de Helliπ∆

techπolo∆iede  �  - �Helliπ∆ €, � kwartaalblad voor linkse politiek Drie tot vier miljoen jaar geleden beginnen de eerste proto-mensen rechtop te lopen en onderscheiden zich daarmee van andere apen.

Door de rechtop­ < staande houding komen de handen vrij om gereed­ schappen te maken...

< Handafdruk in een grot in zuidelijk Frankrijk, 23.000-18.000 vc. Zo’n duizend generaties geleden. de Helliπ∆ de

2 winter @ºº• Alter Ego - mijn avatar en ik > zie p. 7 en ik > zie p. Ego - mijn avatar Alter

Androniki Makridou (1977). Avatarnaam: Amymona “Androniki’ betekent in het Grieks ‘hij die mannen wint’, van Beroep: technicus. Woonplaats: Volos, Griekenland ‘andro’ (man) en ‘niki’ (overwinning). Als kind vond ik het bij Speluren per week (City of Heroes): 7 spelletjes leuk om de jongens te verslaan die altijd opschepten dat Speciale eigenschappen: Energie en ijsmanipulatie ze beter waren dan de meisjes. Nu zijn mannen mijn speelgoed.”

Philip Rosedale (1969). Avatarnaam: Philip Linden “Veel buitenstaanders zien videogames als een oncreatieve en Beroep: directeur Second Life. Woonplaats: San Francisco, USA asociale activiteit. Maar de uitdagingen in Second Life zijn vaak Speluren per week (Second Life): 5 complexer dan die in het echte leven. Ik denk dat je slimmer wordt Speciale krachten: God-like powers in Second Life dan in de echte wereld.” de Helliπ∆ de

3 winter @ºº• de  �  - Helliπ∆ � €, � kwartaalblad voor linkse politiek

Mijn avatar en ik :  Op het internet zijn de afgelopen 4 jaren virtuele spelwerelden ge- Bea Visser over techniek en dovencultuur bouwd waar mensen van over de Voorpublicatie uit 'De dove prinses' — Petra Essink hele wereld elkaar ontmoeten. 8 Het zijn echte werelden met een Odysseus of technologie als moderne mythe landschap, een eigen economie Dialectiek van de techniek — Erica Meijers en eigen gedragsregels. Je bent 12 er aanwezig als een avatar die Flirten met Tesla je zelf vormgeeft. Anoniem, dus Links en technologische innovatie — Christoph Keller veilig, kan je dubbelganger doen 16 wat je in het echt nooit zou kun- Jan Staman: “technologie houdt je niet tegen” nen of durven. Interview met directeur Rathenau Instituut — Koen Dortmans 20 De Engelse fotograaf Robbie Ambient Intelligence Cooper maakte dubbelportretten De toekomst volgens de Europese Unie — Bibi van den Berg voor zijn boek ‘Alter Ego. Avatars 24 and their creators’. De hond en de hometrainer Tot 4 januari te zien in het Interview met Emile Aarts van Philips – Aysel Sabahog˘lu ­Museum voor Communicatie 26 in Den Haag. Bespieden via het stopcontact Tilburgs onderzoek naar energiemeter — René Voogt Meepraten…28 Innovatie en democratie — Koen Dortmans, Maud Radstake en Annemiek Nelis colofon 32 De Helliπ∆ is een links tijdschrift Dokters in de politiek over politiek en cultuur. Besluitvorming over nieuw vaccin ondoorzichtig — Paulus Lips jaargang 21 · nr 4 · winter 2008-9

Verschijnt viermaal per jaar. Losse nummers: € , — Jaarabonnement: € , 38 Jongerenabonnement (t/m ): € , Gironummer: , Sektarisme en de weerzin tegen compromissen t.n.v. tijdschrift de Helliπ∆. Interview met Avishai Margalit — Jelle van der Meer en Olav Velthuis Niet voor 1 januari opgezegde 42 abonnementen worden auto­matisch voor één jaar verlengd. Links en de kredietcrisis  -  Volgens de Verklaring van Tilburg — Lou Keune

 Erica Meijers 46  Geluk! Natasja van den Berg Reacties op het boek van Femke Halsema: Marijntje Denters Marius Ernsting 48 Aysel Sabahoğlu Authenticiteit Farid Tabarki ...in plaats van hyperconsumentisme — Bob Goudzwaard Noortje Thijssen Olav Velthuis 50  Tim Manders Politiek maakt gelukkig — Rens van Tilburg    Mark Schalken ([email protected]) 52  Drukkerij Raddraaier Wetenschappelijke Bureaus   % recycled 2 — PvdA, D66, CU, SP en VVD  Stichting Wetenschappelijk Bureau GroenLinks   Postbus    Utrecht WB-Berichten 37 column Marijntje Denters 41 Menno Hurenkamp vanuit Moskou 45 tel     [email protected] www.dehelling.net

 ‘Hellend Vlak’ werd wederom verzorgd door Jack van Mildert namens Bureau Groei Door Stilstand ([email protected]) de Helliπ∆ de

4 winter @ºº•

Technologie verandert de wereld. Hoe diep dat kan ingrijpen blijkt uit het verhaal van Bea Visser, die vanaf haar geboorte doof is.

Dit artikel is een voor­ publicatie uit het laatste hoofdstuk van De Dove prinses. Het verhaal van Bea Visser van Petra Essink, dat komend voorjaar zal verschijnen. Zie: www.Petrapen.nl.

Foto's: Hapé Smeele de Helliπ∆ de

5 = techniek winter @ºº•

“Onlangs ben ik tweeënzeventig jaar Dovenraad, hadden we felle discussies over hoorapparaten wel een aanzienlijke eigen bij­ geworden. Het is onvoorstelbaar hoezeer de deze nieuwe ontwikkeling. De meeste vol­ drage leveren. Die eigen bijdrage is zo groot wereld is veranderd in de afgelopen zeventig wassen doven wilden niets met de medische dat sommigen van ons dit als argument mee jaar. Ik heb het allemaal kunnen zien en mee­ wereld en met de CI te maken hebben. Het laten wegen bij hun keuze om zich wel of niet maken. Ik ben getuige geweest van de grote was te bedreigend. Ik kan me een vergadering te laten implanteren. intocht van de techniek in de wereld. Ik heb de in Utrecht herinneren waar afgevaardigden Ondertussen heeft de dovengemeenschap eerste auto’s in ons dorp voorbij zien rijden. Ik van alle Welzijnsstichtingen van de dovenge­ de komst van de CI, met pijn in haar hart, en heb gezien hoe er steeds meer en steeds snel­ meenschap aanwezig waren: onder andere schoorvoetend geaccepteerd. Het heeft geen lere auto’s langs kwamen en ik heb de paard het Dovenschap, de Fodok en de stichting zin om ertegen te vechten. De nieuwe genera­ en wagens zien verdwijnen. Ik weet nog dat wij, Plotsdoven. Ik was gekomen als afgevaardigde tie doven heeft een CI. Anno 2008 worden vrij­ als een van de eersten van het dorp, telefoon van het Roze Gebaar. Een van de agenda pun­ wel alle doofgeboren kinderen geïmplanteerd. kregen. En hoe ze op de dovenschool Effatha ten was dat we wilden proberen om tot een In de meeste gevallen al een paar maanden na experimenteerden met hoorapparaten. Ik zal gezamenlijke standpuntbepaling ten aanzien de geboorte. De resultaten wat betreft spraak­ een jaar of tien geweest zijn. We zaten aan van het CI te komen. Vrijwel iedereen was ontwikkeling zijn wisselend, maar voor veel nieuwe tafeltjes met knoppen; het apparaat tegen. In mijn hart was ik ook tegen, maar kinderen goed te noemen. Een groot gevolg zat in de tafel ingebouwd. Ik weet nog dat ik tijdens de stemming besloot ik toch, samen van deze ontwikkeling is dat veel van deze mijn hoofd amper recht kon houden door het met de afgevaardigde van de Plotsdoven, vóór kinderen beperkt en in veel gevallen helemaal gewicht van de zware koptelefoon. te stemmen. Ik had het idee dat het beter was geen gebarentaal meer zullen leren. De komst van de techniek heeft veel veran­ wèl met medici in gesprek te gaan en samen derd in de levens van dove mensen. Ik weet nog te kijken hoe dat apparaat de plek zouden kun­ Gebarentaal voor altijd hoe geweldig het was toen ik voor het eerst nen geven die het toekwam. Ik voorzag dat, Mijn vader was wagenmaker. Dat was zijn met de teksttelefoon belde. En ik ben verbaasd wanneer wij de deur dicht zouden doen, het vader ook al en zijn opa ook. Hij maakte platte als ik zie hoe gewoon het is geworden om te apparaat zijn eigen weg zou gaan en de gevol­ wagens, hooiwagens, handkarren, kruiwagens kunnen sms-en. Ik denk dat er geen andere gen niet te overzien zouden zijn. Wij zagen en hondentrekkarren. Het was een bloeiend bevolkingsgroep is die zoveel sms-t als doven. en zien het CI als een veredeld hoorapparaat, bedrijf. Ik heb mijn leven ik dienst gesteld van Ook emaillen en msn-en wij doven wat af. Via niet meer en niet minder. Ik was van mening de Gebarentaal. Ik heb samen met een hele­ de mail hebben we gemakkelijk contact, ook dat we de wetenschappers moesten vertellen boel andere doven en ook horende mensen met horenden. Sinds kort heb ik een web­ over onze taal en cultuur en gemeenschap en meegeholpen de Gebarentaalwagen, die meer cam op mijn computer. Wij doven kunnen dat we ze moesten laten zien dat we trots op dan een eeuw niet mocht rijden, opnieuw de nu gewoon met elkaar gebarenbellen. Onze waren op onze Doofheid en dat wij het zelf niet weg op te duwen. De Gebarentaalwagen rijdt wereld is onvoorstelbaar veel groter geworden. als een gebrek ervoeren. En we moesten ze weer en we zijn opgelucht dat onze gevoelens ook vertellen dat gebarentaal zo belangrijk was, en gedachten weer in vrijheid vervoerd mogen Trots ook voor kinderen met een CI. worden. Dat we ons weer mens mogen voelen. Tijdens het begin van de jaren negentig werd Maar de bedreiging van CI was te pijnlijk Gebarentaal heeft mij geholpen te worden wie het Cochleair Implantaat (CI) geïntroduceerd. voor ons om echt in gesprek te kunnen gaan. ik ben. Er wordt een elektrode in het cochlea, het Sinds die vergadering in Utrecht hebben de De intrede van de techniek, de komst van slakkenhuis geïmplanteerd, die contact maakt Plotsdoven zich losgemaakt van de dovenge­ luchtbanden en de fabrieksmatig gemaakte met de inwendige zenuwvezels die vanuit de meenschap. Zij waren juist heel blij met de wagen, heeft ervoor gezorgd dat het beroep gehoorzenuw aanwezig zijn in het slakkenhuis. komst van een apparaat waarmee ze weer zou­ van mijn vader moest uitsterven. En hoe je het Elektrische pulsen prikkelen de gehoorzenuw den kunnen gaan horen. Een CI zou een kans ook went en hoe je het ook keert: de komst van waardoor dove mensen geluidswaarnemin­ zijn om het isolement, waar ze in terecht geko­ de CI-techniek is een reële bedreiging voor de gen krijgen. De intrede van de CI bracht de men waren nadat ze doof waren geworden, op gebarentaal en cultuur. Echt uitsterven zal zij dovenwereld in rep en roer. Horende medici en kunnen heffen. nooit, dat weet ik zeker, want er zullen altijd wetenschappers hadden een apparaat ontwik­ Er is geen goede dialoog op gang geko­ doven zijn bij wie deze techniek niet goed aan­ keld waarmee wij zouden kunnen gaan horen! men tussen de medische wereld en de slaat. En er zullen ook altijd doven zijn die om Wij kwamen zojuist uit onze emancipatie­ Dovengemeenschap. Het gevolg is dat de medische, financiële of andere redenen niet strijd en hadden net besloten dat we niet doof medici en de CI–teams inderdaad voor een in aanmerking kunnen of willen komen voor maar Doof waren, omdat we trots waren op groot deel hun eigen weg zijn gegaan, zonder een CI. Er zullen altijd doven en ook horen­ onze eigen taal en cultuur. We hadden beslo­ ons. Ze hebben de regering overtuigd van het den zijn die het fijn vinden om te gebaren. En ten dat we goed en mooi waren zoals ze waren. belang van de CI voor dove mensen en er veel daarom wil ik mijn verhaal eindigen met de te Wetenschappers hadden naar ons lichaam geld voor gekregen. Het apparaat zou zichzelf zeggen dat voor mij en voor heel veel andere gekeken en gezien dat er in ons oor iets kapot ruimschoots terugverdienen, voorspelden ze. gebarentaalgebruikers, die verspreid wonen was. Vervolgens hadden ze er jaren over Want als er minder dove mensen komen, zul­ over de hele aarde, Gebarentaal de heerlijkste, gedaan om iets te ontwikkelen om dat gebrek len er minder tolken, minder voorzieningen en de prachtigste en de krachtigste taal is die er te repareren. Ongelooflijk, geweldig… ze had­ onderwijs voor doven nodig zijn. Doven zullen bestaat. Een taal die overloopt van beeldende den een apparaat ontwikkeld dat doven horend steeds meer ‘gewoon’ mee kunnen doen aan lichaamsexpressie, van sterke en uitgesproken kon maken! Fantastisch ja, maar niemand het maatschappelijke leven. mimiek en innig oogcontact; het is de taal van van ons had erom gevraagd gerepareerd te Alle verzekeringen vergoeden een CI nu het lichaam en sommige mensen zeggen: ‘de worden. Het apparaat werd ons ‘door de strot volledig. En gek genoeg en oneerlijk genoeg taal van het hart.’” geduwd’. Binnen het Dovenschap, de vroegere moeten doven en slechthorende bij nieuwe x de Helliπ∆ de

6 winter @ºº•

thema technologie Vanaf het moment dat mensen hun handen vrij hadden hebben zij ze gebruikt om dingen te maken. Kunst, handwerk, religie en de allernieuwste technologie komen uit dezelfde drang voort: meer grip krijgen op het bestaan. De afdruk van een hand van zo’n twintig­duizend jaar voor onze jaartelling op het omslag van deze Helling herinnert daaraan.

Nieuwe technologie roept veel debat op: het ene na het andere congres vindt plaats, georganiseerd door een van de vele wetenschappelijke, adviserende en andersoortige instituten die zich met technologie bezighouden. De politiek lijkt nogal afwezig op dit terrein. Op het eerste gezicht niet zo verwonderlijk: is het ontwerpen van nieuwe technologieën niet vooral een zaak van deskundigen en specialisten? Toch liggen er wel degelijk de nodige vragen op het bordje van de politiek. Als het om linkse politiek gaat is dat nog duidelijker, want daar zijn de meningen over technologie nogal eens verdeeld: leiden de nieuwe technologische mogelijkheden tot de nachtmerrie van Big Brother, of zullen zij het klimaat- en energieprobleem oplossen?

Het gaat ons in deze Helling in feite niet zozeer om de technologie zelf – er komen slechts een paar voorbeelden aan de orde – , maar vooral om het proces van besluitvorming rondom de ontwikkeling van nieuwe technologie. Want wie besluit wat er wel ontwikkeld wordt en wat niet? Is er sprake van evenwicht in het krachtenveld van wetenschap, bedrijfsleven en de publieke sector? Investeren we in hybride auto’s, groene energie en hulpmiddelen voor ouderen en gehandicapten of in slimme snufjes die gericht zijn op beveiliging, terrorismebestrijding en toezicht? Hebben de verschillende adviseurs op technologisch terrein niet veel te veel macht omdat politici niet begrijpen waar het over gaat? Moet de politiek de ethische dilemma’s die door sommige nieuwe mogelijkheden worden opgeroepen niet begeleiden of op zijn minst onderkennen? En is de politiek er al dan niet verantwoordelijk voor dat nieuwe technologie geïntroduceerd en aanvaard wordt door een breed publiek?

Al deze vragen komen in deze Helling aan de orde. Vanuit de verschillende terreinen komen betrokkenen aan het woord, met elk hun eigen perspectief en – de lezer zij gewaarschuwd! – met elk hun eigen belang. Wellicht leidt dat tot wat meer – politieke – grip op de producten van onze handen, tweeduizend jaar na het begin van onze jaartelling. EM

foto's van Robbie Cooper zie ook p. 2-3 de Helliπ∆ de

7 winter @ºº•

Jason Rowe (1975). Avatarnaam: Rurouni Kenshin “In Star Wars Galaxies kan ik op een Imperial speeder bike Beroep: Geen. Woonplaats: Crosby, Texas, USA rijden, met monsters vechten, of gewoon met vrienden in de kroeg Speluren per week (Star Wars Galaxies): 80 hangen. Ik speel online games om met mensen in contact te komen. Speciale mogelijkheden: Ranged weapons specialization Online maakt het niet uit hoe je er uit ziet.”

Choi Seang Rak (1971). Avatarnaam: Uroo Ahs “Ik geef economie en politicologie aan de Dongguk University in Beroep: Academicus. Woonplaats: Seoul, Zuid Korea Seoul. Ik speel thuis, waar alleen mijn vrouw en vrienden er van af Speluren per week (Lineage II): 8 weten. Mijn avatar zit op de markt en koopt en verkoopt dingen, ik Speciale krachten: Craft siege weapons, Whirlwind in battle heb al 150 miljoen Adena verdiend, zo´n $15.000,-.” de Helliπ∆ de

8 winter @ºº• Odysseus

Raoul Hausmann, Der Geist unserer zeit, 1920, Musée d’Art Moderne de la Ville de Paris (Erich Lessing HH) technologie als moderne mythe Erica Meijers de Helliπ∆ de

9 Odysseus winter @ºº• Notities over de verhouding mens en techniek ste vijand is de god Poseidon, heerser over de wereldzeeën. Dat aan de hand van de Griekse held Odysseus. hebben we in de Lage Landen alvast met Odysseus gemeen: het machtige water is van oudsher Neêrlands vijand nummer één en door de klimaatcrisis en de stijgende zeespiegel lijkt die oude vijandschap opnieuw zeer actueel te worden. De strijd met Odysseus staat dankzij de boeken van Homerus het water is in de hedendaagse technologische samenleving bekend als de listige, degene die dankzij zijn scherpe geest echter van heel andere aard dan de strijd van Odysseus met de machten weet te overwinnen die groter en sterker zijn dan hij- god Poseidon. Maar misschien staat Odysseus toch minder ver zelf. Hij is de man die het houten paard ontwierp dat de Grieken van ons af dan op het eerste gezicht het geval lijkt. de onoverwinnelijke stad Troje in handen gaf. De Trojanen kon- Horkheimer en Adorno duiden de zwerftocht van den de verleiding niet weerstaan dit mooie staaltje techniek Odysseus als een tocht van de mens die zichzelf wordt, in binnen hun stadsmuren te halen – maar 's nachts sprongen filosofische termen: een modern subject wordt. Dat is in hun bewapende mannen uit de holle buik van het paard en openden interpretatie zowel een individueel als een maatschappelijk en de stadspoorten voor de Griekse soldaten. De Grieken konden historisch proces. Voor hen staat Odysseus symbool voor het na tien lange oorlogsjaren weer naar huis. tijdperk van de Verlichting, dat geboren wordt wanneer hij met Dit verhaal toont de klassieke visie op techniek als een behulp van zijn listige geest de goden en mythologische figuren middel om een doel te bereiken. Volgens een van de Griekse onttoverd, van hun macht ontdoet en daarmee de overgang vol- mythes is de geschiedenis van de techniek begonnen toen trekt van de mythische naar de modern-rationele wereld. Prometheus het vuur bij de goden stal en aan de mensen gaf. Odysseus dwaalt jaren over de zee. En dat komt niet alleen Zij konden werktuigen maken die hun kansen om te overleven omdat Poseidon orkanen naar zijn schip slingert en hem uit enorm vergrootten. Ze waren machtiger geworden en minder de koers brengt of schipbreuk laat leiden. Hij blijft lang bij de afhankelijk van de goden. Die waren dan ook hevig ontstemd heks Kirke, hoewel zij hem niet verhindert om te vertrekken. Hij en Prometheus werd streng gestraft voor zijn daad. Bovendien laat zijn schip tegen het advies van zijn makkers niet in de baai stuurden ze Pandora met haar doos vol verschrikkingen naar van het cyclopeneiland liggen, maar gaat op onderzoek uit en de mensen om hun macht weer in te beperken. Sindsdien teis- komt daardoor vast te zitten in de grot van Polyphem. Maar juist teren ziekte, oorlog en natuurrampen de mensen. De techniek door die ervaringen leert hij en wordt wie hij is. Door nieuws- bleef echter hun bondgenoot bij hun pogingen de natuur en ove- gierig te zijn en fouten te maken doet hij de kennis op die hem rigens vaak ook elkaar te beheersen, zoals het voorbeeld van redt. Tijdens zijn reis beschikt hij niet over een veilig ‘ik’. Hij het Trojaanse paard laat zien. Een onschuldige bondgenoot is de wordt pas een onafhankelijk individu in de confrontatie met de techniek echter nooit geweest; sinds Prometheus is het spelen mythische machten. Odysseus laat zich in met de irrationele met vuur. Onze relatie tot de techniek vraagt daarom om voort- krachten, met de onbeheersbare goden en natuurmachten om durende reflectie. controle over hen te krijgen. Dat is het geheim van Odysseus: hij Ik wil daartoe een poging doen aan de hand van het ver- verliest zich om zich te vinden. haal van Odysseus en baseer me daarbij vooral op de interpre- Dat blijkt bijvoorbeeld uit zijn ontmoeting met de cycloop tatie van Homerus’ Odyssee door Max Horkheimer en Theodor Polyphem, de menseneter. Wanneer Odysseus en zijn makkers Adorno in hun beroemde boek De dialectiek van de Verlichting. in zijn grot gevangen zitten en de reus telkens een paar man- Hierin analyseren deze Duitse filosofen – midden in de Tweede nen als ontbijt of avondeten verorbert, probeert Odysseus hem Wereldoorlog – de westerse cultuur als een samenleving gunstig te stemmen door hem wijn te geven. Polyphem wil zijn waarin beschaving – uitgedrukt in de idealen van vrijheid, naam weten, want dat geeft in de mythische wereld macht over gelijkheid en solidariteit – steeds weer omslaat in de barbarij iemand. Odysseus zegt dat hij 'Niemand' heet. Hij verloochent van oorlog en onderdrukking. Op zo’n moment valt de rationele zichzelf om zichzelf te redden. Want als hij later een gloei- wereld terug in het tijdperk van de mythe. In de moderne wereld ende paal in het oog van de beschonken cycloop drijft en deze staat de mens in het centrum en heeft de regie, in de mythische om hulp schreeuwt, vragen de andere cyclopen eerst: “Wie wereld is de mens uitgeleverd aan machten hoger en sterker heeft je dit aangedaan?” Dan antwoordt Polyphem: “Niemand”. dan hijzelf. Het verhaal van de Odyssee is een basistekst van de Daardoor krijgt hij geen hulp en kan Odysseus ontsnappen. moderne Europese cultuur en het is ook voor Horkheimer en Hij maakt gebruik van het verschil tussen de naam en de zaak Adorno een dankbare inspiratiebron bij de interpretatie van de zelf, die voor de cycloop nog samenvallen. Odysseus forceert westerse wereld. Hun analyse geeft wellicht enkele handvaten met zijn ‘Niemand’ een ruimte tussen beide en op dat moment voor een beter begrip van de huidige technologische samenle- breekt de mythische eenheid van vorm en inhoud uit elkaar. Het ving. listige daaraan is dat hij de mythische wetten vervult, terwijl hij zich tegelijkertijd aan ze onttrekt en zo de regie in handen krijgt. List Dit is de dynamiek van het offer: door iets te geven aan Op zijn reis van Troje naar huis wordt de held Odysseus met de goden beperk je in feite hun macht. Die krijgt een plaats en allerlei machten en krachten geconfronteerd die een voorspoe- wordt daardoor beheersbaar. Horkheimer en Adorno zien de dige thuiskomst op zijn eiland Ithaka verhinderen. Het verhaal is moderne ruilhandel als een geseculariseerd offer. Ook de lis- een ware ‘roadmovie’, maar dan per schip. De Sirenen verleiden tige Odysseus is al een homo economicus: hij ruilt zijn naam hem met hun tovergezang, de lotusbloemeters bieden hem de voor zijn vrijheid. Hij vervult het contract, maar bedriegt zijn zalige vergetelheid aan, de heks Kirke wil hem als haar min- partner. Hij speelt het spel van de macht en hij speelt het goed. naar, terwijl ze de andere mannen die haar begeren in varkens Maar het gevaar van hoogmoed ligt altijd op de loer. De verandert. Hij wordt bijna opgegeten door de cycloop Polyphem ‘hybris’ geldt als de grootste zonde in de Griekse oudheid; de en platgeslagen door de rotsen Scylla en Charibdis. Zijn groot- mens waant zich net zo sterk als de goden en moet daardoor de Helliπ∆ de

10 ten onder gaan. Het overkomt Odysseus wanneer hij, ternau- Het verraad van de techniek winter @ºº• wernood ontsnapt aan de cycloop, de verleiding niet kan weer- In verschillende interpretaties van de betekenis van techniek staan om deze alsnog toe te roepen dat hij niet is verslagen door in onze samenleving is deze dialectiek van Odysseus terug te ‘Niemand’, maar door ‘Odysseus’, waarop de ziedende reus vinden. De Franse socioloog Jacques Ellul schreef in 1954 een hem toch nog bijna te pakken krijgt. boek over techniek en bleef zich tot zijn dood in 1994 met het De prijs die Odysseus betaalt voor zijn slimme overwin- onderwerp bezighouden. Voor het moderne technologische tijd- ning is de prijs die de moderne mens volgens Horkheimer en perk was techniek een middel om een doel te bereiken, maar Adorno steeds weer betaalt, namelijk eenzaamheid. Odysseus nu niet meer, betoogt hij. Hoewel ons wordt voorgespiegeld is niet langer één met zijn omgeving, niet langer deel van de dat technologie ons vrij maakt, is het omgekeerde het geval. mythische wereld. Hij wordt een ‘autonoom individu’ op het Maakt bijvoorbeeld de auto ons vrij wanneer het inspireert om moment dat hij de anderen controleert, omdat die ofwel vijand, met zijn allen tegelijk op vakantie te gaan naar dezelfde plek- ofwel instrument worden om zijn doel te bereiken. Bovendien ken, waardoor we en masse in de file staan? Wetenschap en moet Odysseus ook zichzelf beheersen om over de goden, hek- techniek hebben inderdaad de wereld ‘onttoverd’, ontdaan van sen en cyclopen te kunnen heersen. Hij luistert wel naar het het heilige. Zijzelf hebben vervolgens de plaats van het heilige Sirenengezang, maar laat zich eerst vastbinden aan de mast als onaantastbare en onbeheersbare macht in de samenleving zodat hij niet naar ze toe kan. Hij eet niet van de lotusbloemen ingenomen. Het grote verschil tussen technische werktuigen en die je in een gelukzalig heden vasthouden en je doen verge- moderne technologie is dat die laatste onbegrijpelijk en ondoor-

