federatie als BRIC-land is omstreden. Het land zou de sche volgorde: Bangladesh, Egypte, Filipijnen, Indonesië, Iran, Korea, vergelijking met Brazilië, India en China niet kunnen Mexico, Nigeria, Pakistan, Turkije en Vietnam. 6 Wilson & Purushothaman, a.w. noot 4, blz. 16. doorstaan. Rusland zou economisch, politiek en maat- 7 Jim O’Neill & Anna Stupnytska, ‘The long-term outlook for the schappelijk te weinig dynamisch, te rigide zijn om op BRICs and the N-11 Post Crisis’, Global Economics Paper No: 192, New de lange termijn de concurrentieslag met de werkelijke York, enz.: Goldman Sachs, 4 december 2009, blz. 3. 8 Zie o.a. N. Roubine, ‘The BRICs: An analysis’, Forbes.com, 16 opkomende markteconomieën aan te kunnen. Rusland oktober 2009; Robert Farzad, ‘The BRIC debate: Drop Russia, Add zou geen land in opkomst zijn, maar een grootmacht Indonesia?’, in: Bloomberg Business week. Global Economics, 18 in verval. november 2010. 9 Cijfers van de Wereldbank voor 2009. De twijfel aan de positie van de Russische Federatie 10 De GES-score van Rusland komt uit op 4,2 (op een schaal van lijkt nogal overtrokken. Hoewel Rusland de kleinste van 1-10, waarbij 10 optimaal is). Voor de GES-score 2009, zie O’Neill & de vier BRIC-economieën heeft, scoort het redelijk op Stupnytska, a.w. noot 7, blz. 13-18. 11 Ibid, blz. 4. de voorwaarden voor groei die Goldman Sachs hanteert 12 Ibid, blz. 17. om de BRIC-status vast te stellen. Rusland kampt naast 13 De vraag is gerechtvaardigd of Rusland nog wel als hybride politieke uitdagingen vooral met een imagoprobleem. en niet als autoritair regime getypeerd kan worden. Zie André W.M. Gerrits, ‘Exploring democracy in the Russian Federation: Hoe groter echter de twijfel over Ruslands lidmaat- political regime, public opinion and international assistance’, in: schap van de BRIC, hoe meer betekenis Rusland er zelf Contemporary Politics, jrg. 16, nr. 1, maart 2010, blz. 33-48. aan lijkt te hechten. Voor het Kremlin heeft de BRIC 14 Transparency International Corruption Perception Index 2010. 15 De ranking geldt voor medio 2010. World Bank Group, Doing een belangrijke buitenlandspolitieke functie. BRIC zou business. Measuring business regulation. kunnen bijdragen aan verbetering van de negatieve 16 ‘Contrary to popular belief, Russia compares well with its reputatie van de Russische Federatie en het is een in- peers…’, interview met Kingsmill Bond van de Russische investeringsbank Troika Dialog, in: Tim Gosling, Business News Europe, 6 oktober strument dat herziening van de mondiale machtsver- 2010. houdingen zou kunnen bevorderen, één van Ruslands 17 ‘Russia Forum – Is Russia the best of worst in BRIC?’, 4 februari internationaal-politieke ambities. 2011 (via www.2011.therussiaforum.com). Zie ook Gosling, a.w. noot 16. BRIC is een modieuze notie, die in ieder geval voor 18 ‘The BRICs: The trillion dollar club’, in: The Economist, 18 febru- het Kremlin reële politieke betekenis heeft gekregen. ari 2011. De vraag of Rusland terecht of ten onrechte tot het 19 Gosling, a.w. noot 16. 20 ‘U Vladimira Putina pojavilos’ svoe mau-chau’, in: Kommersant, BRIC-gezelschap wordt gerekend, kan uiteindelijk al- 17 februari 2011. leen worden beantwoord door degene die BRIC intro- 21 O’Neill & Stupnytska, a.w. noot 7, blz. 15. duceerde, door Goldman Sachs. Het is aan Goldman 22 UNDP, Human development report 2009. Overcoming barriers: human mobility and development, New York: Palgrave Macmillan, Sachs eventueel de R uit de afkorting BRIC te verwij- 2009. deren. Zou de investeringsbank daar ooit toe overgaan, 23 Zie Peter van Ham, ‘The rise of the brand state. The postmod- dan zou dit een besluit van aanzienlijke politieke bete- ern politics of image and reputation’, in: Foreign Affairs, jrg. 80, nr. 5, september-oktober 2001, blz.. 2-6. kenis zijn, en het zou door de Russische Federatie zwaar 24 Ibid, blz. 2. worden betreurd – en dat is een understatement. 25 Dmitri Medvedev, ‘Vstupitel’noe slovo na zasedanii glav gosudarstv gruppy BRIK v uzkom’, 16 juni 2009 (via www. archive. kremlin.ru; geldt ook voor noten 26-28). 26 Sovmestnoe zajavlenie liderov stran BRIK, 16 juni 2009. Prof. dr André W.M. Gerrits is hoogleraar Russische 27 BRIC countries: Common goals – common actions, 13 april 2010. Geschiedenis en Politiek aan de Universiteit Leiden. Deze 28 The Foreign Policy Concept of the Russian Federation, 12 juli bijdrage is mede tot stand gekomen dankzij de onderzoeks- 2008. 29 Andrew F. Hart & Bruce D. Jones, ‘How do rising powers rise?’, in: Survival, jrg. 52, nr. 6, blz. 63-88.

192 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Kristoffel Lieten

India: een keizer zonder kleren

Omstreeks 1990 nam India afstand van het tot dan India en China werden in de jaren ’90 voortdu- gepredikte beleid: importvervangende industrialise- rend in één adem genoemd. Ook in het kader van de ring, steun aan het kleinbedrijf en de kleine boer, over- BRIC’s staan ze op één lijn in het rijtje. Is dat gerecht- heidssubsidies en, in het algemeen, een regulerende vaardigd? Wat betreft de groeicijfers doet India het rol van de overheid in de aard en richting van de ont- als ontwikkelingsland redelijk goed, maar het is toch wikkeling. Mede door dat oude beleid waren de ba- zwak in vergelijking met de jaarlijkse groei van China. sisindustrieën van de grond gekomen, ondermeer de De economie van China, die omstreeks 1980 onge- farmaceutische industrie, de staalindustrie en de che- veer even groot was als die van India, is nu 2,5 keer zo mische industrie, en werd het land wat betreft voedsel groot. China groeide met 12% sinds begin jaren ’90; meer dan zelfvoorzienend. De groeicijfers bedroegen India stelt hier een groei van ‘slechts’ 6% tegenover. toen echter een schamele 5%. Die groei is bovendien voor een deel virtueel. De terti- In het zog van een acute financiële crisis en met aire sector is enorm gegroeid en is nu goed voor meer steun van het IMF werd het beleid begin jaren ’90 bij- dan de helft van het BNP. Dat komt gedeeltelijk door gesteld in de richting van neo-liberalisering. In India de sterk gestegen dienstenverlening binnen de hoge- zelf werd daarna nog lange tijd een intensieve politieke re sociale segmenten, waar de prijzen naar Europese strijd geleverd tussen de aanhangers van de oude lijn hoogten zijn gestegen. Het aandeel van de industriële (vooral de socialisten en de communisten) en de pleit- productie in de nationale economie bedraagt in India bezorgers van meer economische vrijheid en dynamiek daarentegen nauwelijks 16%; in China is dat meer dan (de Congress Party en de Hindoe BJP-partij, beide af- 40%. wisselend regeringspartijen). In het Westen was men In feite loopt India wat de meeste indicatoren be- er echter vanaf dag één heilig van overtuigd dat de treft zwaar achter op China. Een van de weinige uit- openstelling van de grenzen, het schrappen van de vele zonderingen is de bevolkingsgroei. Waar in het mid- regels en het terugtreden van de als remmend ervaren den van de vorige eeuw de bevolking van India slechts overheid tot een snelle economische groei zouden lei- een derde van die van China bedroeg, zal het volgens den. de voorspelling niet lang meer duren voor de bevol- De optimisten kregen gelijk. De economische groei kingsaantallen even groot zijn. Waar China op 1,3 steeg geleidelijk naar een niveau van tussen de 7% en miljard is blijven steken, gaat India in de richting van de 9% en India werd bejubeld als de rijzende groot- 1,2 miljard. De volkstelling van 2011, die thans wordt macht in Azië. Sommige corporaties ging het zelfs zó afgerond, zal dit binnenkort officieel bevestigen. voor de wind, dat ze, zoals Tata met Hoogovens, in Corruptie is een andere indicator waar India het buitenland bedrijven gingen overnemen. In India, China overklast. Corruptie is in beide landen altijd vooral in steden als Bangalore en Hyderabad, kwamen groot geweest, maar vooral de laatste tijd kent India uiterst actieve internationale call centres. Dat zorgde het ene corruptieschandaal na het andere. In het bijvoor een belangrijk deel van de exportverdiensten en zonder in de laatste maanden van 2010 werden, zoals lag aan de basis van het ontstaan van een nieuw seg- een commentator het noemde, alle sluizen wagenwijd ment in de samenleving: veelverdieners met een mo- opengezet: schandalen met projectontwikkelaars, het derne levensstijl, georiënteerd op westerse consump- gerotzooi rond de Commonwealth Games en vooral het tiepatronen. Dat geeft India een moderne uitstraling. 2G-schandaal, waarbij de minister voor communicatie De welvaart in de steden groeide opzienbarend en de staat bij de toekenning van mobiele-telefooncon- India claimt een status van grote mogendheid op het cessies 1.800 miljoen euro heeft laten mislopen. Dit is wereldtoneel. Erkenning kwam, toen het deel ging zelfs voor Indiase begrippen een ongekend hoog be- uitmaken van het kwartet van opkomende economi- drag. sche en politieke mogendheden, de BRIC’s.

Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Internationale Spectator 193 De aanhoudende corruptie onderstreept dat de re- plaats op de wereldmarkt tot economische ontwik- gering zich nog niet veel gelegen laat liggen aan trans- keling te komen. De landbouw is daardoor in de af- parantie en good governance en dat individuele verrij- gelopen twee decennia stiefmoederlijk behandeld. king in de top het nog altijd wint van een breed, op De productiestijging is sterk afgenomen, ondermeer efficiency en ontwikkeling gericht beleid. Het klinkt door stopzetting van subsidies. Een van de gevolgen is tegenstrijdig, maar tegelijkertijd heeft het land een dat de calorieconsumptie, die al op een zeer laag peil ordentelijk functionerend overheidssysteem, met een stond, in de laatste 20 jaar dus nog verder is afgeno- economie die zich sneller ontwikkelt dan in de vorige men. Officiële cijfers bevestigen dat het aantal hon- decennia en met een sterke positie in de ICT-sector. gerige Indiërs is toegenomen en nu een kwart van de bevolking bedraagt. Daarmee is het land weer terug bij Een ander groeimodel de situatie omstreeks 1980. De bewering dat India, net als China, zeer snel de nieuwe reus van Azië wordt en zelfs voor Europa be- Sociale manco’s dreigend zou zijn, berust evenwel op een forse verte- Weliswaar heeft de overheid nog altijd grootschalige kening. Het aandeel van India in de wereldhandel is de programma’s, bijvoorbeeld het veelgeprezen Rural afgelopen twee decennia gegroeid van 0,7% naar 0,8%, Employment Guarantee Programme, maar door on- maar daar houdt het dan ook op. Het stagnerende aan- derfinanciering en corruptie blijft de armoede aan deel geeft niet de indruk dat India binnenkort, samen de onderkant van de samenleving, en dus gebrek aan met China en de Verenigde Staten, de wereldecono- koopkracht, de grootste hinderpaal voor economische mie gaat beheersen. ontwikkeling. Dit is een vicieuze cirkel. Het neo-li- Eerst de cijfers. Het inkomen per hoofd van de be- berale economische model gaat uit van een door de volking is in China dubbel zo groot; het percentage markt gedreven groei, dus van koopkracht. Die koop- van de bevolking onder de armoedegrens is in India kracht is wel aanwezig bij de hogere klasse en mid- vier keer hoger. Wat de sociale indicatoren betreft: de denklasse, maar dat segment van de samenleving is zo levensverwachting in India en China is 63 respectie- klein, dat hun koopkracht de logge reus niet, of heel velijk 71 jaar, de kindersterfte (onder de vijf ) is 87 per moeizaam, in beweging kan brengen. Om een voor- duizend respectievelijk 29 per duizend en de alfabe- beeld te geven van de omvang van dit segment: slechts tisatiegraad van vrouwen is 48% respectievelijk 89%. 1% van de bevolking beschikt over een auto. De beel- In China is de elektriciteitsproductie drie keer, de den van de enorme verkeerschaos in Mumbai en New autoproductie zes keer hoger en het interne vervoer Delhi zouden ons anders doen vermoeden. Het echte van goederen vijf keer hoger. China voert zeven keer India, het India van de aam aadmi (het gewone volk), meer uit en de buitenlandse investeringen liggen elf bevindt zich buiten die chique locaties. keer hoger. Dit zijn slechts enkele cijfers om aan te ge- Drie jaar geleden is onderwijs voor kinderen ver- ven dat India, ondanks de onmiskenbare vooruitgang, plicht gesteld. In de nationale begroting was dit niet moeilijk kan worden vergeleken met China, dat met direct terug te vinden: de begroting steeg slechts recht de Aziatische tijger bij uitstek wordt genoemd. mondjesmaat, terwijl aan verbetering van de slechte Het is bovendien een tijger die in grote mate onafhan- inrichting van het onderwijs onvoldoende prioriteit kelijk is geworden van het buitenland. Betekenisvol werd gegeven. Het gevolg is dat het land, volgens de voor de positie van beide landen is dat China een der- laatste tellingen, nog altijd 49 miljoen kinderen tussen de meer uitvoert dan invoert, terwijl India een derde 6 en 14 jaar heeft die niet naar school gaan. De officieel meer invoert dan uitvoert, met alle gevolgen van dien gemeten geletterdheid in die leeftijdscategorie is nog voor het aangaan van leningen en de verhoging van de altijd slechts 80,8%. India begint langzaam te voldoen schuldenlast. aan internationale afspraken. Volgens de Millennium- Het groeimodel van India is tegenovergesteld doelstellingen dienen alle kinderen in 2015 op school aan dat van China. China ging vanuit de landbouw te zitten, zowel jongens als meisjes. Met een sterke industrialiseren en veroverde vanuit de grootschalige eindsprint naar 2015 toe en met veel statistisch ge- industrialisatie een plaats op de wereldmarkt. India goochel wordt die doelstelling wellicht gehaald. Maar probeert de tegenovergestelde weg: namelijk via een de omstandigheden waarin les wordt gegeven, met

194 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 overvolle klassen en afwezige onderwijzers, zijn ver nucleaire energiesector in India willen participeren. beneden peil. Dit verklaart waarom het niveau van la- De Indiase overheid is op buitenlands-politiek terrein ger, middelbaar en hoger onderwijs in grote delen van de afgelopen jaren hoe dan ook een heel eind opge- het land abominabel slecht is. Vergelijk dat met China, schoven in de richting van het Amerikaanse beleid wat waar men zwaar heeft geïnvesteerd in een goed func- betreft bijvoorbeeld Iran, Israël en Afghanistan. tionerend onderwijssysteem en een schoolplicht kent Vooralsnog lijken de concessies aan Amerikaanse tot 16 jaar: onderwijs is de sleutel tot ontwikkeling. kant niet beantwoord te worden door handelsvoor- In India, waar nu al vele miljoenen afgestudeerden delen voor de Indiase export. Wat wel beloofd werd, zonder werk zitten, is die sleutel niet nodig. De stag- is dat president Obama zal onderzoeken of India een natie in de vraag naar goed geschoolde arbeidskrach- permanente plaats in de VN-Veiligheidsraad kan krij- ten verklaart waarom het economisch systeem geen gen. Meer dan een belofte is het voorlopig niet, maar behoefte heeft aan een beter onderwijssysteem. Dit is het idee een van de grote spelers op het wereldtoneel een van de vele vicieuze cirkels die het land in zijn verte zijn, geeft de Indiase elite blijkbaar op voorhand al leden ingekapseld houdt, waardoor de naaktheid van keizerlijke allures. Het verlangen gewaardeerd te wor- de keizer nog lange tijd zichtbaar zal blijven. Zo blijft den als een enorm rijk en belangrijk land, is blijkbaar India het land met het grootste aantal kindarbeiders zo sterk, dat harde onderhandelingen over export en ter wereld. In 1983 waren er 21 miljoen kinderarbei- noodzakelijke maatregelen om wat te doen aan on- ders (beneden de 15 jaar); in 1993, in het oude regime, dermeer de armoede, de stagnerende landbouw, de was dit aantal sterk gedaald tot 13 miljoen. Volgens de gebrekkige infrastructuur en het zwakke onderwijs laatste telling van 2005 zijn er nog altijd 9 miljoen. De systeem vooruit worden geschoven. daling gaat dus minder snel dan voorheen. Armoede, Juist hier zit het probleem van de Indiase econo- werkloosheid, lage lonen en afhankelijkheid zijn er de mie. Zolang de grote massa van de bevolking nauwe- afgelopen decennia niet minder op geworden. lijks geschoold blijft, in armoede leeft en eigenlijk buiten de modernisering blijft staan, kan de groei aan de Vicieuze cirkels bovenkant nog wel een tijdje doorgaan. Tegelijkertijd Eigenlijk steekt deze situatie schril af tegen de om- blijft het probleem van wat vroeger de ‘lopsided eco- standigheden waarin economische ontwikkeling in nomy’ werd genoemd, de scheefgegroeide economie, China (en in Zuid-Korea) op gang kwam: door radi- bestaan. De conclusie is dat de Indiase economie min- cale landhervormingen en andere maatregelen werden der sterk groeit dan verondersteld wordt en dat die daar aan de onderkant van de samenleving koopkracht groei zich moeilijk aan het kluwen van vicieuze cir- en zelfredzaamheid gecreëerd. Dat blijft in India ach- kels zal kunnen onttrekken, vooral niet aan de povere terwege. De niet onaardige groeicijfers van de afgelo- koopkracht aan de onderkant van de samenleving. pen twee decennia deden zich voor binnen segmenten van de economie die meer en meer los geweekt waren van de aam aadmi. Dit deel van India floreert en Prof. dr G.C.M. Lieten is emeritus hoogleraar kinderarbeid pronkt met keizerlijke allures, maar het grote achteraan de Universiteit van Amsterdam (afdeling Sociologie en land blijft uiterst verpauperd, zonder toegang tot ar- Antropologie). beid en zonder koopkracht. Dit verklaart voor een gedeelte waarom Indiase on- dernemers hun heil op buitenlandse markten zoeken en daarvoor tot grote concessies bereid zijn. In november 2010 bracht president Obama, met in zijn kielzog 200 CEO’s, een bezoek aan het land. Het doel was, zoals hij het omschreef, het aandeel van Amerikaanse bedrijven op de Indiase markt te vergroten. In de gesprekken werden door India tal van concessies gedaan. Zo beloofde India ondermeer een ‘level playing field’ te verschaffen aan Amerikaanse bedrijven die in de

Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Internationale Spectator 195 Frans Paul van der Putten

Het gedrag van China als grote mogendheid

De Verenigde Staten en China zijn de twee invloedrijk- een dieptepunt, toen de overwinnaars van de Eerste ste landen ter wereld, en het ziet ernaar uit dat ze dat Wereldoorlog bepaalden dat de Duitse koloniale be- voorlopig zullen blijven. Terwijl de Verenigde Staten al zittingen en rechten in China zouden worden over- sinds 1945 aan de top van de internationale orde staan, gedragen aan Japan. China had aan de strijd tegen is China een wereldmacht in opkomst. Het maakt deel Duitsland deelgenomen in de hoop deze bezittingen uit van het min of meer geïnstitutionaliseerd overleg van en rechten terug te krijgen, maar China’s bondgenoten de grote opkomende mogendheden, het kwartet van de trokken zich hier niet veel van aan. Het land werd in BRIC’s. Maar in dit groepje nieuwkomers in het interna- deze periode als een collectieve (semi-)kolonie van an- tionale machtsspel is het veruit de machtigste. Naarmate dere landen behandeld. Besluiten over de bestemming China invloedrijker wordt, wordt de vraag belangrijker van China’s financiële middelen werden bijvoorbeeld hoe het land zich de komende jaren, als nieuwe grote mo- sinds 1901 genomen door een comité van buitenland- gendheid, gaat opstellen. Hoe zal China zijn internatio- se gezanten in Beijing (waartoe ook de Nederlandse nale invloed verder uitbreiden en hoe zal het die invloed gezant behoorde), niet door de Chinese regering zelf. aanwenden? Onder welke omstandigheden zal China China herkreeg de status van grote mogend- dwang of geweld gebruiken tegen andere landen? In welke heid geleidelijk in de periode 1928-1971. Zo wer- mate zal het verantwoordelijkheden op zich nemen voor den China’s eenheid en soevereiniteit hersteld, werd internationale stabiliteit? In welke mate zal het proberen het een permanent lid van de VN-Veiligheidsraad en internationale normen en instellingen te veranderen? kreeg het de beschikking over kernwapens. Sindsdien is de internationale invloed van China nog verder toe- De wijze waarop China zich zal gedragen hangt vooral genomen door het uiteenvallen van de Sovjetunie, de af van de economische groei en binnenlandse stabili- zeer snelle groei van de Chinese economie en de stag- teit van het land. Daarnaast speelt een grote rol hoe de natie van economische groei in Japan en het Westen. gevestigde machten – in de eerste plaats de Verenigde China’s huidige positie als grote mogendheid rust Staten, maar ook Europa en Japan – op China’s op- op drie pijlers: het bezit van kernwapens met een in- komst reageren. Hoewel het verre van duidelijk is hoe tercontinentaal bereik, het permanente lidmaatschap deze factoren zich zullen ontwikkelen, kunnen we wel van de VN-Veiligheidsraad en de grote omvang van waarnemen in welke richting China zich op essentiële zijn economie. China is voorlopig nog een mogend- punten beweegt. Dit artikel richt zich op het interna- heid in opkomst, maar het verschilt van eerdere op- tionale gedrag van China met betrekking tot enkele komende mogendheden in de zin dat China het land variabelen die relevant zijn voor China’s houding als met de grootste bevolking ter wereld is. De omvang nieuwe wereldmacht: de geografische dimensie van van de bevolking in relatie tot die van andere landen de uitbreiding van China’s invloed, de aard van de ge- bepaalt het relatieve economische potentieel en daar- bruikte invloedsmiddelen, de toepassing van drukmid- mee de grenzen van de politieke kracht. China heeft delen tegen andere landen en de houding ten opzichte een bevolking die meer dan vier keer zo groot is als van de bestaande internationale orde. die van de Verenigde Staten. Als China’s economische groei blijft aanhouden, zal het vroeg of laat de Achtergrond: China’s status als grote Verenigde Staten inhalen. Op de lange termijn heeft mogendheid alleen India hetzelfde potentieel als China om een China, in de geschiedenis vaak de dominante macht (blijvende) leidende wereldmacht te zijn. Maar voor- in oostelijk Azië, verloor zijn centrale positie in de lopig heeft China een voorsprong op India, en heb- 19de eeuw. Door de opkomst van Rusland, Japan, de ben de Verenigde Staten een voorsprong op China. Verenigde Staten en diverse Europese landen als mo- Bovendien profiteren de Verenigde Staten, net als gendheden in Azië, en door ernstige binnenlandse Europa, Rusland en Japan, van hun stevig gevestigde problemen, ontstonden er nieuwe machtsverhoudin- positie in internationale instituties. gen in de regio. In 1919 bereikte de status van China

196 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Expansie zonder exclusieve invloedssferen lang bij stabiliteit in Centraal-Azië zodanig vormge- In geografisch opzicht bestaat de opkomst van China geven, dat hun onderlinge rivaliteit beperkt blijft. En uit twee processen die gelijktijdig plaatsvinden. Ten ook in dit geval draagt de groei van China’s economi- eerste is er de ontwikkeling in de richting van regionale sche rol op mondiaal niveau ertoe bij dat het langzaam dominantie. Hoewel China een Aziatische mogend- maar zeker sterker wordt ten opzichte van Rusland. heid is, heeft het land nog niet de status herkregen China zoekt niet de confrontatie met andere die het voor het midden van de 19de eeuw had. Toen mogendheden en probeert evenmin een exclusieve was China de voornaamste machtsfactor in Oost- invloedssfeer in Azië te creëren. Dit geldt ook voor en Zuidoost-Azië; nu deelt het zijn leidende positie China’s beleid ten opzichte van andere delen van de met de Verenigde Staten. De status van de Verenigde wereld. China is in hoog tempo de op één na invloed- Staten als grote mogendheid in Azië is vooral geba- rijkste speler (na de Verenigde Staten) aan het worden seerd op de militaire alliantie met Japan. Om in dit in Afrika, het Midden-Oosten en Latijns-Amerika. deel van de wereld dominant te worden, zou het voor Daarbij vermijdt China zoveel mogelijk directe con- China noodzakelijk zijn Japan als bondgenoot van de frontaties met de Amerikanen. Anders dan tijdens Amerikanen te neutraliseren. Daartoe is China nog de Koude Oorlog is er géén sprake van blokvorming. niet in staat, en het land heeft ook geen haast dit te Landen kunnen nauwe betrekkingen met China aan- bereiken. gaan zonder dat dit hun relatie met de Verenigde Het tweede proces is de uitbreiding van China’s Staten direct aantast. invloed buiten Azië. Dit proces is – afgezien van een korte periode van maritieme expedities naar het Nadruk op economische invloedsmiddelen Indische-Oceaangebied in de 15de eeuw – geheel China’s invloed in de wereld is in de eerste plaats ge- nieuw. China streeft er niet naar om eerst in Oost- baseerd op de vooraanstaande rol van de Chinese eco- Azië en Zuidoost-Azië dominant te worden en dan nomie. Die is niet alleen de tweede in omvang, maar pas in andere delen van de wereld. Het land is, ondanks ook de snelst groeiende grote economie van de we- de sterke Amerikaanse positie in China’s thuisregio, in reld. Voor grote ondernemingen is China een onmis- zeer korte tijd een mondiale mogendheid geworden, bare afzetmarkt en productiebasis. De Chinese over- met aanzienlijke invloed in alle delen van de wereld. heid en Chinese investeerders hebben bovendien geld De twee processen maken deel uit van de opkomst te besteden, terwijl hun tegenhangers in de Westerse van Azië als geheel. China is binnen Azië zeer toon- wereld vaak juist een kapitaaltekort hebben. Chinese aangevend; de steeds centralere positie van Azië in investeringen in Europa en Noord-Amerika zullen de wereld is een extra factor waardoor het belang van naar verwachting nog zeer sterk in omvang groeien. China toeneemt. En omgekeerd versterkt de expansie Voor ontwikkelingslanden is het van groot belang dat van Chinese invloed buiten Azië de centrumfunctie China een dominante afnemer van grondstoffen en de van Azië in mondiale economische en politieke be- voornaamste producent van goedkope consumenten- trekkingen. artikelen is. Chinese investeerders vormen in ontwik- Territoriale expansie speelt, op enkele specifieke kelingslanden een belangrijke aanvulling op investe- gevallen na, geen rol in China’s buitenlands beleid. ringen en hulp uit het Westen. Bijna geen enkel land Sinds de oprichting van de Volksrepubliek China in kan het zich veroorloven de economische betrekkin- 1949 streven haar leiders naar grotendeels dezelfde gen met China niet zeer serieus te nemen. Voor veel grenzen als die van het Chinese rijk ten tijde van het regeringen is daardoor de neiging sterk wrijvingen einde van de laatste keizerlijke dynastie (die tot 1912 met Beijing te vermijden of in elk geval zeer beperkt duurde). Dit beleid is tot op heden ongewijzigd. China te houden. is tevreden met zijn huidige omvang en grenzen, op De Chinese overheid speelt een grote rol in China’s enkele belangrijke uitzonderingen na. De voornaam- economie, inclusief de buitenlandse economische beste is Taiwan, in de praktijk onafhankelijk maar voor trekkingen. Zonder instemming van de Chinese over- Beijing een opstandige provincie. Verder zijn er ter- heid is toegang tot de Chinese markt of tot Chinees ritoriale geschillen met buurlanden India, Japan, kapitaal niet mogelijk. China’s belangrijkste financiële Vietnam, de Filipijnen, Maleisië en Brunei. instellingen en internationaal opererende bedrijven In Centraal-Azië deelt China de positie van in- zijn voor het grootste deel staatseigendom. Hoewel vloedrijkste speler met Rusland. Ook daar streeft deze bedrijven doorgaans op commerciële basis ope- China er niet naar op korte termijn de enige domi- reren, zijn ze gevoelig voor de wensen van de politieke nante macht te worden. Door middel van de in 2001 leiding. Hun bestuurders worden door de overheid be- opgerichte Shanghai Cooperation Organisation (SCO) noemd, waarbij politieke overwegingen onvermijdelijk hebben China en Rusland hun gemeenschappelijk be- een rol spelen. Verder beschikt de Chinese regering

Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Internationale Spectator 197 over een zeer omvangrijke reserve aan buitenlandse den, Chinese dissidenten, de status van Taiwan en de valuta, die ze gebruikt om te investeren in buiten- Tibetaanse en Oeigoerse minderheden in China. landse staatsobligaties en aandelen. Veel meer dan in Beijing probeert dergelijke dreigingen te neutra- het Westen heeft in China de overheid de beschikking liseren, ook als daarbij andere landen betrokken zijn. over een groot scala aan economische instrumenten Door China’s groeiende internationale invloed neemt om zijn buitenlands beleid vorm te geven. de mogelijkheid druk uit te oefenen op niet-Chinese Diplomatieke middelen vormen een aanvulling op actoren toe. Toen de Nederlandse regering in 1980 een deze economische instrumenten. China is inmiddels Nederlandse werf toestemming gaf tot het leveren van een toonaangevend lid van alle relevante economische twee onderzeeboten aan Taiwan, richtte China zijn en veiligheidsorganisaties, en onderhoudt intensieve boosheid daarover niet alleen op de Nederlandse over- bilaterale betrekkingen met bijna alle landen in de heid of de desbetreffende scheepswerf; alle (grotere) wereld. Militaire middelen spelen een belangrijke rol Nederlandse ondernemingen die zaken wilden doen op de achtergrond, als afschrikkingsmiddel tegenover met China of met Chinese bedrijven, ondervonden andere mogendheden en buurlanden waarmee China de gevolgen. De Chinese regering reageerde onlangs territoriale geschillen heeft. Hoewel China voor zijn op soortgelijk felle wijze tegen Noorwegen, toen het actief buitenlands beleid vooral zijn economische in- Noorse Nobelcomité de Nobelprijs voor de Vrede aan vloed gebruikt, moet niet vergeten worden dat het de Chinese dissident Liu Xiaobo toekende. Een an- land een kernwapenmogendheid is en dat het leger der recent voorbeeld is het besluit van Washington van paraat staat en bereid is de Verenigde Staten te trot- begin 2009 om wapenleveranties aan Taiwan goed te seren, mocht het ooit tot een gewapend conflict om keuren. China liet vervolgens weten dat de betrokken Taiwan komen. Militaire middelen zijn overigens be- Amerikaanse bedrijven mogelijk tegenmaatregelen langrijk, maar ze worden zelden actief ingezet. kunnen verwachten. De bereidheid van China in be- Bij China’s beperkte – maar groeiende – inzet van paalde gevallen economische druk uit te oefenen, is in militaire middelen buiten de eigen regio spelen eco- drie decennia niet veranderd, maar China is intussen nomische en diplomatieke instrumenten een primaire wel een economische supermacht geworden. rol. De Chinese strijdkrachten zijn in het buitenland Het is onduidelijk of en in welke mate China be- actief in VN-vredesmissies en bestrijding van piraterij. reid is zich in te houden wat betreft het uitoefenen China heeft geen militaire steunpunten in het buiten- van economische en diplomatieke druk op andere lan- land, maar het maakt gebruik van een combinatie van den. Vooral bij relatief kleine landen kunnen econo- diplomatieke contacten en commerciële bedrijven om mische en diplomatieke druk een zeer sterk dwingend buitenlandse militaire missies te faciliteren. Zo is de effect hebben. China’s belangrijkste formele richtlijn Chinese marine sinds januari 2009 met drie schepen op dit gebied is dat het zich nooit in de interne aan- actief in de Golf van Aden. Voor hun bevoorrading gelegenheden van andere landen zal mengen. Dit is werken deze nauw samen met Chinese commerciële sinds de oprichting van de Volksrepubliek China een scheepvaartbedrijven. hoofdbeginsel van het Chinees buitenlands beleid. Het is echter niet altijd duidelijk waar de grens tus- Toepassing van druk op andere landen sen interne en internationale kwesties ligt. Zo werd De Chinese regering aarzelt niet gebruik te maken het voorgenomen bezoek in 2009 van de Dalai Lama van de beschikbare economische en diplomatieke aan de Tweede Kamer, als onderdeel van een kort ver- middelen om druk uit te oefenen op andere landen blijf in Nederland, door China als hoogst onwense- ter bescherming van de eigen fundamentele nationale lijk beschouwd. De Chinese ambassadeur stuurde belangen. Het gaat daarbij om politieke soevereini- een brief naar de Kamer om tegen de ontmoeting te teit, nationale eenheid en territoriale integriteit. De protesteren, waarbij hij wees op mogelijke ernstige machtspositie van de Chinese Communistische Partij gevolgen voor de relatie tussen China en Nederland staat centraal: China’s politieke soevereiniteit en die ‘in deze uitdagende tijd van wereldwijde economische van de Partij zijn aan elkaar gelijkgesteld. De Partij crisis’.1 Volgens de ambassadeur was dit een legitie- bewaakt door middel van haar controle over de over- me handeling om China’s soevereiniteit te verdedigen heid en het leger de nationale eenheid en de integriteit en geen inmenging in de interne gelegenheden van van het grondgebied. Elke bedreiging tegen de positie Nederland.2 China’s primaire veiligheidsbelangen (in van de Partij of tegen de eenheid en integriteit van plaats van het principe van niet-inmenging) lijken in het land wordt als een primaire veiligheidsdreiging dergelijke gevallen dus leidend te zijn als beleidsbe- gezien. Situaties waarin China zich bedreigd voelt ginsel. en die een rol spelen in China’s externe betrekkingen, Naast de kernbelangen op veiligheidsgebied zijn er hebben doorgaans te maken met betwiste grensgebie- ook secundaire veiligheidsbelangen in China’s buitenlandse betrekkingen. Het gaat dan bijvoorbeeld om de

198 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 bescherming van Chinese burgers en investeringen in tionale systeem niet en is evenmin uit op snelle her- het buitenland, de toegang tot buitenlandse markten vormingen daarbinnen. Op veiligheidspolitiek gebied en grondstoffen, en het beveiligen van zee- en lucht- zit China al aan de top, met een permanente zetel in verbindingen met andere landen. Ten opzichte van de VN-Veiligheidsraad. Op economisch gebied streeft deze secundaire belangen is China terughoudend. het naar meer zeggenschap in instellingen als het IMF, China heeft voorlopig niet de capaciteit om militaire waar Washington voorlopig nog een grotere invloed interventies overzee uit te voeren, en maakt ook geen heeft. De opkomst van de G20 als een nieuwe eco- aanstalten daartoe. Beijing vermijdt het aangaan van nomische instelling is daarom voor China interessant, militaire bondgenootschappen of de inzet van ge- terwijl grote vernieuwingen in de veiligheidspolitieke vechtstroepen in het buitenland. De Chinese bijdra- sfeer minder aantrekkelijk zijn. gen aan VN-missies bestaan uit medische of genie- China heeft veel internationale invloed en is bereid eenheden. Hoewel de marineschepen in de Golf van geleidelijk aan meer verantwoordelijkheden op zich te Aden wel mariniers aan boord hebben, zijn die voor nemen. Dit laatste komt onder andere tot uiting in de zover bekend nog niet betrokken geweest bij een actie lancering door de Chinese regering, rond 2006-2007, waarbij geweld is gebruikt. Om de toegang tot mark- van het concept van de ‘harmonieuze wereld’. Volgens ten en grondstoffen veilig te stellen, rekent China op dit concept dient China (actiever dan voorheen) bij te zijn bedrijfsleven, daarbij ondersteund door de diplo- dragen aan een stabiele wereldorde. China’s economi- matieke en economische middelen van de regering. sche groei hangt in hoge mate af van internationale Om burgers en investeringen in instabiele gebieden te factoren, en daarom heeft het land er belang bij aan beschermen, kijkt China naar de steun van de over- internationale politieke en economische stabiliteit bij heid in het desbetreffende land. In aanvulling daar- te dragen. Inderdaad wordt China steeds actiever op op onderhoudt de Chinese regering wanneer nodig dit gebied. Tijdens de financiële crisis in Azië eind contacten met andere invloedrijke actoren op plaat- jaren ’90 droeg China bij aan het stabiliseren van de selijk niveau. Wanneer het nodig is Chinese burgers Aziatische economieën. China is ook een belangrijke uit conflictgebieden te evacueren, maakt China door- deelnemer aan VN-vredesoperaties en het faciliteert gaans gebruik van gecharterde passagiersvliegtuigen sinds 2003 gesprekken tussen Noord-Korea en de of -schepen. Bij de evacuatie van Chinezen uit Libië Verenigde Staten over de onderlinge veiligheidsrelatie. heeft China onlangs voor het eerst een oorlogsschip Tegelijk zijn er ook beperkingen aan de mate waar- ingezet. Mogelijk zal dit in soortgelijke crises opnieuw in China op het internationale toneel verantwoorde- gebeuren. Gezien de grote toename van Chinese ac- lijkheden naar zich toe trekt. China is een ontwikke- tiviteiten overzee is het de vraag in welke mate het lingsland – en voormalig slachtoffer van het koloniale China zal lukken om in de toekomst niet toch verwik- beleid van de gevestigde grote mogendheden – en keld te raken in plaatselijke politieke of gewelddadige vindt dat actoren als de EU, de Verenigde Staten en conflicten. Japan daar rekening mee dienen te houden. Deze houding blijkt bijvoorbeeld op het terrein van klimaatbe- Internationale orde leid, waaraan Beijing wil bijdragen, maar niet in de China begon al anderhalve eeuw geleden te integre- mate die door vooral Westerse actoren wordt geëist. ren in het systeem van internationale betrekkingen, Maar ook op gebieden als het beïnvloeden van de zoals dat door Europa naar de rest van de wereld is kernwapenprogramma’s van Noord-Korea en Iran, de geëxporteerd. In 1860 werd China door de Europese aanpak van dictatoriale regimes, de bescherming van mogendheden met geweld gedwongen diplomatieke intellectueel eigendom, de wisselkoers van de Chinese betrekkingen naar Westers model aan te gaan. In het yuan en toegang tot de Chinese markt wordt China’s grootste gedeelte van de tijd sindsdien heeft China er- beleid in het Westen, vooral in de Verenigde Staten, als naar gestreefd zich aan het heersende internationale onvoldoende ‘verantwoordelijk’ gezien. model aan te passen en het zo goed mogelijk te be- Voorlopig heeft China er belang bij enerzijds nutten voor het nastreven van de eigen nationale be- steeds meer actief bij te dragen aan internationale sta- langen. Naarmate China invloedrijker wordt, zijn er biliteit, maar anderzijds daarmee niet voorop te lopen. meer mogelijkheden voor het land om de bestaande Hoe groot de omvang van de Chinese economie ook instituties te beïnvloeden. China streeft naar het actief is, het gemiddelde welvaartsniveau ligt voorlopig nog bijdragen aan de geleidelijke evolutie van het interna- aanzienlijk lager dan in het Westen en Japan. Op mi- tionale systeem en probeert daarbij waar mogelijk de litair gebied wordt China nog overschaduwd door de eigen positie te verstevigen. Deze benadering komt Verenigde Staten. Als opkomende, in plaats van geves- overeen met die van andere invloedrijke actoren, zo- tigde, mogendheid met zeer grote binnenlandse uit- als de Europese Unie en de Verenigde Staten. China dagingen, blijft China relatief terughoudend met het verwerpt de uitgangspunten van het huidige interna-

Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Internationale Spectator 199 op zich nemen van grote internationale verantwoor- geren leidt al snel tot aantasting van het principe van delijkheden. economische openheid, wat vanuit Westers perspec- Hoewel China er niet op uit is het internationale tief niet wenselijk is. Maar als het erop aankomt, krijgt systeem drastisch te veranderen, leidt de opkomst van dit waarschijnlijk toch de voorkeur. Ook in dit opzicht zo’n grote speler onvermijdelijk tot grote veranderin- geldt dat China, zonder daar actief naar te streven, ver- gen. Ook als de internationale instellingen en normen oorzaker is van grote veranderingen in het internatio- niet grondig veranderen, betekent de opkomst van nale systeem. China een machtsverschuiving ten koste van de gevestigde mogendheden. Maar wellicht de grootste ver- Conclusie andering die door China wordt veroorzaakt, is de toe- China, als opkomende mogendheid en wereldmacht, name van pluriformiteit in het internationale systeem. exporteert geen politiek-economisch model, probeert Twintig jaar geleden voorzag Francis Fukuyama dat niet betrokken te raken in conflicten binnen of tus- het liberale Westerse model snel dominant zou wor- sen landen en heeft een voorkeur voor het gebruik den, maar vooral door de opkomst van China is die van niet-militaire machtsmiddelen.3 Het is vooral een dominantie in elk geval voorlopig nog geen realiteit. passieve rol van China die voor de grootste verande- China heeft een autoritair politiek systeem en een ringen zorgt. Door enorme aantrekkingskracht van de door de overheid gedomineerde economie, en het Chinese economie en door China’s toenemend vermo- maakt geen aanstalten op deze twee punten te veran- gen op internationaal niveau de politiek-economische deren. pluriformiteit te bewaken, heeft het land een funda- China heeft ook een grote indirecte invloed op mentele invloed op het internationale systeem. In een het politiek-economische beleid van andere landen. beperkt aantal gevallen heeft China een meer actieve Beijing streeft niet naar export van het eigen model, houding. Het land voelt zich zeer kwetsbaar wat be- maar blokkeert wel pogingen van het Westen het treft zijn interne politieke stabiliteit. Wanneer het gaat Westerse model te exporteren. China is immers uit om buitenlandse betrokkenheid bij de status van Tibet, principe en uit zelfbescherming tegen inmenging in Taiwan, Xinjiang, China’s grenzen of interne politieke politieke systemen van andere landen en het gebruikt dissidenten, dan treedt China krachtig op. zijn invloed in de VN-Veiligheidsraad om interventies ten behoeve van meer democratie tegen te houden. Op het gebied van ontwikkelingssamenwerking draagt Dr Frans Paul van der Putten is senior onderzoeker bij China het ideaal uit dat elk land geheel vrij moet zijn Clingendael Asia Studies (CAS) en het Clingendael Security om zijn eigen ontwikkelingstraject te kiezen. Dit ide- and Conflict Programme (CSCP). aal is de kern van wat als de Beijing Consensus wordt aangeduid, die in dit opzicht tegengesteld is aan de Washington Consensus. Door China’s eigen economi- Noten 1 http://download.omroep.nl/nos/docs/160409_brief_chine- sche en veiligheidspolitieke succes zijn ontwikkelings- se_ambas1.jpg (28 januari 2011). landen moeilijker dan voorheen ervan te overtuigen 2 http://nos.nl/artikel/88910-dalai-lama-in-nederland.html (28 dat alleen het navolgen van het Westerse ontwik- januari 2011). 3 Veel Chinese deskundigen op het gebied van buitenlandse kelingspad kan leiden tot welvaart en veiligheid. De betrekkingen vinden dat China het beste op de huidige weg voort opkomst van China maakt het waarschijnlijk dat po- kan gaan, waarbij het land wel een actieve rol speelt in de inter- litieke en economische systemen van zeer uiteenlo- nationale orde, maar confrontaties en het toepassen van militair geweld zoveel mogelijk vermijdt. Zie Roger Irvine, ‘Primacy and pende aard naast elkaar blijven bestaan. Autocratische Responsibility: China’s perception of its international future’, in: regimes (waar de politieke mensenrechten per defini- China Security, jrg. 6, nr. 3, 2011, blz. 23-42. tie beperkt zijn) en door de staat gedomineerde eco- nomieën zijn voor Beijing geen probleem. Het actief bestrijden van deze fenomenen door internationale instellingen zou voor China juist wel problematisch zijn, dus verzet China zich daartegen. De ontwikkelde economieën worden steeds meer geconfronteerd met concurrentie uit China, die met de traditionele middelen lastig te beantwoorden is. De Chinese overheid geeft een mate van steun aan Chinese bedrijven die in het Westen ongebruikelijk is. Als Westerse regeringen hier niet op reageren, zal dit leiden tot een versnelde verschuiving van economische invloed in het voordeel van China. Wel rea-

200 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Ineke van Kessel

Zuid-Afrika: reus in Afrika, dwerg in BRICs

‘Het beste kerstcadeau dat Zuid-Afrika zich kan wen- Afrika kan zich niet meten met de spectaculaire groei- sen,’ juichte minister van buitenlandse zaken Maite ers op het Afrikaanse continent, en blijft zelfs achter Nkoana-Mashabane, toen ze op 23 december 2010 bij het continentaal gemiddelde van 4,9%. Zelfs in de een telefoontje kreeg met de officiële uitnodiging toe beste post-apartheidsjaren groeide de Zuidafrikaanse te treden tot de BRIC-groep, die voortaan bekend zal economie nog geen 5% per jaar. De voorspelling voor staan als BRICS.1 De Chinese president Hu Jintao 2011 ligt iets boven 3%. nodigde zijn Zuid-Afrikaanse collega Jacob Zuma Zuid-Afrika ziet vooral politieke voordelen: het uit voor de derde top van lidstaten, die medio april in land afficheert zich als woordvoerder van Afrika in een Peking wordt gehouden. internationale lobby voor eerlijker handel. Minister Sinds de eerste BRIC-top van 2009 in Rusland Nkoana-Mashabane stelde dat Zuid-Afrika nu een heeft Zuid-Afrika krachtig gelobbyd voor deze uit- stem krijgt in het gezelschap van opkomende econo- nodiging. In 2010 voerde Zuma bilaterale gesprekken mieën die werken aan de ‘herstructurering van de in- met alle vier de BRIC-leiders. China, met zijn grote ternationale politieke, economische en financiële ar- belangen in Afrika, wordt gezien als de strategische chitectuur in een rechtvaardiger en evenwichtiger orde pleitbezorger van Zuid-Afrika’s lidmaatschap. In de die steunt op de belangrijke zuil van multilateralisme’. ogen van de Zuid-Afrikaanse diplomatie staat BRIC Minister van handel en industrie Rob Davies zei dat voor de aanstormende wereldmachten van morgen. Pretoria zal streven naar gemeenschappelijke stand- BRIC is synoniem met economisch succes, politiek punten in omstreden kwesties als klimaatverandering prestige, dynamiek en toekomstgerichtheid. Kortom, en handel in landbouwproducten.3 Terwijl Davies in- BRIC is ‘the place to be’. Wie zou daar niet bij willen zet op een gezamenlijk optrekken in BRICS-verband, horen? benadrukte Nkoana-Mashabane vooral Zuid-Afrika’s Toch past Zuid-Afrika niet vanzelfsprekend rol als pleitbezorger van Afrika. Weliswaar heeft Zuid- bij BRIC. De bedenker van het BRIC-concept, Afrika maar een kleine bevolking, zo zei ze, ‘maar wij Jim O’Neill van Goldman Sachs, vindt dat Zuid- spreken niet alleen voor Zuid-Afrika, we spreken voor Afrika niet in dit rijtje thuishoort.2 De groei van de heel Afrika’. Zuidafrikaanse economie is veel trager dan de storm- achtige opkomst van de BRIC-reuzen. Zuid-Afrika Woordvoerder van Afrika steekt zelfs bleekjes af bij het tweede garnituur van de Als woordvoerder van Afrika is Zuid-Afrika’s positie grote groeiers, landen als Zuid-Korea, Turkije, Mexico allerminst vanzelfsprekend, maar als bruggenhoofd of Indonesië. voor het Afrikaanse continent heeft het land onmis- Op de wereldranglijst van economische zware jon- kenbaar duidelijke voordelen. De infrastructuur is gens staat China op 2, India op 4, Rusland op 7 en goed, de communicatie werkt, de bancaire sector func- Brazilië op 9, gevolgd door Zuid-Afrika op 31, met tioneert efficiënt en ondanks de wijdverbreide corrup- een BNP van $ 285 miljard. De Zuid-Afrikaanse tie en de trage bureaucratie genieten buitenlandse in- economie heeft minder gewicht dan een kwart van vesteerders en handelaren rechtszekerheid. Rusland. China telt meer dan 1,3 miljard inwoners, China gebruikt Zuid-Afrika al langer als uitvals- India 1,2 miljard, Brazilië 201 miljoen en Rusland basis in Afrika. De handel tussen China en Afrika is 139 miljoen, op grote afstand gevolgd door Zuid- de afgelopen tien jaar verdrievoudigd. China is al de Afrika met 50 miljoen. Het groeitempo van de Zuid- grootste handelspartner van Zuid-Afrika, goed voor Afrikaanse economie blijft ver achter bij de BRIC- 13,7% van de import en 11% van Zuid-Afrika’s ex- partners. In 2010 noteerde het land een groei van bijna port. Enkele jaren geleden nam China een belang van 3%. Niet slecht vergeleken met het beeld van stagnatie 20% in de Zuidafrikaanse Standard Bank, de grootste en krimp in Noord-Amerika en Europa, maar Zuid- bank van Afrika. De handel tussen China en Afrika

Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Internationale Spectator 201 zal naar verwachting in 2011 een waarde van $ 110 Imperiale ambities: the ‘ugly South African’ miljard te boven gaan. India wordt steeds actiever in Zuid-Afrika mag zich dan opwerpen als de woord- Oost-Afrika, waarmee het eeuwenoude banden heeft. voerder van Afrika, maar de liefde is vaak niet we- Brazilië is niet alleen economisch maar ook cultureel derkerig. Vanuit de rest van Afrika wordt de opmars een belangrijke partner van Portugeestalig Afrika. vanuit het zuiden met de nodige argwaan gevolgd. Rusland sukkelt voorlopig achteraan op de ranglijsten Zuid-Afrikanen van alle huidskleuren gelden als ar- van Afrika’s zakenpartners. Een onderzoeksrapport rogant en dominant, met de slechte manieren van de van Standard Bank voorspelde eind 2010 dat het aan- nouveau riche. Bovendien heerst de nodige twijfel over deel van BRIC in Afrika’s handel de komende vijf jaar Pretoria’s agenda. Zuid-Afrika werpt zichzelf graag zal stijgen van eenvijfde naar eenderde.4 Afrika bezui- op als bruggenbouwer tussen Afrika en het Westen, den de Sahara geldt in de zakelijke wereld tegenwoor- maar is het eigenlijk niet het Trojaanse paard van de dig als de New Frontier, niet langer als een synoniem Washington Consensus en westerse strategische belan- voor armoede, oorlog en stagnatie. Sinds een tiental gen? En heeft het zelf misschien eigen imperiale am- jaren is Afrika bezig met een opmerkelijke groeispurt, bities? Nigeria geldt als het Afrikaanse land met het zoals Ton Dietz begin dit jaar betoogde bij zijn aan- grootste potentieel, maar zolang de politieke klasse treden als hoogleraar Ontwikkeling in Afrika aan de in Nigeria haar zaken niet op orde krijgt, kan Zuid- Leidse universiteit en in dit blad.5 Afrika zich laten voorstaan op zijn politieke en finan- Angola had tien jaar geleden een BNP van minder ciële stabiliteit. dan $ 5 miljard, maar is nu goed voor $ 70 miljard. ‘Zuid-Afrika is het Amerika van Afrika’, zei een Ook Botswana, Mozambique, Zambia en Tanzania Zambiaan in de eerder geciteerde reportage van NRC noteren respectabele groeicijfers. In Zuid-Afrika is Handelsblad. Bewonderd vanwege zijn overvloed aan ook wel gesuggereerd dat de S in BRICS beter kan consumentenparadijzen en zijn economische en cultu- staan voor SADC, de Southern African Development rele dynamiek, gehaat vanwege zijn arrogantie en do- Community. Dit 15 landen tellend economisch sa- minantie. Menige Afrikaan signaleert een sluipende menwerkingsverband vertegenwoordigt een markt van kolonisatie van Afrika, en de meningen zijn verdeeld 250 miljoen mensen, en dat begint in BRIC-verband over de voor- en nadelen. Het maïsmeel van de Zuid- ergens op te lijken. Afrikaanse supermarktketens is stukken goedkoper Bovendien, Zuid-Afrika mag dan een dwerg zijn in dan het lokale product, en tegen de Zuidafrikaanse het BRICS-gezelschap, op het Afrikaanse continent diepvrieskippen kan een Mozambikaanse kippen- is het land wel degelijk een politiek en economisch boer niet concurreren. De Afrikaanse consument zwaargewicht. Het is de grootste economie van Afrika. krijgt meer keus en meer waar voor z’n geld, maar de Hoewel de schijnwerpers de afgelopen jaren steeds Afrikaanse producent wordt verder in de marge ge- waren gericht op de opmars van China, groeide Zuid- drukt. Afrika na het eind van de apartheid uit tot de grootste Zuid-Afrika is het enige Afrikaanse land dat investeerder op het Afrikaanse continent. Zuid-Afrika wordt uitgenodigd voor de bijeenkomsten van de is de thuishaven van een reeks multinationale onder- G-20. Evenals India en Brazilië zal Zuid-Afrika in nemingen, die grote spelers zijn in de mijnbouw, com- 2011 en 2012 ook lid zijn van de VN-Veiligheidsraad. municatiesector, bancaire sector, levensmiddelenindu- In al die fora werpt Pretoria zich op als woordvoerder strie en detailhandel in Afrika en daarbuiten: BHP van Afrika, maar van een vanzelfsprekend leiderschap Billiton, Anglo-American, SAB Miller Breweries, is geen sprake. MTN en Vodacom, Standard Bank, enz. Volgens het World Investment Report van UNCTAD uit 2010 ver- Achterblijvertje in BRICS tegenwoordigen de Zuidafrikaanse investeringen in Terwijl de Zuid-Afrikaanse regering juichend reageer- Afrika een waarde van 2.609 miljoen dollar, gevolgd de op BRIC’s uitnodiging, klonken er ook waarschu- door China met 2.528 miljoen.6 wende geluiden, vooral op de financiële pagina’s van de Zuid-Afrikaanse en de internationale pers. Fijn dat Zuid-Afrika nu mee mag spelen met de grote jongens, maar in dat gezelschap zou het land wel eens pover

202 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 kunnen afsteken. Misschien gaan investeerders straks gelegenheid voorbijgaan om dit vuurtje op te stoken. meer nadruk leggen op de comparatieve nadelen van Het officiële regeringsstandpunt luidt dat nationalisa- Zuid-Afrika, vergeleken met de Grote Vier in BRICS. tie nu niet aan de orde is, maar dat laat investeerders in In dat geval wordt Zuid-Afrika niet langer geëtaleerd onzekerheid over hun lange-termijnperspectief. als de grootste en meest ontwikkelde economie van Zuid-Afrika zou ook kunnen leren van de andere Afrika, maar als het achterblijvende vijfde wiel aan de BRIC-partners. Vooral het Braziliaanse model van fi- wagen van BRIC. Er dreigt gevaar van imagoschade, nanciële stabiliteit, economische groei en armoedebe- als economische analisten en investeerders in hun bestrijding staat in de belangstelling. Vorig jaar wisselde schouwingen routinematig uitdrukkingen gaan ge- Zuid-Afrika stuivertje met Brazilië: niet langer staat bruiken als ‘de BRICS-landen met uitzondering van Brazilië te boek als het meest ongelijke land ter wereld, Zuid-Afrika’. Maar de keerzijde van dit argument is nu is Zuid-Afrika het land met de grootste kloof tus- dat Zuid-Afrika zich benadeeld voelde door de aan- sen arm en rijk. vankelijke uitsluiting van BRIC. BRIC zelf is de perfecte illustratie van de macht Waar is Zuid-Afrika nu lid van geworden? BRICS van het woord. O’Neill bedacht BRIC als een acro- is geen economisch blok, geen politiek bondgenoot- niem om een fenomeen te beschrijven: vier landen die schap, geen defensiepact. BRICS is een informele in hoog tempo op weg waren naar de status van eco- praatclub, zonder adres en zonder secretariaat. Er lig- nomische giganten. De vier landen eigenden zich dit gen geen onmiddellijke handelsvoordelen in het ver- etiket gretig toe en gingen zich als blok manifesteren, schiet. Critici redeneren dat Zuid-Afrika zich beter met onder meer een jaarlijkse top. BRIC als een aan- kan concentreren op bestaande samenwerkingsver- duiding van succes werd zo ook een impuls voor verbanden. Pretoria participeert al sinds 2003 in IBSA, der succes en meer politiek gewicht in de wereld: suc- een forum van India, Brazilië en Zuid-Afrika, dat al cess breeds success. Zuid-Afrika zal graag meeliften en tot concrete samenwerkingsprogramma’s heeft geleid, waar mogelijk zijn eigen accenten zetten. Gepokt en uiteenlopend van vlootoefeningen tot een satellietpro- gemazeld door Mandela-mania, Regenboog-magie en ject en academische uitwisselingsprogramma’s. En wat World Cup-euforie kan Zuid-Afrika zijn nieuwe part- verwacht China eigenlijk als tegenprestatie? Pretoria ners wellicht ook nog lessen in public relations manage- heeft zijn BRIC-lidmaatschap vooral te danken aan ment geven. Peking en staat dus nu bij de Chinezen in het krijt.