Omslag ‘Einbahnstrasse’ ten waar je vandaan kwam en wat je doel was. Als hij thuis wil zichtig is en daardoor mythische, heilige trekken heeft gekre- (Berlijn 1928) van Walter komen, moet Odysseus accepteren dat het volkomen geluk 'nu' gen. Technologie heeft een eigen logica, die ‘Niemand’ beheerst. Benjamin: de moderne niet bereikbaar is. Daarom roept hij zichzelf steeds weer ‘tot ‘Niemand’ is verantwoordelijk wanneer een elektriciteitsnet het tijd kent geen weg terug. de orde’ en rukt zich los van de verlokkingen van de mythische begeeft en een dam doorbreekt, want iedereen heeft slechts de wereld. Want hij wil vooruit komen. controle over een klein radertje in het hele proces. En behalve Spreads uit Dit is wat Horkheimer en Adorno de ‘dialectiek van de ondoorzichtig is de technologische samenleving ook vele snel- Marshall McLuhan en Verlichting’ noemen: de westerse rationele mens moet zijn ler geworden: de ‘reflex’ – de ruk aan het stuur of de trap op de Quentin Fiore (1967): irrationaliteit onderdrukken, terwijl hij toch ook een irrationeel rem – is in de plaats gekomen van de reflectie. Dat vraagt om ‘The medium is the wezen is. Hij beheerst de natuur, terwijl hij zelf deel van haar is. een ander soort mens dan wij zijn. ­massage’: iedere Om vrij te kunnen zijn, moet hij zichzelf beheersen. Dit is zowel De prijs die we betalen voor de technologische vooruit- nieuwe communicatie- een persoonlijk als een maatschappelijk proces. Vrijheid slaat gang is het verlies aan moraal. Ellul spreekt in dat verband techniek (her-)vormt om in beheersing – van jezelf en van anderen – waaruit de mens over het ‘verraad van de techniek’. Het is uiterst efficiënt, maar mens en maatschappij. zich dan weer vrij maakt. Want ‘het andere’, de menselijke gaat voorbij aan de menselijke waarden. Ellul noemt het voor- irrationaliteit, laat zich nooit volkomen temmen, evenmin als beeld van het antwoord dat een verdachte in de processen van de natuur of andere mensen. Het ‘anderen’ breekt toch steeds Neurenberg gaf op de vraag of de aanblik van al die lijken in weer door, vaak op gewelddadige wijze. Dit verklaart waarom Auschwitz hem niet tegen de borst stuitte. De verdachte zuchtte de Verlichting met haar burgerrechten toch diezelfde rechten diep en zei dat de ovens niet sneller konden werken, dat was van anderen overzee wreed schond en het maakt duidelijk dat zijn grootste probleem. Door in het technische te blijven hield de Holocaust geen toevallig ‘bedrijfsongeval’ van een hoog- hij de morele vraag op een afstand. Ellul is een pessimist staande beschaving was, maar een logica volgde die diep in de genoemd, maar hijzelf ziet dat anders. Hij denkt dat mensen moderne tijd ligt verankerd. Volgens Horkheimer en Adorno listig genoeg zullen zijn om deze nieuwe god te slim af te zijn en is dit het kernprobleem van de westerse cultuur, die met haar terug te keren naar de menselijke waarden en de menselijke angst voor het irrationele, het mythische en het barbaarse deze maat. steeds weer in zichzelf oproept. Een hedendaags voorbeeld Latere denkers hebben betoogd dat Ellul is achterhaald. hiervan is de oorlog tegen het terrorisme: de ‘moslimterroris- Hij maakte nog onderscheid tussen de mens enerzijds en de ten’ worden gezien als de verpersoonlijking van het kwaad, het technologie anderzijds. Maar technologie is allang deel gewor- irrationele en onbeschaafde en de angst voor hen rechtvaardigt den van onszelf: wie we zijn, hoe we onszelf definiëren, rela- allerlei praktijken die de mensenrechten schenden. Het resul- ties onderhouden, invulling geven aan ons bestaan – het is taat is dat de ‘beschaafde’ westerse samenleving zelf barbaars niet meer los te denken van de technologie om ons heen. Die gedrag vertoont. ‘nieuwe’ mens die wel met de snelheid van het technologisch de Helliπ∆ de tijdperk kan omgaan, is wellicht allang in de maak. aan de mythische wereld, zo moeten wij ons overgeven aan 11 winter @ºº• De Franse filosoof Bruno Latour en de Amerikaanse feno- de technologische, omdat dat de enige manier is om kennis te menoloog Don Ihde hebben laten zien hoezeer ons dagelijks verwerven over wie we zijn en wie we zouden kunnen worden. leven wordt bepaald door technologie: de magnetron beïnvloedt We moeten de alomtegenwoordigheid van de techniek erken- ons eetpatroon en stoplichten, veiligheidsgordels en flitspalen nen, juist als we er niet door beheerst willen worden. Techniek bepalen ons gedrag in het verkeer. Allerlei apparaten zoals bril- betovert en verleidt, zoals de Sirenen en de lotuseters, en het len of gehoorapparaten hebben we zelfs al letterlijk ‘ingelijfd’: is gewelddadig zoals de cycloop Polyphem. De hyperrationele zij bepalen mede ons zelfbeeld. Ook de Nederlandse techniekfi- technologische wereld heeft onmiskenbaar mythische trekken: losoof Peter-Paul Verbeek wijst erop hoe bijvoorbeeld medische de dynamiek die Horkheimer en Adorno in de moderne wes- apparatuur de interpretatie van ons eigen lichaam verandert. terse samenleving zagen, namelijk dat beschaving steeds weer Neem echoscopie, een middel waarmee wordt bepaald wan- omslaat in mythe en vrijheid in beheersing, is herkenbaar in neer een zwangerschap is voldragen. Het beïnvloedt de rela- allerlei verschijnselen in de technologische samenleving, zoals tie tussen degenen die in verwachting zijn en hun ongeboren met name Ellul heeft duidelijk gemaakt. ‘Niemand’ beheerst de kind. Behalve om een mogelijke geboortedatum gaat dat ook techniek. Het gevaar van hoogmoed ligt steeds op de loer omdat om mogelijke ziektes die het kind kan hebben, waardoor de de ‘hybris’ is gedepersonaliseerd en in de technische logica ouders eventueel een beslissing moeten nemen over het leven zelf verankerd. De maatschappelijke en politieke verantwoor- van hun ongeboren kind. Onze wereld is zo doordrenkt van delijkheid bij catastrofes, maar ook bij vernieuwing en ontwik-

technologie dat van een vrije, autonome mens volgens Verbeek keling van technologie is nauwelijks meer aan te wijzen. Mede geen sprake meer is, als die al ooit heeft bestaan. In een tekst daardoor worden er volop offers aan de technologie gebracht als het 'Cyborg Manifest' van Donna Haraway uit 1987 heeft in het verkeer, de ziekenhuizen en op tal van andere plekken. de versmelting van mens en techniek geleid tot een nieuw Het is goed je hiervan bewust te zijn tijdens de politieke discus- soort wezen, en er zijn andere, nog verdergaande voorbeel- sies over de offers die we al dan niet zouden moeten brengen den, volgens welke de humanistische mens geheel verdwijnt. om problemen als de energie- en klimaatcrisis met behulp van Dergelijke denkende en voelende robots aan de ene kant en technologische vernieuwing op te lossen. De vraag is of het vertechnologiseerde mensen vol chips en transplantaten aan de politici, ondernemers, wetenschappers en burgers zal lukken andere kant werpen de vraag op of zij beide geen moderne ver- om dié offers te brengen en te vragen, die de macht van techno- schijningsvormen zijn van de mythische gedrochten – overigens logie erkennen en deze juist daardoor de plaats wijzen die haar vaak zeer lieflijk van uiterlijk en buitengewoon aantrekkelijk – toekomt. Offers die ons niet verder afhankelijk maken, maar waarmee Odysseus zich moest meten. Beide zijn tenslotte reële die ons de regie teruggeven. Dat is de weg die de listige held verschijningen van de wereld zoals die op een bepaald moment Odysseus wijst. is, met een bepaalde melange van irrationele en rationele facto- x ren. Literatuur Offers Homerus, 'Odyssee', metrische vertaling door A.W. Timmerman, Amsterdam z.d. De interpretatie van Odysseus door Horkheimer en Adorno is Th. Adorno en M. Horkheimer, 'Dialektik der Aufklärung', Frankfurt 1969 (New een analyse van de rationele verlichte samenleving tot aan de York 1944) jaren veertig van de twintigste eeuw. Conclusies over de huidige J. Ellul, 'La technique ou l'enjeu du siècle', Paris 1954 technologische samenleving naar aanleiding van hun boek kun- 'Jacques, Ellul Het verraad van de techniek.' Documentaire van ReRun Produkties, nen daarom nooit zomaar worden getrokken. Wel maakt hun uitgezonden door de IKON op 8.10.1992 analyse alert op een aantal zaken die nuttig zijn bij de reflectie D. Ihde, 'Technology and the Lifeworld', Bloomington/Minneapolis 1990 over die samenleving. B. Latour, 'Wij zijn nooit modern geweest', Amsterdam 1994. (Vertaling van: 'Nous Als er een overeenkomst is tussen de strijd van Odysseus n’avons jamais été modernes', Paris 1991) met de god Poseidon en de hedendaagse vragen rondom de P.-P. Verbeek, “Techniek en de grens van de mens. De menselijke conditie in een klimaatcrisis, dan is die vooral gelegen in de complexiteit en technologische cultuur”, in: 'Wijsgerig Perspectief' 45, nr. 3 (2005), 6-17 ondoorzichtigheid van beide. Zoals Odysseus zijn weg moest zoeken in de mythische wereld, zo moeten wij dat in de techno- logische samenleving. Zoals Odysseus zich moest uitleveren Christoph Keller journalist en onderzoeker op het gebied van nieuwe technologieën de Helliπ∆ de

12 winter @ºº• flirten met Tesla Groen- en links-georiënteerde mensen heb- ven we niets te missen van de zaken die voor de moderne mens ben van oudsher een tweeslachtige relatie onmisbaar lijken: onze mobiliteit, onze wijd vertakte netwerken en ons wooncomfort. De “magische” voorwerpen die zijn ont- met technische innovatie. Dit heeft te maken wikkeld hebben ook een bijpassend eigen taalgebruik. Woorden met historische breuklijnen, ideologische als “efficiëntie”, “elegantie” en “eenvoud” roepen de Eros op in discoursen (zoals Michel Foucault zou zeggen) waarin men zich categorieën, persoonlijke ervaringen en een afkeert van de verworvenheden van de beschaving volgens de fundamentele scepsis tegenover de markt – Carbon Society, zoals energie vretende apparaten in huis, CO2- monsters op de weg en vrachtschepen die met hun goedkope die- terecht maar ook onterecht. sel het klimaat belasten. Na de opschudding rond het vierde klimaatrapport van het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) in 2007, toen voor het eerst duidelijk werd bevestigd dat de mens verantwoor- Op een dag kreeg ik een e-mail van een oude vriend delijk is voor een mogelijkerwijs catastrofale klimaatverande- die mij vertelde dat hij in zo’n Tesla had gezeten. Niet erg lang, ring, werd dit discours door niemand sneller schreef hij spijtig, en hij had er geen rondje mee kunnen rijden, opgepikt dan door de reclamebranche. En maar het was geweldig geweest. Ter afsluiting schreef hij dat hij dan niet in de zin van misleidende etiketten nu met enige bevreemding naar zichzelf keek, vanwege zijn plot- (wat we natuurlijk verwachten van reclame- selinge fascinatie voor dit voertuig, de Tesla. mensen) maar doordat de producten nu op Mijn oude vriend hoort namelijk bij die mensen die zelf geen een andere manier worden “verteld”. In één auto bezitten, met de fiets naar hun werk gaan en op zondag keer kwamen bij zowel koffiezetapparaten voor zonsopgang aan de rand van drassige gebieden naar zeld- als middenklasse-auto’s het stroomverbruik, zame zangvogels gaan kijken. Vanuit eenzelfde logica gebruikt hij de emissiewaarden en de levensduur in het groene stroom en scheidt hij zijn afval. In de gemeenteraad, waar middelpunt te staan. Deze nieuwe verhalen hij een linkse partij vertegenwoordigt, is hij pleitbezorger van een over efficiëntie die wij in de reclame zien, duurzame economie. Nooit heb ik meegemaakt dat hij dweep- vormen weer een deel van een veel brede- te met technische gadgets als computers, mobiele telefoons of re boodschap die wij als ‘megatrend’ in de iPods. En dan opeens die fascinatie voor de Tesla, een bolide samenleving waarnemen: de trend naar con- van Californische makelij die eruitziet als een Ferrari, maar twee sumentengedrag dat zich de specifieke ‘ver- keer zo snel van 0 naar 100 kilometer per uur optrekt. Hij wordt halen’ van een product eigen maakt en zich voortgedreven door een elektromotor met een volstrekt nieuwe daarop oriënteert. Hierbij wordt bijvoor- lithium-ionen-accu. beeld de vraag gesteld of de aardbeien uit de supermarkt locaal Het ging bij deze Tesla slechts om een flirt, maar toch ziet geproduceerd zijn of worden ingevlogen vanuit Zuid-Afrika. Gior- het ernaar uit dat deze nobele, buitengewoon dure en met de gio Agamben zou hier een ‘dispositief’ ontwaren, een ontwik- nieuwste technologie volgepakte roadster ook de verbeelding van keling die het vermogen omvat om “de gebaren, het gedrag, de de meest geharde eco-freaks kan prikkelen. En als zelfs uiterst meningen en de discoursen” van de mensen “te ketenen, oriën- kritische milieu-organisaties op hun websites links plaatsen naar tatie te geven, te controleren en vast te houden”. Maar misschien www.teslamotors.com, is dat een aanwijzing dat mijn vriend niet hebben we bij dit dispositief te maken met begeerte die, zoals geheel alleen staat. Emmanuel Lévinas formuleerde, “door het begeerde niet wordt bevredigd maar wordt verdiept,” want wij weten dat we op reis Iconen van een andere tijd zijn naar nieuwe, efficiënte technologieën. En die reis is nog lang Roland Barthes noemt in een beroemd geworden essay over de niet ten einde. mythen van onze tijd de Citroën DS (in het Frans uitgesproken als “déesse”, wat godin betekent) een icoon van de moderne tijd Slimme oplossingen voor krantenlezers en een referentiepunt voor de omzetting van “leven in materie” In elk geval is het opmerkelijk wat het vierde klimaatrapport van en dan wel, voegt hij eraan toe, “materie die magischer is dan het IPPC in korte tijd teweeg heeft gebracht. Volgens een inter- het leven zelf.” Ook het technische artefact Tesla behoort sinds nationale enquête van bandenfabriek Continental in september zijn lancering twee jaar geleden tot het rijk der mythen. De Tesla van dit jaar, is tegenwoordig 45,8 procent van de automobilis- beantwoordt aan onze wensdroom van snelheid met weinig emis- ten in de acht grootste markten bereid om een elektrische auto sies, voortbeweging plus milieubescherming. Als technisch won- te kopen. Van de autokopers in Duitsland wil 83 procent vooral der bevindt hij zich in het gezelschap van andere, niet minder ico- een zuinige auto en in grote steden als Berlijn, Londen en Parijs nografisch geladen objecten, zoals de iPod en de iPhone, maar worden met veel succes fietsen en elektrische auto’s ingevoerd ook banalere objecten zoals de stroom besparende led, de vlies- voor korte afstanden. De zonne-energiebranche maakt een drie- dunne zonnepanelen, het lichtgewicht vliegtuig op zonne-energie voudige bloei door: ten eerste met een extreme groei van de pro- en de ranke efficiënte installaties in gebouwen die zelf kunnen ductie van traditionele silicium-zonnecellen, verder doordat een voorzien in hun energiebehoeften. nieuwe generatie van zeer dunne cellen (met een geringer rende- Roland Barthes zou zeggen dat al deze fenomenen passen ment, van rond de 10 procent, tegenover 20 procent bij silicium- in een galerie van “prachtige” nieuwe artefacten, die een nieuw cellen) spoedig op de markt zal verschijnen, en tot slot doordat er tijdperk inluiden waarin efficiënt wordt omgegaan met energie een aantal grote energiecentrales is gepland die op zonnewarmte zodat de natuurlijke hulpbronnen worden gespaard. Daarbij hoe- werken, en wel in China, Spanje en een aantal Amerikaanse sta- de Helliπ∆ de

13 flirten met Tesla winter @ºº•

De Citroën DS 19 wordt in deze advertentie uit 1957 aangeprezen met een citaat van de be­roemde Italiaanse ontwerper Gio Ponti: “Wij Italianen hebben grote bewondering voor de laatstgeborene van de Franse auto’s, de DS 19. Deze auto heeft de moed om een eerlijke machine te zijn. Anders dan de Amerikaanse producten probeert ze de koper niet te verleiden met veelkleurig geknoei en overvloedig chroom, in feite een poging om alles te maskeren. De Europese school daarentegen, luistert naar de techniek.”

ten. Ook vindt er intensief overleg plaats over een megaproject menselijke handelen op deze planeet voor het jaar 2020 vergaand dat bestaat uit een groep zonnecentrales in de Maghreblanden, te decarboniseren (dat wil zeggen, de omschakeling van olie naar met een totale capaciteit van 100 gigawatt. En dan is er nog het andere energiebronnen), met gebruikmaking van alle technische stijgende aantal windturbines en zijn er zeer veel ontwikkelingen mogelijkheden. Nieuw is verder het plotselinge inzicht dat er voor op kleinere schaal, te beginnen bij de omschakeling naar spaar- dit idee iets bestaat wat het vrijwel onweerstaanbaar maakt: een lampen in de straatverlichting, de productie van biogas op boer- markt. derijen en de inzet van plug-in-hybride voertuigen waarin stroom De contouren van deze markt beginnen zich langzaam af te wordt opgeslagen. tekenen, maar één ding is zeker: het wordt een andere markt dan In de wetenschap wordt in dit verband gesproken over smart wij gewend zijn. Een markt waarin niet, zoals tot nu toe, produc- solutions, waarmee wordt bedoeld: technische oplossingen die ten worden aangeboden waarin zeer veel energie is gestoken, met weinig energie en een minimum aan emissies maximale pres- maar één waarbij de waarden (en waarde) meetbaar zijn middels taties leveren. Smart solutions vormden dan ook het referen- de energie-efficiency, de duur van de levenscyclus en de belasting tiepunt voor de wetenschappers uit verschillende disciplines die voor het milieu. Verder zullen de voor het klimaat relevante ele- afgelopen september bijeenkwamen op een internationale con- menten van de betreffende producten de prijs beïnvloeden. ferentie aan de Eidgenössische Technische Hochschule in Zürich. Al Gore heeft er niet zonder pathos op gewezen dat de Niet alleen in het gebruik moet een technologie ‘smart’ zijn, maar oplossing van het klimaatvraagstuk een gemeenschappelijk pro- ook bij de productie, en later bij de afvalverwerking. Voor elk ject van de mensheid moet worden, maar hij heeft wijselijk niet dagelijks gebruiksvoorwerp werden dan ook Life Cycle Assess- één keer de vraag opgeworpen wat de drijvende krachten ach- ments opgesteld, waarbij bijvoorbeeld duidelijk wordt hoeveel ter de nieuwe markt zouden moeten zijn. Daarbij gaat het om minuten je de krant op een beeldscherm moet lezen om energie- de vraag of de regulerende staat doorslaggevend moet zijn of, in zuiniger te zijn dan bij een papieren krant het geval is. tegenstelling hiertoe, de vrije markteconomie ervoor zal zorgen dat ‘het goede’ zal overwinnen. Gore, die zich met zijn wecansol- De eigenzinnigheid van het nieuwe veit.org inzet voor een radicale omwenteling van het Amerikaan- Nu is het niet zo dat technisch alles nieuw zou zijn in dit nieuwe se energiebeleid (en daarmee vooruitloopt op de energie-agenda dispositief (in de betekenis van Giorgio Agamben), integendeel. van de nieuwe president Barack Obama), vermijdt daarmee uit Het meeste bestond al langer, zoals de hybride-auto Prius en de politieke berekening de ideologische vraag ‘markt of staat’. En spaarlamp. Nieuw is echter dat een centraal thema in dit disposi- daar heeft hij wel gelijk in. tief volledige erkenning heeft gevonden: de noodzaak om al het Beide kampen doen namelijk concessies op dit gebied. De de Helliπ∆ de

14 winter @ºº•

neergang van de auto-industrie in Amerika houdt ongetwijfeld aan oude, grondstoffen verslindende technologieën. Nationale verband met het feit dat mensen op dit moment liever een Prius en regionale beoordelingen vullen het omvangrijke werk van het of een Smart kopen dan een Hummer of een Dodge Nitro, omdat CDP aan, zodat investeerders op grond van de gepubliceerde de prijs en het onderhoud van de laatste twee niet meer opwe- inschattingen een goede kijk hebben op de huidige en toekom- gen tegen hun appeal. Het langzame einde van General Motors, stige strategieën van grote en middelgrote concerns. Ford en Chrysler is echter ook een gevolg van feitelijke desinves- Overheidsbemoeienis (in de zin van handelingen ten teringen – niemand wil nog geld steken in een bedrijfstak die als behoeve van, en namens, een samenleving) is voor de spelers op moeilijk geldt, als energie-intensief en als zeer ongunstig voor de nieuwe markt van de slimme technologieën het kader voor het klimaat. Met name Warren Buffet wees de weg toen hij en de spelregels van de toekomst, daarover bestaat een vergaande andere investeerders hun geld terugtrokken uit de Amerikaan- consensus. Een referentiepunt daarbij is het Montréal Proto- se auto-industrie. Buffet heeft 231 miljoen dollar geïnvesteerd col ter bescherming van de ozonlaag, dat heeft laten zien dat in het Chinese technologie- en autoconcern BYD, dat op het gemeenschappelijke overheidsbemoeienis op wereldwijde schaal punt staat een hele reeks van elektrische auto’s op de markt te in zeer korte tijd een schadelijke technologie kan uitbannen. brengen. Maar vooral van belang is het – door velen verguisde – Verdrag De basis van dergelijke radicale omschakelingen is uiter- van Kyoto, met duidelijke omschreven doelen op het gebied van aard een bepaalde toekomstverwachting, en deze toekomst emissies van klimaatgassen. Dit verdrag, waar na de ambtsaan- wordt in hoge mate bepaald door overheidsregelingen. Volgens vaarding van Barack Obama ook Amerika toe zal treden, heeft Paul Dickinson, de baas van het Carbon Disclosure Project zal er voor het samenspel tussen staat en markt een reeks van nieuwe binnen enkele jaren in alle industrielanden sprake zijn van wet- mechanismen geschapen, waaronder de mogelijkheid om in geving waarbij meer dan nu het geval is belasting wordt gehe- CO2-certificaten te handelen. Hiermee wordt niet in de laatste ven op de uitstoot van CO2 en andere klimaatgassen. Dickinson plaats een belangrijk signaal gegeven aan de industrie dat kli- benadrukt dat de prijs voor de uitstoot van een ton CO2 voort- maatgas geen verwaarloosbare materie is die letterlijk in rook durend zal stijgen en dat de emissierichtlijnen sowieso strenger opgaat, maar dat het gaat om een stof die gemeten kan worden zullen worden, ook in opkomende markten als China, India en in tonnen en een bepaalde prijs heeft. Brazilië. Dit zijn de aannames waarmee het Carbon Disclosure Aan het einde van dit proces staan dan innovatieve pro- Project werkt. jecten zoals www.betterworld.com, waarbij in Israël en Dene- Sinds zeven jaar onderzoeken Paul Dickinson en zijn team marken een infrastructuur wordt gecreëerd voor elektrische de 500 grootste bedrijven ter wereld aan de hand van de vra- tankstations en de invoering van elektrische auto’s. Ook zijn gen: “Is dit concern toegerust voor naleving van de steeds stren- er in veel landen stimuleringsprogramma’s voor de bouw van ger wordende overheidsbepalingen omtrent het klimaat?” en: zonnecelinstallaties. “Heeft dit concern op basis van deze veronderstellingen op lange De vraag is dus niet ‘markt of staat’. Beiden moeten elkaar termijn een goede of een slechte positie op de markt?” Voor de aanvullen, ook (en vooral) vanuit het besef dat de markt het niet 500 grootste bedrijven is de beoordeling van het Carbon Disclo- alleen kan, zoals de verdedigers van de ‘vrije’ markt in de slip- sure Project (CDP) inmiddels erg belangrijk geworden, want hier- stream van Milton Friedman ons jarenlang wilden wijsmaken. uit blijkt of een bedrijf onderweg is naar een slimme, op vermin- Het geloof is er dat de nieuwe markt van de smart technologie- dering van CO2 gerichte toekomst, of dat men blijft vasthouden ën weliswaar goede kansen heeft tegenover de oude, op aard- de Helliπ∆ de

15 winter @ºº•

olie gebaseerde technieken, maar ook is er het inzicht dat mark- ten geen natuurverschijnselen zijn (zoals de Chicago-school van Friedman beweerde), maar voortkomen uit de maatschappij, de cultuur, en daarmee ook onderworpen zijn aan politieke wil. Na de Tesla Nog even terug naar de Tesla. Mijn vriend zal het vermoedelijk laten bij een flirt, weliswaar met het redelijke argument dat hij zich de rode bolide sowieso nooit zal kunnen veroorloven, maar hij zal vermoedelijk ook nooit de slimme nieuwe elektrische auto’s kopen van merken als Th¡nk, B0 en Smart, of Renault en Merce- des, die binnenkort op de markt komen. Zelfs niet de Fiat Phylla, die helemaal van hout wordt gemaakt. Men kan hem deze scep- sis niet kwalijk nemen, want mijn vriend kwam net als vele andere 40-plussers toen hij opgroeide in opstand tegen de generatie van zijn ouders, de ‘aardolie-generatie’, die de uitbuiting van grond- stoffen als basisvoorwaarde beschouwde voor het maken van winst, en de ‘heerschappij van de mechanisatie’, in de beteke- nis van Siegfried Giedion, verhief tot leidmotief van elk menselijk handelen. Mijn vriend heeft gedemonstreerd tegen kerncentrales, tegen de plaatsing van kruisraketten, tegen de eerste Golfoorlog Zwitserland 1953, affiche van Josef Müller-Brockmann en ook tegen de tweede. Hij heeft tegen Shell gedemonstreerd en tegen het transport van radioactief materiaal. Hij heeft hand- tekeningen verzameld tegen de aanplant van genetisch gemani- puleerde tarwe en tegen luchtvervuiling door fijnstof. En hij heeft Literatuur en websites: zich meerdere keren bij acties van Greenpeace laten vastketenen Giorgio Agamben, Qu’est-ce qu’un dispositiv, Rivages, Paris 2007 aan fabrieksschoorstenen. Bij dit alles – bij de strijd tegen wat ooit Roland Barthes, Mythologies, Paris 1970 werd omschreven als het ‘politiek-militair-industriële complex’ – Emmanuel Lévinas, Alterité et transcendance, Paris 1996 is hij ergens onderweg zijn enthousiasme voor de techniek kwijt Michel Foucault, L’ordre du discours, Paris 2002 geraakt. Hij is zelfs niet gevoelig voor het argument dat de acties www.teslamotors.com waaraan hij heeft deelgenomen de weg hebben vrijgemaakt voor wecansolveit.org wat nu gaat komen. www.cdproject.net/ Maar zijn kinderen – die zijn opgegroeid met iPods en Skype, www.christophbkeller.ch met zonnecellen op de daken en met windturbines – zullen de vruchten kunnen plukken. Hopelijk. Uit het Duits vertaald door Michiel Nijenhuis de Helliπ∆ de

16 winter @ºº• “Technologie houd je niet tegen.” Interview door Koen Dortmans freelance journalist en programmamaker Nijmeegs debatcentrum LUX de Helliπ∆ de

17 “Technologie houd je niet tegen.” winter @ºº•

Het Rathenau Instituut bericht Waarom moet de politiek zich geleden publiceerde het RIVM maken een state of the art van parlementariërs gevraagd en met technologie en wetenschap een rapport met als boodschap: technologische ontwikkelingen. bemoeien? ‘We weten weinig over de giftig- Dat begint met onderzoek. Hoe ongevraagd over kansen en “Omdat wetenschap en tech- heid. We kunnen niet afgaan op zit het met de eerste congres- risico’s van nieuwe technolo- nologie onze samenleving zo de resultaten van toxicologisch sen over dit thema? Worden ze ingrijpend veranderen dat politici onderzoek bij vergelijkbare stof- goed bezocht? Wie komen er? We gieën. Directeur Jan Staman zich daartoe moeten verhouden. fen die niet dat nano karakter heb- horen daar de wetenschappelijke over het beïnvloeden van Enerzijds zijn er de hoogtechnolo- ben. Voordat we de zaak op orde en maatschappelijke claims. We gische systemen die in een crisis hebben zijn we 5 tot 10 jaar verder onderzoeken wie er geld in stopt de politieke agenda en het verkeren. Neem de intensieve en dan moet er internationaal wel en hoeveel? We interviewen Haagse krachtenveld. “Alle veehouderij. De enige manier regie gevoerd worden’. Maar er de experts. Zo zie je hoe een om Nederlandse boeren te laten zijn nu aanwijzingen die in de rich- wetenschapsveld zich ontwik- Kamerleden zijn me even lief.” concurreren is het toepassen van ting van giftigheid wijzen. Nature kelt. Soms vragen we ook andere technologie. Onze landbouw is publiceerde onlangs een studie wetenschappers een veld in kaart door en door rationeel. 450 mil- over muizen die met nanodeeltjes te brengen. Vervolgens is het joen varkens, kippen en runderen zijn geïnjecteerd. Die ontwikkel- belangrijk de zaak scherp te krij- in het kleine Nederland. De kritiek den kanker. Het is als met asbest, gen: wat is de kwestie, waar draait van burgers, ecologen en de Partij alleen hebben de nanodeeltjes het in de kern om? De kern van voor de Dieren daarop neemt toe. met hun minieme afmetingen een ons werk, Technology Assessment Zij vinden dat de landbouw niet nog hogere penetratie. In 2006 (TA), is om wetenschappelijk duurzaam genoeg is en pleiten hebben we de Kamer al per brief gefundeerde informatie te gene- voor een Agrarwende, meer bio- gewaarschuwd. ‘Als je niet uitkijkt, reren over de betekenis van tech- logische landbouw. Daar staan overheid, ben jij straks degene nologische ontwikkelingen voor enorme gevestigde belangen aan wie het ligt dat burgers zo mens en maatschappij. op het spel. Het CDA verdedigt wantrouwend zijn over nano- Meestal is het Rathenau de de belangen van de boeren, technologie.’ Die brief heeft niet eerste. Je publiceert er een GroenLinks die van de biologische geleid tot concrete acties.” boekje over. Je benadert de vaste landbouw. Die moeten partij kie- Kamercommissie om het op hun zen in dit waardenconflict. Waarom niet? agenda te krijgen. Kamerleden Anderzijds zijn er de nieuwe tech- “Het was nog te vroeg. We waren reageren snel nadat iets in de nologieën die de samenleving de eersten die een signaal afga- krant heeft gestaan. Dus je orga- ingrijpend gaan veranderen op ven en dan gebeurt er niets. Het niseert een publiek debat om het een manier die we tot nu toe niet moet vaker gezegd worden en publiek te informeren, je nodigt er kennen. Neem human enhan- het moet ook worden betwist. Er journalisten bij uit. Journalisten cement, het perfectioneren van zijn ook nog geen schandalen en hebben een checklist: hoeveel mensen. Er komen pillen op de incidenten. Het RIVM rapport zal incidenten zijn er? Wie heeft er markt die je geheugen verbeteren, wel de basis gaan vormen voor last van? Over welke producten we krijgen meer grip op het leer- vervolgstappen. Nanotechnologie gaat het concreet? Als je daar proces. Dat roept vragen op hoe als debatonderwerp lukt nog niet geen antwoord op hebt, ben je we onze scholen willen inrichten. als de mensen zich geen voorstel- nog te vroeg. De VPRO heeft me Aloude vraagstukken worden ling kunnen maken van wat er wel eens weggestuurd: kom over opnieuw actueel. Geen politicus gaande is en het woord niet eens een jaar maar terug. Maar als de die daar niets mee te maken wil schrijven kunnen. Dat is al moei- media zeggen: ‘Verrek, die lui van hebben. Dat is onontkoombaar, lijk genoeg voor Kamerleden die het Rathenau hebben iets te pak- want die pillen houd je niet tegen. simpelweg geen tijd hebben om ken’, dan weet je dat je goed zit. In onze liberale samenleving kun te weten wat er allemaal op ons Het is nieuws. je zeggen: ‘Daar zijn we zelf bij. afkomt. Laat staan dat burgers het Het is wel van levensbelang om We kunnen zelf beslissen’. Dat is snappen.” in de media niet hyperig te doen. Boven: foto van Paul Schuitema, slechts tot op zekere hoogte zo. In ons werk is een hype creëren Nederlandse snelweg in de jaren Een derde reden is dat nieuwe Hoe zorg je dat vragen rondom een doodzonde. Je moet met een dertig. technologieën risico’s met zich nieuwe technologie op de poli- degelijk, onderbouwd verhaal meebrengen. De nanobuisjes tieke agenda komen? komen dat toch op het scherpst Onder: de massaproductie van zijn een actueel voorbeeld. “Het politieke discours begint al van de snede is. Anders rekenen auto's begon in 1914, toen Henry Nanobuisjes zijn miniscule kool- bij de feiten. Een NGO waarschuwt politici je daar later op af. Het Ford ontdekte dat een lopende band stofmoleculen met interessante voor de gevaren, ondernemers moet parlementsrijp zijn.” de productie­kosten radicaal omlaag materiaaleigenschappen elektro- zwakken dat af. Het Rathenau bracht. Het werk aan de lopende nische toepassingen. Twee weken Instituut doet het grondwerk: wij Wanneer is een onderwerp rijp? band was zo onaangenaam dat Ford het loon moest verdubbelen om zijn personeel te behouden. (Foto: Getty)

Portret Jan Staman: Hapé Smeele de Helliπ∆ de

18 Jan Staman: “… winter @ºº•

“De timing is belangrijk. Ik noemde van het Rathenau Instituut over In hoeverre kunnen Kamerleden leerproces. Uiteindelijk heeft de al berichtgeving in de media. Maar opsporing? Loopt het Rathenau sturing geven aan nieuwe techno- politiek geleerd van de brede je moet ze ook concrete handvat- Instituut niet het risico een speel- logieën als de kwestie eenmaal op maatschappelijke discussies over ten bieden: heldere conclusies bal van de politiek te worden? Dat tafel ligt? kernenergie en biotechnologie. en concrete aanbevelingen. In Kamerleden het instituut links “De Kamer moet het politieke Mensen vinden het het erg- het geval van nanotoxicologie: vinden of juist rechts? moment creëren. De minister ste wanneer hun regering ad bewerkstellig in Brussel regie op “Als het Rathenau met aanbevelin- scherp houden en vragen hoe hoc reageert en alleen maar het onderzoek naar de nanotoxi- gen komt, steekt het inderdaad zijn plan eruit ziet. Of dat in over- incidentenpolitiek bedrijft. cologie en zorg ervoor dat je dit zijn nek uit. Al snel treft het ver- eenstemming is met wat experts Terrorismecoördinator Tjibbe eerst goed hebt geregeld voordat wijt je dat je een politieke kleur erover zeggen. Verder moeten ze Joustra heeft dat eens mooi je een nationaal debat over nano hebt. Het is uiterst behoedzaam open zijn naar de burger. Zeg wat verwoord. Om het in mijn eigen entameert. Het draait om timing, balanceren om dat te voorko- de risico’s van nanobuisjes zijn en woorden te zeggen: burgers zijn dat is de les van de laatste vijf men. Ik wordt vaak gevraagd waar de echte gevaren schuilen: risiconemers. Die kunnen risico’s jaar. Produceer geen dikke weten- om op radio of televisie met een in het voedsel, in stoffen die geïn- echt wel aan, zelfs als het fout schappelijke publicaties want Kamerlid in debat te gaan. Dat haleerd kunnen worden. Maak hel- gaat. Maar wat ze niet pikken is die leest niemand. Een Duitse doe ik niet. Ik moet buiten het der wat je voor je rekening neemt een slordige ambtenaar die niet ambtenaar vertelde me onlangs: politieke metier blijven. Het is en wat niet. gedaan heeft wat hij had moeten ‘Die TA-instituten schrijven dikke verdacht als ik de argumenten van Bij nieuwe maatschappelijke doen. Dat is de kern, denk ik.” boeken van honderden pagina’s een politicus moet weerleggen. ontwikkelingen als human enhan- en het is mijn taak om die niet bij Dat is niet de rol van het Rathenau cement is onderzoek nodig. Geef Hoe is de relatie van het Rathenau de bewindslieden te laten belan- Instituut. NWO geld voor een onderzoek Instituut met Kamerleden? den.’ Dat moet je dus voorkomen Maar soms krijgen we wel het van ethici die de maatschappe- “We onderhouden veel persoon- als je gehoord wilt worden. Onze verwijt dat we politiek bedrijven. lijke kwesties in kaart brengen. lijke contacten met Kamerleden. meerwaarde zit in het tonen van Henk Jan Ormel van het CDA heeft Kranten zijn daar tuk op. Dan heb Regelmatig worden we uitgeno- politieke relevantie: we snijden vorig jaar vragen gesteld over een je nieuws. Faciliteer het publieke digd voor overleggen en ronde thema’s aan die de ene politicus publieksonderzoek naar stam- debat want mensen hebben tijd tafelgesprekken. Daar doen we bejubelt en waar de ander een cellen. Het Rathenau wilde de nodig om aan deze grote maat- dus echt mee. pesthekel aan heeft. mening van de Nederlandse bevol- schappelijke vragen te wennen. Links en rechts, alle Kamerleden Kijk bijvoorbeeld naar de opspo- king peilen over de toelaatbaar- Maar de overheid moet niet zelf zijn me even lief. Zo’n man als ring. Met de kleine chips, RFID’s, heid van het kweken van embryo’s, het debat proclameren, zoals ze Fred Teeven is leuk om in een in telefoons, pinpassen en niet voor IVF-bevruchting, maar gedaan heeft bij de brede maat- debat te hebben. Teeven is een OV-chipkaart is iedereen te loka- speciaal voor de productie van schappelijke discussies over kern- bokser, die houdt van het gevecht. liseren, op elke plek in Nederland. stamcellen voor wetenschappelijk energie en biotechnologie. De Maar hij is wel clean. Hij neemt Die jongens van het Openbaar onderzoek. Ormel zei in Trouw: burgers zijn niet gek. Die voelen geen blad voor de mond. Ministerie en de politie zijn niet ‘Het regeerakkoord is glashelder ook wel aan dat ze dan mede- Je zult van mij geen woord minach- gek. Die zien in die informatie- en over embryo’s. Het Rathenau ver- plichtig worden gemaakt en aan ting over parlementariërs horen. computertechnologie enorme kan- troebelt schoon water door erin te het eind de nadelen toch moeten Ik heb veel waardering voor ze. Ik sen voor de opsporing. Iedereen roeren.’ Hij wilde zijn christelijke slikken. Brede maatschappelijke begrijp wat ze doen en waarom is te volgen in de gedigitaliseerde achterban duidelijk het signaal discussies georganiseerd door de ze het zo doen. Want ik geef het samenleving. Al die data worden geven dat de waarde van het leven overheid zelf houden het gevaar je te doen. De politiek is toch een opgeslagen. Dat gebeurt op grote een belangrijke kwestie voor het dat het debat niet echt open is. arena, een vechtpartij met veel schaal in Nederland. De mensen CDA is. Hij riep ons in de Kamer Er zijn dus voldoende instrumen- middelen die god verboden heeft. van GroenLinks en D66 hebben tot de orde en vroeg de minister ten, maar vaak zijn Kamerleden Je moet het algemene belang in dat goed in het snotje. Dan zie je om het publieksonderzoek af te toch te laat. Het is goed dat ze de gaten houden maar ook scoren Pechtold schitteren in het debat blazen. Maar hij kreeg in het over- niet meteen achter het eerste het voor je achterban. Je moet in the als hij het opneemt voor de pri- leg daarover geen steun voor zijn beste signaal aanhollen. Maar ze picture komen. Het is een eenza- vacy van de burger. Maar Teeven opvatting. moeten het wel serieus nemen: me rol die je hebt als politicus.” en Haersma Buma liggen ook Dat we soms in de tang zitten actief op zoek naar bevestiging of x op ramkoers. Die technologie is hoort erbij. Ormel heeft dat recht. betwisting ervan. Het blijkt iedere nodig voor de veiligheid, vinden Bovendien is dat waar je stiekem keer weer lastig voor overheden zij. Plots is in het publieke domein op hoopt. Als de politieke pijn om snel daadkracht te tonen en zichtbaar hoe de rollen verdeeld voelbaar wordt, weet je dat je de regie op te eisen. Het kan met zijn.” goed zit. Tegelijkertijd moet ik nanotechnologie nog goed gaan, blijven nagaan: heeft Ormel niet maar het gevaar dat het fout gaat Zitten Teeven en Haersma Buma ook een punt? Ben ik niet op zijn is reëel. Er is geen sprake van wel te wachten op een advies stoel gaan zitten?” politieke onwil, maar het is een de Helliπ∆ de

19 winter @ºº•

illustratie: Herko van Eerden Bibi van den Berg onderzoeker aan de Faculteit der Wijsbegeerte van de Erasmus Universiteit Rotterdam de Helliπ∆ de

20 winter @ºº•

Technologische mogelijk­ambientkomst in een van de volgende karikaturen: òf bouwd in muren, meubels, auto’s en kleding. intelligence zij worden als onrealistisch, onwenselijk en Deze weggewerkte technologie bevindt heden hebben altijd geleid tot letterlijk angstaanjagend weggewuifd (‘de zich niet alleen in onze privéruimtes (huis, toekomstdromen. De droom wereld gaat ten onder door de technologie’), kantoor), maar kan ook in de publieke ruimte òf zij worden met overdreven enthousiasme aanwezig zijn. Denk dan bijvoorbeeld aan die de Europese Unie dichter­ omarmd als dè remedie voor al onze proble­ een bushokje met interactieve panelen die bij wil brengen is ontwikkeld men (‘de wereld wordt gered door de techno­ op uw persoon toegesneden route-informa­ logie’). Beide perspectieven doen geen recht tie geven, of aan billboards waarbij men met door Philips en heet: Ambient aan de complexiteit van de werkelijkheid een druk op de knop van de mobiele telefoon Intelligence. Over de ont­ en die van technologische ontwikkelingen. direct kaarten kan bestellen voor het concert Bovendien belemmert een vooringenomen­ waarvoor geadverteerd wordt, of aan etala­ wikkeling van een concept. heid jegens ‘de Technologie’ (met een hoofd­ geruiten die, wanneer u er langsloopt, plots letter) ons erin realistisch en zorgvuldig te reclame maken voor het nieuwste boek van doordenken wat de consequenties zijn van uw favoriete auteur. In de jaren tachtig zat ik als kind allerhande technologische ontwikkelingen Om toegang te krijgen tot de techno­ wekelijks aan de buis gekluisterd voor de voor onze samenleving, en voor (en in) ons logische netwerken die in privéomgevin­ televisieserie TROS Wondere Wereld, waarin alledaagse leven. En juist dat is in een tijd gen en in de publieke ruimte aanwezig de – inderdaad – wondere wereld van de van razendsnelle, allesdoordringende tech­ zijn, gebruiken mensen in een wereld van moderne techniek aan het publiek werd nologische ontwikkeling van het allergroot­ Ambient Intelligence een mobiele telefoon geopenbaard door de licht verstofte, maar ste belang. of een ander draagbaar apparaat – in de daardoor des te intrigerendere astronoom Daarnaast is er nog een andere reden Ambient Intelligence visie wordt een derge­ Chriet Titulaer. Titulaer toonde, onder om Living Tomorrow serieus te nemen. In lijk apparaat de ‘toegangssleutel’ (‘access andere vanuit zijn Huis van de Toekomst dit huis presenteerde Philips samen met key’) genoemd. In dit apparaat worden in Rosmalen, een grenzeloze hoeveelheid een aantal partners een reeks prototypes de persoonlijke gegevens en voorkeuren aan slimme apparaten: slimme koelkasten, die de belichaming vormden voor haar (‘profielen’) van gebruikers bewaard. Deze slimme fornuizen en magnetrons, slimme technologische visie op de nabije toekomst: profielen vormen een van de belangrijkste stofzuigers, slimme (en draadloze!) tele­ Ambient Intelligence. Philips ontwikkelde aspecten van de Ambient Intelligence visie. foons, apparaten die op stemherkenning en deze visie aan het einde van de jaren negen­ In de toekomst, zo stelt deze visie, moeten bewegingssensoren werkten, of op zonne- tig. Al vrij snel na haar lancering vond zij informatie-, communicatie- en entertain­ en windenergie. En dat alles begeleid door haar weg naar Brussel, naar de beleids- en mentdiensten worden afgestemd op de Titulaer’s onderkoelde, doch optimistische strategische documenten van de Europese persoonlijke voorkeuren van individuele verhaal: kijk eens, wat een geweldige toe­ Commissie. In het afgelopen decennium gebruikers. Geen twee technologiegebrui­ komst we tegemoet gaan! Twee jaar geleden is Ambient Intelligence uitgegroeid tot één kers zijn hetzelfde, en aangezien we in een was ik in Living Tomorrow in Amsterdam, het van de pijlers van het technologiebeleid van wereld leven die steeds verder en steeds huis van de toekomst van het nieuwe mil­ Europa – zowel in het Zesde als het Zevende ingrijpender van technologie doordrongen lennium. Chriet Titulaer was er helaas niet, Kaderprogramma van de EU neemt zij een raakt, wordt het des te belangrijker dat tech­ maar tot mijn lichte vermaak trof ik er veel prominente plaats in. De technologische nologieën hun gedrag kunnen aanpassen van dezelfde toekomstdromen aan: slimme wereld van morgen wordt een wereld van aan de specifieke wensen van individuele koelkasten, slimme fornuizen en magne­ Ambient Intelligence, zo lijkt Europa ons te gebruikers. Technologie van de toekomst zal trons, slimme (en natuurlijk draadloze) willen vertellen. Als dat zo is, dan hebben moeten kunnen anticiperen op de voorkeu­ telefoons, apparaten die op stemherken­ we reden genoeg om deze visie serieus te ren van ieder afzonderlijk individu – ze moet ning en bewegingssensoren werkten, of op nemen. Maar wat is Ambient Intelligence ‘gepersonaliseerd’ zijn. Wie prijs stelt op veel zonne- en windenergie... Niets nieuws onder eigenlijk? Hoe zal de technologische wereld input van zijn ‘access key’ zal vaak informa­ de zon, zou je denken. Onze technologische van morgen er uit gaan zien als deze visie tie- en entertainmentsuggesties krijgen; toekomstdromen zijn in twee decennia, zo gerealiseerd wordt? En op welke manier wie een hekel heeft aan onderbrekingen zal blijkt, niet of nauwelijks veranderd, ondanks houdt de Europese Commissie zich bezig met door deze ‘persoonlijke assistent’ beschermd de enorme technologische ontwikkelingen onze technologische toekomst? worden tegen informatie-overload, en zo die er juist in deze periode hebben plaatsge­ veel mogelijk met rust gelaten worden. Om vonden. Kennelijk spreken slimme koelkasten Slim en persoonlijk te kunnen anticiperen op de wensen en en slimme stofzuigers nog altijd tot de ver­ De Ambient Intelligence visie voorspelt een behoeften van individuele gebruikers, maakt beelding van ontwerpers en publiek – maar wereld waarin draadloze, in netwerken met de technologie gebruik van de ‘profielen’ nu ook weer niet zodanig dat ze intussen elkaar verbonden technologieën continu met die in de ‘access key’ zijn opgeslagen – deze grootschalig commercieel vermarkt worden. elkaar communiceren om ons als gebruikers bevatten bijvoorbeeld informatie over in het Maar het is te gemakkelijk om Living op een zo ‘natuurlijk’ en onopvallend moge­ verleden gemaakte keuzes en behoeften in Tomorrow terzijde te schuiven als niet ter­ lijke manier van informatie en entertainment vergelijkbare situaties. zake doend, als het bewijs van een eeuwig te voorzien. Een belangrijk kenmerk van de Om de wensen en voorkeuren van een durende techno-optimistische fantasie waar technologie in de Ambient Intelligence visie gebruiker zo goed mogelijk te beantwoor­ niemand op zit te wachten. Al te vaak belan­ is, dat zij is weggewerkt in de achtergrond den, moeten Ambient Intelligence technolo­ den discussies over technologie van de toe­ –zij wordt aan ons zicht onttrokken en inge­ gieën gebruikers door te tijd heen ‘leren ken­ de Helliπ∆ de

21 winter @ºº•

ambient intelligencenen’, en moeten ze hun eigen gedrag leren eigen plannen. Hiervoor is een politiek-eco­ te maken op de zorg, zo verwacht men. aanpassen aan de wensen en behoeften nomische verklaring. Al sinds de jaren tachtig Een ander sociaal thema waarmee van die gebruiker. Ambient Intelligence tech­ is de Europese Unie naarstig op zoek naar Ambient Intelligence in verband wordt nologieën moeten daarom ‘adaptief’ zijn. manieren om zowel op het gebied van media gebracht is dat van de overgang van de Bovendien moeten ze contextgevoelig zijn. als van technologieontwikkeling een wereld­ ‘massasamenleving’ naar de ‘netwerksamen­ Dat wil zeggen dat de technologie herkent in speler te worden die op gelijke voet mee leving’. In de loop van de afgelopen decen­ welke omgeving en in welk type situatie een kan doen met de andere grote spelers: de nia is naast het traditionele kerngezin een gebruiker zich bevindt, en vervolgens in staat Verenigde Staten en Japan. Het hebben van steeds grotere diversiteit aan leefvormen en is haar eigen gedrag aan te passen aan die een eigen, Europese technologievisie paste -stijlen ontstaan. Afwijkende levenskeuzes situatie. Wanneer een gebruiker in zijn eigen uitstekend in dit streven. Bovendien zou een en levenspaden zijn aanzienlijk gebruike­ huis is, zal hij behoefte hebben aan ander­ eigen technologieparadigma kunnen bijdra­ lijker dan een aantal decennia geleden en soortige informatie en entertainmentdien­ gen aan het in Europa zo gemiste gevoel van het creëren van een individuele levensstijl is sten dan wanneer hij in de openbare ruimte eenheid, van samen aan één toekomstig doel zo ongeveer tot norm verheven. Josephine is. Veel gebruikers zullen het bijvoorbeeld werken – en misschien zelfs bijdragen aan de Green, die een belangrijke bijdrage leverde niet fijn vinden als zeer persoonlijke informa­ versterking van het gevoel van een Europese aan het ontwikkelen van de Ambient tie in een publieke ruimte ten overstaan van identiteit. Daarbij komt natuurlijk – ook niet Intelligence visie binnen Philips, noemt deze vreemden zichtbaar wordt gemaakt – privé onbelangrijk – dat het uitrollen en ontwik­ trend ‘mozaïek leven’: een leven dat bestaat e-mails zichtbaar maken op de stoeptegels kelen van een dergelijke Europese technolo­ “uit een caleidoscoop van simultane of bij een bushalte zullen de meeste gebruikers gievisie betekent dat er grote investeringen sequentiële relaties, carrières of leefstijlen.” niet waarderen. De technologie moet dus gedaan worden, dat de Europese economie Ze wijst erop dat traditionele vormen van kunnen ‘begrijpen’ waar een gebruiker is en een flinke injectie krijgt, en dat er werkge­ verbondenheid, zoals lokale gemeenschap­ welke diensten hij of zij in de huidige omge­ legenheid ontstaat. De Ambient Intelligence pen, de kerk, het gezin, en de natiestaat ving aangeboden zou willen krijgen. visie van Philips kan beschouwd worden als minder belangrijk worden, wat betekent dat het antwoord op een vraag die Europa al mensen op zoek gaan naar nieuwe vormen Van Philips naar de EU sinds de jaren tachtig bezighield. van verbondenheid. Informatie- en com­ Waarom heeft de Europese Unie inte­ municatietechnologieën, van de mobiele resse in de Ambient Intelligence visie? En Maar er zijn ook nog andere, meer inhou­ telefoon tot het internet, kunnen hierin een wat zijn de redenen waarom de Europese delijke redenen waarom de Europese belangrijke rol spelen. Ze stellen mensen in Commissie deze visie tot speerpunt in het Commissie de Ambient Intelligence visie staat sociale relaties te onderhouden met Europese technologiebeleid heeft gemaakt? omarmde. Europa worstelt met een aantal mensen die zich niet (noodzakelijk) in hun De Europese Commissie heeft een aantal sociaal-economische en politieke kwesties, fysieke omgeving bevinden en vervullen verschillende advies- en beleidsontwikke­ en Ambient Intelligence technologieën wor­ daarmee voor velen een rol in het creëren lingorganen. Op het gebied van technologie den gezien als mogelijke bijdragen aan de en onderhouden van nieuwe netwerken en zijn de belangrijkste twee de Information oplossing ervan. Eén van de belangrijkste nieuwe vormen van verbondenheid. Ambient Society Technologies Advisory Group (ISTAG), thema’s van de komende decennia is dat van Intelligence, met haar nadruk op personali­ een adviesgroep van wetenschappers en de grote verschuiving in de bevolkingsop­ sering, haar uitgebreide mogelijkheden voor beleidsmakers uit verschillende disciplines bouw van de gehele westerse wereld. Ook in virtuele communicatie en haar ‘altijd-aan’ die de Europese Commissie adviseert op het Europa staat het thema van de ‘vergrijzende karakter, kan op een vergelijkbare manier een gebied van de ontwikkeling en totstandko­ samenleving’ hoog op de agenda. Vragen belangrijk medium vormen voor het bouwen, ming van de informatiesamenleving, en IPTS, over het in stand houden van het sociale behouden en verstevigen van sociale netwer­ het Institute for Prospective Technological zekerheidssysteem en de stijgende kosten ken in een steeds meer individualistische en Studies, een onderdeel van het Joint Research van de gezondheidszorg staan centraal in nomadische sociale werkelijkheid. Centre dat in opdracht van de Europese de discussie over Europa’s nabije toekomst. Een derde domein waarbinnen Ambient Commissie beleidsvoorstellen ontwikkelt in Ambient Intelligence zou een bijdrage kun­ Intelligence door de Europese Commissie relatie tot centrale Europese thema’s zoals nen leveren aan het oplossen van deze vaak naar voren wordt gebracht is dat van de bijvoorbeeld gezondheidszorg, energievoor­ problemen, zo stelt Europa. Een deel van de openbare veiligheid. In het tijdperk na 9/11 ziening, en technologieontwikkeling. Ambient Intelligence visie richt zich specifiek zijn thema’s als surveillance en het opgeven Zoals gezegd is de Ambient Intelligence op het ontwikkelen van toepassingen voor van persoonlijke vrijheid ten behoeve van visie oorspronkelijk ontwikkeld door Philips de gezondheidszorg en het ontwikkelen van een (vermeende) verbeterde publieke veilig­ in Eindhoven. Zowel IPTS en ISTAG raakten slimme oplossingen voor de thuisomgeving heid niet meer van de nationale en Europese eind jaren negentig al snel onder de indruk waarmee ouderen langer zelfstandig zouden beleidsagenda’s weg te denken. De terroristi­ van de plannen die Philips presenteerde, kunnen blijven wonen. Als ouderen in hun sche aanvallen in Madrid en Londen hebben en zo werden zij een belangrijke pijler in eigen woning omringd zouden zijn door deze kwestie alleen maar meer urgentie de technologietactiek van de Europese technologieën die hun welzijn monitoren, verleend. Vaak worden Ambient Intelligence Commissie. Men zou dat opmerkelijk kunnen hen in de huishoudelijke taken ondersteu­ technologieën genoemd als belangrijke noemen – de Europese Commissie heeft een nen en hen in staat stellen via verschillende factor in het verkrijgen van grote hoeveel­ visie die door een commercieel bedrijf is ont­ kanalen met anderen te communiceren, dan heden zeer gedetailleerde informatie – het wikkeld vrijwel naadloos overgenomen en zou deze groep mensen langer zelfstandig soort informatie waarover zowel geheime een plaats gegeven in het centrum van haar kunnen blijven, en minder aanspraak hoeven diensten als de verschillende Europese en de Helliπ∆ de

22 winter @ºº•

nationale handhavingorganisatiesambient graag Uitknop hebben is ook het scheppen van gelijke intelligence zouden beschikken. Ook sommige politici In de afgelopen jaren zijn er onder de kansen binnen de totstandkoming van de geloven dat ze met het verkrijgen van dit vlag van Ambient Intelligence een aantal kenniseconomie een belangrijk thema. In soort informatie echt greep zouden kunnen producten op de markt voor consumen­ de afgelopen jaren heeft Europa zo laten krijgen op de dreiging van internationaal ter­ tenelektronica verschenen. De bekendste zien dat het actief betrokken is bij zowel de rorisme. Tegelijkertijd is dit ook een van de daarvan is Philips Ambilight (of Aurea) tele­ technische realisatie als de sociaal-politieke meest omstreden aspecten van de Ambient visie. Wanneer je deze producten naast de inbedding van de technologische werkelijk­ Intelligence visie. Op dit moment al wordt toekomstvisie legt zoals die aan het begin heid van morgen. binnen de Unie stevig gediscussieerd over van dit artikel beschreven werd, dan is het Helaas zijn er ook een aantal thema’s die vraagstukken rondom privacy en security in onmiddellijk duidelijk dat er tussen de visie hun weg nog niet gevonden hebben naar de relatie tot technologische ontwikkeling, en van eind jaren negentig en de praktische Europese beleidsagenda. Slechts een voor­ we mogen er van uitgaan dat de realisering verwezenlijking daarvan in elk geval op dit beeld daarvan betreft het doordenken van van de Ambient Intelligence visie deze discus­ moment nog een groot gat zit. Nu is dat de gevolgen van en grenzen aan het weg­ sie alleen maar actueler zal maken. niet verwonderlijk – er zullen decennia van werken van technologieën in de achtergrond. Een laatste belangrijke sociaal-economi­ geleidelijke ontwikkeling over heengaan Daaraan zitten twee praktisch-ethische sche trend waarbinnen Ambient Intelligence voordat de in de visie voorgestelde techno­ aspecten die om doordenking en wellicht om technologieën volgens de Europese logische wereld werkelijkheid is geworden. regulering vragen. In de eerste plaats is er de Commissie een rol zouden kunnen vervullen En er bestaat natuurlijk altijd een mogelijk­ vraag naar de grenzen van ‘embedding’, zoals is de verwezenlijking van Europa’s aspiratie heid dat de technologische ontwikkelingen het verdwijnen van technologie in objecten om de leidende kenniseconomie in de wereld in de praktijk een hele andere kant op gaan. en oppervlakken genoemd wordt. Als het te worden. In 2000 ondertekende Europa Waar de Europese Unie dan ook terecht in de nabije toekomst mogelijk wordt om de Lissabon doelstellingen, die stellen dat op inzet is het volgen en begeleiden van technologieën te implanteren in letterlijk Europa er naar moet streven om “de meest een aantal grote technologische trends, ieder object, zoals de Ambient Intelligence competitieve en dynamische kennisecono­ die, of dit nu onder de vlag van Ambient visie voorspelt, dan is de logische ‘final fron­ mie in de wereld” te worden, een kenniseco­ Intelligence gebeurt of niet, waarschijnlijk tier’ daarvan het menselijk lichaam. Waarom nomie “die bijdraagt aan duurzame econo­ wel gerealiseerd zullen gaan worden. De zou men nog rondlopen met een draagbare mische groei met meer en betere banen en personalisering van leef-, werk-, en publieke ‘access key’ wanneer deze ook in het lichaam grotere sociale cohesie”. Om deze doelstel­ omgevingen door technologieën zal als trend zelf zou kunnen worden weggewerkt? De ling te kunnen bereiken, zo concludeerde vermoedelijk wel tot stand gaan komen in de eerste experimenten met het implanteren ISTAG, moeten mensen van alle leeftijden komende decennia. Voor het verdwijnen van van computerchips en RFID-tags zijn in de binnen de Europese Unie kennis en vaardig­ technologische netwerken en systemen in afgelopen jaren al gedaan, en zelfs op de heden ontwikkelen die hen in staat stellen de achtergrond van alledaagse omgevingen consumentenmarkt verschenen. Zo biedt de om adequaat te kunnen omgaan met de geldt hetzelfde. Baja Beach Club in Rotterdam sinds 2004 de dynamische en continu veranderende werke­ Europa zet op dit moment vooral in op ‘Baja VIP chip’ aan, een glazen chip die bij lijkheid van de nabije toekomst, zowel in hun twee strategieën: enerzijds ondersteunt zij bezoekers geïmplanteerd wordt, en waar­ privéleven als in hun werk. Informatie- en actief de ontwikkeling en realisering van de mee de toegang tot de club, de consumpties communicatietechnologieën kunnen daarin Ambient Intelligence visie, door projecten en de garderobe betaald kunnen worden. een belangrijke rol spelen. Door ‘e-Learning’ van bedrijven, universiteiten en andere ken­ Aan interesse geen gebrek: ondanks de niet kunnen mensen op een flexibele manier nisinstellingen te financieren die bijdragen geringe kosten (€ 1000,-) waren de 70 door hun kennis en vaardigheden bijspijkeren, aan haar verwezenlijking – dit gaat van Baja beschikbaar gemaakte chips al snel uit­ en wordt het bovendien veel gemakkelijker onderzoek naar technologische structuren verkocht. grote groepen mensen toegang te verlenen en systemen tot de ontwikkeling van voor Men zou kunnen beweren dat het tot onderwijs. Bovendien zou de inzet van ICT de hele Unie geldende technologische pro­ implanteren van dergelijke geminiaturi­ in het onderwijs de mogelijkheden vergro­ tocollen en standaarden en het ontwerpen seerde technologie in het menselijk lichaam ten om mensen specifiek die kennis over te van specifieke toepassingen en producten. een zaak is van het individu – het betreft dragen die voor henzelf in hun eigen speci­ (Overigens geldt daarbij gelukkig niet dat hier een kwestie aangaande de lichamelijke fieke situatie het meest relevant is. Ambient Philips, als bedenker van de visie, meer finan­ integriteit van individuele burgers, en daar Intelligence, met haar nadruk op personalise­ ciering zou krijgen dan andere bedrijven of heeft de overheid geen invloed op noch dient ring, kan hierin een belangrijke rol spelen. instellingen.) zij zich daarmee te bemoeien. Echter, wan­ De omarming van de Ambient Anderzijds doordenken IPTS en ISTAG neer dergelijke technologieën wijdverbreid Intelligence visie door de Europese Unie moet de sociale, politieke en economische con­ en veelvuldig gebruikt raken (ieder bedrijf dus begrepen worden tegen de achtergrond sequenties van de realisering van Ambient zijn eigen chip), dan kan men zich afvragen van een aantal sociaal-economische en poli­ Intelligence en ontwikkelt de Europese of de overheid een rol heeft in het begrenzen tieke trends. Maar hoe staat het eigenlijk Commissie actief beleid om de leefsfeer of wettelijk afkaderen van deze vorm van met de verwezenlijking van deze visie? Wat van burgers, hun veiligheid, hun kansen en ‘technologisering’ van het menselijk lichaam, is op dit moment de praktische stand van mogelijkheden te waarborgen en te opti­ en zo ja, op welke manier dit dient te worden zaken rondom deze visie? En welke rol speelt maliseren. Zoals eerder al gezegd staan de ingevuld. In Europa is dit thema tot op heden Europa daar op dit moment bij? bescherming van privacy en security van bur­ niet opgepakt als relevant vraagstuk voor de gers hoog op de agenda. En zoals we gezien nabije toekomst. de Helliπ∆ de