De kick van de World Cup Dr Ineke van Kessel is als wetenschappelijk medewerker Maar natuurlijk kan het BRIC-lidmaatschap ook een verbonden aan het Afrika Studie Centrum te Leiden. stimulans geven aan Zuid-Afrika’s zelfvertrouwen, net als het Wereldkampioenschap Voetbal in 2010. Vorig jaar had Zuid-Afrika de gelegenheid zich aan Noten 1 ‘South Africa is asked to join as a BRIC member to boost de wereld te laten zien als een gastvrij land, dat goed emerging markets’, Bloomberg, 24 december 2010 (www.bloom- is opgewassen voor de organisatie van zo’n megapro- berg.com). ject. Ondanks alle rampscenario’s over berovingen, uit- 2 ‘South Africa, not just another BRIC in the wall’, Reuters, 30 december 2010 (www.reuters.com). vallende elektriciteit en onvoltooide stadions werd de 3 Business Day, 13 januari 2011. World Cup een feest van nationale saamhorigheid en 4 ‘South Africa must proceed cautiously with BRIC countries’, een piek in de toch al aanzwellende stroom van toe- Government Communication and Information System, 25 januari 2011 (http://7thspace.com/headlines). risten. Zuid-Afrika had de zaakjes heel wat beter voor 5 Ton Dietz, ‘Silverlining Africa: from images of doom and gloom elkaar dan India met de Gemenebestspelen. De hoop to glimmers of hope’, Oratie Universiteit van Leiden, 14 januari is nu dat dit verbeterd imago nog meer toeristen zal 2011, in het maartnummer van de Internationale Spectator samen- gevat als ‘En nu: Afrika!: zon achter de wolken’, blz. 146-149. trekken, en dat daarvan ook de regio Zuidelijk Afrika 6 Peter Vermaas, ‘Zuid-Afrika: Van paria tot pionier’, in: NRC kan meeprofiteren. Anderzijds dreigt imagoschade Handelsblad, 6 november 2010. door het weer oplaaiend debat over nationalisering van de mijnen. Vooral de ANC Youth League, aangevoerd door het ongeleid projectiel Julius Malema, laat geen

Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Internationale Spectator 203 Marcel de Haas

De veiligheidsoptiek van ASEAN

De Association of Southeast Asian Nations (ASEAN) stond nation building centraal, waarbij niet-inmenging is een regionale internationale organisatie, die in de door buurlanden een belangrijk uitgangspunt was. loop der jaren steeds meer activiteiten heeft ontwikkeld, Dat oprichtingsprincipe was nog steeds van kracht ook op het gebied van veiligheid. De eerste samenwer- in 1976, toen ASEAN haar grondbeginselen vastlegde king op dit terrein van ASEAN met andere staten kreeg in een Treaty of Amity and Cooperation in Southeast Asia in 1994 in Bangkok gestalte in de vorm van het zoge- (TAC).5 Hierin staan zaken beschreven als respect naamde ‘Regionale Forum’ van deze organisatie (ASEAN voor de onafhankelijkheid, de soevereiniteit, gelijkheid Regional Forum, ARF).1 Doel was het vormen van een en territoriale integriteit; niet-inmenging in de interne discussieforum ter bevordering van regionale veiligheid, aangelegenheden van de lidstaten; vreedzame oplos- maar vooral ook een dialoog met China op dit terrein op te sing van geschillen; afzien van de bedreiging met of zetten.2 Daartoe genereert ARF overleg van ASEAN met het gebruik van geweld; en het nastreven van effectieve grote(re) mogendheden in de (wijdere) regio, met – naast samenwerking. ASEAN gebruikt het TAC ook als een China – landen als Rusland, de Verenigde Staten, Noord- soort toetredingsclausule voor niet-lidstaten die willen Korea, India en Pakistan. Die uitkijk van ASEAN verder samenwerken met deze organisatie. Zo hebben de af- dan de eigen regio raakt ook aan het BRIC-verband. De gelopen jaren de Verenigde Staten (in 2009), Rusland twee voornaamste BRIC-landen in de Aziatische regio (2004), China (2003), Japan (2004), Nieuw-Zeeland werden al genoemd: China en India. En een derde partner (2005), Australië (2005), Pakistan (2004), India (2003) binnen BRIC – Rusland – zelf ook deels Aziatisch, onder- en Noord-Korea (2008) dit verdrag ondertekend.6 Het kent met zijn actieve toenaderingsbeleid tot ASEAN ook belangrijkste besluitvormingsforum van ASEAN is de de toenemende betekenis van (Zuidoost-) Azië. ASEAN – inmiddels tweemaal per jaar bijeenkomende – top- is zich bewust van deze belangstelling vanuit BRIC en ontmoeting van regeringsleiders, de ASEAN Summit, tracht goede betrekkingen aan te gaan met deze landen. waarvan de eerste dateert van 1976. Die vooruitstrevende blik van ASEAN op de BRIC- landen China en India in het bijzonder kan ertoe bijdra- Veiligheidsinstituties gen dat de positie van ASEAN zelf in de Aziatische regio Zoals gezegd was het ARF het eerste initiatief van ook in belang toeneemt. Des te meer reden om ASEAN eens ASEAN op veiligheidsgebied. ARF is een multila- nader te bekijken, en dan vooral de veiligheidsdimensie teraal overlegplatform in de Pacific-Aziatische regio, van deze organisatie. Inmiddels muteert ASEAN van een met inmiddels 27 deelnemende landen. De participa- ad hoc-verband tot een politieke unie. Toch beweren critici tie van Rusland, de Verenigde Staten, Canada en de dat het slechts een onbeduidende praatclub is. Is dat terecht, EU in het ARF is opmerkelijk en geeft dit forum een of heeft ASEAN wel degelijk wat in de (veiligheids)melk mondiaal perspectief. Bij het ARF zijn zaken als con- te brokkelen? Die vraag is des te prangender omdat er een sultatie en dialoog, vertrouwenwekkende maatregelen mondiale machtsverschuiving gaande is van West naar en preventieve diplomatie de belangrijkste elementen. Oost.3 Kan ASEAN daar een stempel op drukken? Het ontplooit activiteiten ter bestrijding van terrorisme, cyberaanvallen, drugs, internationale criminaliteit ASEAN dateert van 1967, met als oprichters Indonesië, en rampen. Energieveiligheid en noodhulp staan ook Singapore, Maleisië, Thailand en de Filipijnen.4 Later op de ARF-agenda. traden Cambodja, Laos, Vietnam, Birma (Myanmar) In de jaren negentig heeft ASEAN ingezet op en Brunei toe tot deze organisatie, waarmee het aantal verdere integratie van de regio, ook op veiligheids- lidstaten op 10 landen kwam. ASEAN is een regionale gebied. In het kader van die beoogde integratie be- organisatie met activiteiten op politiek, economisch en sloot ASEAN in 2003 tot een overeenkomst die voor- veiligheidsgebied. Omdat veel van de lidstaten zich zag in de oprichting van een gemeenschap, ASEAN net onttrokken hadden aan de koloniale heerschappij, Community. Die gemeenschap moest drie ‘pijlers’ be-

204 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 vatten; een economische (op integratie gerichte), een EAS, waarmee het ledental op 18 komt.9 In de EAS sociaal-culturele en een veiligheidspijler: ASEAN komen thema’s als strategische, politieke, economi- Economic Community (AEC); ASEAN Socio-Cultural sche en veiligheidsontwikkelingen aan de orde, ten- Community (ASCC) en ASEAN Security Community einde stabiliteit en economische vooruitgang in de re- (ASC; later omgedoopt tot ASEAN Political-Security gio te bevorderen. De vergaderingen vinden plaats na Community, APSC).7 Zo is ASEAN zich aan het ont- de jaarlijkse topontmoeting van ASEAN. EAS heeft wikkelen van een relatief los, ad hoc-samenwerkings- in januari 2007 een verklaring van Oost-Aziatische verband tot een politieke, economische en veiligheid- energieveiligheid aangenomen. De intentie van dit sentiteit, die zich zo beter staande kan houden in een document is energieveiligheid te bevorderen door globaliserende wereld en tegen regionale uitdagingen, alternatieven te zoeken voor conventionele brand- zoals de opkomst van de nieuwe mogendheden India en stoffen, maar ook door te streven naar een ASEAN- China. Met veiligheid als de aparte pijler APSC be- hoogspanningsnetwerk en een trans-ASEAN-gas- wees ASEAN naast sociaal-economische doelstellin- pijpleiding.10 gen nu ook deze dimensie te waarderen als kerntaak. De grondbeginselen van het veiligheidsdenken APSC beoogt vrede, veiligheid en stabiliteit te be- van ASEAN zijn terug te vinden in het Handvest vorderen, met aandachtspunten als gedeelde normen, (ASEAN Charter), dat in november 2007 getekend en conflictpreventie, conflictoplossing, de opbouw in in 2008 van kracht werd; daarmee werd de organisatie post-conflictsituaties en het opzetten van veiligheids- een internationaalrechtelijke entiteit.11 Deze principes mechanismen. komen grotendeels overeen met die van het vriend- Hoewel APSC ook militaire samenwerking schaps- en samenwerkingsverdrag TAC van 1976. omvat, is deze Veiligheidsgemeenschap niet be- Bepalingen in het ASEAN-Handvest over veilig- doeld als opmaat tot een militaire alliantie, zoals de heid – naast de zaken die in het TAC staan vermeld NAVO. De voornaamste veiligheidsbedreigingen zijn – zijn een gezamenlijke inspanning en collectieve ver- voor ASEAN etnisch en religieus geweld (bijv. in antwoordelijkheid voor het bevorderen van regionale Indonesië en Thailand), terrorisme, drugshandel en vrede, veiligheid en welvaart; en het afzien van activi- illegale immigratie. Naast een gezamenlijk ASEAN- teiten die de soevereiniteit, territoriale integriteit of de veiligheidsbeleid blijven de lidstaten hun eigen bui- politieke en economische stabiliteit van leden aantast. tenlands en veiligheidsbeleid voeren, zoals dat ook ASEAN is ook betrekkingen aangegaan met an- gebeurt in EU en NAVO. APSC is vervolgens verdere organisaties om internationale erkenning en sa- der uitgewerkt in een zogenaamde ‘blauwdruk’, geac- menwerking te bevorderen. De bilaterale samenwer- cordeerd op de ASEAN-topontmoeting van maart king tussen ASEAN en de Europese Unie dateert van 2009. De blauwdruk stelt dat ASEAN een op rechts- 1977.12 De beide entiteiten werken samen op de terrei- orde gebaseerde gemeenschap is van gedeelde waar- nen van terrorisme, immigratie, grensbeheer, klimaat- den en normen; van een samenhangende, vreedzame, verandering, energieveiligheid en milieu. Het belang- stabiele en veerkrachtige regio, met een collectieve rijkste internationale samenwerkingsplatform van de verantwoordelijkheid voor een veelzijdige veiligheid. twee organisaties is het ARF. In 2005 heeft ASEAN De blauwdruk voorziet in een uitvoeringsroute die in een samenwerkingsovereenkomst getekend met de 2015 volledig moet zijn verwezenlijkt. Shanghai Cooperation Organisation (SCO).13 Voorts Sinds 2005 bestaat de East Asia Summit (EAS), heeft ASEAN sinds 2006 een waarnemersstatus bij een jaarlijks pan-Aziatisch forum van 16 landen in de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties, en (Zuid-)Oost Azië, onder leiding van ASEAN.8 Deze sinds 2007 een samenwerkingsovereenkomst met de reguliere topbijeenkomst bestaat uit de 10 leden van VN.14 ASEAN, aangevuld met China, Japan, Zuid-Korea, India, Australië en Nieuw-Zeeland. Rusland heeft al Bemiddeling en kritiek vroeg belangstelling getoond voor dit forum en was in ASEAN heeft een mitigerende rol bij (potentiële) 2005 op de eerste EAS, op uitnodiging van gastheer conflicten tussen de lidstaten. Zo waren in het oprich- Maleisië, als waarnemer aanwezig. Vanaf 2011 zullen tingsjaar 1967 Maleisië en Indonesië net met elkaar Rusland en de Verenigde Staten deel uitmaken van de in botsing geweest. Voorts bestaan tussen verscheide-

Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Internationale Spectator 205 ne ASEAN-lidstaten grensgeschillen. Naast Maleisië tot energieveiligheid. Naar soort meng-organisatie is en Indonesië ook tussen Birma en Thailand. En on- ASEAN vergelijkbaar met de EU in het Westen en langs is het sinds 2008 smeulende grensconflict tussen de SCO in het Oosten, die eveneens werkzaam zijn Cambodja en Thailand weer opgelaaid, over het gebied op politiek, economisch en veiligheidsgebied. De rondom de Cambodjaanse tempel Preah Vihear. Ook Verenigde Staten en BRIC-staat Rusland verleggen is er het geschil over de Spratley-eilanden en de Zuid- hun blik van het Westen (Europa) naar het Oosten Chinese Zee, een kwestie die aan de orde komt binnen (Azië), vanwege de opkomende politieke en economi- de overlegstructuur van ASEAN. Deze eilanden wor- sche macht aldaar, in het bijzonder die van de BRIC- den (deels) geclaimd door China, Taiwan, Vietnam, landen India en China. Brunei, Maleisië en de Filipijnen. Het overleg hierover De kritiek op ASEAN is bekend: niet-inmen- vindt vooral plaats met China, de voornaamste speler ging als ‘afzijdigheids’-principe, instandhouding van waarmee ASEAN veiligheid en stabiliteit in de Zuid- niet-democratische regimes en het perspectief van Chinese Zeeregio nastreeft.15 een besluiteloze praatclub. Maar dergelijke kritiek Hoewel ASEAN stelt democratie na te streven, is toch vooral bezien vanuit een Westers perspectief, is de besluitvorming – zeker waar het gaat om non- met dito normen, dat ASEAN één op één vergelijkt interventie en het vermijden van geweld – in handen met instituties als EU, OVSE en Raad van Europa. van de regeringsleiders, niet van ASEAN-instituties. De politieke, sociale, economische en culturele om- Daarmee is het doen en laten van deze organisatie niet standigheden in de regio van ASEAN zijn echter van transparant en lijkt het hoogste doel van ASEAN eer- een andere aard dan een dergelijke vergelijking doet der de instandhouding van doorgaans weinig demo- rechtvaardigen. Natuurlijk mag er kritiek zijn op de cratische regimes te zijn. Voorts neemt ASEAN uit- instandhouding van autoritaire regimes en op gebrek sluitend besluiten op basis van consensus; dat leidt tot aan mensenrechten, maar ASEAN heeft toch echt wel weinig krachtdadige beslissingen, waardoor ASEAN wat bereikt. Zo is praten alleen al beter dan vechten en ook wel wordt beschreven als een praatclub.16 Een an- heeft ASEAN achter de coulissen zeker een matigen- der punt van kritiek betreft de centrale thema’s van de invloed op bijvoorbeeld Birma. En wat de praatclub soevereiniteit en niet-inmenging. Van supranationale betreft, daar kan de EU ook wat van. Maar daar waar bevoegdheden, zoals de EU die kent, is dan ook zeker democratisch Europa al zes decennia bezig is met in- geen sprake bij de ASEAN, noch van een beweging in tegratie – waarbij toch nog steeds herhaaldelijk forse die richting, ook al streeft men naar een economische verdeeldheid opduikt – is het niet eerlijk landen met gemeenschap per 2015. Die soevereiniteitsprincipes veel minder democratische ervaring en ASEAN zelf, hebben ook voorkomen dat ASEAN sterk van zich met een aanmerkelijk korter bestaan dan de EU, op laat horen bij de bemiddeling in conflicten, bijvoor- één lijn te stellen met Westerse instituties. beeld bij de interne onrust in Timor (1999), Myanmar Door de opkomende BRIC-machten in de re- (2007) en Thailand (2008). En voor het opkomen voor gio – China en India – en hun politieke, militaire en mensenrechten is daardoor ook weinig ruimte. economische kracht zal ook de macht en invloed van ASEAN op (veiligheids)ontwikkelingen in deze re- Conclusies gio toenemen, alle (Westerse) criticasters ten spijt. De ASEAN heeft een breed palet aan activiteiten. De noodzaak tot het bewaken en beheersen van de rol van veiligheidspijler van ASEAN, APSC, is van doorslag- China in de regio heeft ASEAN al vroeg onderkend gevend belang, omdat die als steun fungeert voor de met het binnenhalen van China in de structuren van sociaal-culturele en economische pijlers, waarvan de ARF en EAS. Voorts is er in de vorm van ‘ASEAN + ruimere veiligheidsaspecten aldus worden gegaran- 3’ (China, Japan en Zuid-Korea) ook nog eens regel- deerd. Terecht onderkent ASEAN dat energieveilig- matig overleg met China. Dat getuigt van een voor- heid steeds meer een factor van betekenis wordt. In de uitziende blik. Maar ook met haar voornemen een fora van ARF en EAS staat deze ontwikkeling inmid- economische gemeenschap te worden, werpt ASEAN dels op de agenda. Ook voor ASEAN kan energievei- een dam op tegen de steeds invloedrijker economische ligheid militaire bescherming gaan vereisen, vergelijk- macht van China in deze regio. En uit het feit dat de baar met ontwikkelingen in de NAVO, de EU en de Verenigde Staten en Rusland toetreden tot de EAS is SCO. Daarbij krijgen krijgsmachten en militaire alli- af te leiden dat de vigerende grote mogendheden de anties steeds vaker een rol toebedeeld met betrekking Zuidoost-Aziatische regio – met de genoemde twee

206 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 3 K. Mahbubani, ‘Be quick Europe, or miss out on the Asian nieuwe BRIC-machtsblokken – hoog op de agenda century’, in: Europe’s World, voorjaar 2009, blz. 11. 4 http://www.asean.org/about_ASEAN.html. hebben staan. ASEAN zal delen in die verhoogde 5 http://www.asean.org/1217.htm. aandacht uit de wijdere omgeving, al was het maar 6 ‘Regional organizations’, a.w. noot 2, blz. 1442-1443 en 1447- omdat binnen het kader van diverse door ASEAN op- 1449. 7 http://www.asean.org/18741.htm. gezette fora – zoals ARF en EAS – regelmatig overleg 8 http://www.aseansec.org/aadcp/repsf/abouteastasiasum- plaatsvindt met aanpalende maar ook met verder ge- mit.html; http://www.dfat.gov.au/asean/eas/index.html. legen landen. De Europese Unie doet er dan ook goed 9 ‘US, Russia to attend next East Asia Summit’, in: DPA, 30 oktober 2010 (via: www.monstersandcritics.com). aan deze ontwikkelingen niet te veronachtzamen en 10 W. van Kemenade, ‘Azië in de wereld’, in: Internationale haar banden met ASEAN te versterken. Spectator, juli-augustus 2007, blz. 342. 11 http://www.asean.org/21861.htm. 12 http://www.asean.org/23216.htm. 13 http://www.asean.org/ASEAN-SCO-MOU.pdf; Rusland en Luitenant-kolonel dr. M. de Haas is docent Internationale China zijn in de SCO de leidende actoren, vier Centraal-Aziatische Veiligheidsstudies op het Instituut Defensie Leergangen landen vormen de overige lidstaten, terwijl landen als Pakistan, van de Nederlandse Defensie Academie (NLDA) en docent India en Iran waarnemer zijn. Zie: M. de Haas & F.P. van der Putten, The Shanghai Cooperation Organisation: Towards a full-grown secu- aan het Departement Conflictstudies van de Koninklijke rity alliance?, Clingendael CSCP Paper, No. 3, Den Haag: Instituut Militaire School in Brussel. Clingendael, november 2007. 14 http://www.asean.org/21918.pdf. 15 ‘Regional organizations’, a.w. noot 2, blz. 1442. 16 M. Cook, ‘Capability gap: ASEAN’s ongoing difficulties’, in: Noten Jane’s Intelligence Review, mei 2009, blz. 28-31. 1 http://www.aseanregionalforum.org/AboutUs/tabid/57/ Default.aspx. 2 ‘Regional organizations: ASEAN’, in: The Europe World Book 2010, Londen: Routledge, 2010, blz. 1442.

Lezersactie: Win 1 van de 3 gratis exemplaren!

Internationale Spectator mag drie van deze boeken verloten onder haar lezers. Doe mee en win. Stuur een e-mail met uw adresgegevens naar: [email protected] onder vermelding van ‘Thomas Weber actie’. Insturen kan t/m 1 mei 2011.

Adolf Hitler en de Eerste Wereldoorlog Het ware verhaal

Thomas Weber

Paperback | 510 pagina’s | Nieuw Amsterdam | 2011 | € 29,95

Internationale Spectator

Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Internationale Spectator 207 Stéphanie Kneppers

Gazprom, het Kremlin en de Europese energieveiligheid

Rusland heeft zijn economische macht grotendeels te controle hebben over de belangrijkste strategische in- danken aan zijn olie- en gasreserves; met 23,7% be- dustrieën en ondernemingen, en waar zakelijke belan- schikt het land over de grootste gasreserves ter wegen de beleidskeuzen beïnvloeden.5 reld.1 De voormalige Russische president en huidige Vanwege de grote vraag naar gas in Europa heeft premier Vladimir Poetin ziet in deze rijkdom aan olie niet alleen Rusland maar ook Gazprom de afgelopen en gas een middel om de politieke en economische decennia een steeds grotere invloed weten te krijgen op invloed van Rusland op wereldniveau te herstellen. de lidstaten van de EU. De populariteit van gas neemt Het Russische staatsgasbedrijf Gazprom speelde het mondiaal toe, aangezien gas een relatief schone brand- afgelopen decennium dan ook een centrale rol in het stof is, die een belangrijke bijdrage kan leveren aan ver- streven van de machthebbers in Moskou om Rusland mindering van de uitstoot van CO2. De toenemende tot een energiesupermacht te maken. Gazprom was in afhankelijkheid van Russisch gas, in combinatie met 2009 goed voor 84% van de totale Russische gaspro- staatscontrole over Gazprom, bracht in Europa een ductie en voor 14,5% van de wereldgasproductie.2 Toen discussie over de energievoorzieningszekerheid van de de energieprijzen in juli 2008 een recordniveau bereik- EU-lidstaten op gang. Energieveiligheid werd hoog ten, leek Rusland – dankzij Gazprom – zijn ambities op de Europese politieke agenda geplaatst. Analisten om energiesupermacht te worden, te kunnen verwe- en wetenschapslieden onderscheidden grofweg twee zenlijken.3 Door de economische crisis die eind 2008 mogelijke gevolgen van de grotere staatscontrole in de begon, moest Rusland deze ambitie echter beteugelen. Russische gassector voor de Europese energieveilig- Bovendien kreeg Gazprom steeds meer concurrentie heid. Ten eerste zou Rusland gas als politiek wapen van onconventioneel gas uit de Verenigde Staten en kunnen inzetten; en ten tweede zou er het komend Liquefied Natural Gas (LNG) uit het Midden-Oosten. decennium een Russisch gastekort kunnen ontstaan. Daarnaast speelde ook de mogelijke vorming van een Russisch gas en de Europese energieveiligheid door Rusland geleid gaskartel een rol in het debat over Hoewel er in de jaren negentig van de vorige eeuw al de Europese energieveiligheid. sprake was van nauwe verwevenheid tussen Gazprom en het Kremlin, werd de gasgigant onder Poetins pre- Russisch gas als politiek wapen sidentschap steeds vaker gezien als waar verlengstuk De Europese afhankelijkheid van Russisch gas werd van de Russische politieke macht. Onder Poetin wist duidelijk zichtbaar tijdens de gascrises tussen Rusland het Kremlin de staatscontrole over de Russische ener- en gas-transitland Oekraïne in 2006 en 2009, waar- giesector namelijk aanzienlijk te vergroten. Zo ver- bij Gazprom de gastoevoer staakte. Doordat de EU- kreeg de Russische staat in 2005 een controlerend be- lidstaten indirect door deze gasconflicten werden lang van 50,002% in Gazprom.4 getroffen, werden vraagtekens gezet bij de betrouw- De toegenomen staatscontrole over de Russische baarheid van Rusland als gasleverancier aan de EU. gassector en de hiermee gepaard gaande staatsin- Het besef groeide dat met de afhankelijkheid van menging in Gazprom werden in Europa als moge- Rusland de geopolitieke kwetsbaarheid van Europa lijk gevaar voor de Europese energieveiligheid gezien. toenam. Aangezien bijna al het gas vanuit Rusland Gazprom heeft namelijk het wettelijk monopolie op naar Europa wordt getransporteerd via pijpleidin- de gasexport en daarmee het exclusieve recht Russisch gen, maakt een onvoorziene onderbreking van de gas- gas naar het buitenland te transporteren. Binnen de stroom de Europese consument kwetsbaar.6 Europese Unie werd Gazprom beschouwd als divisie In Europa ontstond door de gasconflicten de angst van het Kremlin met een duidelijke politieke agenda. dat Russische machthebbers in de toekomst misbruik De EU-lidstaten zagen zich geconfronteerd met een zouden kunnen maken van de Europese gasafhanke- ‘corporate Russia’, een land waarvan de bestuurders de lijkheid. Rusland zou, zo werd gesteld, politiek via de