23 winter @ºº•

ambient intelligenceEen andere, eveneens aan ‘embedding’ geli­ Bibi van den Berg hoopt in het voorjaar van 2009 te pro­ eerde kwestie, is dit: wanneer steeds meer moveren op een proefschrift over Ambient Intelligence technologie aan het oog onttrokken wordt, en identiteit, met de titel ‘The ­situated self: Identity zowel in letterlijke zin door haar te verbergen in a world of Ambient Intelligence’. Meer informatie: in onze alledaagse leefomgevingen, maar ­­www.situatedself.org.­ ook in meer overdrachtelijke zin omdat de technologie voor ons ongemerkt haar werk Literatuur doet, hoe zorgen we er dan voor dat burgers · E. Aarts, S. Marzano, S. The new everyday: Views on een gevoel van controle over de technologie ambient intelligence, Rotterdam 2003. behouden? Eén van de allereerste vragen · J.-C. Burgelman, Y. Punie, “Information, society and die mensen vaak stellen wanneer ze over technology”. In E.H.L. Aarts en J.L. Encarnação (red.), Ambient Intelligence horen is: waar zit de True visions. The emergence of ambient intelligence, ‘uit’-knop? Hoe kan ik de technologie nog Berlin/New York 2006,17-34. zelf beïnvloeden en bedienen, wanneer alles · K. Ducatel, M. Bogdanowicz, F. Scapolo, J. Leijten, om mij heen ongemerkt en onzichtbaar J.-C. Burgelman, ISTAG: Scenarios for Ambient voor mij geregeld wordt? En hoe weet ik Intelligence in 2010, Seville 2001. nog wanneer de technologie mij registreert, · Y. Punie, “The future of Ambient Intelligence en welke gegevens zij over mij bewaart? in Europe: The need for more everyday life”, Op dit hele cluster van vragen zijn vele ant­ Communications & Strategies, Vol 5 (2005), 141-165. woorden mogelijk. Deels zullen die door de · B. van den Berg, “Ik ga op reis en ik neem mee... Over technologieontwikkelaars en producenten de toekomst van het begrip ‘persoonlijke ruimte’”. geformuleerd moeten worden, deels zal in de In: V. Frissen, J.de Mul (red.), De draagbare lichtheid praktijk moeten blijken hoe gebruikers op de van het bestaan. Het alledaagse gezicht van de technologie reageren en welke zaken zij wel informatiesamenleving­ , Kampen 2008, 45-63. en niet accepteren. Maar het moge duidelijk zijn dat ook de overheid hier een belangrijke rol speelt. Zij dient zich bewust te zijn van de diepgravende manieren waarop Ambient Intelligence technologieën zullen gaan ingrij­ pen op de praktische, alledaagse leefomge­ vingen van burgers, en met de technologie- industrie moeten meedenken over de manier waarop een plaats krijgen in het leven van burgers. Het streven van de Ambient Intelligence visie om ook de publieke sfeer van technologische netwerken te voorzien, maakt deze kwestie natuurlijk alleen maar urgenter. Deze twee kwesties zijn slechts voorbeelden van een veel uitgebreider palet aan vragen die zich opdringen in relatie tot de impact van Ambient Intelligence – een impact waarop in de volle breedte geanticipeerd dient te worden door Europa.

In de afgelopen jaren heeft Europa Eerden van Herko illustratie: laten zien dat het technologische ontwik­ kelingen niet alleen met interesse volgt, maar ook actief ondersteunt en actief begeleid in termen van beleidsontwikkeling. Dat is prijzenswaardig en van het grootste belang. Het is te hopen dat het deze betrok­ kenheid niet alleen vasthoudt, maar ook verder uitbouwt, opdat de verwezenlijking van de Ambient Intelligence visie voor Europa en haar burgers inderdaad zal bieden wat de Philips en de Unie ervan hopen. x

Interview door Aysel Sabahogˇlu redacteur De Helling en medewerker Wetenschappelijk Bureau GroenLinks de Helliπ∆ de

24 winter @ºº• De hond & de hometrainer

over de ontwikkeling Staan we met de ontwikkeling van Ambient van slimme technologie Intelligence op een technologisch keerpunt dat de samenleving ingrijpend zal veranderen? voor slimme mensen “Dat geloof ik wel. Ik ben er zelf al tien jaar — mee bezig en zie steeds meer toepassingen in de praktijk mogelijk worden. Het is een Emile Aarts is lid van het jaar of tien geleden ontstaan doordat we Managementteam van de elektronica steeds kleiner konden maken, weg kunnen werken in de omgeving dus. Philips Research Labaratories Chips kunnen nu zo klein zijn dat je ze in en doceert aan de Technische verf, papier of plastic kunt verwerken. Als Philips zijn wij gestart met het idee dat de Universiteit Eindhoven. Hij huiskamer van de toekomst enorm zal ver­ doet al vijfentwintig jaar anderen. Ambient intelligence was aanvan­ kelijk vooral gericht op de entertainment­ onderzoek naar toepassingen industrie. Wij onderkenden pas later dat van computertechnologie en het ook op andere gebieden zoals de zorg grote impact kan hebben. Gezien de ver­ is de stuwende kracht achter grijzing en personeelstekorten in de zorg Ambient Intelligence. Hoe ziet is het aantrekkelijk dat mensen met behulp van Ambient Intelligence technologie steeds hij de relatie tussen bedrijfs­ langer zelfstandig thuis kunnen wonen. leven en politieke instituties Denk bijvoorbeeld aan elektronica gericht op val- en instabiliteitsdetectie. als het gaat om technologische Ook doen we op dit moment experimen­ innovatie? ten met autistische kinderen en kleurco­ des, we onderzoeken of de emotie van het kind via kleurverandering opgepakt kan worden. Verder experimenteren we met matrasjes voor vroeggeboren kinderen in couveuses. Nu is het zo dat een prematuur geboren kind aan slangetjes en draadjes in een kastje ligt, niemand mag eraan komen, lichamelijke affectie is niet mogelijk. Als zo’n matrasje als een huid kan aanvoelen en de warmte kan doorgeven die nodig is en die metingen kan overnemen van de elektrodes, dan verander je het leven van een vroeggeboren kind op een wezenlijke manier.”

Ambient Intelligence krijgt veel aandacht van de Europese Unie. Hoe lopen de contacten met de politiek? “De Europese Commissie heeft een tech­ nologische adviesgroep, genaamd ISTAG (zie het artikel van Bibi van den Berg, red.). Ook Philips neemt deel aan ISTAG, net als bedrijven als Nokia en Siemens. Binnen dat verband van ISTAG ontstaat een sub­ tiel spel. Want hoewel wij als Philips als eerste het belang van Ambient Intelligence hebben onderkend, zien wij ook wel in dat wij de ontwikkeling van dergelijke tech­ nologieën niet alleen gerealiseerd krijgen. Philips heeft daarom een stap terug gedaan. Wij claimen Ambient Intelligence niet als strategie voor Philips, maar leggen onze visie op tafel om te zien wie het oppakt. de Helliπ∆ de

25 De hond & de hometrainer winter @ºº•

Op die manier kunnen we het concept als moet je bereid zijn om dat wat ze zeggen omdat de posities overgenomen moeten gemeenschappelijke visie binnen ISTAG naar actie te vertalen. Zo kwamen we via kunnen worden. Het collectieve belang is presenteren aan de Europese Commissie. discussies met dit soort onderzoekers er groter dan het individuele belang. Geen Het bijzondere was dat het directoraat- al vroeg achter dat we senioren niet op enkel bedrijf kan zich hanengedrag per­ generaal ook zelf behoefte had aan een een betuttelende manier moeten willen mitteren. De minister van Economische centrale Europese visie. Verenigde Staten activeren. Het klinkt voor de hand liggend, Zaken is op de hoogte van wat wij aan het gebruiken de Homeland Security Act (die in maar het gemak waarmee je dat soort fou­ doen zijn. Ons contact met Maria van der 2002 is ingesteld in het kader van terro­ ten maakt is ongelooflijk. Als je niet uit­ Hoeven loopt goed omdat we nu nog niet rismebestrijding, red.) voor het bevorde­ kijkt ben je bezig met het ontwikkelen van over geld hoeven te praten. Wanneer dat ren van onderzoek en het ontwikkelen van dingen waar geen vraag naar is. Berucht is dan later wel aan de orde is, gaat het veel een centrale visie. Het nut van Europese het geval van de Amerikaanse dame die te gemakkelijker. We betrekken ook amb­ programmering zit vooral in de vorming weinig bewoog. Ze kreeg thuis een home­ tenaren in een vroegtijdig stadium bij van onderzoeksconsortia. Het gemak trainer en nam ook een hond. Vervolgens onze agenda; die weten daardoor beter waarmee wij nu onze collega’s bij Nokia trainde ze de hond op de hometrainer. wat het bedrijfsleven wil. Eigenlijk loopt of Daimler Chrysler of Thomson weten te Mensen zijn geraffineerd in het bedenken het contact met de overheid nu heel soe­ vinden om samen te op te trekken is hart­ van oplossingen om van betutteling af te pel. Ik durf het haast niet te zeggen, maar verwarmend. Zonder de gemeenschap­ komen. Dus moet je concepten ontwikke­ Balkenende is slecht begrepen toen hij het pelijke visie en zonder het geld van ISTAG, len waar senioren zich wel toe aangetrok­ had over VOC mentaliteit. Onze openheid zou dat nooit tot stand zijn gekomen. Voor ken voelen en waarbij ze worden gestimu­ is de basis van onze industrie. De overheid de integratie van Europese innovatie is dat leerd om te participeren.” kan veel doen aan technologische innova­ een gouden greep geweest. De bedrijven tie: door de eerste toepassing van een ont­ participeren in de Europese visie ontwik­ Welke visie verwacht u vanuit de politiek op wikkelde techniek te stimuleren, bijvoor­ keling en kunnen de opgedane kennis ook ICT en Ambient Intelligence? beeld door die zelf te gebruiken. Verder deels al toepassen op hun eigen product­ “Van de overheid verwacht ik een kader­ kan de overheid deelnemen aan de discus­ ontwikkeling.” stellende visie. De overheid moet ervoor sie over juridische en ethische vraagstuk­ zorgen kennis in eigen huis te hebben. Wij ken die spelen op het terrein van Ambient U spreekt over de talloze mogelijkheden en bevelen politici aan om hardcore techno­ Intelligence, met de bedoeling dingen een­ voordelen van Ambient Intelligence. Hoe ziet logen aan te nemen in hun omgeving. Als voudiger te maken en te regelen. De over­ u het privacy-vraagstuk, welke nadelen ziet u Binnenlandse Zaken een informaticus met heid kan er tot slot voor zorgen dat het verbonden aan deze technologie? verstand van veiligheid in dienst had gehad, grote publiek begrijpt waar we het over “Ik heb me pas in het vierde onderzoeks­ dan was die discussie over de OVjaarkaart hebben, bijvoorbeeld via het onderwijs en jaar gerealiseerd dat er ethische vragen anders verlopen. Maar de overheid moet in de zorg. Wij verwachten kortom van de verbonden zijn met de ontwikkeling van ook benul ontwikkelen. Benul is dat je overheid dat zij participeert en niet de cri­ Ambient Intelligence. Ik werd uitgenodigd begrijpt welke impact een ontwikkeling ticus uithangt.” voor een lezing en dacht een standaard­ kan hebben. Wij hebben juristen in ons x verhaal over Ambient Intelligence te hou­ bedrijf die kijken en beoordelen waar we den. Na een kwartier zag ik de gezich­ staan als bedrijf en hoe we ons kunnen aan­ ten betrekken. Uiteindelijk ben ik maar sluiten bij de meningsvorming. Zij kijken gestopt met mijn verhaal en toen bleek dat naar hoe we in het politieke verkeer zitten ik een ondraaglijk luchtig verhaal hield ter­ en wat de mensen zeggen. Onlangs kwam wijl de conferentiegangers daar al twee de oud-burgemeester van Utrecht bij ons dagen praatten over de dark scenario’s langs, zij wilde meer weten van persoons­ van Ambient Intelligence. Recent verscheen gegevensbeveiliging. Wij delen met haar van een aantal onderzoekers het boek onze kennis, maar verwachten dan ook dat Safeguards in a World of Ambient Intelligence. wij als eerste mogen horen met welke aan­ Zij beschrijven in hun boek wat er alle­ bevelingen zij gaat komen. maal fout kan gaan. Corien Prins, hoogle­ De kracht van onze manier van raar ICT en recht in Tilburg en Jeroen van werken is dat innovatieplatformen en den Hoven, hoogleraar Moral Philosopy in kennisconsortia die bestaan uit bedrij­ Delft, nemen vanuit Nederland deel aan ven, instellingen en soms ook het mid­ deze discussie. Zij kijken bijvoorbeeld of den- en kleinbedrijf, samen een strategi­ er al wettechnisch geanticipeerd kan wor­ sche onderzoeksagenda opstellen met een den op onwenselijke effecten. Wij werken gedeelde visie. Bedrijven schrijven vervol­ als bedrijf met hen samen om in heel vroeg gens in op een deel van de agenda in een stadium te zoeken naar oplossingen, maar sfeer van vertrouwen. Er is sprake van col­ we willen ons niet mengen in de menings­ legiaal optreden. In de kennisconsortia zit­ vorming. Je moet er wel voor zorgen dat ten partijen die complementair zijn en niet je mensen hebt in je omgeving die onge­ concurrerend. Een modern voetbalteam zouten kritiek durven te geven. En daarna heeft in de toekomst geen coryfeeën meer, René Voogt wetenschapsredacteur aan de faculteit Rechtsgeleerdheid van de Universiteit Tilburg de Helliπ∆ de

26 winter @ºº• Bespieden via het stopcontact

de slimme energiemeter In juli 2008 heeft de Tweede niet nodig om deze data vanuit de woning is een slecht idee Kamer wetsvoorstellen aangenomen voor naar een buiten de woning gelegen centrale de invoering van de ‘slimme meters’. databank te verzenden. Ook de verplich- — Dit is vanuit Europa voorgeschreven ting uit de richtlijn over het factureren van Een voorbeeld van ambiant door de verplichte implementatie van de de consument geeft niet aan dat de meter EG-richtlijn energie-efficiëntie. De invoe- automatisch informatie naar het energiebe- intelligence is een nieuwe ring roept veel weerstand op. Onder ande- drijf moet sturen.” energiemeter, die ieder ren de Consumentenbond en het College Bescherming Persoonsgegevens (CBP) heb- Wil Nederland het beste jongetje van de Nederlands huishouden de ben bezwaren met name over de schending klas zijn of zit hier meer achter? Doordat komende jaren krijgt. Doel van de privacy. De nieuwe meters registre- de slimme meter continu informatie stuurt ren namelijk persoonlijke informatie op een over energieverbruik, krijgen energieleve- van de Europese Unie, die elektronische manier en seint deze door ranciers een zeer nauwkeurig beeld van elk tot de invoering besloot, is naar netwerkbeheerders en leveranciers huishouden. Dit kan worden ervaren als een van gas en elektriciteit. Hierdoor kunnen zij inbreuk op de persoonlijke levenssfeer. Los het stimuleren van energie- via het stopcontact zeer nauwkeurig ‘ach- van de hoeveelheid energie die een con- besparing. Maar er kleven ter de voordeur’ kijken van consumenten. sument verbruikt, kan een maatschappij Aan de hand van de gegevens is het niet heel eenvoudig zien wanneer iemand thuis grote bezwaren aan de meter zo moeilijk te bepalen wat bijvoorbeeld is, hoeveel mensen aanwezig zijn en welke en energiebesparing kan ook het levenspatroon is, maar ook wanneer typen elektronische apparaten de bewoners een huishouden op vakantie gaat. Verder van het pand gebruiken. eenvoudiger worden gereali- komen de bedrijven te weten welke typen Maar de energieleveranciers hebben seerd. Onderzoeksresultaten elektronische producten aanwezig zijn in de straks met de slimme meter nog veel meer woning. Tegenstanders vrezen dus zowel mogelijkheden. Die zijn gunstig voor hen, uit Tilburg. voor de privacy als voor de veiligheid van maar tegenstanders vragen zich af of minis- consumenten. ter Van der Hoeven zich wel realiseert wat de gevolgen hiervan zijn. Als voorbeeld Beste jongetje noemt Cuijpers het automatisch afsluiten bij Wat is een slimme meter nu eigenlijk pre- wanbetaling. “Een energiebedrijf kan door cies en wat doet hij? Het apparaat gaat de informatie van de slimme meter de stroom komende jaren de huidige elektriciteits- en direct afsluiten wanneer er sprake is van gasmeter in de meterkast vervangen. Dit wanbetaling. Ieder systeem is te kraken en verouderde toestel is ‘dom’ omdat het niet je moet er toch niet aan denken dat bijvoor- kan ‘praten’ met energiebedrijven. Oftewel, beeld Schiphol ineens van de netspanning omdat het niet de meterstanden recht- wordt afgesneden.” streeks doorgeeft aan deze maatschappijen. Het lijkt de energiebedrijven er veel aan Dat kan zijn hippe, ‘slimme’ broer wel. gelegen om het slimme apparaat zo snel Tot op heden moet de energieconsument mogelijk in ieder huis te installeren. Nu al jaarlijks de ‘domme’ meter aflezen en deze plaatsen Essent en NUON ongevraagd een informatie doorgeven aan de energieleve- ‘slimme meter’ in nieuwbouwwoningen ter- rancier. Regelmatig vindt controle door de wijl de wet nog niet is goedgekeurd door de meteropnemer plaats. De ‘slimme meter’ Eerste Kamer. Energiebedrijven zoals Essent zal volgens nieuwe wetgeving per kwartier geven aan dat als zij continu informatie (elektriciteit) of per uur (gas) de standen over energiegebruik krijgen, zij hierdoor doorgeven aan het energiebedrijf. “En hier hun energievoorziening efficiënter kunnen zit nu juist de privacy-angel”, zegt Colette regelen. En dat is nu precies de muziek die Cuijpers, universitair docent en onderzoe- onze minister in haar oren doet klinken. ker aan de faculteit Rechtsgeleerdheid van Zij is namelijk ook verantwoordelijk voor de Universiteit van Tilburg. Samen met pro- het efficiënter maken van de energiemarkt. fessor Bert-Jaap Koops heeft zij in opdracht Met de ‘slimme meter’ vangt zij dus twee van de Consumentenbond onderzocht of vliegen in een klap: beter voor het milieu en de slimme meter inbreuk maakt op de pri- beter voor de portemonnee. Al is het wel de vacy. “Uit wetsvoorstellen blijkt, dat de vraag wiens portemonnee wordt gespekt. Nederlandse ‘slimme meter’ veel slimmer De minister zegt dat efficiency alleen wordt wordt dan door Europa wordt voorgeschre- verbeterd bij een honderd procent uitrol. ven. Uit de EG-richtlijn volgt helemaal geen Met andere woorden, alleen als in ieder huis verplichting dat de leverancier elk kwartier, in Nederland zo’n meter is geïnstalleerd, elk uur of elke dag de beschikking moet zou het de efficiencyverhoging opleveren. krijgen over meetdata. Het is al helemaal Iedereen moet dus aan de ‘slimme meter’. de Helliπ∆ de

27 Bespieden via het stopcontact winter @ºº•

Argumenten voor de ‘slimme meter’ te moet bereiken proportioneel is en of het actuele verbruik, de kosten en een histo- over van de minister en van de energiebe- wel het minst ingrijpende is.” risch overzicht vormen volgens onderzoek drijven maar hoe zit het nu met de consu- “Puur op basis van de energierichtlijn de beste stimulans om energie te besparen. ment, de burger? De slimme meter maakt is de ‘slimme meter’ veel te ruim uitgerust Hiervoor is geen slimmigheid nodig. immers duidelijk inbreuk op het huisrecht met functies”, vervolgt Cuijpers, “Wij heb- Het gebruik van gespecificeerde nota’s is en het recht op gezinsleven. Het is een ben nergens eenduidig onderzoek gevonden een derde alternatief, dat telecombedrijven voorbeeld van technologie die het mogelijk dat aantoont dat het op afstand door de al langer toepassen. De consument kan zijn maakt van buitenaf te kijken wat er binnenin energieleverancier aflezen van gegevens bij gedrag aanpassen zonder dat hiervoor een de woning gebeurt. de consument tot energiebesparing leidt. slimme meter noodzakelijk is. De gegevens Sterker nog, onderzoek van John Parsons moeten periodiek worden uitgelezen door Domme meter (European Smart Metering Alliance, okto- de leverancier. Daarnaast ligt er voor de consument nog ber 2007) toont aan dat juist een display in Een laatste alternatief is om statistische in het grote gevaar van function creep op de huis waarop je het energieverbruik afleest plaats van alle gegevens te gebruiken, die loer. Dit houdt in dat een apparaat voor een voor consumenten de beste motivatie is ook de consument bewust kunnen maken bepaald, specifiek doel wordt ingevoerd en tot energiebesparing. Ook stellen wij onze dat bepaalde apparaten veel stroom ver- vervolgens allerlei nevenfuncties blijkt te vraagtekens bij de reden dat deze meter bruiken, bijvoorbeeld een zonnebank. Als hebben waar het dan ook driftig voor zal bij zou dragen tot een efficiënte, betrouw- hij hier een aantal keren op wordt gewezen worden gebruikt. De ‘slimme meter’, die ten bare en eerlijke energiemarkt. Met name en zijn gedrag hierop aanpast, zal hij zien behoeve van energiebesparing wordt inge- de bewering van de minister, dat alleen als dat in de loop der tijd zijn energierekening zet, blijkt zo ineens een handig hulpmiddel iedereen zo’n meter heeft de leveringsze- omlaag zal gaan. Hier is geen continue regi- voor de opsporing van strafbare feiten zoals kerheid van energie kan worden gegaran- stratie van energiegegevens voor nodig. het grootschalig kweken van marihuana. deerd. Dit is toch wel merkwaardig, aan- “Onze conclusie”, aldus Cuijpers, “is dus Ook valt te denken aan de bestrijding van gezien met onze huidige ‘domme’ meters dat de ‘slimme meter’ in zijn huidige vorm uitkeringsfraude. Stel je maar voor: Piet met Nederland tot het land in Europa behoort de privacytoets van artikel 8 van de EVRM eigen huurwoning en uitkering woont in bij waar de minste energiestoringen zijn.” niet doorstaat en wel om twee hoofdre- zijn vriendin Mien maar geeft dit niet op. Hij “De automatische in- en uitschakelfunc- denen. Het wetsvoorstel gaat veel verder verliest anders zijn uitkering. Met de slimme tie zal vermoedelijk de bedrijfsvoering van dan wat de richtlijn voorschrijft. Daarnaast meter is gemakkelijk te achterhalen dat netbeheerder en energieleverancier ten concluderen wij dat economisch welzijn een Piet geen energie gebruikt en dus niet thuis goede komen. Hierbij kan echter nauwe- mogelijke grond zou kunnen zijn om inbreuk woont. Daarentegen is het energieverbruik lijks gesproken worden van een ‘dringende te maken op de privacy. Echter de inzet van van Mien ineens verdubbeld. Tijd voor de maatschappelijke behoefte’ maar deze de ‘slimme meter’ in zijn huidige vorm ach- sociale dienst om een bezoekje te brengen zorgt wel voor een grote privacy inbreuk. In ten wij niet proportioneel. Daarnaast is het aan Piet en Mien. het kader van fraudebestrijding zou je de ook niet het minst ingrijpende middel dat nu is het de vraag of deze inbreuk op de ‘slimme meter’ misschien kunnen accepte- voorhanden is. Alternatieven moeten beter persoonlijke levenssfeer gerechtvaardigd ren. Bij een dubbele werkloosheidsuitkering worden onderzocht.” is. Het Europese mensenrechtenverdrag bijvoorbeeld, kun je met lage meterstanden x beschouwt namelijk een inbreuk als toe- aantonen dat meneer niet op zijn eigen laatbaar indien er een dringende maat- adres woont maar samen met mevrouw. Op schappelijke behoefte is en een bijdrage dit moment ontbreekt echter elke onder- aan de nationale veiligheid, de gezondheid bouwing dat het naar verhouding noodzake- of goede zeden. Daarnaast wordt inbreuk lijk is om alle consumenten een meter met ook geaccepteerd als het bijdraagt aan het online verbinding op te leggen.” economisch welzijn, wanordelijkheden of strafbare feiten voorkomt, of rechten en Alternatieven vrijheden van anderen beschermt. Zijn er minder ingrijpende alternatieven De ‘slimme meter’ is zodoende door beschikbaar? In de kamerstukken wordt Cuijpers en Koops onderworpen aan de weinig aandacht besteed aan alternatieven privacytoets van artikel 8 van het Europees voor de ‘slimme meter’ die minder inbreuk Verdrag tot bescherming van de Rechten maken op de privacy. In hun onderzoek van de Mens en de Fundamentele Vrijheden voeren Cuijpers en Koops vier alternatieven (EVRM). “Deze toets is eigenlijk een twee- aan. Invoeren op basis van vrijwilligheid zou trapsraket. Als gesteld kan worden dat er het eerste alternatief kunnen zijn. Hierdoor inbreuk wordt gemaakt op de privacy moet zou het hoofddoel, namelijk energiebe- er eerst kritisch worden nagegaan of de sparing, wellicht beter worden bereikt. De inbreuk juridisch gerechtvaardigd is. Daarna meest enthousiaste en gemotiveerde con- toetsen we of de aangedragen oplossing sument zal zich inzetten om met dit hulp- hiervoor noodzakelijk is. Tijdens deze twee- middel energie te besparen. de ‘trap’ vinden twee deeltoetsen plaats. Er een tweede alternatief is een meter met wordt gekeken of het middel dat het doel afleesvenster. Zichtbare feedback over het de Helliπ∆ de

28 winter @ºº• koen dortmans programmamaker bij LUX en onderzoeker publieke dialoog bij het Centre for Society and Genomics maud radstake staflid en onderzoeker bij het Centre for Society and Genomics annemiek nelis directeur van het Centre for Society and Genomics de Helliπ∆ de

29 Meepraten winter @ºº•

Een democratische ont­ “GM-gewassen dreigen de grootste wikkeling van controver­siële milieuramp ooit te veroorzaken.” Afgelopen Wetenschappers en beleidsmakers heb­ augustus uitte prins Charles in The Daily ben lessen getrokken uit de discussie over nieuwe technologieën is niet Telegraph nog maar eens felle kritiek op GM-gewassen. In plaats van informatievoor­ gediend met een algemeen het gebruik van genetisch gemodificeerde ziening als eenrichtingsverkeer zou commu­ gewassen. Het gemak waarmee de ultieme nicatie tussen wetenschap en samenleving publiek debat. Het is zinvoller publieke figuur Charles met dit soort veel meer de vorm moeten hebben van een om te discussiëren met direct uitspraken de krant haalt, toont dat in dialoog. Burgers betrekken bij besluitvor­ Engeland nog altijd een brede maatschap­ ming werd het nieuwe devies. betrokken wetenschappers pelijke discussie over biotechnologie woedt. Dubbele tong en groepen burgers die met Maar in hoeverre draagt een discussie in de krant bij aan een democratische ontwikkeling Deze ‘participatieve wending’ is terug te zien de gevolgen van een bepaal­ van gentechnologie? in nationale publieke debatten in Engeland de technologie ­worden en in Nederland. In Nederland organiseerde Sceptisch in 2001 een commissie onder leiding van Jan geconfronteerd. De grote maatschappelijke onvrede over Terlouw het debat ‘Eten en Genen’. Engeland GM-voedsel en -gewassen die in de jaren deed een vergelijkbare exercitie in 2003: 1990 in Engeland en veel andere Europese ‘GM Nation?’ Beide debatten gaven blijk landen ontstond, is een schrikbeeld gewor­ van eenzelfde zorg. Wat voorkomen moest den voor velen die zich bezighouden met worden, is dat in de discussie alleen de ‘usual onderzoek naar genen en hun functies. suspects’ aan het woord zouden komen, Menig onderzoeker, ondernemer en poli­ zoals milieuorganisaties of partijen met ticus werd onaangenaam verrast door de politieke belangen, die het debat zouden ‘gij­ omvang en de heftigheid van de discussie, zelen’. Het expliciete doel van de nationale temeer omdat de economische belangen debatten was om vooral ‘gewone burgers’ en van deze innovatieve technologieën groot ‘gemiddelde consumenten’ aan het woord zijn. Waar kwam deze weerstand vandaan te laten. en hoe had die wellicht voorkomen kunnen Het resultaat van deze overheidsinitia­ worden? tieven was niet eenduidig. ‘Eten en Genen’ Zowel voor- als tegenstanders van trok vooral aandacht omdat het debat zelf GM-producten wijten het gebrek aan maat­ meer ter discussie stond dan het onderwerp schappelijk draagvlak grotendeels aan GM-gewassen. Op 28 september 2001 zeg­ onwetendheid bij het grote publiek: onbe­ den Greenpeace en veertien andere maat­ kend maakt onbemind. Zij baseerden zich op schappelijke organisaties het vertrouwen op het zogenaamde deficitmodel: de aanname in de commissie Terlouw uit onvrede met de dat meer kennis bij de ‘gemiddelde’ burger vormgeving van het debat. Nog los van de zal leiden tot een gunstigere en positievere vraag wat de publieke debatten op allerlei houding tegenover nieuwe wetenschap en plekken in Nederland uiteindelijk oplever­ technologie. den voor het Nederlandse beleid, waren het Sociaal-wetenschappelijk onderzoek vooral de uitgangspunten die kritiek oogst­ heeft echter laten zien dat er goede redenen ten. Een conclusie van onderzoek van Lucien zijn om aan het deficitmodel te twijfelen. Hanssen en Jan Gutteling dat gelijktijdig Zeer goed geïnformeerde mensen blijken met ‘Eten en Genen’ werd uitgevoerd, luidde vaak sceptisch te blijven en soms leidt meer bijvoorbeeld dat “het kabinet onvoldoende informatie zelfs tot een kritischer houding, heeft aangegeven hoe het zich committeert omdat mensen dan ook de nadelen beter met de uitslag van het publiek [sic] debat”. kunnen inschatten. Informatievoorziening De onvrede was vooral het gevolg van ver­ is en blijft van belang, maar het lijkt erop dat schillende opvattingen over de rol van het meer informatie niet zonder meer resulteert publiek in de discussie. in maatschappelijke steun en acceptatie van Sommige sociaal-wetenschappers zijn wetenschappelijke en technologische ont­ daarom kritisch over dergelijke participa­ wikkelingen. Dat komt doordat een debat tieve projecten. Ze verwijten overheden als dat over GM-gewassen vooral gaat over met een dubbele tong te spreken. Ondanks maatschappelijke, ethische en politieke vra­ geloofsbelijdenissen over dialoog en gen die niet op basis van wetenschappelijke publieksparticipatie ademen publieksbijeen­ informatie te beantwoorden zijn. Ironisch komsten over wetenschap en technologie genoeg gaat het in een maatschappelijke nog vaak de sfeer van het oude deficitmodel: discussie juist vaak om de vraag: wie levert het publiek informeren om zo onnodige zor­ de informatie en is die betrouwbaar? gen weg te nemen.