208 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 gaspijpleiding kunnen gaan bedrijven en gasleveranties Energie-analisten stelden dat het gasconcern, als kunnen inzetten als instrument om politieke doelen gevolg van de nauwe relatie met het Kremlin, in de na te jagen. Het ontbreken van een gemeenschappelijk eerste plaats bedrijfsstrategieën najaagde die eco- Europees energiebeleid en de geringe diversificatie van nomisch gezien van weinig betekenis waren, maar energiebronnen, aanvoerroutes en energieleveranciers die vooral de politiek-strategische belangen van de ondersteunden dit argument. Het staken van de gas- Russische staat dienden.9 Gazprom investeerde voor- toevoer in geval van politieke of economische geschil- namelijk uit strategische overwegingen in de infra- len met doorvoerlanden toonde aan dat het Kremlin structuur voor de gasexport, in buitenlandse gasdis- bereid is vérgaande maatregelen te nemen, zelfs als tributienetwerken en raffinaderijen, alsmede in het hiermee de Europese energietoevoer in gevaar komt. uitkopen van buitenlandse investeerders, zoals Shell. Afgezien van genoemde argumenten moet de we- Daarnaast investeerde Gazprom in zaken die niets met derzijdse afhankelijkheid tussen Rusland en Europa de gassector van doen hadden, zoals in oliebedrijven, op energiegebied niet uit het oog worden verloren. elektriciteitsbedrijven, media en de bouw van een luxe Die maakt het onwaarschijnlijk dat Rusland in de ski resort voor de Olympische Winterspelen van 2014 toekomst gas als politiek wapen zal inzetten. Met een in Sotsji.10 Verder zou, volgens Russische politici, ook dergelijke actie zou Moskou zichzelf al te zeer in de corruptie nadelige financiële gevolgen hebben gehad vingers snijden, omdat er voor Rusland te grote na- voor Gazprom.11 Door het slechte investeringsbeleid delen kleven aan het gebruik van gas als wapen tegen zouden noodzakelijke investeringen in de infrastruc- de EU-lidstaten. De voor Rusland onmisbare inkom- tuur en in de ontginning van nieuwe gasvelden veelal sten uit de gasexport, het gebrek aan direct beschik- achterwege zijn gebleven. Dit is problematisch, aange- bare alternatieve afzetmarkten en de bindende lange- zien de grote gasvelden die de Russische gasindustrie termijncontracten met Europese afnemers betekenen al tientallen jaren in productie heeft, te maken hebben dat onderbreking in de gastoevoer zal uitdraaien op met afnemende productiecapaciteit. een groot financieel fiasco voor Rusland. Toch zullen Om deze slinkende capaciteit op te vangen en problemen tussen Rusland en de doorvoerlanden een zowel aan de binnenlandse vraag als aan de export- punt van aandacht blijven, zolang de gasrelaties tussen verplichtingen te kunnen blijven voldoen, zo stelden Rusland en deze landen nog niet volledig gebaseerd experts, zou Gazprom nieuwe gasvelden moeten aan- zijn op marktconforme prijzen, en alternatieve gasaan- boren. En in het aanboren van nieuwe gasvelden, daar voerroutes naar Europa nog niet gereed zijn. zat volgens hen voor Gazprom nu juist het probleem. Rusland kon dan wel over de grootste gasreserves ter Gasgigant met een dreigend gastekort wereld beschikken, maar de nieuw te ontginnen gas- Sinds 2006 hebben verscheidene onderzoekers er velden liggen in moeilijk begaanbare gebieden in het dan ook op gewezen dat het grootste gevaar voor de verre noorden van Rusland, zoals in de Barentsz Zee Europese energieveiligheid niet zozeer zou schuilen in en op het schiereiland Jamal.12 Wetenschappelijk on- het gebruik van gas als politiek pressiemiddel, maar in derzoekers wezen op de grote investeringen en de hoge een dreigend Russisch gastekort. Zij waarschuwden er- moeilijkheidsgraad die de ontginning van deze nieuwe voor dat, ook al beschikt Gazprom over grote gasreser- velden mee zou brengen, terwijl zij twijfelden aan de ves, het gasconcern jarenlang onvoldoende geïnvesteerd haalbaarheid van ontginning binnen afzienbare tijd. zou hebben in de ontwikkeling van nieuwe gasvelden. Het uitstel van de ontginning van het Bovanenkovo- De staatsbemoeienis met de Russische gassector had gasveld, het grootste gasveld op Jamal, alsook van het volgens hen een remmende werking op de ontwikke- Shtokman-gasveld in de Barentsz Zee, onderstreepte ling van de gassector en negatieve gevolgen voor de hun twijfel.13 Russische gasproductie. Zij constateerden dat Gazprom De grote invloed van de staat op Gazproms in- hierdoor als bedrijf inefficiënt functioneerde,7 wat ertoe vesteringsbeleid werd niet als enige oorzaak van het zou kunnen leiden dat Gazprom na 2010 niet in staat inefficiënt functioneren van het gasconcern aange- zou zijn voldoende gas te produceren om zowel aan de merkt. In de tweede plaats was die inefficiëntie vol- binnenlandse vraag te voldoen als de exportcontracten gens experts te wijten aan het feit dat de Russische met Europese afnemers na te komen.8 staat de monopolistische gassector in stand zou hou-

Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Internationale Spectator 209 den. Hierdoor werden onafhankelijke Russische gas- mogelijk en rendabel hebben gemaakt, hebben in de producenten te weinig benut om de dalende productie Verenigde Staten een ware ‘gasrevolutie’ veroorzaakt. van Gazprom op te vangen. In de derde plaats heeft Tot de categorie ‘onconventioneel’ gas behoren scha- Gazprom altijd inkomsten misgelopen, doordat er op liegas, koolbedmethaan en ‘tight gas’, die in gashou- de Russische binnenlandse gasmarkt nog geen prijsli- dende gesteenten opgesloten zitten.17 Hoewel er in de beralisering is doorgevoerd. De gereguleerde gasprijs Verenigde Staten al in de 19de eeuw sprake was van is een van de laatste overblijfselen van de centraal ge- de winning van schaliegas, was de productie echter leide planeconomie van de Sovjetunie. Goedkope gas- nooit grootschalig. Onconventioneel gas kon nauwe- leveranties werden in het post-sovjettijdperk in stand lijks concurreren met conventioneel gas, omdat met de gehouden als vangnet voor zowel de Russische indu- winning hoge kosten gepaard gingen en de productie striële sector als voor de Russische bevolking. Dit be- moeizaam was. Nieuwe techniek heeft winning van tekent dat Moskou de gasprijs kunstmatig laag heeft onconventioneel gas sinds 2006 echter lucratief ge- gehouden en Gazprom op de binnenlandse markt al- maakt.18 Het is nu mogelijk door horizontale boringen tijd gas heeft geleverd tegen gesubsidieerde prijzen. gashoudend gesteente hydraulisch open te kraken met Terwijl het voornemen van Moskou was de gasprijzen een mengsel van water, zand en chemicaliën.19 voor industriële verbruikers in 2011 gedereguleerd te Tot enkele jaren geleden was men ervan overtuigd hebben, is deze streefdatum inmiddels uitgesteld tot dat de Verenigde Staten in de toekomst afhankelijker 2014.14 zouden worden van de import van LNG, omdat de Als gevolg van recente economische ontwikke- eigen Amerikaanse productie van conventioneel gas lingen moeten de inzichten over de gasproductie en terugliep. De grootschalige productie van onconven- gasleveranties van Gazprom echter worden herzien. tioneel gas heeft er echter toe geleid dat het land zijn De mondiale economische crisis heeft ertoe geleid dat gasimport drastisch heeft kunnen verminderen, in te- de drie belangrijkste afzetmarkten van Gazprom, na- genstelling tot eerdere prognoses.20 In 2009 werden de melijk Rusland zelf, de landen van het Gemenebest Verenigde Staten zelfs voor het eerst sinds 2002 de van Onafhankelijke Staten (GOS) en Europa, te ma- grootste gasproducent ter wereld en kwam Rusland ken hebben gekregen met een dalende vraag naar gas. op de tweede plaats.21 De sterke daling van de LNG- Gazprom zag zich genoodzaakt op deze veranderin- import in de Verenigde Staten heeft grote gevolgen gen in te spelen en heeft in februari 2010 lange-ter- gehad voor de internationale gashandel. Deze daling mijncontracten met een aantal grote Europese ener- had ook zijn weerslag op Rusland en Gazprom. In gieconcerns moeten heronderhandelen. In een aantal 2006 had Gazprom nog aangekondigd dat het de in- gevallen heeft Gazprom ook af te nemen gasvolumes tentie had om in 2010 zo’n 10% van de Amerikaanse naar beneden bijgesteld.15 Het gasconcern heeft als gasmarkt van vloeibaar aardgas te voorzien; dat LNG gevolg van de dalende vraag zijn gasproductie moe- zou dan afkomstig zijn uit het nieuw aan te boren ten verlagen. Het herhaaldelijk uitstellen van de ont- Shtokman-gasveld. Deze ambities heeft Gazprom, als ginning van nieuwe gasvelden lijkt in een periode van gevolg van de ontwikkelingen in de Verenigde Staten, dalende vraag dan ook in het voordeel van Gazprom niet kunnen waarmaken.22 te zijn. Of en wanneer de vraag naar gas zich tot het De verhoogde gasproductie in Amerika heeft voor- niveau van vóór de economische crisis zal herstellen, is al impact nu de mondiale vraag naar gas is gedaald en moeilijk te voorspellen. De crisis heeft in ieder geval een grote toevloed van LNG uit het Midden-Oosten een remmende werking op het ontstaan van een gas- de markt overspoelt. Door terugloop van de gasim- tekort.16 port in de Verenigde Staten heeft LNG dat bestemd was voor de Amerikaanse markt, nu Azië en Europa Van gastekort naar gasoverschot als eindbestemming. Al deze factoren tezamen heb- Naast de economische crisis hebben verhoging van ben ertoe geleid dat er in de wereld niet langer sprake gasproductie in Noord-Amerika en concurrentie is van een gastekort, maar juist van een gasoverschot. van LNG uit het Midden-Oosten de markt veran- Het huidige aanbod van gas overtreft de vraag, met derd. Technologische doorbraken, die grootschalige als gevolg dalende gasprijzen in Amerika en Europa. productie van moeilijk winbaar onconventioneel gas [De huidige politieke onrust in Noord-Afrika en het

210 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Midden-Oosten heeft intussen geleid tot een forse Rusland en de mogelijke vorming van een stijging van de energieprijzen. De bovengeschetste gaskartel ontwikkeling is dan ook aan verandering onderhevig.] Naast de Europese angst voor de inzet van gas als po- Gazprom heeft hierdoor niet alleen te maken met te- litiek wapen en het ontstaan van een mogelijk gas- ruglopende inkomsten en dalende afzet, maar ook met tekort, was ook de vorming van een gaskartel waar- grotere concurrentie van vloeibaar aardgas uit landen binnen Rusland en Gazprom een overheersende rol als Qatar, Nigeria en Algerije.23 zouden spelen, onderwerp van discussie in Europa. Ook in Europese landen zijn onconventionele gas- Jaarlijkse bijeenkomsten van het in 2001 opgerichte voorraden aangetroffen en doen energieconcerns on- Gas Exporting Countries Forum (GECF), een over- derzoek naar de mogelijkheden voor de winning ervan. legorgaan van gasproducerende en gasexporterende Vooral Europese landen die sterk afhankelijk zijn van landen, leidden in Europa tot bezorgdheid over op- Russische gasleveranties, juichen deze ontwikkelin- richting van een gaskartel, naar voorbeeld van het gen toe. Zij zien in onconventioneel gas een mogelijk- oliekartel OPEC (Organisation of Petroleum Exporting heid hun gasimport te verminderen en hun energie- Countries). Energie-analisten beweerden dat een der- onafhankelijkheid en energieveiligheid te vergroten.24 gelijke organisatie het wereldmonopolie van gasle- Sommige experts wijzen dan ook op de geopolitieke veranties zou kunnen krijgen en hierdoor de gasprijs gevolgen van de winning van onconventioneel gas in naar eigen goeddunken zou kunnen bepalen. Europa. Zij waarschuwen ervoor dat producenten van In Rusland en binnen het GECF werden voor- conventioneel gas, zoals Gazprom, in de toekomst hun stellen gedaan voor de oprichting van een kartelach- marktaandeel in Europa mogelijk zien slinken.25 tige organisatie. Een aantal gasproducerende en gas- Toch is het de vraag of in Europa grootschalige exporterende landen zag in een dergelijke organisatie productie van onconventioneel gas mogelijk is. Ook een mogelijkheid zijn marktpositie te versterken. De Russische onderzoekers op energiegebied zijn van me- positieve reactie van Poetin op het denkbeeld van de ning dat de ontwikkelingen met enige terughoudend- vorming van een gaskartel, de formalisering van het heid moeten worden bezien. Zij benadrukken dat er GECF in december 2008 en de belangrijke rol van eerst nog meer onderzoek moet worden gedaan naar Rusland binnen dit Forum wekten het vermoeden dat de lange-termijngevolgen van de winning van oncon- Rusland zijn greep op Europa via een gaskartel zou ventioneel gas. De bij de winning te gebruiken che- versterken. Dit zou de diversificatie van de Europese micaliën zouden weleens schadelijke gevolgen kunnen gasimport bemoeilijken. De concretisering van al deze hebben voor het milieu. Ook zijn er voor de winning initiatieven bleef echter achterwege, doordat de gas- van onconventioneel gas naar verhouding veel boor- landen het niet eens konden worden over de manieren putten nodig, en dat zou tot problemen kunnen leiden deze ideeën te verwezenlijken. in het dichtbevolkte Europa.26 Een kartel van gasproducerende en gasexporte- Ook Alexander Medvedev, vice-voorzitter van rende landen lijkt echter eerder spierballentaal van Gazprom en directeur van Gazprom Export, wijst op het Kremlin, dan dat het een reële bedreiging is voor de nadelige gevolgen. Hoewel de huidige ontwikkelin- de Europese energieveiligheid. Een gaskartel naar het gen zich zullen voortzetten, is hij ervan overtuigd dat model van de OPEC zal niet haalbaar zijn, gezien de de bezorgdheid over schadelijke gevolgen voor het mi- structuur van de gasmarkt, de hoge investeringskosten lieu de productie van onconventioneel gas in Europa voor de kartelleden en het feit dat gas vervangbaar is zal afremmen. Tegelijkertijd benadrukt Medvedev dat door andere brandstoffen. Vanwege de sterke weder- Gazprom absoluut geen tegenstander is van de ont- zijdse afhankelijkheid tussen Rusland en de Europese wikkeling van onconventioneel gas. Hij meent dat on- Unie is het niet in het belang van Rusland de Europese conventioneel gas een goede aanvulling kan zijn, om afnemers tegen zich in het harnas te jagen en een ver- ook in de toekomst aan de energiebehoefte te kunnen snelde diversificatie van energiebronnen in de hand te blijven voldoen. Rusland zal zijn positie op energiege- werken. Voor Rusland is afzetzekerheid immers van bied behouden, omdat het land immers over de groot- levensbelang. Wél kunnen de gaslanden in de toe- ste conventionele gasreserves ter wereld beschikt en komst handelsafspraken maken over afstemming van daarmee een belangrijke troef in handen heeft.27 hun productie en over verdeling van markten.

Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Internationale Spectator 211 Tot slot 10 Zie bijv. V. Panjoesjkin & M. Zygar, Gazprom. Ruslands nieuwe wapen, Houten: Spectrum, 2008, blz. 248-249; Goldman, a.w. noot De nauwe relatie tussen Gazprom en het Kremlin 6, blz. 182. 11 Zie bijv. B. Nemtsov & V. Milov, ‘Putin and Gazprom. How and wordt als bedreiging voor de Europese energievei- in whose interests the assets worth $60 bn were taken away from ligheid beschouwd. Niet de inzet van gas als wapen, the concern’ (http://en.novayagazeta.ru/data/2008/65/00.html). of de vorming van een gaskartel, maar een mogelijk 12 R. op het Veld, De strijd om energie. Hoe de groeiende honger naar olie en gas de wereld in een crisis stort, Amsterdam: Business Russisch gastekort leek de afgelopen jaren de meest Contact, 2008, blz. 117; Goldthau, a.w. noot 5, blz. 60. reële bedreiging voor de Europese energieveiligheid 13 J. Stern, Future Gas Production in Russia: is the concern te vormen. Maar de economische crisis, de ontwikke- about lack of investment justified?, Oxford: Oxford Institute for Energy Studies, 2009, blz. 2 (http://www.oxfordenergy.org/pdfs/ lingen op het gebied van onconventioneel gas en de NG35.pdf). Gazprom heeft inmiddels de ontginning van het grotere toevloed van LNG hebben de dreiging van Bovanenkovo-gasveld wederom uitgesteld, ditmaal tot 2012. De een mogelijk gastekort op korte termijn weggenomen. ontginning van het Shtokman-gasveld is tot 2016 uitgesteld (C. Belton & I. Gorst, ‘Progress frozen’, in: Financial Times, 26 maart Desalniettemin kan het gebrek aan investeringen in de 2010). Russische gassector in de toekomst een probleem vor- 14 Pirani (red.), a.w. noot 8, blz. 7-8, 33-34; Gazprom website, men, mocht de vraag naar gas zich weer herstellen tot ‘Speech by Alexey Miller’ (11 oktober 2010) (http://www.gazprom. com/press/miller-journal/983525). Naast subsidiëring van de bin- het niveau van vóór de crisis. nenlandse markt heeft Gazprom ook de economieën van de voormalige sovjetrepublieken jarenlang gesubsidieerd met goedkope gasleveranties. Vanaf 2004-2005 stelden politici en het Gazprom- Stéphanie Kneppers studeerde Europese Studies aan de management deze verliesgevende subsidiëring ter discussie. Universiteit van Amsterdam en behaalde in 2009 de Master 15 J. Dempsey, ‘European energy giant seeks lower prices from Gazprom’, in: The New York Times, 25 februari 2010. Oost-Europese Studies. Dit artikel is o.a. gebaseerd op haar 16 Stern, a.w. noot 13, blz. 10, 13-14. masterscriptie Gazprom, het Kremlin en de Europese ener - 17 Schaliegas wordt gewonnen uit leisteen, koolbedmethaan uit gieveiligheid, waarmee zij de NGIZ Genootschapsprijs 2009 steenkoollagen en tight gas uit zeer moeilijk doorlaatbaar reser- voirgesteente, waarin het gas als het ware ‘beklemd’ zit. ‘Shell wil en de AUV-scriptieprijs Europese Studies 2009 won. Thans groeien in “beklemd gas”’, in : Shell Venster, 5 (2008), blz. 21. studeert zij Slavische talen en culturen (Russisch) aan de 18 S. Kristalinskaya, ‘Shale gas: global revolution or yet another Universiteit van Amsterdam. bubble?’, in: Oil & Gas Eurasia 4 (2010) (http://www.oilandgas- eurasia.com/articles/p/117/article/1166); Website International Energy Agency (IEA), ‘Global surge of activity follows successful production of “unconventional” gas in US’ (13 januari 2011) (http:// Noten www.iea.org/index_info.asp?id=1762). 19 M. aan de Brugh, ‘Er staat een gasrevolutie te gebeuren’, in: 1 BP website, BP statistical review of world energy, June 2010, NRC Handelsblad, 14 juli 2010. blz. 22 (via www.bp.com/statisticalreview). 20 IEA, a.w. noot 18; C. Hoyos & E. Crooks, ‘A foot on the gas’, in: 2 Gazprom website, ‘Production’ (http://www.gazprom.com/ Financial Times, 12 maart 2010. production). 21 Website Spiegel Online, B. Bidder, ‘Schwächelnder 3 C. Henderson, ‘Gazprom vs. shale gas: the best laid plans Energieriese Gazprom. USA enttronen Erdgaskönig Russland’ of titans and men’ (http://naturalgasforeurope.com/gazprom-vs- (23 januari 2010) (http://www.spiegel.de/wirtschaft/unterneh- shale-gas-institute-for-the-study-of-conflict-ideology-and-policy. men/0,1518,671747,00.html). htm). 22 C. Belton, ‘Sweeping market changes leave Gazprom in an 4 50% plus één aandeel. Gazprom website, ‘Shares’ (http:// unenviable position’, in: Financial Times, 25 mei 2010; Henderson, www.gazprom.com/investors/stock). a.w. noot 3. 5 Zie bijv. S. Handke & J.J. de Jong, Energy as a bond: relations 23 Hoyos & Crooks, a.w. noot 20; IEA, a.w. noot 18. with Russia in the European and Dutch context. A Clingendael Energy 24 IEA, a.w. noot 18. Paper, Den Haag: Clingendael International Energy Programme, 25 A. Medvedev, ‘Putting the “shale gas revolution” into per- 2007, blz. 16; A. Goldthau, ‘Resurgent Russia? Rethinking Energy spective’, in: World Petroleum Council. Official publication Inc’, in: Policy Review 147 (2008), blz. 54. 2010, blz. 94 (http://www.world-petroleum.org/docs/docs/ 6 M.I. Goldman, Petrostate. Putin, power and the new Russia, publications/2010yearbook/P94-95_Alexander_Medvedev.pdf). New York: Oxford University Press, 2008, blz. 138. 26 Zie bijv. Gazprom website, ‘How can the development of shale 7 A. Heinrich, ‘Under the Kremlin’s thumb. Does increased state gas production influence the global energy market?’(13 mei 2010) control in the Russian gas sector endanger European energy secu- (http://gazprom.com/press/comments/522327). rity?’, in: Europe-Asia Studies 9 (2008), blz. 1555. 27 Medvedev, a.w. noot 25, blz. 94-95. 8 S. Pirani (red.), Russian and CIS gas markets and their impact on Europe, Oxford: Oxford University Press, 2009, blz. 446. 9 Z. Baran, ‘EU energy security. Time to end Russian leverage’, in: The Washington Quarterly 4 (2007), blz. 135.

212 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 László Marácz

EU-voorzitter Hongarije agendeert lidmaatschap van Kroatië

De weg van Kroatië naar Brussel is vaak versperd. In 2004 Carla del Ponte miste het land de aansluiting bij de ‘Big Bang’, waarbij De naweeën van de oorlog in Joegoslavië zijn de be- acht landen uit het voormalige Oostblok lid werden van de langrijkste reden waarom Kroatië de twee toetredings- Europese Unie. Van het voormalige Joegoslavië was alleen ronden voor de voormalige Oost-Europese staten heeft Slovenië op tijd klaar voor deze toetredingsronde. Ook in gemist. Hoewel Kroatië in 2004 nog niet goed voorbe- de volgende ronde, met de ‘groep’ omstreden Balkanlanden reid was op Europese toetreding, was het belangrijkste Roemenië en Bulgarije, die op 1 januari 2007 mochten toe- verwijt aan Zagreb dat het niet wilde meewerken aan treden, kon Kroatië niet mee. Dit tot grote ergernis van de opsporing en uitlevering van verdachten van oorlogs- Kroaten zelf, die vonden dat hun land er politiek en zeker misdaden. financieel-economisch beter voorstond dan deze twijfelge- De voormalig hoofdaanklaagster van het Joegoslavië vallen. Onder het EU-voorzitterschap van Hongarije in de Tribunaal in Den Haag, Carla del Ponte, sprak in de pe- eerste helft van 2011 lijkt de Europese droom van Zagreb riode 2000-2005 een aantal keren het vermoeden uit eindelijk in vervulling te gaan. Is het land er klaar voor? dat de Kroatische regering niet wilde meewerken aan opsporing en uitlevering van de belangrijkste verdachte Kroatië vroeg in 2003 officieel het lidmaatschap van van oorlogsmisdaden, generaal Ante Gotovina. Tegen de Europese Unie aan. Begin 2004 honoreerde de Gotovina was in 2001 een internationaal arrestatiebevel Europese Commissie dit verzoek door het land de sta- uitgegeven.2 Uiteindelijk kreeg Del Ponte haar zin. In tus van kandidaat-lid toe te kennen. Inmiddels zijn 28 2005 werd Gotovina gearresteerd en voor het tribunaal van de 35 hoofdstukken van het acquis communautaire, gedaagd. Hierna lieten Nederland en Groot-Britannië, de bestaande weten regelgeving binnen de EU, afge- die van mening waren dat kandidaat-leden ten volle sloten. De Kroatische regering, onder premier Jadranka moesten meewerken aan het tribunaal, hun blokkade Kosor, is van plan halverwege dit jaar de resterende ze- op de toetredingsonderhandelingen vallen. ven hoofdstukken af te sluiten. Kroatië heeft op weg naar Brussel een aantal gro- Slovenië te hobbels genomen, zoals kritiek van het Joegoslavië De volgende kwestie die Kroatië parten speelde, betrof Tribunaal in Den Haag en een dreigend veto van de grensconflicten met Slovenië. Deze conflicten be- Slovenië vanwege onduidelijke onderlinge landen stonden eigenlijk al in de Joegoslavische tijd onder Tito, zeegrenzen. Hoewel de Europese Commissie in twee maar ze waren vanwege het feit dat men toen onder het van de nog openstaande hoofdstukken, namelijk ‘recht- dak van dezelfde federatie vertoefde minder dwingend. spraak en fundamentele rechten’, dat gaat over de strijd Dat veranderde na het uiteenvallen van Joegoslavië in tegen corruptie en de hervorming van de rechterlijke 1991. Kroatië en Slovenië moesten hun onderlinge macht; en ‘concurrentiebeleid’, waarvoor de Kroatische landen zeegrenzen strak afbakenen, maar slaagden scheepsbouwindustrie moet worden gesaneerd, drasti- daar niet in. In december 2008 kwamen de grenscon- sche maatregelen van de Kroatische regering verlangt, flicten plotseling prominent op de politieke agenda te zit er schot in de Kroatische mars naar Brussel.1 Zeker staan. EU-lid Slovenië dreigde hoofdstuk 31 van het nu bevriend buurland Hongarije als EU-voorzitter acquis communautaire over het ‘Buitenlands, veiligheids- in de eerste helft van 2011 de toetreding van Kroatië en defensiebeleid’ te vetoën, indien Kroatië niet zou in- hoog op zijn prioriteitenlijst heeft staan. Tevens speelt stemmen met verbreding van de Sloveense internatio- Kroatië een belangrijke rol in transnationale projec- nale wateren bij de baai van Piran. Hierdoor zouden de ten in het kader van een regionaal programma van de eigen Sloveense schepen over Sloveens zeeterritorium Europese Commissie, de zogeheten Donau-strategie, toegang tot de internationale wateren in de Adriatische alsmede in de op diversificatie gerichte energiestrategie Zee krijgen.3 van de Commissie.

Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Internationale Spectator 213 Na wederzijdse dreigementen en emotionele uit- Toch is de overheid tot op heden terughoudend ge- spraken van prominente politici uit beide landen, die weest met het afstoten van de scheepswerven. Zij ver- vooral voor binnenlandse consumptie bedoeld wa- schaffen namelijk wel zo’n 11.000 banen. De werkloos- ren, ondertekenden de beide betrokken premiers, de heid is, met 16,1% van de beroepsbevolking (2010), Kroatische Jadranka Kosor en de Sloveen Borut Pahor, bepaald hoog. De regering vreest dat snelle sluiting van in oktober 2009 een akkoord waarin ze afspraken het de scheepswerven dit percentage verder zal opstuwen. geschil onder bemiddeling van de EU op te lossen. De Kroatië werkt al sinds 2008 in overleg met de EU aan verantwoordelijke eurocommissaris van Uitbreiding, een herstructureringsplan voor de scheepsbouw, waarbij Olli Rehn, noemde hervatting van de onderhandelin- gekozen is voor een langzame sanering. Het verlies aan gen ‘een doorbraak’. Vandaar dat Kroatië vlak voor de werkgelegenheid kan worden opgevangen door groei kerst van 2010 hoofdstuk 31 zonder Sloveens veto kon in succesvolle marktsectoren, zoals het toerisme aan afronden. de Adriatische kust, dat nu al zorgt voor een belangrijk deel van de economische groei van ruim 5% per jaar. Nog zeven hoofdstukken Het laatste hoofdstuk dat beleidsmakers in Brussel Thans staan er nog zeven hoofdstukken van het acquis hoofdbrekens bezorgt, is ‘Rechtspraak en fundamen- open, namelijk ‘Concurrentiebeleid’ (8), ‘Landbouw en tele rechten’. Omdat Kroatië in 2010 op de zogehe- plattelandsontwikkeling’ (11), ‘Visserij’ (13), ‘Regionaal ten Corruptie Perceptie Index van de onafhankelijke, beleid en coördinatie van structurele middelen’ (22), gezaghebbende onderzoeksorganisatie Transparency ‘Rechtspraak en fundamentele rechten’ (23), ‘Financiële International hoger eindigde dan Bulgarije en Roemenië, en budgettaire provisies’ (33) en ten slotte ‘Overige’ wordt de Kroatische rechtspraak nog steeds als ‘corrupt’ (35).4 Drie van deze zeven hoofdstukken vormen geen gezien, met een score van 4,1 op een schaal van 1 tot echt probleem. Bij het laatste hoofdstuk is er geen actie 5, waarbij 5 als ‘extreem corrupt’ geldt.7 De Europese nodig, terwijl het hoofdstuk over ‘Financiële en budget- Commissie wil dat Kroatië de strijd tegen corruptie taire provisies’ in feite nu al in overeenstemming is met in alle geledingen van de samenleving, en zeker in de het acquis. Dit komt doordat de financieel-economische rechtspraak, intensiveert. prestaties van Kroatië conform de Europese afspraken In december 2010 werd voormalig premier Ivo zijn, zoals het begrotingstekort, dat vorig jaar 2,75% van Sanader in Oostenrijk gearresteerd op verdenking van het bruto binnenlands product bedroeg.5 Het dossier corruptie. Onder leiding van Sanader, die partijleider ‘Visserij’ behoeft nog wel enige, zij het geen ingrijpende was van de centrum-rechtse Kroatisch Democratische aanpassing. Unie (HDZ), zou er geld vanuit overheidsbedrijven ge- Dan blijven er vier dossiers over, waarvan de bruikt zijn om de partijkas van zijn HDZ te spekken en Europese Commissie vindt dat Kroatië er nog wel een om de ‘Brusselse lobby’ te bekostigen die ervoor moest behoorlijke inspanning voor zal moeten leveren. De zorgen dat Kroatiës toetreding tot de Unie versneld zou hervormingen binnen de agrarische sector (hoofdstuk plaatsvinden. Socialistische europarlementariërs bren- 11) zullen onvermijdelijk zijn en vereisen daarom goede gen Sanaders arrestatie in verband met het beleid van afstemming van het regionaal beleid, dat wordt uiton- de Kroatische regering om aan te tonen dat de recht- derhandeld in hoofdstuk 22. De uiteindelijke herstruc- spraak in Kroatië inmiddels vrij van corruptie functio- turering van de agrarische sector zal echter geen grote neert.8 De boodschap is dat zelfs prominente personen negatieve gevolgen hebben, omdat deze sector slechts als een ex-premier in Kroatië voor het gerecht gedaagd 6,7% van de economie omvat. kunnen worden, als deze verdacht worden van onoor- Sociaal-economische overwegingen spelen een be- bare handelingen. Dit alles om de Europese Commissie langrijke rol bij het ‘Concurrentiebeleid’, dat nog open- ervan te overtuigen dat hoofdstuk 23 snel afgesloten staat. De Kroatische overheid steunt een aantal secto- kan worden. ren van de industrie met overheidssubsidies, vooral de scheepsbouw. De belangrijkste bedrijven die in Kroatië Eindspel Boedapest geprivatiseerd moeten worden, zijn de vijf grootste Juist tijdens het eindspel krijgt Kroatië de wind mee. scheepswerven, die nu nog in staatsbezit zijn.6 Hoewel Buurland Hongarije heeft per 1 januari 2011 het half- deze werven bij elkaar zo’n 1,5% van de mondiale markt jaarlijks voorzitterschap van de EU overgenomen van in handen hebben, draaien ze bijna volledig op steun België. De regering van premier Viktor Orbán heeft de van de overheid, wat in de EU niet is toegestaan. De toetreding van Kroatië hoog op de prioriteitenlijst staan. Kroatische scheepsbouw is echter niet in staat zichzelf De Hongaarse staatssecretaris voor buitenlandse zaken, te bedruipen. Dit is te wijten aan goedkopere concur- Zsolt Németh, benadrukte tijdens zijn voordracht over rentie uit Azië, het verlies van de traditionele Russische het Hongaarse EU-voorzitterschap in januari van dit markt vanwege de oorlog in Joegoslavië, maar ook door jaar op Instituut Clingendael dat de Hongaarse rege- verouderde technologie en incompetent management. ring onverkort vasthoudt aan de afsluiting van de toe-

214 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 tredingshoofdstukken met Kroatië en hierbij kan reke- is Kroatië in het kader van de Donau-strategie part- nen op volledige steun van de Europese Commissie.9 ner in vijf bilaterale IPA (Instrument for Pre-Accession Dit betekent dat het Toetredingsverdrag aan het eind Assistance) grensoverschrijdende programma’s, name- van de Hongaarse termijn van het voorzitterschap in lijk met Hongarije, Slovenië, Montenegro, Servië en juni in Boedapest ondertekend kan worden. Bosnië-Hercegovina. Deze programma’s worden uit- De contacten tussen de buurlanden Hongarije en gevoerd door lidstaten en kandidaat-lidstaten. De pro- Kroatië worden over het algemeen in beide landen posi- jecten hebben betrekking op typisch grensoverschrij- tief beoordeeld.10 Hongarije en Kroatië kennen een lan- dende onderwerpen, zoals plattelandsontwikkeling, ge gemeenschappelijke geschiedenis van ruim 800 jaar. milieu en toerisme. Het is duidelijk dat de afronding Onder het bewind van de Hongaarse koning Kálmán van de toetredingsonderhandelingen met Kroatië on- I (1095-1114) werd Kroatië deel van het Hongaarse der Hongaars voorzitterschap een belangrijke impuls koninkrijk, maar het behield altijd een aparte status.11 zal geven aan de verdere europeanisering van de wes- In de tijd van de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonar- telijke Balkan. Kroatië kan als voorbeeld dienen voor chie kreeg Kroatië in 1868 een gelijke status met het zijn buurlanden, Servië en Montenegro, die inmiddels Hongaarse gedeelte van het rijk. De Kroaten kregen de status van kandidaat-lid hebben verworven.15 het recht in hun parlement, de Sabor, het Kroatisch als Regionale samenwerking in het kader van de voertaal te gebruiken. De belangrijke havenstad Rijeka Donau-strategie is verder van belang om de energievei- (toen Fiume geheten) was een ‘koninklijke vrijstad’, die ligheid in deze regio van Europa te vergroten. De mees- naast Hongarije en Kroatië gold als de derde constitute Midden-Europese landen betrekken meer dan 75% ent van het Hongaarse koninkrijk. Na het uiteenval- van hun gas uit Rusland, dat via Russisch-Oekraïense len van Joegoslavië erkende Hongarije als een van de oost-west-pijplijnroutes wordt getransporteerd.16 De eerste landen de onafhankelijkheid van Kroatië. Beide afgelopen winters is gebleken dat deze routes politiek landen sloten op 6 december 1992 een vriendschaps- gevoelig en derhalve kwetsbaar zijn. Vermindering van en samenwerkingsverdrag, op 5 april 1995 gevolgd de afhankelijkheid van Russisch gas en de oost-west- door een verdrag ter bescherming van de rechten van pijplijnroutes is alleen maar mogelijk als er haaks op elkaars minderheden.12 Het Hongaarse toerisme aan die routes alternatieve noord-zuid-routes in Midden- de Adriatische kust is sinds de onafhankelijkheid van Europa worden aangelegd. Inmiddels hebben de Kroatië alleen maar toegenomen. De ‘Adria’ geldt voor Midden-Europese landen, de Baltische landen, Polen, veel Hongaarse toeristen als hun belangrijkste zomer- Slowakije en Hongarije contracten getekend voor een verblijf. Midden-Europese ‘Interconnector’ van gaspijplijnen. Het geopolitieke belang van de toetreding van Kroatië speelt een sleutelrol bij het operatief maken Kroatië is voor Hongarije echter veel breder dan de toe- van dit systeem. Vloeibaar gas kan in tankers uit de rest treding van een bevriend buurland alleen. De EU treft van de wereld worden aangevoerd naar de Kroatische voorbereidingen om de gehele westelijke Balkan klaar havens aan de Adriatische Zee, waar het omgezet te stomen voor toetreding tot die zelfde Unie.13 Hiertoe kan worden in aardgas, dat dan vervoerd wordt via de heeft de Europese Commissie recentelijk de Donau- Midden-Europese Interconnector. strategie gelanceerd, die de landen en de regio’s waardoor de Donau stroomt, hechter aan elkaar moet verbin- Geen hobbels meer den.14 Aan de Donau-strategie doen acht lidstaten mee, De vraag is of na de te verwachten afronding van het Duitsland, Oostenrijk, Tsjechië, Slowakije, Hongarije, acquis communautaire onder Hongaars voorzitterschap Slovenië, Roemenië en Bulgarije, alsmede zes staten die Kroatië nog geconfronteerd zal worden met nieuwe nog geen lid zijn: Kroatië, Servië, Bosnië-Hercegovina, hobbels. Na ondertekening van het Toetredingsverdrag Montenegro, Moldavië en Oekraïne. Deze landen vor- volgt er immers nog ratificatie door de nationale parle- men samen een zogeheten Europese ‘macro-regio’, die menten van de EU-lidstaten. De algemene stemming wat traditie, cultuur en economische mogelijkheden in Europa over verdere uitbreiding van de Unie is niet betreft als een eenheid beschouwd wordt. De Donau- al te gunstig en er is in sommige EU-landen zelfs een strategie krijgt invulling met transnationale program- zeer kritische houding tegenover nieuwe lidstaten te ma’s op het terrein van transport, energie, milieu, soci- bespeuren. De passage in het regeerakkoord van de re- aal-economische innovatie en veiligheid. gering-Rutte is daar een voorbeeld van: ‘[T]oetreding Kroatië neemt deel aan het Transnationale van nieuwe lidstaten tot de EU vindt plaats wanneer Samenwerkingsprogramma ‘South-East Europe’, zij voldoen aan de strikte criteria daarvoor, met name waarin naast de Donau-regiolanden ook Italië en de Kopenhagen-criteria, waaronder het absorptie- Griekenland participeren. Dit programma richt zich op vermogen van de EU, en de uitbreidingsstrategie van economische innovatie en duurzaamheid, versterking 2006’.17 Het is begrijpelijk dat oude lidstaten willen van het toerisme en verbetering van het milieu. Verder vasthouden aan een strikte interpretatie van de toetre-

Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Internationale Spectator 215 dingscriteria als reactie op de te soepele toepassing van de Kopenhagen-criteria in het geval van Roemenië en László Marácz is als universitair docent Europese Studies Bulgarije. verbonden aan de Universiteit van Amsterdam. Wat Kroatië betreft hoeft daar geen onzekerheid over te bestaan. Kroatië heeft de zwaarst mogelijke screening and monitoring ondergaan die kandidaat-leden Noten 1 Zie voor de voortgangsrapportage van de Europese Commissie tot nu toe hebben gehad. Ook Nederland zal na afron- van 2 maart 2011: ‘EU: Kroatië is er nog niet’, in: NRC Handelsblad, 3 ding van de hoofdstukken van het acquis communautaire maart 2011, blz. 8. Kroatië steunen bij zijn toetreding tot de EU, al is de 2 Carla del Ponte with Chuck Sudetic, Madame Prosecutor: 18 Confrontations with Humanity’s Worst Criminals and the Culture of stemming van enkele politici tegen uitbreiding. Voorts Impunity, New York: Other Press, 2009, blz. 245-255. heeft de hoofdaanklager van het Joegoslavië Tribunaal, 3 Leen Vervaeke, ‘Slovenië houdt Kroatië weg van EU’, in: de de Belg Serge Brammertz, zijn tevredenheid uitgespro- Volkskrant (www.volkskrant.nl), 22 april 2009. 4 Zie hiervoor de website van de DG Uitbreiding: ec.europa.eu/ ken over de samenwerking met de huidige Kroatische enlargement/candidate-countries/croatia/ (geraadpleegd 18 januari regering en zijn er geen nieuwe belemmeringen van zijn 2011). kant te verwachten.19 5 De statistische gegevens in deze bijdrage zijn afkomstig van het CIA Factbook Croatia (www.cia.gov/library/publications/the-world- De toetreding van Kroatië tot de Unie kan boven- factbook/geos/hr.html). dien nog gunstig beïnvloed worden door twee factoren 6 ‘Rijeka’, in: The New York Times, 6 mei 2008. die met de financieel-economische crisis in de Unie te 7 Voor gegevens van Transparency International: www.transparency.org (geraadpleegd 2 februari 2011). maken hebben. Gezien zijn positieve financieel-econo- 8 Valentina Pop, ‘MEPs ask EU to probe Croatia on illegal lobbying mische prestaties is Kroatië een duidelijke versterking allegations’, euobserver.com, 18 januari 2011. van de Unie. De verwachting is dat het land snel na toe- 9 Voordracht van de Hongaarse staatssecretaris voor buitenlandse zaken, Zsolt Németh, over het Hongaarse EU-voorzitterschap treding netto-betaler wordt. In ieder geval biedt Kroatië op 31 januari 2011, Instituut Clingendael. veel kansen voor het Europese bedrijfsleven, zoals in- 10 Hongarije en Kroatië hebben in hun gemeenschappelijke frastructurele projecten in het kader van de Donau- geschiedenis van ruim 800 jaar slechts één keer een gewapend conflict gekend, namelijk tijdens de anti-Habsburgse Hongaarse strategie en de herstructurering van de scheepsbouw. Opstand en Vrijheidsstrijd van 1848. Ten slotte biedt het Toetredingsverdrag van Kroatië 11 De Unie tussen Hongarije en Kroatië-Slavonië werd vastge- een oplossing voor een ingewikkelde juridische kwes- legd in de zogeheten Pacta Conventa van 1102. Vanaf 1102 tot het Verdrag van Trianon (1920) was het lot van Kroatië verbonden tie waar de Unie mee te maken heeft gekregen in ver- aan Hongarije. Kaart 13 in Dennis P. Hupchick & Harold E. Cox, band met het Europese noodfonds voor de euro. Op de The Palgrave Concise Historical Atlas of Eastern Europe, New York: eurotop van december 2010 in Brussel is besloten het Palgrave, 2001. 12 Zie László Marácz, ‘Etnische minderheden in Midden-Europa: Verdrag van Lissabon te veranderen, omdat het huidige van conflict naar pacificatie’, in: Internationale Spectator, juli-augus- verdrag niet voorziet in de onderlinge financiële hulp tus 2008, blz. 405-409. van EU-lidstaten in de eurozone. Pas na deze aanpas- 13 Vergelijk hiervoor László Marácz, ‘De Donaustrategie van de Unie’, in: Armex, december 2010, nr 6, blz. 27. sing van het Verdrag van Lissabon is de instelling van 14 Zie hiervoor www.ec.europa.eu/regional_policy/cooperation/ een permanent noodfonds, dat onlangs stevige Frans- danube/ (geraadpleegd 2 februari 2011). Duitse politieke steun kreeg ter waarborging van de 15 Zie ook: Toetreding Kroatië tot de Europese Unie op de website van het Montesquieu Instituut. stabiliteit van de euro, echt legitiem. Voorzitter Manuel 16 Vergelijk hiervoor László Marácz, ‘AGRI doorbreekt Russisch Barroso van de Europese Commissie en ministers van gasmonopolie’, in: Armex, oktober 2010, nr 5, blz. 16. sommige lidstaten zien echter niets in heronderhande- 17 Voor het regeerakkoord zie: www.rijksoverheid.nl/regering/het- kabinet/regeerakkoord. ling van het Verdrag van Lissabon, omdat daar gezien de 18 De gedoogpartner van het kabinet-Rutte, de PVV, zal in ieder urgentie van de financiële crisis geen tijd voor is. Een op- geval tegen toetreding van Kroatië tot de Unie stemmen, gezien de lossing voor dit probleem biedt het Toetredingsverdrag uitspraken van partijleider Geert Wilders (‘PVV blijft tegen uitbreiding Europese Unie’) op 8 november 2010 in Der Spiegel (nr. 45/2010, met Kroatië. In dat verdrag kan ook het Europees red- blz. 122-126). Hier zegt Wilders: ‘Meine Partei allerdings lehnt jede dingsfonds worden meegenomen, want het moet toch Form von EU-Erweiterung ab. Wir werden gegen sämtliche weiteren door alle lidstaten geratificeerd worden. Er is dus alle Kandidaten inklusive Kroatien stimmen.’ De houding van de PVV zal echter geen politieke gevolgen hebben. Het kabinet-Rutte zal in reden de toetreding van Kroatië tot de EU te versnellen. het Kroatië-dossier aan een meerderheid geholpen worden door de De conclusie is dan ook gerechtvaardigd dat Kroatië in linkse partijen in de Tweede Kamer. Zelfs in dat geval kan het kabinet- de nabije toekomst een goede kans heeft, mits de strijd Rutte verder op de PVV steunen, omdat toetreding van Kroatië tot de Unie voor de PVV geen breekpunt vormt met het kabinet-Rutte. Zie: tegen corruptie de komende maanden effectief is, om ‘PVV gives up fight against EU expansion’ op de website vanRadio volwaardig lid van de EU te worden. Nederland Wereldomroep (www.rnw.nl), 14 september 2010. 19 Voordracht Németh, zie noot 9.

216 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Edith Drieskens, Louise van Schaik & Jonna Gjaltema

Nationale diplomatie na Lissabon

Met opvallend weinig toeters en bellen werd de nieuwe ook (de voorzitter van) de Commissie en de voorzit- Europese Dienst voor Extern Optreden (EDEO) gelan- ter van de Europese Raad bijstaat in hun taken met ceerd, en wel op 1 december 2010, exact één jaar na de betrekking tot het externe optreden van de EU.4 Ook inwerkingtreding van het Verdrag van Lissabon. De op- levert EDEO een bijdrage aan de programmerings- richting van de dienst vormt zowel een kans als bedrei- en beheerscyclus van een aantal geografische en the- ging voor de nationale diplomatieke diensten. De vraag matische instrumenten, waaronder het Development is of EDEO moet worden gezien als institutionele brug Cooperation Instrument, het European Development naar een meer volwaardig extern beleid voor de EU, zoals Fund en het European Neighbourhood and Partnership beoogd, of eerder als een instrument om tegemoet te komen Instrument.5 Ook over de taken van de diplomatieke aan de uitdagingen en problemen waarmee nationale di- EU-delegaties ter plaatse werd, opnieuw na het no- plomatieke diensten vandaag de dag kampen.1 dige politieke en diplomatieke getouwtrek, overeenstemming bereikt. De opvolgers van de Commissie- Institutionele veranderingen delegaties vertegenwoordigen de EU extern en dienen Het afgelopen jaar is het institutionele landschap van nauw samen te werken met de diplomatieke diensten het buitenlands beleid van de EU grondig veranderd, van de lidstaten, alsook hun informatie daarmee te deals gevolg van de inwerkingtreding van het Verdrag len.6 Opvallend is dat zij de lidstaten ook kunnen on- van Lissabon op 1 december 2009. Eén van de grote dersteunen in de consulaire bescherming van burgers veranderingen die het Verdrag meebracht, is de creatie in derde landen, zij het op verzoek en op een budget- van de Europese Dienst voor Extern Optreden, kort- tair neutrale basis.7 weg EDEO. Artikel 27(3) van het Verdrag betreffende de Europese Unie stelt dat de Hoge Vertegenwoordiger Renationaliseringsreflexen van de Europese Unie voor Buitenlandse Zaken en Het succes van de nieuwe dienst hangt niet alleen af Veiligheidsbeleid – nu Catherine Ashton – wordt bij- van interne legitimiteit en externe erkenning, maar ook gestaan door een Europese dienst voor extern optre- van nationale betrokkenheid.8 Doorslaggevende maar den.2 Die dienst zal samenwerken met de diploma- onduidelijke factor was de bereidheid van de lidstaten tieke diensten van de lidstaten en is samengesteld uit een faciliterende rol te spelen in de opstartfase, zowel ambtenaren van het Raadssecretariaat, de Commissie door de hoofdsteden (ministeries van buitenlandse za- en de nationale diplomatieke diensten. Het afgelo- ken én lijnministeries) als door de EU-delegaties in pen jaar werd intensief onderhandeld tussen de ver- het buitenland. schillende spelers. Belangrijkste discussiepunten wa- EDEO kan gelden als nieuw instrument dat mo- ren de verhouding tussen de Raad en de Commissie gelijkheden biedt voor synergie en wisselwerking, maar en de verantwoordingsstructuur richting Europees lijkt ook juist een renationaliseringsreflex te veroorza- Parlement, alsook de relatie met de diplomatieke dien- ken in een aantal hoofdsteden. Kernbelangen worden sten van de lidstaten. gereserveerd voor het nationale beleidsniveau, terwijl Uiteindelijk werd besloten dat EDEO autonoom strategisch weinig belangrijke zaken, moeilijke bood- functioneert, dus onafhankelijk van de Commissie schappen of kostbare taken aan EDEO worden over- en het Secretariaat-Generaal van de Raad. De dage- gelaten, al dan niet onder het mom van besparingen. lijkse leiding werd toevertrouwd aan een Secretaris- Een dergelijke ontwikkeling beïnvloedt niet alleen de Generaal, ondersteund door twee adjuncten.3 Het intra-Europese verhoudingen, in het bijzonder de re- top- en middenkader werd uitgewerkt en ingevuld; laties tussen kleine(re) en grote lidstaten, maar impli- het takenpakket geconcretiseerd. Zo werd vastgelegd ceert ook het risico dat externe partners zich wenden dat de dienst niet alleen de Hoge Vertegenwoordiger tot de hoogste bieder. Aangezien de Europese strate- ondersteunt bij de uitoefening van haar mandaat, maar gische belangen vaak niet of slechts vaag gedefinieerd

Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Internationale Spectator 217 zijn, kunnen externe spelers landen en actoren tegen ke migratie vaak werkelijke aanwezigheid in de landen elkaar uitspelen. Daarenboven is het logisch dat een van herkomst. lidstaat die zijn diplomatiek kapitaal (her)investeert in Het is echter duidelijk dat sommige landen een een beperkt aantal landen of regio’s, zijn stem daar wel vrij minimale invulling voor ogen hebben en de consu- degelijk wil laten horen en zichtbaar wil zijn. laire functie van EDEO willen beperken tot bijvoor- In Nederland werd de oprichting van EDEO al beeld crisisevacuatie. Uit een demarche die begin 2011 gebruikt als argument om het uitgebreide Nederlandse plaatsvond, bleek opnieuw dat het uitbesteden van postennetwerk te laten inkrimpen. Diplomaten, zeker consulaire zaken moeilijk ligt bij de grote, traditionele wanneer afkomstig uit grotere EU-lidstaten, twijfelen lidstaten, maar dat een aantal kleinere en nieuwere lid- echter niet aan het voortbestaan van ambassades in staten mogelijkheden ziet. Nederland behoort tot deze de meeste landen, zelfs alle derde landen. Nationale groep en speelt met de idee om bijkomende stappen te ambassades staan immers niet alleen symbool voor zetten via een kopgroep in Schengen-verband. nationale belangenbehartiging, maar ze vervullen een veelheid aan taken, bijvoorbeeld op het vlak van Libië als katalysator? handelsbevordering, publieksdiplomatie en ontwik- Met evaluatiemomenten gepland voor 2013 en 2014 kelingssamenwerking. Daarnaast zou een uitgebreide rest EDEO weinig tijd voor leren en groeien. Een sta- nationale vertegenwoordiging in derde landen weleens tus-rapport is voorzien voor 2013, een meer algemene een garantie kunnen bieden op directe toegang tot (en evaluatie voor 2014. Die laatste moet ook ingaan op de dus beïnvloeding van) de Europese vertegenwoordi- rol van de delegaties in consulaire zaken.11 De nood- gers ter plaatse. zaak van stappen ter operationalisering staat daarom Ook is het de vraag of de internationale context buiten kijf. Daarbij spreken de recente ervaringen in de Europese vertegenwoordigers toelaat. Zo stelde de Libië tot de verbeelding. Bij de evacuatie van natio- Algemene Vergadering van de Verenigde Naties het nale onderdanen uit dit land leek het weer ieder voor besluit de nieuwe Europese vertegenwoordigers addi- zich, en in de Nederlandse media kon men dan ook tionele rechten en privileges toe te kennen tot nader vernemen hoe Ambassadeur Gerard Steeghs met een order uit, tot grote verbazing van de Europese lidsta- Nederlandse vlag op de luchthaven van Tripoli rond- ten.9 Niet alleen de vertegenwoordigers van regiona- liep, in de hoop zoveel mogelijk onderdanen in veilig- le groepen met soortgelijke wensenlijstjes, maar ook heid te brengen. Wat echter ook in het nieuws kwam, traditionele partners als Canada, Australië en Nieuw- was dat ‘onze’ vliegtuigen ook burgers uit andere EU- Zeeland, bleken niet bereid zich aan te passen aan de lidstaten meenamen en dat Nederlanders ook door de Europese logica. De vraag hierbij is of EU-lidstaten Britten en Duitsers werden meegenomen. eerst privileges in internationale organisaties moeten Libië was een land waarover men zich in normale inleveren, voordat er nieuwe privileges aan de EU als omstandigheden had kunnen afvragen of Nederland zodanig worden verstrekt, wat natuurlijk uiterst gevoe- er een eigen ambassade open had moeten houden, lig ligt. Daarnaast zijn zaken als spreekrecht doorgaans ook al was reeds gebleken bij de vliegramp in Tripoli voorbehouden aan staten, wat in de Europese context in 2010 dat dit handig kan zijn.12 Het is de vraag of nog veel moeilijkere en existentiële discussies uitlokt. de Nederlandse burger het zou begrijpen wanneer landgenoten aangewezen zijn op een Europese ver- Een rol voor EDEO bij bescherming van tegenwoordiging. Misschien nog wel belangrijker is nationale onderdanen in den vreemde? de vraag wat die gezamenlijke vertegenwoordiging Het regeerakkoord dat op 30 september 2010 werd vandaag de dag voorstelt. Over de evacuaties in Libië gesloten tussen VVD en CDA, stelt expliciet dat het werd wel informatie uitgewisseld tussen de lidstaten, kabinet zich inzet voor een ‘steeds belangrijker wor- in het bijzonder over de situatie ter plekke en over de dende rol’ voor EDEO op het gebied van consulaire beschikbare evacuatiecapaciteit. Het Monitoring and zaken en visa.10 Nederland heeft een relatief groot Information Centre van de EU speelde daarbij een on- postennetwerk en biedt een hoge graad van bescher- dersteunende rol. Bij de EDEO heerste er echter een ming aan onderdanen, zeker in vergelijking met an- oorverdovende stilte, zowel in Brussel als in Tripoli, dere Europese lidstaten. In tijden van bezuiniging waar zelfs geen EU-delegatie aanwezig is. Het zal dus lijkt het overdragen van consulaire taken dan ook een nog een hele kluif zijn te beargumenteren dat consu- logische keuze, zeker in die landen en gebieden waar laire taken, zoals evacuatie van EU-burgers, in de toe- slechts weinig burgers verblijven. Het aanbieden van komst door de EDEO kunnen worden overgenomen, consulaire bijstand is echter vaak de meest zichtbare ondanks de kostenbesparing die dit kan opleveren. uiting in de richting van de burger inzake het voeren van een buitenlands beleid. Tevens vraagt beleid inza-

218 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 derde landen en op internationale conferenties, alsmede hun verte- Edith Drieskens en Louise van Schaik zijn verbonden aan genwoordigingen bij internationale organisaties voeren onderling het Instituut Clingendael, waar Jonna Gjaltema in het na- overleg om te verzekeren dat de krachtens dit hoofdstuk vastgestelde besluiten die standpunten en optredens van de Unie bepalen in acht jaar van 2010 stage liep. worden genomen en ten uitvoer worden gelegd. Zij intensiveren hun samenwerking door inlichtingen uit te wisselen en gezamenlijke evaluaties te verrichten. Zij dragen bij tot de uitvoering van het recht op bescherming van de burgers van de Unie op het grondgebied van Noten derde landen bedoeld in artikel 20, lid 2, onder c) van het Verdrag 1 De relevantie van die vraag bleek tijdens een seminar op betreffende de werking van de Europese Unie, alsmede van de over- Instituut Clingendael in oktober 2010 (in samenwerking met het eenkomstig artikel 23 van dat Verdrag vastgestelde maatregelen.’ ministerie van Buitenlandse Zaken), dat werd bijgewoond door 8 Sophie Vanhoonacker ‘& Simon Duke, ‘Chair’s Conclusions’, in: topambtenaren van Europese lidstaten. Zie: Edith Drieskens & Drieskens & Van Schaik (red.), a.w. noot 1, blz. 6. Louise van Schaik (red.), The European External Action Service: 9 Edith Drieskens e.a., ‘The external role of the Belgian Preparing for Success, Den Haag: Instituut Clingendael, 2010. Presidency: Out of the Limelight, Into the Shadow?’, in: Steven Van 2 Verdrag betreffende de Europese Unie, art. 27(3). Hecke & Peter Bursens (red.), Readjusting the Rotating Presidency. 3 Council Decision of 26 July 2010 establishing the organiza- Belgian Leadership in the Council of Ministers/EU, Brussel: ASP (te tion and functioning of the European External Action Service, verschijnen in juni 2011). 2010/427/EU, 26 juli 2010, art. 4. 10 Vrijheid en verantwoordelijkheid, Concept Regeerakkoord 4 Ibid., art. 2. VVD-CDA, 30 september 2010, blz. 8. 5 Ibid., art. 9(2). 11 Presidency Report to the European Council on the European 6 Ibid., art. 5(8) en art. 5(9). External Action Service, 14930/09, 23 oktober 2010, art. 34. 7 Ibid., art. 5(10). Artikel 35 van het Verdrag betreffende de 12 Bij een vliegtuigcrash nabij de luchthaven van Tripoli kwamen Europese Unie bepaalt daarenboven dat: ‘De diplomatieke en op 12 mei vorig jaar 61 Nederlanders om het leven. consulaire missies van de lidstaten en de delegaties van de Unie in

Bundel over Midden-Europa

Midden in de geschiedenis Opstellen over Midden-Europa et cetera Opgedragen aan prof. dr. Hans Renner

Den Haag: Instituut Clingendael, 2011, Als waardering voor Hans Renner werd 28 VIII + 50 blz. maart in Groningen een huldebundel uitge- ISBN: 978-90-5031-155-7 reikt met dertien opstellen van de hand van elf oud-stagiaires en twee eindredacteuren. De Op 28 maart 2011 nam Hans Renner af- essays vertonen een grote variëteit: de Poolse scheid van zijn leerstoel als hoogleraar bijdrage aan de Slag bij Arnhem; Oekraïne als Midden-Europese geschiedenis aan de grensland; Curaçao als twistappel; reisavon- Rijksuniversiteit Groningen. Hans Renner tuur in Warschau; de eerste Indonesische heeft in de loop der tijd veel betekend voor diplomaat in Praag; een Tsjechisch trambedrijf; de Internationale Spectator, maandblad van de Transsiberië-expres; West-Indië op het het Instituut Clingendael. Zo publiceerde hij ministerie van BZ; Centraal- en Oost-Europa vanaf 1976 niet minder dan 22 artikelen, een nu; historisch besef in Oekraïne en Estland; column en zes boekbesprekingen. Ook was hij Tsjechoslowakijes voetbalverleden; en publie- van januari 1993 tot eind 2007 actief lid van ke kussen van sovjet-sovjetleiders. de Algemene Redactie van het blad. Ten slotte selecteerde hij vanaf 1991 elk jaar een stu- Een beperkt aantal exemplaren van deze dent geschiedenis of internationale betrek- bundel – met 45 afbeeldingen, de meeste kingen van de Groningse universiteit, die drie in kleur – is los verkrijgbaar bij het Instituut maanden stage liep bij de eindredactie op het Clingendael. Prijs 15, - euro, incl. verzendkos- Bureau Internationale Spectator op Instituut ten (te bestellen bij Renu Jitan, 070-3245384; Clingendael. [email protected], Postbus 93080, 2509 AB Den Haag; 12,50 euro afgehaald bij receptie Instituut Clingendael, Clingendael 7.

Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Internationale Spectator 219 Respons Lodewijk van Gorkom

N.a.v. Roel van der Veen, ‘Wetmatigheden bij het varlaten van armoede: de Aziatische ervaring’, in: Internationale Spectator, februari 2011, blz. 95-98.

Het Aziatische wonder

Ik zou aan de belangrijke en indrin- Indonesië, waar ik kennismaakte actief deel aan alle activiteiten van gende beschouwing van Roel van met de zogeheten ‘Berkeley maffia’ de ECAFE, met hoogwaardige en der Veen over de Aziatische ervaring van het planbureau BAPPENAS. deskundige delegaties, en stelden al nog een paar elementen voor nadere Kenmerkend en doorslaggevend hun expertise en, waar nodig, finan- studie willen toevoegen, niet als voor hun positie en hun invloed was, ciering beschikbaar. De politiek, de wetenschapsman, want dat ben ik en is dat vermoedelijk in een aantal Koude Oorlog, werd buiten de deur niet, maar als waarnemer en direct landen nog, dat de machthebbers en gehouden. betrokkene over een lange reeks van in Thailand en Indonesië het leger de Onder aanvoering van dyna- jaren. Tussen 1955 en 1984 was ik technocraten in hoge mate de vrije mische uitvoerende secretarissen op vier Aziatische posten geplaatst: hand lieten en dat de technocraten en met een bekwame staf onder- Manilla, Bangkok, Tokio en Jakarta, zich in beginsel niet met politiek en nam ECAFE activiteiten over een en daartussen in was ik zes jaar veiligheid inlieten. breed scala van terreinen: handel, directeur-generaal internationale Een tweede en belangrijke factor industrie, transport, waterbouw, samenwerking (DGIS) op BZ. Ik heb in de opmars van Oost-Azië is mijns statistiek, telecommunicatie en, ‘the Asian miracle’ zich voor mijn inziens de bindende en stimulerende belangrijk, economische plan- ogen zien voltrekken. rol van de regionale samenwerking ning. Met financiële steun van Ik zat in Bangkok, toen in 1968 in het kader van de Economische de niet-regionale leden werden het boek van Gunnar Myrdal, The Commissie voor Azië en het Verre onderzoeks- en traininginstitu- Asian Drama, uitkwam. Ik kocht het Oosten van de VN (ECAFE, later ten opgericht en zagen ook de meteen; het staat nog in mijn boe- ESCAP) geweest. ECAFE werd in 1947 Aziatische Ontwikkelingsbank en kenkast, drie delen, maar ik heb het opgericht met een vérstrekkend, de Mekong Commissie het levens- nooit gelezen. Toen het gepubliceerd dynamisch mandaat, ruimer dan de licht. Opvallend is dat de Aziatische werd, was het al achterhaald: de taakomschrijving van de ECOSOC, en leden van ECAFE zich niet lieten ‘take off’ van Azië was al begonnen. met een sterk uitvoerend secreta- beïnvloeden door westers eco- Naast de ‘machthebbers’ heeft riaat, dat in de eerste 25 jaar bezet nomisch denken, maar voor hun de naoorlogse, postkoloniale gene- werd met bekwame, charismati- eigen ontwikkelingsmodel kozen: ratie, veelal in de Verenigde Staten sche economen afkomstig uit de een sterke, sturende staat en een opgeleide jonge economen, een befaamde ‘Indian Civil Service’. gepaste, gecontroleerde mate van doorslaggevende rol gespeeld in de Bij de oprichting door de ECOSOC marktwerking. opkomst van Oost-Azië. Ik maakte werden vijf niet-regionale landen Nederland heeft een onevenredig die jonge, eigenwijze en ietwat ar- vol lid, uit hoofde van hun status als groot aandeel gehad in het werk van rogante ‘technocraten’ voor het eerst beherende mogendheid van niet- ECAFE. Wij stuurden onze topdeskun- mee tijdens de 14de zitting van de zelfbesturende gebieden in Azië: digen naar het overleg met de regio- Economische Commissie voor Azië de Verenigde Staten, het Verenigd nale landen en stelden in ruime mate en het Verre Oosten van de VN in Koninkrijk, Frankrijk, de Sovjetunie financiering voor specifieke projecten Kuala Lumpur in het net onafhanke- en Nederland. Ze zijn het nog: ook en instituten beschikbaar. Van groot lijk geworden Maleisië. Ik vond het na de soevereiniteitsoverdracht aan belang is onze bijdrage op het gebied een openbaring. Later heb ik hen Indonesië bleef Nederland gewoon van economische planning geweest. leren kennen in Thailand, daar waren lid. Dat volwaardig lidmaatschap van Jarenlang nam Jan Tinbergen zelf deel het de economen van de National die westerse landen heeft tot een aan de Conference of Asian Planners Economic Development Board; in uiterst vruchtbare samenwerking en en, toen hij zelf niet meer kon reizen, Japan, daar ging het om de topman- kruisbestuiving in de economische zijn medewerkers en leerlingen Henk nen van het machtige ministerie ontwikkeling van Azië geleid. De Bos, Jan Pronk, George Waardenburg, van Handel & Industrie MITI, en in vijf westerse landen, maar ook de Loet Mennes en anderen, zoals Koen Sovjetunie, namen vanaf het begin

220 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Ramaer, de topeconoom van Philips, Mijn stelling, die nadere studie en Albert Winsemius, die Singapore vereist, is deze: ECAFE heeft in zeer Lodewijk van Gorkom is oud- in het zadel heeft geholpen. Ik geloof belangrijke mate bijgedragen aan ambassadeur, o.a. in Jakarta. In de dat al die Nederlandse deskundi- het ‘Asian Miracle’ en Nederland periode 1965-1970 was hij perma- gen en vooral Jan Tinbergen en zijn heeft daarin een onevenredig groot nent vertegenwoordiger bij ECAFE. mensen grote invloed hebben gehad aandeel geleverd. op de beleidsvorming in de landen van Azië.

Respons Jan Buruma

N.a.v. Guillaume van der Loo, ‘Europese Unie en Oekraïne’, in: Internationale Spectator, februari 2011, blz. 79-82.

Vertrouw Oekraïense president Janoekovitsj niet te snel

In zijn artikel in het nummer van Van der Loo’s tweede pro-Ja- Pas toen ze in 1997 een heldere februari 2011 lijkt Guillaume van noekovitsj-reden is geloofwaardiger koers hadden vastgelegd, lukte de der Loo de Oekraïense president, na – een gematigder en realistischer Fluwelen Revolutie en kon premier diverse afwegingen, het voordeel beleid dan zijn voorganger. President Kostov (1997-2001) de succes- van twijfel te willen geven. Ik zou Joesjtsjenko en premier Timosjenko volle westerse integratie van het daar toch aanmerkelijk voorzichtiger brachten tussen 2004 en 2010 Balkanland op gang brengen.2 in willen zijn. Van der Loo noemt een met hun pro-westerse koers de Van der Loo wijst terecht op een aantal pro-Europese argumenten EU in verlegenheid omdat Brussel aantal anti-Europese tendenzen in voor Janoekovitsj. Zijn eerste bui- Oekraïne terecht verre van klaar Janoekovitsj’ beleid. Een der belang- tenlandse reis was naar Brussel en achtte voor een eventueel lidmaat- rijkste is dat het Constitutioneel Hof niet naar Moskou. Het was handig schap. Janoekovitsj’ Realpolitik kan in oktober 2010 de grondwetswijzi- geweest als Van der Loo had vermeld een indicatie zijn dat hij daarvan ging van 2004 terugdraaide, waar- dat die reis plaatsvond in september heeft geleerd. door de macht van het parlement 2010. Ten tweede meldt de auteur Toch zou ik ook dat argument werd gereduceerd ten gunste van de dat Janoekovitsj’ Partij van de Regio’s willen relativeren. Na de periode- president. Daarmee werd een van (PvdR) een PR-offensief in Brussel Koetsjma (1994-2004) had de de grootste verworvenheden van is begonnen om de pro-Russische Oekraïnse bevolking genoeg van de Oranjerevolutie teniet gedaan. reputatie af te schudden. Het is corruptie en machtsmisbruik. In Bovendien waren er bij de lokale nog maar de vraag of dat als een navolging van Bulgarije (1997), verkiezingen van oktober 2010, met pluspunt moet worden beschouwd; Servië (2000) en Georgië (2003) de PvdR als grote winnaar, nogal PR-campagnes hebben immers bracht de Oranjerevolutie in 2004 wat onregelmatigheden. De auteur altijd een bepaald doel en zijn een democratisch bewind aan de besluit zijn artikel met de vaststel- daarmee per definitie niet objectief. macht.1 Vervolgens echter waren ling dat als het Brusselse beleid Janoekovitsj’ eerste buitenlandse Joesjtsjenko en Timosjenko het jegens Kiev te mager uitpakt voor reis kan heel goed deel hebben enerzijds oneens over het te volgen Janoekovitsj, het Oekraïense staats- uitgemaakt van de PR-strategie. economisch beleid, anderzijds lagen hoofd zich alsnog kan wenden naar Bovendien zijn communisten mees- ze elkaar persoonlijk niet. Het deed Moskou en daarmee alle vooroorde- ters in propaganda. Oekraïne heeft denken aan Bulgarije in 1991, toen len bevestigd zouden worden. weliswaar een communistische de centrum-rechtse SDS aan de Van der Loo noemt evenwel één partij, maar de PvdR domineert het macht kwam, maar daar niet veel curieus, veelzeggend geval niet. politieke en maatschappelijke spel, verstandigs mee kon doen omdat In april 2010 stemde de Verhovna net zoals bijvoorbeeld de postcom- de groeperingen die met elkaar de Rada, het Oekraïense parlement, na munistische BSP dat lange tijd deed SDS vormden, het onderling alleen veel rumoer over de verlenging van in Bulgarije na 1989. eens waren over wat ze níet wilden. de aanwezigheid van de Russische

Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Internationale Spectator 221 vloot op de Krim voor 25 jaar.3 In qua personen weinig voortgang in ruil daarvoor krijgt Kiev tien jaar de Oekraïense politiek. Ten tweede Jan Buruma is publicist over Russisch gas met 30% korting. De – in augustus 1991 was Oekraïne Oost-Europa. beslissing van de Verhovna Rada lijkt er als de kippen bij om de onaf- een goed voorbeeld van Janoekovitsj’ hankelijkheid uit te roepen toen de Noten Realpolitik, maar toont impliciet staatsgreep tegen Sovjet-president 1 Suzanne Verhaar (Universiteit Leiden) wijdde daar in 2010 een zijn pro-Russische houding. Zijn Gorbatsjov mislukte. Bijna 20 jaar interessante doctoraalscriptie electorale basis ligt immers in het later wordt met Janoekovitsj’ beleid Ruslandkunde aan: Een Russische kijk op russofiele oosten van Oekraïne. opnieuw duidelijk hoezeer Rusland de Oranjerevolutie, over interpretatie en identiteit in Russische krantenverslagen, Ik wil graag twee slotopmer- en Oekraïne met elkaar verbonden te raadplegen via de site van de Alfred kingen maken. Ten eerste namen zijn. Het is derhalve nog maar zeer Mozer Stichting. Janoekovitsj en Timosjenko deel de vraag of Kiev met de snelle actie 2 ‘Kostov heeft mandaat dat hij nodig zal hebben’, in: NRC Handelsblad, aan de presidentsverkiezingen in in 1991 wel zoveel is opgeschoten. 21 april 1997. zowel 2004 als 2010; kennelijk zit er 3 ‘Deal Rusland en Oekraïne over gasprijs bekrachtigd’, in: Financieel Dagblad, 25 april 2010.

(2010)

REGISTERS INTERNATIONALE SPECTATOR JAARGANG 64

De jaargang 64 (2010) van het maandblad Internationale Spectator telde 680 redactionele pagina’s. Niet minder dan 187 auteurs droegen bij aan het blad in de vorm van 101 artikelen, 11 columns, 11 filmbesprekingen, 12 bijdragen aan de rubriek Respons, 9 bijdragen aan de rubriek Opinie en 70 boekbesprekingen. Verder verscheen de rubriek Signalementen 10 keer, de rubriek Varia 2 keer. Beschikbaar zijn het auteursregister en het geografisch en systematisch register van deze jaargang. Om logistieke redenen worden de registers niet meer gedrukt. Abonnees en overige belangstellenden kunnen de registers als downloadable PDF aantreffen op de website www. internationalespectator.nl

222 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Filmrecensie Sarah Wolff

De rubriek Filmrecensies staat onder redactie van Susanne Kamerling. Zij staat open voor ideeën en suggesties: [email protected]

Toevluchtsoorden

Titel: Welcome Regie: Philippe Lioret Producers: Nord-Ouest, Fin août Productions, Studio 37, Mars Films, France 3 cinema Jaar: 2009 Info: 110 minuten, kleur, gesproken in Frans, Koerdisch, Engels Beschikbaarheid: Verkrijgbaar op DVD, o.a. te bestellen via www.amazon.com

Met zijn keuze voor het thema van de landverhuizers die op straat beland zijn in het kleine Franse stadje Calais, confronteert regisseur Philippe Lioret ons met de tragische werkelijkheid van heel vaak minderjarige migranten die tot alles bereid zijn om een betere wereld te bereiken. Zo wil Bilal (gespeeld door Firat Ayverdi), een jonge Koerdische vluchteling, het Kanaal oversteken om zich bij zijn geliefde in Engeland te voegen. Gezien de grenscontroles die met een overtocht per vrachtwagen of treinreis gepaard gaan, beseft hij Bilal krijgt zwemles van Simon. hoe lastig dit doel te bereiken is en zet hij zich in zijn hoofd het Kanaal af in Lampedusa, het Italiaanse ei- zal proberen te vergemakkelijken, zwemmend over te steken. Zijn fre- landje tussen Libië en Sicilië, in Oujda gestraft zal worden met een gevan- quent bezoek aan het gemeentelijk aan de Marokkaanse kust, en aan de genisstraf van vijf jaar en een boete zwembad levert hem vriendschap op Grieks-Turkse grens. Welcome schetst van 30.000 euro’. met badmeester Simon (een rol die niet alleen het persoonlijk drama Sinds de sluiting van het Rode wordt gespeeld door Vincent Lindon); van de vluchtelingen, maar de film Kruis Centrum van Sangatte maakt Simon besluit Bilal de helpende hand vormt evenzeer een felle aanklacht niemand zich meer druk over die te bieden. Hoewel deze genereuze tegen de criminalisering van de hulp vluchtelingen die op zoek zijn naar houding in het begin ingegeven die de migranten wordt geboden. een beter bestaan. Op basis van een lijkt door de hartsproblemen van Het ‘solidariteitsdelict’ is vastgelegd overeenkomst tussen de Franse en de badmeester, onthult de film een in artikel L622-1 van de wetsregels de Britse regering van 2003 is het fundamenteel maatschappelijk Frans voor de toegang en het verblijf van opvangcentrum Sangatte gesloten, en Europees probleem wat betreft de vreemdelingen en het asielrecht. Het terwijl de toenmalige vluchtelingen verwelkoming van vluchtelingen. personage dat wordt gespeeld door voor het merendeel zijn opgevangen De film Welcome heeft als Vincent Lindon, zou dus getroffen in Engeland. Meer dan 67.000 vluch- grote verdienste de ontstellende kunnen worden door dit artikel, telingen zijn tussen 1999 en 2002 en vaak onzichtbare ervaringen te dat stelt dat ‘elke persoon die door doorgereisd via het kamp Sangatte, signaleren van de vluchtelingen rechtstreekse of indirecte hulp de een oude werkplaats van de die dwalen in Calais, in afwachting ongeordende toegang, het verkeer Eurotunnel, die 1.600 vluchtelingen van hun oversteek naar Engeland. of het verblijf van een vreemdeling telde tijdens de sluiting, terwijl de Soortgelijke toestanden spelen zich in Frankrijk zal vergemakkelijken of opvangcapaciteit 200 bedroeg. Dat

Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Internationale Spectator 223 de voorwaarden voor toelating, de procedures voor asielaanvragen en minimumstandaarden voor opvang en zij heeft eveneens onlangs een Europees bureau voor steun bij asielzaken geopend in Malta. De bedoeling is in 2012 te komen tot de instelling van een Gemeenschappelijke Europese Asielregelgeving (Common European Asylum System), die beoogt de toegang tot asielverlening te waarborgen voor degenen die daar behoefte aan hebben, in het bijzonder de kwetsbaarste groepen, en een

Firat Ayverdi Vincent en Lindon Ayverdi Firat als Bilal resp. Simon. procedure voor gemeenschappelijk asielrecht in te stellen. heeft nieuwe vluchtelingen er echter te voorkomen dat de vluchtelingen Als men kijkt naar de laatste niet van weerhouden zich te verdrin- asiel in Frankrijk aanvragen. Dit is discussies over herziening van de gen op de straten van Calais en hun een onwenselijke situatie, aangezien richtlijnen voor Eurodac, de gege- provisorische tenten op te slaan in de Griekenland zelf wordt gekapit- vensbank die het mogelijk maakt omgeving van de stad. Daarmee was teld vanwege schending van de de vingerafdrukken van asielzoekers het ‘Oerwoud van Calais’ geboren. rechten van de vluchtelingen en de te vergelijken in het kader van de De sluiting van Sangatte betekende asielzoekers, met talrijke misbrui- toepassing van de Conventie van niet het einde van de komst van de ken. Vandaar dat in de loop van de Dublin; naar de beraadslagingen landverhuizers, integendeel, terwijl laatste maanden Noorwegen, het over de Conventie van Dublin II; bovendien in hachelijke situaties Verenigd Koninkrijk, Nederland of naar de paniek die uitbrak na zich geïmproviseerde kampementen en België hun verscheping naar de massale komst van Tunesische hebben gevormd, die lijken op de Griekenland hebben opgeschort. migranten op de Italiaanse kust, naoorlogse bidonvilles en die over De Hoge Commissaris voor de dan is de weg naar een dergelijk geen enkele sanitaire voorziening Vluchtelingen (UNHCR) geeft trou- Europees Asielstelsel bezaaid met beschikken. wens aan dat het vrijwel onmogelijk hindernissen. De lidstaten dienen Om het probleem van het is in Griekenland als vluchteling daarvoor solidariteitsmechanismen wildkamperen te verminderen, de erkend te worden. Terwijl Zweden te ontwikkelen, want elke staat grens te controleren en de frequente aan 82% van de Irakese asielzoekers wordt geconfronteerd met uiteen- knokpartijen te vermijden, heeft de de status van vluchteling heeft toe- lopende migratiegolven; ze moeten Franse politie deze jungle ontman- gekend en Duitsland aan 85%, heeft daarom hun financiële middelen en teld, waarbij zij vervolgens meer Griekenland in 2007 geen enkele menskracht delen, en dat alles onder dan 270 migranten en asielaanvra- vluchteling erkend. eerbiediging van de internationale gers, hoofdzakelijk Afghanen, in De film Welcome maakt dus het conventies en de Europese verdra- voorlopige hechtenis nam in centra onzichtbare zichtbaar. De zoektocht gen. Het gaat hier om een moeilijke voor administratieve bewaring. naar een beter bestaan blijft zeer ve- maar onontbeerlijke gemeenschap- Deze maatregelen zijn genomen in len aansporen tot vertrek, zoals nog pelijke onderneming, indien Europa afwachting van uitzetting, terwijl onlangs bleek uit de komst van 4.000 een toevluchtsoord wil kunnen zijn deze migranten nota bene het recht Tunesische migranten op de kust van dat die naam waard is. Want zoals de hebben in Frankrijk te blijven in Lampedusa. En omdat aan dit alles film Welcome ons helpt herinneren, afwachting van een besluit inzake geen einde lijkt te komen, dwingt de gaat het om menselijke drama’s die asielverlening. Aanvankelijk be- film ons er bijna vanzelfsprekend toe zich elke dag langs onze grenzen en schouwde men het als een probleem de moeizame voortgang naar een op ons grondgebied afspelen. van illegale immigratie en pas sinds Europees Asielstelsel op waarde te 2009 kunnen in Calais asielaanvra- schatten. Het Europees Parlement gen worden ingediend. heeft Welcome in 2009 trouwens Sarah Wolff is verbonden aan Met de Europese Conventie van bekroond met de LUX-prijs. het Clingendael European Studies Dublin wordt het mogelijk gemaakt De Europese Unie heeft enkele Programme (CESP). Vertaling van een aantal mensen terug te sturen jaren geleden al een reeks richtlij- deze bespreking uit het Frans door naar Griekenland of Italië, om zo nen aanvaard met betrekking tot Gerard J. Telkamp.

224 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Boekbesprekingen

China, Europa en internationale veiligheid

Frans-Paul van der Putten & Chu Shulong (red.) China, Europe and International Security – Interests, roles, and prospects. Londen, etc.: Routledge, 2011; (Asian Security Studies); xiii + 216 blz.; £ 80,=; ISBN: 978-0-4155-8580-4

Naarmate het belang van de van Van Kemenade (blz. 135-157), De Chinezen zouden vooral Volksrepubliek China in de wereld een exploratie van Chinees-Europese graag zien dat de Europese rol in toeneemt, is er een steeds grotere zorgen over de nucleaire activiteiten een dergelijke zich ontwikkelende behoefte om te weten waar deze van Iran, die – ondanks de titel die herschikking van macht onafhanke- natie precies staat en wat haar suggereert dat de behandeling van lijker is dan voorheen, en dan vooral intenties zijn. Dit geldt des te klem- het thema zich richt op Chinees- onafhankelijker van Amerika, zeker mender voor vragen met betrekking Europese samenwerking en tegen- wanneer het aankomt op militaire tot China's positie ten aanzien van gestelde belangen – zich toch meer samenwerking. Dit geldt vooral voor internationale betrekkingen en concentreert op de Amerikaanse een oplossing van het probleem van veiligheid, zeker in het licht van de kant dan op Chinees-Europese het Europese wapenembargo dat na zich continu ontwikkelende Chinese interactie. Fengs bespreking van 1989 (Plein van de Hemelse Vrede) economische belangen op wereld- een ontluikende Chinees-Russisch- is ingesteld. Aan Chinese zijde ziet schaal. Kortom, kennis over waar en Europese samenwerking op veilig- men opheffing daarvan als een sine hoe deze belangen van invloed zijn heidsgebied (blz. 107-119) geeft een qua non voor welke verdere vorm op mondiaal gedrag, is zinvol voor overzicht van de bestaande punten van structurele samenwerking dan ons allen. van onenigheid op het Euraziatische ook. Het voorliggende boek geeft een continent en inventariseert moge- Het hoofdstuk van Casarini over welkom en vooral actueel overzicht lijke toekomstige vormen van multi- de moeizame Chinees-Europese van een aantal van deze kwesties; de lateralisme, maar legt toch ook weer relaties op het gebied van ruimte- en werkelijke waarde ervan ligt echter meer de nadruk op China en Rusland militaire technologie (blz. 63-80) op twee andere terreinen: het boek dan op Europa. geeft treffend aan wat voor soort richt zich uitsluitend op de betrek- Het boek gaat van start met een inmenging door derde partijen kingen tussen Europa en China; en handig overzicht van de Europese China graag een halt zou toeroepen. het geeft niet uitsluitend ruimte aan en Chinese visies met betrekking tot De omvang van dergelijke pogin- Europese visies en analyses, maar de rol van de ander op het gebied gen tot beïnvloeding van Europa geeft vooral een stem aan Chinese van internationale veiligheid (resp. is nog eens aangetoond door de deskundigen op dit gebied. Dit heeft Sturmbaum, blz. 7-19; en Zhang, recente WikiLeaks-onthullingen over als resultaat dat deze bundel, zonder 20-36). Hierin komen steeds weer te- Amerikaanse druk op Europese over- voorbij te gaan aan de Amerikaanse rugkerende elementen in de betrek- heden.1 Op zijn beurt ziet Europa zorgen over en preoccupaties met kingen aan het licht: China verwacht graag dat China een actievere en een opkomende concurrent en van Europa dat het een actievere rol meer verantwoordelijke rol speelt potentiële tegenstander, en zonder speelt in de bi- of multipolaire we- in internationale aangelegenheden te kiezen voor een strikt eenzijdige reldorde die de Chinezen voorstaan; en wil het dat China handelt als een benadering, ons inzichten verschaft de bijdrage van Xuan en Yang (blz. verantwoordelijke stakeholder, zelfs over aspecten van internationale vei- 80-90) zet een mogelijke, theoretisch wanneer een dergelijke rol in zou ligheid die in andere publicaties op geïnspireerde aanzet in die richting druisen tegen een aantal principes dit terrein niet aan de orde komen. uiteen, terwijl het hoofdstuk van van het Chinese buitenlandse beleid Maar zelfs met de blik op Chu en Chen (blz. 91-106) exploreert (zoals niet-inmenging in interne Chinees-Europese relaties is het hoe een tripolaire machtsverdeling aangelegenheden, bescherming van onvermijdelijk dat andere partijen tussen Europa, de Verenigde Staten territoriale en staatssoevereiniteit), niet buiten beschouwing blijven. en China tot stand aan het komen is. die als sinds het midden van de jaren Een voorbeeld hiervan is de bijdrage ’50 worden aangehangen. De ge-

Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Internationale Spectator 225 schetste wederzijdse verwachtingen problemen hebben met de Chinese bijdragen beloven meer inzichten over gedrag in de toekomst strekken militaire ontwikkeling en groeiende in de zich ontwikkelende Chinees- zich in toenemende mate ook uit mondiale aanwezigheid, vormen Europese veiligheidsbetrekkingen tot zogenaamde niet-conventionele deze voorbeelden van Chinees- dan ze waarmaken. Andere slagen veiligheidsaspecten zoals energie en Europese militaire samenwerking en er niet in iets toe te voegen aan wat klimaat, zaken die in de toekomst interactie juist leermomenten voor al genoegzaam bekend is en dragen alleen nog maar aan belang zullen zowel Chinezen als Europeanen – en dus niet veel (nieuws) bij. Bovendien toenemen (Wang, blz. 37-62). in het verlengde daarvan wellicht zou een strakkere redactie en meer Vanuit Europees perspectief ook voor de Amerikanen. aandacht voor taal een aantal hoofd- lijkt China een stuk verder weg Zonder te speculeren, vormen stukken aanmerkelijk leesbaarder te liggen dan voor bijvoorbeeld beredeneerde aannames over de hebben gemaakt. Desondanks is dit Amerika. Desondanks zijn er steeds vooruitzichten van de Chinees- ambitieuze boek in al zijn omvat- meer voorbeelden van werkelijke Europese veiligheidsrelaties een nut- tendheid een welkome aanwinst. Chinees-Europese samenwerking en tig contrast met de meer beschrij- interactie: er vinden militaire oefe- vende bijdragen in deze bundel. Stefan R. Landsberger ningen plaats, zowel in Azië als daar- Het essay van Wacker (blz. 120-134) buiten; en er wordt samengewerkt onderzoekt de vooruitzichten van in gezamenlijke (peace keeping) de betrekkingen en stelt vast dat de Stefan R. Landsberger, sinoloog, VN-operaties (Oertel, blz. 158-177). Europese activiteiten op het gebied is verbonden aan de Universiteit Het meest recente en opvallende van veiligheid – met China, maar van Leiden en de Universiteit van voorbeeld van werkelijke samen- ook elders ter wereld – op hun best Amsterdam. werking tussen beide blokken op bruikbaar kunnen worden genoemd: basis van militaire gelijkwaardigheid van beperkte aard, anders dan de Noot betreft de acties in de Golf van Aden Amerikaanse aanpak, gericht op 1 Zie bijv. http://www.wikileaks.ch/ cable/2005/08/05THEHAGUE2309. ter afschrikking van Somalische pi- preventie en confidence building html, waarin kond wordt gedaan van raterij (Kamerling & Van der Putten, (blz. 132). de veranderingen in de opstelling van blz. 178-194). Terwijl de Amerikanen Naast de vele sterke punten van de Nederlandse regering t.a.v. de opheffing van het wapenembargo, mogelijk China beschouwen als een toe- deze uitgave moeten ook minpunten als gevolg van Amerikaanse diplomatieke komstige militaire bedreiging en worden genoemd. Sommige van de druk.

Chinese opmars en westers onvermogen

Stefan Halper The Beijing Consensus. How China’s Authoritarian Model will dominate the Twenty-First Century. New York: Basic Books, 2010; 312 blz.; € 25,99; ISBN: 978-0-465-01361-6

Er wordt veel geschreven over China. China en zijn geleidelijke uitbreiding ging schuil. Anders dan vele sceptici Daaruit blijkt onzekerheid over de en verankering in de economie van echter, ziet Halper dit ‘gevaar’ niet betekenis van dat land in de huidige het Westen. zozeer op economisch of militair wereldorde. Optimisten en sceptici Stefan Halper, voormalig advi- terrein, noch in een veronderstelde over de toegenomen rol van China seur van de regeringen-Nixon, -Ford Chinese strategie de wereld te willen in die orde staan vaak lijnrecht en -Reagan, neemt een middenposi- domineren, maar in een sfeer van tegenover elkaar. De eersten zijn tie in. Volgens hem zijn de zogeheten waarden. Beijings ‘op de markt gevan mening dat het land zich door ‘Pandaknuffelaars’ veel te kritiekloos oriënteerde autoritaire model’, aldus open benadering vanuit het Westen over China’s ‘vreedzame’ opmars in de auteur, wordt steeds aanlok- geleidelijk wel zal ombuigen in wes- de wereldorde. Ook hebben zij te kelijker voor een toenemend aantal ters, liberaal-kapitalistische richting. veel vertrouwen in de vanzelfspre- landen en verzwakt de aantrekkelijk- Sceptici wijzen daarentegen op de kendheid van de westerse waarden heid van het liberaal-kapitalistische dreiging die van China’s militaire op het wereldtoneel. Achter het model van het Westen in de wereld. opbouw lijkt uit te gaan. Ook vrezen vriendelijke gezicht van de Chinese Daarmee daagt het autoritaire China zij de economische opmars van opmars gaat wel degelijk een drei-

226 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 het Westen in morele en politieke aan dat land gaan geven in interna- permanente afhankelijkheid van zin uit. tionale organisaties. In de VN, waar het buitenland. Om de economie te De impact van het Chinese zich de wereldorde voorheen liet laten groeien, richt China zich niet model doet zich vooral gevoelen in domineren door de westerse idealen, alleen op de Derde Wereld, maar ook de Derde Wereld, waar een steeds laat zich de impact van die steun op het Westen. Deze afhankelijk- groter aantal landen afstand neemt duidelijk gevoelen bij meerderheids- heid biedt kansen voor de Verenigde van het westerse ontwikkelings- stemmingen. Steeds vaker blijkt de Staten en Europa. Volgens Halper model en de daarmee verbonden uitkomst van dergelijke stemmingen bestaat er in China grote angst voor waarden en ideeën over demo- niet ongunstig voor China. interne chaos, zodat de noodzaak cratie en rechtsstaat. Anders dan De ‘consensus’ met Beijing tot economische verstrengeling met het Westen, via het IMF en de draagt echter bij aan de instandhou- het Westen alleen maar groeit. Deze Wereldbank – de vruchten van de ding van autoritaire en omstreden kaart zou door de Amerikanen en zogeheten Washington-consensus – regimes in Afrika, Azië, het Midden- Europeanen juist gespeeld moeten levert Beijing financiële en mate- Oosten en Latijns-Amerika. Het worden om tegendruk te bieden aan riële steun aan de Derde Wereld Chinese model houdt daarmee ook de Chinese invloed in de wereld. zonder dat het daartoe politieke en de sociale, juridische en politieke Maar Halper meent dat zij juist bestuurlijke hervormingen afdwingt. misère in de wereld in stand. hun onvermogen tonen invulling te Afhankelijk van natuurlijke bronnen Halper gelooft niet dat de op- geven aan hun eigen waarden in de uit het buitenland om zijn booming name van China in de ‘respectable’ internationale wereldorde. Mogelijk economy draaiende te houden, wereldorde zal leiden tot ombuiging schuilt de uitdaging van Beijing dan knoopt China zo contacten aan van het Chinese systeem. Om de ook wel meer in dit westerse onver- met ontwikkelingslanden, die niet problemen in eigen land onder de mogen dan in de ‘opmars’ van China zelden een omstreden bestuurlijke duim te houden, is China afhankelijk en zijn autoritaire model op zich zelf. structuur hebben. In ruil voor die van het voortbestaan van zijn eigen steun eist Beijing geen hervormin- autoritaire systeem. Zolang het Steven Schouten gen, maar stelt het wel diplomatieke economisch voortvarend gaat, zal steun en loyaliteit op prijs. Steeds het bovendien de wind uit de zeilen meer landen waarderen de morele kunnen houden van interne, maat- Dr. F.S.L. Schouten is onderzoe- terughoudendheid van China en zijn schappelijke kritiek op dat systeem. ker bij de Wetenschappelijke Raad zo politieke en diplomatieke steun Wel impliceert dit ‘evenwicht’ een voor het Regeringsbeleid (WRR).

Ideëel patroon of politiek realisme: India’s buitenlandbeleid

Rajiv Sikri Challenge and Strategy: Rethinking India’s Foreign Policy. New Delhi: Sage Publications India, 2009; 317 blz; £ 35,=; ISBN: 978-8-1321-0080-5

Harsh V. Pant Contemporary debates in Indian foreign and security policy: India negotiates its rise in the international system. New York: Palgrave Macmillan, 2008; 202 blz.; £ 52,=; ISBN: 978-0-2306-0458-2

De rol die India krijgt toebedeeld India’s opstelling naar regionale internationale positie. Een verras- op het wereldtoneel wordt steeds spelers en problemen lijkt minder sende nucleaire deal tussen India groter. India eigent zich die rol ingegeven door ideële afwegingen en de Verenigde Staten in 20061 voorzichtig toe, balancerend tussen en meer door politiek realisme. De bevestigde dat India niet alleen een de verwachtingen van de wereld groei van de economie, het openen strategische, maar ook een unieke en verantwoording afleggend naar van diplomatieke betrekkingen met positie heeft, temeer daar dit ak- de eigen bevolking. Het thema van Israël en het opbouwen van een koord samenviel met het internatio- ‘non-alignment’ oogt minder domi- nucleair arsenaal hebben langzaam naal veroordelen van Irans nucleaire nant in India’s buitenlands beleid; geleid tot erkenning en een sterkere ambities.2 De vraag is of India zijn

Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Internationale Spectator 227 van oudsher onafhankelijke karakter hoofdstuk bespreekt een voor India die beide landen hebben met landen zal blijven behouden, of zich lang- relevante regio, de vraagstukken en in het Midden-Oosten (Israël, Iran zaam aanpast aan de ongeschre- problemen, en Sikri’s visie op hoe en de Arabische staten), maar ook ven regels van het internationale India deze vraagstukken zou kunnen met landen dichter bij huis, zoals systeem, zoals actieve deelname en benaderen. Hoewel er aandacht is Afghanistan en Pakistan. positie durven kiezen. voor de wordingsgeschiedenis van Het boek van Pant bespreekt De groei die India doormaakte in actuele patstellingen, is de auteur thematisch hoe bepaalde vraagstuk- de jaren ’90 kan worden toegeschre- vooral sterk in het schetsen van de ken en uitdagingen India’s buiten- ven aan twee grote veranderingen: strategische overwegingen die mee- lands beleid hebben gevormd. De het einde van de Koude Oorlog en spelen in het buitenlandbeleid. Soms thema’s die Pant ziet als bepalend ingrijpende economische hervor- is het boek ietwat ongenuanceerd voor India’s buitenlands beleid, mingen.3 Na jaren van betrekkelijk – in o.a. Sikri’s visie op Pakistan, de zijn: de machtsbalans, de nucleaire isolement en economische stagnatie verhouding van China tot India, status, het Midden-Oosten, en het – en het verlies van de Sovjetunie als de ontwikkeling van politieke en energievraagstuk. Pant bespreekt belangrijkste handelspartner – bleek culturele identiteiten van Zuid-Azië bewust niet de problematische het noodzakelijk buiten het kader ten opzichte van India, en de rol van relatie tussen India en Pakistan en de van ‘non-alignment’ te denken. de Verenigde Staten in de wereld, rol van Kasjmir in deze. Pant is van Geleidelijk werden de banden met maar de meerwaarde ligt vooral in mening dat het huidig ‘foreign policy de Verenigde Staten aangehaald, de ‘Indiase’ visie op India’s buiten- discourse’ minder geobsedeerd is diplomatieke betrekkingen aan- lands beleid. Sikri verwacht dat de met Pakistan dan voorheen (blz. 11). gegaan met Israël, en ook sterkte verhoudingen in Zuid-Azië (lees: De tendens van Indiase beleids- de economie aan. De nucleaire India-Pakistan) mettertijd anders makers en diplomaten om ‘beyond proef van 1998 heeft geleid tot een benaderd zullen worden door een Pakistan’ te denken, wordt in dit keerpunt in de positie van India, en volgende generatie diplomaten, die boek voortgezet. in 2000 wees Condoleezza Rice al op in mindere mate gevormd zal zijn Pant is genuanceerder dan Sikri het belang van India als partner.4 door de beleving van oude vijand- en analyseert zorgvuldig ontwik- Onlangs zijn twee boeken schappen en tegenstellingen. Zijn kelingen en hun gevolgen voor verschenen over de veranderende manier van schrijven verraadt dat hij India’s positie in het internationale richting van India’s buitenlands een andere benadering verwelkomt, systeem. Waar Sikri duidelijk een beleid, met een eigen visie op India’s maar zelf nog niet toepast. Indiaas perspectief hanteert, analy- groeiende rol in de wereld. Challenge Sikri’s standpunt betreffende seert Pant als realist de consequen- and Strategy is geschreven door Rajiv India’s buitenlands beleid is helder: ties van keuzen voor India’s positie Sikri, een oud-diplomaat met een India zou ten opzichte van buur- als groeiende wereldmacht. Pant is lange staat van dienst. Zijn opvat- landen geduld moeten betrachten vooral milder in zijn bespreking van tingen over India’s rol in Azië en in en een defensieve houding moeten de relatie Verenigde Staten-India. de wereld kunnen gezien worden als aannemen – vooral in zijn betrekkin- Hij schat onder meer in dat de zg. een ‘handbook for the practitioner’. gen met Pakistan, China en Sri Lanka Rusland-China-India-alliantie als Het boek geeft een heldere strate- – maar het mag zich meer laten zien ‘balancing power’ tegen de positie gische visie op hoe India zich zou in multilaterale aangelegenheden, van de Verenigde Staten, wellicht moeten ontwikkelen, ten opzichte vooral daar waar er een rol van de minder om het lijf heeft dan wordt van welke regionale spelers en in- Verenigde Staten is weggelegd. gedacht, of dan door middel van stituties, en waarom. Contemporary Sikri benadrukt dat, hoewel betere theorieën over internationale betrek- debates in Indian foreign and security verhoudingen tussen de Verenigde kingen kan worden verklaard. Er zijn policy is geschreven door een we- Staten en India te verwelkomen zijn, volgens Pant teveel beperkingen in tenschappelijk onderzoeker, Harsh de twee naties toch duidelijk ver- de bilaterale betrekkingen tussen Pant, die nauwgezet de huidige schillende belangen nastreven (blz. de drie naties, en de voordelen van ontwikkelingen in India’s buiten- 184). Sikri onderscheidt zich daarin een goede verstandhouding met de lands beleid in historisch perspectief van Pant: het nucleaire akkoord Verenigde Staten zijn groter dan de weet te plaatsen, en de debatten en tussen de Verenigde Staten en India nadelen. hun achtergronden schetst die de zou volgens hem vooral voordelig Ook ziet Pant een grote uitda- Indiase bevolking en politieke elites zijn voor de Verenigde Staten, terwijl ging voor de Indiase overheid in het bezighouden. India hiermee zijn ‘strategische formuleren van buitenlands beleid In Challenge and Strategy autonomie’ beperkt. De divergentie met betrekking tot de nucleaire wordt gekeken naar hoe regionale in belangen komt volgens de auteur status, gegeven de huidige ont- spelers zich verhouden tot India: elk ook naar voren in de betrekkingen wikkelingen in de regio (Iran en

228 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Noord-Korea). De vraag is of India Vooralsnog lijkt het alsof het zich assertiever moet opstellen en karakter van ‘non-alignment’ Vidya Marapin studeerde inter- de van oudsher civiele controle op voorzichtig plaatsmaakt voor nationale betrekkingen aan de het militaire arsenaal anders moet politiek realisme. India heeft, onder Universiteit van Amsterdam, en inrichten, of dat de meer defensieve Amerikaanse druk, ermee ingestemd heeft tot voor kort stage gelopen houding van het civiel-militair com- de kwestie-Iran te verwijzen naar de bij het Clingendael Security and plex en een onafhankelijke richting VN-Veiligheidsraad,5 en in een toe- Conflict Programme (CSCP). in het kiezen van allianties vallen te spraak op het International Institute prefereren. Dit dilemma wordt be- for Strategic Studies (Londen, 2010) Noten ïnvloed door drie zaken: 1 de goede wees de Indiase minister van buiten- 1 De ‘Hyde Act’ werd in december 2006 door het Amerikaanse Congres relaties die India onderhoudt met landse zaken Nirumapa Rao op de aangenomen. Iran – mede als onderdeel van India’s ‘clandestiene nucleaire proliferatie’ 2 United Nations Security Council energiebehoefte, en omdat Iran een in de regio,6 daarbij refererend aan Resolutie nr 1696 (juli 2006), gevolgd door resolutie 1737 (december 2006). vroegere partner is in de beweging Noord-Korea. De woordkeuze sugge- 3 Christian Wagner ‘India’s Gradual van niet-gebonden landen; 2 de be- reert dat India zijn neutraliteit enigs- Rise’, in: Politics, jrg. 30, 2010, nr 1, blz. trekkingen met de Verenigde Staten zins opgeeft. Maar, India behoudt 65. 4 Condoleezza Rice, in: Foreign Affairs, – die de relatie tussen India en Iran banden met Israël – van oorsprong jrg. 79, 2000, nr 1., blz. 56. met argusogen bekijken; en 3 India’s geen partner in de ‘non-aligned 5 Blz. 28 van het hier besproken boek oorspronkelijke beleid van ‘non- movement’ – en met Iran – tegen van Pant. 6 Nirupama Rao, ‘Perspectives on alignment’ – dat een onafhankelijke, de wens van de Verenigde Staten in. Foreign Policy for a 21st century India’, ongebonden strategische positie zou De keuzen die India maakt in zijn toespraak op het 3e MEA-IISS Seminar, prefereren boven belangen die zijn buitenlands beleid zijn derhalve niet 22 februari 2010, Londen. ingegeven door (relaties met) andere altijd in een kader te plaatsen, maar mogendheden. Pant ziet nog een kunnen wellicht nog wel als ‘onaf- discussie losbarsten in India tussen hankelijk’ worden getypeerd. links en rechts over de richting en aard van de eigen nucleaire ambities. Vidya Marapin

De Europese Unie en Israël: een onheilig verbond

David Cronin Europe’s alliance with Israel – aiding the occupation. Londen: Pluto Press, 2010; 208 blz.;£ 60,=; ISBN: 978-0-7453-3066-2

David Cronins Europe’s alliance with onderzoeksmedewerker en persvoor- De titel en ondertitel van zijn Israel vult een lang bestaande leem- lichter bij het Europees Parlement boek geven aan dat Cronin partij te op. Veel boeken over de relatie en correspondent bij de Ierse The kiest. In de inleiding legt hij uit Europese Unie-Israël zijn er namelijk Sunday Tribune en de European Voice, waarom hij dat doet. Zijn centrale niet. En dat terwijl de betrekkingen een blad voor Brusselse Europeanen. stelling is dat Israël erin is geslaagd zich de laatste twintig jaar enorm Hij begon over Israël te schrijven met de EU zúlke sterke politieke en hebben uitgebreid, op politiek, toen hij eind 2001 een EU-delegatie economische banden op te bou- economisch, wetenschappelijk en naar Israël begeleidde. Een eerste wen, dat het inmiddels een de facto cultureel vlak. Het boek geeft een ‘eye-opener’ voor hem was de pers- lidstaat van de Unie is. Deze zich goed gedocumenteerd en bondig conferentie van toenmalig premier voortdurend verdiepende relatie overzicht van de ontwikkelingen op Ariel Sharon bij die gelegenheid gaat echter gepaard met grove en de belangrijkste beleidsterreinen en (‘arrogant’, ‘denigrerend’, ‘agres- voortdurende schendingen door bevat informatie tot en met maart sief’). Het tweede schok-moment Israël van mensenrechten en het in- 2010. was een conferentie in het Europees ternationaal recht, zoals vastgesteld De Ier Cronin is correspondent Parlement over de onvervreemdbare door de VN-Veiligheidsraad en het in Brussel van het persbureau Inter rechten van de Palestijnen in 2007. Internationaal Gerechtshof (overbe- Press Service. Daarvóór was hij kende voorbeelden zijn de militaire

Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Internationale Spectator 229 bezetting van Palestijns gebied, de Cronin beschrijft in detail en zeer halen uit EU-programma’s, een situ- bouw van nederzettingen – met goed onderbouwd – zijn boek telt atie waar de Europese Commissie inmiddels 500.000 joodse bewoners 470 voetnoten – hoe de uitbreiding volgens Cronin nauwelijks tegen – en de scheidingsmuur, waar die op van de betrekkingen met Israël optreedt. Palestijns gebied staat. Schendingen verliep, zelfs in de periode dat Israëls Hoofdstuk 5 beschrijft hoe de EU die de EU sinds jaren verbaal en op behandeling van de Palestijnen een samenwerking met bedrijven toelaat papier veroordeelt, maar waaraan zij dieptepunt bereikte (hoofdstuk 1); die producten of diensten leveren geen beleidsconsequenties verbindt. hoe de Unie zich graag op sleeptouw aan de illegale nederzettingen en Integendeel, sinds midden jaren liet nemen door de Verenigde Staten ten behoeve van de scheidingsmuur. negentig heeft de EU de betrekkin- (hoofdstuk 2); de hulpprogramma’s Aan Israëlische kant wordt de rol gen met Israël gestaag uitgebreid en van de EU voor de Palestijnen in feite belicht van wapenfabrikant Elbit, de verdiept. In 2000 trad het Associatie Israëls bezetting betaald hebben Saban Capital Group, Bank Leumi en Akkoord tussen de EU en Israël in in plaats van Israël zelf hiervoor te Steimatsky; aan Europese kant van werking, dat onder meer Israëlische laten opdraaien, iets waartoe dat de Frans/Belgische bankgroep Dexia, producten vrije toegang biedt tot de land als bezettende macht verplicht het Franse Veolia, Volvo en zelfs van reusachtige EU-markt. Sinds jaren is (hoofdstuk 3); hoe Israëlische de Europese Investerings Bank, die neemt Israël al deel aan de miljar- wapenfabrikanten grote voordelen via leningen aan Israëlische banken den omvattende Onderzoeks- en halen uit de wetenschappelijke en indirect activiteiten in nederzet- Ontwikkelingsprogramma’s van de handelsbetrekkingen met de EU tingen financiert. Hij besteedt ruim EU. In 2007 lanceerde de Europese (hoofdstukken 4 en 5); en hoe de aandacht aan de wederzijdse wa- Commissie het EU-Israel Business activiteiten van Israëlische lobbyor- penhandel, daarbij bronnen citerend Forum, een ontmoetingsforum voor ganisaties ertoe hebben bijgedragen volgens welke elf van Israëls twintig de particuliere sector, die tot dan toe dat Europese beleidsmakers menen belangrijkste wapenleveranciers EU- slechts bestond voor economische dat het in hun belang is nauwe lidstaten zijn. Zeer informatief is ook zwaargewichten als de Verenigde banden met Israël te onderhouden de passage over de nauwe betrok- Staten, Japan, Rusland en India. (hoofdstuk 6). Cronin wijdt zijn laat- kenheid van de Israëlische wapen In juni 2008 besloten de Europese ste pagina’s aan de vraag hoe een industrie bij die van Roemenië. ministers van buitenlandse zaken doeltreffend einde te maken aan wat In de laatste acht pagina’s zet de bestaande betrekkingen op een hij deze ‘unholy alliance’ noemt. Cronin, zonder zich illusies te maken, nog hoger plan te tillen via een zg. Gezien het belang van de erin uiteen dat de EU goede mogelijkhe- ‘upgrading’ (een besluit dat overi- vermelde informatie verdienen de den heeft het tij te keren. De EU is gens in 2009 voorlopig in de ijskast hoofdstukken 4 en 5 hier wat meer Israëls grootste handelspartner. De werd gezet). Eind 2008 gingen alle aandacht. Gedetailleerd beschrijft geweldige EU-markt is van levens- EU-lidstaten die ook lid zijn van de Cronin namelijk de deelname in EU- belang voor de kleine Israëlische NAVO akkoord met een ‘individual programma’s van Israëlische defen- economie. Met het Associatie cooperation program’ tussen deze siebedrijven, die vaak direct aan het Verdrag heeft Europa een belangrijk organisatie en Israël. Israëlische leger leveren of bij de be- instrument in handen om Israël te Kort na het einde van de massale zetting betrokken zijn. Daarbij gaat beïnvloeden. Art. 2 maakt het bevor- aanval op Gaza in januari 2009 keur- hij ook in op de problematiek van zg. deren van de wederzijdse betrek- de de EU-Ministerraad twee han- ‘dual use’-producten of -diensten, kingen uitdrukkelijk afhankelijk van delsakkoorden met Israël goed. Niet d.w.z. zaken die op het eerste gezicht het respecteren van mensenrechten. lang na de Dubai paspoort-affaire, niet militair van aard zijn, maar die In een opmerkelijke Opinie van de bloedige aanval op het Turkse in de praktijk even goed voor zulke maart 2009 laat de hoogleraar Takis Freedom Flottilje en terwijl Israël doeleinden gebruikt kunnen worden. Tridimas zien dat de bepalingen doorbouwde in nederzettingen, Hetzelfde geldt voor het van Art. 2 niet slechts nagestreefd gingen in mei 2010 alle EU-lidstaten onderscheid tussen de beleidster- dienen te worden, maar metterdaad akkoord met Israëls toetreding tot de reinen ‘veiligheid’ en ‘militair’. Waar verplichtingen scheppen. Bij vast- OESO. Kan het nog verbazing wek- Israëlische deelname aan program- stelling van voortdurende en grove ken dat Israël onder deze omstandig- ma’s voor het eerste is toegestaan, schending van mensenrechten móet heden geen enkele aandrang voelt is dat voor militaire zaken niet het de EU wel bepaalde actie onderne- om de rechten van de Palestijnen te geval. Het onderscheid wordt in de men. In een beleidsdocument uit respecteren of een oplossing van het praktijk echter steeds lastiger te ma- 1995 noemt de Europese Commissie Israëlisch-Palestijns conflict naderbij ken. Relevant zijn ook de voorbeel- een breed scala aan maatregelen die te brengen? den van in bezet gebied gevestigde de EU in zulke situaties kan nemen. Israëlische bedrijven die voordelen

230 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Cronin kiest voor het intrek- staat-oplossing, daarbij kiezend voor tuiging alle gelijk aan zijn kant te ken van handelspreferenties de laatste. Het EU-beleid kan volgens hebben. Kenners van de problema- en van Israëls deelname aan Cronin eenvoudig geen van beide tiek zullen hier echter gemakkelijk Onderzoeksprogramma’s. Dit zal naderbij brengen. Dat doet immers overheen lezen en niet verrast zijn een merkbaar effect hebben op een niets meer dan het verdedigen van door zijn visie en beleidsconclusies. open economie als de Israëlische. een status quo, die de Israëlische Niet-ingewijden zouden zich eraan Daarnaast zet hij uiteen waarom een journaliste Amira Hass omschrijft kunnen storen. Niemand echter kan wereldomvattende boycot van Israël als ‘een bijzondere mengeling van om de uitvoerig gedocumenteerde noodzakelijk is. Ten eerste omdat militaire bezetting, kolonialisme, feiten en bronnen heen. En die zijn zo’n campagne succesvol is geweest apartheid, beperkt Palestijns zelfbe- verrassend en soms zelfs schokkend in de strijd tegen Zuid-Afrika’s stuur in enclaves en een democratie genoeg. apartheidsregime. Ten tweede om- voor joden’. dat de roep om een boycot niet van Wil men per se punten van kri- Willem Aldershoff Westerse geitewollensokken-activis- tiek vinden op het boek, dan zou ten komt, maar van de Palestijnen vermeld kunnen worden dat Cronins zelf (overigens ook gesteund door partijdigheid duidelijk naar voren Willem Aldershoff is een te joodse individuen en groepen in komt. Dat blijkt ook uit zijn soms Brussel gevestigde jurist. Israël en de Verenigde Staten). Kort wat ironisch/cynisch taalgebruik beschrijft hij de voor en tegens van en een manier van schrijven die een twee-staten- en een eenheids- voort lijkt te komen uit de over-