Kunstwerk van Jenny Holzer op het Piccadilly Circus in Londen, 1988 de Helliπ∆ de

30 Meepraten... winter @ºº•

Cynici beweren zelfs dat het bij achterhalen wat de communis opinio is over technologie. Juist hun kennis en ervaring publieksparticipatie eigenlijk gaat om het bijvoorbeeld GM-voedsel of embryoselectie. moet een rol spelen in de besluitvorming wegmasseren van maatschappelijke weer­ Dat lijkt logisch, in het licht van de opdracht over de toepassing en ontwikkeling van stand die nodeloos innovatie tegenhoudt. politiek en beleidsmakers te informeren over praktijken en regels voor PGD. De economische belangen zijn beslist groot de vox populi. Maar is het wel zo vanzelfspre­ Iedere Nederlander mag een mening nu de Europese Unie inzet op innovatie kend om op die manier maatschappelijke hebben over embryoselectie, maar demo­ gedreven door wetenschap en technologie. discussies over wetenschap en technologie cratische besluitvorming betekent niet dat te voeren? het algemene publiek beslist. Het publiek Vox populi Het kan ook anders. Sterker nog: om dat juist gehoord moet worden, bestaat Overheden hebben zelf economische democratisch om te gaan met wetenschap uit degenen die door de gevolgen van een belangen bij discussies zoals die over en technologie, moet het anders. Het idee beslissing worden geraakt. GM-gewassen. Zulke belangen kunnen het dat betrokkenheid van de ‘stille meerder­ Politieke besluitvorming vindt in deze lastig maken om inbreng vanuit participa­ heid’ van ‘gewone burgers’, zonder aandelen pragmatistische denktrant niet alleen plaats tieve projecten of andere directere vormen in een biotechbedrijf en zonder connecties in het parlement, maar ook in wetenschap­ van democratie – zoals bijvoorbeeld het met Greenpeace, zal leiden tot een verant­ pelijke laboratoria en op proefveldjes voor referendum over de Europese grondwet – woorde ontwikkeling van wetenschap en GM-gewassen die worden vernield door daadwerkelijk mee te nemen in politieke technologie is een fictie. Wat is de mening activisten. Maar hoe kun je op deze plekken besluitvorming. De hoofdvraag van ‘Eten en van burgers die zich niet geraakt voelen op een democratische manier politiek bedrij­ Genen’ – onder welke voorwaarden vindt door kwesties als biotechnologie waard? ven? We kiezen wetenschappers immers niet het publiek biotechnologie en GM-voedsel Democratisch omgaan met wetenschap en besluitvorming over wetenschappelijke acceptabel? – leek te impliceren dat en technologie is geen kwestie van stem programma’s is onhelder en diffuus. Maar GM-producten sowieso een maatschappe­ geven aan de stille meerderheid. Het gaat als wetenschap ook politiek is, zijn weten­ lijke rol zouden gaan spelen. Critici opperden om veel fundamentelere vragen. Wie mogen schappers medeverantwoordelijk voor de dat de economische belangen misschien te waarover meepraten? En vooral: waar moet democratische organisatie ervan. groot waren om een totaal andere uitkomst de maatschappelijke discussie over gaan, en Wetenschappers onderzoeken niet te riskeren. wie bepaalt dat? Dat vraagt om een ander simpelweg de stand van zaken, maar pro­ In Engeland gebeurde iets soortgelijks. type publiek debat of dialoog, gebaseerd op duceren bedoeld of onbedoeld bruikbare en De campagneleider van ‘GM Nation?’ was blij een ander begrip van publiek. renderende kennis die gebruikt kan worden met het duidelijke antwoord van het Britse om in te grijpen in de werkelijkheid en om volk: “Het publiek heeft duidelijk gemaakt Geraakt soms controversiële problemen op te los­ dat het geen GM-voedsel wil”, schreef hij op Een alternatief voor het idee van publiek sen, zo luidt de opvatting van pragmatisten. 24 september 2003 in The Guardian. Wat die als de stille meerderheid zette Huub Veel wetenschappers werken tegenwoordig uitkomst betekende voor politiek en beleid, Dijstelbloem in De Helling van april 2007 uit­ in een omgeving waarin universiteit, over­ was echter verre van eenduidig. Opnieuw een. Net als collega-filosofen Gerard de Vries heid en commerciële bedrijven nauw met bleek dat het betrekken van het algemene en Noortje Marres grijpt Dijstelbloem terug elkaar verbonden zijn. In een democratische publiek bij een discussie niet zonder meer op het gedachtegoed van de Amerikaanse samenleving moeten wetenschappers dan leidt tot door het publiek geaccepteerde pragmatist John Dewey (1859 – 1952). Die ook een rol spelen in maatschappelijke dis­ politiek en beleid. stelde dat het publiek geen ‘demos’ (volk) cussies, wat meer behelst dan het publiek is dat door toevallige geografische grenzen informeren. Wij vragen ons af in hoeverre brede publieke wordt gedefinieerd. Een publiek ontstaat Interviews met genomicswetenschap­ debatten een bijdrage leveren aan een volgens Dewey wanneer mensen geraakt of pers die meedoen aan publieke debatten democratische ontwikkeling van weten­ getroffen worden door de gevolgen van ont­ wijzen er echter op dat zij dat zelf vaak schap en technologie. Dat heeft te maken wikkelingen waarover zij zelf niet beslissen. anders zien. Sommige wetenschappers met de opvatting van ‘publiek’ die de organi­ Zo’n publiek ontstond bijvoorbeeld toen zeggen zich weinig aan te trekken van de satie van zulke discussies vaak domineert. dit voorjaar de mogelijkheid van pre-implan­ mening van het publiek over hun onderzoek. Het doel van een publiek debat is om gewone tatie genetische diagnostiek (PGD) voor Ze zorgen dat ze voldoen aan de weten­ burgers aan het woord te laten als repre­ vrouwen met het erfelijke borstkankergen schappelijke en maatschappelijke criteria sentanten van het algemene publiek. Dat BRCA-1 of BRCA-2 botste met de politieke die geldschieters stellen en daarmee is de algemene publiek bestaat grotendeel uit regelgeving. Vrouwen die draagster zijn van kous af. een ‘zwijgende meerderheid’ van mensen die een van deze genmutaties willen voorko­ Andere onderzoekers zeggen last te niet worden vertegenwoordigd door orga­ men dat ze het BRCA-gen doorgeven aan hebben van maatschappelijke miskenning, nisaties en belanghebbenden die doorgaans hun dochters. PGD geeft ze de mogelijkheid kritiek of zelfs bedreiging. Dat geldt bijvoor­ maatschappelijke discussies domineren. met IVF embryo’s te creëren en deze te laten beeld voor wetenschappers die proefdieren Organisaties die in opdracht van de poli­ testen op het gendefect. Alleen een embryo gebruiken bij hun onderzoek. Vaak wijten tiek of beleidsmakers onderzoek doen naar zonder BRCA-gen wordt in de baarmoeder zij het verhitte publieke debat waarvan zij maatschappelijke vraagstukken gebruiken teruggeplaatst om uit te groeien tot een slachtoffer zijn aan een vervormd beeld van vaak een breed scala aan participatieve kind zonder gendefect. Vrouwen van wie hun onderzoek door de media. Met deel­ instrumenten, zoals burgerjury’s, consen­ bekend is dat zij gendraagster zijn, hebben name aan publieke debatten proberen zij susconferenties en focusgroepen om te direct te maken met de gevolgen van de dat beeld recht te zetten door het publiek en de Helliπ∆ de

31 winter @ºº•

politici uit te leggen wat ze doen en waarom te krijgen op de kwesties die een oplossing dat belangrijk is. behoeven, en die kwesties terecht te laten Veel wetenschappers zien het als hun komen op plekken waar ze geadresseerd verantwoordelijkheid te zorgen voor een kunnen worden. goede communicatie van betrouwbare, Publieke discussies kunnen vanuit dit wetenschappelijke kennis binnen de muren idee worden georganiseerd als maatschap­ van het lab naar buiten. Hun opvatting sluit pelijke experimenten waarin wetenschap­ naadloos aan bij het deficitmodel: het idee pers én publieken leren hoe om te gaan met dat meer en betere informatie maatschap­ nieuwe wetenschappelijke kennis. Door pelijke weerstand kan keren. Het centrale middel van zulke experimenten kunnen we uitgangspunt van deze wetenschappers onderzoeken hoe dit leerproces het beste is dat wetenschap primair neutrale kennis vorm kan krijgen. Daar kan dialoog ont­ oplevert. Wat daar maatschappelijk mee staan in de oorspronkelijke betekenis van gebeurt, is geen zaak voor wetenschappers, het woord, met een kwestie of probleem als maar voor politici, consumenten en burgers, uitgangspunt van een gezamenlijke zoek­ vinden ze zelf. tocht waarin nieuwe betekenissen worden gecreëerd. Dat gaat niet zonder slag of stoot Het leven van burgers wordt er door weten­ en dat is niet erg. Dialoog is immers “niet schappelijke en technologische ontwikkelin­ een stille uitwisseling van meningen, een gen echter niet vanzelf beter op. Overigens verzoenende discussie, een vredelievende willen we ook zeker niet beweren dat weten­ vorm van communicatie in twee richtingen, schap en technologie het leven slechter maar een echte botsing van waarden en zouden maken. Het punt is dat wetenschap wereldbeelden”, zoals Sturloni het uitdrukt. en technologie niet vanzelf een rol spelen in Zo’n dialoog biedt zowel burgers als weten­ een democratische samenleving. Welke rol schappers de mogelijkheid concreet vorm te wetenschap en technologie wel heeft, is geven aan hun democratische verantwoor­ het resultaat van openbare confrontaties delijkheid. Daar hebben zowel burgers als van belangen, opvattingen, meningen en wetenschappers belang bij. feiten. De bedoeling van een dialoog tus­ x sen burgers en wetenschappers is om de maatschappelijke kwesties die wetenschap­ Dit artikel is geschreven in het kader van pelijke en technologische ontwikkelingen een onderzoeksproject van het Centre for mogelijk oproepen, publiek te maken. Zo’n Society and Genomics, gefinancierd door dialoog gaat minder over de fascinatie van het Netherlands Genomics Initiative. nieuwe wetenschappelijke ontdekkingen of het maatschappelijk draagvlak voor nieuwe technologische producten dan over Literatuur de vraag wat een bepaald type onderzoek · Bucchi & Neresini, ‘Science and public eigenlijk oplevert, kost, en wie er baat bij participation’, Handbook of Science and Technology heeft. Deelnemers aan zulke discussies Studies, III, 2007 zijn degenen die geraakt worden door een · Lucien Hanssen en Jan Gutteling, ‘Publiek bepaalde wetenschappelijke ontwikkeling of wil in DNA-debat serieus worden genomen’, technologie – publieken in de Deweyaanse Volkskrant, 15 maart 2001 betekenis – en degenen die bij machte zijn · Lucien Hanssen en Jan Gutteling, ‘In de marge beslissingen te nemen die zulke ontwik­ van het debat Eten en Genen’, 2001, 53 kelingen beïnvloeden. Daartoe behoren ook · Irwin, ‘The politics of talk: coming to terms wetenschappers. with the new scientific governance’,Social Naarmate in een discussie andere Studies of Science, 2006 kwesties van belang blijken, kan ook de · Lezaun & Soneryd, ‘Consulting citizens’, Public samenstelling van het publiek veranderen. Understanding of Science, 2007 De inbreng van betrokkenen en mensen · De Vries & Horstman, Genetics from labatory to met belangen is niet bedreigend, maar juist society, 2007 cruciaal voor een democratisch debat. Hun · Sturloni, ‘Dialogue is bliss’, Journal of Science expertise is uitermate relevant voor de ont­ Communication, maart 2008 wikkeling van maatschappelijke praktijken waarin wetenschappelijke kennis en tech­ nologie een rol speelt of gaat spelen. Het doel van een publieke dialoog is om (tegen­ gestelde) belangen helder te krijgen, zicht Paulus Lips huisarts en ethicus de Helliπ∆ de

32 winter @ºº• dokters in de politiek Technologische vooruitgang Wetenschappers en politici, Bij ruim zeshonderd vrouwen wordt ieder gaat gepaard met onzeker­ twee beroepen, twee werkvelden: de één jaar de diagnose baarmoederhalskanker verwerft kennis en laat daarmee zien ‘hoe gesteld; ongeveer tweehonderd vrouwen heden. Beslissingen zoals het is’, de ander bepaalt ‘hoe het behoort overlijden er ieder jaar aan. Een vaccin over vaccinaties tegen te zijn’. Een eeuw geleden verwoordde de dat deze kanker zou kunnen voorkomen, Duitse socioloog Weber (1864-1920) deze zou dus vele levens redden. In maart 2008 baarmoederhalskanker scheiding al: “Daar waar een wetenschaps- heeft de Gezondheidsraad geadviseerd vallen tussen politiek en beoefenaar met zijn eigen waardeoordeel om een dergelijk vaccin op te nemen in het komt aandragen, verdwijnt het werkelijke Rijksvaccinatieprogramma; in september wetenschap. Dit leidt tot begrip voor feiten”. Wetenschap en politiek 2009 gaat dit daadwerkelijk gebeuren. onduidelijkheid en onvrede. verschillen in doel en werkwijze en moeten Over deze beslissing bestaat veel twijfel, daarom strikt gescheiden blijven, aldus want vooral over de effectiviteit en de kos- Weber. Een visie die nog steeds door velen ten bestaat nog veel onduidelijkheid. Om gedeeld wordt. Maar door steeds meer deze onzekerheden te begrijpen, eerst wat complexe wetenschappelijke en technolo- medische achtergrond. gische problemen, gaan politiek en weten- Baarmoederhalskanker wordt veroor- schap tegenwoordig vaak samen. zaakt door het Humane Papilloma Virus De huidige economische crisis, het (HPV) en wordt tijdens seksueel contact energieprobleem en het broeikaseffect overgedragen. Besmetting met dit virus is zijn voorbeelden van enorm complexe pro- een noodzakelijke voorwaarde voor het ont- blemen. Oorzaak, beloop en oplossing van wikkelen van cervixcarcinoom; zonder een deze problemen zijn niet duidelijk of een- virusinfectie dus geen baarmoederhalskan- voudig te achterhalen. Dilemma’s die wor- ker. Er zijn meer dan honderd verschillende den gekenmerkt door een grote mate van HPV-typen, waarvan er vijftien kankerver- cognitieve en normatieve onzekerheid. wekkend zijn. HPV 16 en 18 veroorzaken de Dit soort problemen is niet nieuw. Al meeste kankers. Omdat het virus veel voor- in 1967 was het de Amerikaanse filosoof komt en makkelijk wordt overgedragen, Charles West Churchman die het had over hebben bijna alle vrouwen wel eens een wicked problems, problemen die zich moei- infectie met HPV. lijk laten afbakenen of omschrijven en on- De ontwikkeling van baarmoederhals- derdeel zijn van aan elkaar gerelateerde kanker is in vier stappen te onderscheiden: dilemma’s. “Every such problem interacts besmetting van de baarmoederhals met with other problems and is therefore part HPV, chronische ontsteking door het virus, of a set of interrelated problems, a system verandering van het cervixslijmvlies in een of problems… I choose to call such a system voorstadium van kanker en tot slot, als de a mess”, aldus Churchman’s collega Russell kwaadaardige cellen door het oppervlak- Ackhoff. Doordat de wetenschappelijke en kige slijmvlies heen groeien, baarmoeder- normatieve aspecten van deze complexe halskanker. Hoewel de ontwikkeling problemen zo sterk met elkaar verweven van kanker altijd in deze volgorde verloopt, zijn, vervagen de grenzen van politiek en volgen de stappen niet noodzakelijker- wetenschap. Hierdoor ontstaat een sche- wijs op elkaar. Besmetting met HPV leidt mergebied tussen deze twee klassieke dus lang niet altijd tot kanker. Bijna altijd werkvelden in de subpolitiek. In deze sche- ruimt het afweersysteem de chronische mer krijgen wetenschappers een normatie- ontstekingen en de voorstadia van kanker ve rol. op. Slechts in een heel klein aantal gevallen Wicked problems, of ‘ongetemde proble- ontstaat baarmoederhalskanker. men’ zoals de Wetenschappelijke Raad voor Sinds 2006 zijn twee vaccins tegen HPV 16 Regeringsbeleid ze heeft genoemd, doen en 18 geïntroduceerd: Gardasil in 2006 en zich ook voor binnen de geneeskunde. Het Cervarix in het najaar van 2007. Door vrou- beloop en de aanpak van een toekomstige wen te vaccineren tegen HPV, zo is de ge- grieppandemie, de waarde van whole body dachte, kan het lichaam antistoffen vormen scans en andere preventieve onderzoeken en zal het afweersysteem effectiever be- of de onzekerheid omtrent het nut van de schermen op het moment dat het lichaam in borstkankerscreening zijn voorbeelden contact komt met het virus. Daarmee zal de hiervan. Aan de hand van een ander actueel inenting bescherming bieden tegen chroni- onderwerp, het vaccin tegen baarmoeder- sche infecties en uiteindelijk tegen kanker. halskanker, zal ik de vermenging van poli- En het werkt, zo laten de fabrikanten en di- tiek en wetenschap verder toelichten. verse onderzoekers weten. Uit de gepubliceerde artikelen blijkt de Helliπ∆ de

33 dokters in de politiek winter @ºº• dat de vaccins in grote mate tegen HPV gaat worden. Opname in het programma, ‘vaccin’ en ‘baarmoederhalskanker’. Van de 16 en 18 beschermen; in de groep gevac- zo hebben twee Nederlandse universiteiten eerste tien hits verwijzen er vier naar lande- cineerde jonge vrouwen tussen de vijftien berekend, kost waarschijnlijk tussen de der- lijke media (twee kranten, een weekblad en en zesentwintig jaar werden, ten opzichte tig en veertig miljoen euro per jaar. Ervan een nieuwssite) twee naar de politiek (ka- van een controlegroep, tussen de negentig uitgaande dat het vaccin voor negentig mervragen PvdA en SP), twee naar de far- tot honderd procent minder voorstadia van procent beschermt tegen een virus dat ze- maceutische industrie, één naar een weten- kanker door deze virussen vastgesteld. Dit ventig procent van de kankers veroorzaakt schappelijk forum, één naar een patiënten- beschermend effect bleef in ieder geval tot en dat vijfentachtig procent van de meisjes vereniging en één naar het rapport van de vijf jaar na de vaccinatie aanwezig; over de ingeënt wordt, zal de sterfte aan baarmoe- Gezondheidsraad. Een bont collectief van bescherming hierna zijn nog geen gegevens derhalskanker ongeveer halveren van twee- wetenschappers, politici, journalisten, com- beschikbaar. honderd naar honderd vrouwen per jaar. merciële vaccinmakers en bezorgde burgers Hiermee komt het programma net boven de laten hun stem horen, ieder met hun eigen Maar… kosteneffectiviteitsgrens die de overheid belangen en visie. Er is veel kritiek op de praktische toepas- tot nu toe hanteerde. Maar deze bereke- Ongetemde problemen zetten ons voor het baarheid van de onderzoeksresultaten. Ten ning is voor een groot deel afhankelijk van blok. Aan de ene kant zijn er veel dilemma’s eerste is bij de onderzoeken niet gekeken de effectiviteit en daarom erg onzeker. die een oplossing van het centrale probleem naar het voorkomen van kanker, maar naar in de weg staan. Wetenschappelijke en nor- het effect op de vóórstadia van kanker. Een Ongetemde problemen matieve onzekerheid, een sterke onderlinge reden hiervoor is de lange tijd tussen de Discussiëren over een ongetemd probleem samenhang van de problemen en de vele HPV besmetting en het ontstaan van kan- heeft veel weg van politieke analyses op partijen die zich ermee bemoeien staan een ker. Zou wel naar het voorkomen van cervix- verjaardagsfeestjes: iedereen heeft er een eenvoudige oplossing in de weg. Anderzijds carcinoom gekeken worden, dan zouden de mening over maar niemand weet hoe het moet er wel een oplossing komen, omdat onderzoeken te lang duren en daardoor te precies zit. Omdat niemand kán weten hoe instandhouding van het probleem mogelijk duur worden. het precies is: ongetemde problemen zijn schadelijke gevolgen heeft. Daarnaast is de bescherming van negen- ondoordringbaar. Als een kluwen zijn nor- De Gezondheidsraad (GR) is door de tig tot honderd procent tegen HPV alleen matieve en cognitieve vraagstukken met el- overheid in het leven geroepen om ophel- gevonden bij vrouwen die nooit eerder met kaar verbonden. De vraag of het vaccin wer- dering en adviezen te bieden bij complexe het virus besmet waren. Als ook vrouwen kelijk kanker voorkomt is alleen op te lossen problemen die van invloed zijn op de volks- in het onderzoek werden opgenomen die met jarenlange onderzoeken, maar die zijn gezondheid. “De GR heeft de taak”, aldus al eerder een ontsteking met HPV hadden te duur. Type-replacement, de hypothese de ‘Gezondheidswet’, “onze Ministers en doorgemaakt, dan was het resultaat veel dat andere typen HPV kanker gaan veroor- de beide Kamers der Staten-Generaal voor slechter: rond de twintig procent bescher- zaken als er bescherming is tegen HPV 16 te lichten over de stand der wetenschap”. ming. Omdat het vaccin schijnbaar vooral en 18, kan alleen onderzocht worden als het Commissies van de GR worden samenge- beschermt als je nog niet besmet bent ge- vaccin op grote schaal ingevoerd wordt. De steld uit de meest gezaghebbende weten- weest met het virus, als meisjes dus nog totale kosten hangen af van de effectiviteit schappers uit relevante vakgebieden. De geen seksueel contact hebben gehad, heeft en het benodigde aantal herhaalvaccinaties. invloed van de Raad is groot. Recente schat- de overheid besloten het vaccin te geven En dan hebben we het nog niet gehad over tingen van het percentage adviezen dat aan twaalfjarigen. Maar bij deze leeftijds- de vraag hoeveel geld een gered leven ei- door de overheid is opgevolgd, komen uit groep is de inenting niet uitgetest. Ook is genlijk mag kosten. Een wirwar van vragen tussen de zeventig en negentig procent. niet duidelijk hoe lang de beschermende die niet separaat te beantwoorden zijn. “It’s De minister van VWS vroeg in maart werking blijft als het vaccin al op zo’n jonge a mess”, zoals Ackhof al zei. 2007 advies aan de GR over het HPV leeftijd gegeven wordt; het zou heel goed Onzekerheid is een tweede kenmerk van vaccin; een jaar later werd het rapport kunnen dat na jaren nog een paar maal een ongetemde problemen. Onzekerheid over ‘Vaccinatie tegen baarmoederhalskan- herhaalinjectie gegeven moet worden. de effecten op het virus, op het voorkomen ker’ gepubliceerd. De negen commis- Een volgende vraag is hoe het mogelijk van kanker en op de invloed die invoering sieleden en acht adviseurs adviseerden is dat een voorgaande HPV-infectie ertoe van de vaccinatie heeft op de hoge opkomst positief over opname van het vaccin in het leidt dat het vaccin zoveel minder be- bij het huidige screeningsonderzoek naar Rijksvaccinatieprogramma. Een paar maan- schermt? Een verklaring hiervoor is dat de baarmoederhalskanker (het uitstrijkje). Het den later maakte minister Klink bekend dat inentingen wel beschermen tegen HPV 16 antwoord op dit soort onzekerheden kan twaalfjarige meisjes vanaf september 2009 en 18, maar dat gelijktijdige infecties met vaak pas gevonden of gevormd worden als ingeënt zullen worden tegen HPV. andere HP-virussen waartegen het vaccin het beleid waarover twijfel bestaat, uitge- niet beschermd, de kankerverwekkende rol voerd wordt. Maar een eenmaal ingevoerde Subpolitiek overnemen. Is dit inderdaad het geval, dan maatregel die de volksgezondheid ten De noodzaak om tot een besluit te komen, zal de effectiviteit, ook wanneer het vaccin goede komt, zal ook als deze minder effec- de machteloosheid van de politiek en een alleen aan jonge meisjes verstrekt zal gaan tief of veel duurder blijkt niet zomaar terug- invloedrijke wetenschappelijke adviescom- worden, een stuk lager uitvallen. gedraaid kunnen worden. missie leiden tot een derde invloedssfeer, Tot slot is er onduidelijkheid over De betrokkenheid van vele partijen is tussen de klassieke politiek en de apolitieke de totale kosten als het vaccin in het een derde kenmerk en wordt al duidelijk wetenschap in. De Duitse socioloog Ulrich Rijksvaccinatieprogramma opgenomen met eenvoudig ‘googlen’ van de woorden Beck waarschuwt voor de gevolgen van de Helliπ∆ de

34 >>>

winter @ºº• dokters... 'Next Nature' is natuur ­veroorzaakt door cultuur. De technologische wereld deze subpolitieke ruimte. Artsen en wetenschappers hebben zich in is zo onbeheersbaar dat zij Ten eerste is subpolitieke macht niet gevoe- verschillende wetenschappelijke bladen zelf natuur is geworden. De lig voor correctie- en controlemechanismen uitgesproken tegen opname van het vaccin weblog ­www.nextnature.net die wel voor de klassieke politiek bestaan. in het vaccinatieprogramma omdat er nog onder redactie van Koen van Daardoor wordt een beslissingsproces een zoveel onduidelijkheid over de effectiviteit Mensvoort onderzoekt dit black box die gesloten is voor buitenstaan- bestaat. En de Nederlandse Vereniging fenomeen. ders: de conclusies zijn openbaar, maar de Kritisch Prikken roept ouders op hun doch- manier waarop deze bereikt worden blijft ters niet te laten vaccineren. De enige reac- ondoorzichtig. Kritiek is daardoor moeilijk tie hierop van de GR en de minister is dat ze te geven. Dit geldt ook voor de besluitvor- bij hun beslissing blijven. ming rond het vaccin: de zittingen van de GR zijn besloten, de notulen zijn niet open- Transparantie baar en de commissie dient met één stem te Ongetemde problemen gaan hand in hand spreken. Tegenspraak van individuele com- met wetenschappelijke en technologische missieleden is niet gewenst, ook niet na het ontwikkelingen. Onzekerheid en ondoor- uitbrengen van het advies. dringbaarheid zijn inherent aan deze pro- Volgens Beck geldt deze autonome en blemen; hier valt weinig aan te doen. Waar relatief onaantastbare positie vooral voor we wel wat aan kunnen doen, is de manier de geneeskunde. Dit komt onder meer waarop we ermee omgaan: de black box door de fysiek afgeschermde ruimte waar moet open. Allereerst zullen politiek en medisch onderwijs, onderzoek en uitvoe- wetenschap transparanter moeten omgaan ring samenkomen: de kliniek. Hierbinnen met ongetemde problemen. Onzekerheden wordt beleid gevormd dat als fait accom- moeten duidelijker gearticuleerd worden, pli naar buiten toe wordt gepresenteerd. evenals de rol van de wetenschap bij norma- Daarnaast functioneert de geneeskunde tieve beslissingen. Waarom wordt voor een in een anonieme niche. De subpolitiek van bepaalde theorie gekozen en niet voor een de geneeskunde kent geen verkiezingen, andere; tegenstrijdige visies en bevindin- geen openbare vergaderingen en geen par- gen kunnen beter uitgelegd worden. Het lement. De enig controlerende instantie interne debat tussen wetenschappers zal wordt gevormd door wetenschappers uit beter uitgedragen moeten worden naar bui- diezelfde niche die elkaar op bijeenkomsten tenstaanders, zodat ook zij zich bewust zijn en in wetenschappelijke bladen kunnen be- van de controverses bij ongetemde proble- kritiseren. men. Maar ook ‘de buitenwereld’ heeft een Een tweede gevolg van het functioneren taak. Zij zal met een kritische houding naar binnen een gesloten subpolitieke ruimte de wetenschap moeten kijken, zonder hier is publieke argwaan, of nog sterker, een altijd een kant en klaar antwoord van te ver- gebrek aan maatschappelijk draagvlak. wachten. Ze zal dus met onzekerheid moe- Het ondoordringbare karakter van onge- ten leren omgaan en meer aandacht moeten temde problemen en het gebrek aan inzicht hebben voor het proces waarin ongetemde in en invloed op de besluitvorming in de problemen tot een oplossing komen. Meer subpolitiek, dragen hieraan bij. Hierdoor transparantie en begrip door een dialoog boeten politiek en wetenschap in wat tussen wetenschap, politiek en publiek, om betreft geloofwaardigheid en zeggen- een grotere mess te voorkomen! schap. Dit is met name schadelijk voor het x Rijksvaccinatieprogramma. Het succes van dit programma is voor een groot deel een gevolg van de hoge vaccinatiegraad onder de bevolking, doordat groepsbescherming ontstaat. Bij twijfel zou dit percentage wel eens kunnen dalen en daarmee het grote succes. Na publicatie van het advies van de Gezondheidsraad barstte een storm van kritiek los. In de televisieprogramma’s ‘Zembla’ en ‘Netwerk’, in diverse radiopro- gramma’s en krantenartikelen is twijfel uit- gesproken over de objectiviteit van de com- missie omdat het merendeel banden bleek te hebben met de farmaceutische industrie. de Helliπ∆ de

35 winter @ºº• de Helliπ∆ de

36 winter @ºº• de Helliπ∆ de

37 wb-Berichten winter @ºº• Nieuwe publicatie

Het symposium, de film en het pamflet zijn na Weten­schappelijk te zien en te lezen op www.falendestaat.nl. Het pamflet bestellen kan tevens via deze Bureau GroenLinks website of via de webwinkel van GroenLinks (www.groenlinks.nl).  Bart Snels ·  De website biedt via het forum de mogelijk- Anne de Boer heid mee te discussiëren over het Nederlandse Erica Meijers ontwikkelingshulpbeleid. Gerrit Pas Annie van der Pas Auteurs Aysel Sabaho˘glu Selçuk Akinci is tijdelijk medewerker bij het Noortje Thijssen Wetenschappelijk Bureau GroenLinks. Aysel Sabahoğlu is stafmedewerker bij het Raad van Advies: Wetenschappelijk Bureau GroenLinks. Chrisje Brants Bart Snels is directeur van het Wetenschappelijk Lot van Hooijdonk Bureau GroenLinks. Henrike Karreman Ontwikkelingssamenwerking is van belang voor Deze publicatie is mede mogelijk gemaakt door Tof Thissen de ontwikkeling van de armste delen van de een financiële bijdrage van NCDO. Marco Wilke wereld. Dat zal niemand ontkennen. Toch blijft het Nederlandse debat over de effectiviteit van Postbus  ontwikkelingssamenwerking teveel steken in   Utrecht gekissebis over de omvang van het beschikbare , De volgende Helling, die -   budget. aan het begin van de lente Hoe verhoudt ontwikkelingssamenwerking zich www.groenlinks.nl tot conflictpreventie in door geweld verscheurde verschijnt, zal geheel gewijd landen? Wat is de rol van de medefinancie- zijn aan de discussie over ringsorganisaties in het Nederlandse ontwik- kelingsbeleid? Is Nederland niet in te veel ontwikkelingssamenwerking. verschillende landen actief? Deze fundamen- tele vragen komen in Nederland veel te weinig aan de orde. Dit pamflet wil bijdragen aan het stellen van moeilijke vragen. Die zijn nodig om het debat over de staat van ontwikkelings- samenwerking te verdiepen.

Het pamflet is 10 november jl. in Den Haag gepresenteerd aan Peter van Lieshout, raadslid van de WRR. Van de WRR verschijnt volgend jaar een rapport over de Nederlandse ontwik- kelingshulp. Doekle Terpstra (ICCO) en Joris Voorhoeve (Oxfam Novib) gaven een reactie op het pamflet. Journalisten Gerbert van derA a en Bart de Koning spraken een column uit. Een debat volgde met Arend Jan Boekestijn (VVD), Kees Vendrik (GL), Peter Heintze (Evert Vermeer Stichting) en Bart Snels.

Bij de presentatie van dit pamflet is ook een animatiefilm gemaakt door Jasper Kuipers in opdracht van het Wetenschappelijk Bureau. olav velthuis redacteur van de Helling en docent sociologie aan de Universiteit van Amsterdam & jelle van der meer journalist de Helliπ∆ de

38 winter @ºº• Avishai Margalit over sektarisme Sektarische groepen weigeren De vergelijking waar Avishai Margalit compromissen te sluiten omdat mee komt is simpel maar werkt zeer inzich- telijk. Je kan, aldus de Israëlische politiek filo- ze hun principes heilig verklaren. soof, op twee manieren naar politiek kijken: Ze zijn niet antidemocratisch, als een vorm van economie en als religie. Binnen het eerste beeld van politiek is alles maar elitair. De politiek filosoof onderhandelbaar en is altijd een compromis waarschuwt voor sektarische mogelijk. Binnen het tweede beeld worden sommige zaken heilig verklaard en dan zijn tendensen in de politiek. Ook compromissen uitgesloten. Dat beeld noemt groene partijen moeten oppas- hij sektarisme en over sektarische tendensen in de wereld maakt hij zich grote zorgen. sen. Daarmee heeft hij niet alleen de Bin Ladens van deze wereld op het oog, maar net Foto: Peter Valckx zo goed George W. Bush met zijn as van het kwaad. Margalit: “Het evangelisme waaraan Bush is gelieerd, is een paradigmatisch geval van sektarisme.” Hij wijst ook op het fana- tisme waarmee de Palestijnen en de Joden elkaar sinds jaar en dag bestrijden in Israël. En de Helliπ∆ de

39 sektarismeen de weerzin tegen compromissen winter @ºº• hij waarschuwt voor sektarische neigingen bij hun aanhang.” Niet de aantallen tellen, maar “Sindsdien probeer ik voortdurend te con- linkse partijen en met name bij de Groenen. de kwaliteit van het principe. Margalit noemt troleren of ik niet te sektaristisch word.” De meeste mensen combineren de twee dat het narcisme van de kleine verschillen. bovengenoemde opvattingen van politiek: Als voorbeeld wijst hij op de dramatische Groen purisme soms past het economische, soms het religi- breuk tussen de bevriende kunstenaars Piet De overeenkomst met de positie waarin euze. In tijden van crisis komt de religieuze Mondriaan en Theo van Doesburg. Hun stijl groene partijen zich bevinden, ligt zo voor opvatting boven drijven, in normale tijden was voor de buitenwacht nauw aan elkaar de hand, dat Margalit er uit zichzelf over overheerst de economische visie. We heb- verwant, maar ze kregen ruzie omdat ze het begint. Hij draagt ‘groen’ een warm hart ben twee ogen, zegt Margalit, het religieuze niet eens konden worden over de lijnvoering toe. “Groene partijen zijn feitelijk de enige oog dat geen compromissen wil en het eco- in de schilderkunst: horizontaal (Mondriaan) nieuwe politieke partijen van na de Tweede nomische oog dat ze juist nastreeft. Het pro- dan wel verticaal (Van Doesburg). Wereldoorlog. Andere bewegingen, zoals de bleem van een sektarist is dat hij maar één “Sektarische groepen hebben de neiging vrouwenbeweging, hebben niet tot partijen oog heeft, het religieuze. kleine verschillen zo ver op te blazen, dat het geleid.” Maar of groen succesvol is, hangt niet langer mogelijk is nog samen te leven.” volgens Margalit af van de vraag of zij sek- Opblazen Niet elke vorm van sektarisme is gevaarlijk tarische sentimenten achter zich weten te “Sektarisme is niet zozeer antidemocratisch, of gewelddadig. Sommige sektes keren zich laten. “Joschka Fischer heeft de stap gezet maar ten diepste elitair in de zin dat aantallen af van de samenleving en trekken zich, bij naar compromissen. Hij kwam uit sektarische er niet toe doen. Elitaire groeperingen zijn wijze van spreken, terug in de woestijn. Maar groepen maar heeft terecht beseft hoe des- niet bereid compromissen te sluiten, omdat in tijden van oorlog worden sektarische nei- tructief een sektarische houding is en werd ze geen waarde hechten aan de omvang van ging versterkt. Margalit: “In burgeroorlogen vervolgens aangevallen door anderen. Je zag speelt sektarisme meestal een belangrijke de spanning binnen de Groenen. Fischer rol. Ik zeg niet dat sektarisme de oorzaak is, drukte zijn agenda door en het werd een suc- wel dat een burgeroorlog sektarisme aan- ces.” Diezelfde worsteling ziet Margalit bij jaagt en de oorlog op gang houdt en verhe- alle andere groene partijen. vigt. Oorlogen tussen staten duren gemid- Het gevaar ligt op de loer dat zij, bijvoor- deld drie maanden, burgeroorlogen zes jaar. beeld op het gebied van klimaatverandering, Het aantal doden ligt ook veel hoger. Bedenk standpunten innemen die zo radicaal zijn dat dat sinds de Twee Wereldoorlog het aantal de partij alleen nog een kleine groep intel- burgeroorlogen is vervijfvoudigd. Dat is een lectuelen aan zich weten te binden. Aantallen nieuw probleem.” tellen, dus moet je compromissen sluiten, luidt het devies van Margalit. Hij geeft toe De aanleiding voor Margalit om met sek- dat de Groenen ook een voortrekkersrol kun- tarisme bezig te zijn – binnenkort komt er nen spelen, waarbij anderen oogsten. “Bij Avishai Margalit (1939) is hoog­leraar een boek van hem uit over het onderwerp sommigen zie je die strategische opstelling, aan de Hebreeuwse Universiteit in – ligt bij een eigen ervaring uit het verleden. maar bij anderen staat het purisme voorop.” Jeruzalem en een filosoof die zich In 1973, na de Yom Kippoer oorlog, stond Het dilemma – je politieke ideeën laten vooral bezig houdt met actuele Margalit zelf op de kandidatenlijst van een verwateren in ruil voor een groter electoraat politieke thema’s. Hij is een veelge- kleine linkse partij in Israël, Moked genaamd. of die ideeën zuiver houden met een margi- vraagd essayist voor onder andere De partij propageerde vrede tussen Israël en nale rol als gevolg – is zeker niet aan groene The New York Review of Books. Een de Palestijnen, waarbij de laatsten hun eigen partijen voorbehouden. Margalit maakt zich van die essays, Occidentalisme. Het staat mochten vestigen. “Dat was indertijd grote zorgen over de sociaal-democratische westen in de ogen van zijn vijanden, dat absoluut ketterij”, zegt Margalit. Het potenti- partijen. “Socialistische partijen vertegen- hij in 2004 samen met Ian Buruma ële electoraat van Moked was dan ook gering woordigden de werkende klasse, traditioneel schreef, bepaalde het debat na 9/11. en bestond hoofdzakelijk uit de intelligen- het grootste segment van de samenleving. Zijn bekendste boek is The decent tia. “We kenden zo ongeveer alle mensen Ze hoefden geen compromissen te sluiten society (1996) waarin hij de mini- die op ons zouden stemmen. Met een zetel om grote aantallen te binden. Die tijd is voor- mumvoorwaarden schetste waaraan kwamen we in de Knesset, het Israëlische bij, de arbeidersklasse is gekrompen. Dat een staat moet voldoen om zich fat- parlement.” Trots is Margalit achteraf niet is structureel. Om een groot electoraat te soenlijk te noemen. Het voorkomen op dat resultaat. “Toen wij onze ideeën aan veroveren moeten de sociaal-democraten nu van vernedering staat hierin centraal. een delegatie intellectuelen uit de Verenigde ook de middenklasse binden. Dan moet je Voor Wouter Bos was dit boek de Staten hadden gepresenteerd, kwam Irving water bij de wijn doen.” Veel sociaal-demo- intellectuele basis voor het PvdA- Howe [indertijd een vooraanstaande linkse cratische partijen hebben daar moeite mee. programma. Dit najaar was Margalit politieke commentator in de Verenigde “Het sektarisme bij linkse partijen verontrust in Nederland op uitnodiging van Staten, red.] naar mij toe. Die zei: pas op dat me. Ik zie een tendens naar kleine groepen het Soeterbeeck Programma van de jullie geen sekte worden. Dat zou vreselijk die zich afsplitsen uit teleurstelling in de Radboud Universiteit Nijmegen voor jammer zijn. Waarom worden jullie niet lid socialistische partijen.” Het tegelijk binden het houden van de jaarlijkse Thomas van de Arbeiderspartij en proberen jullie van de middenklasse en de lagere klasse is More Lezing. daar je ideeën te verspreiden?” Margalit ging het structurele probleem van de moderne in de verdediging, maar Howe’s woorden samenleving, aldus Margalit. “Een thema zouden hem de rest van zijn leven bijblijven. waarop dat nog steeds kan is solidariteit en de Helliπ∆ de

40 Avishai Margalit: “... winter @ºº• liever sceptisch de kredietcrisis helpt daarbij. Ik neem deze reden verklaar je iets heilig, bijvoorbeeld de crisis heel serieus.” stad Jeruzalem. Soms is dat tactiek, maar soms ook niet. Het punt is dat je dat niet Verrot compromis weet.” Margalit wil niet beweren dat compromis- De filosoof heeft nog wel een advies over sen altijd mogelijk zijn en dat niets heilig de houding ten aanzien van sektarische groe- is. “Compromissen kunnen ook verrot zijn. pen. “Zet ze niet te hard onder druk. In de Met Hitler of met het Zuid-Afrikaanse Talmud staat: duw met één hand en omarm Apartheidsregime maak je geen deals. met de andere. Duw nooit met twee handen, Verrotte compromissen zijn compromis- dan werk je iemand eruit. Dat is makkelijker sen met verrotte regimes, met regimes die gezegd dan gedaan, de vraag is hoe je dat vernederen en humanitaire waarden met de instrumentaliseert, maar probeer het. Duw voeten treden.” sektaristen niet naar de grens.” Margalit ziet Na enig doorvragen lijkt dat heldere dat dat in veel samenlevingen wel de trend is. onderscheid tussen gezonde en verrotte “Bedenk dat niet alles wat sektarische groe- compromissen echter enigszins te wankelen, pen zeggen belachelijk is of niet verdedig- en blijkt het moeilijk aan te geven wanneer baar. Ze komen vaak met belangen en wen- het religieuze oog en wanneer het economi- sen die overtuigend en zelfs gerechtvaardigd sche oog moet worden geopend. Het pact zijn. Zelfs de Taliban komt met terechte pun- bijvoorbeeld dat Adolf Eichmann in 1944 ten. Zoals dat het Westen imperialistisch is.” aanbood aan de Hongaarse jodenleider Joel Wat betekent het duwen en omar- Brand, kan wat Margalit betreft wel door de men voor de omgang met bijvoorbeeld beugel. In dit voorstel, ook wel bekend onder orthodoxe moslimgroepen in westerse de naam ‘blood for trucks’, konden één mil- landen, die zich daar in het geheel niet joen Hongaarse joden zonder kleerscheuren thuis voelen? Moet je in gesprek gaan over het land verlaten in ruil voor tienduizend invoering van de sharia, om ze daarmee de vrachtauto’s van Amerikanen en Britten aan samenleving in te trekken? “Dat ligt eraan om Duitsland. De onderhandelingen liepen vast welk deel van de sharia het gaat. Sommige en de deal ging niet door. “Met dat compro- onderdelen zijn voor gebruik in de eigen mis konden veel levens gered worden. Dat gemeenschap, maar met onderwerping van is iets heel anders dan een compromis dat de vrouw moet je niet akkoord gaan. Stel alleen maar politiek gewin oplevert.” dat men polygamie wil, dat zeg je nee. Het Beveelt hij compromissen aan met de dragen van hoofddoeken op school is oké. Ik Taliban? “Het ligt eraan waarover”, zegt hij. ben het niet eens met het Franse verbod. De “Deals in het geval van ontvoering om levens boerka is wat anders.” te redden, is oké. Maar anders niet, want het regime was wreed en vernederend.” Als Voor wie een hard hoofd heeft in gesprekken onderhandeling en compromissen er toe met sektariërs heeft Margalit ook nog een kunnen leiden dat de oorlog wordt verkort? bemoediging. “Binnen sektarische groeperin- Margalit: “Goeie vraag, maar het hangt hele- gen zijn er bijna altijd spanningen. Daar moet maal af van wat de inzet is, wat verkorting je gebruik van maken.” Hij wijst op de Hamas van de oorlog inhoudt. Als het betekent dat waar fracties zijn die voor rede en compro- je voor eigen voordeel een wreed regime mis vatbaar zijn. aan de macht brengt of aan de macht houdt, Is dan zelfs een compromis over Jeruzalem dan ben ik er tegen.” Maar precieze oorde- mogelijk? Margalit: “Eén ding is wat de men- len spreekt hij liever niet uit. De beoordeling sen bereid zijn te accepteren, al is het tegen of je moet onderhandelen of niet, en of een heug en meug, een ander ding is of ze daar- compromis verrot is of niet, hangt immers af toe zelf het initiatief zullen nemen. Dat zullen van de concrete omstandigheden en moge- ze niet doen. Het compromis zal van bui- lijkheden. ten moeten komen. De partijen zullen veel Margalit maakt dan ook een relativering meer accepteren dan waarmee ze zelf zullen die de gepassioneerde pleitbezorger moet komen. Dat is een belangrijk verschil.” vrijwaren van een diskwalificatie als sekta- x riër. “Er is een verschil tussen vechten en argumenteren. Net als bij voetbal wil je een In Nederlandse vertaling verkrijgbaar: discussie winnen, en dus wil je geen compro- Avishai Margalit, De fatsoenlijke samenleving, missen.” Vasthouden aan je standpunt kan Van Gennep, Amsterdam 2000 onderdeel zijn van je strategie. Ian Buruma en Avishai Margalit, Occidentalisme. Het “Soms zeg je dat iets niet onderhandel- Westen in de ogen van zijn vijanden, Olympus, 2008. baar is om de prijs te verhogen. Om die de Helliπ∆ de

41 lievercolumn * Marijntjesceptisch Denters winter @ºº• “Daders homogeweld autoch- Te openlijk homogedrag op de verkeerde Zodra het zinnetje ‘onderzoek toont toon”. Ik betrap mezelf erop dat ik een plek wordt in Nederland nog altijd afge- aan...’ opduikt is het geen slecht idee om tevreden grijns niet kan onderdrukken bij straft. Te vaak met geweld, maar vaker een sceptische houding aan te nemen ten het lezen van die kop boven een artikel subtiel. De bewaker van de grens van wat opzichte van de aannames, agenda’s en over homofoob geweld: zie je wel, het wel en wat niet kan is onder anderen een data die achter die onderzoeken steken. zijn niet altijd allochtonen, moslims of Balkenende, die op bezoek in Indonesië Statistieken valideren vaak bewust of Marokkanen. Mijn toch wel een beetje verzekerde dat hij als Kamerlid tegen het onbewust de bestaande ideeën van de zelfvoldane gevoel verraste me, want homohuwelijk had gestemd. Of de col- onderzoeker. De discrepantie tussen de normaal ben ik sceptisch zodra de termen lega die aan de lunchtafel flauwe grapjes resultaten van de twee Nederlandse allochtoon en autochtoon opduiken in maakt over homomannen en –vrouwen. onderzoeken naar homofoob geweld is criminaliteitsstatistieken. Maar nu had Maar de Nederlandse acceptatie van wellicht ook anders uit te leggen: UvA- ik opeens dat tevreden gevoel dat de homoseksualiteit die steeds aangehaald onderzoekers (“Marokkanen oververte- berichtgeving eindelijk realistischer werd. wordt als het debat daarom vraagt genwoordigd bij homogeweld”) hebben Tot een paar dagen later de artikelen maakt de werkelijkheid daarachter tweehonderd gevallen van homofobie in over een tweede onderzoek volgden: moeilijker te bespreken. De mainstream een jaar in Amsterdam onderzocht, van “Marokkanen oververtegenwoordigd begrenst de emancipatie, en ik ben een fysiek geweld tot pesterijen, waarbij een bij homogeweld”. ‘Vast weer verdraaid,’ van die mensen die niet willen dat hun belangrijke uitkomst was dat daders dacht ik nu: ‘typisch Telegraaf.’ Toch homoseksualiteit gekaapt wordt als attri- vooral laagopgeleide jongemannen bekroop me de gedachte dat deze tegen- buut zonder angel. Ik verzet me tegen het zijn tussen de 17 en 25 jaar. De politie gestelde reacties op z’n minst een beetje beeld van de Nederlander die niet meer (“Daders homogeweld autochtoon”) verdacht waren... zou lijden aan homofobie. onderzocht 150 geregistreerde meldingen van geweld tegen homo’s in een half jaar Dat zelfvoldane gevoel waar ik mezelf In de VS werd homofobie onlangs aan in heel Nederland. Bij dat onderzoek wer- op betrapte is precies wat me vaak zo huidskleur gekoppeld: in Californië stem- den slechts twee categorieën gehanteerd: irriteert in de toon van pers en politiek den kiezers op 4 november niet alleen voor ‘allochtonen’ enerzijds en ‘autochtonen als het gaat om tolerantie van homo- een nieuwe president, maar ook voor of en onbekend’ anderzijds, en het is niet seksualiteit als een ‘typisch kenmerk tegen Proposition 8. Dit voorstel zou het duidelijk of de indeling gebaseerd is op van de Nederlandse identiteit’. Het is homohuwelijk in de staat, een basic civil gegevens van verdachten die opgepakt een gemeenplaats geworden. Net als de right sinds mei van dit jaar, weer verbie- zijn of op interpretaties van de slachtof- manier waarop een cultuur met vrouwen den. Sinds de verkiezingen is er veel aan- fers of omstanders. Het maakte voor mij omgaat in alle tijden is beschouwd als dacht geweest voor het feit dat 70% van in ieder geval nog eens duidelijk hoe las- graadmeter voor het niveau van bescha- de zwarte Amerikanen in Californië voor tig het soms is om de verleiding te weer- ving: Tacitus roemde in de Oudheid al de het verbod op het homohuwelijk stemden. staan om vooral het bewijs van je eigen Germaanse vrouw, die kuis zou zijn ‘uit De zwarte gemeenschap is daarna al snel gelijk te vinden in onderzoeksresultaten. zichzelf’ en geen beteugelende wetten tot zondebok gemaakt van de uiteinde- x nodig had – in tegenstelling tot de deca- lijke ja-stem voor ‘Prop 8’, en hun stem- dente dames in Rome – een beschrijving gedrag het bewijs van de homofobie die die Duitsers in de negentiende eeuw grif specifiek zou zijn voor de zwarte gemeen- als historisch bewijs voor hun burgerlijke schap. ‘Logisch,’ denkt u nu misschien. U waardencatalogus zouden gebruiken. heeft immers net gelezen dat 70% van Seksuele moraal is al eeuwen een per- de zwarten voor heeft gestemd. Maar de fecte manier om jezelf van de ander te koppen hadden evengoed een veel grotere onderscheiden. groep voorstemmers kunnen uitlichten, namelijk tweederde van de christenen. De analyse van de voorstemmers: het resultaat van de black vote toont aan

eva hilhorst dat het homohuwelijk geen burgerrech- : tenkwestie is, maar een moreel issue. (Het uitgangspunt daarbij is dat zwarte Amerikanen door hun historische strijd illustratie voor burgerrechten nooit voor het afne- men van burgerrechten zouden stemmen.) Demografen op hun beurt zeggen dat de focus op ras stemgedrag-voorspellende factoren als religie, leeftijd, gender en ideologie veronachtzaamt. Verschillende onderzoeksresultaten bewijzen steeds het gelijk van weer een andere analyse. Lou Keune Econoom verbonden aan de Universiteit van Tilburg de Helliπ∆ de

42 winter @ºº• Links & de kredietcrisis

Begin 2008 werd de Verklaring De kredietcrisis heeft geleid tot Bram de Swaan doopte deze overtuiging van Tilburg uitgegeven door een enorme hoeveelheid commentaren onlangs in de NRC met de term ‘mark- en beschouwingen. De discussie heeft tisme’. Ze wordt nu weinig meer gehoord; het Platform Duurzame en verrassende elementen. Voor het eerst zelfs in kringen van het CDA en de VVD Solidaire Economie. sinds decennia gaat het debat over nogal neemt men afstand van ‘ongebreidelde fundamentele kenmerken van het func- marktwerking’ en ‘verrijking’. Lou Keune, een van de tioneren van de financiële en monetaire Als vroege criticaster van het neoli- initiatiefnemers, geeft op sectoren. Dat weerspiegelt zich ook in het berale geloof zou je je hierover kunnen Nederlandse parlement. Van eerbiedig verkneukelen, maar dat heeft weinig zin. persoonlijke titel een reactie respect voor de CEO’s (Chief Executive Beter is om verder te kijken, of, om met op de recente kredietcrisis. Officer, bedrijfsdirecteur, red.) in deze sec- GroenLinks Tweede-Kamerlid Yolande toren, zoals dat zeg twee jaar geleden nog Sap te spreken, door te pakken. En dat domineerde, is in het geheel geen sprake komt ook tot uitdrukking in de verbreding Zie voor de Verklaring van Tilburg: meer. Leidinggevenden worden met niet van de probleemstelling door vooral de www.economischegroei.net. mis te verstane kwalificaties in de hoek SP en GroenLinks. Beide partijen willen gezet. Vooral zij worden verantwoordelijk een internationale aanpak van de crisis en Tot de ondertekenaars behoren o.a.: gehouden voor de aangerichte puinhopen. stellen het functioneren van het mondiale prof. dr. Bob Goudzwaard Veel genoemde stenen des aanstoots zijn geldstelsel ter discussie. Dat is immers prof. dr. Arnold Heertje de enorme salarissen die in de top worden nog altijd gebaseerd op de Overeenkomst prof. dr. Paul de Beer geïncasseerd, de nog grotere bonussen, van Bretton Woods uit 1944, die alle Kees Hudig ‘verdiend’ met op korte termijn behaalde nationale valuta aan de dollar koppelde, prof. dr. Klaas van Egmond winsten en met fusies, en het verbazing- waardoor dit internationaal de belangrijk- drs. Leida Rijnhout wekkende gegeven dat een aantal van ste munt werd. Ook stellen ze voor over te prof. dr. Koo van der Wal deze CEO’s zelf de financiële producten gaan tot het instellen van een wat de SP en dr. Lou Keune niet begrepen die hun bedrijven verkoch- noemt ‘Wereld Financiële Autoriteit’, die de ten. Daarnaast krijgen de tekortschietende bevoegdheid moet krijgen om een nieuwe systemen van toezicht en de afwezige mondiale munt uit te geven en een ver- mondiale coördinatie veel commentaar. regaande vorm van toezicht uit te oefenen Maar ook de rol van de US dollar als mon- op de financiële instellingen. De SP pleit diale munt komt ter sprake. bovendien voor een internationale heffing op de kapitaalstromen en verwijst naar de Verbreding Tobintaks. De linkse politieke partijen ondersteunen Met een discussie over de kenmerken over het algemeen het crisismanagement van ons economische stelsel brengen van Bos en Welling. Er worden wel kriti- SP en GroenLinks een verdieping in de sche vragen gesteld over details, en ook is discussie. De SP wil dat het zogenaamde een motie ingediend waarin wordt vooruit- ‘Rijnlandse’ model weer dominant moet gekeken naar een parlementair onderzoek, worden, waarbij er een vergaande controle maar de globale toonzetting is hetzelfde: is over de geldstromen ten behoeve van de van alle kanten, niet alleen van links, klinkt sociale samenhang van de samenleving. Er het geluid dat men afstand neemt van het wordt zelfs gepleit voor nationalisatie van neoliberalisme. Toen een groep mensen de banken, een al lang niet meer gehoorde eind jaren negentig begon met het initiatief visie. Hoewel de SP het neoliberalisme ‘Vóór de Verandering - Alternatieven voor veel fundamenteler afwijst dan GroenLinks, het neoliberalisme’, waren er heel wat, ook uiten ook vertegenwoordigers van deze uit linkse hoek, die daar negatief op rea- partij, zoals Kees Vendrik en Wijnand geerden. Het waren de hoogtijdagen van Duyvendak, zich de laatste tijd uiterst kri- de ICT-boom en de bomen groeiden tot in tisch over het neoliberalisme. GroenLinks de hemel. Hoezo inperken? Privatiseren, spreekt dan wel niet over nationalisatie, dereguleren, liberaliseren, fuseren, dát maar wel over het opnieuw uitvinden van waren de parolen. Natuurlijk waren er het bankwezen, met als ondertoon dat die mensen als Eveline Herfkens die oog had- sector meer en beter gereguleerd moet den voor de negatieve bijeffecten. Maar worden en dat men maatschappelijk ver- dat was ook voor Herfkens geen reden om antwoord gaat bankieren. In bredere zin het neoliberale model ten principale ter bepleit GroenLinks dat er de komende discussie te stellen. Integendeel, dat was tien jaar een omslag moet komen naar een goed, en voor negatieve bijeffecten moes- groene en solidaire wereldeconomie. Links ten er vangnetten en dergelijke komen. verbindt daarmee de kredietcrisis met de de Helliπ∆ de