Berlusconi: held of boef

Anne Branbergen & Martin Šimek Silvio, Modern leiderschap. Amsterdam: De Bezige Bij, 2010; 328 blz.; € 19,90; ISBN:978-90-2345-821-0

Anne Branbergen, correspondente in de topjes van zijn vingers. Vorm en een nieuwe (Nederlandse) voetbal- Rome voor een aantal Nederlandse timing zijn de ingrediënten van dit spits. De aanhang van de rossoneri media, en Martin Šimek, schrijver mediaspel. Zijn overmacht in dit bejubelt hem daarvoor. Voor niet-Ita- maar vooral bekend van radio en Italiaanse politiek is op dit gebied lianen is deze bovengenoemde gang tv, hebben samen een dagboek overweldigend. van zaken moeilijk te begrijpen, laat bijgehouden over Silvio Berlusconi. Opvallend is – althans van- staan te doorgronden. Zij noteerden wat er gedurende uit Nederlands perspectief – dat De auteurs slagen er op voortref- een jaar (vanaf september 2009) in Berlusconi meerdere rollen tegelij- felijke wijze in de machtsuitoefening de Italiaanse pers verscheen over il kertijd vervult: hij is minister-pre- van Berlusconi in de vorm van dag- Presidente del Consiglio dei Ministri, sident, maar ook ondernemer en me- boekfragmenten te analyseren, te zoals Berlusconi’s officiële functie diatycoon. Daarbij gedraagt hij zich illustreren en te becommentariëren. heet. als een (overjarige) playboy. Hij heeft Zij zijn overduidelijk gefascineerd Berlusconi is al ontelbare malen de afgelopen jaren op dit gebied door de wijze waarop Berlusconi de afgeschreven. Te midden van vele een stevige reputatie opgebouwd, huidige Italiaanse politiek naar zijn vermeende en echte schandalen die, om het zacht uit te drukken, het hand zet. Op rake wijze schetsen zij weet hij zich echter (nog) staande ambt dat hij bekleedt in binnen- en ook de tegenpolen van Berlusconi’s te houden. Hij lijkt op een kat met buitenland ernstig heeft geschaad. macht: de vele meelopers en op- zeven levens. Macht is het sleutel- De term ‘bunga bunga’ als verwij- portunisten op de rechtervleugel woord voor Berlusconi. Hij weet hoe zing naar zijn feestpartijen heeft in- van zijn partij, die een graantje van macht te veroveren en hoe haar te middels ook buiten Italië bekendheid Berlusconi’s macht proberen mee behouden. Als middel om macht te gekregen. En alsof het de gewoonste te pikken; de onthutsend zwakke bereiken en uit te oefenen, maakt hij zaak van de wereld is, koopt hij tus- ‘linkse’ oppositie, die zwaar leunt gebruik van zijn media-imperium. sen de bedrijven door, als voorzitter op reflexen uit het Koude Oorlog- Hij beheerst het mediaspel tot in van de voetbalclub AC Milan, even tijdperk; de rechterlijke macht,

Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Internationale Spectator 231 die op obsessieve wijze Berlusconi text. In hun visie is hij een typisch gen voor de hand: de fragmenten probeert een voetje te lichten en bij product van de Italiaanse maat- overlappen onvermijdelijk qua voortduring – en vooral: ongevraagd schappij, die in veel opzichten een thema of onderwerp. De auteurs – in zijn verleden aan het graven is; sterk van het algemeen Europese af- hadden er bijvoorbeeld een essay de niet door Berlusconi gecontro- wijkend historisch ontwikkelingspro- aan toe kunnen voegen, waarin zij leerde pers, zoals de televisiezender ces heeft doorgemaakt. Aangezien zich even hadden losgemaakt van de Rai Tre en het dagblad La Repubblica, de Italiaanse politieke cultuur – zoals actualiteit. Ook ware het wenselijk die hem de eretitel van ‘nationale overal – een afspiegeling is van dit geweest als duidelijk was geworden potsenmaker’ heeft toegedacht. En historische ontwikkelingsproces, valt wie welke dagboekfragmenten had over de pers gesproken: volgens de er veel op zijn plaats. Al stemt dit al- geschreven. Maar dit zijn slechts auteurs verkondigt vooral de buiten- les niet bijster optimistisch over het kanttekeningen bij een zeer leesbaar landse pers – de Nederlandse niet Italiaanse politieke systeem. boek over een moeilijk te doorgron- uitgezonderd – niet gehinderd door Tot slot: kan een boek dat in den fenomeen. enige kennis van zaken hele en halve een ongebruikelijke vorm (dagboek- onwaarheden over Berlusconi. fragmenten) en door twee auteurs Bram Boxhoorn De auteurs bekijken Berlusconi is geschreven een goed boek zijn? dus niet door een Nederlandse bril, Deze dagboekvorm is op zijn minst maar plaatsen zijn optreden in een ongebruikelijk voor een politieke Dr Bram Boxhoorn is directeur Italiaanse politiek-historische con- beschouwing en de nadelen lig- van de Atlantische Commissie.

ALGEMENE REDACTIE INTERNATIONALE SPECTATOR

Dr J.Q.Th. (Jan) Rood, hoofdredacteur; hoofd strategisch onderzoek Prof.dr. P.R.J. (Paul) Hoebink, hoogleraar ontwikkelingssamen- van het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen werking aan de Radboud Universiteit Nijmegen, directeur Centre Clingendael te Den Haag, voorzitter Nederlands Genootschap voor for International Development Studies (CIDIN) aan de Radboud Internationale Zaken (NGIZ) Universiteit

Drs P.A. (Peter) Schregardus, eindredacteur, Instituut Clingendael Dr S. (Sipke) de Hoop, universitair hoofddocent Midden- en Oost- Europese geschiedenis, afdeling geschiedenis van de Faculteit der Drs G.J. (Gerard) Telkamp, eindredacteur, Instituut Clingendael Letteren van de Rijksuniversiteit Groningen, tevens docent Conflict Studies & Post-Conflict Reconstruction, Nederlandse Defensie Prof. dr E. (Edwin) Bakker, hoogleraar terrorisme en contraterro- Academie (NLDA) te Breda risme aan het Instituut Bestuurskunde van de Universiteit Leiden, directeur Centrum voor Terrorisme & Contraterrorisme van Campus Prof.dr W. (Wil) Hout, Professor of Governance and International Den Haag Political Economy, International Institute of Social Studies (ISS Den Haag), Erasmus Universiteit Rotterdam Prof. dr S. (Sven) Biscop, Directeur van het Programma ‘Europe in the World’ van het Koninklijk Instituut voor Internationale Betrekkingen Dr M. (Mendeltje) van Keulen, Europa-adviseur bij de Tweede Kamer Egmont te Brussel, hoofdredacteur Studia Diplomatica, tevens gast- van de Staten-Generaal professor EU buitenlands en veiligheidsbeleid aan de Universiteit Gent en aan het Europacollege te Brugge Drs J.C. (Han) Mulder, oud-hoofdredacteur van het Leidsch Dagblad, oud-hoofd voorlichting van het Ministerie van Volksgezondheid, Prof. dr D. (David) Criekemans, gastprofessor Belgisch en vergelij- Welzijn & Sport (VWS) kend buitenlands beleid aan de Universiteit Antwerpen, tevens docent Geopolitiek aan het International Centre for Geopolitical Prof.dr C.W.A.M. (Kees) van Paridon, hoogleraar economie in Studies (ICGS) te Genève en senior onderzoeker bij het Vlaams de Faculteit der Sociale Wetenschappen, Erasmus Universiteit Steunpunt Buitenlands Beleid Rotterdam

Dr E. (Edith) Drieskens, Senior Research Fellow, Clingendael Prof. dr R.A. (Ramses) Wessel, hoogleraar recht van de Europese Unie Diplomatic Studies Programme, tevens verbonden aan de en andere internationale organisaties aan de Universiteit Twente Katholieke Universiteit Leuven Prof. dr J.W. (Jaap) de Zwaan, directeur Nederlands Instituut voor Dr L.J. (Larissa) van den Herik, universitair hoofddocent, Internationale Betrekkingen Clingendael te Den Haag, tevens Grotius Centre for International Legal Studies, Faculteit der hoogleraar recht van de Europese Unie, sectie Europees Recht, Rechtsgeleerdheid van de Universiteit Leiden Capaciteitsgroep Publiekrecht, Faculteit der Rechtsgeleerdheid van de Erasmus Universiteit Rotterdam.

232 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Signalementen

Deze rubriek staat onder redactie van drs Joris Kreutzer, doe ook alle bijdragen aan deze aflevering verzorgde. De aanwinstenlijst van de bibliotheek van Instituut Clingendael wordt maandelijks gepubliceerd op de Clingendael-website: www.clingendael.nl/resources/library/acquisitions

Jonathan Holslag Trapped giant: China’s Military Rise. afwegen of ze moeten vertrouwen New York: Routledge, 2010; (Adelphi Series); 160 blz.; € 18,=; op militaire uitbreiding, of dat ze ISBN: 978-0-415-66989-4 beter kunnen samenwerken met China, om zo de Volksrepubliek meer richting de rol van een verantwoor- Hoe ondermijnt de militaire moder- Amerikaanse dominantie in de Stille delijke supermacht te sturen. Dit nisering van China het beleid van Oceaan. Er komen vanuit Peking be- boek analyseert de onverbiddelijke vreedzame ontwikkeling dat Peking loften dat China een vreedzame reus opkomst van China van een agrari- voert? Waarom moderniseert China zal zijn, maar dit heeft de andere re- sche samenleving naar een economi- zijn marine? Waarom is een militaire gionale mogendheden er geenszins sche grootmacht. Jonathan Holslag status quo tussen de Verenigde van overtuigd dat Peking niet zal onderzoekt hoe Peking dit pad van Staten en China in de Stille Oceaan proberen zijn toenemende macht in militaire en economische groei heeft onwaarschijnlijk? Hoe reageren te zetten om bijvoorbeeld langdurige bewandeld. Hierdoor laat hij zien China’s buurlanden op China’s mili- territoriale claims door te drukken welke uitdagingen China beleids- taire ontwikkelingen? Deze vragen of de belangrijkste vaarroutes in de makers zal bieden. Volgens Holslag en meer komen aan bod in Jonathan regio te beheersen. Onzekerheid over moeten zij de ontwikkelingen in Holslags nieuwe boek. Gesterkt de goede bedoelingen van China zou China nog veel nauwlettender in de door zijn economische groei en kunnen leiden tot een nieuwe en gaten houden. De vraag is namelijk toenemende militaire macht, komt onvoorspelbare wapenwedloop in welke keuze Peking zal maken in de China steeds meer bovendrijven als de regio. Op korte termijn zullen de afweging tussen vreedzame ontwik- de belangrijkste uitdager van de regionale overheden echter moeten keling en machtsuitbreiding.

Esra Bulut Aymat (red.) European Involvement in the Arab-Israeli Conflict. Parijs: European Union Institute for Security Studies, 2010; (Chailliot Papers); 127 blz.; € 11,=; ISBN: 978-92-9198-176-2 solution’ uiterst ver weg lijkt te zijn. De schrijvers van deze studie stel- De afgelopen jaren hebben achter- sinds de jaren ’80 een terugkerend len dat de EU, om weer een rol te eenvolgende, door de Verenigde thema in de Europese diplomatie spelen in de beheersing en oplos- Staten ondersteunde, onderhan- met betrekking tot het conflict. De sing van het conflict, het ideaal van delingen tussen de Palestijnen en schrijvers concluderen echter dat een Palestijnse staat moet loslaten. Israëliërs geen enkel noemenswaar- deze pogingen, hoe goed bedoeld De EU moet haar eigen normen en dig resultaat gehad. In deze Chaillot ook, gefaald hebben en dat de kans regels en de internationale wetge- Paper, samengesteld door Esra Bulut dat ze in de toekomst wél slagen ving centraal stellen in haar beleid. Aymat, wordt onderzocht wat de uiterst klein is. Geconcludeerd wordt Of de uiteindelijke oplossing van het EU zou moeten doen om een rol te dat het doel van een Palestijnse conflict nu ligt in het creëren van een spelen in het Palestijnse conflict. staat voorlopig onbereikbaar is. Palestijnse staat of niet, de mensen- Pogingen een vreedzame en stabiele Aymat stelt dat in de huidige situatie rechten en internationale wetgeving Palestijnse staat te creëren, vormen ‘the very possibility of a two-state zullen uiterst belangrijk blijven.

Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Internationale Spectator 233 Robin Mills Capturing Carbon: The New Weapon in the War against Climate Change. Londen: Hurst & Co Publishers, 2010; 288 blz.; € 50,=; ISBN: 978-1-84904-033-4 en in bossen doet. Naast een analyse van de kosten en baten, behan- De pogingen van het kabinet-Rutte beweerd. De belangrijkste vraag die delt hij ook uitgebreid de politieke op enkele plaatsen in Nederland Mills stelt is of overheden en samen- kwesties rondom de opslag. Hierin koolstofdioxide onder de grond op levingen deze controversiële techniek beschrijft hij veranderingen in beleid te slaan, hebben tot veel protest zullen omarmen. Capturing Carbon is die noodzakelijk zijn, de reacties van geleid. Zoveel zelfs, dat het erop lijkt één van de eerste boeken die op een burgers en de economische kansen dat het kabinet wil overgaan op de serieuze manier naar de opslag van die de nieuwe technologie biedt. duurdere optie van opslag onder de CO2 kijken, waarbij de noodzaak van Vervolgens analyseert Mills de risico’s zeebodem. In het boek Capturing de technologie en de componenten die er met de opslag van koolstofdi- Carbon: The New Weapon in the War om de technologie te laten werken oxide verbonden zijn. Hij sluit af met against Climate Change analyseert worden geanalyseerd. Mills behan- de conclusie dat grootschalige opslag

Robin Mills deze nieuwe technologie. delt de technische details van het van CO2 een noodzakelijk wapen is in

Mills onderzoekt of zij echt zo veilig opslaan van CO2 en vergelijkt dit met ‘the war against climate change’. en milieuvriendelijk is als vaak wordt hoe de natuur hetzelfde in de bodem

Leslie Holmes (red.) Trafficking and Human Rights: European and Asia-Pacific Perspectives. Cheltenham: Edward Elgar Publishing, 2010; 264 blz.; € 80,=; ISBN: 978-1-84844-159-0

Mensenhandel wordt algemeen be- bij ze de nadruk leggen op Europa, gezien. Na de obstakels om mensen- schouwd als de snelst groeiende tak Zuidoost-Azië en Australië. Een handel tegen te gaan, onderzoeken van de clandestiene handel. Sinds belangrijk thema van deze bundel, de schrijvers ook welke maatregelen het begin van de jaren ’90 krijgt de samengesteld door Leslie Holmes, het beste werken om mensenhan- bestrijding van deze handel binnen is dat veel staten en organisaties del tegen te gaan en waarom deze overheden en internationale organi- op mensenhandel reageren op een werken. Ten slotte geeft Holmes zelf saties ook steeds meer prioriteit. Dit manier die de rechten van de slacht- een hele reeks concrete beleidsaan- komt niet alleen door de groei van offers van deze ‘branche’ ondermijnt. bevelingen waarmee het probleem mensenhandel, maar ook omdat de Zo demoniseren de moderne media bestreden moet worden. Volgens gevolgen ervan voor veiligheid en slachtoffers regelmatig, werken hem is mensenhandel een ‘appall- mensenrechten steeds duidelijker corrupte ambtenaren voor de smok- ing, vicious crime that deserves to worden. In dit boek behandelen kelaars en worden de slachtoffers be strongly and unambiguously internationale experts het meest re- door overheden vaak als grotere condemned’. cente onderzoek op dit gebied, waar- criminelen dan de smokkelaars

234 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Summaries

Anno Bunnik which have created a true political NATO countries and al-Qaeda does argues that the popular revolts in landslide in North-Africa and the not need Afghanistan as the move- the Arab world demonstrate to the Middle East, conflicts have erupted ment enjoys considerable freedom world the bankruptcy of al-Qaeda, in Libya between rebels and Kadhafi- of movement in Pakistan and Saudi as it has failed to come up with ef- adherent government troops. The Arabia. A victory in Afghanistan is fective strategies to channel popular major difference between the blocked by the support given to the frustrations and grievances. What situation in Libya and that in, e.g., Taliban and al-Qaeda by Pakistan happens at present is a popular and Egypt is that Colonel Muamar and Saudi Arabia, America’s allies. almost spontaneous revolt against Kadhafi does not seem to hesitate In contrast, Iran has been helpful the oppressive regimes that have using heavy force against his own in ousting the Taliban government been criticized for their repressive population. The armed forces (or and now contributes considerably nature for a long time and by parts of them) also do not seem to to the socio-economic development many. First and foremost by violent refuse to execute those orders, as of Afghanistan. It is argued that the Islamist groups such as al-Qaeda and has happened in similar situations Taliban consists of a broad front regional affiliates like al-Qaeda in in other countries. Many foreigners of organisations, that are actively the Islamic Maghreb and al-Qaeda in who were present in Libya as tour- soliciting the support of the Afghan the Arabian Peninsula; they consider ists, diplomats, employees in the oil population. At the same time NATO these corrupt oppressive regimes sector or otherwise, understandably has been seriously weakened by re- as the ‘near enemy’, declaring them wished to leave the country as soon proaches and differences of opinion justified targets of Islamic militancy. as possible. As the conflict esca- between the United States and its Jihad in this framework becomes lated, escaping became increasingly European allies. President Obama in- the only solution. But despite the difficult for foreigners and entirely tended to start withdrawing troops destructive words and actions by impossible for the Libyan population. in the Summer of 2011, but the plan al-Qaeda aimed at this near-enemy, Following a failed Dutch evacuation was blocked by the American army they have not had the strength nor attempt and the recent resolution of leadership. It is the author’s opinion the inspirational doctrine to mobi- the UN Security Council, the author that the European countries should lize the masses or to bring about a analyses two international legal hold on to the Obama plan. substantial public revolt that truly aspects of this conflict: first the (il) threatens the position of these sup- legality of military evacuation opera- A. van Staden pressive regimes. What these violent tions by several states; and secondly, in his introductory essay to the Islamist organizations have failed the potential initiation of criminal following five articles on the BRICS to accomplish in all these years, the investigations against Kadhafi be- countries, states that the acronym citizens protesting in the streets of fore the International Criminal Court BRICs, as a description of the group Cairo and other cities in the region in The Hague. of largest emerging countries, is have achieved in a matter of days. widely held as one of the most Not in the name of God or an all- Sietse Bosgra striking symbols of the power shift encompassing ideology, but out of argues that the NATO countries unfolding in the present world sys- a real desire for social justice, better should aim at a peaceful end to the tem. The countries involved (Brazil, employment opportunities, less cor- war in Afghanistan, now that it is Russia, India and China), departing ruption and more political freedom. generally acknowledged that the from a low level of economic devel- Such demands – and not Jihad – are Taliban cannot be beaten. In this opment, have succeeded in entering the real drivers of effective change in most explosive part of the world, the class of middle income states the region. the U.S.-led war in Afghanistan in a relatively short period of time. and the border areas of Pakistan Continuous high growth rates raise Freya Baetens constitutes a major breeding ground expectations of their further rise on discusses aspects of international for Islamic extremism. Besides, the world’s rank order of economic law in the current Libyan con- the war does not make sense: the strength, and of western countries flict. In the wake of the uprisings Taliban do not pose a threat to the being overtaken by them. Will the

Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 Internationale Spectator 235 new global balance of power and form could be increased even more. China. The GNP growth indeed has the future world order, if attain- Democracy has been vibrant and accelerated and ICT-related exports able, be founded on the combined effective in terms of governability have risen sharply. At the same time, strength of the BRIC countries? The despite potential institutional weak- however, many of the problems author concludes that this outcome nesses. These developments have which have disturbed the Indian is not likely. While recognizing that repositioned Brazil internationally. economy in the past, continue to re- the age of western hegemony may Its role as regional leader, emerging strain a broad-based development: a be over, he argues at the same time economy and effective democracy galloping population growth, a poor that the BRICs are held together by a has strengthened its international educational structure, massive graft, common, rather peripheral position standing and the ambitions of its hunger and impoverishment among in the global system of economic foreign policy. The recently inau- the mass of the population and agri- governance as much as they are gurated government of President cultural slackness. Purchasing power divided by conflicts of strategic inter- Dilma Rousseff faces the challenge at the bottom of society has not est. Rather than a tight coalition or to further these achievements and increased and the consumer-induced alliance counterbalancing the United to deal with remaining problems. growth remains limited to a rather States as the pre-eminent power Crime, violence and insecurity small segment of the population. for the time being, the four (five combined with severe and persistent The comparison of overall growth if South Africa is included as from social inequality and exclusion are and of separate indicators thus puts now) countries do constitute a loose arguably among the most pressing India far behind China. If structural association seeking to achieve a lim- of these problems. constraints remain unattended to, ited goal: acquiring more influence India may remain refrained within a in formal and informal multilateral André Gerrits straightjacket of lopsided develop- institutions dealing with important discusses whether in the case of ment. economic and monetary develop- the Russian Federation, member- ments in the world. ship of the BRICs has evolved from a Frans Paul van der Putten catchy idea to geopolitical reality. No looks at how China’s behaviour as Kees Koonings country has ever asked to become a major actor on the international surveys Brazil which over the past a BRIC member: the BRIC concept stage is developing. He discusses decade has been experiencing an was developed at investment bank the geographic dimension of China’s important process of transformation Goldman Sachs. However, the BRIC expanding influence, the means from a ‘sleeping giant’ into an active notion of a group of emerging by which it exerts influence, the and assertive ‘middle power’. This countries whose growing economic use of pressure on other countries, transformation is driven by econom- clout will change the global political and its position with regard to the ic, social, political and diplomatic landscape has taken root. Increasing existing international order. As developments. The author presents criticism of Russia’s BRIC status in an the author shows, China avoids a brief analysis of these changes. economic sense has made Russia’s confrontations with other powers. A number of success factors are leadership to stress BRIC’s political It is not an exporter of ideology and highlighted, but also some problems dimension. So in the end BRIC has it prefers to use economic rather and obstacles the country is facing become an instrument of Russian than military means to protect its are discussed. Among the success foreign policy in the context of its interests. Because China safeguards factors are the solid economic promotion of a multipolar world or- the political and economic diversity growth of the past decade that has der with the RF playing a prominent of the international system, its rise made Brazil into an emerging power and autonomous role. has a major impact on global affairs. for natural resources, agriculture, Due to its economic expansion China energy and advanced manufactures. Kristoffel Lieten is increasingly drawn into interna- Social change has included concert- concentrates on India, which since tional political issues. While the ed poverty alleviation policies but the 1990s has been referred to as the country is generally reluctant in this the ambition and pace of social re- rising giant in Asia, together with

236 Internationale Spectator Jaargang 65 nr. 4 | April 2011 regard, it takes forceful action when than criticising voices realise. With Strategy in order to integrate the its domestic stability is at stake. the rise of the larger region – due to Western Balkans into the Union. India and China – ASEAN’s leverage Croatia’s succeeding in becom- Ineke van Kessel on security developments is also ing a full member of the EU will analyses how South Africa’s likely to increase. positively affect the development of concerted lobby to join BRIC was other candidate member states in rewarded late last year with an of- Stéphanie Kneppers that area of Europe, like Serbia and ficial invitation from its main spon- discusses possible consequences of Montenegro. Furthermore, Croatia sor, China. Although South Africa’s the relationship between Gazprom can play a key role in the Union’s economic weight and growth rate and the Kremlin and its impact energy diversification strategy by pale in comparison with the Big Four on European energy security. facilitating LNG to be transformed emerging markets, the country has Under Vladimir Putin’s presidency, into natural gas to be transported successfully advertised itself as the Moscow reasserted control over by the North-South gaspipeline gateway to the African continent. the Russian gas sector. Since 2005 Interconnector in Central Europe. While its efficient communication the Russian state owns a control- Although the general climate within and financial services indeed make ling stake in Gazprom. After the the EU is against further extension South Africa a natural bridgehead Russian-Ukrainian gas crises of of the Union, the conclusion is justi- into Africa, Pretoria’s claim to act as 2006 and 2009 Europe’s depend- fied that Croatia has a good chance spokesman on behalf of the African ence on Russian gas supplies has of becoming a member of the Union continent is less self-evident. Sub- become a source of concern to the in the near future. Ratification of the Sahara Africa generally welcomes EU member states. It was feared that Treaty of Accession in the national South African investment and trade Russia might use Gazprom and its parliaments of the member states opportunities, but South Africans are gas supplies as political leverage in once the chapters are closed will often resented for their overbearing Europe. Additionally, concerns were not hamper Croatia’s membership arrogance and perceived pro-west- raised about a shortfall in Russian aspirations, due to the fact that ern bias. As the new kid in BRICS, gas production in the near future. Croatia has been subject to the most South Africa will gain in political Moreover, it was asserted that extensive screening and monitoring influence and confidence. European energy security could be of a candidate member state so far. further endangered by the establish- Marcel de Haas ment of a gas cartel, in which Russia Edith Drieskens, Louise van explains the development of security would play a leading role. However, Schaik & Jonna Gjaltema, policy within the Association of the financial crisis of October 2008, building upon a high-level semi- Southeast Asian Nations (ASEAN). the rapid growth in US production of nar that was organised by the This organisation has gradually set unconventional gas, and an increase Clingendael Institute in October up a number of security fora, such in supply of LNG have changed the 2010, explore the potential impact as the ASEAN Regional Forum and global energy market. of the new European External Action the East Asia Summit. However, Service on national diplomacy, not only regional players, but also László Marácz notably on the organisation of Dutch global powers with an interest in deals with the state of Croatia’s diplomacy. Moving forward, it raises this region – the United States, accession to the European Union. the question whether the European Russia, China and the EU – have Although seven chapters of the Union’s response to the situation in been invited by ASEAN to join the acquis communautaire still have to Libya could lead to closer coopera- discussions in these fora. Keeping be negotiated with the European tion in consular affairs. an eye on China as a rapidly rising Commission and some drastic political, economic and military star measures have to be taken in the is a key element of ASEAN’s policy shipbuilding industry and in the of including other countries into its fight against corruption, Croatia’s structures. Although ASEAN’s role becoming a full EU-member will in (preventing) internal conflicts speed up under the Hungarian EU within member states or in pos- presidency in the first half of 2011. sible disputes between member The Hungarian EU presidency is not states is not so evident because of only interested in the extension of its principle of non-interference, the EU with a friendly neighbour, diplomatic pressure behind the it is also strongly supporting the scenes is probably more important European Commission’s Danube 113054-10 Doelwit vrede_Inter Spect ad 230 x 170 mm 29-03-11 13:31 Pagina 1 –Ingezonden mededeling–

Doelwit vrede Vier debatten over militaire missies Met o.a. Eimert van Middelkoop, Bert Bakker, Harry van Bommel (ovb), Jan Pronk, Kees Homan en Henk Sollie

Gespreksleiding: Mark Kranenburg (Journalist NRC Handelsblad)

‘Besluitvorming: daadkracht of draagvlak?’ Donderdag 31 maart, 20:15 uur ‘Oorlog of ontwikkeling?’ Donderdag 21 april, 20:15 uur ‘Nederland in de wereld’ Donderdag 12 mei, 20:15 uur ‘Mens en missie’ Woensdag 8 juni, 20:15 uur

Locatie: De debatten zullen plaatsvinden in de locatie van het Huis voor democratie en rechtsstaat in Den Haag, Hofweg 1H (5de verdieping).

Kijk voor meer informatie op www.doelwitvrede.nl

Deze debatten worden mede mogelijk gemaakt door het V-fonds.