43 Links & de kredietcrisis winter @ºº•

aanpak van andere mondiale bedreigingen geeft inzicht in het reilen en zeilen van de ondernemingen. Die omslag moet zich ook zoals de klimaatcrisis en de voedselcri- geldeconomie en is ook de grondslag voor op de andere sectoren van de economie sis. Ook bij D66 is iets van een dergelijke de belastingheffing, maar hij schiet als voltrekken. verbreding waar te nemen. Deze partij instrument voor economische analyse wel koppelt de crisis aan de vergrijzing, aan de wezenlijk tekort. Andere maatstaven die Consumptie en markt noodzakelijk geachte hervorming van het wel recht doen aan de reële mogelijkheden De laatste decennia heeft, zeker in de sociaal stelsel en aan de inzet op de ken- en behoeften van mens en natuur, inclu- West-Europese landen, een haast onge- niseconomie. Het is opvallend dat de PvdA sief alle betaalde en onbetaalde arbeid breidelde uitbreiding van de private con- in dit debat weinig te bieden heeft. Wouter en sociale kosten en opbrengsten, en alle sumpties plaatsgevonden. Die consump- Bos komt niet veel verder dan te herhalen kosten van natuur en milieu zouden in het tiegroei is een van de belangrijkste facto- dat ‘wij’ het hier beter voor elkaar hebben economisch beleid leidend moeten zijn. ren bij het ontstaan van de ecologische dan de Amerikanen, zoals hij onlangs in de en sociale crises van vandaag. En zij gaat Volkskrant schreef. Geldcreatie ook ten koste van het private en collectieve Als iets door de kredietcrisis duidelijk is welzijn. De door de Verklaring van Tilburg De discussie over de kredietcrisis laat geworden dan is het wel dat de ongebrei- bepleite omslag betekent dat een hogere zien dat als de nood aan de mens komt delde creatie van geld, slechts ingeperkt prioriteit gegeven wordt aan de collectieve er bereidheid ontstaat tot omvangrijke en door private winstverwachtingen, niet goederen en het collectieve welzijn van diepgaande ingrepen. Wie had dat één jaar meer toelaatbaar is. Geld en dus ook het ons allemaal. geleden kunnen denken? En dat gesteund lenen van geld moet zich beperken tot Ook in andere zin zullen aan de pro- door een breed draagvlak van burgers én waar het eigenlijk voor bedoeld is: ruilmid- ductie en consumptie grenzen gesteld beleidsmakers. Dat geeft hoop op ruimte del, rekeneenheid, en leenmogelijkheid op moeten worden. Als één zaak duidelijk is voor de vergaande koerswijzigingen die de grond van de beschikbare spaargelden. geworden dan is het dat er geen oneindige Verklaring van Tilburg bepleit. Want hoewel Dat sluit geldcreatie niet uit, maar die voorraad van mogelijkheden van gebruik de Verklaring gelijksoortige bewoordingen moet beperkt blijven tot het faciliteren van van menselijke en natuurlijke hulpbron- gebruikt als die door de SP en GroenLinks producties en consumpties die aanslui- nen bestaat. Integendeel, wij hebben de in verband met de crisis zijn gebezigd – ten bij reële behoeften en mogelijkheden, grenzen van die voorraden al ruimschoots zelfs de termijn van tien jaar waarin een uiteraard binnen duidelijke ecologische en overschreden. Het is onvermijdelijk dat er omslag moet worden gerealiseerd wordt sociale grenzen. vormen van quotering van de gebruiks- genoemd – toch wordt de discussie door mogelijkheden (als milieugebruiksruimtes), de ondertekenaars van de Verklaring bre- Eigendomsverhoudingen gebaseerd op gelijke basisrechten, worden der en dieper gevoerd. Met het oog op de De omslag naar een duurzame en solidaire toegepast. ecologische en sociale crises pleiten zij economie stelt ook vragen bij de wijze Tegelijk met de consumptiegroei is ruim voor verregaande ingrepen in de econo- waarop over de aanwendingsmogelijkhe- baan gegeven aan het principe van de vrije mie. Die voorstellen zijn gebaseerd op een den van mens en natuur wordt beschikt. marktwerking, gebaseerd op private winst- analyse van de dieper liggende kenmerken Vertrekpunt zou moeten zijn dat iedereen verwachtingen. Op allerlei gebieden blijkt van de heersende economische systemen. op aarde gelijke basisrechten heeft als het nu dat die liberalisering tot onaanvaardba- Ik noem de belangrijkste. gaat om de toegang tot de milieugebruiks- re verschijnselen heeft geleid. De voor veel ruimtes, op zijn minst moet bestaansze- mensen meest zichtbare voorbeelden zijn Groeidwang kerheid gegarandeerd zijn. En dat alles de kredietcrisis en de topinkomens. Maar Op dit moment wordt het economisch binnen de gegeven ecologische en sociale ook op andere terreinen doen zich ernstige beleid in overheersende mate geleid door grenzen. Een dergelijk opvatting impliceert problemen voor, bijvoorbeeld in de zorg, de ‘noodzaak’ van economische groei. niet dat privaat eigendom uit den boze is. in de visgronden, in het overgebruik van Daarbij, en dat is een oude maar steeds Maar er is een duidelijke onevenredigheid fossiele energiebronnen. Dat wil niet zeg- breder gedragen kritiek, wordt op een ontstaan in de eigendomsverhoudingen. gen dat marktwerking ten principale moet eenzijdige manier gekeken naar wat eco- Immers, mensen die beschikken over grote worden bestreden. Wel dat er duidelijke nomisch telt en niet telt, gemeten aan financiële vermogens hebben daarmee grenzen aan worden gesteld. Dit impliceert de bijdrage aan het bruto binnenlands het ‘recht’ verworven op een onevenre- onder meer een versterkte rol van overhe- product - BBP. Die nadruk op het BBP dige zeggenschap over de menselijke en den en van andere vormen van gemeen- en ook de daarmee samenhangende natuurlijke hulpbronnen. Dat geldt nog schappelijk beheer. vormen van private winsten, leidt er toe sterker voor de grote transnationale onder- dat er een dwang is tot voortgaande uit- nemingen waarvan sommigen over haast Urgentieprogramma breiding van de bestaande productie en oneindige financiële en reële machtsmo- De omslag die nodig is moet gezocht consumptie, met alle gevolgen van dien gelijkheden beschikken, groter dan die van worden in een verandering van deze ken- voor de armen en voor natuur en milieu. nationale economieën. Ook wat dit aan- merken van het systeem; het gaat dus De door de Verklaring van Tilburg voor- gaat laat de kredietcrisis zien waartoe dat om structurele maatregelen. Daarbij kan gestane koerswijziging impliceert niet dat kan leiden. Het is een positief teken dat onderscheid gemaakt worden in te volgen volledig afstand wordt genomen van het een begin is gemaakt met het stellen van strategieën, het transitiemanagement, gebruiken van de BBP maatstaf, want het grenzen aan de macht van financierings- het onderscheid tussen korte en langere de Helliπ∆ de

44 winter @ºº•

termijn ofwel fasering, en de instrumenten de mondiale vraagstukken van ecologi- Literatuur en websites om de veranderingen te implementeren. sche en sociale aard aan te pakken, men · De Omslag – Transitie naar een Duurzame en Daarbij moet het volgens de Verklaring van vertaald dit nauwelijks in concrete taken Solidaire Economie. Basisdocument voor de Tilburg enerzijds gaan om substantieel en doelen. De SP gaat misschien verder conferentie Antwerpen 2009, herstel van natuur en milieu en anderzijds als het gaat om de radicaliteit van de te www.economischegroei.net om een substantiële vermindering van de nemen stappen, zoals in het voorstel tot · Human Development Report 2007-2008, UNDP mondiale ongelijkheid, binnen een betrek- nationalisatie van de banken, maar tege- · Living Planet Report 2008, WWF kelijk korte periode van tien jaar. Beide lijkertijd blijven die voorstellen steken in probleemvelden zijn nauw met elkaar algemeenheden. Hoe bijvoorbeeld een Voor commentaren en beschouwingen over de verbonden en de aanpak van de een is wereldmunt of de nieuwe financiële autori- kredietcrisis, zie bijvoorbeeld: randvoorwaarde voor de aanpak van de teit er uit moeten zien is onduidelijk. · www.globalinfo.nl andere. Dat wil niet zeggen dat de Verklaring · http://start.groenlinks.nl/tag/kredietcrisis/ Wat betreft het herstel van natuur en van Tilburg al in alle opzichten is geope- · http://www.sp.nl/dossier/kredietcrisis.html milieu hanteert de Verklaring drie doelen. rationaliseerd door de ondertekenaars · http://www.pvda.nl Ten eerste een daling van het materiële en sympathisanten. Maar er is wel een · http://www.d66.nl verbruik van Nederlanders en Belgen tot duidelijker visie op de richting die nage- het niveau van duurzaamheid. Dit betekent streefd moet worden bij de realisatie van een afname van de ecologische voetafdruk structurele veranderingen. Die duidelijk- met minstens de helft. Of, uitgaande van heid blijkt in het bijzonder uit de wijze de berekening op grond van het duurzaam waarop systeemkenmerken aan de orde nationaal inkomen, een daling van ruwweg komen, alsook uit het specifieke karakter 50% van het materiële verbruik. Ten twee- van de geformuleerde doelstellingen. Het de investeringen in vormen van productie programma van de Verklaring van Tilburg (waaronder energie) en consumptie die is ambitieus omdat zij oproept tot het in besparend en duurzaam zijn. En tenslotte betrekkelijk korte termijn doorvoeren van investeringen in maatregelen om negatieve ingrijpende en structurele veranderingen. tendensen tegen te gaan zoals de stijging Wat nagestreefd wordt zal niet gemakkelijk van de gemiddelde temperatuur, de toe- te realiseren zijn, al was het maar vanwege name van klimatologische “uitschieters”. de maatschappelijke belangen en machten en de stijging van de zeespiegel. Deze die aan de heersende maatschappelijke investeringen moeten niet alleen in België orde verbonden zijn. Maar de Verklaring en Nederland worden genomen, maar ook stelt duidelijker dan de politieke partijen in ontwikkelingslanden, want daar vallen dat het niet realiseren van deze doelen zal de zwaarste klappen. leiden tot verbreding en verdieping van de Wat betreft de mondiale armoede en sociale en ecologische crises. ongelijkheid gaat de Verklaring uit van Diepgaande ingrepen in de economie een herverdeling van het wereldinkomen, zijn wel degelijk op korte termijn mogelijk. opdat voor iedereen op deze aarde ten- Niet voor niets wordt tegenwoordig verwe- minste bestaanszekerheid gegarandeerd is zen naar de New Deal van de Amerikaanse en opdat over tien jaar het aandeel van de president Roosevelts of naar de oorlogs- 20% rijksten van de wereld is gedaald van economie aan het begin van de Tweede 75% van het wereldinkomen naar 50%. Wereldoorlog. De kredietcrisis heeft er Het aandeel van de 40% armsten van de toe bijgedragen dat het debat over de wereld zal moeten stijgen van 5% van het toekomst van de samenleving is verbreed wereldinkomen naar 20%. en verdiept. En dat is een zegening die we moeten koesteren. Algemeenheden x Op basis van het voorgaande kan niet geconcludeerd worden dat er een kloof is tussen de linkse partijen en de beweging van de Verklaring van Tilburg. Zeker bij de SP en GroenLinks is sprake van eenzelfde oriëntatie. Ook deze partijen zien de kre- dietcrisis als een uiting van een breder probleemveld dan dat van de financie- ringssectoren. Toch zijn er belangrijke verschillen. Hoezeer in de reacties van GroenLinks ook gepleit wordt om met een zekere urgentie de Helliπ∆ de

45 HondMenno Hurenkamp vanuit Moskou winter @ºº• De Russische medemens houdt Russische gebruik om wekelijks ‘zwarte’ idiote opmerking maakt over Barack er graag een hond op na. Je ziet ze migranten te vermoorden slecht is voor Obama. En het waren immigranten in Moskou veel aan de leiband lopen. het personeelsbestand. De vegers voe- uit dit land die er in geslaagd zijn het Het is het bekende verhaal: hond len zich steeds minder veilig door de neonazisme te introduceren in Israël. (‘sabaka’) draaft rond, snuift aan racistische uitbarstingen van geweld Dat is ook een talent. Onwillekeurig voorbijganger, boom en auto en – dat en zoeken hun heil elders. Voor zover denk ik dan plots aan Nederland, waar beeld was ik bijna vergeten door al het tussen ons tot gedachtewisselingen het debat over de vraag over ‘natio- die brave zakjes, harkjes en schep- komt, schudden ze afwijzend hun hoofd nale identiteit’ nog altijd traag door het jes van de Nederlandse hondenbezit- wanneer ik de Aziatische taxichauf- oneindig laagland gaat. Wel of niet, niet ter - draait naar eigen inzicht drollen feurs, koffersjouwers en schoonmakers of niet meer multicultureel, en is dat op het publieke parcours. Ook onder- naar hun verhouding met de ‘echte’ dan goed of slecht – de discussie doet houdt men hier een straffe verzame- Russen vraag. bij vlagen scholastiek aan. Hoeveel opi- ling zwerfhonden. Overdag houden Wie moet nu straks de straten schoon- niemakers kunnen er eigenlijk op de deze zich gedeisd in parkjes en op houden, zegt de directrice van het veeg- punt van een naald? parkeerplaatsjes.’s Nachts verlie- bedrijf wanhopig in de krant. Als dage- Herhaaldelijk dacht ik dat de honden zen ze om niks hun daagse timiditeit. lijks stoepgebruiker voel ik met haar me uit deze dodelijke relativering kun- Dan barsten de dakloze honden plots mee. Het is niet dat Russen bang zijn nen halen. De Rus is niet harteloos, dit uit in hysterisch geblaf, elkaar minu- voor ongeschoold werk. Maar hun hart is niet de hel en Nederland niet een tenlang aanvullend in seriële of con- gaat daarbij meer uit naar het bewa- paradijs van precieuze argumenta- trapuntische woefwafs. Maar goed, ken: in een hokje zitten en video kijken. tie. Want regelmatig zie ik vale dame- ook de zwerfhond stopt sanitair naar Geen huis, geen school, geen winkel, of tjes zakken oud brood leegschudden, eigen inzicht. Dat wil zeggen overal. de mannelijke Russische medemens zit recht voor de dakloze hondenneuzen. Al die hondenmest is niet zo’n punt, er achter een ruitje de boel in de gaten Bovendien wordt het hier ’s winters echt want het straatvegen wordt hier seri- te houden, terwijl hij ook een stevige koud, niet dat onnozele speculeren over eus genomen. Elke paar uur komt schietfilm tot zich neemt. Vrouwen ver- de Elfstedentocht, maar gewoon zes- iemand met een bezem langs om vullen ook met grote inzet rollen in het honderd graden onder nul gedurende de rommel op te ruimen, straat bewakingswezen. Ze huizen massaal in minstens drie maanden. En toch zien na straat. De vegers zijn altijd hokjes aan de voet van de roltrappen in alle zwerfhonden er op leeftijd uit. Ze Oezbeken, Kazakken, Kaukasiërs, de metrotunnels. Daarbij kijken ze niet moeten allemaal minstens een winter migranten, ‘zwarten’ in het dagelijkse naar een cowboyfilm maar alsof ze al of zes, zeven overleefd hebben. Het kan Russisch. Misschien kunnen de sla- een uur of drie naar de wc moeten. En niet anders of ze mogen tijdens de barre vische Russen door een speling van straatvegen ho maar. vorst stiekem in schuurtjes en onder het lot geen bezem vasthouden, iets De etnische strijd die hier onder ligt dekentjes liggen. met hun armen of rug wellicht? Hoe is, laten we zeggen, geen prominente Maar hier heeft alleen de regering een dan ook liet een schoonmaakbedrijf kwestie. We zijn per slot in het land politieke partij. In Nederland zijn ze onlangs in de krant optekenen dat nul waarvan de baas wat meesmuilend zelfs in het parlement vertegenwoor- van de 65 medewerkers een ‘echte’ naast Sylvio Berlusconi staat te lachen digd, de honden. farhad foroutanian farhad

: Rus is. En dat het onaangename wanneer de Italiaanse president een X illustratie de Helliπ∆ de

46 winter @ºº• GELUK!

Hout-auto

Kunstenaar Joost Conijn bouwde een auto van hout die rijdt op hout. Achterop zit een vuur- pot waarin hout wordt verbrand, waarna het vrijkomende gas door een pijp naar voren wordt geleid en de motor aandrijft. Een oude techniek die ook in de Tweede Wereldoorlog werd gebruikt.

Met zijn auto en een ­aanhanger vol houtblokken reed Conijn in de herfst van 2001 ­richting Oost-Europa, door de bossen en gehuchten van o.a. ­Roemenië, Moldavië en de Oekraïne tot in de Tsjernobyl-zone. Telkens als zijn voorraad op was, moest hij hout gaan ­sprokkelen. Geregeld schoot de ­verbaasd-nieuwsgierige ­bevolking te hulp.

De houtgestookte hout-auto is een anachronistisch staaltje technisch vernuft. Schoonheid en kwetsbaarheid, vrijheidsdrang en avontuur, nuchterheid en doorzettings­ vermogen: tezamen ­vormen de auto en de reis een uniek kunstproject. Maar, aldus Conijn, in principe kan ­iedereen zoiets doen.

Zie het boek: Joost Conijn, IJzer en video, Valiz 2007 de Helliπ∆ de

47 winter @ºº•

GELUK! Afgelopen maand verscheen Femke ­Halsema’s pleidooi voor een nieuwe houding

ten opzichte van het allesoverheersende

consumentisme in onze samenleving onder

de titel: Geluk! Voorbij de hyperconsumptie,

haast en hufterigheid. (Bert Bakker,

Amsterdam 2008).

Op de pagina’s hierna een aantal reacties: * Bob Goudzwaard, de éminence grise van de ‘economie van het genoeg’ is blij

dat Halsema nu ook ‘door de bocht is’. Hij

pleitte in de jaren zeventig voor grenzen aan

ongebreideld consumeren en economische

groei als reactie op toenemende ongelijkheid

binnen de consumptiemaatschappij. * Rens Kopmels las het boek tegen de achtergrond van het toenemende onderzoek

naar geluksverlangen als drijfveer voor

menselijk handelen. * Ten slotte enkele korte bijdragen van de wetenschappelijke bureaus van de SP, PvdA,

ChristenUnie, D66 en de VVD. Bob Goudzwaard econoom, emeritus hoogleraar Vrije Universiteit Amsterdam de Helliπ∆ de

48 winter @ºº•

Bob Goudzwaard herkent in Het nieuwe boek van Femke Halsema kenende karakter ervan. Met consumptie in authenticiteitis een combinatie van politieke moed en algemene zin is niets mis, zo zegt Halsema Femke Halsema een bond­ onbevangen scherpzinnigheid. Ik vind het terecht, zonder dat is zelfs geen goed samen­ genoot voor zijn dertig jaar van politieke moed getuigen om zo duidelijk leven mogelijk. Maar het doorschieten ervan afstand te nemen van het vrijwel alom aan­ (zoals bloemkool kan doorschieten), en de oude voorstellen voor een vaarde politieke principe dat we het dichtst sociale druk die daartoe leidt, die halen andersoortige economie die bij de realisering van onze politieke doelstel­ juist veel persoonlijk geluk bij mensen weg, lingen uitkomen door toedoen van een altijd en zeker niet alleen bij de rijksten. In de niet uitsluitend is gebaseerd voortgaande, doelbewuste en maximale wereld van nu haalt het aantal overvoede op groei. opvoering van ‘onze’ economische groei, ter­ mensen het aantal ondervoede mensen in. wijl de econoom Jan Tinbergen al in de jaren Hyperconsumptie doet ook schade aan de zeventig het begrip ‘optimale groei’ intro­ samenleving, en daarvan maken we ten­ duceerde. Natuurlijk dient in een tijd van slotte allemaal deel uit. Niet alleen de haast financiële crisis de economie voor een onge­ maar ook de hufterigheid neemt door de ordende terugval in een conjuncturele reces­ hyperconsumptie toe. Inkomensverschillen sie te worden behoed; zo’n op wantrouwen diepen zich aantoonbaar uit, nieuwe vormen gebaseerde groeistilstand of groeivermin­ van sociale schaarste ontstaan en overcon­ dering zal geen weldenkend mens voor zijn sumptie legt ook een enorm extra beslag op rekening willen nemen. Maar een gezond de wereldvoedselvoorraden (met stijgende economisch structuurbeleid kan op termijn voedselprijzen als gevolg), als ook op het wel degelijk een lager materieel consump­ wereldmilieu en op de nog aanwezige fos­ tieniveau vergen, en voor die noodzaak komt siele voorraden grondstoffen en energie. Halsema in haar boek ook uit. Haar politieke Dat alles komt in het boekje welsprekend moed komt nog sterker naar voren waar aan de orde. Wel viel het me op dat het vei­ Halsema ook de bereidheid toont dit tegen­ ligheidsaspect niet apart wordt genoemd, draads geluid in politieke munt om te zetten: maar ook dat telt natuurlijk steeds zwaarder “wij kunnen onze samenleving en economie mee. Samenlevingen zoals de Amerikaanse, zo van koers verleggen dat we gelukkiger waarvan Halsema terecht zegt dat die con­ kunnen leven” (p. 58). Koersverlegging, daar sumptief al op een te grote voet leeft, kun­ gaat het inderdaad om. Maar dat vergt niet nen zich zo sterk aan hun verdere materiële alleen de moed tegen de stroom in te gaan, welvaartsgroei vastklampen, dat die tot maar ook een geduldig beargumenteerde “vital interests” (Bill Clinton) uitgroeien en uitleg aan allen die van goede wil zijn. En derhalve moeten worden veiliggesteld door ook dat gebeurt in dit boekje, waarbij de een intensieve bewaking van de toekomstige onbevangen scherpzinnigheid van de schrijf­ aanvoerlijnen van grondstoffen en energie. ster vanzelf om de hoek komt kijken. Ze Er ligt dus ook een relatie tussen de mondi­ kiest niet alleen haar voorbeelden raak. Ik ale, vooral westerse hyperconsumptie en de vind het ook ronduit een vondst hoe ze het oorlog in Irak (om Greenspan te citeren: “Irak begrip ‘hyperconsumptie’ neerzet en er is of course about oil”) en de toenemende gebruik van maakt. Dat zijn die uitin­ ratrace tussen de grote mogendheden om gen van consumptie die niet spontaan de nog gebleven energiebronnen in Afrika ontstaan maar vooral door reclame (ook in Dafur), die nu zelfs tot onder het worden aangejaagd (p. 9), die drijven slinkende Noordpoolijs voortzetten. Door ons op het onvervulde verlangen naar meer collectief te verslingeren aan een onbeperkt bezit dat vervolgens ook niet tot echte voortgaande hyperconsumptie ondermijnen bevrediging leidt (p. 7), en die vooral we derhalve op vele manieren ook het eigen maatschappelijk aanslaan omdat ze toekomstig geluk. Daarom stelt de auteur een symbolische betekenis hebben, mijns inziens terecht dat hyperconsumptie omdat ze een graadmeter vormen ook en wellicht zelfs primair een politiek pro­ voor de status die je hebt bereikt en bleem is. Er is een volstrekt verkeerde manier je daardoor helpen te ontkomen aan van meting van menselijk geluk gaande het door anderen voor sukkel te wor­ wanneer het BNP daarvoor de maatstaf den aangezien. is – de Verklaring van Tilburg, die Halsema tot mijn vreugde citeert, legt vooral de vin­ Oorlog ger op die drukke plek - maar een herziene De winst, ook in politieke zin, van meting moet ook tot een andere politiek zo’n begrip als hyperconsumptie leiden in fiscale en structurele zin. Als jong schuilt natuurlijk vooral in het afba­ ARP-Kamerlid opperde ik aan het eind van de in plaats van hyperconsumptie Helliπ∆ de

49 winter @ºº•

jaren zestig het idee reclame-uitgaven apart lievelingsterm van hem – veronderstelt nu authenticiteitte belasten, en het werd door menigeen eenmaal menselijke authenticiteit. Evenals toentertijd ronduit absurd gevonden. Maar authenticiteit trouwens ook impliceert – de tijd dringt. Zulke voorstellen zijn nu meer maar daarover horen we van hem minder dan ooit nodig om bijvoorbeeld in Europees – dat je de politiek medemensen ook met­ verband de koers van de economie te gaan terdaad hóudt aan hun eigen verantwoorde­ verleggen. lijkheid, zowel voor de ander als voor de nu zo bedreigde natuur. Want leven bij brood Begripsverwarring alleen hoort nu eenmaal niet bij authentieke Graag wil ik ook nog iets zeggen over het mensen. thema van de individualisering in de samen­ x leving, waarover Femke Halsema en Jan Peter Balkenende ook in de Kamer al met elkaar Bob Goudzwaard is een van de onder­ gebakkeleid hebben. Het gangbare, door tekenaars van de Verklaring van Tilburg Halsema als conservatief betitelde betoog van januari 2008. Hierover meer elders in houdt in dat voortgaande individualisering deze Helling. gelijk staat met een afbraak van sociale ver­ banden en relaties, en derhalve ook aanlei­ Literatuur ding geeft tot een groeiend egoïsme en zelfs · B. Goudzwaard en H.M. de Lange, Genoeg van te tot toenemende criminaliteit. Daartegenover veel, genoeg van te weinig, Baarn 1976. stelt Halsema dat individualisering ook een · Charles Taylor, De Malaise van de Moderniteit, legitiem politiek doel kan zijn en wel vooral Kampen 1994. (zie vooral p. 53 e.v.) wanneer het in de woorden van Herman Wijffels wordt verstaan als een groei van het menselijk zelfbewustzijn, waaruit ook meer zorg en aandacht voor de ander kan voortkomen. Halsema voegt er aan toe: “door hyperconsumptie verminderen juist onze keuzevrijheid en onze individualiteit!” (p. 41). En elders: “onterecht ontbreekt in zulke ana­ lyses (als van Balkenende) het aandeel van de markt en de consumptiecultuur” (p. 27). Ik denk dat Halsema hier een belangrijk ele­ ment te pakken heeft. Er bestaat wel dege­ lijk een verband tussen individualisme en materialisme, maar het tweede vloeit zeker niet direct uit het eerste voort. Eerder is het omgekeerde het geval. Wel denk ik dat rond de gekozen termen (individu, individualise­ ring) begripsverwarring kan ontstaan en ook al volop is ontstaan. Het kernbegrip ‘individu’ is nu eenmaal een kale rationele term uit de Verlichtingstijd die heel letterlijk naar het atomaire, niet verder deelbare, bestaan van mensen verwijst. Maar waar Halsema en ook Wijffels op uit zijn, is mijns inziens wat anders. Het gaat hen als ik hen beiden goed begrijp om het respect voor een cultuur van zelfverwerkelijking waarin, om een term van Charles Taylor te gebruiken, mensen kunnen toekomen aan hun authenticiteit, aan hun persoonlijke eigenheid, die ook open staat naar anderen. Menselijke authenticiteit en hyperconsumptie staan daarom op gespan­ nen voet met elkaar. En het zou inderdaad winst zijn wanneer ook Balkenende dat als MP zou kunnen en willen beamen. Want verantwoordelijkheid nemen – toch al een

reclame voor de 2 CV uit 1961 Rens van Tilburg econoom, werkte eerder voor het innovatieplatform aan een project over geluk en innovatie de Helliπ∆ de

50 winter @ºº• Politiek maakt gelukkig

Politieke programma’s zou- Femke Halsema toont visie en lef al ons harde werk uiteindelijk voor niets is, den niet alleen moeten worden door geluk in het hart van het politieke omdat we ons vooral vergelijken met (even- debat te plaatsen. Dat biedt volop kansen eens hardwerkende en succesvolle) anderen. getoetst op hun effecten voor om tot zinvoller overheidsbeleid te komen. Bovendien passen we onze verwachtingen de economie, maar ook op hun Ze wil niet meer debatteren over wie de eco- snel aan aan wat we hebben. En blijkt ook nomie het hardst doet groeien, maar bij nog eens dat we van winst maar kort (en geluksclaims, bepleit Halsema. welk programma we ons het gelukkigst voe- een beetje) genieten, terwijl verlies veel pijn Van Tilburg wil een nog scher- len. Daarmee brengt ze een discussie naar doet. Nederland die in andere landen al langer Positief is ook de directe democratie en pere confrontatie van de geluks- woedt. In 2002 was het een denktank van zeggenschap die Halsema bepleit. Waarbij wetenschap met de praktische Tony Blair die concludeerde dat de overheid Halsema de markt ook weer niet te ver moet zich met geluk moet bezighouden, simpel- willen terugdringen. In de praktijk is het politiek. weg omdat overheidsbeleid nu eenmaal vaak juist de dreiging van vertrek naar de een belangrijke factor blijkt te zijn voor het concurrent waardoor serieus naar de klant geluk van de burgers. Dat is uiteraard geen wordt geluisterd. Niet voor niets zijn de ver- nieuwe gedachte, maar wel een die pas vrij tegenwoordigers van de patiënten (NPCF) recent wetenschappelijk is onderbouwd. en reizigers (Rover) voorstanders van markt- Het was de Britse econoom Richard werking en keuzevrijheid. Ook geven bedrij- Layard die in 2005 de stand van het onder- ven vermogens uit aan onderzoek naar de zoek naar het ‘subjectieve welzijn’ door wensen en beleving van hun klanten. Het sociologen, psychologen, economen, her- door Halsema veel aangehaalde beeld van senwetenschappers en filosofen bijeen- de consument als een eendimensionale bracht. Daarbij kon hij voortbouwen op koopjesjager, de tegenhanger van de altru- het werk van de Rotterdamse socioloog ïstische burger, kan verhelderend werken, Ruut Veenhoven, die veel geluksonder- maar ontaardt te vaak in een karikatuur. zoek samenbracht in zijn World Database interessant is de worsteling van Halsema of Happiness. Layard sprak van een nieuw met de vraag in hoeverre de overheid multidisciplinair wetenschapsveld: de een verheffende taak heeft. Hier lijkt het Wetenschap van het Geluk. Geluk is niet meest sprake van voortschrijdend inzicht langer een ongrijpbaar fenomeen, iets waar in het geluksonderzoek; het drukt ons serieuze wetenschappers de handen niet met de neus op het menselijke tekort. De aan durven branden. De kennis over wat Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman onder- mensen gelukkig en tevreden maakt is sterk scheidt ‘expected utility’ (hoe gelukkig toegenomen. mensen denken te worden van hun keuze) en ‘experienced utility’ (hoe gelukkig ze er Karikatuur uiteindelijk van worden). Hier blijkt vaak Helaas dringen de bevindingen van de een flink verschil tussen te zitten. Wij maken gelukswetenschappers nog niet of nauwe- volop keuzes waar we niet gelukkig van wor- lijks door tot de beleidmakers. Halsema wil den. Dat geldt voor de manier waarop we daar verandering in brengen en voorspelt met elkaar omgaan tot de vraag of we wel dat geluk als doel van politiek handelen of niet een huis moeten kopen, gefinancierd zal leiden “tot andere politieke afwegin- met een subprime-hypotheek. gen.” Een goed getimed en nuttig voorstel, gelukswetenschappers die zich wagen waarbij het wel opvalt dat dit vooral andere aan beleidsaanbevelingen komen daarom afwegingen voor andere politici betreft. bijna altijd wel uit op enigerlei vorm van ver- Halsema ziet in het geluksonderzoek vooral heffing, educatie en paternalisme. Variërend een bevestiging van wat GroenLinks al lan- van gelukslessen, voorlichting over wat ons ger bepleit. wel en niet gelukkig maakt, hoe om te gaan nu heeft het GroenLinks-programma met tegenslagen, het bevorderen van waar- ook wel het nodige te bieden. Zo biedt de den als empathie en de wens om anderen te kortere werkweek meer mensen een kans dienen, tot allerhande vormen van consu- op de voor hun geluk zo belangrijke baan, mentenvoorlichting en -bescherming. terwijl voor anderen ruimte ontstaat voor Halsema beschrijft een uitgebreid pro- meer tijd met vrienden en familie. Iets dat gramma om de consument weerbaar te veel belangrijker blijkt voor ons geluk dan maken tegen commerciele verleiders als de lengte van de werkweek. Progressievere kredietverstrekkers. Ook bevat het boek belastingen steken een stok in de raderen een vlammend pleidooi tot ‘bildung’, de van de zogenaamde ‘hedonistische tredmo- ontwikkeling van moreel oordeelsvermogen len’; de ‘ratrace’ naar status en geld waarbij en kritisch besef. De school moet opleiden de Helliπ∆ de

51 Politiek maakt gelukkig winter @ºº•

voor het leven, in plaats van enkel voor de ook hier als sluitstuk: de kortste weg naar arbeidsmarkt. geluk is een kleine overheid. Ook de schone en mooie leefomgeving van GroenLinks zal positief uitpakken voor De gelukswetenschap belooft geen recept ons welzijn. En in deze ‘ontspannen samen- voor een ideale samenleving. Verschillende leving’ zal tot slot volop ruimte zijn voor wat mensen worden gelukkig van verschillende een van de meest bepalende factoren van dingen. Daarbij is vaak sprake van concur- ons geluk blijkt te zijn: slaap. rerende wensen. Zo blijkt voor het welbe- vinden van linkse kiezers werkgelegenheid Elk program maakt gelukkig relatief belangrijk, terwijl rechtse mensen Halsema claimt het geluk als ‘unique sel- juist gelukkig worden van een lage infla- ling point’. Als verkoopster op de hevig tie. Brave New World-achtige visioenen van concurrerende markt voor politieke macht gelukstechnocraten, die langs wetenschap- moet ze dat misschien ook wel doen. Maar pelijke weg het ´beste beleid´ uitstippelen, het belooft nog een flinke strijd te worden vinden daarom geen basis in het gelukson- groei is niet hetzelfde als geluk, en gaat er om de gunst van de gelukzoekende kiezer. derzoek. Politici van verschillende partijen soms zelfs ten koste van. Daarom kunnen Afgezien van enkele confessionele partijen, zullen claimen dat juist hun program het we beter direct kijken naar waar we gelukkig die meer belang hechten aan geluk in een meeste geluk op zal leveren. Net als zij dat van worden. De huidige economische crisis volgend leven, zullen vrijwel alle partijlei- eerder deden ten aanzien van de economie. maakt deze discussie alleen maar relevan- ders denken dat hun program het geluk- Dat was de reden om onafhankelijke eco- ter. Het wachten is nu op de motie Halsema kigst stemt. Inclusief VVD-leider Rutte die nomen deze claims te laten toetsen in een die de regering oproept tot een geluksdoor- zijn beginselen samenvat als het geloof dat doorrekening van de programma’s. Net zo rekening van de verschillende programma’s de overheid de mensen niet gelukkig kan zou het goed zijn als de gelukswetenschap- bij de eerstvolgende verkiezingen en de vor- maken (en dus pleit voor een kleine over- pers hun licht laten schijnen over de geluks- ming en financiering van het hiervoor nood- heid). Ook de electorale concurrenten kun- claims van politici, zoals Halsema bepleit. zakelijke onderzoeksverband van SCP, CPB nen daarbij bogen op geluksonderzoek. Het een dergelijke confrontatie van de rela- en de meest betrokken kennisinstellingen. is jammer dat Halsema niet meer deze dis- tief jonge en zeer heterogene familie van Maar een beter geïnformeerde kiezer is cussie is aangegaan. gelukswetenschappers met de politieke niet de enige winst. De zich snel ontwik- neem bijvoorbeeld het visiestuk van praktijk zal zeker tot veel discussie leiden. kelende gelukswetenschap biedt volop het Innovatieplatform van onder andere Niet in het minst binnen de wetenschap- nieuwe inzichten voor de beleidsmakers Balkenende en Wijffels uit 2005. Ook daarin pelijke wereld zelf. Juist deze confrontatie zelf, Halsema niet uitgezonderd. Het boek is (over 20 jaar): “Geluk (..) naast econo- kan een flinke stimulans betekenen voor had aan spanning gewonnen als ze daar wat mische groei een belangrijke graadmeter dit wetenschapsveld. Het zal bovendien het meer ruimte voor had gelaten. Neem tot slot voor de ontwikkeling van de samenleving.” leervermogen van de politiek voor de inzich- deze: Amerikaanse onderzoekers hebben Maar in die ‘innovatieve samenleving’ draait ten uit het geluksonderzoek vergroten. Een gevonden dat ons geluk in belangrijke mate juist alles om dynamiek, vernieuwing en ‘doorrekening’ maakt een goed geïnfor- afhangt van het regeren van onze favoriete verbetering. De economie is daarbij voor meerde discussie mogelijk en reikt de kiezer politieke partij. Zou Halsema met die weten- alles een vrijplaats voor mensen om zich te zo waardevolle informatie aan om zijn keuze schap eind 2006 wel plaats hebben geno- ontplooien en nieuwe dingen uit te probe- op te baseren. En ja, zoals ook Halsema men aan de formatietafel? ren. Zij steunen op onderzoek waaruit blijkt beaamt: de politiek heeft maar een beschei- x dat mensen juist gelukkig worden van vrij- den invloed op ons geluk. Maar ook dat is heid, van het aangaan van uitdagingen en geen wezenlijk verschil met onze economie, Literatuur het bereiken van doelen. Op onderzoek van die vooral meegolft op de internationale µ Rens van Tilburg, ‘Groei van geluk’, De Helling Veenhoven (die zelf in 2006 een nauwelijks conjunctuur. 2006, nr. 4 verholen stemadvies gaf voor D66) dat het Daarbij is het voor de politieke discus- µ Brooks, Gross National Happiness, 2008 geluksniveau ongevoelig is voor de mate van sie interessant om niet alleen te kijken naar µ Di Tella, MacCulloch, ‘Partisan Social sociale zekerheid, en wel degelijk (een beet- ‘het geluk’ van de gemiddelde Nederlander, Happiness’, Review of Economic Studies, 2005 je) voor economische groei. maar onderscheid te maken tussen groepen µ Innovatieplatform, NL2027, 2005 Of neem het boek ´Gross National burgers en hun tevredenheid over verschil- µ Kahneman en Krueger, ‘Developments in the Happiness´ van Arthur Brooks van het con- lende activiteiten (wonen, werken enz.). Een measurement of subjective wellbeing’, Journal of servatieve American Enterprise Institute. dergelijke meer specifieke analyse is mak- Economic Perspectives, 2006 Ook hij vindt dat de overheid zich met geluk kelijker te koppelen aan specifieke beleids- µ Layard, Happiness; lessons from a new science, 2005 bezig moet houden en relativeert het belang voorstellen. Krueger en Kahneman hebben µ UK Government Strategy Unit, Life Satisfaction: van economische groei. Hij zet daar het vie- hier interessante voorstellen voor geformu- the state of knowledge and implications for ren van succes en hard werken voor in de leerd. government, 2002 plaats. Hij komt uit op een programma van µ Veenhoven, ‘Het Zwitserleven is het recept voor het verdedigen van tradities, familieleven en Formatietafel een depressie’, Idee 2006 religie. Hij pleit juist niet voor herverdeling Kortom, met ´Geluk!´ geeft Halsema een van inkomen maar voor gelijke kansen. En belangrijke boodschap af: Economische De affiches op deze pagina’s komen uit: Eric Duivenvoorden, Met emmer en kwast, 40 jaar Nederlandse actieaffiches 1965-2005,

de Helliπ∆ de Het Fort van Sjakoo, Amsterdam 2005.

52 winter @ºº•

wie ondersteuning behoeft. viteit naar arbeidsparticipatie. Emancipatie en democratise- Tegen de achtergrond van de ring, dat is de opdracht. bijna-heiligverklaring van die Halsema droomt groot. Niets participatie door de SER, de minder dan een ‘omwenteling commissie-Bakker en het zitten- PvdA in de politieke en maatschap- de kabinet klinkt die aansporing D66 pelijke opvattingen over eco- overbodig. Net als het kabinet nomie, mens en staat’ (p.68) mikt Halsema op een - ook in heeft ze voor ogen. Nederland vergelijking met de scores van is ziek. Hyperconsumptie, haast andere landen - uiterst ambiti- en hufterigheid zijn de sympto- euze norm van tachtig procent men. En het recept? Klim uit de arbeidsparticipatie. Om die koopgoot, raadt ze de lezer aan. te halen zal haar voorstel voor Laat je niet door stress regeren. het aantrekkelijker maken van Dien lomperiken en mopperaars laaggeschoolde arbeid en deel- van repliek zonder bot te wezen. tijdwerk via belastingverlaging Anders gaan leven dus, maar zeker niet volstaan. Zullen de daarmee zijn we er nog niet. vrouwen en mannen die nu niet Ook op politiek niveau - sterker, werken eenvoudig taken kun- juist daar - geldt: geluk moet je nen overnemen van overbelaste doen. ploeteraars, zoals Halsema Verstandige politiek kan suggereert? En hoe verhoudt het ideaal van een gelukkige die scherpe participatienorm samenleving dichterbij brengen. zich eigenlijk tot haar centrale In het slothoofdstuk, met de uitgangspunt dat de taak van handenwrijfachtige titel ‘Zin in de overheid is ‘ervoor te zor- de toekomst’, doet Halsema gen dat de keuzevrijheid van een stapel voorstellen. Ze mensen zo groot mogelijk is’? ambieert onder meer een belas- (p.122) tingsysteem zonder ‘perverse De vraag is: mag een poli- prikkels’ (p.121), overheidssteun ticus meer beloven dan hij of voor een niet-commercieel zij kan waarmaken? Nee, zeg- publiek domein op internet, gen sommigen, dan ligt de de burgers! ruimere regels voor allerhande teleurstelling om de hoek en zo zorg- en studieverlof, meer cre- groeit de afstand tot de burger. Femke Halsema wijst in ‘Geluk! ativiteit in de ruimtelijke orde- Toch wel, zal het antwoord van Voorbij de hyperconsumptie, haast ning van stad en land, afspraken Femke Halsema zijn. Op het en hufterigheid’ hyperconsumptie over vrijwilligerswerk in de baas niveau van je idealen kun je niet aan als de centrale oorzaak voor z’n tijd en nieuwe vormen van ver genoeg reiken. Het is de een ratrace. Een ratrace die niet rechtspraak met een grotere rol manier bij uitstek om mensen alleen leidt tot haast en hufterig- doen! voor slachtoffers. bij de politiek te betrekken en heid maar ook tot een tweedeling Dit deel van het boek is samen te werken aan de realisa- van consumerenden en niet- In Geluk! bindt Femke Halsema opgetekend ‘in grove penseel- tie, voor zover mogelijk, van wat consumerenden. De oorzaak van de strijd aan met modern con- streken’, waarschuwt Halsema het ook is waar je van droomt. hyperconsumptie is volgens haar servatisme en een politiek van (p.118). Inderdaad zijn er wel x kuddegedrag en volgzaamheid wantrouwen. Haar boek is een vragen bij te stellen. Zo meldt van consumenten, gemanipu- warm pleidooi voor eerherstel ze zonder omhaal van woorden Mare Faber leerd door machtige producenten van het individualisme en een dat belastingbetalers bij een Wetenschappelijk medewerker en commerciële massamedia die felle kritiek op het consumentis- gelijkmatig verdeelde inko- van de Wiardi Beckman Stichting, eigenheid en ontplooiing beloven. me - ‘door de markt aangejaagd mensgroei tot grotere bijdragen eindredacteur van Socialisme & Dit kuddegedrag wijst er op dat en door de overheid bevorderd’ aan de gemeenschap bereid Democratie individualisering niet de oorzaak (p.56) - waarvan de samenleving zijn dan bij toenemende inko- is van hyperconsumptie, maar doortrokken raakt. In plaats van mensongelijkheid. Maar waarop juist niet ver genoeg is ontwik- keld. Ze pleit voor herwaardering burgers tegemoet te treden als is deze observatie gebaseerd? calculerende egoïsten moeten Is hier werkelijk sprake van een van het ‘burgerlijk deel van de politici ‘verantwoordelijkheid oorzakelijk verband? hersenen’, dat is overwoekerd nemen voor de definitie van het Of neem haar these dat in door het ‘consumentendeel’, en publieke belang’ (p.111) en fors het denken over economische wijst er op dat een burger niet investeren in zorg, onderwijs groei het accent moet worden hetzelfde is als een consument. en arbeidsbemiddeling voor verlegd van arbeidsproducti- “Op burgers mag een zwaar de Helliπ∆ de

53 winter @ºº•

appèl worden gedaan om zich te omvattend dan een privépro- de oorzaak van dat de huidige beheersen en goede omgangsvor- bleem dat een enkel individu kan hufterigheid zich heeft kunnen men in acht te nemen.” Hiertoe oplossen. Het is een collectief, nestelen in onze samenleving? moeten politiek en overheid de politiek probleem. Ook hiermee Volgens de auteur is dat te kort burger beschermen tegen de druk lijkt ze het individu en zijn rol in door de bocht. Inderdaad zijn

van hyperconsumptie en de weer- de maatschappij te reduceren tot CU bezielende verbanden teloor- baarheid van burgers vergroten de maatschappelijke processen gegaan, maar individualisering tegen commercie. waar het deel van uit maakt. Het is minder ver voortgeschreden Veel van wat Halsema is juist mijn overtuiging dat ieder dan wordt gedacht. Probleem beschrijft is gestoeld op feiten en collectief is opgebouwd uit indivi- is dat de individuele burger nu zeer herkenbaar. Een dominant, duen, en dat iedere maatschappe- juist door de markt en de staat is soms doorgeschoten, marktdis- lijke verandering door het gedrag gekoloniseerd. We moeten dan cours, kafkaëske schijnwerelden en de gedachten van individuen ook eerder spreken van een mas- van ambtenaren en managers. Ze worden ingezet. Halsema lijkt zelf saconsumentisme dan van een stelt dat de hedendaagse kwan- consument en burger door elkaar moreel individualisme. Misschien tificatie van voorspoed te nauw te halen. Waar de invloed van de worden we juist wel minder indi- berekend wordt aan de hand van consument op hyperconsumptie vidu door al die hyperconsump- (de groei van) het bruto nationaal in de maatschappij inderdaad tie. Halsema roept vervolgens product, en bepleit dat ‘geluk’ en nauwelijks voelbaar is, kan een de overheid op burgers actiever welzijn het centrale streven van burger door een oorspronkelijke te beschermen tegen hypercon- de politiek moet zijn, in plaats mening en gerichte inzet wel sumptie, juist om hun werkelijke van enkel groei en welvaart. Veel degelijk invloed uitoefenen. En keuzevrijheid te garanderen. van de oplossingen die ze aan- dat hoeft niet alleen volgens de draagt zijn het overwegen waard. middelen van de overheid. Halsema worstelt met de ver- Maar toch blijft er een twijfel houding tussen verbanden en hangen tijdens het lezen van het Het is van een groot maatschap- de vrije ontplooiing van het indi- boek. pelijk belang dat ook politici dit sociale vidu. Dat zien we bijvoorbeeld soort boeken schrijven. Niet in het pleidooi voor flexibeler De impliciete basisaanname per se om direct tot bruikbare verbanden! arbeidstijden. Toename van die van het boek lijkt te zijn dat de beleidsvoorstellen te komen, flexibilisering klinkt modern en menselijke drang naar ontplooi- maar juist om betrokken men- Welzijn is belangrijker dan wel- aantrekkelijk, maar maakt het ing de enige oorzaak van (hyper) sen in de maatschappij stof tot vaart, geluk uiteindelijk wezen- niet inbreuk op onze mogelijk- consumptie is. En dat hypercon- nadenken aan te dragen. Over lijker dan geld en goed. Dat heden voor rust en relaties? Juist sumptie de enige uiting is van hoe de wereld in elkaar zit, wat aloude besef omhelst Femke op gezamenlijke vrije dagen is de menselijke drang naar ont- men daarmee wil, wat er moet Halsema in haar vlotlezende er ruimte om relaties te onder- plooiing. Mijns inziens worden gebeuren en wat men hier zelf essay ‘Geluk!’. Met een prijzens- houden. Dat is geen overbodige zo correlatie en causaliteit door aan kan bijdragen. Niet als consu- waardig zelfkritische analyse luxe: uit het aangehaalde weten- elkaar gehaald, of in ieder geval ment, maar als burger. rekent ze af met hyperconsu- schappelijk geluksonderzoek van niet duidelijk van elkaar geschei- x mentisme, haast en hufterigheid. Richard Layard blijkt dat familie- den. Zo ontstaat de indruk dat De analyse en oproep tot over- banden het belangrijkst zijn voor er sprake is van een soort van Frank van Mil heidshandelen roepen herken- iemands geluk (Waarom zijn we monocausale onvermijdelijkheid, Hoofd van het Kenniscentrum D66 ning op: ook het huidige kabinet niet gelukkig?, Atlas, 2005). Door waarin de rol van het individu probeert met zijn beleid deze werktijden flexibeler te maken onbeduidend is. Er zijn natuurlijk problematiek te bestrijden en ontneem je de samenleving van veel meer oorzaken en gevolgen zet in op duurzaamheid, samen- een stuk rust en bemoeilijk je de van hyperconsumptie. Denk aan hang en solidariteit. Er moet mogelijkheid relaties te onder- (gebrek aan) geestelijke en cultu- weer ruimte komen voor rust en houden. Bovendien tref je een rele rijkdom, macro-economische relaties, voor milieu en gema- kwetsbare groep: de kleine mid- omstandigheden waardoor kre- nierdheid. Halsema haalt ook denstanders. Een 24/7-economie diet ruimhartig voorradig is, etc. regelmatig Herman Wijffels aan is leuk voor de consument, maar Het evenwicht tussen deze fac- in haar essay. Toch zal ze ook draagt niet bij aan een ontspan- toren verschuift voortdurend en enige afstand willen houden, zo nen arbeidsbestel. Het doet kan steeds heroverwogen worden. nodig forceren, tot het huidige eerder denken aan de jachtige Hierin spelen juist individuen een kabinet: hoe zou ze dat doen? Amerikaanse toestanden waar cruciale rol. Nieuwsgierig zette ik me aan het Halsema zich zo tegen afzet. Een Halsema betrekt het individue- lezen. tasje kopen kan ook wel een dag le niveau bewust niet in haar ana- De auteur zet vooral in op later. En zo beschermt de over- lyse. Want de problematiek die ze het individu en zijn vrijheid. heid ons ook nog eens tegen de bespreekt is voor haar veel meer Maar was die vrijheid er niet juist nodige hyperconsumptie. de Helliπ∆ de

54 winter @ºº•

lisme als een van de grote boos- worden afgerekend.” Dat juist Door de nadruk op het individu doeners aanwijzen, laat Halsema de nadruk op individuele ver- beschouwt Halsema de sociale in haar analyse zien dat individu- antwoordelijkheid heeft geleid verbanden als secundair. Dat is alisme en hyperconsumentisme tot een terugtredende overheid, niet nodig. Het mooie van een niet hetzelfde zijn. En dat veel waardoor vooral de vrijheid van christelijk-sociale visie is dat het van de problemen uit haar som- minder kansrijken wordt beperkt, verantwoordelijkheden primair ber stemmende opsomming voor stelt ook Halsema vast. Dit is bij de burgers legt. Iedereen is een belangrijk deel samenhan- echter geen tegenstrijdigheid

zelf verantwoordelijk voor zijn SP gen met ons consumptiegedrag. van de individualismekritiek, geluk, zoals Halsema ook schrijft. Het doel van dit onderscheid maar juist een klassieke tegen- Tegelijk is er direct het realisti- wordt al snel duidelijk als strijdigheid van het liberalisme, sche besef dat geen burger op Halsema de individualismecritici dat individualisme hoog in het zichzelf staat. Al meteen bij de wegzet als conservatieven, die vaandel heeft. geboorte bevindt iedereen zich erop uit zijn de privacy te vermin- in minstens één gemeenschap. deren en repressie toe te laten Veel, maar niet alle voorstellen En zo blijft dat: ieder mens blijft nemen. Halsema wil dolgraag van Halsema in het laatste deel zijn hele leven functioneren in het liberale ideaal van de indivi- van het boekje zullen steun vin- allerlei verbanden. Echter: zon- dualistische, vrije burger redden, den van de SP en zijn al langer der daar in op te gaan. Ieder een houding die haar in 2006 de terug te vinden in verkiezings- afzonderlijk individu is immers titel ‘Liberaal van het jaar’ ople- programma’s en publicaties waardevol op zich. Ieder moet in verde, volgens de jongeren van van zowel GroenLinks als de SP. vrijheid zijn eigen verantwoorde- de VVD. Om het individualisme Halsema’s poging om het libera- lijkheid kunnen waarmaken en te sparen, moet Halsema terug lisme te vrijwaren van schuld aan de mogelijkheid hebben zich te naar de jaren zestig en zeventig, de problemen die het heeft ver- kunnen ontplooien. Kwetsbare toen individualisme nog iets oorzaakt, staat in schril contrast mensen verdienen het uiter- sociaals was. Met instemming met haar kritiek op marktwerking aard beschermd en geholpen ideologische citeert ze uit het ‘Manifest voor en op een steeds bezuinigende te worden door de overheid. de jaren zeventig’: “Zonder overheid. Door zich een ‘links- Maar, zoals Halsema terecht zegt, keuzes! praatgroep geen zelfbewustwor- liberale’ koers aan te meten de overheid kan mensen niet ding, zonder flikkergroep geen heeft GroenLinks de tegenstrij- gelukkig maken, ze kan burgers zelfbevrijding, zonder zelforgani- digheden van het liberalisme hooguit ondersteunen in hun Het is hoog tijd voor moe- satie geen zelfontplooiing.” Maar geïmporteerd. Het boekje Geluk! ­gerechtigde verlangens. dige politieke keuzes. Met deze individualisme is geen onveran- laat zien hoe deze ‘uitdaging’ tot x oproep eindigt Femke Halsema derlijke grootheid die voor eens interessante ideeën kan leiden. haar analyse van wat er alle- en voor altijd in de jaren zestig is Het is hoog tijd voor moedige Geert Jan Spijker maal mis is in Nederland. De gedefinieerd. Dat individualisme ideologische keuzes, zou ik Medewerker Wetenschappelijk oneerlijke verdeling van welvaart, in een tijd van sterke sociale ­z e g g e n Instituut ChristenUnie gebrekkige sociale mobiliteit, de banden die als onderdrukkend x schuldeneconomie, onze olie- werden ervaren een emancipe- verslaving, energie-, water- en rende werking had, betekent niet Diederik Olders voedselschaarste, het feit dat dat het dat nog steeds heeft in Medewerker Wetenschappelijk velen zich de hele dag moeten een samenleving waar sociale Bureau SP haasten, hufterigheid, de pro- verbanden juist als te zwak wor- blemen in de jeugdzorg en nog den ervaren. veel meer: je zou er ongelukkig van worden. Het ‘Tokkiegedrag’ “Individualisering is niet te ver van politici, die elkaar lafaard doorgeschoten”, aldus Halsema. noemen – je kunt je afvragen of Zo blijkt haar interessante bewe- van jezelf beweren dat je moe- ging vooral een omtrekkende dige politiek beoefent niet op beweging. Een belletje had moe- hetzelfde neerkomt, alleen wat ten gaan rinkelen toen zij schreef welsprekender – is, net als al die over de individualismecritici: andere problemen, terug te voe- “Een slechte uitgangspositie op ren op hyperconsumptie, zo luidt de arbeidsmarkt, uitval in het de conclusie van Halsema. onderwijs en afhankelijkheid van Het is een interessante bewe- sociale bijstand zijn in de con- ging die Halsema maakt. Waar servatieve benadering van ‘door- veel cultuurcritici en politici het geschoten individualisme’ een te ver doorgeschoten individua- ‘keuze’ waarop mensen mogen de Helliπ∆ de

55 winter @ºº•

Mark Rutte bekritiseerde tij- onszelf te rade gaan? dens de Algemene Beschouwin- Het is wel heel makkelijk om gen de wijze waarop het huidige alle verantwoordelijkheid bij het kabinet de staat tot ‘geluksmachi- individu weg te halen en ver- ne’ bombardeert. Halsema lijkt in volgens naar de staat te kijken VVD dezelfde valkuil te stappen. Wat is voor de oplossingen. Vadertje geluk eigenlijk? Is mijn geluk het- Staat lijkt een soort almachtige zelfde als dat van mijn buurman? tovenaar die alles wel even re- Wie is er eigenlijk verantwoorde- gelt. Het wordt echter tijd dat lijk voor mijn geluk? In het boek wij gaan inzien dat de staat géén wordt gesteld dat ‘we’ gelukkiger geluksmachine is. De staat kan zijn als we ons kunnen ontwik- en moet ervoor zorgen dat een kelen, de gezondheidszorg goed aantal zaken goed geregeld is, onze leefomgeving schoon en is – zoals de gezondheidszorg, veilig is, als we tijd hebben om veiligheid en onderwijs – en op relaties aan te gaan en tot slot die manier randvoorwaarden blijkt er ook een correlatie te zijn stellen waarbinnen de burgers tussen materiële welvaart en het eigen ‘geluk’ kunnen zoeken. geluk. Tot zover kan ik Halsema Ik ben het direct met Halsema wel volgen. eens dat in deze zaken nog een Problematischer wordt het hele verbeteringsslag te maken echter zodra we richting de op- is, maar meer kan de staat niet. lossingen gaan. Dan blijkt opeens Individuen kunnen als rationele de staat de aangewezen institutie wezens zelf beter dan wie ook om de drie H’s te doorbreken bepalen wat goed voor hen is en en ons uiteindelijk gelukkiger te op welke wijze zij het gelukkigst maken. De economie dient niet zijn, daar hebben zij de staat niet langer eenzijdig gericht te zijn voor nodig. op maximale groei, maar op het x vergroten van het welzijn en het geluk van de bevolking. Mijn Fleur de Beaufort grootste bezwaar is dat Halsema Wetenschappelijk medewerkster bij doet voorkomen alsof wij in Ne- de Prof.mr. B.M. Teldersstichting, het derland allemaal willoze slachtof- wetenschappelijk bureau ten be- zelf bepalen! fers zijn van de op groei gerichte hoeve van het liberalisme en de VVD. economie. Wie dwingt ons tot consumeren? Zijn dat echt de an- We gaan in Nederland gebukt deren? Maken wij niet iedere keer onder de loden last van wat ik na weer zelf de keuze om te consu- lezing van het boek ‘Geluk!’ van meren? Om die dure breedbeeld Nederlands-Marokkaanse jongeren op Femke Halsema de drie H’s van TV te kopen? (Overigens zijn het zomervakantie aan de Noord-Marokkaanse Halsema zou willen noemen: hier de linkse partijen die via de kust: rondjes rijden om gezien te worden. hyperconsumptie, haast en hufte- overheid het verkeerde signaal Foto: Bernice Siewe righeid. In haar boek – waarvoor afgeven door aan minima zo’n TV mijn felicitaties – schetst Hal- cadeau te doen.) sema het alternatief van eerlijker Wie dwingt ons tot haastig economische verhoudingen en leven? Is dat echt het door de een solidaire en gelukkige samen- economie gedicteerde klimaat? leving. Het zal de lezer niet verba- Kiezen wij er niet in de meeste zen dat ik als liberaal – ondanks gevallen zelf voor om ons te ont- een aantal goede punten van wikkelen en aldus ook stevig aan Halsema, zoals de doorgeslagen de eigen carrière te timmeren? efficiency bij (zorg)instellingen en Kiezen wij niet zelf voor allerlei de positieve beoordeling van indi- nevenactiviteiten? Is de hufterig- vidualisering – ernstige bezwaren heid daadwerkelijk het gevolg heb bij dit alternatief. Ik zal mij van haast (we hebben geen tijd gezien de beperkte ruimte con- meer om tot tien te tellen) of van centreren op de centrale factor in de markt en consumptiecultuur? het boek: geluk. Moeten we niet ook hier eens bij de Helliπ∆ de

56 winter @ºº•

Tekst: Paul van Ostaijen de slotpagina van zijn handgeschreven gedichten­cahier ‘De feesten van angst en pijn’ (Berlijn, ± 1920). Facsimile uitgegeven door Vantilt, Nijmegen 2006.

Foto: Phlippe McIntyre